1.0 Pengenalan

Sebahagian besar daripada pengajaran dan pembelajaran Sains di sekolah berlangsung

di dalam makmal sains. Ini bermakna para pelajar, sama ada yang mengikuti aliran

sastera mahupun aliran sains menggunakan makmal sains sekurang-kurangnya 80

minit setiap mingggu. Pengetahuan dan kemahiran tentang pengurusan dan

penyelenggaraan makmal sains merupakan dua aspek penting yang perlu dipelajari oleh

setiap guru sains bagi memastikan setiap makmal sains dapat dimanfaatkan

sepenuhnya. Di samping itu pengetahuan dan kemahiran mengurus dan menyelenggara

makmal sains adalah penting bagi menjamin kelancaran proses pengajaran dan

pembelajaran sains serta mengelak berlakunya sebarang kecelakaan.

Oleh itu guru perlu menguasai beberapa aspek penting pengurusan makmal sains

sekolah. Aspek-aspek berkenaan ialah : Belanjawan makmal sains, Penyimpanan

bahan dan peralatan sains, Jenis bahan dan tindak balas yang berbahaya, Keselamatan

di dalam makmal, Pertolongan cemas dalam makmal dan Pelupusan bahan sisa.

2.0 Kepentingan Pengurusan dan Penyelenggaraan Makmal Sains

Setiap makmal sains di sekolah perlulah diurus dan diselenggarakan dengan baik .

Matlamatnya ialah :

Menjamin kelancaran dan keberkesanan proses pengajaran dan pembelajaran di

dalam makmal.

Mengelak sebarang kecelakaan semasa bekerja di dalam makmal.

Mengelak pembaziran.

Memudahkan pencarian bahan dan alat yang diperlukan untuk pengajaran.

Merancang penggunaan peruntukan secara berkesan.

3.0 Peruntukan Makmal Sains

Makmal sains mendapat peruntukan kewangan dari beberapa sumber.

PERUNTUKAN

SUBSIDI DARI

KERAJAAN SEKOLAH

PERUNTUKAN

SAINS

FIZIK KIMIA BIOLOGI SAINS

3.1 Belanjawan Makmal Sains

Suatu proses yang melibatkan perancangan yang sistematik tentang perbelanjaan

sejumlah wang yang diperuntukkan. Proses ini memerlukan kebijaksanaan perancangan

supaya faedah yang maksimum diperolehi daripada peruntukan tersebut.

3.2 Bagaimana membuat belanjawan

Perancangan dibuat dua atau tiga bulan sebelum akhir tahun. Ini membolehkan

pertimbangan tentang apa yang perlu dibeli dan membuat pesanan awal. Perancangan

adalah tanggungjawab Ketua Jabatan Sains dan gurru-guru kanan mata pelajaran sains.

Namun demikian, keputusan akhir dibuat oleh Pengetua.

3.3 Saranan membuat belanjawan makmal

1. Semak semua stok dalam setiap makmal untuk menentukan kuantiti item-item.

2. Ketua Jabatan Sains tentukan:

(a) Kegunaan tahunan item-item pakai habis.

2

(b) Bilakah dalam sesuatu tahun item-item pakai habis diperlukan.

(c) Jenis-jenis peralatan yang sangat kurang.

(d) Peralatan baru yang diperlukan pada tahun hadapan.

(e) Item-item peralatan yang rosak dan kecurian.

3. Tentukan unjuran jumlah pelajar untuk tahun hadapan.

4. Periksa kemudahan dalam setiap makmal – bekalan air, elektrik, gas ,perabot, dll.

5. Semak harga semasa item dalam makmal dan buat pelunjuran harga untuk tahun

hadapan.

6. Daripada langkah 1-5, setiap Guru Kanan mata pelajaran sains hendaklah

menyediakan satu senarai keperluan untuk tahun hadapan. Jelaskan jenis, model

dan kuantiti item yang diperlukan.Senarai berkenaan meliputi: (a) bahan-bahan

pakai habis; (b) bahan-bahan tahan lama; (c) bahan-bahan kaca, plastik dan

logam;(d) spesimen biologi dan slaid-slaid; (e) bekalan gas, air, elektrik; (f)

peralatan pejabat; (g) perabot; (h) buku-buku sains; (i) peralatan-peralatan

bengkel; dll.

7. Adakan mesyuarat penyelarasan (Pengetua, Ketua Jabatan dan Guru Kanan)

untuk

menentukan apa yang perlu dibeli berdasarkan peruntukan.

3.4 Garis panduan menyediakan senarai keperluan

1. Apakah item-item yang:

sangat diperlukan?

boleh diubahsuaikan?

boleh dibeli dengan murah?

boleh diganti dengan bahan-bahan terpakai dari rumah, sekolah,

sekitaran?

boleh dibuat oleh Kelab Sains sekolah?

2. Apakah jenis perkhidmatan yang boleh dilakukan oleh pelajar-pelajar?

4.0 Pesanan dan pembelian

Pembelian keperluan makmal dilakukan oleh sama ada Pengetua atau Ketua Jabatan.

Segala urusan surat-menyurat dan tanda tangan dilakukan oleh Pengetua.

4.1 Pertimbangan sebelum pembelian:

3

1. Item tidak dalam kontrak kerajaan. Pembelian melalui pembekal yang dilantik

oleh kerajaan biasanya lambat dihantar ke sekolah

.

2. Pembelian dalam kuantiti banyak atau sedikit pada sesuatu masa:

. Kuantiti banyak, lebih murah.

. Bahan kimia, jangan beli banyak.

3. Masa pembelian:

. Bahan kimia yang diperlukan dalam keadaan “segar”.

. Bahan kimia yang tidak tahan lama dibeli apabila stok minimum.

4. Cari pembekal yang murah:

. Harga mahal dari pembekal alatan sains.

. Beli dari syarikat yang belum terkenal.

. Beli dari kedai biasa.

4.2 Prosedur pembelian

Jika anggaran harga melebihi RM50,000 pembelian mestilah melalui cara tender.

Bagi pembelian kurang daripada RM50,000 , pembelian adalah melalui sebut harga.

Pembelian melalui sebut harga merangkumi tujuh langkah, iaitu:

4.2.1 Meminta Sebut harga

Sekolah menghantar surat kepada sekurang-kurangnya lima (5) pembekal meminta

sebut harga.Didalam sebut harga tersebut dinyatakan spesifikasi item dan kuantiti yang

diperlukan dan tarikh tutup sebut harga.Salinan surat perlu disimpan.

4.2.2 Pemilihan pembekal.

Pihak sekolah memilih pembekal berdasarkan sebut harga..Kriteria utama ialah harga

item. Kriteria lain : mutu barangan, status pembekal, perkhidmatan selepas

jualan.Kadang kala perlu minta sampel untuk diperiksa dahulu.

4.2.3. Borang pesanan

Sekolah mengantar borang pesanan kepada pembekal yang berjaya.Salinan pesanan

akan disimpan di dalam fail .

4.2.4 Surat/nota tanda terima

Pembekal menghantar nota akuan penerimaan pesanan.Nota akuan penerimaan ini

akan difailkan bersama-sama dengan borang pesanan.

4.2.5 Nota hantaran

4

Pembekal menghantar nota hantaran , menyatakan tarikh dan masa barangan akan

dihantar ke sekolah seperti dinyatakan dalam borang pesanan. Surat menyatakan jenis

dan kuantiti barangan yang akan dihantar. Ketua Jabatan membuat persiapan

menerima hantaran.Nota akan difailkan bersama -sama dokumen lain.

4.2.5 Penerimaan barangan

Pembekal menghantar barangan.Tiga salinan nota hantaran disertakan. Sebelum

menandatangani nota hantaran, semak barangan yang dihantar. Dua salinan nota yang

telah ditandatangani dikembalikan kepada pembekal. Satu lagi disimpan oleh sekolah.

4.2.6 Invois

Pembekal menghantar invois bersama-sama satu salinan nota hantaran yang telah

ditandatangani.Ketua Jabatan semak invois supaya sesuai dengan sebut harga yang

dibuat.. Invois ke pejabat sekolah untuk urusan pembayaran

5.0 Penyimpanan Bahan/Radas Sains

5.1 Jenis stor

Di sekolah, terdapat dua jenis stor, iaitu stor utama dan stor agihan.

STOR UTAMA STOR AGIHAN

Menyimpan semua alat dan bahan

pengajaran sains.

Bahan/alat dari stor ini tidak

diagihkan kepada individu.

Bahan/alat diagihka kepada stor di

setiap makmal.

Di setiap makmal.

Agihan/pengeluaran bahan/alat

kepada pelajar di makmal berkenaan.

5.2 Ciri-ciri stor utama

Biasanya di bahagian belakang bangunan, di tingkat bawah untuk memudahkan

hantaran bahan/alat.Pastikan ruangan cukup besar dan ada ruang untuk pergerakan

troli. Pencahayaan diantara lorong dan diantara antara rak mestilah mencukupi.

5.3 Sistem penyimpanan item-item sains

Di stor dan makmal, terdapat ruang-ruang simpanan, iaitu laci, almari, kabinet, rak dan

sebagainya. Setiap ruang mestilah dilabel mengikut apa yang disimpan padanya. Selain

5

label, ruang simpanan diberi kod yang sesuai supaya mudah mencari bahan/item

semasa pemeriksaan stok.

Contoh:

Terdapat lima (5) kabinet di dalam makmal Fizik I dan lima (5) kabinet dalam makmal

Fizik II. Kod kabinet di dalam makmal Fizik I : F1K1, F1K2, F1K3, F1K4 dan F1K5.

Kod kabinet di dalam makmal Fizik II : F2K1, F2K2, F2K3, F2K4 dan F2K5.Cara ini

memudahkan pemeriksaan stok dan pencarian bahan/alat.Kad-kad stok biasanya

disimpan mengikut abjad dan mengandungi maklumat tentang setiap item dalam bentuk

kod.

Contoh:

Botol spesimen boleh didapati di B1K3. Ini bermakna botol spesimen disimpan di

makmal Biologi I, dalam kabinet nombor 3.

Jenis dan ragam kod yang digunakan hendaklah mudah dan tidak mengelirukan.

Pastikan setiap item yang diambil dikembalikan ke tempat asalnya.

5.3 Dokumen-dokumen penting di dalam makmal

Dokumen-dokumen mesti difailkan dengan rapi dan disimpan dalam kabinet yang

berkunci..Hanya kakitangan makmal boleh melihat dokumen. Orang lain mesti terlebih

dahulu mendapat kebenaran dari Ketua Jabatan Sains.Segala dokumen tidak boleh

dibawa keluar dari makmal.Antara dokumen penting yang disimpan di dalam makmal

ialah Sebut harga, Nota pesanan, Nota perakuan, Nota hantaran, Invois, Manual

arahan, Katalog, Risalah dan Kad-kad stok.

5.4 Kad-kad Stok

Kad-kad Stok adalah dokumen terpenting kerana mengandungi maklumat tentang setiap

item yang disimpan di dalam stor.Mesti mengandungi maklumat secukupnya tentang

setiap item, untuk memudahkan pemeriksaan stok.Ianya disusun mengikut abjad. Kad-

kad stok bahan kimia (iaitu item-item pakai habis) dipisahkan dari kad-kad stok

peralatan (item-item tahan lama).

6

Contoh kad stok:

5.4.1 Item-item tahan lama.

(Nama

sekolah)

Item: Kelalang,volumetrik 500ml

Lokasi : K8

Tarik

h

Stok

Masu

k

Tarik

h

Kuant

iti

Dibeli

Harg

a

Jumla

h

Stok

Tarik

h

Dipinja

m,

Rosak,

dll.

Bak

i

Tanda

tangan

1996

25/3

5

26/

4

2

RM1

2

5

6

1 pecah 4

6

5.4.2 Bahan pakai habis.

STOK

MAKSIMUM

2 kg

(Nama sekolah)

STOK

MINIMUM

0.5kg

Nama bahan: Kuprum sulfat ( hablur)

Lokasi : K3

Tarikh Stok

Masu

k

Tarikh Kuant

iti

Diter

ma

Har

ga

Pembek

al

Jumla

h

Stok

Digunak

an

Ba

ki

Tanda

tanga

n

1996

19/3

1.5kg

26/4 0.5kg RM3

0

R&R 2.0kg 0.5kg

1.5k

g

7

5.5 Penyimpanan Bahan/Radas

A. Cara menyimpan bahan-bahan Kimia

Bahan-bahan kimia ( sama ada organik ataupun tak organik) hendaklah dipisahkan dari

bahan dan peralatan yang lain kerana ada bahan kimia yang beracun, higroskopik ,

mudah terbakar,mengkakis dan sebagainya. Stok bahan kimia perlu disemak kerana

bahan mudah rosak jika disimpan lama. Stok yang lama dahulu jika ada stok lama.

Selain daripada itu tarikh penerimaan setiap botol mestilah ditulis dengan terang. Stok

baru disimpan dibelakang stok yang lama pada rak.

(a) Bahan kimia tak organik

Simpan berasingan daripada bahan kimia organik. Botol dilebel mengikut nama logam.

Botol-botol bahan kimia tak organik disusun mengikut abjad di dalam almari bertutup

dan jangan disusun pada rak yang terdedah kerana mudah dihinggapi

habuk.Penambahan di, tri, ortho dan meta diabaikan dan disimpan mengikut nama

logam. Contoh:

i. Triammonium orthophosphate disimpan di bawah nama sebatian ammonium.

Asingkan bahan-bahan kimia yang boleh menyerap air dari udara dengan yang boleh

menghilangkan air habluran ke udara..

ii. Bahan-bahan kimia yang boleh menyerap air dari udara : asid sulfurik pekat, barium

klorida, barium nitrat, ferum (III) klorida, kalium hidroksida, kalium karbonat, kalium

tiosianat, kalsium klorida, kalsium oksida, kalsium nitrat, kobaltum (II) klorida, kobaltum

(II) nitrat, kromium (II) sulfat, kuprum (II) klorida, kuprum (II) nitrat, magnesium klorida,

natrium bromida, natrium hidroksida, natrium iodida, natrium nitrat, stanum (II) klorida,

zink klorida, zink nitrat.

iii. Bahan-bahan yang boleh kehilangan air habluran ke udara : ammonium karbonat,

boraks (dinatrium tetraborat), kalium heksasianoferat (II), magnesium sulfat, natrium

asetat, natrium karbonat, natrium sulfat.

(b) Bahan kimia organik

Disimpan mengikut abjad ditempat yang berasingan dari bahan-bahan lain. Abaikan

penambahan ortho, para, di, tri.Banyak bahan kimia organik adalah cecair yang meruap,

8

beracun dan mudah terbakar. Oleh itu, bilik stor mestilah mempunyai pengudaraan yang

baik dan penggunaan api dilarang.

(c) Bahan kimia cecair yang mengkakis

Asid dan alkali pekat sangat mengkakis. Jangan letak di atas rak yang tinggi.

Sebaliknya, letak di atas lantai atau rak-rak yang hampir dengan lantai.

(d) Logam alkali

Sangat aktif dan mudah teroksida jika bersentuhan dengan udara..Disimpan terendam

dalam minyak parafin. Jika hendak dikeluarkan, gunakan penyepit dan potong dengan

pisau yang tajam. Jangan sentuh dengan tangan.

(e) Fosforus kuning (putih)

Sangat berbahaya dan sangat aktif .dan penyimpannya adalah di dalam air sejuk.

(f) Bahan kimia yang terurai oleh cahaya

Contoh, argentum nitrat dan asid nitrik pekat..Disimpan di dalam botol kaca berwarna

gelap.

(g) Bahan kimia yang mudah rosak oleh panas

Contoh : vitamin C (asid askorbik) dan hidrogen peroksida., mesti disimpan di dalam peti

sejuk.

(h) Bahan kimia yang sangat berbahaya

Contoh : sebatian arsenik dan garam sianida. Boleh membawa maut serta–merta jika

tertelan.Simpan di dalam almari khas yang berkunci dan rekodkan kuantitinya.

B. Cara menyimpan peralatan

(a) Bahan kaca

Disimpan mengikut saiz. Jangan disimpan terlalu tinggi atau bersama-sama benda-

benda yang berat atau logam..Alat yang mahal seperti “Kipp’s Apparatus” hendaklah

disimpan dalam bungkusan dan kotak asal. Labelkan kotak jengan jelas.Bahan-bahan

kaca disimpan mengikut saiz dan jenis.

i. Kelalang disimpan mengikut saiz dan dalam kotak yang berbeza.

ii. Buret – disimpan berdiri atau dalam laci yang panjang yang dialas dengan

kapas.

iii. Bahan-bahan kaca yang kecil (slaid mikroskop, piring petri, tiub spesimen)

disimpan di dalam talam di rak ataupun dalam.

iv. laci. Labelkan setiap laci dengan jelas.

v. Termometer , disimpan dalam kotak asal mengikut jenis dan julat.

9

vi. Tiub dan batang kaca, disimpan tegak dan diberi sokongan di bahagian tengah.

Tiub kaca yang bergaris pusat besar disumbat kedua-dua hujung untuk

mengelak habuk/debu.

vii. Bahan –bahan ini mesti disimpan mengikut “berat” (berdinding nipis, sederhana

atau tebal). Setiap kategori disimpan mengikut garis pusat luar. Jika belun

digunakan, simpan dalam pembalut asal.

viii. Alat kaca yang panjang (contoh : buret dan pipet) disimpan berdiri tegak

pada rak khusus.

(b) Bahan/alat plastic

Jauhkan dari punca panas.Jangan simpan dengan/bersama-sama alat yang berat.

(c) Bahan-bahan logam

Tripod, penunu Bunsen, kaki retot disimpan bersama dan perlu diperiksa dari

semasa ke semasa.

(d) Bahan bantu mengajar

Disimpan dalam almari “bertingkap” cermin. Carta pula mesti ditutup dengan helaian

plastik lutsinar.

(e) Pelbagai item kecil

Contoh : macis, gabus, paku, penyepit tabung uji dan spatula disimpan dalam kotak

kayu yang mempunyai banyak petak kecil.

(f) Model-model yang besar

Diletakkan di atas meja-meja yang khusus dan ditutup dengan plasik untuk mengelak

debu.

(g) Mikroskop

Disimpan dalam almari yang dipasangkan dengan beberapa buah mentol 25 watt

sepanjang masa. Bahagian dalam almari dilapik dengan beberapa keping zink atau

aluminium untuk memastikan udara di dalamnya panas dan kering. Tujuannya

adalah untuk mengelak percambahan kulat. Dinding almari ditebuk beberapa lubang

kecil supaya udara bergerak dengan bebas.

10

Refleksi

Bersyukur kehadrat Allah swt. dengan limpah dan kurniaNya dapat saya

menyiapkan Kerja Kursus Pendek SCE 3112 ini dengan jayanya. Saya berharap

hasil kerja saya ini dapat memenuhi segala kreteria yang telah ditetapkan.

Sepanjang menjalankan tugasan ini , banyak pengalaman dan

pengetahuan baru yang saya perolehi. Antaranya ialah bagaimanakah cara

untuk kita menguruskan Bilik Sains Sekolah dengan lebih berkesan dan

sempurna. Selain itu , saya juga mendapat pengalaman mengenali dan

menggunakan peralatan sains secara ‘hands on’ bersama rakan-rakan dengan

lebih bermakna lagi. Melalui pengalaman ini saya dapat membentuk daya

kreativiti dan inovasi dalam diri sendiri.

Banyak pembelajaran yang saya perolehi daripada pengalaman

menghasilkan kerja kursus ini. Antaranya ialah saya dapat menimba

pengetahuan baru di dalam mata pelajaran Sains terutamanya pengetahuan

untuk merancang perbelanjaan dan pembelian peralatan sains dengan

peruntukan yang telah dinyatakan.

Selain itu saya juga telah mepelajari sesuatu yang tersirat dalam proses

penyiapan kerja kursus pendek ini ialah pengurusan masa. Pengurusan masa

yang betul dapat menjamin bahawa kerja yang dilakukan akan siap dengan

sepenuhnya sebelum tarikh penyerahan.

Sebagai kesimpulannya, tugasan ini amat memberi makna kepada saya

dalam memberi pendedahan kepada saya tentang pengurusan Bilik Sains

dengan lebih lagi untuk kepentingan murid-murid di sekolah ini.

11

Rujukan

Kementerian Pelajaran Malaysia. 1978. Panduan keselamatan makmal sains. Kuala

Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ooi Chong Beng & Mohd Khairuddi Yahaya. 1982. Panduan makmal sains. Kuala

Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

RECSAM. 1978. Laboratory management and techniques for schools and colleges.

Kuala Lumpur : Anthonian Store Sdn. Bhd.

12