Përse disa vende të CESEE kanë ecur më përpara

se të tjerët qysh nga fillimi i tranzicionit?

Seminari i Politikave Makroekononike të FMN-së

Vjenë, 13 qershor 2018

Bas B. Bakker

Përfaqësues i Lartë Rezident Rajonal

për Europën Qendrore, Lindore dhe Juglindore

Në vitin 1989 vendet e CESEE-s ishin shumë më

të varfra se sa Europa Perëndimore

2Shënim: Për BIH të dhënat janë të vitit 1990.

Mandej komunizmi u rrëzua

Çfarë prisnim të ndodhte?

Dallimet në të ardhura me Europën

Perëndimore do të ngushtoheshin

Vendet më të varfra do të kishin rritje më të

madhe ekonomike se sa vendet e pasura

3

Konvergjenca midis vitit 1989 dhe 2017

4

Çfarë ndodhi në praktikë?

Pas rënies fillestare në PPB në fillim të tranzicionit, vendet nisën të kenë sërish rritje gjatë dekadës së viteve 1990

Qysh nga ajo kohë ka pasur konvergjencë të mirëfilltë me Europën Perëndimore

Mirëpo disa vende kanë ecur më mirë se sa vende të tjera

Disa vende të tjera janë gjithsesi më të varfra se ç'ishin në vitin 1989

5

Pas një recesioni të thellë në periudhën

pas tranzicionit

6Shënim: Për BIH të dhënat janë të vitit 1990-1996.

Shumica e vendeve kanë pësuar rritje më të

ndjeshme në dy dekadat e fundit

7

Në dy dekadat e fundit të gjitha vendet kanë

ngushtuar dallimet në të ardhura me

Gjermaninë

8

ALB

AUT

BEL

BGR

BIH

BLR

CYP

CZEDEU

DNKESP

EST

FINFRA

GBR

GRC

HRV

HUN

ITA

LTU

LUX

LVA

MDA

MKDMLT

MNE

NLD

POL

PRT

ROU

RUS

SRB

SVK

SVNSWEUKR

0

50

100

150

200

250

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Vendet e reja anëtare të BE-së kanë ecur më

mirë se sa vendet e Ballkanit Perëndimor dhe

CIS

9

PPB PPP për frymë në vitin 1996 kundrejt ndryshimit të tij në vitet 1996-2017

Shënim: Të dhënat për UVK të padisponueshme.

Burimi: Penn World Tables dhe WEO.

Rri

tja e

PP

B p

ër

frym

ë n

ë v

itet

1996

-2017

(Përq

ind

)

PPB PPP për frymë në 1996

(mijëra USD të 2011)

Shtete të Reja Anëtare

Ballkani Perëndimor

CIS Europian

Vija

të pikëzuara

Disa pjesë të CESEE kanë nivele të ardhurash të

njëjta me Spanjën dhe Italinë; të tjerat janë

ende më të varfra

10

Shumica e vendeve, por jo të gjitha, janë sot

më të pasura se sa në vitin 1989

11

Po ashtu, ka dallime të dukshme në

emigracion

12

Si shpjegohen këto dallime?

13

1. A ka lidhje me të dhënat?

2. Tranzicion i hershëm

3. Luftëra dhe konflikte

4. Kthesa ekonomike / makro-stabilitet

5. Anëtarësia në BE

6. Nëse tranzicioni ka përfunduar

7. Institucionet

8. Rastet sipas vendeve (a) Polonia kundrejt Ukrainës

1. A reflektojnë dallimet probleme me të

dhënat?

Statistikat e PPB-së në fund të vitit 1989 jo shumë të mira

Çmimet nuk ishin të sakta

Problem tjetër: PPB-ja nuk ishte tregues i mirë i nivelit të mirëqenies së konsumatorit

Shumica e asaj çka prodhohej nuk kërkohej nga konsumatorët (p.sh. shpenzimet ushtarake)

Një pjesë e mirë ishte me cilësi të dobët

14

50

60

70

80

90

100

110

1990 1992 1994 1996

Megjithatë, edhe pse madhësia e kolapsit fillestar ishte

e ekzagjeruar, qartazi kishte dallime të mëdha midis

vendeve

15

Tregues të tjerë që maten më e

lehtësi sugjerojnë gjithashtu:

Rënie të mëdha të produktit

fillestar

Dallime të ndjeshme midis

vendeve

Midis viteve 1990 - 1995

konsumi i energjisë elektrike

pësoi rënie

deri në 40 % në Moldavi dhe

Ukrainë

shumë pak rënie në Poloni

Konsumi i Energjisë Elektrike për

Frymë (treguesi, 1990 = 100)

POL

BGR

MDA

RUS

UKR

Përparimi dhe dallimet midis vendeve mund të shihen

në foto nga sateliti

16

2. Tranzicioni i hershëm për ekonominë

e tregut

Në fillim të viteve 1990 u zhvillua një debat nëse reformat duhet të ishin graduale

Shqetësimi ishte nëse reformat më të shpejta do të ishin tepër të dhimbshme

Reformat e shpejta ishin vërtet të dhimbshme -papunësia tek vendet reformuese të para u rrit ndjeshëm

Megjithatë, vendet që i shtynë reformat iu nënshtruan një recesioni shumë më të gjatë dhe të thellë fillestar

Përse? Pa një tkurrje të madhe buxhetore ndaj firmave u vështirësua vënia nën kontroll rritja e kreditit dhe inflacioni

17

ALBBLR

BIH

BGR

HRV

CZE

EST

HUN

LVALTU

MKD

MDA

POL

ROU RUS

SRB & MNE

SVK

SVN

UKR

-70

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

1 2 3 4

Shënim: t=1989 Për vendet e ish-BRSS-së: të 1991 Për

Bosnjën dhe Hercegovinën: t=1990

Treguesi i tranzicionit i BERZH-it për SRB & MNE - të dhëna vetëm për Serbinë

Vendet që shtynë reformën vuajtën nga

humbje më të thella në prodhimtari

18

23 71 12 22 88 26

Ndryshimi kumulativ i PPB dhe reformës së tranzicionit të hershëm

Mesatarja e gjashtëtreguesve të tranzicionit të BERZH-it në vitin 1995

Nd

rysh

imi ku

mu

lati

v i P

PB

në f

illim

të t

ran

zici

on

it, t;

t +

5 (

përq

ind

)

ALB

BLR

BIH

BGR

HRV

CZE

EST

HUN

LVA

LTU

MKDMDA

POL

ROU

RUS

SRB & MNE

SVK

SVN

UKR

0

5

10

15

20

25

30

-30 -25 -20 -15 -10 -5 0

Rritja më e dobët në fillim të tranzicionit nuk u

kompensua nga rritje më e shpejtë më pas

19

Nd

rysh

imi

në

të a

rdh

ura

tp

ër

bo

shllëku

n

për

frym

ë n

ë S

HB

A,

1998-2

017 (

pp

)

Konvergjenca për frymë ndaj SHBA-së në 1989-1997 dhe 1998-2017 (pp)

Ndryshimi në të ardhurat për boshllëkun për frymë në SHBA, 1989-2017 (pp)

Shënim: 1990-2017 për Bosnje dhe Hercegovina

ALB

BLR

BIH

BGR

HRV

CZE

EST

HUN

LVALTU

MKD

MDA

POL

ROU

RUS

SRB & MNE

SVK

SVN

UKR

-2

-1

0

1

2

3

4

0 5 10 15 20 25

3. Luftëra dhe konflikte: katër vendet me rritjen

më të ulët ishin përfshirë të gjithë në luftëra

20

Rri

tja m

esa

tare

vje

tore

e P

PB

-së p

ër

frym

ë

1989-2

017

(përq

ind

)

Rritja mesatare e PPB-së për frymë, 1989-2017, dhe niveli i saj në vitin 1989

Rrethi i kuq tregon nëse një vend ka qenë i përfshirë në luftë, 1989-2017

Shënim: 1999-2017 për BIH.

PPB për frymë në vitin 1989, mijëra PPP USD të vitit 2016

100

110

120

130

140

150

160

170

180

190

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

-16

-12

-8

-4

0

4

8

12

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

4. Disa vende kanë pasur ulje - ngritje [boom-

bust] që ngadalësuan rritjen ekonomike

21

Ukraina

Polonia

Rritja e PPB-së

(Përqind)

PPB-ja për frymë

2000100

Ukraina

Polonia

Vendet me më pak recesione patën rritje

mesatare më të shpejtë

22

ALB

BLR

BGR

HRV

CZE

EST

HUN

UVK

LVALTU

MKDMDAMNE

POL

ROU

RUS

SRB

SVK

SVN

UKR

0

1

2

3

4

5

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Numri i viteve me rënie të PPB-së kundrejt rritjes mesatare vjetore të PPB-së

midis v. 1996 dhe 2017

Numri i viteve me rritje negative të PPB-së, 1996-2017

Rri

tja m

esa

tare

vje

tore

e P

PB

-së, 1996-

2017

(Përq

ind

)

Shënim: për të dhënat lidhur me MNE-në dhe UVK-në për vitin 2001-2017;

për SRB: 1998-2017.

ALB

BLR

BIH

BGR

HRV

CZE

EST

HUN

UVK

LVA

LTU

MKD

MDA

MNE

POL

ROURUS

SRBSVK

SVN

UKR

-16

-12

-8

-4

0

4

3 4 5 6 7 8 9 10

Vendet me rritje shumë të shpejtë para krizës

pësuan rënien më të madhe në 2009

23Rritja mesatare vjetore e PPB-së, 2002-07

(Përqind)

Rri

tja e

PP

B-s

ë n

ë 2

009

(Përq

ind

)

Rritja mesatare vjetore e PPB-së, 2002-07

kundrejt

Rritja e PPB-së në 2009

0

5

10

15

20

25

30

35

EST BGR SVK ROU CZE POL BIH HUN BLR RUS UKR SVN HRV UVK MKD ALB MDA

Krizat rezultuan në vëllim të madh kredish të

këqija dhe banka të dobëta, të cilat frenojnë

rritjen

24

Raporti i kredive të këqija në v. 2008 dhe vlera më e lartë midis 2008-16

(Përqind)

Shënim: për BLR, UVK dhe ALB: diagrami tregon të dhëna për vitin 2010; për

MDA 2009.

Maks. midis

2008-16

2008

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

BLR BIH SRB MDA UKR RUS ALB MKD SVN ROU BGR HRV CZE HUN SVK LVA LTU POL EST

5. Anëtarësia në BE

Hyrja në BE ishte katalizator i fuqishëm për reformat dhe

për rritjen cilësore të kuadrit institucional

25

Mesatarja e gjashtë treguesve të BERZH-it në vitin 2014

25Shënim: 2007 për Republikën Çeke

Vendet e BE-së

Vendet e jo anëtare të

BE-së

0

10

20

30

1 2 3 4 5

0

10

20

30

1 2 3 4 5

(Perspektiva e) anëtarësimit në BE nxiti më

shumë reforma dhe rritje më të lartë

26

PP

B p

ër

frym

ë n

ë v

itin

1995 d

he 2

014

mijëra

PP

P d

ollarë

am

eri

kan

ë t

ë v

itit

2014

Mesatarja e treguesve të tranzicionit të BERZH-it në vitin 1995 dhe 2014

SEE jashtë

BE-së

CIS

SEE EU

CE5)

Vendet

Baltike

19952014

PPB-ja për frymë dhe treguesit mesatarë të tranzicionit të BE-së

ALB

BIH

HRV

MKD

SRB & MNE

1

2

3

4

5

5 10 15 20

BGR

CZE

EST

HUN

LVA

LTU

POL

ROUSVK

SVN

1

2

3

4

5

6

10 15 20 25

Konvergjenca e shpejtë në BE dhe vendet

kandidate për BE

27

Rri

tja m

esa

tare

vje

tore

e P

PB

-së p

ër

frym

ë

2000-1

7 (

përq

ind

)

Rritja mesatare e PPB-së për frymë, 2000-2017, dhe niveli i saj në vitin 2000

Vendet CESEE-BE (më 2007) Vendet kandidate dhe Kroacia

Shënim: Bosnja dhe Hercegovina njihet nga BE-ja si

vendet i mundshëm kandidat

PPB për frymë në vitin 2000, mijëra PPP USD të vitit 2016

BLR

MDA

RUS

UKR

-2

-1

0

1

2

3

5 10 15 20 25

Në të kundërt, nuk ka konvergjencë në

CIS Europiane

28

Rri

tja m

esa

tare

vje

tore

e P

PB

-së p

ër

frym

ë

1989-1

7 (

përq

ind)

Rritja mesatare e PPB-së për frymë, 1989-2017, dhe niveli i saj në vitin 1989

PPB për frymë në vitin 1989, mijëra PPP USD të vitit 2016

ALBBIH

BGRHRV

CZE

ESTHUN

LVA

LTU

MKD

MDA

POL

ROU

RUS

SRB & MNE

SVKSVN

UKR

0

10

20

30

40

50

60

70

3 3.5 4 4.5

6. Vendet me tranzicion më të plotë janë

më të pasur...

29Mesatarja e gjashtë treguesve të tranzicionit të BERZH-it, 2014

PP

B-j

a p

ër

frym

ë s

i p

ërq

ind

je e

SH

BA

,

2017

PPB për frymë si përqindje e SHBA në vitin 2017 dhe mesatarja e treguesve të tranzicionit të

BERZH-it në v. 2014

Shënim: Të dhënat e BERZH për CZE nga

2007

dhe për SRB & MNE - vetëm për Serbinë

ALBBIH

BGR

HRV

EST

HUNLVA

LTU

MKD

MDA

POL

ROU

RUS

SRB

SVKSVN

UKR

MNE

0

10

20

30

40

50

60

70

55 60 65 70 75 80 85

...sikurse në vendet ku sektori privat është

më vibrant

30

PPB PPP për frymë në vitin 2017 dhe pjesa e sektorit provat në PPB për v. 2010

PP

P P

PB

-ja p

ër

frym

ë s

i p

ërq

ind

je e

SH

BA

,

2017

Pjesa e sektorit provat në PPB në v. 2010

(Përqind)

31

Përparim i kufizuar në privatizime në Bosnje dhe

Hercegovinë dhe në Serbi ngeci pas krizës

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

2013

Privatizim në shkallë të gjerë

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

2013

Privatizim në shkallë të vogël

HUN, POL, SVK

Vendet

Baltike

HUN, POL, SVKVendet

Baltike

BIH

SRB

BIH

SRB

Treguesit e Tranzicionit BERZH

7. Vendet CESEE ndryshojnë në cilësinë e

institucioneve, p.sh. në qeverisje...

32

Treguesit e Qeverisjes në Mbarë Botën, 2016

(Luhaten nga ecuri qeverisëse -2.5 (e dobët) në 2.5 (e zhdërvjellët)

...dhe gjyqësori

33

Pavarësia e Gjyqësorit, 2015

Burimi: Forumi Ekonomik Botëror Shënim: Shpërndarja në gjithë botën përveç LICs

Mbi 75 percentil Midis 25 dhe 75 percentil Nën 25 percentil

Gjykata të Paanshme, 2015

Vende më të pasura kanë institucione më të

mira (edhe pse cenimet mund të kenë efekt të

dyanshëm)

34

PP

B p

ër

frym

ë n

ë 2

016

mijëra

d

ollarë

am

eri

kan

ë P

PP

Efektiviteti i Qeverisjes (WGI), 2016

Luhatet nga ecuri qeverisëse -2.5 (e dobët) në 2.5 (e zhdërvjellët

ALB

AUT

BEL

BGR

BIH

BLR

CZE

DEUDNK

ESP

EST

FINFRA

GBR

GRC

HRV

HUN

ISL

ITA

LTU

LVA

UVK

MDA

MKD

MLT

MNE

NLD

POLPRT

ROM

RUS

SVKSVN

SWE

UKR

SRB

0

10

20

30

40

50

60

-1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5

Efektiviteti i Qeverisjes kundrejt të Ardhurave për Frymë, 2016

KAZUSE SIPAS VENDEVE

35

8. Rastet sipas vendeve (a) Polonia

kundrejt Ukrainës

Polonia ka përparuar shumë më tepër se sa

Ukraina

Në vitin 1989 ata ishin njëlloj të pasur

Tani Polonia është trefish më e pasur

Përse?

Polonia ka më shumë makro stabilitet

Polonia u reformua më shumë dhe më herët

Polonia ka institucione më të mira

36

Diferenca është qartazi e dallueshme në

fotot nga sateliti

37

Intensiteti i ndriçimit natën

0

200

400

600

800

1000

1200

1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 2017

POL UKR

Makro-stabilizimi në Poloni u krye më

herët

38

Inflacioni CPI

(përqind, v/v)

Polonia

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

1989 1991 1993 1995 1997 1999

PPB-ja për frymë

(Mijëra USD të 2016)

Polonia

Ukraina

Ukraina

10155↑

Polonia nuk ka kaluar ndonjë krizë:

Ukraina ka kaluar tre kriza

39

80

100

120

140

160

180

200

220

1997 2001 2005 2009 2013 2017

Niveli i PPB-së

(Treguesi, 1997=100)

-10

0

10

20

30

40

50

60

1995 1999 2003 2007 2011 2015

PLN UAH

Kurset e këmbimit kundrejt EUR

(Përqind m/m)

Polonia

Ukraina

Kriza ruseGFC

Kriza

ukrainase

Kriza ruseGFC

Kriza

ukrainase

Polonia u reformua më herët dhe më

thellë

40

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

Max

Polonia

Ukraina

Treguesit Mesatarë të Tranzicionit BERZH

Polonia ka institucione shumë më të mira

41

Treguesit e Qeverisjes në mbarë Botën, 2016

(Vendet CESEE në renditjen globale)

Pjesëmarrje

(Voice) dhe

Llogaridhënie

Qëndrues

hmëri

Politike

Efektivitet

Qeverisës

Cilësi

Rregullatore

Shteti i së

Drejtës

Kontroll i

Korrupsionit

Polonia

Ukraina

Inst

itu

cio

ne m

ë t

ë m

ira

PËRFUNDIM

42

Përse disa vende kanë ecur më mirë se

sa vende të tjera

Pjesë e suksesit të tyre është thjesht fati

Nuk kanë pasur luftë

Anëtarësia në BE (për shkak të vendndodhjes

gjeografike)

Por edhe politikat kanë luajtur rol

43

Zbatimi i politikave të mira ndihmon

Makro-politika të mira

Makro-paqëndrueshmëria pengon rritjen

Mikro-politika të mira

Tregje të mira pune ndihmojnë nxisin shpërndarjen efikase në produktivitet të burimeve

Institucione të mira

Fuqizon shtysën për të investuar, inovuar dhe për të mos emigruar

44

45

0

10

20

30

40

50

60

70

80

CZE SVK POL EST LTU HRV RUS ALB UVK BLR BGR MKD LVA HUN ROU SRB BIH MDA UKR

Marrëveshjet e Kreditimit të FMN-së

(Përqind e mesatares së PPB-së 1995-2018)

1990-2000 2001-2010 2011-2018

Edhe FMN-ja ka ndihmuar, qoftë me

mbështetje financiare...

...qoftë me asistencë teknike.

46

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

CZE EST SVK HUN SVN LVA LTU MNE POL ROU HRV BLR SRB BGR BIH MKD UVK ALB RUS UKR

1990-2000 2001-2010 2011-2017

Asistenca teknike e FMN-së

(Shuma e viteve e personave)

EFF - Instrument i Zgjeruar i Fondit

ECF - Instrument i Zgjeruar i Kredisë

SBA - Marrëveshje Standby

STF - Instrument i Transformimit Sistemik

PCL - Linja Parandaluese dhe e Likuiditetit

Instrument

iVitet

Sasia

(miliona

USD të v.

2018)

Në përqind

të PPB-së

Serbia:

SBA 2,015 - 2,018 1379,4 3,5

SBA 2011 - 2013. 1658,3 3,2

SBA 2009 - 2011. 4681,0 9,5

EFF 2002 - 2006. 1147,9 5,2

SBA 2001 - 2002. 352,6 2,1

Kosovë:

SBA 2015 - 2017. 217,5 3,2

SBA 2012 - 2013. 153,6 2,1

SBA 2010 - 2012. 161,9 2,4

Maqedonia:

PCL 2011 - 2013. 732,9 6,1

SBA 2005 - 2008. 96,2 1,2

SBA 2003 - 2004. 37,5 0,6

ECF 2000 - 2001. 19,3 0,4

EFF 2000 - 2001. 45,0 0,8

ECF 1997 - 2000. 111,6 1,9

SBA 1995 - 1996. 52,1 0,7

STF 1994 - 1994. 27,9 0,5

Instrumenti Vitet

Sasia (miliona

USD të v.

2018)

Në përqind të

PPB-së

Bosnja dhe Hercegovina

EFF 2016-2,020 641,2 3,6

SBA 2012-2015. 942,1 5

SBA 2009-2012. 1813,4 8,9

SBA 2002-2004. 119,4 1,3

SBA 1998-2001. 188,4 2,4

Shqipëria

EFF 2014-2017. 478,5 3,4

ECF/EFF 2006-2009. 15,3 0,1

ECF 2002-2005. 49,4 0,8

ECF 1998-2001. 89,9 2,4

ECF 1993-1996. 95 4

SBA 1992-1993. 46,3 3,3

Ballkani Perëndimor ka histori të gjatë me

programe të sponsorizuara nga FMN-ja

Marrëveshjet e Kreditimit të FMN-së në Ballkanin

Perëndimor, 1990-2018

Jufalemnderit