przewodnik terenowy do oznaczania śluzowców 65

Wstp Propozycja napisania przewodnika terenowego do oznaczania lu zowcw pocztkowo wzbudzia opr, wrcz niech. Jak!? Przecie one s takie mae! Niemoliwe bez mikroskopu! Pniej, mimo wszystko, zaczy si przymiarki i przygotowania. W 1947 roku Pastwowe Zakady Wydawnictw Szkolnych w Warszawie wyday liczc 31 stron ksieczk Heleny Krzemieniewskiej pt. luzowce klucz do oznaczania najpospolitszych rodzajw i opisy niekt rych ich gatunkw. W kluczu autorka zamiecia 16 rodzajw, omawia natomiast prawie 30 gatunkw. Od zakoczenia wojny upyny zaledwie dwa lata. W dwigajcym si z ruin kraju, przy wczesnej bazie poligraficznej, podjto si tak ambitnego zadania. Z koniecznoci wszelkie ilustracje byy rysunkami, ktre zaczerpnito z pracy Listera (1925) lub wykonanymi przez autork, jak ten, przedstawiajcy zarodnie padziorka ciemnego, zamiesz czony dalej w tekcie. Prowadzc badania luzowcw w Wigierskim Parku Narodowym zgromadzilimy bogaty materia fotograficzny. Zdjcia znalezio nych okazw wykonywano w terenie i w pracowni. Dlaczego ich nie wykorzysta? Zakadalimy, e napisanie przewodnika tereno wego do wszystkich luzowcw Polski nie jest moliwe, ale wybra nie najbardziej charakterystycznych przedstawicieli i zilustrowanie ich zdjciami ma sens. W ten sposb uytkownik przewodnika bdzie mg od razu dokona weryfikacji swoich oznacze. Mamy nadziej, e przynajmniej czciowo to si udao. Jeszcze jedna

Padziorek ciemny Stemonitis fusca (Krzemieniewska 1947)

uwaga. Zazwyczaj w kluczach autorzy prowadz najpierw do rz dw, potem do rodzin, rodzajw i dopiero na kocu do gatunkw. Zrezygnowalimy z tego. Im prdzej czytelnik dotrze do gatunku, tym szybciej bdzie mg porwna swoje znalezisko z materiaem ilustracyjnym. Co to s luzowce? Tradycyjnie czono je z grzybami, dzi traktowane s jednak jako odrbna kategoria organizmw eukariotycznych (jdrzastych). luzowce Myxomycetes razem z klasami Protosteliomycetes i Dictyostelimycetes tworz gromad luzoroli (Myxomycota, Mycetozoa) i razem z innymi gromadami (Plasmodiophoromycota, Acrasiomycota) zaliczane s do pierwotniakw Protozoa. 1

Cykl yciowy luzowcw

2

Wyrniajcym luzowce stadium rozwojowym jest lunia (pla smodium). Powstaje z zygoty przez liczne, mitotyczne (nieredukcyj ne) podziay diploidalnych jder, przy braku podziau cytoplazmy. lunia odywia si, porusza wewntrz butwiejcych kd lub w cice, a po osigniciu odpowiedniego stadium fizjologicz nego przemieszcza si na powierzchni podoa, w ktrym byto waa i tworzy zarodnie. W zarodniach, po podziale redukcyjnym (mejozie) powstaj haploidalne zarodniki, ktre w sprzyjajcych warunkach kiekuj, uwalniajc pezaki (miksameby) lub pywki (miksmonady). Po kopulacji pezakw lub pywek powstaje peza kowata zygota pocztek luni. W czasie suszy lub przy spadku temperatury pezaki i pywki mog przej w stadia spoczynkowe (mikrocysty). Take lunia moe rozpa si na kilka wikszych stadiw przetrwalnikowych skleroty. Zarodnie luzowcw dzieli si na trzy kategorie: pierwoszczowocnie, zrosozarodnie i zarod nie waciwe. Pierwoszczowocnie powstaj przez otoczenie okry w (peridium) grubszych pasemek luni. Przypominaj ksztatem sam luni lub rozpadaj si na krtsze lub dusze fragmenty (pierwoszczowocnie listewkowate, waeczkowate). Zrosozarodnie powstaj przez otoczenie wspln okryw pewnej liczby zaczyna jcych si tworzy zarodni. S to zwykle struktury wiksze, mierz ce od kilku do kilkuset milimetrw. Zarodnie waciwe powstaj z kadego fragmentu luni, ktry otacza si indywidualn okry w. Mog by wyniesione na trzonkach lub siedzce. Wewntrz zarodni, obok zarodnikw, wystpuje system rurek lub nici tworzcy woni (capillitium). Twr ten moe by systemem

odgazie kolumienki, nazywamy go wtedy woni siatkow lub skada si z lunych, niepoczonych ze sob elementw (spr yc), tworzc woni sprycow. Niekiedy spryce poczone s w siatk, np. u gatunkw z rodzaju strzpek Arcyria. Rozmiary zarodnikw, ich urzebienie oraz charakter woni s wanymi ce chami diagnostycznymi. U niektrych luzowcw, na powierzchni zarodni lub w ich wntrzu, wystpuje wglan wapnia. Wewntrz zarodni, w rozszerzeniach rurek woni wystpuj niekiedy wiksze skupienia krysztaw wglanu wapnia wapniaczki. Ich ksztat i wielko rwnie stanowi wane cechy diagnostyczne. Gdzie szuka luzowcw? luzowcw naley szuka przede wszystkim tam, gdzie gromadzi si duo materii organicznej. Wszelkie butwiejce kody, pniaki, konary i sterty gazi w lasach to potencjalne miejsca wystpo wania luzowcw. Wanie w rodowisku lenym zacienienie za pewnia dusze utrzymywanie si wilgoci niezbdnej dla rozwoju tych organizmw. Jak wane dla biornorodnoci lasu jest pozo stawianie w nim wszelkich kd, przekonuje ksika Drugie ycie drzewa (Gutowski J.M. red., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K., WWF Polska, Warszawa Hajnwka 2004). Innym, wanym podoem jest cika. W licznych, rdmiejskich lasach Wrocawia jesieni wygrabia si licie z alejek i cieek spacerowych. Pozostawione po tym zabiegu sterty lici przygotowane podoa s miejscem, gdzie w nastpnym sezonie wegetacyjnym masowo rozwijaj si luzowce cikowe. W okresach czstszych opadw organizmy te 3

mog pojawi si wszdzie. Zrosozarodnie rulika groniastego wy stpoway nawet na starych sztachetach potu otaczajcego wiej ski ogrdek. Dalsze wskazwki znajdzie Czytelnik w Metodach badania luzowcw (Stojanowska, Panek 2008). Kiedy szuka luzowcw? Musimy pamita o tym, e owocowania luzowcw, zwaszcza drobne zarodnie waciwe, s nietrwae i kada gwatowniejsza ulewa je niszczy. Poza tym, zarodniki wysypuj si z otwartych zarodni stosunkowo szybko, zarodnie si rozpadaj i nie nadaj do oznaczania. Rwnie okres przeduajcej si suszy nie sprzyja tworzeniu zarodni. Najlepiej na zbir wybra si dwa, trzy dni po deszczu, kiedy zwiksza si szansa na znalezienie wieych owo cowa. Generalnie sprawdza si zasada: im czciej w terenie, tym wicej gatunkw. Pierwsze luzowce pojawiaj si wiosn, wkrtce po stopnieniu niegu. Wtedy najczciej jednak znajdzie my stare, zachowane od ubiegej jesieni zarodnie. Dobrym mie sicem na rozpoczcie bada terenowych jest czerwiec. W miar upywu czasu gatunkw bdzie przybywa. Niektre luzowce za rodnikuj a do pierwszych przymrozkw i dopiero opady niegu kocz ich rozwj. Z czym na luzowce? Zaopatrujemy si w sztywne, tekturowe pudeka (najmniejsze po zapakach), do ktrych na dno wkadamy odpowiednio przyci t lignin. Zarodnie zbieramy razem z cienk warstw podoa, 4

dlatego musimy mie ostry n. Zebrany materia umieszczamy w pudeku i staramy si tak go zabezpieczy, eby do minimum ograniczy przesuwanie i ocieranie si o ciany. Nieodzowna jest take dobra lupa, ktra pozwoli dostrzec szczegy budowy zarod ni. Przyda si take pinceta. W terenie robimy notatki dotyczce daty, miejsca zbioru, rodzaju podoa itp. Po powrocie zebrany materia czycimy z niepotrzebnych szcztkw rolinnych, usuwa my nadmiar podoa i przede wszystkim owady, ktre mog zniszczy nasze zbiory. luzowce suszymy. Zazwyczaj wystarczy wymieni wilgotn lignin na such i zostawi pudeka otwarte. Jeli tego nie zrobimy, zbiory najprawdopodobniej zapleniej i stan si nieprzydatne. Czasem zebrane zostan zarodnie niedoj rzae, ktre po dotkniciu rozpywaj si. atwo je doprowadzi do dojrzaoci, ale w tym wypadku suszenie nie powinno by zbyt szybkie. Pocztkowo kady paproch podejrzany bdzie o bycie luzowcem. Te prawdziwe, przy dotkniciu atwo si rozmazuj, ujawniajc mas zarodnikw, lub prsz zarodnikami. Wszystko, co zacho wuje si przy dotkniciu inaczej, najprawdopodobniej luzowcem nie jest.

KluCZ do roZpoZnaWania WybranyCh GatunKW luZoWCW pnoCno-WsChodniej polsKi (obejmuje 50 taKsonW). 1 Zamknitych zarodni brak; na powierzchni butwiej cego drewna, na mszakach, biae lub tawe kosmki, proste lub rozgazione, wolne lub zronite . . . . . . . . . 1* Zamknite zarodnie (pierwoszczowocnie, zrosozarod nie, zarodnie waciwe) obecne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tworzy gadk skorupk; wonia nie zawiera wglanu wapnia i nie tworzy wyranej siatki . . . . . . . . . . . . . . . . 5 4* Wonia tworzy siatk z rurek cakowicie lub czciowo wypenionych wglanem wapnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 5 cian zarodni tworzy pojedyncza bonka pokryta krysz takami wapnia, zebranymi w gwiazdkowate grupy lub kruch skorup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 5* ciana zarodni podwjna; wglan wapnia w postaci ziarenek, niewyranych krysztakw lub tworzy gadk skorupk na powierzchni, ewentualnie tylko ciana we wntrzna zwapniaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 6 Zrosozarodnie pokryte rnie wyksztacon, kruch, zwapnia kor, biae lub kremowe, rzadziej szarawe, nie s paskie, od kilkunastu do 100 mm dugie i do 30 (50) mm wysokie; wewntrz czarna masa zarodni kw; na patyczkach, dbach traw, pdach rolin ziel nych, w cice, rzadziej na ziemi Mucilago crustacea pianka okazaa 6* Zarodnie siedzce lub na trzonkach . . . . . . . . . . . . . . . . 7 5

2 3

2 Biae kosmki proste lub rozgazione, kilka mm wysokie (do 10), nie s zronite, ogldane z gry (lupa!) nie przypominaj plastra miodu Ceratiomyxa fruticulosa var. fruticulosa luzek krzaczkowaty typowy 2* Biae lub tawe (czasem tawozielone) kosmki zro nite, ogldane od gry przypominaj plaster miodu Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides luzek krzaczkowaty kanalikowaty 3 Zarodnie zawieraj, na powierzchni lub wewntrz, wg lan wapnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3* Zarodnie nie zawieraj wglanu wapnia . . . . . . . . . . . . . 29 4 Wglan wapnia obecny na powierzchni zarodni w po staci gwiazdkowatych skupie krysztaw, ziarenek lub

7 Pierwoszczowocnie siedzce, paskie, 0,1 0,2 mm gru be, matowo lub metalicznie szare, nitkowate lub w po staci plecionki (czasem niewyranej), pokryte drobnymi grudkami krysztakw wapnia; mog osiga rozmiary do 5 6 cm; na butwiejcych liciach lub liciach ywych rolin Didymium serpula makulec spaszczony 7* Zarodnie na trzonkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 8 Zarodnie spaszczone (!), szarobiae, chropowate, o red nicy 0,6 0,8 mm, przy nasadzie trzonka wgbione; trzonki czarne, 0,4 1,0 mm wysokie; na butwiejcym drewnie i korze drzew liciastych, na rolinach zielnych i mchach Didymium clavus makulec grzybowaty 8* Zarodnie kuliste lub prawie kuliste . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 9 Zarodnie biae, 0,4 0,7 mm rednicy, na zwapniaych, biaych lub tawych trzonkach do 0,6 mm wysokich, wznoszcych si z biaej, okrgej leni (mog by zarodnie siedzce!); krysztaki wapnia na powierzchni zarodni tworz grudki lub uski, ukadajce si w po marszczon skorupk Didymium squamulosum makulec uskowaty 9* Zarodnie na trzonkach ciemnych, brunatnych lub czar nych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 6

10 Zarodnie szarobiae, o rednicy 0,4 1,3 mm i cakowi tej wysokoci 0,5 1,2 mm, na trzonkach nieprzewie cajcych (!), niemal czarnych, 0,2 0,6 mm wysokich; masa zarodnikw czarna; w cice na rnych jej skad nikach, na drewnie przewanie drzew liciastych Didymium melanospermum makulec pospolity 10* Zarodnie biae lub szarobiae, 0,4 1,0 mm rednicy, na trzonkach brunatnych (!), przewiecajcych, u nasady ciemniejszych, 0,6 1,0 mm wysokich; masa zarodni kw ciemnobrzowa; na rnych skadnikach ciki, na mchach porastajcych pniaki drzew iglastych i liciastych Didymium nigripes makulec makwka uwaga! Do rodzaju Didymium naley jeszcze ok. 20 in nych gatunkw, ktrych rozpoznawanie bez mikroskopu jest prawie niemoliwe. 11 Zarodnie siedzce i pierwoszczowocnie z wapniem na powierzchni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 11* Zarodnie na krtkich trzonkach lub siedzce; na po wierzchni brak wapnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 12 Zazwyczaj pierwoszczowocnie, rzadziej zarodnie, o po wierzchni gadkiej, barwy biaej od wglanu wapnia, niekiedy lekko brzowe, obe lub lekko spaszczone, du gie do kilku cm i szerokie do 1 cm, proste lub powygi nane; 0,2 0,4 mm wysokie; midzy nimi czsto kuliste

lub poduszeczkowate zarodnie o rednicy 0,4 1,0 mm; masa zarodnikw wewntrz ciemnobrzowa lub czarno brzowa; przewanie w cice, na butwiejcych liciach Diderma effusum szaro rozpierzchy 12* Zarodnie siedzce, pojedynczo lub grupami, spaszczo ne poduszeczkowato, okrge lub owalne, o rednicy 0,5 1,2 mm, zewntrzna ciana zarodni gadka, poczt kowo czerwonawa lub jasnorowofioletowa, pniej powiejca, oddziela si od ciany wewntrznej; wntrze zarodni beowe lub brunatnawoczerwone; masa za rodnikw czarna; na liciach ciki, mchach, take na pdach rolin zielnych Diderma testaceum szaro skorupiasty 13 Zarodnie jasnoszarobrunatne, czasem z ciemniejszymi polami, o rednicy 0,8 1,6 mm; trzonki krtkie, grube (czasem zarodnie siedzce); zewntrza ciana zarodni otwiera si kilkoma dziakami ukazujc bia (!) stron wewntrzn; otwarta zarodnia przypomina miniaturk grzyba z rodzaju gwiazdosz (Geastrum); masa zarodni kw czarna; na silnie zmurszaym drewnie Diderma radiatum szaro gwiazdosz Podobnie otwieraj si zarodnie Diderma floriforme sza ronia dugonogiego, jednak wewntrzna strona ciany zewntrznej jest brzowa (!) i trzonek zwykle jest du szy. Oba gatunki s raczej rzadkie!

uwaga! Do rodzaju Diderma naley jeszcze ok. 20 ga tunkw wystpujcych na niu, do ktrych oznaczania potrzebny jest mikroskop. 14 Zrosozarodnie przewanie pokryte kor, kosmkowat lub poyskujc, zwykle due, mierzce od kilku do kil kudziesiciu (kilkuset!) mm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 14* Zarodnie, rzadziej pierwoszczowocnie, na trzonkach lub siedzce, zwykle mniejsze, o rednicy lub dugoci 0,5 10 mm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 15 Zrosozarodnie okazae, 15 150 mm dugie, zaokrglo ne lub rnoksztatne, do 25 mm wysokie, przewanie pojedyncze, zotote lub ochrowe (po deszczu nieraz wyblake); piankowata kora o powierzchni szorstkiej, kosmkowatej; wystpuj na biaej leni; wewntrz fio letowoczarna masa zarodnikw; na pniakach, kodach, mszakach porastajcych butwiejce drewno, na korze drzew, nieraz na znacznej wysokoci Fuligo septica var. septica wykwit zmienny typowy 15* Wygld i rozmiary podobne, brak tego zabarwienia . 16 16 Zrosozarodnie biae, o powierzchni nieco mniej kosmko watej ni u wykwitu zmiennego typowego; w fioletowo czarnej masie zarodnikw wszystkie wtrty wglanowe 7

biae; na podobnych podoach jak poprzedni, jednak nieco rzadszy Fuligo septica var. candida wykwit zmienny bielejcy 16* Zrosozarodnie innej barwy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 17 Zrosozarodnie beowe, rowawe lub czerwonobr zowe, o rednicy 1 4 cm, pojedynczo lub w zlewa jcych si skupieniach, czasem wyduone do kilku cm; powierzchnia kory nie jest gadka lecz nie jest take kosmkowata; czsty tylko w niektrych rejonach Polski Fuligo septica var. rufa wykwit zmienny czerwieniejcy 17* Zrosozarodnie inne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 18 Zrosozarodnie biaoszare, szare lub szarote, drobne o rednicy 2 15 mm, rnoksztatne lecz nie paskie, zwykle mniej lub bardziej kuliste lub jeli zwieszo ne gruszkowate; masa zarodnikw czarnobrunatna; najczciej na mchach, rzadziej na gazkach lub korze drzew Fuligo muscorum wykwit drobny 18* Zrosozarodnie pojedyncze, zaokrglone, pkuliste lub spaszczone, do 50 mm rednicy (czsto mniejsze), do 25 mm grube, cynamonowobrzowe do czerwono brzowych, rzadziej zotobrzowe; lenia takiej samej barwy jak podstawa zrosozarodni; kora gadka, czasem z drobnymi zadziorkami, matowa lub byszczca; masa 8

zarodnikw czarnobrunatna do czarnej; w Polsce rozpro szony, lokalnie czstszy Fuligo leviderma wykwit gadkocienny uwaga! Do rodzaju Fuligo naley jeszcze kilka rzadkich w Polsce lub do tej pory nieodnalezionych gatunkw. Opisane wyej taksony rni si ponadto zarodnikami: Fuligo septica var. septica zarodniki gsto, drobno bro dawkowane, o rednicy 7 9 (10) m; Fuligo septica var. rufa zarodniki o rednicy 6 7 m; Fuligo muscorum zarodniki o rednicy 10 13 m; Fuligo leviderma zarodniki o rednicy (6)7 8 m. 19 Na powierzchni ciany zarodni znajduje si wapno w po staci ziarenek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 19* Na powierzchni ciany zarodni nie ma wapna . . . . . . . . 28 20 Siatka woni zoona z rurek wypenionych (!) wglanem wapnia, zarodnie gruszkowate, rzadziej niemal kuliste, 0,6 1,0 x 1,0 1,3 mm; szare, z odcieniem fioletowym lub niebieskawym; wystpuj w skupieniach po par, do kilkunastu, na somkowotych lub tobrunatnych, pocych si (!) trzonkach rnej dugoci; trzonki s w istocie pozostaoci luni, czsto spltane; na iryzuj cej powierzchni zarodni pasemka zwapnionych ziarenek Badhamia utricularis gronianka lnica uwaga! Gatunek zosta zamieszczony w kluczu jako

przykad przedstawiciela rodzaju Badhamia, do ktrego ponadto naley jeszcze ok. 20 innych. Ich identyfikacja moliwa jest tylko przy uyciu mikroskopu. 20* Rurki woni puste (!), cz wapniaczki . . . . . . . . . . . . . 21 21 Zarodnie prawie kuliste, siedzce lub na trzonkach, albo listewkowate lub waeczkowate pierwoszczowocnie, otwieraj si nieregularnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 21* Zarodnie pucharkowate, kieliszkowate lub odwrotnie jajowate, otwieraj si wieczkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 22 Wglan wapnia na cianie zarodni biay . . . . . . . . . . . . . 23 22* Wglan wapnia na cianie zarodni inaczej zabarwiony . . 26 23 Pierwoszczowocnie lub zarodnie siedzce . . . . . . . . . . . . 24 23* Zarodnie na trzonkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 24 Pierwoszczowocnie listewkowate, falisto powyginane, do 7 mm dugie i do 1 mm wysokie, 0,3 mm szerokie, biae do jasnoszarych; ciana podwjna, zewntrzna zwapniaa, otwiera si podun szpar; masa zarod nikw czarnobrunatna; na liciach w cice, mchach, rzadziej na drewnie i korze drzew liciastych Physarum bivalve maworek falisty 24* Zarodnie pkuliste, prawie kuliste, siedzce (0,3 0,9 mm) albo waeczkowate pierwoszczowocnie do 5 (7) mm

dugie, w rnych odcieniach szaroci; masa zarodnikw brzowa; na liciach w cice, butwiejcym drewnie i korze Physarum cinereum maworek zmienny 25 Zarodnie szarobiae, prawie kuliste, niekiedy lekko spaszczone, nie s wgbione przy trzonku (!); rednica zarodni 0,4 1,0 mm; trzonek do 1,2 mm dugi, ty, tobrzowy do brzowego, podunie fadowany; masa zarodnikw ciemnobrzowa; przewanie na bu twiejcym drewnie drzew liciastych Physarum leucophaeum maworek pospolity 25* Zarodnie biae lub szarobiae, prawie kuliste lub spasz czone, o rednicy 0,4 0,8 mm, przy trzonku wgbione (!); trzonek do 1,5 mm dugi, w dole ciemny, ku grze janiejszy, przegity, przez co zarodnie zwieszone; ciana zarodni pka nieregularnymi patami; na butwiejcym drewnie, rzadziej na liciach; jeden z pospolitszych lu zowcw w Polsce Physarum album maworek zwisy 26 Zarodnie siedzce, te lub tawobiae, ciasno sku pione, wyduone lub owalne, o rednicy 0,3 0,8 mm, do 0,5 mm wysokie; ciana podwjna; po dojrzeniu zarodnikw zewntrzna, zwapniona ciana odpada z grnej czci zarodni i odsania czarnobrzow mas 9

zarodnikw; w cice na dolnej powierzchni lici, take na butwiejcym drewnie Physarum contextum maworek popltany 26* Zarodnie na trzonkach, jaskrawopomaraczowe, wyra nie spaszczone, przy trzonku wgbione, o wymiarach 0,3 0,6 x 0,2 0,3 mm; trzonki przegite, czarne, czarnobrzowe do brzowych, ku szczytowi janiejsze Physarum viride var. aurantium maworek zielonkawy zotawy (odmiana jest czstsza od Physarum viride var. viride, ktra ma janiejsze i nieco mniejsze zarodnie) uwaga! Do rodzaju Physarum naley ok. 60 gatunkw zewntrznie czsto do siebie podobnych. Identyfikacja moliwa tylko przy uyciu mikroskopu. 27 ciana zarodni gadka, brzowa; zarodnie kieliszkowate, do 1,2 mm wysokie, zamknite paskim lub nieco wy pukym wieczkiem; trzonek 0,3 0,4 mm wysoki; masa zarodnikw ciemnobrunatna, prawie czarna; w cice na rnych jej skadnikach, rzadziej na butwiejcym drewnie Craterium minutum kubeczek mylnik 27* Zarodnie odwrotnie jajowate, w grnej czci biae od wglanu wapnia, 0,3 0,8 mm rednicy, w dole brzo we, na trzonkach do 0,6 mm dugich; masa zarodnikw czarnobrunatna; w cice, na rnych jej komponentach Craterium leucocephalum kubeczek biaoczubek 10

uwaga! Do rodzaju Craterium naley jeszcze kilka rza dziej wystpujcych gatunkw. 28 Zarodnie o rednicy do 1 mm, 1,0 1,25 mm dugie, kolbkowate lub odwrotnie jajowate, poyskliwe, ciem no lub jasnobrzowe, z tym, ceglastym lub czerwo nym odcieniem; osadzone na bonkowatych (!), jasnych trzonkach do 1 mm dugich; wystpuje gromadnie na rnych skadnikach ciki, lecych gazkach, take na nasadach drzew i krzeww, na ywych rolinach zielnych i mchach; pojawia si nieregularnie, okresowo, lokalnie pospolity Leocarpus fragilis gadysz kruchy 28* Zarodnie cylindryczne, ciemne, prawie czarne, do 1 mm dugie, osadzone na biaych trzonkach 0,2 0,4 mm wysokich, w nasadzie zgrubiaych; ciana wieych za rodni z niebieskofioletowym, metalicznym poyskiem; gromadnie na rnych skadnikach ciki, zwaszcza na ogonkach liciowych, nerwach, wzdu krawdzi blaszek, na ywych rolinach zielnych, patyczkach i gazkach Diachea leucopodia aobnia biaonka 29 Masa zarodnikw czarna, ciemno lub jasnobrunatna (jeli zarodniki brzowe, patrz take 36) . . . . . . . . . 30 29* Masa zarodnikw jasna, inaczej zabarwiona . . . . . . . . . . 36

30 Zrosozarodnie pokryte czarn, kruch kor, ktra szyb ko pka i zanika; mog osiga do 8 cm rednicy i do 1 cm gruboci; masa zarodnikw czarna; wonia nie tworzy wyranej siatki; najczciej na niemal zdrowym drewnie drzew iglastych Amaurochaete atra smtosz czarny 30* Zarodnie waciwe, na og na trzonkach . . . . . . . . . . . . 31 31 Zarodnie wyduone, walcowate na rurkowatych trzon kach; ciana zarodni wczenie zanika, wonia jest sys temem odgazie kolumienki; tworzy siatk na caej powierzchni zarodni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 31* Wonia nie tworzy siatki na powierzchni zarodni lub two rzy siatk czciow; zarodnie wyduone, cylindryczne lub krtko cylindryczne, kulistawe, do niemal kulistych . . 33 32 Zarodnie ciemnobrunatne, prawie czarne, wraz z trzon kiem do 20 mm wysokie, tworz skupienia na brunatnej leni; czarny trzonek zajmuje 1/3 1/2 caej wysokoci; na butwiejcym drewnie Stemonitis fusca padziorek ciemny 32* Zarodnie rdzawobrunatne, 5 20 mm wysokie, stoj w skupieniach na brunatnej leni; czarny trzonek zajmu je 1/3 1/2 caej wysokoci; na butwiejcym drewnie przewanie drzew iglastych, rzadziej liciastych lub na mchach Stemonitis axifera padziorek rdzawy

uwaga! Do rodzaju Stemonitis naley ok. 10 innych gatunkw, ktrych rozpoznawanie w terenie jest prak tycznie niemoliwe. 33 Zarodnie ciasno skupione, cylindryczne, 2 6 (8, wg niektrych rde do 12) mm wysokie, ciemnobrunat ne lub niemal czarne, na trzonkach 1 3 mm dugich, wzniesione lub lece; wonia tworzy gst siatk we wntrzn; siatka zewntrzna z wolnymi (!) odgazienia mi; masa zarodnikw brunatnoczarna Stemonaria irregularis padziorecznik zmienny 33* Zarodnie nie tak gsto skupione, na trzonkach krt szych lub duszych od zarodni, cylindryczne lub innego ksztatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 34 Zarodnie cylindryczne, na trzonkach krtszych od zarod ni, mode pokryte srebrzyst bonk, pniej brzowe, bonka utrzymuje si tylko na trzonku, 1,5 3,5 (5) mm wysokie; przewanie na butwiejcym drewnie drzew li ciastych Stemonitopsis typhina padzioreczek gsty 34* Zarodnie innego ksztatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 35 Zarodnie ciemnobrunatne, niemal czarne, o rednicy do 0,7 mm, kulistawe, jajowate lub nieco wyduone, stoj na czarnych trzonkach 1 3 mm wysokich; masa zarodnikw brunatnoczarna Comatricha nigra czuprynka czarna 11

uwaga! Rozrnianie rodzajw Stemonaria, Stemonitis, Stemonitopsis i Comatricha jest bardzo trudne, poza nie licznymi wyjtkami niemoliwe w terenie. W starszym ujciu gatunki Stemonaria (kilka gatunkw) i Stemonitopsis (7) naleay albo do rodzaju Comatricha albo Stemonitis. 35* ciana zarodni z metalicznym poyskiem; zarodnie kuliste, o rednicy do 0,5 mm, na czarnych, wyprosto wanych, szydowatych trzonkach, do 1,5 mm wysokich; masa zarodnikw czarna Lamproderma arcyrionema byszczak siatkowaty uwaga! Do rodzaju Lamproderma naley ok. 35 gatun kw, ktre oznacza mona tylko przy uyciu mikroskopu. 36 Jednowarstwowe, ciasne, poduszeczkowate skupienia stojcych pionowo zarodni barwy mlecznej czekolady (mode malinowe!), na biaej (!) leni, o rednicy od 0,5 do kilku cm; rednica zarodni ok. 0,4 mm; zarodnie nie maj trzonkw (!), do 3 mm wysokie Tubulifera arachnoidea zlepniczek walcowaty 36* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 37 Zrosozarodnie poduszeczkowate, pokryte srebrzyst lub brunatn kor, koliste albo owalne, 2 10 cm rednicy, na brunatnej leni; masa zarodnikw brzowa lub rdzawo brzowa Reticularia lycoperdon samotek zmienny 37* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 12

38 Zrosozarodnie paskie, 0,5 1,0 mm wysokie (rzadko do 2 mm wysokie), o rednicy 0,2 10,0 cm, rdzawe lub szarobrzowe, zwykle na biaej (!) leni; masa zarod nikw koloru musztardy, do cynamonowobrzowej Dictydiaethalium plumbeum dblik szstak 38* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 39 Zrosozarodnie kuliste, pkuliste, o rednicy od kilku do kilkunastu mm, w rnych odcieniach brzu i szaroci, mode malinowe; masa zarodnikw przewanie w r nych odcieniach szarotego; na kodach, pniakach, gazkach lecych na ziemi, zwykle grupami, rzadziej pojedynczo; jeden z najpospolitszych luzowcw Lycogala epidendrum rulik groniasty 39* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 40 Zrosozarodnie stokowate, 1 3 mm wysokie, o red nicy do 2 mm u podstawy, brzowe, szarobrzowe, nie kiedy z odcieniem oliwkowym, z ciemniejszym wzorkiem na powierzchni; masa zarodnikw szarotawa Lycogala conicum rulik stokowaty 40* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 41 Zarodnie siedzce, kuliste lub pkuliste, w ciasnych grupach, brzowoczerwone, ciemnobrzowe do prawie czarnych, o rednicy 0,2 1,2 mm (niekiedy pierwosz

czowocnie krtkie, do 1,5 mm), na wsplnej, brzowej leni; masa zarodnikw zotota; przewanie na korze drzew liciastych, rzadziej na butwiejcym drewnie Perichaena corticalis dorzutka pospolita 41* Wygld zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 42 ciana zarodni zanikajca, pozostawia w dolnej czci kieliszek, z ktrym poczona jest siatkowata, rozpra jca si wonia (niekiedy wolne koce woni zagbio ne w trzonku); na trzonkach rnej dugoci . . . . . . . . . . 43 42* ciana zarodni raczej trwaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 43 Zarodnie do 2 (4) mm dugie, jasnopopielate, prawie biae albo szare z odcieniem tawym, niebieskawym lub zielonkawym, jajowate albo cylindryczne, wyprosto wane (!), na trzonkach 0,3 2,0 mm wysokich, ciem niejszych od zarodni; pojedynczo lub grupami; najcz ciej na butwiejcym drewnie drzew liciastych i iglastych Arcyria cinerea strzpek wyprostowany 43* Kolor zarodni inny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 44 Zarodnie w rnych odcieniach ci, prawie siedzce lub na krtkich trzonkach, po rozpreniu si woni osigaj dugo do 13 mm i rednic 1 mm; zebrane w ciasne pczki, w ktrych z centrum rozchylaj si na zewntrz Arcyria obvelata strzpek zwisy

44* Zarodnie amarantowe, czerwonobrzowe, rzadziej brzo we (starsze); po rozpreniu woni osigaj dugo do 6 mm i rednic do 1,2 mm; na ciemnoczerwonych trzon kach, do 1 mm wysokich; tworz najczciej zwarte grupy na powierzchni do kilku cm2; najczciej na drewnie drzew iglastych Arcyria denudata strzpek byszczcy uwaga! Do rodzaju Arcyria naley jeszcze kilkanacie innych gatunkw, ktrych rozpoznawanie bez mikrosko pu jest praktycznie niemoliwe. 45 Zarodnie mniej wicej kuliste, po kilka do kilkunastu na wsplnym trzonku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 45* Pierwoszczowocnie, zarodnie siedzce lub pojedynczo na trzonkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 46 Zarodnie kuliste, gruszkowate, czerwonobrzowe, miedzia nobrzowe, do czarnych, o rednicy 0,5 0,7 mm; otwiera j si nieregularnymi patami; wonia i zarodniki czerwono brzowe Metatrichia floriformis bukietek wysmuky 46* Zarodnie kulistawe do cylindrycznych, po kilka (do kilkunastu) na wsplnym trzonku, czarne, czerwono brzowe, miedzianoczerwone, byszczce, o rednicy 0,5 0,7 mm; otwieraj si okrgym wieczkiem (lupa!); wonia ceglastoczerwona do rdzawobrzowej; masa zarodnikw brzowoczerwona lub rdzawa Metatrichia vesparia bukietek malinowy 13

47 Elementy woni poczone w siatk; wonia delikatnie pocignita pincet rozciga si i nie wyrywa kaczka mi; pierwoszczowocnie pomaraczowe lub maczugowa te, w rnych odcieniach ci, zarodnie na brunatnych trzonkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 47* Elementy woni niepoczone w siatk; pocignite pincet wyrywaj si kaczkami; zarodnie na trzonkach lub siedzce, w rnych odcieniach ci, do oliwkowo brzowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 48 Pierwoszczowocnie te, do pomaraczowo ceglastych, w postaci plecionki, przez jej oczka wida podoe; roz miary pierwoszczowocni od kilku do kilkudziesiciu mm; na butwiejcym drewnie, czsto schowane pod odstajc kor Hemitrichia serpula zapletka czogaczek 48* Zarodnie maczugowate, do niemal kulistych, o rednicy 0,6 1,0 mm, na brunatnych trzonkach do 2 mm du gich, stoj w lunych gromadach na cienkiej, ciemnobru natnej leni; przewanie na drewnie drzew liciastych, rzadziej iglastych; najczciej pojawia si w okresie od lipca do wrzenia Hemitrichia clavata zapletka maczugowata uwaga! Do rodzaju Hemitrichia naley jeszcze kilka innych gatunkw, ktre w terenie s trudne do rozrnienia. 14

49 Zarodnie maczugowate, siedzce w ciasnych grupach, brzowozote, do ochrowych, o wymiarach 0,5 1,5 mm x 1,0 2,8 mm; masa zarodnikw jasnota; na bu twiejcym drewnie drzew liciastych i iglastych; najcz ciej od lipca do padziernika; wiosn lub pn jesieni mona znale zarodnie mniej lub bardziej zniszczone Trichia favoginea kdziorek zocik 49* Zarodnie na trzonkach, jeli siedzce to nie maczugo wate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 50 Zarodnie na wyranych trzonkach, gruszkowate, ochrowobrzowe lub tobrzowe, o wymiarach 0,3 1,5 mm x 2,0 4,5 mm (razem z trzonkiem); trzo nek 0,8 3,0 mm dugi, brzowy do ciemnoczerwono brzowego; masa zarodnikw i wonia tobrzowa; na butwiejcym drewnie drzew liciastych i iglastych Trichia decipiens kdziorek mylny uwaga! Obok typowego gatunku wystpuje odmiana T. decipiens var. olivacea kdziorek mylny oliwkowaty, o nieco mniejszych i bardziej okrgych zarodniach. 50* Zarodnie siedzce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 51 Zarodnie kulistawe, do krtko robaczkowatych, w cia snych (!), licznych grupach, jasnobrzowe, brzowozo te, do ochrowych, o rednicy 0,2 1,2 mm, do 1 mm

wysokie; czsto znieksztacone przez wzajemne uciska nie; masa zarodnikw zota do zotobrzowej lub brud nopomaraczowej; najczciej jesieni, na butwiejcym drewnie drzew liciastych, rzadziej iglastych Trichia persimilis kdziorek siedzcy 51* Zarodnie siedzce lub na krtkich trzonkach, pierwosz czowocnie rzadko waeczkowate, te, brzowote do ciemnooliwkowobrzowych, kuliste do cylindrycznych, o rednicy 0,4 1,2 mm i cakowitej wysokoci do 1,5 mm; trzonek, jeli jest, 0,1 0,5 mm dugi, ciemny, prawie czarny; masa zarodnikw oliwkowozocista do zocistej; od sierpnia do padziernika, przewanie na butwiejcym drewnie drzew liciastych, rzadziej iglastych Trichia varia kdziorek rnoksztatny uwaga! Do rodzaju Trichia naley jeszcze kilkanacie innych taksonw, trudnych do rozpoznania w terenie.

prZeGld WybranyCh GatunKW luzek krzaczkowaty typowy Ceratiomyxa fruticulosa var. fruticulosa opis: nie tworzy zamknitych zarodni; zarodniki powstaj na bia ych lub delikatnie zabarwionych na to lub zielonkawo prostych lub rozgazionych wyrostkach, do 10 mm wysokoci. podoe: prchniejce pnie, pniaki, kody drzew iglastych i li ciastych, kody poronite mszakami; czsto pokrywa znaczne powierzchnie. Wystpowanie: lasy, od wczesnej wiosny a z krtszymi lub duszymi przerwami do koca sezonu wegetacyjnego; w Polsce jeden z najpospolitszych luzowcw.

PRZEGLD WYBRANYCH GATUNKW

Wyrostki zarodnikotwrcze

15


luzek krzaczkowaty kanalikowaty Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides opis: od formy typowej rni si wyrostkami zarodnikotwrczymi poczonymi w siatk; ogldane z gry (lupa!) przypominaj pla ster miodu; biae lub tawe. podoe: jak forma typowa. Wystpowanie: jak forma typowa lecz rzadziej.

Wykwit zmienny typowy Fuligo septica var. septica opis: zrosozarodnie barwy tej lub brzowotej o wielkoci jednego do kilku (kilkunastu) centymetrw; powierzchnia zroso zarodni kaczkowatochropowata; kora o rnej gruboci, krucha, zwapniona; ksztat zrosozarodni bardzo rny; wntrze wypenio ne mas brudnofioletowych, prawie gadkich lub delikatnie bro dawkowanych zarodnikw o rednicy 7 10 m (mikroskop!); lunia najczciej ta. podoe: prchniejce drewno i kora rnych drzew iglastych i li ciastych, cika, mchy porastajce kody; niekiedy na znacznej (do kilku metrw) wysokoci; gatunek wielopodoowy. Wystpowanie: w lasach, parkach, przez cay sezon wegetacyj ny; jeden z najpospolitszych gatunkw.

Wyrostki zarodnikotwrcze zronite

lunia

Dojrzaa zrosozarodnia

16

Wykwit zmienny bielejcy Fuligo septica var. candida opis: od formy typowej rni si brakiem tego barwnika, std zrosozarodnie biae, rnoksztatne, najczciej o rednicy jedne go do kilku centymetrw. podoe: jak forma typowa, jednak czciej na pniakach i butwie jcym drewnie rnych drzew, take na mszakach porastajcych kody. Wystpowanie: w lasach, rzadziej od formy typowej, przez cay sezon wegetacyjny.



lunia formujca zrosozarodni


17


Wykwit zmienny czerwieniejcy Fuligo septica var. rufa opis: zrosozarodnie najczciej zaokrglone, o rednicy 1 4 cm, rzadziej wyduone, od beoworowych do rowobrunatnych, o korze gadszej ni u wyej opisanych form; zarodniki brunatne z odcieniem fioletowym (6 7 m); wonia czerwonawa; lenia brunatnawa, gadka. podoe: w miejscach zacienionych, preferuje drewno i kor drzew liciastych, rzadziej na drewnie drzew iglastych albo mchach. Wystpowanie: w lasach, rozpowszechniony, ale rzadziej od wy ej opisanych form.

Wykwit drobny Fuligo muscorum opis: zrosozarodnie szare lub tawe, rnego ksztatu, drobne, o rednicy 2 15 mm, pojedynczo lub gromadnie na szarej lub tawej leni; kora bardzo cienka lub jej brak; zarodniki w masie czarnobrunatne, w wietle przechodzcym fioletowobrunatne, brodawkowane, 10 13 m. podoe: na mchach naziemnych lub porastajcych butwiejce drewno, take na silnie sprchniaym drewnie wierkowym. Wystpowanie: w lasach grdowych, gach i olsach, latem i jesieni.


Dojrzewajce zrosozarodnie

18

Formujce si zrosozarodnie

Wykwit gadkocienny Fuligo leviderma opis: zrosozarodnie pojedyncze, zaokrglone, pkuliste, spasz czone, do 5 cm rednicy, czsto mniejsze, do 25 mm grube; cy namonowobrzowe, czerwonobrzowe, rzadziej tobrzowe, na gadkiej lub siatkowatej leni u podstawy zrosozarodni zabar wionej tak, jak ona; kora najczciej gadka, rzadziej delikatnie kosmkowata, matowa do poyskujcej, do gruba (50 100 m); zarodniki w masie czarnobrzowe do czarnych, gsto brodawko wane, 7 8 m. podoe: na kodach drzew liciastych (db, osika), na korze y wych drzew liciastych, na kodach wierkowych. Wystpowanie: przewanie w grdach, rzadziej w lasach boro wych przez cay sezon wegetacyjny; moe by znaleziony take poza terenami lenymi.




19


Gronianka lnica Badhamia utricularis opis: zarodnie gruszkowate, rzadziej prawie kuliste, o rozmiarach 06 1,0 x 1,0 1,3 mm, szare z odcieniem fioletowym lub nie bieskawym; w skupieniach po par do kilkunastu na somkowo tych lub tobrzowych, pocych si trzonkach rnej dugoci; ciana zarodni delikatna, bonkowata, przezroczysta, iryzujca, z rzadka pokryta drobnymi, cienkimi pasemkami zwapnionych ziarenek; masa zarodnikw ciemnobrunatna, zarodniki kuliste, brodawkowate, 9,5 11,5 m. podoe: przewanie na kodach i konarach drzew liciastych, w cice na liciach dbu, sporadycznie na ywych owocnikach grzybw hubowatych. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych i borze bagien nym, w drugiej czci sezonu wegetacyjnego.

maworek falisty Physarum bivalve opis: pierwoszczowocnie o rnej dugoci (do 7 mm), proste lub powyginane, niekiedy tworz nieregularn siatk, biae, stoj pionowo, do 1 mm wysokie i 0,3 mm szerokie; chropowata ciana zoona z dwu warstw przylegajcych do siebie, zewntrzna war stwa pokryta ziarenkami wglanu wapnia, gruba i krucha otwiera si podun szpar, wewntrzna na og bezbarwna; bezbarwne nitki woni z licznymi wapniaczkami; zarodniki w masie czarno brzowe, 8 10 m rednicy. podoe: na ywych mszakach, szcztkach lici drzew liciastych, na prchniejcych gaziach olszy. Wystpowanie: w olsach i gach, w drugiej czci sezonu we getacyjnego.

Dojrzewajce (tobrzowe) i dojrzae zarodnie

Dojrzae pierwoszczowocnie listewkowate

20

maworek pospolity Physarum leucophaeum opis: zarodnie szarobiae, prawie kuliste, czasem nieco spaszczo ne, o rednicy 0,5 1,0 mm, siedzce lub na trzonkach 0,2 1,0 mm wysokich; ciana bezbarwna, pokryta do szczelnie ykowa tymi lub zaokrglonymi skupieniami zwapniaych ziarenek; jeli te s luno rozrzucone, zarodnie wydaj si szarobrunatne z fiole towym odcieniem; rurka trzonka o cianie pofadowanej, zawiera substancj odrzucon, czasem wapno std barwa trzonka rna, od brunatnej do niemal biaej; zarodnia przy trzonku bez wg bienia (!), nieco wypuka; zarodniki w masie brzowe, w wietle przechodzcym nabieraj odcienia fioletowego, 8,5 10,5 m. podoe: na silnie sprchniaych pniakach, kodach i konarach drzew liciastych, rzadziej iglastych, na cice i ywych mchach. Wystpowanie: gwnie w grdach, sporadycznie w olsach i bo rze bagiennym, latem i wczesn jesieni.


Dojrzae pierwoszczowocnie listewkowate

Dojrzae zarodnie

21


maworek zmienny Physarum cinereum opis: zarodnie prawie kuliste lub nieco nieforemne, o rednicy 0,5 0,9 mm albo waeczkowate pierwoszczowocnie, siedz w skupieniach na podou, bez wyranej leni, biae lub szare, pokryte bezbarwn bonk wysycon skupieniami zwapniaych ziarenek; wonia z wapniaczkami; zarodniki w masie brzowe, w wietle przechodzcym nabieraj odcienia fioletowego, 8 11 m rednicy. podoe: na kodach i stojcych martwych drzewach liciastych i iglastych, w cice na opadych liciach, na ywych mszakach; gatunek wielopodoowy. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych i bagiennych, w drugiej czci sezonu wegetacyjnego.

Pierwoszczowocnie waeczkowate

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

22

maworek zwisy Physarum album opis: zarodnie szarobiae, kuliste lub spaszczone, przy trzonku wgbione (!), o rednicy 0,4 0,8 mm; trzonki do 1 mm wyso kie, przewanie w grnej czci wygite, przez co zarodnie zwise; ciana zarodni pokryta skupieniami ziarenek wapna, rozpada si na nieregularne paty trzymajce si nitek woni; trzonek w dole ciemnobrunatny, w grze janiejszy, tawy, zawiera substancje odrzucon; wapniaczki woni drobne, przewanie wyduone, nieliczne; zarodniki brudnofioletowe, drobno brodawkowane, 8 10 m. podoe: kody, gazie i kawaki drewna drzew liciastych, rza dziej iglastych; sporadycznie na owocnikach grzybw resupinato wych. Wystpowanie: najczciej w grdach ale take we wszystkich innych typach lasw, w zarolach wierzbowych, latem i jesieni.


Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

23


maworek zielonkawy zotawy Physarum viride var. aurantium opis: zarodnie jaskrawo pomaraczowe, spaszczone, przy trzon ku wgbione, o rednicy 0,3 0,6 mm i 0,2 0,3 mm grube, trzonki brunatne, rzadziej czarne, do 1 mm wysokie; bonkowata ciana pokryta skupieniami pomaraczowych, zwapniaych ziare nek, rozpada si na nieregularne paty trzymajce si nitek woni, trzonki czsto wygita a zarodnie zwieszone; zarodniki jasnobrud nofioletowe, 7,5 9 m rednicy. podoe: na prchniejcych kodach, pniach i pniakach drzew liciastych i iglastych, w cice na martwych liciach i gazkach. Wystpowanie: w ubogich grdach, borach mieszanych i gach przystrumieniowych, latem i jesieni.

Dojrzewajce zarodnie

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

24

maworek popltany Physarum contextum opis: zarodnie te lub biaote, siedzce, o rednicy 0,4 1,5 mm, ciasno skupione na leni tego samego koloru; cia na zoona z dwu warstw, zewntrzna zwapniona, po dojrzeniu zarodnikw odpada z grnej czci zarodni odsaniajc warstw wewntrzn; kolumienki brak, wonia z nitek bezbarwnych czy liczne, drobne, bryowate, biae lub tawe wapniaczki; zarodniki ciemnobrunatne z odcieniem fioletowym, 11 13 m rednicy, kolczaste. podoe: prchniejce drewno drzew liciastych, take w cice, na liciach, mchach i gazkach. Wystpowanie: w olsach i grdach, latem i jesieni.

Kubeczek mylnik Craterium minutum opis: zarodnie o ksztacie kieliszka do 1,2 mm wysokiego, zamkni tego paskim lub delikatnie wypukym wieczkiem, stoj w groma dach na trzonkach 0,3 04, mm wysokich; ciana zarodni gadka, brunatna lub jasnotobrunatna, zoona z dwu bon; zewntrzna zabarwiona, bezwapienna, tworzy wok wieczka zgrubiay brzeg, w dolnej czci sfadowana przechodzi w pofadowan, brunatn cian rurki trzonka; wieczko tworzy bonka wewntrzna, pokryta zwapnion substancj, co powoduje, e jest janiej zabarwione lub biae; nitki woni bezbarwne, cz due, biae, bryowate wapniaczki; masa zarodnikw ciemnobrunatna, prawie czarna; zarodniki delikatnie brodawkowate, 8 9 m rednicy. podoe: w cice na opadych liciach drzew liciastych, na prchniejcych gazkach drzew liciastych. Wystpowanie: w grdach i olsach, latem.


Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

25


Kubeczek biaoczubek Craterium leucocephalum opis: zarodnie owalne, odwrotnie jajowate lub kulistawe, o red nicy 0,3 0,8 mm, na krtkich trzonkach lub rzadziej pra wie siedzce; w 2/3 grnej czci pokryte wapnem, biae lub popielatoszare, w dolnej czci brzowe lub jasnobrzowe, ma towe lub poyskujce; wypuke, niewyranie zaznaczone wieczko z powierzchni chropowat; w zarodni cz wapniaczkw zlewa si w kolumienk rzekom; zarodniki w masie czarne, 7 9 m rednicy, drobno brodawkowane. podoe: w cice na martwych liciach, korze i gazkach drzew liciastych. Wystpowanie: w grdach, olsach, gach; od wczesnego lata do jesieni.

pianka okazaa Mucilago crustacea opis: zrosozarodnie o bardzo rnych ksztatach, do 10 cm du gie i do 3 (5) cm grube, czsto obejmuj odygi rolin zielnych, gazki ywych krzeww; bonkowata ciana zrosozarodni pokry ta gsto krysztakami wapnia, biaa lub szarawa, wntrze wype nia czarna masa zarodnikw i obfita wonia; zarodniki ciemno brunatne o odcieniu fioletowym, wyranie kolczaste, o rednicy 10,5 13,5 m. podoe: gazki ywych drzew i krzeww liciastych, odygi rolin zielnych, na liciach w cice, na opadych gazkach sosny. Wystpowanie: w grdach, latem.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zrosozarodnie. Faktura kory zrosozarodni

26

Gadysz kruchy Leocarpus fragilis opis: zarodnie wyduone, kolbkowate albo odwrotnie jajowate, o rednicy 1 mm i 1,0 2,5 mm dugie, ciemno lub jasnobrzowe, z tym lub czerwonawym odcieniem, na jasnych, bonkowatych trzonkach, tworz lune gromady; ciana zarodni z dwu bon, ze wntrzna zabarwiona, gadka, wewntrzna wp przezroczysta; masa zarodnikw niemal czarna, zarodniki drobno brodawkowa ne, o rednicy 10 12 m. podoe: w cice, na martwych liciach drzew liciastych i igla stych, na ywych mchach i rolinach zielnych, na martwych tra wach, na korze ywych drzew i krzeww liciastych i iglastych. Wystpowanie: w lasach rnych typw, latem i wczesn jesie ni, w pewnych latach pospolity, w innych niemal zupenie si nie pojawia.


Zarodnie

Mode zarodnie

27


aobnia biaonka Diachea leucopodia opis: zarodnie cylindryczne, ciemne, prawie czarne, 0,3 0,9 mm dugie, osadzone na biaych (!) trzonkach 0,2 0,4 mm wysokich, ciana delikatna, bonkowata, iryzujca, utrzymuje si duej tyl ko w dolnej czci zarodni, zwapniay trzonek przechodzi w ko lumienk, sigajc prawie do wierzchoka zarodni, nitki woni ciemno brunatne, odchodz od caej powierzchni kolumienki, tworz siatk; zarodniki brunatne z odcieniem fioletowym, prawie gadkie, o rednicy 7,5 8,5 m. podoe: w cice, na butwiejcych liciach i gazkach drzew liciastych, na ywych i martwych rolinach zielnych. Wystpowanie: w grdach i olsach, latem i wczesn jesieni.

Formujce si zarodnie

Dojrzae zarodnie

28

makulec grzybowaty Didymium clavus opis: zarodnie na trzonkach, spaszczone, szarobiae, chropowate, o rednicy 0,6 0,8 mm, przy trzonku wgbione; bezbarwn, bonkowat cian zarodni pokrywaj skupienia krysztaw wap nia; trzonki czarne, bruzdowane, 0,4 1,0 mm wysokie, wyrastaj z mniej lub bardziej wyranych leni, nie tworz kolumienek; wo nia z nitek w nasadzie bezbarwnych, dalej jasnobrunatnych, sabo rozwidlonych; masa zarodnikw czarna, zarodniki jasnobrunatno fioletowe, prawie gadkie, o rednicy 5,5 7,5 m. podoe: w cice na butwiejcych liciach, na butwiejcym drewnie drzew liciastych, na mchach. Wystpowanie: w gradach i na rdlenym zabagnieniu, latem.

makulec pospolity Didymium melanospermum opis: zarodnie szarobiae lub biae, przewanie lekko spaszczone i wgbione u nasady ciemnobrzowego lub czarnego, dugiego (0,2 06 mm) trzonka; zarodnie o rednicy 0,4 1,3 mm, wysokie 0,5 1,2 mm, czasem siedzce (o rednicy do 1,3 mm); zarodnie posiadaj na og wasne, koliste, brzowe lenie; powierzchnia zarodni pokryta zbitymi grudkami kanciastych krysztaw wapnia; zarodniki o rednicy 9,5 14 m, pokryte ciemnymi brodawka mi, masa zarodnikw czarna; nitki woni brunatne, pofadowane, niekiedy opatrzone ciemniejszymi zgrubieniami, rozgazione pod ktem ostrym, nie poczone midzy sob. podoe: w cice na rnych jej skadnikach, na ywych mchach, na korze drzew iglastych, na silnie zmurszaych kodach drzew liciastych. Wystpowanie: w grdach, borach bagiennych, olsach i borze mieszanym, od sierpnia do padziernika.


Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

29


makulec uskowaty Didymium squamulosum opis: zarodnie na trzonkach, rzadziej siedzce lub pierwoszczo wocnie, biae, kuliste, o rednicy 0,4 0,7 mm, z gry lekko spasz czone, przy trzonku wgbione; trzonki biae lub nieco tawe, do 0,6 mm dugie, wznosz si z biaych, okrgych leni; ciana za rodni pokryta krysztakami wglanu wapnia skupionych w grudki albo uski, tworzce pomarszczon skorupk; trzonek zwapniony, przechodzi w zarodni w pkulist, bia kolumienk; wonia z nitek brunatnych lub bezbarwnych, sabo rozgazionych; masa zarodnikw prawie czarna; zarodniki o rednicy 8 10 m, z ciem nymi brodawkami rozoonymi rwnomiernie lub w skupieniach. podoe: w cice, na liciach drzew liciastych, na gnijcych kwiatostanach olchy, na mchach porastajcych gazie. Wystpowanie: w grdach i borze mieszanym, latem.

makulec makwka Didymium nigripes opis: zarodnie rednicy 0,4 1,0 mm, biae lub szarobiae, kuliste albo nieco spaszczone, u nasady trzonka lekko wgbione; trzon ki u nasady czarno brzowe, przy wierzchoku nieco janiejsze, 0,3 1 mm dugie, puste, o cianie pofadowanej; powierzchni zarodni pokrywaj grudki skupionych, gwiazdkowatych kryszta w wapnia; trzonek wnika do wntrza zarodni i tworzy supkowa t lub pkulist, ciemnobrunatn kolumienk; nitki woni bez barwne lub brzowe, rozwidlone i czciowo poczone ze sob, nie tworzc siatki; masa zarodnikw czarna; zarodniki o rednicy 8 11 m, delikatnie brodawkowate, z grupami wikszych, ciem niejszych brodawek. podoe: na rnych skadnikach ciki. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych oraz borach ba giennych, gwnie latem i jesieni.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

30

makulec spaszczony Didymium serpula opis: pierwoszczowocnie szare lub metalicznie szare, spaszczone, do 60 mm dugie, wskie lub szerokie, mog tworzy siateczk, przez ktrej oczka wida podoe; ciana pokryta luno drobnymi grudkami krysztaw wapnia; cz nitek woni wrasta albo prze rasta przez tawe pcherzyki o rednicy 35 65 m; zarodniki jasnobrudnofioletowe, o rednicy 8 12 m. podoe: w cice, na liciach drzew liciastych, na ywych ro linach zielnych, resztkach paproci, na silnie sprchniaej kodzie brzozy. Wystpowanie: w gradach, borach mieszanych i olsach, latem i wczesn jesieni.


lunia

Dojrzaa pierwoszczowocnia

Stara pierwoszczowocnia z widoczn woni

31


szaro skorupiasty Diderma testaceum opis: zarodnie spaszczone, okrge lub owalne, o rednicy 0,5 1,0 mm, siedzce, w mniej lub wicej lunych gromadach, bez wsplnej leni; ciana zarodni gadka, w wieych okazach r owawo lub jasnorowofioletowo zabarwiona, pniej powieje; zewntrzna warstwa zwapniaa, skorupiasta, wewntrzna jasno r owofioletowo brunatna; kolumienka szeroka, wypuka lub pku lista, pokryta wraz z dnem zarodni bonk brunatnoczerwonaw lub beow; zarodniki brudnofioletowe, delikatnie brodawkowa ne, o rednicy 8 9,5 m. podoe: w cice, na rnych jej skadnikach, na ywych i mar twych liciach turzyc, nawet na muszli limaka. Wystpowanie: w grdach, olsach i lgach przystrumieniowych, od wczesnego lata do jesieni.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

Stare zarodnie z widoczn woni

32

szaro gwiazdosz Diderma radiatum opis: zarodnie jasnoszarobrunatne, czasem z ciemniejszymi pla mami, pkuliste, nieco spaszczone, o rednicy 0,8 1,6 mm, na krtkich, grubych trzonkach albo siedzce, tworz lune gromady; ciana zarodni gadka, otwiera si od szczytu zarodni kilkoma rozchylajcymi si dziakami ukazujc bia (!) stron wewntrz n; trzonek brzowy lub tobrzowy przechodzi w kolumienk jasnobrzow lub kremow, pkulist lub nieregularn; wonia obfita; masa zarodnikw ciemna, niemal czarna, w wietle prze chodzcym zarodniki brzowofioletowe, z jednej strony janiejsze, gsto delikatnie brodawkowane, o rednicy 9 11 (12) m. podoe: na silnie zmurszaych pniakach i kodach drzew licia stych, take na kodzie wierka. Wystpowanie: w grdach, borach bagiennych i gu przystru mieniowym, latem.

szaro rozpierzchy Diderma effusum opis: pierwoszczowocnie lekko spaszczone, obe, biae lub jasno brunatne, czasem dugie kilka centymetrw, szerokie do 1 cm, mog by poczone w nieregularn siateczk; take zarodnie pkuliste lub wyduone siedzce na wsplnej, biaawej leni; zewntrzn, skorupiast cian tworz zbite ziarenka wapnia; ciana wewntrzna jest delikatn bonk wyranie t w dol nej czci zarodni; wonia z nitek bardzo delikatnych; zarodniki jasnobrudnofioletowe, bardzo drobno brodawkowane, o rednicy 7 9 m. podoe: w cice, na liciach drzew liciastych, opadych gaz kach, szcztkach rolin i ywej paproci. Wystpowanie: w grdach, olsach i wierczynie bagiennej, latem.


ciana dojrzaych zarodni po wyschnicium pka i otwiera si w charakterystyczny sposb

Dojrzaa pierwoszczowocnie

33


Zapletka czogaczek Hemitrichia serpula opis: jeden z najatwiej rozpoznawalnych luzowcw; pierwoszczo wocnie w postaci plecionki z oczkami, przez ktre wida podoe, oczek od kilku do kilkuset, barwa pierwoszczowocni ta, pomara czowota, pomaraczowa do pomaraczowoceglastej; jej okrywa gadka, lnica, w starszych okazach rozpada si i na zewntrz wy dostaje si ta lub topomaraczowa wonia; zarodniki rednicy 10 12,5 m, pokryte lun siatk z cienkich listewek. podoe: na butwiejcym drewnie drzew liciastych, czsto pod odstajc kor lub w zagbieniach wewntrz prchniejcych kd, niekiedy na prchnie zmieszanym z ziemi, rzadziej na silnie sprchniaym drewnie drzew iglastych. Wystpowanie: w grdach, olsach, gach przystrumieniowych i borze bagiennym, niezbyt czsta, od czerwca do jesieni.

Moda pierwoszczowocnia

Dojrzaa pierwoszczowocnia

Wonia widoczna po pkniciu okrywy pierwoszczowocni

34

Zapletka maczugowata Hemitrichia clavata opis: zarodnie jasnote, rzadziej tobrzowe, gruszkowate lub niemal kuliste, rednicy 0,6 1,0 mm, na brzowych trzonkach do 2 mm dugich, zwykle w lunych gromadach; ciana zarodni na wierzchoku wczenie zanika, w dolnej czci utrzymuje si w postaci kieliszka, przechodzi w rurk trzonka wypenion w gr nej czci niewyksztaconymi zarodnikami; rurki woni rednicy 4,5 6,5 m, pokryte 35 wownicami, gadkimi albo opatrzony mi luno rozoonymi, drobnymi kolcami, rozgaziaj si i tworz nieco rozprajc si siatk; wolne koce rurek woni nieliczne, tpo zaokrglone lub lekko rozdte; zarodniki jasnote, rednicy 7,5 10 m, pokryte jasnymi, drobnymi brodawkami. podoe: na prchniejcych kodach i konarach drzew liciastych, rzadziej iglastych. Wystpowanie: w grdach, olsach, gach przystrumieniowych, borach mieszanych i borach bagiennych, do czsta, przewanie od lipca do wrzenia.

byszczak siatkowaty Lamproderma arcyrionema opis: zarodnie kuliste, o rednicy do 0,5 mm, stalowo lub brzo woszare, z metalicznym poyskiem; trzonki czarne, wyprostowane, do 1,5 mm wysokie; bonkowata ciana zarodni utrzymuje si przez duszy czas a odpadajc pozostawia maleki konierzyk znaczcy miejsce, w ktrym trzonek, wyranie cieniejc, przecho dzi w podsad sigajc rodka zarodni; masa zarodnikw czarna, zarodniki bardzo delikatnie brodawkowane, o rednicy 6 8 m. podoe: na pniakach i kodach drzew liciastych, rzadziej igla stych, take w cice, na opadych liciach i gazkach. Wystpowanie: w grdach, gach, olsach, borach mieszanych i w borze bagiennym, latem.


Otwarte zarodnie z widoczn woni

Dojrzae zarodnie

35


smtosz czarny Amaurochaete atra opis: zrosozarodnie czarne, poduszeczkowate lub spaszczone, do 8 cm rednicy i do 1 cm grube, pokryte kor, ktrej wygld zaley od warunkw dojrzewania; w sprzyjajcych warunkach kora jest gadka, lnica, opatrzona siatkowatym rysunkiem, w warunkach niekorzystnych jest grubsza, matowa, chropowata; kora nietrwaa, krucha; masa zarodnikw czarna, zarodniki gsto brodawkowane, o rednicy 12 14 . podoe: na drewnie i korze stojcych martwych sosen, na sabo rozoonych kodach sosnowych, na korze ywych sosen, na msza kach porastajcych kod osiki. Wystpowanie: w ubogich grdach z nasadzon sosn, w bo rach bagiennych, latem.

Dojrzae zrosozarodnie bardzo szybko rozpadaj si

Dojrzewajce zrosozarodnie Charakterystyczna faktura kory zrosozarodni

36

padziorek ciemny Stemonitis fusca opis: zarodnie ciemnobrunatne, niemal czarne, walcowate, wraz z trzonkami do 20 mm dugie, trzonek zajmuje 1/3 1/2 caej wysokoci; wnika do wntrz zarodni tworzc kolumienk sigajc prawie do wierzchoka, na caej dugoci od kolumienki odchodz brunatne nitki woni siatkowej; zarodniki brunatno fioletowe po kryte siatk z cienkich listewek i sabo zaznaczonych brodawek, o rednicy 7,5 10 m. podoe: na pniakach, kodach i konarach drzew liciastych i igla stych. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych, olsach i gach, w borach bagiennych, przez cay sezon wegetacyjny, latem cz ciej.


Dojrzae zarodnie


37


padziorek rdzawy Stemonitis axifera opis: zarodnie rdzawobrzowe, 5 20 mm wysokie, stoj w sku pieniach na brzowej, bonkowatej leni; trzonek czarny zajmuje 1/3 1/2 caej wysokoci; w zarodni przechodzi w kolumienk, od ktrej odchodz rzadko rozstawione nitki woni siatkowej; zarod niki jasnordzawe, gadkie lub prawie gadkie, o rednicy 5 6 m (rzadziej do 8 m), o cianach nieregularnie zgrubiaych. podoe: na kodach, pniakach i gaziach drzew liciastych i igla stych, take w cice na igach sosny. Wystpowanie: w lasach rnych typw, latem i wczesn jesie ni.

padzioreczek gsty Stemonitopsis typhina opis: zarodnie walcowate, na szczycie zaoblone, 2 5 mm wy sokie, o rednicy 0,5 mm; ciana modych zarodni srebrzysta, w miar dojrzewania rozpada si i pozostaje tylko na trzonku w postaci delikatnej bonki; trzonek czarny, zajmuje poow ca kowitej wysokoci zarodni, przechodzi w kolumienk sigajc do wierzchoka zarodni, od kolumienki odchodz obfite nitki woni siatkowej; zarodniki o rednicy 6 8 m, w masie brzowe, z lek kim odcieniem fioletu. podoe: na prchniejcych pniakach, kodach i gaziach drzew liciastych, rzadziej iglastych. Wystpowanie: w lasach rnych typw, take poza terenami lenymi, latem i wczesn jesieni.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

38

padziorecznik zmienny Stemonaria irregularis opis: zarodnie 8 12 mm wysokie, stojce lub gdy trzonek i kolumienka wiotkie zwisaj lub le w zwartych skupieniach na ciemnej leni (czasem skupienia do kilku cm2); trzonek 1 3 mm dugi (czasem dochodzi do poowy cakowitej wysokoci), prze chodzi w kolumienk, niekiedy rozwidlon, sigajc wierzchoka zarodni; od kolumienki odchodzi wonia z ciemnobrzowych ni tek, czsto bonkowato rozszerzonych w wzach; siatka zewntrz na niezupena, o licznych kocach wolnych, niemal bezbarwnych; masa zarodnikw czarnobrzowa, zarodniki rednicy 8 10 m, gsto brodawkowate. podoe: na kodach i pniakach drzew liciastych. Wystpowanie: w grdach, borze mieszanym i borze bagien nym, niezbyt czsty, latem i jesieni.



Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

39


Czuprynka czarna Comatricha nigra opis: zarodnie ciemno brunatne, kuliste, o rednicy do 0,7 mm, lub jajowate, nieco wyduone; trzonki czarne, 1 3 mm wysokie, proste lub kabkowato wygite, przechodz w kolumienki siga jce niemal do szczytu zarodni, wonia zazwyczaj bardzo gsta; zarodniki w masie brunatnoczarne, w wietle przechodzcym bru natne z odcieniem fioletowym, bardzo delikatnie brodawkowane, o rednicy 7 10 m. podoe: na prchniejcych kodach i konarach drzew liciastych i iglastych. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych i borach bagien nych, od pnej wiosny do wczesnej jesieni.


Dojrzae zarodnie


40

samotek zmienny Reticularia lycoperdon opis: zrosozarodnie poduszeczkowate lub nieco spaszczone, koli ste lub owalne o rnej rednicy (2 10 cm), pokryte srebrzystobia albo brzow, kruch kor, pojedynczo lub po kilka, na biaej lub brzowej leni; starsze zrosozarodnie czsto z otworkami uczyniony mi przez owady; zewntrzna bonka kory bezbarwna, wewntrzna brzowa, gruba; masa zarodnikw brzowa lub rdzawobrzowa, zarodniki pokryte na 2/3 powierzchni gst siatk, na pozostaej powierzchni jasnymi brodawkami, rednica zarodnikw 6 9 m. podoe: na kodach i pniakach brzozy i osiki, rzadziej innych drzew iglastych i liciastych. Wystpowanie: w borach bagiennych, olsach, gach, w grdach i borach mieszanych, na obrzeach torfowisk wysokich typu lene go, od wiosny do jesieni.

dblik szstak Dictydiaethalium plumbeum opis: zrosozarodnie paskie, rdzawo lub szarobrzowe, przewa nie owalne, rzadziej koliste, o rednicy 0,2 10,0 cm, najczciej 0,5 1,0 mm wysokie, rzadko do 2 mm; spoczywaj zazwyczaj na biaej leni (!); zarodnie od wzajemnego ucisku staj si cztero lub szecioboczne; bonkowata ciana zarodni pokrywa tylko jej wierzchoek, ta lub tobrzowa; czy si z dnem zrosoza rodni 4 6 zachowanymi, nitkowatymi zgrubieniami cian o trj ktnym przekroju; zarodniki jasnote, o rednicy 9 10 m, brodawkowane. podoe: na silnie sprchniaym drewnie dbu. Wystpowanie: w ubogim grdzie.


Dojrzaa zrosozarodnia z charakterstyczn, srebrzyst kor


41


rulik groniasty Lycogala epidendrum opis: zrosozarodnie o rednicy od kilku do kilkunastu mm, kuliste, nieco wyduone albo niezupenie foremne, jeli siedz w ciasnych skupieniach, mode zrosozarodnie malinowe, u dojrzaych kora ja sno albo ciemnobrzowa w rnych odcieniach, o powierzchni nie rwnej, skada si z dwu bon, grna opatrzona jest ciemniejszymi pcherzykami rnych rozmiarw, wewntrzna bona jednorodna, bezbarwna; wonia rzekoma o rurkach spaszczonych, rnej sze rokoci, opatrzonych zgrubieniami przypominajcymi zmarszczki; masa zarodnikw najczciej w rnych odcieniach szarotych, zarodniki 4 7 m, niemal bezbarwne, z jednej strony pokryte nieregularn siatk i brodawkami. podoe: na kodach, pniakach i martwych gaziach drzew licia stych i iglastych. Wystpowanie: w lasach wszystkich typw, cay sezon wegetacyjny.

Mode zrosozarodnie

Dojrzae zrosozarodnie

Charakterystyczne urzebienie warstwy korowej dojrzaych zrosozarodni

42

rulik stokowaty Lycogala conicum opis: zrosozarodnie wyranie stokowate lub niezupenie forem ne, 1 4 mm wysokie, o rednicy do 2 mm u podstawy, siedz skupione lub w lunych gromadach, jasnoszarobrzowe, z ciemn, niezupen siatk pcherzykw na powierzchni, pcherzyki sku pione przewanie w grnej czci zrosozarodni; masa zarodnikw szarota, zarodniki prawie bezbarwne, o rednicy 4,5 5,5 m, na czci powierzchni z siateczk i brodawkami. podoe: na silnie rozoonym drewnie drzew liciastych i igla stych. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych, borach bagien nych, olsach i gach, latem i jesieni.


Mode zrosozarodnie



43


dorzutka pospolita Perichaena corticalis opis: zarodnie siedzce, brunatnoczerwone, brunatne, czasem niemal czarne, szarobrunatne albo szare, rnoksztatne, o red nicy 0,4 1,0 mm, na brunatnej, mocnej leni, niekiedy zajmuj spor powierzchni, w cianach szarych albo szarobrunatnych za rodni znajduj si drobne krysztay szczawianu wapnia; wonia z tych rurek sprawiajcych wraenie pogniecionych z powodu gsto lecych przewe; masa zarodnikw ta, zarodniki o rednicy 10 13 m, z wyranymi brodawkami. podoe: na martwych gaziach osiki, take na wierkowych szyszkach. Wystpowanie: w grdach i borze bagiennym, latem.


Dojrzae zarodnie

Stare zarodnie z widoczn woni

44

strzpek wyprostowany Arcyria cinerea opis: zarodnie wyprostowane, rednicy 0,10,9 mm i do 2 (rzadko 4) mm dugie, jasnopopielate, niemal biae, szare albo z odcieniem tym, zielonkawym lub niebieskim, cylindryczne, nieco stokowate, jajowate lub rzadziej prawie kuliste; trzo nek 0,3 2 mm wysoki, barwy zarodni lub na og ciemniej szy, wypeniony niewyksztaconymi zarodnikami, przechodzi w wyranie pofadowany kieliszek (bazaln cz zarodni); rurki woni 2 5 m rednicy, brodawkowate, kolczaste lub pokryte siatk, tworz gst sie poczon z kieliszkiem; zarodniki niemal bezbarwne, wydaj si gadkie, z grupami wikszych brodawek, rednicy 6 8 m; zarodnie w zwartych lub lunych grupach, pojedynczo, niekiedy po 2 3 czciowo zronite trzonkami. podoe: na prchniejcym drewnie drzew liciastych i iglastych, take w cice na kawaeczkach prchna, liciach i igliwiu. Wystpowanie: w grdach, olsach, borach mieszanych i borach bagiennych, czsty, gwnie od lipca do wrzenia.



Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

45


strzpek zwisy Arcyria obvelata opis: zarodnie walcowate, zwise, 0,7 1,0 mm grube, po dojrze niu zarodnikw do kilkunastu mm dugie, w rnych odcieniach ci, tworz skupienia na bonkowatej leni, z ktrej wyrastaj trzonki o bardzo rnej wysokoci, od znikomych do dochodz cych do 0,7 mm; wonia w postaci lunej siatki, ta; masa za rodnikw ta, zarodniki o rednicy 7 9 m, gadkie; bardzo charakterystyczny i atwy do rozpoznania luzowiec. podoe: prchniejce kody, pniaki i gazie drzew liciastych i iglastych. Wystpowanie: przewanie w grdach i borach mieszanych, rza dziej w borach bagiennych, latem i wczesn jesieni.


Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

46

strzpek byszczcy Arcyria denudata opis: zarodnie amarantowe, czerwonobrunatne, rzadziej ja snoczerwone albo brunatne, do 2 mm dugie, po rozpreniu zwikszaj nieco swoj rednic i dugo, do 3 mm; wystpuje gromadnie na powierzchni do kilku cm2; trzonki ciemnoczerwone, do 1 mm dugie, maj ciany pofadowane, przechodz w szeroko otwarte kieliszki, lnice, regularnie pofadowane; siatk woni tworz spaszczone rurki pokryte zgrubieniami w postaci ppier cieni i listewek; wolnych kocw rurek woni najczciej nie ma; zarodniki czerwone, gadkie, o rednicy 6,5 8 m. podoe: na prchniejcych kodach, pniakach i gaziach drzew liciastych, rzadziej iglastych. Wystpowanie: przewanie w grdach, rzadziej w gach, olsach i borach bagiennych, take poza obszarami lenymi, latem i jesieni.



Dojrzae zarodnie z rozpron woni

Dojrzae zarodnie w pocztkowej fazie rozprania woni

47


Kdziorek mylny Trichia decipiens opis: zarodnie tobrzowe, gruszkowate lub maczugowate, o red nicy 0,63 1,5 mm i wysokoci, razem z brzowym lub czerwono brzowym trzonkiem, 2,0 4,5 mm; trzonek 0,8 3,0 mm dugi, zawiera niewyksztacone zarodniki; niedojrzae zarodnie ceglastopo maraczowe, maczugowate, stoj w lunych gromadach zajmujc czasem kilka cm2 powierzchni; spryce o rednicy 5 5 m, pokry te 35 gadkimi wownicami, ich dugie koce zwaj si stopnio wo; masa spryc i zarodnikw tobrzowa; zarodniki jasnote, o rednicy 9 13 m, z gst siatk na powierzchni. podoe: do czsto, na zmurszaych kodach, pniakach i kona rach drzew liciastych i iglastych. Wystpowanie: w grdach, borach mieszanych, olsach, gach przystrumieniowych, borach bagiennych, zarolach wierzbowych, a take na rdlenych polanach, gwnie jesieni.

Dojrzae zarodnie z widoczn woni



48

Kdziorek zocik Trichia favoginea opis: zarodnie jasnote, maczugowate lub cylindryczne, do 2 mm wysokie, o rednicy 0,5 0,7 mm, siedz do ciasno w jed nej warstwie na silnej, najczciej jasnopomaraczowobrunatnej, bonkowatej leni; ciana zarodni pka nieregularnie; wonia sprycowa, pomaraczowote spryce owija 4 5 wownic, zwone koce spryc gadkie, ostre, zaledwie kilka m dugie; zarodniki bladote, z nieregularn siateczk z cienkich listewek, zarodniki wraz z siatk maj 13 15 m rednicy. podoe: na prchniejcym drewnie drzew liciastych i iglastych. Wystpowanie: w lasach wszystkich typw, latem i jesieni.


wieo uformowane zarodnie

Zarodnie z rozpronymi woniami

49


Kdziorek siedzcy Trichia persimilis opis: zarodnie siedzce, kuliste, rzadziej krtko robaczkowate, ciasno skupione w duych grupach, te, jasnobrzowe, brzo wozote, czsto znieksztacone od wzajemnego nacisku; rednica zarodni (0,2) 0,5 0,7 (1,2) mm; spryce pomaraczowote, o rednicy 4,5 6,0 m, oplecione 34 wownicami poczo nymi delikatnymi, nie zawsze widocznymi eberkami, opatrzone kolcami; zwenie kocowe spryc krtkie; masa zarodnikw i spryc brudnopomaraczowa; zarodniki te z niezupen (po przerywan) siatk listewek na powierzchni; zarodniki o rednicy 10 13 m. podoe: na prchniejcym drewnie drzew liciastych, rzadko iglastych. Wystpowanie: w grdach, olsach i borach bagiennych, do czsty, gwnie jesieni.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie

50

Kdziorek rnoksztatny Trichia varia opis: zarodnie rnoksztatne, kuliste, nerkowate, w grnej czci rozszerzone, o rednicy 0,6 1,0 mm, siedzce lub wzniesiona na czarnych trzonkach 0,2 1,0 mm wysokich; rzadko mog wy stpowa drobne, wyduone pierwoszczowocnie; barwa zarodni zmienna: jasnota, pomaraczowa lub oliwkowobrzowa; wo nia sprycowa, spryce z dwoma gadkimi wownicami; masa zarodnikw jasnota, zarodniki o rednicy 11 14 m, z drob nymi brodawkami. podoe: na prchniejcym drewnie drzew liciastych, rzadziej iglastych. Wystpowanie: w lasach wszystkich typw, latem i jesieni.


Zarodnie i waeczkowate pierwoszczowocnie

Dojrzae zarodnie na trzonkach

Dojrzae zarodnie siedzce

51


bukietek wysmuky Metatrichia floriformis opis: zarodnie ciemnoczerwone do czarnych, gruszkowate, rednicy 0,5 0,7 mm, osadzone pojedynczo lub najczciej po kilka do kilkunastu na trzonku dochodzcym do 2 mm wysoko ci, rzadko siedzce, tworz zwarte lub lune grupy na dobrze rozwinitej, czerwonawej, bonkowatej leni; ciana zarodni bez ladw wieczka (porwnaj Metatrichia vesparia), pka patami od szczytu zarodni; masa zarodnikw i spryc pomaraczowoczer wona; spryce rednicy 4 5 m, z kocami zwajcymi si stopniowo na odcinku kilkudziesiciu m, pokryte 34 gadkimi wownicami; zarodniki jasnopomaraczowe, drobno brodawko wate, rednicy 10 12 m. podoe: na silnie zmurszaych kodach drzew liciastych i iglastych. Wystpowanie: w grdach i borach mieszanych, niezbyt czsty, latem, gwnie jesieni.

Dojrzae zarodnie

Dojrzae zarodnie z widoczn woni

52

bukietek malinowy Metatrichia vesparia opis: zarodnie buawkowate lub walcowate o rednicy 0,5 0,7 mm, najczciej skupione po kilka do kilkunastu na poczonych trzonkach do 1,5 mm wysokich; barwa zarodni zmienna: czarna, szarobrzowa z czerwonym odcieniem, niekiedy z metalicznym poyskiem; otwieraj si okrgym wieczkiem; wonia i masa zarodnikw pomaraczowo albo amarantowoczerwone; rurki woni kolczaste, z 3 5 wownicami, tworz lun siatk o licz nych wolnych kocach; zarodniki jasnoczerwone, brodawkowane, o rednicy 9 11 m. podoe: na silnie zmurszaych kodach drzew liciastych, spora dycznie wierkowych. Wystpowanie: w grdach, gach, olsach, borach mieszanych i bagiennych, latem i jesieni.



Dojrzae zarodnie

Jaskrawo zabarwiona wonia rozpra si osigajc rozmiary wielokro przekraczajce rozmiar zarodni

53


Zlepniczek walcowaty Tubulifera arachnoidea opis: zarodnie cylindryczne albo od wzajemnego ucisku wielo boczne, do 3 mm wysokie, o rednicy ok. 0,4 mm, tworz podu szeczkowate, zwarte skupienia o rednicy od 0,5 do kilku cm; na biaej leni, mode skupienia zarodni malinowe lub pomaraczo worowe, dojrzae czekoladowe; masa zarodnikw brzowa lub rdzawobrzowa, zarodniki o rednicy 6 7,5 m. podoe: na silnie rozoonych kodach, pniakach i konarach drzew iglastych, rzadziej liciastych, na mchach porastajcych ywe drzewa, na korze ywych drzew. Wystpowanie: w grdach, gach, olsach, borach bagiennych, na obrzeach torfowiska wysokiego typu lenego, najczciej latem.


Dojrzae i dojrzewajce skupienia zarodni

Dojrzae zarodnie

54

soWniCZeK Kolumienka columella, inaczej podsada; przeduenie trzonka wnikajce do zarodni; moe przebiega przez ca zarod ni lub tylko jej cz, zwykle doln Kora cortex, zwykle grubsza warstwa okrywajca zrosozarodni; moe by gadka, wknista, piankowata lub skorupiasta, jeli zawiera wglan wapnia Koszyczek dolna, grubsza cz ciany zarodni, pozostajca po odpadniciu wikszej lub mniejszej jej czci lenia hypothallus, najczciej bonkowaty twr powstay z resztek substancji niezuytej na budow zarodni, moe by wsplna dla wielu zarodni lub kada zarodnia ma wasn; nie zawsze wystpuje miksameba myxamoeba, pezak powstajcy w wyniku kieko wania zarodnika luzowcw miksmonada zoospora, pywka dwuwiciowa powstajca w wy niku kiekowania zarodnika luzowcw w rodowisku uwodnionym nibykolumienka pseudocolumella, psedokolumienka; powstaje w zarodni na skutek zlania si czci wapniaczkw lub zwapnionej woni nibywonia pseudocapillitium, wystpuje w zrosozarodniach; skada si z czciowo wyksztaconych cian zarodni w postaci pasm, nitek lub siatki

owocowanie oglna nazwa wszystkich struktur, w ktrych po wstaj zarodniki; waciwie powinno by owocowanie pierwoszczowocnia plasmodiocarpium, owocowanie powsta jce ze luni po wcigniciu jej cieszych pasemek i wytworzeniu okrywy (peridium); moe mie posta siatki (plecionki), krtkich listewek (pierwoszczowocnia listewkowata) lub waeczkw (pierwoszczowocnia wa eczkowata) sklerota sclerotium, stadium przetrwalne powstajce w nie sprzyjajcych (np. susza) warunkach spryca elater, wolny, prosty lub rozgaziony element woni; na powierzchni mog wystpowa rnego rodzaju zgru bienia, kolce, brodawki, listwy itp. lunia plasmodium, podstawowe, wegetatywne stadium roz wojowe luzowcw; powstaje w wyniku mitotycznych podziaw jdra zygoty przy braku podziau cytoplazmy; zdolna do pezakowatego ruchu i odywiania si masa cytoplazmy zawierajca liczne, diploidalne jdra; niekie dy jaskrawo zabarwiona (phaneroplasmodium) trzonek struktura wynoszca zarodni ponad podoe; moe by pusty lub wypeniony wglanem wapnia albo nie w peni wyksztaconymi zarodnikami Wapniaczki wiksze lub mniejsze skupienia krysztaw wgla nu wapnia wystpujce w zarodniach, w rozszerzeniach rurek woni Wownice spiralnie biegnce zgrubienia na powierzchni spryc 55

Wieczko najczciej grna, odpadajca cz ciany zarodni Wonia capillitium, system rurek, nitek lub odgazie kolu mienki, wewntrz zarodni Wonia siatkowa system odgazie kolumienki wewntrz za rodni; take system spryc poczonych w siatk Wonia sprycowa system wolnych spryc niepoczonych w siatk Zarodnia sporangium, oglna nazwa struktury, w ktrej po wstaj zarodniki Zarodnia siedzca zarodnia pozbawiona trzonka Zarodnia waciwa sporangium, sporocarpium, zarodnia po wstajca z czci luni, ktra otacza si cian; najcz ciej na trzonku, moe by siedzca Zarodnik spora haploidalna komrka powstajca w zarodni po podziale redukcyjnym (mejozie) Zrosozarodnia aethalium, zarodnia powstajca przez otocze nie wspln okryw grupy pocztkowo zakadajcych si, indywidualnych zarodni; najczciej znacznych roz miarw (kilka do kilkuset mm)

poleCana literaturaDrozdowicz A., Ronikier A., Stojanowska W. 2006. Czerwona lista luzow cw rzadkich w Polsce. (w:) Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szelg (red.) Czerwona lista rolin i grzybw Polski. Insty tut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Krakw, s. 9199. Drozdowicz A., Ronikier A., Stojanowska W., Panek E. 2003. Myxomycetes of Poland. A Checklist. Krytyczna lista luzowcw Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Krakw. 104. Krzemieniewska H. 1960. luzowce Polski na tle flory luzowcw europej skich. PWN Warszawa. Neubert H., Nowotny W., Baumann K. 1993. Die Myxomyceten Deutsch lands und des angrenzenden Alpenraumes unter besonderer Bercksichtigung sterreichs. Band 1. Karlheinz Bauman Ver lag, Gomaringen. Neubert H., Nowotny W., Baumann K., Marx H. 1995, 2000. Die My xomyceten Deutschlands und des angrenzenden Alpenraumes unter besonderer Bercksichtigung sterreichs. Band 2, 3. Karl heinz Bauman Verlag, Gomaringen. Rostafiski J. 18741875. luzowce (Mycetozoa). Monografia. Pamitnik Towarzystwa Nauk cisych w Paryu. V, s. 1215, VI, s. 216 432. Stojanowska W., Panek E. 2008. Metody badania luzowcw (Myxo mycetes). (w:) Mykologiczne badania terenowe. Przewodnik metodyczny: 174186. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej, Lublin.

56

Documents

przewodnik terenowy do oznaczania śluzowców 65