32

Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych w Polsce

1. Kierunki polityki społecznej

Polityka społeczna istnieje na ziemiach polskich jako działalność,

jak i dyscyplina naukowa od co najmniej 80 lat62.

Za datę powstania ruchu naukowego w tej dziedzinie uznaje się

rok 1924, gdy powołano Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej.

Wiadomo też o znacznie wcześniejszych działaniach myślicieli i

dydaktyków którzy zajmowali się diagnozą współczesnej sobie

rzeczywistości w odniesieniu do ekonomii i wykładami z polityki

społecznej.

W Lublinie w 1925 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim

wydano pierwszy podręcznik z polityki społecznej. W Wilnie na

Uniwersytecie S. Batorego polityka społeczna stała się przedmiotem

naukowego zainteresowania socjologa A. Wóycickiego oraz W.

Zawadzkiego ( w temacie ekonomii )63. Do ważnych autorów których

publikacje , współcześnie służą jako podstawy teorii polityki społecznej

zalicza się L. Krzywickiego, K. Krzeczkowskiego.

Z początkiem 1931 roku powołano Fundację Instytutu Spraw

Społecznych jako inicjatywę kilku instytucji ubezpieczeniowych, celem

działań było to że ,, uważali za pożyteczne dla założycieli Ministerstwa

Pracy i Pomocy Społecznej wdrażanie badań naukowych, prac

propagandowych i pedagogicznych dotyczących: ochrony pracy,

ubezpieczeń społecznych, rynku pracy, bezrobocia, emigracji i opieki

społecznej’’64 Jedyne regulacje prawne które pochodzą z 1932 roku

dotyczyły inwalidów wojskowych i ich rodzin jako kategorii

uprzywilejowanej.

62J. Auleytner, Polska polityka społeczna Warszawa 2004, s.7. 63 Dz. cyt. s.23. 64 Dz. cyt. s.36.

33

Polityka społeczna65,, występuje po pierwsze, jako pojęcie

określające działalność określonych podmiotów polityki społecznej,

których celem jest rozwiązywanie kwestii socjalnych, po drugie zaś jako

dyscyplina naukowa. Istnieje zatem bardzo ścisły związek między

metodą patrzenia na zjawiska społeczne a podejściem do rozwiązywania

problemów społecznych. Związek ten zostaje wyrażony właśnie w owym

podwójnym znaczeniu pojęcia polityka społeczna’’.

Po 1945 roku brak wolności badań naukowych w państwie Polskim

spowodował upaństwowienie całej polityki społecznej.66

Niepełnosprawność należy do tych problemów, wobec których państwo

nie pozostaje obojętne.

Państwo poprzez swoje struktury przyjęło na siebie rolę

zapewnienia systemu zabezpieczenia społecznego. Zdominowało proces

zaspakajania większości potrzeb społecznych. Przyjęto zasadę, że

zapewnienie pracy to podstawa zabezpieczenia socjalnego obywateli.

Każdy pracujący powinien utrzymać siebie i swoją rodzinę. Uznano też,

że ,, uspołecznienie środków produkcji usuwa główne źródło

sprzeczności interesów między kapitałem i pracą, co mogło by

powodować konflikty społeczne. Uznano że celem i wartością społeczną

socjalizmu jest pełne zatrudnienie, likwidacja nędzy i analfabetyzmu,

bezpłatna opieka lekarska dla pracujących i ich rodzin, bezpłatne

nauczanie na wszystkich szczeblach, wyrównywanie warunków i

podnoszenie poziomu życia’’67.

Niedoceniano wagę kwestii socjalnych i polityki społecznej. W

Polsce przyczyny socjalne odgrywały jeden z ważnych problemów w

kolejnych kryzysach z lat 1956, 1970, 1976, 1980, a mimo tego nie

zajęto się tym na gruncie debaty politycznej.

65 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław 1997, s.14. 66 Dz. cyt. s.112. 67 Dz. cyt. s.32.

34

Z początkiem odzyskania niepodległości wznawia się działania z

obszaru polityki społecznej.

Po roku 1989 rozwija się nadal nauka o polityce społecznej.

Podobnie jak w okresie socjalizmu realnego tak i obecnie istnieją pewne

powiązania nauki z polityką68. Przejawem ich było krótkotrwałe

powołanie Rady Polityki Społecznej przy Prezydencie L. Wałęsie w czasie

jego kadencji.

Polityka społeczna jako dyscyplina naukowa zaznacza swoje

związki z innymi naukami które przedstawia schemat.

Schemat nr 1. Związek polityki społecznej jako dyscypliny naukowej z

innymi naukami.

historia socjologia

ekonomia psychologia

prawo filozofia

pedagogika geografia

demografia demoskopia

politologia statystyka

Źródło: L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej

Wrocław 1997, s.14.

Przedmiotem nauki o polityce społecznej są struktury społeczne, w

których zachodzą określone zmiany. W ten sposób ujawniają się

wzajemne zależności pomiędzy socjologią a polityka społeczną. Polityka

społeczna wykorzystuje metody i dorobek socjologii dla prognozowania

kierunku przemian. Socjolog może korzystać z dorobku polityka

społecznego , kiedy wchodzi w istotę kwestii socjalnych. J. Szczepański

68 Dz. cyt. s.101.

Polityka

Społeczna

35

uzasadniał swoją propozycję ustalenia zasad kierujących całokształtem

aktywności społeczeństwa i jednostki.

Współczesne zainteresowania naukowe polityką społeczną

przesuwają się na funkcjonowanie państwa i samorządu terytorialnego

jako podmiotów polityki społecznej.

Obecnie nauka o polityce społecznej posiada pełną wolność

badań, a także zyskała na znaczeniu, ponieważ reformy i programy

socjalne w jednoczącej się Europie są stawiane na równi z działaniami

ekonomicznymi.

W polskiej polityce społecznej główne miejsce przypada państwu,

które realizuje funkcje socjalne. Przy realizacji zadań socjalnych

wykorzystywana jest zasada pomocniczości, która oznacza

pierwszeństwo dla inicjatyw oddolnych i wtórny charakter interwencji

państwa69.

Współcześnie państwo prowadzi wobec osób niepełnosprawnych

politykę społeczną, jako ogół działań podmiotów publicznych i

organizacji pozarządowych. Działania państwa mają na celu

wyrównywanie nieuzasadnionych różnic socjalnych, asekurowanie wobec

ryzyka życiowego oraz tworzenie szans funkcjonowania osób

niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i

społecznego, umożliwiających ich pełną integracje z społeczeństwem 70.

Polityka społeczna w ujęciu socjologicznym71 ,, jest to nauka o

społeczeństwie, o zjawiskach i procesach które zachodzą w

zbiorowościach ludzkich, strukturze tych zbiorowości, o zmianach i

przekształceniach społecznych’’.

Metody badań w socjologii mogą prognozować kierunek zmian

społecznych oraz na nie wpływać. Przedmiotem zainteresowania polityki

69Dz. cyt. s.114. 70 S. Mikulski, Polityka społeczna wobec niepełnosprawnych, Warszawa 1996, s.21. 71 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław 1997, s.41.

36

społecznej są struktury, społeczne. Socjolog bada codzienny świat ludzi

przez co jest blisko rzeczywistości, poznaje jak kształtują się stosunki

społeczne. Socjologia wpływa na rozwój zmian struktur społecznych.

Polityk społeczny potrzebuje świadomości socjologicznej do tego, by

móc poznać,, niewygodne’’ prawdy o społeczeństwie i oprzeć programy

socjalne naukowych diagnozach.

Funkcje socjalne takie jak zatrudnienie, edukacja, zabezpieczenie

społeczne, dialog społeczny, mieszkalnictwo realizowane są przez

poszczególne ministerstwa. Państwo realizuje zadania opiekuńcze

poprzez organy władzy wykonawczej – centralne, wojewódzkie,

powiatowe i gminne w powiązaniu z samorządem lokalnym.

Dla prawidłowego funkcjonowania osób niepełnosprawnych72

potrzebne jest odejście od marginalizacji społecznej. Ważne jest aby

diagnozowanie sytuacji ludzi niepełnosprawnych było stałym programem

Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Potrzebne są stałe

mechanizmy które ułatwiałyby tej grupie społecznej integracje społeczną

w środowisku zamieszkania, w miejscu pracy oraz w społeczeństwie.

Polityka społeczna73 określa nam sposób w jaki wydaje się

publiczne pieniądze , aby zaspokoić potrzeby jednostek i grup , lub

rozwiązywać problemy społeczne, a także definiuje kategorie

beneficjentów korzystających z systemu wsparcia społecznego .

Zgodnie z współczesną polityką społeczną ciężar działalności

przenosi się na samorząd różnych szczebli, sektor prywatny i organizacje

społeczne. ,,Można zatem powiedzieć, polityką społeczną jest to

wszystko, w jaki sposób władza publiczna (rząd, samorząd) działa lub od

tego działania świadomie się powstrzymuje’’74.

72 J. Auleytner, Polska polityka społeczna, Poznań 2002, s.153. 73 Z. Wożniak, Strategia polityki społecznej, Poznań 2002 s.7. 74 Dz. cyt. s. 6.

37

Zasadnicza zmiana postaw wobec osób niepełnosprawnych

nastąpiła w końcu XX wieku, przede wszystkim pod wpływem organizacji

międzynarodowych na gruncie idei praw człowieka.

Za główne cele realizowanej na poziomie europejskim polityki społecznej

przyjęto:75

- swobodne poruszanie się obywateli państw członkowskich Unii na

terenie wspólnego rynku,

- stopniowe włączanie kolejnych elementów polityki społecznej jako

integralnej części programu przebudowy stosunków społecznych i

procesu swobodnego przemieszczania się osób, dóbr, usług, kapitału i

pieniądza,

- wyrównywanie standardów socjalnych, gwarantujących z jednej

strony postęp społeczny, z drugiej minimalny ich poziom, zwłaszcza

w zakresie podstawowych wymogów co do warunków pracy i norm

prawa pracy oraz pomocy społecznej,

- wzmocnienie i poszerzenie socjalnego dialogu między wszystkimi

partnerami polityki społecznej celem uzgodnienia priorytetów

socjalnych,

- wprowadzenie elementów nowoczesnego systemu ochrony zdrowia

jako dobra publicznego,

- działanie na rzecz ekonomicznej i społecznej spójności przy udziale

Europejskiego Funduszu Socjalnego.

Kierunkami miejskiej polityki społecznej są76:

Pomocniczość, władze miejskie skupiają się na tych zadaniach,

których nie można przekazać innym podmiotom, i winny być wypełnione

tylko przez sektor publiczny. Resztę własnych uprawnień jak ustawy,

rozporządzenia, uchwały władz miejskich, władze miejskie powinny

75 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław s.39. 76 Z. Woźniak, Polityka społeczna Miasta Poznania wobec niepełnosprawności, Ibis, nr12,

Poznań 2003, s.5.

38

przekazywać w celu realizacji na najniższe szczeble. Współpraca – to

rozłożenie na wszystkie grupy społeczności lokalnych obciążeń

związanych z takimi zadaniami jak: edukacja, bezpieczeństwo,

komunikacja, ochrona środowiska, kultura, a także z zagrożeniami jakie

niesie choroba, niepełnosprawność.

Sprawiedliwy i równy dostęp do świadczeń i usług publicznych bez

względu na status położenia społecznego i wsparciem w sytuacjach

trudnych.

Współodpowiedzialności podmiotów za realizację polityki

społecznej - władz publicznych, organizacji pozarządowych a także

beneficjentów polityki społecznej. Udział wielu podmiotów w

zaspakajaniu potrzeb społecznych i rozwiązywaniu problemów

społeczności lokalnych. Uznanie za ważne świadczenia i usługi

przekazywanych przez instytucje sektora publicznego, rządowego i

samorządowego, prywatnego i organizacje pozarządowe. Odbiorcy

programów polityki społecznej są aktywnymi partnerami i podmiotem w

podejmowaniu decyzji związanych z procedurami w działaniach które

służą rozwiązywaniu własnych problemów.

Wspólne działanie opiera się na świadomym włączaniu obywateli

w rozwiązywanie istotnych dla społeczności problemów, powinno opierać

się na edukacji jak i na wypracowywaniu postaw pro społecznych które

sprzyjają traktowaniu przestrzeni miejskiej jako swojego miasta.

Ważnymi zadaniami, dostosowanych do potrzeb mniejszych grup

społecznych lub jednostek należą:

- pierwszoplanowość profilaktyki przed interwencją.

- promowanie programów i działań które mają za zadanie szybkie

reagowanie w celu usuwania patologii społecznej.

- monitorowanie trwałości i jakości działań w celu usuwania zagrożeń

bezpieczeństwa socjalnego,

39

- jawność działania podmiotów przez dostęp do informacji przez

stosowanie ustawy o finansach publicznych i dostępie do informacji.

,,Polityka jako przewodnik, wskazówka działania oparta na

zadeklarowanych zasadach, określa i wyjaśnia misję, obejmuje

możliwości i cele osiągnięć organizacyjnych i instytucjonalnych,

wymusza odpowiednie zachowania, nakreślając przydział

odpowiedzialności i towarzysząca mu delegację kompetencji na

wszystkie poziomy organizacyjne’’77.

Ważnymi celami miejskiej polityki społecznej jest stwarzanie

takich warunków aby wzrastała zaradność obywateli w zakresie

indywidualnie jak i zbiorowo są:

- wzmacnianie wszelkich form pomocy dla jednostek i grup będących w

słabszej pozycji wobec innych ( niw z własnej woli i winy),

- zwrócenie uwagi na poprawę warunków i jakości życia mieszkańców

poprzez poprawę funkcjonowania infrastruktury społecznej,

- propagowanie różnych form wsparcia społecznego, pomocy

społecznej, opieki środowiskowej (organizacji pozarządowych),

- umacnianie potencjału społeczności i jej instytucji,

- umacnianie form zaradności jednostki lub grupy przez wspomaganie

merytoryczno – finansowe działalności mającej formy samopomocy,

- promowanie programów które służą do zmiany życia jednostki i

grupy,

- stawianie na profilaktykę jak i na prewencję, prace socjalną,

monitorowanie i ocena programów socjalnych,

- przeciwdziałanie dyskryminacji, marginalizacji i wykluczeniu

społecznemu,

77 Dz. cyt. s.9.

40

- preferowanie rozwiązań prawno-instytucjonalnych które służą

wspieraniu jednostki czy grup znajdujących się w potrzebie,

eliminujące społeczne odrzucenie,

- koordynację zadań polityki społecznej i ich wplatanie w politykę

miasta.

Warunkiem pełnego wykorzystania zasobów społecznych w

programach służących zaspakajaniu potrzeb i rozwiązywania problemów

społeczności jest stosowanie zasady partnerstwa,78 która oznacza

najpełniejszą formę partycypacji społecznej.

Partnerstwo to uznający równy, sprawiedliwy podział praw,

obowiązków, zobowiązań między danymi osobami79.

Planowanie partnerskie to grupowe podejmowanie decyzji na

zasadzie wzajemnej zgody pomiędzy jednostkami i grupami, co do

norm, wartości i opinii, jawności oraz informowanie zainteresowanych o

zasadzie rozwiązywania pojawiających się konfliktów. Stosowanie także

pewnych proporcji udziału sektora publicznego a samych obywateli w

tworzeniu się warunków bezpieczeństwa socjalnego i podstaw jakości

życia ,,Zakres podstawowych potrzeb życia , oraz ich hierarchia wpisane

jest w tło historyczne, kulturowe, ustrojowe i warunki ekonomiczne

danej zbiorowości’’80.

Kierunkami81 polityki społecznej z ujęciem osoby

niepełnosprawnej są:

- ochrona prawna statusu społecznego osób niepełnosprawnych,

- ochrona poprawa warunków i jakości życia zapewniającej ludziom

niepełnosprawnym i ich rodzinom poczucie bezpieczeństwa

osobistego, zdrowotnego i socjalnego,

78 Dz. cyt. s.9. 79 Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 2001. tom 2, s. 19.m 80 Z. Woźniak, Strategia polityki społecznej, Poznań 2002, s.5. 81 Z. Woźniak, Niepełnosprawni w przestrzeni miejskiej, Poznań 2005, s.14.

41

- wzmacnianie potencjału osób niepełnosprawnych, jego rodziny i

społeczności, służącego rozwojowi osobowemu i intelektualnemu ,

readaptacji społecznej, aktywności, kreatywności i samorealizacji oraz

nabywania zdolności do samo-opieki i samopomocy,

- dostarczanie narzędzi zmiany własnego życia,

- gwarantowanie dostępu osób niepełnosprawnych do odpowiednich

ilościowo i jakościowo oraz adekwatnych do potrzeb świadczeń i usług

socjalno-zdrowotnych i rehabilitacyjnych,

- wzmacnianie wrażliwości społecznej na problemy niepełnosprawności

i osób niepełnosprawnych,

- wspieranie inicjatyw i działań sprzyjających poszerzaniu dostępu

niepełnosprawnych do otwartego rynku pracy,

- adaptowanie przestrzeni miejskiej do potrzeb osób

niepełnosprawnych – tworzenie przyjaznego środowiska społecznego i

otoczenia fizycznego,

- wspieranie rodziny i opiekunów osób niepełnosprawnych,

- zmiana obrazu osoby niepełnosprawnej w świadomości społecznej,

- integracja w ramach społeczeństwa dla wszystkich,

- aktywne twórcze włączenie osób niepełnosprawnych w tworzenie

programu społeczeństwa informacyjnego,

- promowanie i upowszechnianie aktywności obywatelskiej osób

niepełnosprawnych poprzez ich włączanie w struktury planistyczno-

decyzyjne i ciała doradczo - konsultacyjne rozstrzygające kwestie

istotne dla problemów związanych z niepełnosprawnością.

Polityka społeczna jest to działalność praktyczna rządu, która

skupia się na rozwiązywaniu problemów społecznych które dotyczą

wielkich grup społecznych, wyróżnionych na podstawie struktury

społecznej.

42

Kierunki polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych w

świetle zmian w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji

zawodowej o społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 82.

Generalny kierunek zmian to subsydiarność rozumiana jako

jedna z podstawowych zasad ustrojowych Unii Europejskiej. Oznacza

ona, że na szczeblu wspólnotowym powinny być podejmowane tylko te

działania, które zapewniają większą skuteczność i efektywność, niż w

przypadku, gdyby prowadzenie odpowiednich akcji pozostawić w

wyłącznej kompetencji rządów poszczególnych państw członkowskich.

W kontekście narodowym oznacza to, że wszelkie decyzje

powinny zapadać na szczeblu możliwie najbliższym obywatelom, raczej

w gminach, powiatach i województwach niż centrum administracyjno –

rządowym.

Zakres zmian wprowadzonych w roku 2004 to:

- powołanie rad konsultacyjnych w samorządach,

- ,,uwolnienie’’ środków Państwowego Funduszu Osób

Niepełnosprawnych od zasady podziału na rehabilitację zawodową i

społeczną oraz rehabilitację dzieci i młodzieży, tutaj ważne decyzje

dotyczących finansowania programów będą zapadały w zakresie

powiatów,

- wyrównywanie różnic pomiędzy regionami,

Ważne zmiany nastąpiły też w zakresie orzecznictwa

wprowadzono trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny , umiarkowany ,

lekki.

Dokonano zmiany nazwy zespołu orzekającego na ,,Zespół do

spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności ( związane z orzekaniem

dzieci ).

82 Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.

43

Wprowadzono możliwości wnioskowania o ustalenie stopnia

niepełnosprawności wskazań dla celów korzystania z ulg i uprawnień na

podstawie odrębnych przepisów, dotyczy to osób które posiadają ważne

orzeczenia ZUS, KRUS, MSWiA, MON83.

Modyfikacja celów działalności warsztatów terapii zajęciowej : w

tym nadanie szerszych uprawnień radzie programowej , wprowadzenie

nowych zasad dofinansowania działalności z środków Państwowego

Funduszu Osób Niepełnosprawnych.

Wydanie nowych rozporządzeń w sprawie turnusów

rehabilitacyjnych. Przekazanie rejestru ośrodków rehabilitacyjnych

uprawnionych do podejmowania grup turnusowych i rejestru

organizatorów turnusu do kompetencji wojewody.

Zwrot kosztów przystosowania miejsca pracy dla zatrudnionej

osoby niepełnosprawnej, oraz dofinansowanie do wynagrodzeń

pracowników niepełnosprawnych.

Do zadań województwa należą: dofinansowania budowy i

rozbudowy obiektów służących rehabilitacji. Dofinansowanie do

wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Dofinansowanie kosztów

tworzenia zakładów aktywności zawodowej. Udzielanie pomocy

zakładom pracy chronionej.

Do zadań powiatu należą: poza opracowaniem również realizacja

powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych.

Dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu

się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób

niepełnosprawnych. Dofinansowanie rehabilitacji dzieci i młodzieży.

Do zadań rad konsultacyjnych przy marszałkach województw

tworzy się wojewódzkie społeczne rady do spraw osób

niepełnosprawnych, będące organami opiniodawczo-doradczymi. Przy

83 Dz. cyt. s.16.

44

starostach tworzy się powiatowe społeczne rady do spraw osób

niepełnosprawnych, będące organami opiniodawczo-doradczymi.

2. Osoby niepełnosprawne w świetle literatury przedmiotu

Analizując myśl Jana Pawła II, że ,, osoby upośledzone w pełni są

podmiotami ludzkimi z należnymi im wrodzonymi, świętymi i

nienaruszalnymi prawami, które mimo ograniczeń i cierpień wpisanych w

ich ciało i władze, stanowią jednak o szczególnym znaczeniu godności i

wielkości człowieka. Osoba przeto w jakiś sposób upośledzona, będąc

podmiotem ze wszystkimi jego prawami, winna mieć ułatwiony dostęp

do uczestnictwa w życiu społeczeństwa we wszystkich wymiarach i na

wszystkich poziomach, odpowiednio do swych możliwości. Stan zdrowia

fizycznego i umysłowego nic nie dodaje ani nic nie ujmuje godności

osoby ludzkiej’’84.

Dochodzimy więc do wniosku, że niepełnosprawność dotyczy

wymiaru fizycznego i psychicznego człowieka ale nie wymiaru

duchowego który stanowi o godności osobowej istoty ludzkiej.

Bardzo ciekawie ujmuje niepełnosprawność W. Chudy85 dzieląc

przeżycia osoby niepełnosprawnej na dwie grupy: pierwsza dotyczy

chęci przystosowania się do otoczenia, przezwyciężenia stanu

istniejącego, druga związana jest z poszukiwaniem jego sensu, nadania

znaczenia swojemu obecnemu cierpieniu. Ta druga grupa przeżyć

nastawiona jest głównie na ,,wartości które są w stanie dopełnić

niewystarczalności bytu ludzkiego samego w sobie, absolutnością

uzupełnić względność koniecznością istnienia – przemijalność, mocą –

kruchość’’

84 Jan Paweł II Papież Encyklika o pracy ludzkiej Laborem Exercens, s.22. 85 W. Chudy, Sens filozoficzny kondycji człowieka niepełnosprawnego, Lublin 1998, s.113.

45

W leksykonie polityki społecznej86 czytamy, że „termin

niepełnosprawność, mimo braku jednoznacznej definicji upowszechnił

się współcześnie tak w literaturze i ustawodawstwie, jak i w języku

potocznym. Najczęściej zastępuje on termin inwalidztwo, choć zakresy

obu tych terminów nie zawsze są tożsame”. Ujęcie to obok aspektów

biologicznych i psychicznych zawiera także aspekty związane z

aktywnością życiową.

Zasadnicze trudności w ujednoliceniu interpretacji wynikają stąd,

że do jej zdefiniowania używa się pojęć, które także nie mają jednolitych

znaczeń, na przykład: kalectwo, ułomność, defekt, uszkodzenie,

dysfunkcja, upośledzenie. Przykłady te świadczą o tym, że

niepełnosprawność trudno jest zdefiniować ze względu na społeczną

złożoność, na którą napotyka się również w trakcie rozwiązywania

problemów tych osób w już konkretnych warunkach. Okazuje się także,

że niezależnie od precyzyjnych czy ogólnych definicji, praktyka musi

pomagać w rozwiązywaniu codziennych spraw osób niepełnosprawnych

w ramach działalności lokalnych, regionalnych i centralnych podmiotów

polityki społecznej87.

Życie osoby niepełnosprawnej jest także szansą dla jej otoczenia.

Jest to szansa na znalezienie sensu życia, zrozumienia ważnych w nim

rzeczy, przyswojenia wartości którymi żyje osoba niepełnosprawna.

Na przestrzeni wieków, sytuacja i społeczne nastawienie do osób

niepełnosprawnych się zmieniało.

Badanie zjawiska niepełnosprawności w Polsce (w poprzednich

latach określanego jako ,, inwalidztwo’’ ) przeprowadzono po raz

pierwszy w 1921 roku. Pytania dotyczyły wówczas ułomności fizycznych,

takich jak: ślepota, głuchota, brak kończyn. Po drugiej wojnie światowej

86 B. Rysz-Kowalczyk, Leksykon Polityki społecznej, Warszawa 2002, s.99. 87 A. Kurzynowski, Osoba niepełnosprawna jako podmiot polityki społecznej, Warszawa 2005,

s.7.

46

spisy ludności dotyczące kwestii niepełnosprawności odbyły się w

1978 i 1988 roku.

Najnowsze badania przeprowadzono w Narodowym Spisie

Powszechnym Ludności i Mieszkań w 2002 r. W badaniach tych

przedstawiono problematykę stosunku polskiego społeczeństwa do

kwestii niepełnosprawności, oraz sytuację osób niepełnosprawnych w

naszym kraju. Używane określenia ,, niepełna sprawność ‘’, inwalidztwo”

czy ,,sprawni inaczej ‘’ są używane zamiennie, choć nie są jednoznaczne.

Określenie „niepełna sprawność” obejmuje osoby mające

stosowne orzeczenie Komisji ds. Orzekania o Niepełnosprawności i

Zatrudnienia, co oznacza, że przyznany jest im pewien status prawny.

Według R. Ossowskiego88 gdy mówimy „sprawni inaczej”, to mamy na

myśli strukturę czynności, przy pomocy której osoby niepełnosprawne –

mimo niepełnosprawności – mogą satysfakcjonująco regulować

stosunki ze światem’’. Jednak w rozumieniu potocznym określenia te są

podobne. Nawet powszechnie już przyjęte „ niepełnosprawny” może

przekształcić się w łatwą etykietkę, jeśli zacznie nam ono przysłaniać

żywego człowieka. Według J. Eareckson89 „ w człowieku

niepełnosprawnym powinniśmy bowiem widzieć przede wszystkim

osobę, która ma swoje poglądy, zainteresowania i pragnienia, cechy

charakteru, a nie tylko samą niepełnosprawność”.

Stereotypowe uprzedzenia90 wobec osób niepełnosprawnych

wynikają między innymi z przesądów, mitów, lęków, braku wiedzy, a

także wierzeń, pochodzących jeszcze z dawnych, nie oświeconych

czasów. W religii chrześcijańskiej niepełnosprawność długo była

widocznym znakiem grzechu albo brakiem bożej łaski w rodzinie.

88 R. Ossowski , Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji , Bydgoszcz 1999, s. 88.

89 J. Eareckson , Egzamin z przyjaźni, Warszawa 1995, s.51.

90 A. Partner, Wizerunki niepełnosprawnych, Warszawa 2005 s.18.

47

W czasach biblijnych ludzie niepełnosprawni często byli uważani

za nieczystych. Wierzono, że są opętani przez złe duchy i zakazywano im

wstępu do świątyń. Koran z kolei podważa ich intelektualne i poznawcze

predyspozycje.

Przekonanie, że niepełnosprawność jest znakiem grzechu,

porzucono dopiero w XVIII Wieku. Stereotyp91 ,,konstrukcja myślowa,

zazwyczaj powszechna wśród członków danej grupy społecznej, oparta

na schematycznym i uproszczonym postrzeganiu rzeczywistości, często

bazującym na uprzedzeniach i niepełnej wiedzy’’. Stereotypy są jednak

częścią każdej kultury, a ich zmiana czy odrzucenie to długi proces,

uogólniony uproszczony obraz, często nasycony emocjami i lękami,

dlatego tak trudny do zmiany. Często obawiamy się nieznanego tego, co

w naszej ocenie uznajemy za nieszczęście i tragedię. W taki właśnie

sposób myślimy o osobach niepełnosprawnych.

Problem przyznania osobom niepełnosprawnym właściwego

miejsca w społeczeństwie według A. Ostrowskiej92 przybrał na ostrości

właśnie teraz, gdy zauważalna jest u nas ,, tendencja do otwierania się

tradycyjnie zamkniętych separacyjnych form opieki nad

niepełnosprawnymi (domy opieki, zakłady zamknięte), równocześnie

pojawia się wiele nowych możliwości pomocy w środowisku lokalnym’’.

Za tworzenie barier społecznych - w kontekście historycznym-

odpowiedzialna była prowadzona przez państwa socjalistyczne polityka,

aby społeczeństwo pozbawić wiedzy na temat potrzeb osób

niepełnosprawnych. W „doskonałej” ideologii socjalizmu problem osób

niepełnosprawnych starano się ukryć.

Do lat 60-tych rozwijany był pogląd i dominowała tendencja, aby

dla osób niepełnosprawnych tworzyć specjalne zakłady, które

zapewniałyby opiekę i rehabilitację.

91 K. Olechnicki, Słownik socjologiczny Toruń 2000, s.204. 92 A. Ostrowska, Niepełnosprawni w społeczeństwie 1994, s.7.

48

A. Ostrowska93 przypomina, że ,,sposób w jaki badano postawy

społeczne w stosunku do osób niepełnosprawnych zbliżony jest do nurtu

badań postaw w stosunku do mniejszości etnicznych ‘’, trudno zatem się

dziwić iż w literaturze, która poświęcona jest problematyce niepełnej

sprawności, istnieją liczne nurty myślowe, gdzie życiowe położenie

inwalidów porównywalne jest z sytuacją grup mniejszościowych (na

przykład narodowych czy religijnych) - na zasadzie podobnego miejsca

w społeczeństwie, jakie skłonna jest przyznawać tym grupom ,, sprawna

większość ‘’. Przejawiało się to w tworzeniu specjalnych szkół, klubów,

zakładów pracy, których istnienie zmusza, czy też proponuje na zasadzie

,,konieczności’’ do przebywania „we własnym towarzystwie”.

Ważnym problemem dotyczącym ludzi niepełnosprawnych jest

kwestia barier architektonicznych, jednej z wielu przeszkód, na które

napotykają niepełnosprawni turyści. Pojęcie „architektura” oznacza

według T. Piaseckiego,, najkrócej mówiąc, sztukę kształtowania

przestrzeni dla potrzeb człowieka”94. – „Nieunikniona codzienność

obcowania z formami i funkcjami architektury - pisze autor - sprzyja

pomijaniu drugiego członu tej definicji, jest to ta część, w której mowa o

służeniu potrzebom człowieka’’. Barierą architektoniczną jest każde

utrudnienie i przeszkoda występująca przy poruszaniu się, w

wykonywaniu czynności dnia codziennego przez osoby niepełnosprawne

w obrębie budynku.

Barierą urbanistyczną natomiast jest rodzaj utrudnień

występujących w przestrzeni publicznej, (miejskiej i wiejskiej). Ważna

jest skala samych utrudnień, czyli barier, jak i skala ich oddziaływania –

zasięg społeczny: różnica poziomów lub zła jakość nawierzchni, czy też

usytuowanie, poziomu wejść do obiektów.

93 Dz. cyt. s.9. 94T. Piaseczki, Studio architektoniczne -Gmina Wyd. Specjal. nr. 74/2003.

49

Według E. Kuryłowicz (w: R.Ossowski)95 ,, Autentyczna

integracja niepełnosprawnych ze społeczeństwem to długie i

systematyczne działania – w naszym kraju sporadyczne i niepopularne,

traktowane do niedawna wręcz jako akt łaski lub bardzo dobrej woli’’.

Analizując stosunek naszego społeczeństwa do osób

niepełnosprawnych, okazuje się, że najbardziej pożądana jest

postawa akceptacji oraz „rozumnej życzliwości’’. Czynniki, które mają

wpływ na postawy wobec osób niepełnosprawnych według

R.Ossowskiego96 to:

- właściwości społecznego otoczenia,

- widoczność niepełnosprawności,

- stan materialny osób niepełnosprawnych,

- charakter doświadczeń współdziałania z osobami

niepełnosprawnymi.

Poszczególne osoby oraz instytucje tworzą strukturę środowiska

społecznego. Osoby niepełnosprawne muszą z tą strukturą integrować

się i współpracować. Aktywność osób niepełnosprawnych kształtuje i

rozwija życzliwie i przyjaźnie im nastawione społeczne otoczenie, które

ukierunkowuje je jednocześnie na zachowanie oparte na zasadach

współpracy i ich rozwoju.

Rodzina i najbliżsi osobie niepełnosprawnej odgrywają szczególną

rolę w zakresie zaspakajania jej potrzeb życiowych oraz poczucia

przynależności do innych. To rodzina, krewni, przyjaciele w pierwszej

kolejności stanowią źródło poczucia przynależności osób

niepełnosprawnych do innych, ukierunkowując je zarazem do działania

wspólnego z osobami sprawnymi. Rodzina z młodą osobą

niepełnosprawną zdana jest na bardziej pracochłonną opiekę i pracę

związaną z jej samorealizacją.

95 Dz. cyt. s. 211. 96 Dz. cyt. s. 285.

50

Jeżeli na przykład ktoś uważa, że człowiek z intelektualną

niesprawnością jest osobą „wybrakowaną”, przyczynia się do tego, że ta

osoba sama zaczyna sądzić o sobie, że nic nie jest warta oraz że jest

kimś nieudanym i niepotrzebnym.

Erwin Godman97 używa określenia piętno i podaje, że jego

synonimy skrywają w sobie podwójną perspektywę uzależnioną od tego,

czy nosiciel piętna uważa, że jego inność jest znana a priori albo też od

razu rozpoznawalna dla tych, z którymi się styka, czy też przyjmuje, iż

nie jest ona ani znana, ani natychmiast rozpoznawalna’’.

Wyróżnia trzy rodzaje piętna : brzydotę cielesną, wady charakteru

za które jest winna słaba wola i grupowe piętna rasy. Jednostka

oczekuje społecznej akceptacji bez względu na to jak daleko posunięta

jest jej niepełnosprawność.

Jest wiele przyczyn i powodów społecznej izolacji i odrzucenia

niepełnosprawnego człowieka; za główną przyczynę uważa się jego

odmienność, która przejawia się dysfunkcją motoryczną lub

niesprawnością psychoruchową. Sytuacja taka może charakteryzować

się odrzuceniem lub izolacją ze strony osób zdrowych, eliminacją z

zabaw, zajęć, unikaniem kontaktu, spychaniem na margines

społeczności. Często ta odmienność osoby niepełnosprawnej stanowi

przeszkodę w nawiązywaniu kontaktów z innymi.

Człowiek niepełnosprawny powinien być przez wszystkich

odbierany jako osoba pełnowartościowa, mająca również potrzeby

duchowe, zdolna nie tylko do brania, ale mogąca też wiele dać swojemu

otoczeniu. Każdy wiek osoby niepełnosprawnej powinien być traktowany

jako okazja do wypracowania właściwego wizerunku własnej osoby i

utwierdzenia w przekonaniu, że jest się akceptowanym przez

społeczeństwo.

97 E. Godman, Pietno, Gdańsk 2005, s. 34.

51

Aby zmniejszyć dystans i dysproporcje pomiędzy zdrowymi a

niepełnosprawnymi, należy stworzyć odpowiednie relacje wokół

problemów niepełnosprawności. Otoczenie nie powinno być przeszkodą,

lecz pomocą w realizowaniu planów życiowych osób niepełnosprawnych.

Społeczeństwo to nie tylko zdrowi jego przedstawiciele. Konieczne jest

wychowanie młodzieży i dorosłych w duchu zrozumienia i tolerancji dla

tego, co odmienne, odbiegające od stereotypu. Należy uczyć wszystkich

a szczególnie młode pokolenie właściwej oceny wartości człowieka.

Kulturę społeczeństwa poznaje się po stosunku do najsłabszych.

Jednak duża część społeczeństwa nie jest przygotowana do integracji.

Według A. Ostrowskiej98 ,,odgradzanie się od świata niepełnosprawnych

jest widoczne nie tylko w codziennych kontaktach społecznych, lecz

charakteryzuje także sposób myślenia polityków i decydentów, którzy w

swoich decyzjach dotyczących społeczeństwa nie zawsze dostrzegają

fakt, że znaczna jego część to osoby niepełnosprawne ‘’.

Reakcje w postrzeganiu osób niepełnosprawnych mogą

wywoływać - a w większości wywołują - silne reakcje emocjonalne. W

związku z tym wyzwala się u osób niepełnosprawnych dążenie do

ukrywania swojej niepełnosprawności, między innymi, poprzez skromny

ubiór, estetyczne protezy, dbanie o wygląd zewnętrzny, utrzymanie

higieny, czystości. Ten sposób postępowania wyzwala i kształtuje wśród

osób niepełnosprawnych pozytywne postawy. Staranny wygląd,

umiejętność komunikowania się wzbudza bowiem w otoczeniu szacunek

i sympatię. Mniej staranny wygląd wybacza się osobie zdrowej i

urodziwej, nie wybacza się osobie o widocznym inwalidztwie.

Ważnym czynnikiem mającym wpływ na postawy wobec osób

niepełnosprawnych jest też stan materialny tych osób. Wyższy poziom

materialny daje możliwość bardziej szerszego uczestniczenia w życiu

98 Dz. cyt. s. 8.

52

społecznym. Stwarza też możliwość osobistej samodzielności i

niezależności, stanowi jednocześnie warunek funkcjonowania na

poziomie ponad standardowym.

Życie w ubóstwie sprowadza osoby w nim żyjące do zaspakajania

tylko potrzeb biologicznych, często wzbudza wśród otoczenia

współczucie i litość. Charakterystyczną cechą rodzin z osobą

niepełnosprawną jest jednak ubóstwo materialne. Bardzo niskie renty,

niskie zarobki w zakładach pracy chronionej, niskie kwalifikacje

zawodowe sprawiają, że wszyscy ci ludzie muszą borykać się z bardzo

poważnymi problemami finansowymi, ale wbrew oczekiwaniom –

niektórzy potrafią gospodarować skromnym budżetem w sposób

zabezpieczający potrzeby rodziny.

Współdziałanie z osobami niepełnosprawnymi wymaga posiadania

minimum wiedzy o niepełnosprawności, postawa zaś współdziałania -

taktu i kultury. Okazywanie współczucia, przesadna litość, pytania o

niepełnosprawność wywołują negatywne reakcje u osób

niepełnosprawnych. Największa bariera tkwi jednak w samych

niepełnosprawnych i ich rodzinach tak bowiem zostali wychowani i

przygotowani do życia. Są nastawieni na branie. Z jednej strony

narzekają, że mają małe renty, a drugiej strony nic nie robią, aby

poprawić jakość swojego życia. Trzeba starać się zmieniać mentalność

samych niepełnosprawnych, a także ich rodziców, opiekunów,

pracodawców i reszty społeczeństwa.

Postępowanie mające na celu odwrócenie funkcjonujących w

społeczeństwie negatywnych zachowań osób pełnosprawnych wobec

niepełnosprawnych powinno być ukierunkowane na :

- wspieranie integracji w nauce, pracy i życiu codziennym,

- pomoc w rozwiązywaniu problemów życiowych, rozwijaniu ich

aktywności, wzajemnej pomocy i samoorganizacji,

- edukację dotyczącą niepełnosprawności,

53

- prawodawstwo odnoszące się niepełnosprawności- popularyzowanie

problematyki osób niepełnosprawnych w mediach- kształtowanie

moralnej odpowiedzialności służb rehabilitacyjnych w zakresie

wydawania diagnoz.

Zdaniem Znanieckiego99 ,, poznawanie świata jest z konieczności

związane z wartościowaniem. Człowiek patrzy na świat społeczny

traktując go jako przedstawiający wartości dodatnie czy ujemne – co

jest wytworem środowiska kulturalnego, w którym żyje ‘’.

Zakres podstawowych potrzeb człowieka opisują różne dziedziny

nauki; takie jak fizjologia, medycyna, psychologia czy socjologia,

zajmujące się różnymi aspektami życia jednostki i zbiorowości. Według

socjologa P. Sztompka100: „Społeczeństwo nie jest widziane jako swoisty

całościowy system, lecz jako sieć międzyludzkich wzajemnych

oddziaływań – interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka

jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowania innych ludzi”.

Z teorii tej można wyprowadzić wnioski, że to grupa pierwotna

przekazuje wzorce, które nosi w sobie jednostka, potem te same wzorce

wymienia z uczestnikami grupy rówieśniczej. Wymiana pomiędzy

uczestnikami grup społecznych, twierdzą socjologowie, opiera się na

założeniu, że życie społeczne polega na takich zachowaniach, które

spotykają się z różnego rodzaju nagrodami ze strony innych ( np.

uznaniem, wyrazami aprobaty, umocnieniem poczucia własnej wartości

w oczach innych, różnego rodzaju świadczeniami).Stosunek do osoby

niepełnosprawnej niewiele zmienił się z perspektywy czasu.

Zgodnie z badaniami OBOP-u ,,społeczna percepcja

niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce’’ 49 % Polaków

przyznaje, że określenie ,, niepełnosprawny’’ przychodzi im na myśl, gdy

99 F. Znaniecki, Elementy socjologii, Warszawa 1986, s. 155.

100 P. Sztompka, Analiza społeczeństwa, Kraków 2003 s. 43.

54

widzą osoby z nieuleczalną chorobą czy upośledzeniem, 16 % wskazało

słowo ,, inwalida’’ , 13 % ,,kaleka’’ 10% określenie ,, sprawny inaczej ’’

62% badanych podaje, że nie ma kontaktów z osobami

niepełnosprawnymi, tak w pracy, domu, czy wśród znajomych.

Wg E. Goffmana101 ,, Stosunek, jaki my, normalni, mamy do osoby

noszącej piętno, oraz działania, jakie wobec niej podejmujemy. Piętno

innych staje się dla nas oczywiste dzięki zmysłowi wzroku’’.

Stygmatyzacja stwierdza autor to cecha fizyczna, która definiuje kim ta

osoba jest psychicznie.

Niektóre osoby podają, że cechy stygmatyzacji ma również

bardzo dobrze wszystkim znany emblemat z osobą siedzącą na wózku

inwalidzkim służący do oznakowania samochodów dla

niepełnosprawnych , czy miejsc parkingowych, takie oznakowanie

sprowadza grupę ludzi do czegoś mniej skomplikowanego niż znak

drogowy.

Według E. Aronsona102 ,,atrakcyjność fizyczna danej osoby

oddziałuje nie tylko na nasza ocenę tej osoby i na wpływ, jaki na nas

wywiera: może też zmienić nasz sposób postrzegania ludzi, z którymi

owa osobę kojarzymy.

Zasadnicza zmiana postaw wobec osób niepełnosprawnych

nastąpiła w końcu XX wieku, przede wszystkim pod wpływem organizacji

międzynarodowych na gruncie idei praw człowieka.

Nowy kierunek myślenia wpływa silnie na promowanie rozwiązań

nie tylko pomocy, ale także integrowania osób niepełnosprawnych z

resztą społeczeństwa. W Polsce polityka państwa wobec

niepełnosprawnych kształtowała się w sposób zróżnicowany. Państwo

długo zostawiało ten problem rodzinie, organizacjom religijnym oraz

101 E. Goffman, Piętno, Gdańsk 2005, s. 85. 102 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Poznań 2002, s. 352.

55

organizacjom charytatywnym nie wykazując specjalnej troski.

Działalność instytucji państwowych, samorządowych i organizacji

społecznych określa sytuację niepełnosprawnych i sposób ich

uczestnictwa w życiu.

3. Rola organizacji pozarządowych w procesie integracji

społecznej.

Określenia używane za równoznaczne z terminem organizacja

pozarządowa103 to:

- organizacja non-profit, ponieważ nie działa dla zysku,

- organizacja wolontarystyczna (ochotnicza), ponieważ w większości

opiera się na pracy ochotników,

- organizacja społeczna ( obywatelska), ponieważ obszarem aktywności

jest najczęściej szeroko rozumiana pomoc społeczna, ochrona zdrowia

i edukacja dla dobra publicznego,

- trzeci sektor, ponieważ nie są tożsame z administracja publiczną.

W użyciu jest także skrót NGO, od non-governmental

organization104.

Określenie to przeniesione z języka angielskiego nawiązuje do

podziału które dzieli aktywność społeczno-gospodarczą państw

demokratycznych na trzy sektory. Według tego podziału, pierwszy

sektor to administracja publiczna lub sektor państwowy. Drugi sektor to

sfera biznesu, w których działalność instytucji i organizacji nastawiona

jest na zysk nazywany tez sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół

prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli

organizacje pozarządowe – non-profit.

103http// www.gov.pl/pozarządowe/. 104 http://www.gov.pl/pozarzadowe/.

56

Nazwa „organizacje pozarządowe” akcentuje niezależność tych

organizacji od administracji państwowej. Termin organizacja105„ oznacza

grupę celową, zrzeszenie powołane dla realizacji określonych celów i

zmierzające do tych celów w sposób zapewniający racjonalne

wykorzystanie środków, ekonomię wysiłku, racjonalny podział pracy

między członków, ujednolicone kierownictwo koordynujące wysiłki

poszczególnych członków czy podgrup, słowem grupę zmierzającą do

osiągnięcia zakreślonych celów w sposób zorganizowany’’.

Określenie non-profit odróżnia je od organizacji drugiego sektora i

podkreśla, że ich działalność nie jest nastawiona na zysk. Organizacje te

określa się też czasem jako oparte na pracy ochotników czyli

wolontariuszy. Inna nazwa stosowana wobec tych organizacji to

organizacje społeczne lub organizacje użyteczności publicznej.

Sformułowania te podkreślają, że aktywność tych organizacji jest oparta

na działaniu dla dobra publicznego, wyrażana w ochronie zdrowia,

pomocy społecznej, akcji charytatywnych i edukacji.

W okresie transformacji systemowej 1989 roku, organizacje

pozarządowe stały się ważną częścią odradzającego się społeczeństwa

obywatelskiego.

Aktywność obywateli, to jeden z podstawowych warunków

funkcjonowania państwa demokratycznego. Dobrze funkcjonujące

państwo, aby działać na rzecz dobra publicznego potrzebuje partnera

szczególnie w środowiskach lokalnych, tą rolę znakomicie spełniają

organizacje pozarządowe. Sektor organizacji pozarządowych w Polsce w

chwili obecnej jest bardzo różnorodny i działa w różnych dziedzinach

życia: pomoc społeczna, kultura, edukacja, rozwój lokalny, ekologia,

problemy mniejszości narodowych, prawa człowieka, przedsiębiorczość.

105 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1987, s. 231.

57

Organizacje pozarządowe określane jako trzeci sektor, stały się

głównym podmiotem który realizuje ideę integracji społecznej,

przeciwdziałającą społecznemu wykluczeniu osób niepełnosprawnych.

Zaangażowanie sektora pozarządowego w sprawne

funkcjonowanie państwa znalazło swój wyraz w stanowisku organizacji

pozarządowych w którym czytamy, że ,,Polskie organizacje pozarządowe

wyrażają wolę w procesie zapewnienia sprawnego funkcjonowania

państwa we wszystkich jego wymiarach. Olbrzymi kapitał społeczny,

jakim dysponuje sektor pozarządowy, może zostać wykorzystany przy

budowaniu przyjaznego i akceptowanego przez obywateli środowiska

osób niepełnosprawnych. Warunkiem niezbędnym do spożytkowania

wiedzy, doświadczenia i energii – wciąż jeszcze obecnej w działaniach

podejmowanych przez ruch pozarządowy, jest rozumienie potrzeby

prawdziwego partnerstwa, także po stronie władzy publicznej, na

wszystkich jej szczeblach’’106.

Wzrastająca liczba organizacji pozarządowych, brak ścisłej kontroli

ze strony instytucji państwowych, stworzenie w wyniku przemian

demokratycznych korzystnego klimatu przestrzeni dla aktywności

społecznej sprawia, że zostaje ona stopniowo zagospodarowana przez

zaangażowanie obywateli. Stanowi to bezpośrednią pomoc w

dziedzinach życia gdzie jest ona niezbędna.

Pokazanie nowego podejścia osób niepełnosprawnych do życia w

społeczeństwie jest uzależnione w znacznym stopniu od ich aktywności

społecznej, w tym także aktywności zawodowej. Rolę organizacji

pozarządowych w integracji społecznej, a co za tym idzie w aktywizacji

zawodowej osób niepełnosprawnych należy widzieć w działaniach

prowadzących do przygotowania do podjęcia pracy. Działania

organizacji pozarządowych mogą w dużym stopniu przyczynić się do

106 Stanowisko organizacji pozarządowych – uczestników III Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw

Pozarządowych, Warszawa 2002.

58

tworzenia sprzyjających warunków do podejmowania pracy przez osoby

niepełnosprawne.

Do niedawna jedynymi podmiotami reprezentacji interesów

politycznych były organizacje działające w ramach polityki masowej, w

szczególności w ramach określonej grupy politycznej oraz organizacje

reprezentujące wielkie grupy społeczne na przykład związki zawodowe.

Grupy te kontrolowały politykę publiczną państwa i ograniczały dostęp

do władzy ,, grupy ekonomiczne i społeczne słabsze, mniej liczebne ,

które jednocześnie są nieaktywne politycznie, nie stanowią przedmiotu

autentycznego zainteresowania polityków chyba, że w społeczeństwie

istnieje silne przekonanie, system wartości, a najczęściej stereotyp

dotyczący słuszności socjalnego wsparcia tych grup przez państwo’’107.

Obecnie mamy do czynienia z rosnącą liczbą grup społecznych

których działania skierowane są na pewne oczekiwania względem sfery

polityki, a także działań mających gwarantować udział społeczeństwa w

kształtowaniu polityki.

Proces taki obecnie nazywa się budową społeczeństwa

obywatelskiego, który ma gwarantować współudział społeczeństwa w

kształtowaniu sfery publicznej.

Wśród funkcji które przypisuje się społeczeństwu obywatelskiemu

można wymienić :

- funkcję socjalizacyjną polegająca na kształtowaniu postaw

społecznych uczestnictwa w działaniach demokratycznych i budowie

kapitału społecznego,

- tworzenie więzi społecznych, wspólnot interesów wpływających na

procesy polityczne i gospodarcze w sferze publicznej.

Funkcje te przypisywane są także organizacjom pozarządowym.

Integrowanie środowiska osób niepełnosprawnych staje się problemem

107 S. Golinowska, Pozarządowe instytucje społeczne, Warszawa 1999, s.18.

59

społecznym, którego rozwiązanie nie jest tylko i wyłącznie zależne od

państwa.

Rola organizacji pozarządowych wiąże się, także z udziałem w

opracowywaniu planu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych

realizowanego w środowisku lokalnym. W oparciu o podstawowe zasady

wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, które przedstawione są

w programie Agenda 22108, możemy budować strategię rozwiązywania

problemów osób niepełnosprawnych. Planowanie polityki wobec osób z

niepełnosprawnością powinno zostać oparte na dwóch dokumentach:

- spisie służb i usług oferowanych obywatelom przez władze lokalne,

- spisie potrzeb osób z niepełnosprawnością w społeczeństwie

lokalnym109.

Aby właściwie wykorzystać powyższe dane konieczna jest ścisła

współpraca organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych

z władzami lokalnymi z uwzględnieniem rozwiązań indywidualnych z

uwagi na znaczne zróżnicowanie środowiska osób niepełnosprawnych.

Ważne jest to, aby wprowadzone zmiany miały charakter

długofalowy i opierały się na konkretnych rozwiązaniach oraz podlegały

ocenie i kontroli. Współpracę jednostek samorządowych z organizacjami

pozarządowymi reprezentującymi osoby niepełnosprawne obrazuje

zestawienie nr 1 współpraca samorządu z organizacjami

pozarządowymi.

108 E. Wapiennik, R. Piotrowicz , Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002, s.85. 109 Dz. cyt. s.56.

60

Zestawienie nr 1

Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych

organizacja opracowania planu

GMINA

decyzja o potrzebie opracowania planu

Grupy robocze

wskazują

potrzeby

gminy

Powołanie Grupy 22 z przedstawicieli

władz i organizacji reprezentujących

osoby niepełnosprawnego w celu

planowania i kierowania pracą

Organizacje

działające na rzecz

osób

niepełnosprawnych

wskazują potrzeby

Przygotowanie projektu

planu pracy na rzecz osób

niepełnosprawnych

Źródło. Kwartalnik, Aktywizacja Zawodowa Osób Niepełnosprawnych, 4

grudzień – 2005, s. 66.

Polityka społeczna opracowana wspólnie z władzami

samorządowymi oraz organizacjami pozarządowymi działającymi na

rzecz osób niepełnosprawnych, przyniesie spodziewane efekty jeżeli

organizacje te będą w tej pracy równorzędnym partnerem dla

samorządów lokalnych.

Stowarzyszenia i fundacje działające na rzecz osób

niepełnosprawnych posiadają duże doświadczenie w rozwiązywaniu

szczególnie trudnych problemów stanowiących podstawę przemian

Przyjęcie planu pracy przez

Gminę

61

społecznych. Niestety rola organizacji pozarządowych obecnie jest

jeszcze słaba, dlatego nie są one postrzegane jako podmiot zdolny do

skutecznego ich rozwiązywania. Niepełnosprawni jak i ich rodziny

postrzegają organizacje pozarządowe w znacznym stopniu jako

instytucje charytatywne udzielające wsparcia. Organizacje nie są w

stanie nadrobić wieloletniego opóźnienia w budowaniu społeczeństwa

obywatelskiego 110.

Najważniejszym elementem współpracy pomiędzy organami

administracji publicznej a organizacjami pozarządowymi jest zlecanie

organizacjom, w drodze otwartych konkursów, realizacji zadań

publicznych. Ustawa określa niezbędne elementy oferty przedstawionej

przez organ administracji, procedurę przeprowadzania konkursów, oraz

warunki jakim musi odpowiadać umowa zawarta z wyłonioną w tym

postępowaniu organizacją pozarządową. Jednocześnie organom

administracji publicznej przyznano odpowiednie uprawnienia kontrolne

wobec podmiotów realizujących zadania publiczne.

Z treści art.5 ust.1 pkt.1 ustawy o działalności pożytku

publicznego i wolontariacie111 wyraźnie wynika, że ,,organy administracji

publicznej prowadzą działalność w sferze zadań publicznych, o której

mowa w art.4, we współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz

podmiotami wymienionymi w art.3 ust.3, prowadzącymi, odpowiednio

do terytorialnego zakresu działania organów administracji publicznej,

działalność pożytku publicznego w zakresie odpowiadającym zadaniom

tych organów’’. W art.11 ust.3 wśród podmiotów uprawnionych do

uczestnictwa w otwartym konkursie ofert wyraźnie wymienia się

organizacje pozarządowe oraz inne uprawnione podmioty prowadzące

działalność pożytku publicznego.

110 Raport z badań Komitet obrony prawa osób niepełnosprawnych, Katowice 2000. 111 Dz. U. z 2003 r. Nr 127, poz. 1399.

62

Wprowadzenie112 w życie ustawy o działalności pożytku

publicznego i wolontariacie jest krokiem który prowadzi do wzmocnienia

organizacji pozarządowych, jednak nadal to początek budowy silnego

trzeciego sektora w polskim systemie społecznym. Organizacje

pozarządowe pełnią szczególną rolę w stosunku do osób

niepełnosprawnych, dla których często stają się podstawowym źródłem

wsparcia. Bez organizacji pozarządowych niemożliwe jest113:

- przeciwdziałanie stygmatyzacji osób niepełnosprawnych,

- zmiana relacji : osoby niepełnosprawne a środowisko społeczne,

- aktywizowanie osób niepełnosprawnych,

- egzekwowanie praw osób niepełnosprawnych,

- dostęp do szeroko rozumianej informacji, nie tylko o charakterze

specjalistycznym, a także edukacji, zdrowia, pracy, kultury i

wypoczynku.

112 L. Dziewięcka – Bokun, Polityka społeczna wobec reform pod red. L. Frąckiewicz, Katowice

1999, s.27. 113 S. Kantyka, Rola organizacji pozarządowych w aktywizacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 2003, s.69.