NR 61 OKT 2010

INHOUDSOPGAVE

COLOFONPost Planjer is een onafhankelijke kwartaaluitgave van Stichting Post Planjer

RedactieMartine Bakker, Mascha van Damme, Catja Edens, Mark Hendriks, Machteld Kors, Froukje van der Meulen, Bettina van Santen, Lindy Schuin

Met MedeweRking van: Marc Nolden, Friso Wiersum

ontweRp Factor 10

uitvoeRingWilko Edens

adResAchter de Dom 14, 3512 JP Utrechtinfo@postplanjer.nl, www.postplanjer.nl

coveRfotoImpakt Festival: Matrix City

fotogRafie Ruud Bakker p.4-19Mascha van Damme p. 20-25

6 I DE VrIjStAAtfRiso wieRsuM

12 I DE MAtrIX IS EIGENLIjK OVErALMaRtine bakkeR

14 I OP BUUrENMascha van daMMe

20 I GEBIEDS­ONtwIKKELING zONDEr MACHtSVErtOONcatja edens

26 I wErFHErStEL IN EEN ‘GrOENE KAtHEDrAAL’MaRk hendRiks

r

j.i. planjeRJan Planjer is van 1919 tot 1956 gemeente-architect in Utrecht. Hij was een bescheiden man met een voorkeur voor uitgesproken baksteen architectuur. Ondermeer de politiepost aan het Ledig Erf en het gymnasium aan de Homeruslaan zijn door hem ontworpen.

veRspReidingDeze Post Planjer verschijnt in een oplage van 1000, wordt kostenloos verspreid en kan worden afgehaald bij: Architectuurcentrum Aorta, Bezoekerscentrum Rondom/VVV, Centraal Museum, Het Utrechts Archief en de openbare bibliotheek. Belangstellenden die het bulletin thuis willen ontvangen, kunnen zich aan-melden op het redactie-adres.

28 I PArK BLOEyENDAEL: tHE rISE OF tHE rICH?MaRc nolden

35 I ArCHItECtUUr IN UtrECHtagenda en adRessen

financieRingDe uitgave van dit nummer is tot stand gekomen dankzij Gemeente Utrecht, Jurriëns Bouw en de Pijlers en Planjerianen. Ter ondersteuning van de uitgave van het bulletin staat het een ieder vrij een financiële bijdrage te leveren. Voor de mogelijkheid tot structurele ondersteuning kijk op pagina 33. Eenmalige giften, waarvoor bij voorbaat dank, kunnen worden overgemaakt op C&E Bank 69.91.50.604.

Het copyright van de afgebeelde foto’s berust bij de afzon-

derlijke fotografen. Ondanks intensieve naspeuringen konden

niet alle auteursrechten vastgesteld worden. Belanghebbenden

worden verzocht zich te melden.

4

5

6

de MonuMentale boeRdeRij in het toekoMstige centRuM van leidsche Rijn kRijgt tij-

delijk een nieuwe functie als vRijstaat vooR kindeRen. de boeRdeRij weRd veRbouwd

naaR ontweRp van 2012aRchitecten en stoRtplaats van dRoMen, Met als pRonkstuk

een tRanspaRante binnenkas. de boeRdeRij voRMt nu saMen Met de papeRdoMe en het

gebouw een cultuReel bolweRk in een wijk in woRding.

6 I DE VrIjStAAt oude Resten in spiksplinteRnieuw decoR fRiso wieRsuM

tijdens de opening van de vRijstaat

7

De aankondiging belooft bijna een heilstaat in dit land van valcursussen voor kindjes. “Op de rand van het nieuwe stadsdeel Leidsche Rijn… opent De Vrijstaat een nieuwe kunst-locatie waar kinderen en jongeren tussen de 6 en 16 jaar zich op een actieve manier met diverse vormen van kunst kunnen bezig-houden.” Op een zonnige middag ontvangt Daphne de Bruin, artistiek leider van De Vrijstaat, Post Planjer op haar locatie. Na jaren van voorbereidingen en een lange zomer van verbouwingen aan de monumentale boer-derij, is het bijna zover. Op 12 september, tevens Uitfeest en Leidsche Rijn festival, opende De Vrijstaat haar deuren. Een paar dagen daarvoor is er van stress geen sprake: “Het is wel lekker dat we eindelijk kunnen beginnen.”

Na het opheffen van Beyond, de culturele ontwikkelingsorganisatie voor Leidsche Rijn, ligt het culturele veld in de wijk niet braak. Zo speelt Vicky Vinex, een personage van Daphne de Bruin dat overigens ook is voort-

gekomen uit Beyond, al jaren een rol in de wijk. Videocolumns, een verhuizing naar de wijk, el Army op het Amadeuslyceum, niets bleek te dol bij het cultureel te pio-nieren in Leidsche Rijn. “Samen met Joost de Groot, directeur van Cultuur19, gooide ik enkele jaren geleden wat lijntjes uit. De gemeente hapte: Het Gebouw moest een nieuwe bestemming krijgen. Eerst dachten we nog aan een kindermuseum, maar dat vonden we toch te steriel. Kunst in deze wijk moet meegroeien met de wijk, moet onder-deel zijn van de wisselende ritmes van een bouwlocatie, van de seizoenen. Het moet je doen invoelen dat kunst in alles kan zit-ten, moet er zijn voor de bewoners van deze wijk. Van al die bewoners zijn kinderen een groot deel.” Daphne ontwikkelde samen met Joost, tevens zakelijk leider van ViaVinex, een wild plan: De gehele omgeving van Het Gebouw moest een landingsplaats worden voor culturele organisaties uit de Oude Stad. De Paperdome, de Hofstede boerderij – alles kreeg een plek in hun plan.

vanwege de MonuMentale status zijn alle nieuwe eleMenten losstaand in de boeRdeRij geplaatst.

8

9

Dienst Stadsontwikkeling, Culturele Zaken en het projectbureau Leidsche Rijn stapten in, respectievelijk betrokken als beheerder, financierder en eigenaar. Al snel werd de focus op de boerderij gelegd – die moest flink worden verbouwd. Jarenlang hadden er vier zussen gewoond, en na hen nog wat andere familie. Omdat de boerderij een monument is, “mocht er heel weinig, en moest er heel veel”. Het karakter van het pand moest bewaard blijven, terwijl het ook geschikt gemaakt moest worden voor inten-sief gebruik door kinderen en kunstenaars. In 2012 Architecten, onder meer bekend van hun verbouwing van cultureel podium Worm in Rotterdam, werd een partner gevonden. “Zij zijn niet alleen bouwers, maar ook kun-stenaars. Bovendien werken zij duurzaam en gebruiken zij veel recyclematerialen. Dat past mooi bij deze plek in ontwikkeling. Nu is deze omgeving nog een bouwlocatie, binnen tien jaar een tweede stadscentrum.”

Met de plannen ligt meteen ook het einde van De Vrijstaat vast want over drie jaar loopt de gebruiksvergunning al weer af. Maar in die drie jaar moet het bruisen en borrelen en gisten en knallen. Plannen genoeg, aldus Daphne. Elk jaar vier grote seizoensexpo-sities, en dan ook nog gastprogrammering door Theatergroep ’t Lab, Fotodok en UCEE-station. Deze programma’s zullen de komen-de jaren de kersen op de taart zijn.

De taart zelf, dat is de verbouwde boerderij. Een binnenkas in de oude stal, een veld-keuken in een mobiele container in de tuin, een huiskamercafé in de oude bijkeuken, WC’s in oude wijnvaten: de gehele inrichting draagt bij aan de ongedwongen sfeer die een vrijstaat moet hebben. De transparante binnenkas is daarbij het pronkstuk. Vanuit het hele land verzamelde de Stortplaats van Dromen, het Utrechtse bouwbedrijf dat de klus van 2012Architecten aannam, deuren en vensters om de kas te bouwen. Een caleido-

RaMen van de binnenkas

10

scopische en kleurrijke huid om een ruimte die naar gelang voor workshops, exposities of gewoon kliederen gebruikt kan worden. Of, via de ingenieuze rails, tot een klein zaaltje kan worden gereduceerd, zodat de rest van de ruimte als podium kan dienen. De volledige koeienstal werd met schelpen volgestort, want door de monumentale status mochten de oude mestgoten niet worden dichtgemaakt. “En schelpen houden in dit oude gebouw het vocht ook mooi vast.”

In de tuin, waar kinderen zelf groenten en fruit gaan verbouwen, is de bank van oude brandslangen gemaakt. Een opengewerkt plafond in het huiskamercafé biedt een door-kijkje in de tijd en gebruikte materialen. De gehele inrichting ademt de sfeer van vrijheid en inventief gebruik die je ook op rommelmarkten en in kringloopwinkels kan overvallen. Hier zijn gedachten werkelijkheid

geworden, en lijkt die werkelijkheid op een droom – af en toe verstoord door rare ijzeren stangen die niet verwijderd mochten worden en spijkers die nergens toe dienen, beiden het gevolg van de monumentale status. Dat die uitsteeksels op kniehoogte zitten, en dus pijnlijk kunnen zijn voor kinderen, deert Daphne en Joost niet, “zo leren kinderen ten-minste omgaan met de omgeving.” ■

bouwen zondeR blauwdRuk

koRt vRaaggespRek Met boudewijn Rijff van ‘stoRtplaats van dRoMen’ PP: Jullie werden door 2012Architecten gevraagd hun ideeën te realiseren. Hoe ver-liep die samenwerking, en hoe kwam die tot stand?Boudewijn: “Een van onze bouwers heeft stage gelopen bij 2012 en Rikkert Paauw [partner van Rijff in Stortplaats van Dromen, FW] kende hen al. Eerder namen we geen aannemersklussen aan, maar hier lag het proces nog erg open. Zo was het meubilair nog niet uitgetekend, en was de schets voor het ontwerp nog afhankelijk van de materi-alen die we konden vinden. In een wekelijks overleg op maandagochtend namen we de mogelijkheden voor die week door en pas daarna maakten we plannen.” PP: Is dat niet lastig werken, met elke week mogelijke aanpassingen?Boudewijn: “Nee, juist niet. Omdat we geen echte blauwdruk hadden, konden we in vrij-

heid naar mogelijkheden zoeken en bezien of materialen die we voor handen kregen inderdaad pasten in het ontwerp. Wat wel lastig was, is de monumentale status. Zo kon-den we de interne kas alleen om de draag-balken heen bouwen, want daar mochten we geen schroef indraaien noch in zagen. En dat terwijl je overal in de boerderij kan zien dat de boer gewoon zijn gang heeft kunnen gaan.” PP: Noemen jullie jezelf duurzame bouwers?Boudewijn: “Nee, termen als duurzaamheid of cradle-to-cradle zijn hippe termen die bedrijven gebruiken. Wij maken gewoon gebruik van restmaterialen. Lokale slopers en marktplaats hebben elke dag zoveel aanbod, dat het gewoon stom is daar geen gebruik van te maken. We hebben het niet zo op bewaardrift – daar krijg je maar stilstand van.”

11toilet in oud wijnvat

1212

12 I DE MAtrIX IS EIGENLIjK OVErALMaRtine bakkeR

1313

Eén van de betere en vooral meer beschei-den Utrechtse festivals is dat van Impakt, een stichting die zich al sinds 1989 bezighoudt met vernieuwende audiovisuele kunst. Dit jaar speelt het Impakt Festival zich af van 13 tot 17 oktober rond het thema Matrix City. Het pro-gramma is samengesteld door architecten Ana Dzokic en Marc Neelen van STEALTH.unlimi-ted en digitale kunstkenner Kristian Lukic. Zij spitsten Matrix City toe op het dilemma van de voortgaande verstedelijking.Impaktdirecteur Arjon Dunnewind nodigde Dzokic en Neelen dit jaar uit als curatoren vanwege hun onafhankelijke, vrije manier van denken en filosofische insteek. STEALTH.unlimited beweegt zich op het grensvlak van architectuur, stedenbouw, stedelijke groei en het gebruik van de stad. Daarbij gaat het vooral om onderzoek en het uitdenken van strategieën. Het bureau was in 2008 betrok-ken bij de invulling van het Nederlandse pavil-joen voor de Biënnale van Venetië, die dat jaar het thema Out There: Architecture Beyond Building had, en werkt momenteel aan een participatieproject in Medellin, Colombia.Een matrix is voor Ana Dzokic, Marc Neelen en Kristian Lukic een vanzelfsprekende struc-tuur als je het hebt over steden. Zij vatten het proces van verstedelijking op als een onom-keerbare, zichzelf voortstuwende machine en wijzen de bezoekers van het festival op het feit dat de meerderheid van de wereldbe-volking in toenemende mate afhankelijk is van de netwerken van deze megastructuren. Dat gebeurt in een gevarieerd programma, waarin naast het stedelijke landschap en het leven van de stedeling, ook de digitalisering expliciet aan de orde komt. In de festivalcon-ferentie komen beide aspecten samen. Dan wordt antwoord gezocht op de vraag hoeveel informatietechnologie er nodig is om in de stad te leven en hoe die technologie verwe-ven raakt met de fysieke stad. Verder zijn er: een tentoonstelling, zes filmprogramma’s en voorstellingen met geluid.De tentoonstelling, Opportunities of Entanglement, maakt allerlei stedelijke net-werken zichtbaar. Er zijn verborgen netwerken

van New Yorkse woningen waar een onaf-losbare hypotheek op rust en ideologische megastructuren uit het verleden, zoals Nieuw Babylon en Hoog Catharijne. Dzokic, Neelen en Lukic presenteren toekomstideeën, zoals het bouwen van een ecologisch verantwoord-de tuinstad in de voormalige dagbouwtrech-ter van Almaznaya (Siberië), en buitenissige ideeën zoals die van Leonid Murlyanchik die zijn eigen metrostelsel aanlegt. Ook de film-programma’s bieden vanuit allerlei hoeken een perspectief op stedelijke netwerken. Is afhankelijkheid bij dergelijke structuren echt onvermijdelijk? Houdt de stad nog steeds een belofte in of houdt deze belofte zichzelf misschien in stand? Welke stedelijke alterna-tieven zijn er en hoeveel kans van slagen heb-ben die? Wat gebeurt er als iemand – al dan niet bewust – uit de verstedelijkingsmachine valt? Kortom, zijn de steden die we bouwen eigenlijk wel toekomstbestendig? Bij het festi-val verschijnt geen catalogus, maar een krant, waarvan Piet Vollaard en Lotte Haagsma van ArchiNed samen met de curatoren de redac-tie vormen. Om de actualiteit en gelaagdheid van het thema te onderstrepen is de krant opgezet als een dagblad.Met Matrix City richt Impakt zich minder dan anders op de vernieuwing van het kunstme-dium zelf. De documentaires die vertoond worden zijn gekozen om hun inhoud, niet van-wege de vernieuwende vorm van filmen. Voor architecten en stedenbouwkundigen lijkt het programma daardoor juist extra de moeite waard. En gelukkig biedt het Impakt Festival ook ditmaal geen hapklare brokken. Eerder een caleidoscopische waarheid. ■

Het Impakt Festival is van 13 tot en met 17 oktober op verschillende locaties in Utrecht te bezoeken. Raadpleeg voor programma & informatie www.impakt.nl.

In Post Planjer 62 volgt een uitgebreid interview met curatoren Ana Dzokic en Marc Neelen.

pRojectontwikkelaaR kondoR wessels heeft in 2000 dappeR de heRontwikkeling

van het vooRMalige dsM teRRein bij MaaRssen teR hand genoMen. na een flinke

saneRingsklus kon de bouw in 2008 eindelijk beginnen. het handelsMeRk van de

nieuwe wijk op buuRen is vechtse cultuuRhistoRie. MaaR valt eR in het Resultaat

enige cultuuRhistoRie te bespeuRen? kunnen MaRktweRking en RuiMtelijke kwa-

liteit hand in hand gaan? en bovenal: is het eR gezellig wonen?

14

14 I OP BUUrENcultuuRhistoRie veRkooptMascha van daMMe

Op het achttien hectare grote gebied worden ruim 570 woningen gebouwd, die in 2013 gereed moeten zijn. Het hoofdbestanddeel is de kern Op Buuren Dorp op het voormalige industrieterrein. De woningen variëren hier van grondgebonden villa’s tot luxe appar-tementen. Op Buuren Buiten en Op Buuren Park aan de overkant van de Vecht hebben een minder hoge woondichtheid en een groenere entourage. In de toekomst zullen de twaalf vrije kavels en enkele luxe woon- en appartementgebouwen via een (fiets)brug met de kern verbonden zijn. Zeventig procent van de woningen wordt in een retrostijl gebouwd. Bekende bureaus op dit gebied, zoals Mulleners+Mulleners, zijn hiervoor aangetrokken. Volgens Kondor Wessels betreft het hier geen ‘retrobouw’, maar de authentieke bouw van stijlen uit het verleden. De term ‘conceptueel traditi-onalisme’ wordt gebezigd. Aan het beeld-kwaliteitplan ligt een onderzoek ten grond-slag naar de karakteristieken van de archi-tectuur in de Vechtstreek, uitgevoerd door Landscape Architects for Sale (la4sale) met

een Belvedèresubsidie. Samen met zeven andere architecten is vervolgens op een geor-ganiseerde en onderbouwde manier getracht een toevallig gegroeide dorp te ontwerpen, dat van oudsher in de Vechtstreek thuis hoort. DOK architecten heeft aan het centrale plein bijvoorbeeld een ‘hedendaagse’ vertaling gemaakt van een stadhuis. Opdat elk bureau het vereiste Vechtse Bouwen op zijn eigen manier zou kunnen interpreteren, trad la4sale op als vormcoördinator.

EEn dorp in dE vErkoopDe cultuurhistorische component wordt vrije-lijk gebruikt om de woningen aan de man te brengen. Terwijl het economisch tij andere projecten parten speelt en de prijzen in Op Buuren er niet om liegen, gaan de woningen als de spreekwoordelijke warme broodjes over de toonbank. De twaalf vrije kavels aan de overkant van de Vecht gaan tussen 4,5 ton en een miljoen euro van de hand en de huur-prijzen starten vanaf 1200 euro per maand. Ook de meest cynische architectuurhistoricus kan er niet omheen dat historiserende archi-

15

16

tectuur een lijvige stroming is geworden die goed in de markt ligt.De historische stijlen zijn hier in zoverre goed toegepast, dat er geen eenduidig betonnen casco achter de bakstenen gevels schuilgaat, maar dat de verdieping- en raamhoogtes, gevelindelingen en vloerniveaus daadwer-kelijk verschillen. Er is flink gevarieerd met de hoogte, beukbreedte, het aantal bouw-

lagen, baksteensoorten, top- en lijstgevels en traditionele details. Of het allemaal een typisch Vechts resultaat heeft opgeleverd, valt te betwijfelen. Een blik op de website van Harmonische architectuur, een van de betrok-ken bureaus, laat zien dat zij hun ontwerp-vocabulaire niet speciaal hebben toegespitst op Op Buuren, maar ook toepassen in park Bloeyendaal bij De Bilt (zie pagina 28), op

‘Landgoed Riant’ in Beekbergen of in De Vaart in Assen. De door het bureau ontworpen villa’s in Op Buuren zijn naar eigen zeggen eenvoudige, stijlvolle stadswoningen in een begin 20e-eeuwse stijl, met Jugendstilachtige elementen. Niets Vechts aan dus.

StHoewel op de Vechtse architectuur het nodi-

17

lagen, baksteensoorten, top- en lijstgevels en traditionele details. Of het allemaal een typisch Vechts resultaat heeft opgeleverd, valt te betwijfelen. Een blik op de website van

vocabulaire niet speciaal hebben toegespitst op Op Buuren, maar ook toepassen in park Bloeyendaal bij De Bilt (zie pagina 28), op

‘Landgoed Riant’ in Beekbergen of in De Vaart in Assen. De door het bureau ontworpen villa’s in Op Buuren zijn naar eigen zeggen eenvoudige, stijlvolle stadswoningen in een begin 20e-eeuwse stijl, met Jugendstilachtige elementen. Niets Vechts aan dus.

StEigEr mEt gaS, watEr En lichtHoewel op de Vechtse architectuur het nodi-

ge kan worden afgedongen, levert het totaal toch een keurig en afwisselend straatbeeld op. Vooral de kracht van het stedenbouw-kundig plan doet zich gelden. Wonen aan het water kan niet alleen aan de Vecht, maar ook aan een gracht die de kern doorsnijdt en met de rivier in verbinding staat. Rond een kleine binnenhaven in de kern worden zestien woningen ontwikkeld. De rest van woningen

18

zijn gegroepeerd in acht bouwblokken rond-om afgesloten binnenterreinen, en in dorp overstijgende woningdichtheid met wonen boven winkels rond een plein. Parkeren kan grotendeels ondergronds of op afgesloten hofjes. De inrichting van de openbare ruimte is nog niet af. De damwand is al wel aangebracht, maar de gracht zelf moet nog uitgegraven worden. Het meeste groen in de wijk wordt deze herfst geplant. Maar het is er al wel gezellig. Dat blijkt ook uit het gesprek met Ronnie Kuiper, architect en partner bij Van Hoogevest Architecten in Amersfoort. Hij is bij toeval in Op Buuren verzeild geraakt. Hij woonde met z’n gezin in Leidsche Rijn toen zijn vrouw via haar werk bij Vesteda, de institu-tionele belegger die de huurwoningen in Op Buuren in de portefeuille heeft, hoorde van dit project. Zijn witte huis kijkt uit over de Vecht

en staat met de achterzijde aan een hof van 38 woningen. Een buurman heeft er op een goede dag al 40 kinderen geteld. De overtuin met een steiger aan het water is voorzien van gas, water en licht. Op een beetje warme avond zitten de meeste mensen voor hun huis met een glas rosé, is het praktisch filevaren over de Vecht en zwaait iedereen wat af. De sloepverhuur draait gouden dagen. Het is gezellig en daarom woont Ronnie Kuiper er met zeer veel plezier. De stedenbouwkundige opzet vraagt om ontmoeting en die vindt ook daadwerkelijk plaats. Elke hoek is anders en de schaal van de bebouwing is aangenaam.

Echt vEchtSE architEctuurDe architectuur is volgens hem niet bepaald Vechts, eerder een knipoog naar het verleden. En tijdens de bouwwerkzaamheden heeft het gebied nog een Alex van Warmerdam-achtige

19

ontweRp van zecc aRchitetcen en bewoneRs van de staatsliedenbuuRt: up staiRs een nieuwe kijk op je wijk

en staat met de achterzijde aan een hof van 38 woningen. Een buurman heeft er op een goede dag al 40 kinderen geteld. De overtuin met een steiger aan het water is voorzien van gas, water en licht. Op een beetje warme avond zitten de meeste mensen voor hun huis met een glas rosé, is het praktisch filevaren over de Vecht en zwaait iedereen wat af. De sloepverhuur draait gouden dagen. Het is gezellig en daarom woont Ronnie Kuiper er met zeer veel plezier. De stedenbouwkundige opzet vraagt om ontmoeting en die vindt ook daadwerkelijk plaats. Elke hoek is anders en

De architectuur is volgens hem niet bepaald Vechts, eerder een knipoog naar het verleden. En tijdens de bouwwerkzaamheden heeft het gebied nog een Alex van Warmerdam-achtige

surrealistische uitstraling. De grandeur van de woningen en de promenade langs het water roepen bij Kuiper weer andere associaties op, meer mediterraan, en dat geldt ook voor de uitstraling van het plein. Het is volgens hem een mooie extra toevoeging aan de identiteit van de bebouwing langs de Vecht. Hier zou, naast het restaurant en de kinderopvang, eigenlijk ook een bakkertje moeten zitten, waar je op zaterdagochtend met de kinderen aan de arm, op blote voeten verse broodjes kunt halen.Echte Vechtse architectuur krijg je volgens hem door lokale bouwers te gebruiken. Voor een kenner is het vreemd om een zogenaamd dichtgemetseld venster aan te treffen, een ontlastingsboog in metselwerk dat geen dra-gende functie heeft, of muurankers die geen vloer verankeren en slechts op een verdieping zijn aangebracht. En het valt Ronnie Kuiper op

dat er meer aandacht naar de voorkant van de woningen is uitgaan dan naar de achter-kant, waar zinken regenpijpen plaats hebben gemaakt voor pvc en de schoorstenen achter-wege zijn gelaten. Een kniesoor die daar op let, maar het zijn wel details waar het bureau waarvoor hij als architect werkzaam is, veel aandacht heeft. Al met al vormt Op Buuren een mooi decor voor een prettige lifestyle, en daar is niets mis mee. Met de Vechtse identiteit heeft dit niet veel meer te maken, maar Maarssen heeft met Op Buuren er toch een mooie uitbreidingswijk bij. ■

20

het gebied Rond de ina boudieR bakkeRlaan is al een tijdje bezig aan een tRansfoRMa-

tie. in vlot teMpo veRRijst hieR een Reeks pRojecten waaRondeR de nieuwbouw vooR

het stedelijk gyMnasiuM, een winkelcentRuM en veRschillende wooncoMplexen. en

eR staat nog MeeR op stapel. wat is eigenlijk de kwaliteit van al deze paRticulieRe

initiatieven? en wie houdt eR Regie oveR de RuiMtelijke saMenhang?

20 I GEBIEDSONtwIKKELING zONDEr MACHtSVErtOON oMgeving ibb-laan woRdt MooieR en beteR catja edens

winkelcentRuM ibb-laan, onb aRchitecten

21

De meeste Utrechters zullen het gebied rond de Ina Boudier Bakkerlaan niet haarscherp op het netvlies hebben. Het is typisch zo’n plek waar je niet snel komt als je er niets te zoeken hebt. Tot voor kort lagen er vooral grootscha-lige functies. Naast het IBB-complex, lag hier de kunstacademie, een ROC, een VMBO-school en een lagere school; en langs de Fockema Andreaelaan het Diakonessenhuis, verzorgingshuis de Swellengrebel en het enorme KPN-gebouw. De gebouwen en com-plexen kenmerken zich door een introvert karakter, met entrees die zich van de weg afkeerden en parkeerplaatsen, vuilcontainers achter hekwerken. De gebouwen en com-plexen liggen vrij in de ruimte zonder relaties met elkaar aan te gaan en de openbare ruimte is nogal achteloos ingericht met brede asfalt-wegen, saaie stoepen en weinig groen.Vooral dat laatste is opmerkelijk voor wie weet dat dit gebied oorspronkelijk hoveniersgrond was. Ten oosten van de Utrechtse binnenstad lag van oudsher een tuindersgebied. In de negentiende eeuw werd het gebied rond de Abstederdijkbebouwd met arbeiderswo-ningen, en tussen 1910 en 1930 werd in het

noordoosten de Schildersbuurt gerealiseerd. Rond 1920 werd ook het oude Sterrenwijk gerealiseerd (hernieuwd in de jaren tachtig) en het Diakonessenhuis. Het duurde echter tot na WO II voordat het hoveniersgebied rond de IBB-laan werd onteigend in het kader van uitbreidingsplan Kromme Rijn. Aanvankelijk was het de bedoeling de voor-oorlogse wijken aan de oostkant van de stad via dit gebied te verbinden met het naoorlogse woongebied rond de Kromme Rijn. De Rubenslaan, een nieuwe invalsweg, vormde daarbij een centrale as. De bedoelde koppeling kwam echter nooit goed tot stand en het gebied tussen de Rubenslaan en de Notebomenlaan ontwikkelde zich tot een geïsoleerde zone die zowel ruimtelijk als func-tioneel los stond van zijn omgeving.

gEEn actiEvE grondpolitiEkIn deze situatie bleek verandering te komen in de eerste helft van de jaren tien. Verschillende partijen waren toen begonnen met het ont-wikkelen van nieuwe bouwprojecten in het gebied of hadden plannen in die richting. Zo was er op dat moment veel aan de hand met

scheMa's vooR de inRichting (uit: discussienota RondoM Rubens)

22

onderwijslocaties in Utrecht doordat instel-lingen fuseerden en verhuisden naar andere locaties in de stad. Dit gold ook voor de ROC-locaties en het Meerstroomcollege aan de Ina Boudier Bakkerlaan. Voor de twee vrijgekomen ROC-locaties, aan weerskanten van het woonwagenterrein, waren de plannen inmiddels volop in ontwikkeling. Naast de

Kunstacademie zou een appartementencom-plex verrijzen van Klunder Architecten. Op de hoek IBB-laan/Notebomenlaan was een win-kelcentrum met woningen gepland, ontwor-pen door bureau Op ten Noort Blijdenstein. Ook het Meerstroomcollege had plannen voor nieuwbouw, maar zou uiteindelijk fuse-ren en verhuizen naar elders. Daarnaast had

scheMa's vooR de inRichting (uit: discussienota RondoM Rubens)

23

het Diakonessenhuis serieuze uitbreidings- en herontwikkelingsplannen, was men voor verzorgingstehuis Swellengrebel bezig met studies voor een woonzorgzone en bezonnen de Hogeschool voor de Kunsten en de KPN zich eveneens op de toekomst. De gemeente Utrecht besloot in 2005 de verschillende plannen in kaart te brengen om overzicht te krijgen en een visie te ontwikkelen, om zo de samenhang in het gebied te kunnen regis-seren. Zij deed dit in nauwe samenspraak met de bewoners en omwonenden van het gebied.Het resulteerde in de Discussienota Rondom Rubens, van ambitie tot uitvoeringsafspraken die in het najaar van 2006 werd gepresenteerd. De nota is het werk van het Gebiedsteam Oost waarin vertegenwoordigers vanuit de gemeentelijke afdelingen voor stedenbouw, monumenten, wonen, economische zaken, milieu, verkeer en parkeren en publieke dien-sten zitting hebben. Kika Aalberts, de huidige gebiedsmanager vanuit Stadsontwikkeling voor de wijk Oost en voorzitter van het gebiedsteam Oost, legt uit dat de gemeente bewust kiest voor een sturende rol bij ruimte-lijke ontwikkelingen, in plaats van het voeren van een actieve grondpolitiek. Deze wijze van opereren past natuurlijk ook heel goed in deze tijd. Met de discussienota

creëert de gemeente een vehikel om omwo-nenden bij de plannenmakerij te betrekken en mee te laten beslissen, iets waarvan Aalberts herhaaldelijk benadrukt hoe belangrijk de gemeente het vindt. Vervolgens biedt de nota ook de basis voor toetsing van plannen voor dit gebied, waarna een planologische proce-dure kan volgen.

dE SfEEr vErandErtHet is toeval dat zich in het gebied rond de Ina Boudier Bakkerlaan en de Fockema Andreaelaan – door de gemeente Rondom Rubens gedoopt – allerlei ontwikkelingen min of meer tegelijkertijd voordoen, zo stelt Aalberts. Het staat grondeigenaren immers vrij om naar eigen inzicht nieuwbouw te ontwikkelen mits ze binnen de richtlijnen van bestemmingsplan en Welstand opereren. Met de Discussienota zijn de verschillende ontwikkelingen in kaart gebracht en voorzien van een breder kader. Op basis van histo-rische, ruimtelijke en functionele analyses van het gebied èn de bestaande plannen en projecten, is een toekomstvisie voor het gebied gemaakt met als belangrijk element de toevoeging van een gevarieerd woning-bouwprogramma. Daarmee zal de sfeer in het gebied veranderen en zal het beter aansluiten bij de wijken in de omgeving. Ook vraagt dit

schoolgebouw, thoMas Rau

24

om aanvullende functies op het terrein van dienstverlening, zorg, ontspanning en detail-handel.De ruimtelijke identiteit van het gebied met de kenmerkende losse bouwvolumes, zal behou-den blijven – zij het met meer variatie in maat en schaal. Door de gebouwen bovendien te oriënteren op de openbare ruimte, wordt het gebied veiliger en minder onherbergzaam. Met meer aandacht voor de architectuur en de inrichting van de openbare ruimte, zal de algehele uitstraling van het gebied nog verder verbeteren. Aanpassing van de straatprofielen, betere parkeeroplossingen en vooral meer groen, zoals bomenrijen langs de straten, dragen daaraan bij.Plannen die niet in overeenstemming zijn met het bestemmingsplan, worden getoetst aan de discussienota. Als ze daarin passen, krijgt het college van burgemeester en wethouders het advies haar medewerking te verlenen aan de plannen.

uitvErkocht!Inmiddels zijn in het gebied rond de Ina Boudier Bakkerlaan verschillende projecten opgeleverd of in aanbouw. Het appartemen-tencomplex van Klunder biedt 183 woningen voor starters. De maat van het bouwblok wordt gerelativeerd door een geleding in rode baksteen en plaatmateriaal. In lijn met het karakter van het gebied, staat het blok vrij in de ruimte. Het maaiveld kreeg een groene inrichting en een duidelijke entree en routing tot aan de straat, zodat het gebouw aanslui-ting maakt met zijn omgeving. Het nieuwe winkelcentrum met woningen van Op ten Noort Blijdestein, vormt een uitnodi-gende open hoek op de kruising Ina Boudier Bakkerlaan/Notebomenlaan. De architecto-nische uitwerking is enigszins schizofreen: het lage, horizontaal georiënteerde blok van donkere baksteen heeft weinig uitstraling terwijl het hoge verticale blok een belang-rijke bijdrage levert aan de kwaliteit van de omgeving. Het gebouw is opgetrokken uit gele baksteen en mooi gedimensioneerd met ruime vensteropeningen en kozijnen in gedek-

te kleur. In de inrichting van het voorplein door Ingenieursbureau Utrecht zijn vooral de plantsoenen langs de straat opvallend. Met eenvoudige middelen – beplantingsvakken uitgespaard in een standaard 30/30 betege-ling – ontstaat hier een verzorgd beeld. Als grapje zijn sommige van de heggen in de vorm van een auto geschoren. Geslaagd is de koppeling met de inrichting van de stoep aan de oostkant van het IBB-complex. Hopelijk is deze inrichting ook een haalbare kaart voor de rest van het gebied.Aan de overzijde staat ook de nieuwbouw van architect Thomas Rau. Toen duidelijk werd dat het Meerstroom College zou vertrekken, kon de nieuwbouw worden aangepast om het Stedelijk Gymnasium te huisvesten. De school is een groep losse volumes die volgens de metafoor van de architect zijn vormgegeven als kruiend ijs. Het resultaat zijn schots en scheve gevels: een ongemakkelijke architec-tonische gimmick die eerder een goedkope dan hoogwaardige uitstraling heeft.Naast de school zal een reeks van 22 ‘grote herenhuizen’ verrijzen, ontworpen door Citta architecten in de stijl en sfeer die dit soort projecten tegenwoordig kenmerkt. Het zijn drielaagse woningen met eenplat dak en een opengewerkte begane grond met extra verdiepingshoogte. De trotse mededeling ‘Uitverkocht!’ geeft wel aan hoeveel behoefte er is aan dit soort woningen in de stad. Om de hoek aan de Fockema Andreaelaan ligt de nieuwbouw van het Bonifatius col-lege, die in 2006 al gerealiseerd was en in gebruik. Op het terrein er tegenover zal het Diakonessenhuis zijn nieuwe Acuut Centrum realiseren met daarin spoedeisende hulp, intensive care, medium care en een reeks nieuwe operatiekamers. Over de architec-tonische uitwerking daarvan is nu nog niets bekend. De conclusie mag zijn dat het redelijk goed gaat met het gebied rond de Ina Boudier Bakkerlaan. Door de aandacht die opdracht-gevers en gemeente aan architectuur en buitenruimte besteden zal dit gebied zijn bedrijfsterrein-achtige uitstraling van zich af

25

kunnen schudden. Met het introduceren van meer woningen en een gevarieerde groep bewoners met bijbehorende functies, wordt de positie nabij het stadscentrum terecht uitgebuit en krijgt het gebied een kleinscha-liger en herbergzamer karakter. Hoewel de gemeente hier niet aan het roer staat, kan zij, in overeenstemming met de inbreng van omwonenden, de ontwikkelingen wel sturen. Het is een rol waarbij zij afhankelijk is van de initiatieven van particulieren, maar wel de regie voert op de stedenbouwkundige rand-voorwaarden. Zo bepaalde de gemeente aan welke bestemmings- en functiewijzigingen meegewerkt wordt en hoe de inrichting van

de openbare ruimte met de infrastructuur eruit komt te zien. Op dat gebied is veel te bereiken met kwaliteit, aandacht en de toe-voeging van het nodige groen. Kika Aalberts, voorzitter van Gebiedsteam Oost, geeft ech-ter toe dat het geld voor deze herinrichting voorlopig nog grotendeels ontbreekt. We moeten het dus ook op dat punt nog even hebben van de marktpartijen. ■

appaRteMenten, klundeR aRchitecten

oveR de boMen langs de utRechtse gRachten gonst het sinds eind voRig jaaR

van de geRuchten. zo zouden dooR weRkzaaMheden aan de weRven – Met naMe

het heRstel van de fundeRing van de walMuRen – tientallen boMen Moeten veR-

dwijnen.

26

dooR de kap van twee boMen teR hoogte van de haMbuRgeRstRaat is de gRoene 'boMenkathedRaal' langs de oude gRacht ondeRbRoken.

26 I wErFHErStEL IN EEN ‘GrOENE KAtHEDrAAL’MaRk hendRiks

Terwijl de gemeente verkondigde een zorg-vuldige aanpak te volgen, vonden omwonen-den de berichtgeving hierover gebrekkig en plaatsten zij vraagtekens bij de herstelplan-nen. Daarbij kwam de ‘roddel’ dat voor de kandidatuur voor de status van werelderf-goed alle bomen op de werven gekapt dien-den te worden.Inmiddels is aan alle verwarring zoveel mogelijk een einde gemaakt. Op aandringen van bewoners en belangengroepen heeft de vorige wethouder Ingrid de Bondt een klankbordgroep van omwonenden en andere belanghebbenden in het leven geroepen. Deze klankbordgroep gaat dit najaar met de gemeente, technisch adviseurs en bomen-kenners om de tafel om te zoeken naar ande-re vormen van werfherstel – met behoud van zoveel mogelijk bomen. ‘Je zou kunnen zeggen dat het oorspron-kelijke herstelplan voor even van tafel is en er ruimte is voor alternatieven’, vertellen bewoners en klankbordgroepleden Robin van Essen en Janneke Roos-Klein Lankhorst in Van Essens woning op de Twijnstraat aan de Werf. Ze hadden vooral moeite met het feit dat door de gemeente voor een tech-niek was gekozen – namelijk het plaatsen van een ononderbroken damwand – wat bij aanleg grote gevolgen zou hebben voor de bomen op de werven. Roos-Klein Lankhorst: ‘Met andere technieken – bijvoorbeeld het vervangen van de funderingspalen of het om de zoveel meter aanbrengen van ijzeren staven – kunnen waarschijnlijk meer bomen gespaard worden.’De gemeentelijk projectleider van het werf-herstel Ton van Riezen laat weten dat de gekozen techniek in samenspraak met onder-zoeksbureau TNO is uitgedacht. Verder is in samenwerking met de afdeling Monumenten en (externe) boomdeskundigen zorgvuldig afgewogen welke bomen ten behoeve van het werfherstel moeten verdwijnen en welke kunnen blijven staan. ‘Bomen die in of dicht bij de benodigde werkruimte staan, zijn aan-gewezen voor kap – de zogenoemde rode bomen. Daarbij is gekeken naar levensver-

wachting, het aanwezige wortelgestel en de te plegen investering in relatie tot de kwa-liteit van de boom. Bomen waarover twijfel bestaat zijn aangewezen als ‘oranje’ bomen.’ Bewoners Van Essen en Roos-Klein Lankhorst zien dat anders. ‘We hebben op kaart waar de rode en oranje bomen staan. Het gekke is dat zieke bomen met een lage levensver-wachting soms helemaal niet tot de ‘rode lijst’ behoren. Volgens ons is gewoon geke-ken waar bomen de werkzaamheden in de weg staan, en die moesten dan verdwijnen.’ Volgens Robin van Essen ontbreekt het aan een totale visie op het aanzien en het beheer en de betekenis van de Utrechtse grachten. ‘Toen de paalrot in de fundering van de werfmuren aan het licht kwam, werd meteen gezocht naar een technische oplossing, zon-der in ogenschouw te nemen welke gevol-gen dit zou hebben voor het karakter van de grachten.’ Door het raam wijst hij naar bui-ten. ‘Moet je kijken, de bomen maken het als een groene kathedraal. Het lijkt me duidelijk dat je daar zorgvuldig mee omgaat.’ Het groene karakter van de grachten blijkt voor veel Utrechters zeer waardevol – getui-ge de vele raamposters en steunbetuigingen op internet. Gemeente en klankbordgroep laten dan ook weten te zoeken naar een oplossing met behoud van alle – of in ieder geval zoveel mogelijk – bomen. ■

27

vogels beginnen te kwetteRen zodRa je de website opent. ‘paRk bloeyendael: een

Royale oase aan de Rand van utRecht’, staat eR in Mooie letteRs. het logo heeft

de voRM van een hek. veRvolgens opent een fRaMe en zie je een gRoepje huizen in

het gRoen, van bovenaf bezien, alsof je dooR de ogen van de vogels kijkt die je

zojuist hooRde. net echt. de zon schijnt, RaMen staan open. het is stil, vRedig. ik

kan het niet helpen wanneeR beelden van de doRpjes van de sMuRfen en asteRix

& obelix dooR Mijn hoofd schieten. zo knus koMt het oveR. en dat is knap gezien

het vRij foRse woonpRogRaMMa. woRd ik bedondeRd?

28

28 I PArK BLOEyENDAEL: tHE rISE OF tHE rICH? oveR de gRoeiende vRaag naaR afgesloten woondoMeinen in nedeRland MaRc nolden

Met de muiscursor als stuurknuppel kun je over het plangebied vliegen. Statige archi-tectuur, chique appartementengebouwen met dakterrassen zo groot als schoolpleinen, royale villa’s met strakke gazons en brede autovrije straten sieren het beeld. Mensen zijn er vreemd genoeg niet, wel auto’s, dure auto’s. Nadere informatie en plattegronden van de woningen verschijnen na een muisklik. De animaties zijn verbluffend – ik wist niet dat mijn webbrowser dit kon.

vEilig wonEnPark Bloeyendael moet een chique woonwijk voor welgestelden worden. Het ligt op de voormalige locatie van autobedrijf Hessing aan de Utrechtsestraat, aan de oostkant van Utrecht. Hessing, die tegenwoordig met zijn Masarati’s en Lamborghini’s in de Cockpit aan de A2 zit, wil hier ruim 100 exclusieve woningen ontwikkelen met een bijpassend pakket aan voorzieningen (waaronder gratis tuinmannen en schilders). Prijzen beginnen bij 800.000 euro. Absolute klapper is een pent-house van 735m2 met 191m2 dakterras voor een kleine vier miljoen euro. Een uitgesproken onderdeel van het planconcept is veiligheid. Hoewel Hessing het woord ‘gated commu-nity’ nooit in de mond zal nemen, heeft het villapark er alle schijn van. Een slotgracht (de vergraven Biltse Grift) en een 24-uurs bemande bewakingsloge met toegangspoort ontmoedigt ongewenste gasten het terrein te betreden. ‘Kinderen kunnen hier onbezorgd spelen’, aldus makelaar Heiko Gorter.

gaat hEt hiEr dan zo SlEcht?De vraag rijst wat je van een dergelijke ont-wikkeling moet denken. Er is ingestoken op een maatschappijkritisch woonconcept dat drijft op de mening van een welvarende elite. In diverse media doken de afgelopen tijd opi-niestukken op. Niet in de laatste plaats omdat ook bij Ouderkerk aan de Amstel, op een eilandje in de Amstel, een dergelijk woonpark moet verrijzen. Wat zegt de groeiende vraag naar dergelijke afgesloten woondomeinen in Nederland? Iets wat vooralsnog (op grote

schaal) alleen in de Verenigde Staten en delen van Zuid-Amerika voorkomt. En dan met name in gebieden met veel criminaliteit waar het verschil tussen arm en rijk groot is. Gaat het hier dan zo slecht? Onlangs kwamen de officiële bezwaarschrif-ten binnen bij de gemeente De Bilt, van onder andere omwonenden en het Utrechts Landschap. Hierin was ook aandacht voor natuur en cultuurhistorie. Vanwege de vele stapels papier en het verzet dat is gerezen, is een onafhankelijke commissie ingesteld om te onderzoeken of deze ontwikkeling, naast rechtvaardig, ook verstandig is. De tijd dringt, de verkopen lopen voorspoedig, en eind dit jaar gaat vermoedelijk de eerste paal de grond in. Dat tempo is te verklaren uit het feit dat het plan niet strijdig is met het streek- en bestemmingsplan. Het oude terrein van Hessing valt keurig binnen de rode contour van de kern De Bilt, zodat Park Bloeyendael planologisch-juridisch gezien een valide bot-tom up-ontwikkeling is.

onvErSchillig, zorgElooS, EgoïStiSchOp zich is het exclusieve karakter van Bloeyendael wel te verklaren. We bevinden ons in een van de rijkste regio’s van het land, op de Utrechtse Heuvelrug, vlakbij ‘t Gooi. De vraag naar royale luxe woningen en hoog-waardige woonmilieus is hier evident. Veel passend aanbod is er niet. De behoefte aan veiligheid (en onbezorgd woongenot) is op zichzelf niet opzienbarend, ook al is de roep om fysiek afgesloten terreinen zoals Park Bloeyendael wel nieuw. Rijke mensen hebben nu eenmaal kostbare spullen (interieur, kunst, auto) en geen zin in geveltoeristen en pot-tenkijkers. Daarom schermen ze hun domei-nen en stulpjes af met manshoge hekken en hagen. Dat zie je in de stad, in het buitenge-bied en in VINEX-wijken zoals Leidsche Rijn. Fraai is anders, maar zo lang dat niet leidt tot unheimische situaties in de openbare ruimte, kun je daar niet zo veel van vinden. Het is wat het is.Zorgwekkender is het gegeven dat de in gated communities geïnteresseerde mensen

29

30

met alle gemak hun huidige woon- en leefom-geving willen opgeven, (slechts) op grond van een gevoel van onveiligheid en angst voor het onbekende. Ze kiezen eieren voor hun geld, in plaats van gezamenlijk de problemen te lijf te gaan. Hiermee leggen ze hun maatschap-pelijke verantwoordelijkheden – die ze in hun wijk, buurt of straat hebben – naast zich neer. Zonder de sociale problemen in steden en dorpen te bagatelliseren, gaat daar iets onver-schilligs van uit, iets zorgeloos, iets egoïstisch. Mensen zijn bereid hun sociale en maatschap-pelijke verplichtingen af te kopen zodra de grond onder hun voeten te heet wordt. Maar heeft deze elite ook niet de morele plicht om te blijven participeren in de maatschappij als zodanig, om deze vorm te geven vanuit goed-dunken, en niet te vluchten naar een omheind oord met gelijkgestemden?Tegenstanders van gated communities ont-krachten het argument dat een toegangs-poort zou leiden tot grotere veiligheid. Uit diverse onderzoeken blijkt dat de gated com-munities slechts een schijnveiligheid bieden omdat de criminaliteitscijfers niet lager zijn dan in niet-afgesloten wijken. En: door gated communities zou het ‘sociaal kapitaal’ (soci-ale steun, participatie, vertrouwen en weder-kerigheid) van de samenleving als geheel kleiner worden. Individualisme en polarisatie gaan hand in hand. Dit zou vanuit bescha-vingsidealen een neerwaartse spiraal inluiden. Cultuurfilosofen krommen hun tenen. Moet je

dat met elkaar willen? Alsof het maar een achterhoedegevecht is, groeit de interesse voor afgesloten woondo-meinen in Nederland onherroepelijk. Sterker nog: meer dan de helft van de woningen op Park Bloeyendael is in no time verkocht. Dat zegt wel wat. De vraag blijft: vanuit welk motief zijn de woningen gekocht? Gaan mensen voor een mooi groot huis met gratis tuinmannen en schilders (en daarmee klaar), of kiezen ze heel bewust voor het terugge-trokken woonconcept als reactie op een ver-anderende maatschappij? Of een combinatie van beide.

gatEd communitiES?Interessant is om na te gaan wat een gated community eigenlijk is. En hoe zich dit laat vertalen naar een ruimtelijk ontwerp. Een gated community is in de basis een fysiek afgesloten woongroep. En een woongroep duidt op een samenlevingsvorm van mensen met een soortgelijk wereldbeeld. Dat gaat verder dan mensen die toevallig een ruimte of voorzieningen met elkaar delen. Er zijn bij-voorbeeld woongroepen waar het accent heel duidelijk op gezamenlijke activiteiten ligt: samen eten, samen spelen, samen in de tuin werken, etc. Bij anderen is dat wat minder en is het genoeg dat je een bepaalde politieke kleur draagt. Of je deelt eenzelfde levensstijl of levensfase (denk aan de bejaardenstad Sun City in de Amerikaanse staat Arizona).

paRk bloeyendael, de bilt

31

Vanuit deze gedachte zijn de China Towns en Little Italy’s in grote steden, de arbeiders-wijken, maar ook de directeurswijken zoals het Utrechtse Oog in Al en de professorwijk Wageningen-Hoog goed te begrijpen als woongroepen en uitingen van groepsidenti-ficatie. Niet zo zeer fysiek afgesloten, maar wel mentaal. In de meeste gevallen heb je er als niet-bewoner, passant of toerist niet veel te zoeken, ook al houdt geen enkel hek je tegen.In de discussie over gated communities in Nederland lijken we ons blind te staren op vooraf ingeprente beelden en letterlijke ver-schijningsvormen van deze woondomeinen, vaak bepaald en ingegeven door de media. We zoeken wat we willen zien: luxe woningen in een ruim opgezet park met een hek er omheen, vaak buiten de stad. In de meeste gevallen klopt dat. Bijvoorbeeld ook bij de Golfresidentie in Dronten, een project waar mensen in luxe en ruimte rond een semi-afgesloten golfterrein wonen, gezamenlijk eigenaar zijn van die grond en te allen tijde kunnen genieten van hun lievelingsspelletje in een ruim en leeg polderdecor. Daar zijn er inderdaad nog niet zo veel van. Maar gated communities kunnen ook binnenstedelijk en zelfs verticaal georiënteerd zijn. Een leuk voorbeeld zijn de Rotterdamse woontorens De Hoge Heren, aan de Maas. Fantastische locatie, fraai uitzicht, hoogwaardige archi-tectuur, ruimte, privacy en voorzien van alle

moderne snufjes en luxe voorzieningen – zoals een zwembad, sauna en fitnesszalen. En dat allemaal achter een gesloten deur met een beveiligingscamera. Een vreemde komt hier niet binnen. Een inkomensdrempel moet er ook nog eens voor zorgen dat er een wel-gesteld publiek komt te wonen. ‘Geen pleps, geen fratsen’, moet de gedachte zijn geweest. Los van het feit dat deze torenbewoners niet per definitie een gemeenschappelijk wereld-beeld hebben, zou je kunnen volhouden dat dit een gated community is. En dat geldt dan eigenlijk voor meer appartementengebouwen in Nederland.

poStzEgEl vol mEt pEpErdurE huizEnVanuit deze gedachte is het zinvol om kri-tisch naar Park Bloeyendael te kijken. Wat is het eigenlijk? Als je kijkt naar de locatie en de directe omgeving, dan zijn dat niet gelijk omstandigheden die aan een idyllisch villapark doen denken. Het voormalige ter-rein van autodealer Hessing ligt pal aan een luide provinciale weg, vlakbij knooppunt Rijnsweerd, waar de autosnelwegen A27 en A28 elkaar ontmoeten. Het terrein ligt boven-dien (vanuit Utrecht beredeneerd) helemaal aan het begin van de Utrechtsestraat, feitelijk nog in de stadsrand van Utrecht. Dit is het meest rommelige gedeelte van de provinci-ale weg. Pas verderop begint de Utrechtse Heuvelrug en wordt het wegbeeld vele malen rustiger en fraaier. Op zich kan Bloeyendael

Alsof het maar een achterhoedegevecht is,

meinen in Nederland onherroepelijk. Sterker nog: meer dan de helft van de woningen op Park Bloeyendael is in no time verkocht. Dat zegt wel wat. De vraag blijft: vanuit welk motief zijn de woningen gekocht? Gaan mensen voor een mooi groot huis met gratis tuinmannen en schilders (en daarmee klaar),

anderende maatschappij? Of een combinatie

Interessant is om na te gaan wat een gated community eigenlijk is. En hoe zich dit laat vertalen naar een ruimtelijk ontwerp. Een gated community is in de basis een fysiek afgesloten woongroep. En een woongroep duidt op een samenlevingsvorm van mensen met een soortgelijk wereldbeeld. Dat gaat verder dan mensen die toevallig een ruimte

voorbeeld woongroepen waar het accent heel duidelijk op gezamenlijke activiteiten ligt: samen eten, samen spelen, samen in de tuin werken, etc. Bij anderen is dat wat minder en is het genoeg dat je een bepaalde politieke kleur draagt. Of je deelt eenzelfde levensstijl of levensfase (denk aan de bejaardenstad Sun City in de Amerikaanse staat Arizona).

sun city, aRizona

32

voor een welkome kwaliteitsimpuls zorgen, maar daarvoor had het zich beter kunnen voegen naar het open veenweidekarakter van de aangrenzende landgoederenzone Stichtse Lustwarande, in plaats van in te zetten op een zelfstandige locatieontwikkeling met een fors bouwprogramma met stedelijke signatuur. Nu is en blijft het een autonome, haast onland-schappelijke, postzegel die volgezet is met peperdure huizen. Zijn de voorgeschotelde kwetterende vogeltjes hier wel te horen?Qua ruimtelijke opbouw van het park is er ook het nodige te zeggen. Drie statige bouwblok-ken schermen het gebied af, bij wijze van domeinvorming, en vormen een fraai gezicht naar de Utrechtseweg. De gebouwen geven een gevoel van ‘onder ons’ en zijn daarmee verdedigbaar vanuit het woonconcept. Maar daarachter ontvouwt zich een stratenpatroon dat een wat makkelijke verwijzing lijkt naar de tuinsteden van Ebenezer Howard uit het begin van de twintigste eeuw, met symme-trische en hiërarchisch opgezette gebogen straten. Maar de keuze hier op Bloeyendael is niet gestoeld op het bijbehorende samen-levingsideaal, en is daarmee volkomen bete-kenisloos. Het had de ontwerpers gesierd als ze een poging hadden gedaan om een vormentaal en stedenbouwkundige typologie te formuleren, die past bij deze specifieke cultuuruiting in deze tijd.Op Park Bloeyendael bestaat een mix van appartementengebouwen en grondgebon-den woningen in baksteenarchitectuur. Het

geheel moet volgens de architect ‘een land-goedachtige sfeer uitademen’. Opvallend is de uiterst compacte vorm waarin het is opgezet. De openbare ruimte is, afgezien van de wegen, qua maat en gebruikspoten-tie marginaal. De villa’s zijn feitelijk niet veel meer dan grote twee-onder-eenkappers (niet eens vrijstaand) en alleen de woningen aan de rand van het park, de Griftvilla’s, hebben vrij uitzicht op het omliggende landschap. De rest staat (voor villabegrippen) erg dicht op elkaar. De tuinen zijn in dat licht ook belachelijk klein: gemiddeld 100m2. Als je dit allemaal bij elkaar optelt kun je je afvragen wat hier nu zo bijzonder aan is? Voor hetzelfde geld koop je in Bilthoven een vrijstaande villa in het bos, met een tennisbaan achterin de tuin. En ook veilig. Het grappige aan het hele verhaal is dat die welvarende elite, met hun dure ruimtevreten-de woonwensen en behoefte aan (maatschap-pelijke) afstand, in dit plan juist het tegenover-gestelde krijgen. Ze komen boven op elkaar te wonen. Hutje-mutje achter een hek op een papperig stukje veengrond. En trouwens: een beetje zichzelf respecterende bobo wil toch, zoals in Den Haag, op het zand wonen? ■

gated coMMunity, texas

33

planjeRianenMeld u aan en woRd planjeRiaan!

post planjer verschijnt vier keer per jaar en

kan rekenen op een groeiend lezersbestand

van geïnteresseerden in architectuur en

stedenbouw.

graag willen we ons werk in de toekomst

voortzetten en u over de ontwikkelingen

in utrecht en de regio blijven informeren.

daarvoor hebben we uw steun hard nodig.

Meld u aan en word planjeriaan! vul de bon

in en ondersteun ons met een structurele

jaarlijkse bijdrage van 15,- euro.

ja! ik woRd planjeRiaan.

naam

adres

postcode plaats

telefoon

e-mail

Mijn rekeningnummer is:

handtekening:

ik Machtig postplanjeR oM tot wedeRopzegging Met ingang van 2010 jaaRlijks 15 euRo van Mijn Rekening af te schRijven.

pijleRMeld u aan en woRd pijleR van post planjeR!

onder de lezers van post planjer bevinden zich talrijke instellingen en bedrijven die graag op de hoogte blijven van de ontwik-kelingen op het gebied van, architectuur en stedenbouw in utrecht.

bent u één van deze bedrijven of instellin-gen met interesse voor ruimtelijke ontwik-keling en draagt u ons initiatief een warm hart toe? ondersteunt u ons dan met een jaarlijks bedrag van 150,- euro. uw naam wordt desgewenst opgenomen in de lijst van pijlers van post planjer in elk nummer. vul onderstaande bon in, bel of stuur ons een e-mail, dan nemen wij zo spoedig mogelijk contact met u op.

ja! ik woRd donateuR van post planjeR.

bedRijf

naaM

adRes

postcode plaats

telefoon

e-Mail

Mijn rekeningnummer is:

handtekening:

ik Machtig post planjeR oM tot wedeRopzegging Met ingang van 2010 jaaRlijks 150 euRo van Mijn Rekening af te schRijven.

post planjeRachter de dom 14 3512 jp utRecht

post planjeRachter de dom 14 3512 jp utRecht

35 I ArCHItECtUUr IN UtrECHtadRessen en agenda

ARCHITECTUURCENTRUM AORTATentoonstellingen, lezingen, debatten, rondleidingen, workshops • www.aorta.nu, Achter de Dom 14, 030 2321686

Architectuurcentrum Aorta is de kritische graadmeter van en de inhoudelijk pleitbezorger voor architec-tuur in en om Utrecht. Aorta is het ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én biedt het brede publiek de mogelijkheid te leren over architectuur, om zo de eigen omgeving beter te begrijpen en waarderen.

EXPODIUM, platform voor jonge kunstLezingen, tentoonstellingen, workshops • www.expodium.nl, Krugerstraat 11, 030.2619796

Expodium, platform voor jonge kunst gaat verder waar de Nederlandse kunstopleidingen stoppen en confronteert jonge kunstenaars met actuele fenomenen in en uit het stedelijk gebied. In 2010 is het jaarthema Malleability Revisited: The Need For New Strategies. Onze tijd kenmerkt zich door de desin-tegratie van vertrouwde modellen en concepten. Het maakbaarheidideaal uit de jaren zestig blijkt ach-terhaald te zijn.

NIEUw UTRECHTVereniging voor nieuwe stedelijkheid • www.nieuwutrecht.nl

Nieuw Utrecht (NU) is een vereniging van mensen met liefde voor de stad. Grenzen verleggen, bewe-ging creëren, nieuwe ideeën ontwikkelen en concrete projecten realiseren. Nieuw Utrecht is ONTMOETEN én DOEN. Tweemaandelijks worden er informele netwerkbijeenkomsten georganiseerd.

RIETVELDPRIJSTweejaarlijkse architectuurprijs, lezingen, debatten, publicatie • www.rietveldprijs.nl

Sinds 1990 bevordert de Stichting Rietveldprijs de kwaliteit van de gebouwde omgeving door middel van openbare discussie. De Rietveldprijs wordt tweejaarlijks toegekend aan een uitgevoerd project in de stad Utrecht. Daarbij telt de kwaliteit van het project zelf, maar ook de bijdrage die het levert aan de beleving en bruikbaarheid van de stad.

UTRECHTS ARCHITECTENCAfÉPresentaties, lezingen, debatten, films • utopia.knoware.nl/users/utrarchi

Het Utrechts Architectencafé organiseert publieksactiviteiten rond actuele thema’s, voor Utrechtse archi-tecten en andere geïnteresseerden. Elke laatste maandag van de maand in het Polmanshuis

UTRECHT MANIfESTBiennal for social design • www.utrechtmanifest.nl, Rotsoord 3, 030 2585556

Utrecht Manifest is a biennial cultural event in and around the city of Utrecht that is multidisciplinary in character. At the heart of the biennale stand the disciplines of design and architecture, which play a guiding role in the event’s programming. The Utrecht Biennale Foundation seeks to establish associati-ons with other cultural domains in its programme of activities: the performing arts, literature and also socio-political debate. The 4th edition will takes place in 2011.

VAN SCHIJNDELHUISArchief, lezingen, discussies, seminars, tentoonstellingen, workshops, masterclasseswww.martvanschijndel.nl, Pieterskerkhof 8

De Stichting Mart van Schijndel beheert, ontsluit en verspreidt de kennis en het gedachtegoed van architect en ontwerper Mart van Schijndel. Met het Van Schijndelhuis als ontmoetingsplek wil de stich-ting thema’s aansnijden die zijn gerelateerd aan hedendaagse cultuur in het algemeen en aan architec-tuur en vormgeving in het bijzonder.