Psychopedis Kant

Κ Ο Σ Μ Α Σ Ψ Υ Χ Ο Π Α Ι Δ Η Σ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ Έρευνες για την πολιτική φιλοσοφία τον Καντ

Μετάφραση ΟΛΓΑ ΣΤΑΘΑΤΟΥ

ΘΕΩΡΗΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο Ν Τ Η Σ "ΕΣΤΙΑΣ" Ι . Δ . Κ Ο Λ Λ Α Ρ Ο Υ & Σ Ι Α Σ Α . Ε .

Α Θ Η Ν Α 2 0 0 1

Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α

ΥπεΌ%νοι σειράς. Ελένη Περδικούρη - Γιώργος Φαράκλας

Κυκλοφορούν

Ε. ΜΠΑΛΙΜΠΑΡ, ΟΣπινόζα και η πολιτική ΦΡ. ΜΠΑΛΙΜΠΑΡ, Χώρος και σχετικότητα.

Ο Αϊνστάιν διαβάζει Γαλιλαίο και Νεύτωνα Μ. ΣΕΝΕΑΛΑΡ, Μακιαβελισμός και πολιτική σκοπιμότητα ζ.-π. ΑΕΦΕΒΡ - π. ΜΑΣΕΡΕ, Ο Έγελος και η κοινωνία Γ. ΡΙΤΤΕΡ, Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση Γ. ΦΑΡΑΚΑΑΣ, Γνωσιοθεωρία και μέθοδος στον Έγελο ΜΠ. ΜΠΟΥΡΖΟΥΑ, Φιλοσοφία και δικαιώματα του ανθρώπου.

Από τον Καντ έως τον Μαρξ Ζ. ΝΤΕΑΕΖ, Η κριτική φιλοσοφία του Καντ Α. ΜΠΑΑΤΑΣ, Αντικείμενα και όψεις εαυτού Κ. ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ, Κριτική φιλοσοφία και λογική των θεσμών.

Έρευνες για την πολιτική φιλοσοφία του Καντ

Ετοιμάζονται

Β. ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΑΟΥ, Αγωγή και πολιτική στον Ρουσσώ Π. ΜΠΑΣΑΚΟΣ, Τρεις γλώσσες.

Αριστοτέλης, Χούσσερλ, Βίττγκενστάιν ΣΤ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΑΟΣ, Το άτομο στον Τοκβίλ ΣΠ. ΑΑΠΑΤΣΙΩΡΑΣ, Μουσική και μαθηματικά στον Πλάτωνα Μ. ΤΟΫΝΙΣΣΕΝ, Η έννοια της απόγνωσης.

Διορθώσεις στον Κίρκεγκωρ ΤΖ. Λ. ΩΣΤΙΝ, Πώς κάνουμε πράγματα με τις λέξεις; Θ. ΝΙΚΟΑΑΪΔΗΣ, Η γένεση του μακιαβελισμού

Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 2001

Τίτλος πρωτοτύπου: Κ. Psychopedis, Untersuchungen zur politischen Theorie von Immanuel Kant, Otto Schwartz & Co., Göttingen 1980

) για την ελληνική γλώσσα, Βιβλιοπωλείον της "Εστίας"

Επεξεργασία κειμένου: Μαρία Γεωργακοπούλου Φιλμ-μοντάζ: «Αλφάβητο»

Εκτύπωση: Γραφικές τέχνες «Corfii» Βιβλιοδεσία: Α. Πετρέλης & Υιός

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ "ΕΣΤΙΑΣ" Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε.

Ευριπίδου 84 - Αθήνα 105 53 [email protected] · www.hestia.gr

ISBN 960-05-0986-7

mailto:[email protected]

http://www.hestia.gr

Περιεχόμενα

9 Γ. ΦΑΡΑΚΛΑΣ - Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ Κ. ΨΥΧΟΠΑΙΔΗ ΚΑΙ Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ KANT

29 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

35 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ΦΟΡΜΑΛΙΣΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑ ΜΙΑΣ ΕΛΛΟΓΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

45 Α'. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΜΙΑΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ Η ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 1. Η καντιανή θεωρία της κοινωνίας και το πρόβλημα της εφαρμογής γενικών κανόνων στην κοινωνική πραγματικό-τητα - 2. Θεωρία, πράξη και διαλεκτική στην καντιανή πο-λιτική θεωρία. - 3. Η τελεολογική μέθοδος και η ιδέα ενός συντάγματος - 4. Θεμελίωση του πράττειν και δομή του Λό-γου. - 5. Ιδεολογία, φαινομενικότητα, θεσμοί. - 6. Νομιμό-τητα, τελειότητα και νόμιμος καταναγκασμός.

105 Β'. ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΩΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 1. Αισθητική τελεολογία και επιστημολογία της ιστορίας. -2. Έννομο αίτημα του Λόγου και νοητική κατοχή. - 3. Η κα-τηγορία της κοινότητας και η πρωταρχική κοινή κατοχή. -4. Η κτήση εξωτερικών αντικειμένων ως υποκειμενική συ-γκρότηση σχέσεων δικαίου. - 5. Η θεμελίωση της διαίρε-σης του δικαίου. - 6. Μετάβαση από το ιδιωτικό στο δημό-σιο δίκαιο.

159 Γ. Η ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 1. Κρατικό πράττειν και διάκριση των εξουσιών. - 2. Αυθορ-μησία των πολιτών και θεμελίωση των πολιτικών θεσμών. -3. Αντιπροσώπευση και πολιτικό σύστημα. - 4. Μορφές του κράτους και νομιμοποίηση του κρατικού πράττειν. - 5. Δη-μοσιότητα και μόρφωση στην αστική κοινωνία. - 6. Μετά-βαση προς την ηθικότητα και ιδέα της ειρήνης.

221 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΑΚΛΑΣ

Η θέση του Κ. Ψυχοπαίδη και η προετοιμασία της στην μελέτη του yia τον Καντ

Οι πολιτικοί που παίρνουν τους ανθρώπους όπως είναι, τους έκαναν οι ίδιοι έτσι.

ΚΑΝΤ

Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗ γ ι α Tov KavT (Kant) ε ί να ι κα ι μια στάση στην πορεία συγκρότησης της δικής του φιλο-σοφίας. Έτσι αξίζει τον κόπο να δοθεί εδώ όχι τόσο ίσως μια λεπτομερής παρουσίαση του κατά την γνώμη μου απα-ράκαμπτου, κι όχι μόνο για την νεοελληνική φιλοσοφία, έργου του Ψυχοπαίδη, αλλά μια συνεκτική ανακατασκευή της θέσης του, προτού εξετασθεί πώς εντάσσεται η μελέ-τη για τον Καντ σ' αυτήν. Αντί να σχολιάσω κάποια έργα του -αναφέρω στην βιβλιογραφία αυτά όπου εκτίθεται αυτό το σκεπτικό μαζί με έργα άλλων που υπαινίσσομαι παρακάτω- θα ακολουθήσω έτσι έναν αναλυτικό συλλο-γισμό, για να καταστήσω εύλογη την θέση του ανακατα-σκευάζοντάς τχ\ν, κι έπειτα για να δείξω πώς το παρόν έργο του, που ανήκει στην πρώτη περίοδό του, ενώ αναλύει την πολιτική φιλοσοφία του Καντ, ετοιμάζει και αυτή την δική του φιλοσοφική θέση.

Όταν ο κοινωνικός επιστήμονας διατείνεται πως εξετάζει τους ανθρώπους ως έχουν, ότι δεν παρεμβαίνει, δεν παρεμ-βάλλει την άποψή του για το πώς θα όφειλαν να δρουν αυ-τοί, ψεύδεται μοιραία σ' ένα σημείο. Για να λέει ότι ατε-νίζει την κοινωνία χωρίς να παρεμβαίνει, θα έχει δώσει έμφαση σε όψεις της που θεωρεί αντικειμενικότερες, κατά κανόνα σε όσες είναι αναλύσιμες με όρους αιτίας και απο-τελέσματος ή καλύτερα νόμων, δηλαδή σταθερών τέτοιων αιτιακών συνδέσεων, ακόμη καλύτερα δε με ποσοτική έκ-

10 ΚΟΣΜΑΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ

φράση αυτών των νόμων. Άρα θα έχει παρέμβει: Θα έχει συγκροτήσει την κοινωνία σε γνωστικό αντικείμενο μ' έναν ορισμένο τρόπο.

Ο Βέμπερ (Weber), που εγείρει την αξίωση αξιολογι-κής ουδετερότητας, αναλύει την κοινωνία με όρους αιτίας και αποτελέσματος, αλλά αρνείται ότι μπορούν εδώ να βρεθούν νόμοι. Άλλοι, που πολλοί τους ονομάζουν θετι-κιστές, φιλοδοξούν να υπερβούν αυτό το όριο. Όλοι έχουν αποφασίσει ότι οι αιτιακά ή και νομοτελειακά αναλύσι-μες όψεις της κοινωνίας είναι σε θέση να εξηγήσουν και τις υπόλοιπες, ότι αυτές είναι οι «ουσιώδεις» όψεις της. Έχουν λοιπόν πάρει μια απόφαση λίγο έως πολύ σαν της νεώτερης φυσικής επιστήμης, που δέχεται ότι οι αιτιακές και νομοτελειακές όψεις της φύσης μπορούν να εξηγή-σουν και τις άλλες, δηλαδή προαποφασίζει πως ό,τι φαί-νεται αιτιακά ή νομοτελειακά απροσδιόριστο υπακούει σε μια κρυφή αιτιότητα, καλύτερα σε μια νομοτέλεια, ακόμη καλύτερα σε μια ποσοτικά εκφράσιμη τέτοια.

Αυτά καλούν δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, δεν είναι δεδομένο ότι η απόφαση που ορίζει το αιτιακό ως ουσία και του φαινομενικά μη αιτιακού, αν όχι και τον νόμο και την ποσοτική ανάλυση ως πρότυπο επιστημονικής εξήγη-σης, μπορεί να είναι γόνιμη και στις κοινωνικές επιστή-μες. Αν υπάρχει κάτι σαν ελεύθερη αντίδραση σε μια κα-τάσταση, αυτή δεν θα είναι ορίσιμη ως αιτιώδες αποτέλε-σμα της κατάστασης. Ονομάζουμε συνήθως ιστορία μια αλλαγή στον τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών, που μάλ-λον απαιτεί να υπάρχουν τέτοιες αντιδράσεις αιτιακά απρόβλεπτες με βάση την υφιστάμενη κατάσταση. Αν ισχύουν αυτά, οι κοινωνίες δεν ακολουθούν πάντα τις ίδιες νομοτέλειες, ούτε καν τις ίδιες συνδέσεις αιτίας και απο-τελέσματος. Αν, ακόμη, όπως πιστεύουμε συνήθως, τέτοιες αλλαγές δεν επαναλαμβάνονται, δεν θα υπάρχουν ούτε νό-μοι δευτέρου βαθμού για την αλλαγή των τρόπων λειτουρ-γίας αυτών. Αν πάλι η μη επαναληψιμότητά τους οφείλε-ται στην εμφάνιση νέων δομών -που δημιουργούν ένα

ΚΡΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ 11

προηγούμενο, όπως λέμε- τότε μια αιτιακή ανάλυση της μετάβασης θα έχει πάντα κάποιο υπόλοιπο, επομένως δεν θα είναι μια επαρκής εξήγησή της.

Έτσι λέμε ότι η ιστορικότητα της κοινωνίας δεν ευ-νοεί την εφαρμογή σ' αυτήν του φυσικοεπιστημονικού προτύπου. Όταν εφαρμόζεται, πάντως, η γονιμότητά του δεν συγκρίνεται διόλου μ' αυτήν που έχει στην φυσική. Το κύριο ανταγωνιστικό πρότυπο λέγεται «διαλεκτικό» και διερευνάται κυρίως στον μαρξισμό. Η όποια ανεπάρ-κεια και στειρότητα του θετικιστικού καθιστά δε αυτό το ανταγωνιστικό πρότυπο έμμεσα εύλογο.

Επιπλέον αυτό φιλοδοξεί να προσδιορίσει πώς θα όφειλε να υπάρχει η κοινωνία, τις αξίες με βάση τις οποίες μπορεί να ανοικοδομηθεί, ώστε να είναι βιωσιμότερη -και συνάμα δικαιότερη-, παρ' όλο που δεν εγκαταλείπει την αξίωση αντικειμενικότητας. Ίσα ίσα θεωρεί πως πληροί καλύτερα τους όρους της.

Έτσι ερχόμαστε στην δεύτερη παρατήρηση. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η πρόθεση να εξετάσουμε μια κοινωνία με αξιολογικά ουδέτερο τρόπο προϋποθέτει μια απόφαση. Και τούτο ακόμη κι αν, όπως ο Βέμπερ, ψάχνου-με για αιτιακές συνδέσεις κι όχι για νομοτέλειες, δηλαδή ακόμη κι αν δεν δεχόμαστε ολόκληρο το θετικιστικό σχέ-διο. Το ζήτημα είναι αν αυτή η απόφαση είναι αξιολογι-κά ουδέτερη η ίδια.

Για τον ίδιο τον Βέμπερ κάθε θεωρία οφείλει να θέ-λει να είναι αξιολογικά ουδέτερη για να είναι αντικειμε-νική, όχι προκατειλημμένη, αλλά δεν μπορεί να συγκρο-τηθεί αν δεν προϋποθέτει κάποιες αξίες, που της επιτρέ-πουν να αξιολογεί το υλικό της. Έχει πάντα «αξιακή συγ-κρότηση», γιατί δεν μπορεί να συγκροτηθεί αν δεν δώσει έμφαση προκαταβολικά σε ορισμένες όψεις του δεδομέ-νου. Η έμφαση στις αιτιακές συνδέσεις δεν μπορεί όμως παρά να είναι η ίδια μια τέτοια περίπτωση, κι ας φαίνεται να ευνοεί ειδικά την αξιολογική ουδετερότητα, λόγω του εκ πρώτης όψεως μη υποκειμενικού χαρακτήρα της έν-


νοιας της αιτιότητας. Και ενώ τούτο δεν έχει ορατές επι-πτώσεις στις φυσικές επιστήμες, που τα αντικείμενά της δεν είναι ιστορικά με την έννοια που είπαμε, η ίδια συν-θήκη έχει σαφείς συνέπειες στην κοινωνική θεωρία.

Όντως, η απόφαση υπέρ της αξιολογικής ουδετερότη-τας, αν πάντως εννοείται ως απόφαση υπέρ της αιτιακής όψης των πραγμάτων, είναι μάλλον συντηρητική, ίσως και καταπιεστική. Όταν αποφασίζει πως η ουσία των κοινωνι-κών έγκειται σ' εκείνες τις όψεις τους που είναι σταθερό-τερες, ακόμη κι αν δεν είναι εκφράσιμες με νομοτελεια-κό, δηλαδή απόλυτα σταθερό τρόπο, ο μελετητής μάς οδη-γεί στο να συγκροτούμε το γνωστικό αντικείμενο έτσι, ώστε να ευνοούμε σ' αυτό τα μη μεταβαλλόμενα, τα μη ιστορικά, άρα να συντασσόμαστε με την θέση που προβάλ-λει την ίδια απόφαση σε πολιτικό επίπεδο. Η εφαρμογή της θεωρίας θα δώσει βάρος στα αναλλοίωτα, άρα θα ενι-σχύσει μοιραία την θέση ότι αυτή εδώ η κατάσταση πραγ-μάτων είναι πάγια. Αυτοί οι όροι είναι, επιπλέον, οι πιο ελέγξιμοι, και σ' αυτό τον βαθμό πιο ανελεύθεροι. Όταν η θεωρία βλέπει την κοινωνία ανιστορικά, η ανάλογη πρα-κτική την κάμνει ανιστορική: σταθερή, ελέγξιμη, αιτιακή. Κάμνει τους ανθρώπους έτσι όπως λέει ότι τους βρίσκει, όπως κι ο ρεαλιστής πολιτικός κατά τον Καντ. Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι ο Βέμπερ πολιτευόταν συντηρητικά. Αυτός ο μεγαλοφυής θεωρητικός δεν μπορούσε παρά να είναι κι εδώ συνεπής με τον εαυτό του, όπως ήταν και ο Μαρξ (Marx), προς την αντίθετη, βέβαια, κατεύθυνση.

Όμως τότε μια τέτοια απόφαση δεν συμφωνεί με τις ίδιες τις προϋποθέσεις της. Ήθελε να είναι αξιολογικά ουδέτερη, όχι στρατευμένη υπέρ της συντήρησης. Αρα κάποια μορφή αντι-συντηρητισμού φαίνεται ωφέλιμη για να υπερβούμε την ασυνέπεια αυτή: Κάποια τροποποίηση της αξιολογικής ουδετερότητας που δεν θα εξοβελίζει τα στοιχεία αλλαγής του τρόπου λειτουργίας της κοινωνίας, την ιστορικότητά της.

Ό αντισυντηρητισμός, για να εδραιωθεί θεωρητικά.


πρέπει λοιπόν να δείξει ότι η βεμπεριανού τύπου αξιολο-γική ουδετερότητα διαφωνεί με τις προϋποθέσεις της, εφ' όσον η θεωρία που στηρίζει παραμένει αξιακά φορτισμέ-νη όπως οι άλλες. Δεύτερον, πρέπει να δείξει ότι αυτό οφείλεται ήδη και μόνο στο ότι η αξιολογική ουδετερό-τητα συνιστά θεωρητική απόφαση: Δεν θα υπήρχε ασυνέ-πεια αν η θεωρία μπορούσε να μην αποφασίζει, να μη συγ-κροτείται αξιακά. Τρίτον, αφού η απόφαση είναι λοιπόν αναπόφευκτη, πρέπει ο αντισυντηρητισμός ν' αναζητήσει το είδος απόφασης που θα συμφωνούσε με το γεγονός ότι είναι μία απόφαση· ν' αναρωτηθεί αν υπάρχει μια στράτευ-ση που να ευνοεί την αντικειμενικότητα της θεωρίας, αφού ούτως ή άλλως δεν υπάρχει ουδέτερη θεωρία. Τότε είναι που η μαρξιστική ή γενικότερα διαλεκτική προοπτική αρ-χίζει να καθίσταται εύλογη.

Βέβαια, το αιτιακό πρότυπο φαίνεται αντικειμενικότε-ρο, όπως παρατηρήσαμε. Γιατί λοιπόν να μην εμμείνουμε σ' αυτό, όπως προτείνει ο Βέμπερ, παρά την ασυνέπεια που τυχόν δημιουργείται ανάμεσα στις ουδέτερες προθέσεις και προϋποθέσεις του θεωρητικού και τον μοιραίο χρωμα-τισμό της θεωρίας; Δεν θα εμμείνουμε αν δεχθούμε ότι μια αντικειμενική εξήγηση πρέπει να είναι συνεκτική, αφού φιλοδοξεί να εξηγήσει, όχι ν' αποτυπώσει απλώς τις αξιώ-σεις μίας ή πολλών ομάδων, που αυτές είναι πολύ πιθανόν ν' αντιφάσκουν εσωτερικά και μεταξύ τους.

Βέβαια θα πασχίσουμε ν' αποφύγουμε και το αντίστρο-φο ελάττωμα, την υπερεπαναστατική προσήλωση στην αξιακή συνέπεια, που ισοδυναμεί με παραίτηση από την αντικειμενικότητα. Γιατί το θέμα δεν είναι, προφανώς, η υιοθέτηση ενός δόγματος αλλα η εξεύρεση ενός αντικει-μενικού τρόπου γνώσης. Όπως δεν είναι αντικειμενικός ο «ρεαλισμός» του συντηρητικού, δήθεν αξιολογικά ουδέ-τερου λόγου, που διαφωνεί με τις αναπόφευκτες προϋπο-θέσεις του και άρα είναι ασυνεπής, έτσι δεν είναι αληθι-νά συνεπής ο υπερεπαναστατικός λόγος, που απομακρύ-νεται από την αντικειμενικότητα. Μια συνεκτική εξήγη-


ση μπορεί να μην είναι αντικειμενική, αλλά τότε είναι πα-ρανοϊκή, και μια αντικειμενική εξήγηση μπορεί να μην είναι συνεκτική, αλλά τότε δεν εξηγεί τίποτα. Κι αν η πρώτη είναι δογματική, η δεύτερη είναι σκεπτικιστική, αφού εμφανίζει την γνώση ως ανέφικτη.

Κάπως έτσι νομίζω πως μπορεί να ανακατασκευασθεί συνοπτικά η προϋπόθεση της ώριμης θέσης του Ψυχοπαί-δη. Προχωρά σε εγγενή κριτική του θετικισμού στις κοι-νωνικές επιστήμες και προσπαθεί να προσδιορίσει το μαρ-ξιστικό θεωρητικό πλαίσιο έτσι ώστε να μπορεί ν' αντι-μετωπίσει το πρόβλημα της θεωρητικής αξιακής συγ-κρότησης και της αντικειμενικότητας χωρίς να παραδοθεί στην ασυνέπεια του Βέμπερ. Γενικότερα, επιδιώκει να απεγκλωβίσει την κοινωνική θεωρία από τον δογματισμό, μορφή του οποίου είναι η υπερεπαναστικότητα, αλλά και από τον σκεπτικισμό, με την ευρεία έννοια του σχετικισμού. Τι είναι αυτό;

Ο σκεπτικισμός του Βέμπερ, όταν υποστηρίζει πως δεν υπάρχει κυριολεκτική αλήθεια των κοινωνικών προτά-σεων, στηρίζεται και στηρίζει την σχετικότητα των κοινω-νικών αξιών. Αφού δεν μπορεί κανείς ν' αποφασίσει δογ-ματικά ότι οι τάδε αξίες υπερέχουν των δείνα, κι αφού η συγκρότηση μιας θεωρίας με βάση την οποία θα μπορού-σαμε να προβούμε σε μια τέτοια αξιολόγηση προϋποθέ-τει η ίδια μια αξιακή απόφαση, ο Βέμπερ θεωρεί πως η κοι-νωνική σχετικότητα των αξιών απαιτεί μια σχετικιστική αντιμετώπιση των ίδιων των θεωριών, δηλαδή έναν σκε-πτικισμό όσον αφορά ειδικά το θεμελιακό αξιακό στοιχείο της γνώσης. Έτσι εδώ ο σκεπτικισμός περί των αξιών, που λέγεται σχετικισμός, αγκαλιάζει και τον σκεπτικισμό περί της γνώσης. Αυτόν αντιμάχεται ο Ψυχοπαίδης στην κρι-τική του της βεμπεριανής και γενικότερα της θετικιστι-κής ασυνέπειας με σκοπό την συγκρότηση μιας θεωρητι-κής αντικειμενικότητας, η οποία θα είναι περισσότερο αντι-κειμενική επειδή δε\ θα αξιώνει να είναι αξιολογικά ου-δέτερη, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται αυτό.


Ο λόγος για τον οποίο η αντικειμενικότητα συγκρο-τείται ούτως ή άλλως αξιακά, είναι ότι η θεωρία της απο-τελεί ένα κοινωνικό προϊόν, δηλαδή ανήκει στον χώρο των αντικειμένων της, τα οποία υπακούν σε κοινωνικά κε-λεύσματα, συμφέροντα κ.τ.τ. Άρα πρέπει να βρεθούν αξίες, μέσα στην σημερινή κοινωνία, που η κατασκευή μιας θεω-ρίας βάσει αυτών θα είχαμε λόγους να πιστεύουμε ότι εί-ναι αντικειμενική.

Για να εντοπίσουμε τέτοιες αξίες είναι λογικό ν' ανα-ζητήσουμε ποιες αφορούν τους ίδιους τους όρους ύπαρξης της κοινωνίας, την αναπαραγωγή της. Μπορούμε να πού-με ότι τέτοιες αξίες είναι αντικειμενικές περιεχομενικά. Με την βοήθειά τους γλιτώνουμε από τον βεμπεριανό σκεπτι-κισμό, τον σχετικισμό, γιατί τότε παύουμε να θεωρούμε όλες τις αξιακές συγκροτήσεις ισότιμες, τις αξιολογούμε τις ίδιες. Μας δίνουν ένα περιεχομενικό κριτήριο εγκυρό-τητας, ενώ ο βεμπεριανός σκεπτικισμός διαθέτει μόνο τυ-πικά κριτήρια, την γονιμότητα και την μη αντίφαση, οπό-τε και υποχρεώνεται να δεχθεί κατ' αρχήν και τις πλέον αποκρουστικές θέσεις, αν είναι κάπως γόνιμες κι ο εκφρα-στής τους δεν είναι ατζαμής στην θεωρητική κατασκευή.

Έτσι, όσον αφορά την αποφυγή του δογματισμού, λ.χ. του υπερεπαναστατισμού, ο Ψυχοπαίδης εισάγει την έν-νοια του μετριασμού, δηλαδή την θεωρητική έγνοια για την συντήρηση του στοιχειώδους κοινωνικού ιστού παρά την διαδικασία ανατροπής της κοινωνίας. Το θέμα έχει μαρ-ξικές ρίζες (όταν ο Μαρξ, στο Κεφάλαιο, μιλά για τον κα-θορισμό της εργάσιμης ημέρας, κεφ. 8), αλλά έγινε βέβαια επίκαιρο μετά την εμπειρία κοινωνικών ανατροπών που επικαλούνταν τον ίδιο τον μαρξισμό, κι ίσως απέτυχαν και λόγω μιας τέτοιου τύπου υπερεπαναστατικότητας.

Αφ' ενός ο Ψυχοπαίδης αντιμετωπίζει το θέμα του σχε-τικισμού προτάσσοντας το σχέδιο μιας θεωρίας της αζιο-γένεσης, της εμφάνισης νέων αξιών από την κοινωνία και δικαιολόγησής τους σε σχέση με την ίδια, δηλαδή κατ' αρχάς σε σχέση με την δυνατότητά της να υπάρχει. Αφ'


ετέρου, θεματίζοντας έτσι την ίδια την δυνατότητα ανα-παραγωγής της κοινωνίας, αποτρέπει τον δογματισμό με το να τονίζει ότι κάθε αυτοαναφορικό εγχείρημα, όπως εί-ναι μια κοινωνικά παραγόμενη θεωρία με αντικείμενο την ίδια την κοινωνία, δεν μπορεί να εφαρμόζεται χωρίς να εμπεριέχει οργανικά τον ίδιο τον μετριασμό του: την επί-γνωση των ορίων του.

Αυτό μας φέρνει όμως στο ακανθώδες πρόβλημα αυτής της θεωρίας, απέναντι στο οποίο θα επιστρατεύσει την λεγό-μενη διαλεκτική μέθοδο: Πώς αναφέρεται η θεωρία η ίδια στον εαυτό της; Δεν πρέπει να διαθέτω ήδη μια θεωρία για να εξετάσω τις υπάρχουσες αξίες και να επιλέξω αυτές που θα μου επιτρέψουν να οικοδομήσω μια όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική θεωρία; Δεν υπάρχει λοιπόν λογικός κύκλος σε μια τέτοια φιλοδοξία; Μ' άλλα λόγια, πώς ξέρω ποιες αξίες άπτονται της ύπαρξης της ίδιας της κοινωνίας, αν όχι ήδη μέσω μιας κάποιας αντίληψης για τα κοινωνικά πράγ-ματα;

Αυτό αποτελεί ήδη πρόβλημα στο μαρξιστικό πλαίσιο ως εξής. Η μαρξική έννοια της ιδεολογίας προσεγγίζει την βεμπεριανή αξιακή συγκρότηση εφ' όσον θεωρεί ιδεολο-γική μια θέση που δεν είναι αντικειμενική γιατί προκα-ταλαμβάνει το αντικείμενο. Αρα είναι ζήτημα αν υπάρχουν κριτήρια για να διακρίνουμε μια επιστημονική από μια ιδεολογική απόφανση. Στο κάτω κάτω σ' όλα τα πεδία της γνώσης έχουν θεωρηθεί επιστημονικές θέσεις που φάνη-κε ύστερα ότι ήσαν ιδεολογικές. Απαιτείται λοιπόν η θεω-ρία να μπορεί να αυτοελέγχεται.

Κατά τον Βέμπερ, ένας τέτοιος αυτοέλεγχος της θεω-ρίας δεν μπορεί να διακρίνει πού είναι και πού δεν είναι αντικειμενική. Σ' αυτό διακρίνεται η μαρξική θέση. Αυτή έχει την αξίωση να αναλύει την κοινωνική συγκρότηση της γνώσης. Συνδέει την ιδεολογική αλλοίωση με κοινωνι-κά ομαδικά συμφέροντα, μελετά την κοινωνική προέλευση των διαφόρων τύπων αξιακών συγκροτήσεων της θεωρίας.


Κι έχει έναν καλό λόγο που μπαίνει σ' αυτή την επίπο-νη διαδικασία. Αν όλα τα συμφέροντα κοινωνικών ομάδων παραποιούν τα πράγματα, τότε έχουμε μια ασυνέπεια σαν του Βέμπερ· η θεωρία μας, προϊόν της κοινωνίας, λέει ότι δεν υπάρχει κοινωνική θεωρία. Για ν' αποφύγει αυτή την ασυνέπεια, πρέπει ν' αναζητήσει τους κοινωνικούς όρους για μια αντικειμενική γνώση, το κοινωνικό συμφέρον εκεί-νο που μπορεί να υποδεχθεί μια αντικειμενική σκοπιά, την αξία που θα επιτρέψει να συγκροτηθεί μια αντικειμενική θεωρία, όπως λέγαμε, δηλαδή την θεωρητική απόφαση που θα μπορεί να εξηγήσει πώς προκύπτουν κοινωνικά τέτοιες αποφάσεις. Γιατί μόνο μια τέτοια απόφαση θα είναι συνε-πής προς το γεγονός ότι αποτελεί απόφαση, κι ας μας οδη-γεί αυτό στον λογικό κύκλο που είπαμε.

Για ν' αποφύγει κανείς την ασυνέπεια τού να θέτει ως προϋπόθεση της αντικειμενικότητας την κοινωνικά αδύ-νατη αποσύνδεση της θεωρίας από κάθε κοινωνική αξία, υποχρεώνεται λοιπόν να θέσει ότι υπάρχει έστω μία κοι-νωνική σκοπιά που δεν είναι ιδεολογική. Μόνο στον βαθ-μό που θα μπορέσει να τεκμηριώσει κάτι τέτοιο, μια κοι-νωνική θεωρία υπερβαίνει την ασυνέπεια του Βέμπερ. Τέ-τοια ακριβώς είναι η καταστατική αυτοαναφορικότητα της μαρξικής θεωρίας. Θεματίζει τον εαυτό της ως έκφανση της κοινωνίας στην οποία εμφανίζεται. Εξετάζει και την θεωρία ως μέρος του αντικειμένου της θεωρίας. Κι εντο-πίζει την δυνατότητα της αντικειμενικής θεωρίας στην κοινωνική σκοπιά χωρίς την οποία δεν θα επεβίωνε η κοι-νωνία, την παραγωγή, και στους φορείς της, τους παραγω-γούς.

Το θεωρητικό εγχείρημα αυτοαναφέρεται μοιραία μέσα στο αντικείμενό του, γιατί είναι ένα κοινωνικό προϊόν, κι από αυτό το δεδομένο μπορούμε να καταλήξου-με είτε στον σκεπτικισμό, δηλαδή σε μια σχετικιστική επιστημολογία που αρνείται να αξιολογήσει το περιεχό-μενο των αξιακών προϋποθέσεων των θεωριών, είτε σε μια κριτική στάση, η οποία αρνείται τον ασυνεπή σκεπτικισμό


και τον συνεπή αλλά όχι αντικειμενικό δογματισμό, και η οποία θα πρέπει να εξετάσει πώς εμφανίζονται οι αξίες στην κοινωνία -την «αξιογένεση», ενάντια στον σχετικι-σμό- και υπό ποίους όρους αυτές μπορούν να εφαρμοσθούν -τον μετριασμό, ενάντια στον δογματισμό.

Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι ο Καντ ορίζει ήδη την κρι-τική στάση ως απόρριψη του σκεπτικισμού και του δογ-ματισμού. Εδώ βρίσκεται η καντιανή ρίζα της ψυχοπαιδι-κής θέσης. Όμως έχει και μια εγελιανή ρίζα: Η αξιογένε-ση και ο μετριασμός ανακύπτουν ως προβλήματα από την αυτοαναφορικότητα της κοινωνικής θεωρίας, θέμα κατ' εξοχήν διαλεκτικό με την εγελιανή έννοια.

Το κείμενο για την πολιτική φιλοσοφία του Καντ ανή-κει σε μια πρώτη περίοδο της σκέψης του Ψυχοπαίδη (εί-ναι του 1976-1980), όπου μπορούμε να πούμε ότι δεν τίθεν-ται ακόμη ξεκάθαρα τα προβλήματα της αξιογένεσης και του μετριασμού, κι ότι δεν τίθενται γιατί δεν έχει φανεί ότι ο σχετικισμός και η αξιακή συγκρότηση προκύπτουν ως ζητήματα αυτοαναφοράς του ίδιου του θεωρητικού εγ-χειρήματος. Όμως οδηγεί προς αυτή την κατεύθυνση, που θα γίνει ολοκληρωμένο πρόγραμμα με το Ιστορία και μέ-θοδος (που δημοσιεύθηκε στα γερμανικά το 1984). Επεξερ-γάζεται τις προϋποθέσεις και τα εργαλεία αυτού του προ-γράμματος.

Η κύρια προϋπόθεση αφορά την αδυνατότητα να μελετη-θεί η κοινωνία ως φύση, δηλαδή την μεταφορά εδώ του φυ-σικοεπιστημονικού προτύπου. Τούτο θεματίζεται από τον Ψυχοπαίδη στον Καντ ως το πρόβλημα του «σχηματι-σμού», ένας καντιανός όρος που εκφράζει την τυποποίη-ση των φαινομένων, αναγκαία ώστε να υπαχθούν σε έν-νοιες. Αυτή την σχηματοποίηση θα επικαλεσθεί ο Νίτσε (Nietzsche), λ.χ. στο κείμενό του για την Αλήθεια υπό εζωη-θική έννοια, για να στηρίξει τον σχετικισμό (από αυτόν θα δανεισθεί ο Βέμπερ την εν λόγω θέση), εφ' όσον έτσι αφαιρείται η μοναδικότητα του καθεκάστου, αλλοιώνεται


η ιδιαιτερότητα του κάθε φαινομένου. Η ίδια περιορίζε-ται όμως από τον Καντ στα φυσικά φαινόμενα, δηλαδή σε όσα μπορούν να συγκροτηθούν με βάση την αιτιότητα ή και τον νόμο ή και την ποσοτικοποίηση, και ονομάζονται «μηχανιστικά», καθώς εδώ ισχύει το πρότυπο της^^μηχανι-κής, δηλαδή της (νευτώνειας, τότε) φυσικής. Δεν ισχύει για τα «ηθικά» φαινόμενα, δηλαδή για τα προϊόντα της ελευθερίας. Κι έτσι τα κοινωνικά γεγονότα δεν μπορούν να μελετηθούν ποτέ μόνο με μηχανιστικό τρόπο.

Ένα κοινωνικό φαινόμενο πρέπει να συγκροτείται και ως σκοπός, για να μπορεί να μελετηθεί* δεν εξηγείται ποτέ μόνο μηχανιστικά, μόνο αιτιακά (με την έννοια του ποιη-τικού αιτίου: της αιτίας απ' όπου εξαρτώνται πλήρως κά-ποια αποτελέσματα ή «αιτιατά»). Τούτο σημαίνει πως δεν πρέπει να μελετάται μόνο με προσδιοριστικές αλλά και με αναλογιστικές (ή αναστοχαστικές) κρίσεις. Δηλαδή με κρί-σεις που αναζητούν και συγκροτούν την πρωτότυπη έννοια του συγκεκριμένου φαινομένου αντί να το υπάγουν σε έν-νοιες, όπως στην νομοτελειακή αντιμετώπιση (δείγμα έν-νοιας, παράδειγμα νόμου), δηλαδή που θεωρούν το φαινό-μενο και σαν να υπηρετούσε έναν σκοπό. Έτσι είμαστε άλ-λωστε πάντοτε υποχρεωμένοι να πράττουμε σε τέτοιες πε-ριπτώσεις. Α.χ. η έννοια της λειτουργίας, με την βοήθεια της οποίας θετικιστικές αναλύσεις ζητούν να μεταφέρουν εν μέρει ή εν όλω το φυσικοεπιστημονικό πρότυπο στις κοινωνικές επιστήμες, είναι μια αυτονοήτως τελεολογική έννοια, αφού απαντά στο ερώτημα: Ποιον σκοπό υπηρε-τεί το τάδε φαινόμενο;

Η κύρια προϋπόθεση του ώριμου ψυχοπαιδικού προ-γράμματος που συζητείται εδώ είναι λοιπόν, θαρρώ, ο ανέ-φικτος -και συνάμα καταπιεστικός- χαρακτήρας κάθε προσπάθειας συγκρότησης του κοινωνικού αντικειμένου με φυσικοεπιστημονικά πρότυπα. Το κύριο εργαλείο αυ-τού του προγράμματος που αναπτύσσεται εδώ αφορά δε πάλι την αναλογιστική κρίση, δηλαδή την εξέταση του αντικειμένου ως σκόπιμου, που θα πει την δυνατότητα που


προσφέρεται σ' αυτό ν' αναδειχθεί ως έκφραση μιας αξίας εν τοις πράγμασι. Έτσι προετοιμάζεται εδώ η εξέταση της αξιογένεσης.

Το εργαλείο της αναλογιστικής σκέψης είναι όμως ένα εγελιανό σχήμα: η θέση της προϋπόθεσης. Όταν αναζητά ποιες αξίες επιβάλλονται από τους όρους ύπαρξης της κοι-νωνίας, είπαμε ότι ο Ψυχοπαίδης επιδιώκει -μέσα στο ευ-ρύτερο μαρξικό πλαίσιο της ανάδειξης της παραγωγής ως ενός τέτοιου όρου- να αντιμετωπίσει το ζήτημα της αυτοα-ναφορικότητας της κοινωνικής θεωρίας -του ότι πρέπει να θεματίσει τον εαυτό της ως μέρος του αντικειμένου της, αφού η ίδια είναι κοινωνικό προϊόν. Και είπαμε ότι αυτή η αυτοαναφορικότητα είναι ένα κατ' εξοχήν διαλεκτικό θέμα. Όμως όταν, ακολουθώντας τον Καντ, ζητάμε να εξε-τάσουμε ένα κοινωνικό φαινόμενο ως σκοπό, τότε ακρι-βώς του εξασφαλίζουμε την δυνατότητα ν' αυτοαναφέρεται (αφού τότε δεν το βλέπουμε μόνον ώς το εξαρτημένο αι-τιατό μιας αιτίας). Άρα η καντιανή προοπτική μπορεί αβία-στα να οδηγηθεί προς την εγελιανή διαλεκτική σκοπιά.

Ένα αντικείμενο που συγκροτείται ως κάτι που εκφρά-ζει έναν σκοπό, μιαν αξία, μπορούμε να πούμε ότι την προϋπο-θέτει, ότι την θέτει ως την προϋπόθεσή του. Πρέ-πει να την θέτει κυριολεκτικά, μάλιστα, αν δεν θέλουμε να παραιτηθούμε από την αξίωση αντικειμενικότητας, για-τί τότε δεν θα πρέπει να θέτουμε εμείς την αξία, να την υπο-θέτουμε κάτω απ' αυτό. Πρέπει το αντικείμενο να μπο-ρεί να θέτει τον σκοπό που εκφράζει, αν είναι να υπάρξει μια αναλογιστική θεωρία του. Μόνο μια τέτοια θεωρία μπορεί δε να υπάρξει για το κοινωνικό αντικείμενο (αν πρόκειται να το εξηγεί πλήρως). Αλλά το κοινωνικό αντι-κείμενο όντως θέτει τον σκοπό του.

Το φαινόμενο πρέπει, δηλαδή, να δηλώνει εγγενώς κάτι που δεν είναι φαινόμενο το ίδιο, και το οποίο δηλώ-νεται απ' αυτό ως ουσία του. Τότε πρέπει όμως κάποια όψη του όλου φαινομένου να εκφράζει σαφώς αυτή την προϋ-πόθεση, ειδεμή δεν θα έθετε το φαινόμενο την προϋπόθε-


σή του, παρά θα την θέταμε εμείς -θα όριζε ο καθένας τι θεωρεί ουσιαστικό απ' αυτό ανάλογα με τις δικές του προαποφάσεις, όπως στο σχετικιστικό σχήμα του Βέμπερ. Αυτή η όψη είναι ο όρος ύπαρξης της κοινωνίας για τον Ψυχοπαίδη. Αυτή ήταν η παραγωγή στον Μαρξ: Από την σκοπιά του παραγωγού φανερώνεται η ουσία της κοινω-νίας, ο μετασχηματισμός της φύσης από την συνεργασία των μελών της, την αλληλεγγύη στην παραγωγική διαδικα-σία. Κι από εδώ απορρέει και η εγγενής πρόταση για το πώς θα όφειλε να είναι το αντικείμενο, η κοινωνία, για το πώς θα έπρεπε ν' «ανορθωθεί», όπως λέει ο Ψυχοπαίδης.

Γιατί η όψη της που φανερώνει την ουσία της κοινω-νίας δεν αντιστοιχεί στην κυρίαρχη μορφή των κοινωνι-κών σχέσεων, στην μορφή υπό την οποία υπάρχει η κοι-νωνία, η οποία είναι σήμερα το .ατομικό συμφέρον, ο αντα-γωνισμός, δηλαδή ίσα ίσα η άρση της συνεργασίας. Έτσι η απαίτηση η κοινωνία να αποκτήσει την μορφή της αλ-ληλεγγύης αποτελεί θέση της προϋπόθεσής της, καθώς δεν μπορούμε καν να διανοηθούμε μια κοινωνία χωρίς συνερ-γασιακό μετασχηματισμό της φύσης, καθώς λοιπόν η αλ-ληλεγγύη είναι όρος ύπαρξής της.

Αυτό το εργαλείο ανάλυσης κατασκευάζει εδώ ο Ψυ-χοπαίδης υποβάλλοντας τον Καντ σε μια κοινωνικοθεω-ρητική ερωτηματοθεσία. Ερμηνεύει τα πολιτικά, δικαϊκά και ιστορικά κείμενά του με βάση, αφ' ενός, το πρότυπο της Κριτικής του καθαρού λόγου για την συγκρότηση του (φυσικοεπιστημονικού) αντικειμένου, ώστε να δείξει για-τί ο ίδιος ο Καντ θέτει όρια σε μια τέτοια προσέγγιση. Παρακολουθεί, αφ' ετέρου, πώς η Κριτική του πρακηκού λό-γου, που ορίζει την ηθική πράξη και κατ' αρχήν δεν ασχο-λείται με γνωσιακά ζητήματα, υποχρεωτικά επιστρατεύε-ται, παρά ταύτα, για την γνώση του κοινωνικού αντικει-μένου, και πώς αυτή η μετατόπιση εκφράζεται στην Κριτι-κή της κριτικής δυνάμεως με την έννοια του «αναλογισμού».

Δείχνει ειδικότερα πώς οι επιμέρους αναλύσεις του Καντ προϋποθέτουν την άποψη ότι μια κοινωνική σχέση θέ-


τει τους όρους της, και πώς αυτή η θέση της προϋπόθεσης αποβαίνει κριτική για την υφιστάμενη σχέση: Λ.χ. θα μας δείξει πώς η εμπορευματική σχέση θέτει τα εγωιστικά κί-νητρα που προϋποθέτει, αλλά θέτει και θεσμούς που αντί-κεινται σ' αυτά τα κίνητρα και χωρίς τους οποίους δεν θα υπήρχε.

Αυτή η αντιμετώπιση του καντιανού κειμένου ενέχει μια βία. Η βία συνίσταται στην ένταξη της καντιανής προβλη-ματικής σε μιαν άλλη, που προέρχεται από τον Μαρξ και ειδικότερα από την ερμηνεία των επιστημολογικών επι-πτώσεων του μαρξισμού που πρότεινε η Κριτική Θεωρία ή Σχολή της Φραγκφούρτης, στην αριστερή πτέρυγα της οποίας μπορούμε να πούμε ότι ανήκει ο Ψυχοπαίδης. Όπως λέει ο ίδιος, διαβάζει τις τρεις Κριτικές ως «προσεγγίσεις του προβλήματος σύστασης του κοινωνικοθεσμικού είναι», όπως ο Αντόρνο (Adorno), ιδρυτικό μέλος της Κριτικής Θεωρίας, διάβαζε τον Έγελο (Hegel) μεταφράζοντας τον «νου», ή «πνεύμα», την βασική αρχή του συστήματός του, ως «κοινωνική εργασία». Αντί να διαβάζει την Θεωρία του δικαίου του Καντ στο φως των τριών Κριτικών, διαβάζει, δηλαδή, τις τρεις Κριτικές στο φως της Θεωρίας του δικαίου. Όπως ο ίδιος, στο Ιστορία και μέθοδος, θα διαβάσει την Λο-γική του Έγελου στο φως της Φιλοσοφίας του δικαίου. Σε αυτό ανάγεται όλη η βία της μαρξιστικής ανάγνωσής του.

Αυτή η προσέγγιση της ιστορίας της φιλοσοφίας από την σκοπιά του σήμερα φαίνεται αυθαίρετη εν όψει των καθιερωμένων ακαδημαϊκών κανόνων ερμηνευτικής, αλλά μπορεί ν' αποδώσει καρπούς αν, όπως ο Ψυχοπαίδης, την χρησιμοποιούμε με ευρετικό τρόπο, για να λύσουμε δικά μας, φλέγοντα θεωρητικά προβλήματα, όπως αυτό της συγ-κρότησης μιας κριτικής θεωρίας της κοινωνίας, κι όχι ως πρότυπο ανταγωνιστικό προς το ιστορικοφιλοσοφικό. Εί-ναι ένας ερμηνευτικός πειραματισμός, ο οποίος συνίστα-ται, θα έλεγα, στο να διαβάζουμε την ιστορία της φιλοσο-φίας με την προϋπόθεση ότι τα έργα των φιλοσόφων απο-


τελούν κοινωνικά προϊόντα και ως εάν οι ίδιοι οι φιλόσο-φοι να είχαν κάποια επίγνωση αυτού του γεγονότος.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Ψυχοπαίδης προχωρά σ' αυτό το εγχείρημα αλλάζει από την πρώτη περίοδο της σκέ-ψης του, όπου ανήκει αυτή η μελέτη, στην δεύτερη και σύγχρονη. Τότε επικεντρωνόταν σε μορφικές συνδέσεις, σε δομικές ισομορφίες, ανάμεσα στα θεωρητικά και τα κοινωνικοπολιτικά κείμενα των φιλοσόφων, δηλαδή τεκ-μηρίωνε την κοινωνική εξάρτηση του φιλοσοφήματος πρώτα σε επίπεδο μορφής. Τώρα η τεκμηρίωση αυτή στρέ-φεται κυρίως στο περιεχόμενο των φιλοσοφημάτων, εφ' όσον αυτό είναι πάντα και αξιακό, άρα κοινωνικά προσ-διορισμένο.

Αυτή η μετατόπιση είναι η ίδια χαρακτηριστική του εγχειρήματός του, πιστεύω, όπως αυτό διατυπώνεται και στην πρώτη του περίοδο. Το να μελετά τα φιλοσοφικά έργα ως κοινωνικά προϊόντα σημαίνει, σύμφωνα με την ίδια την προβληματική του, ότι τα εξετάζει ως εάν να απο-τελούσαν σκόπιμες εκφάνσεις της ουσίας της κοινωνίας. Αρα τα εξετάζει όπως προτείνει ο ίδιος να εξετάζουμε τα κοινωνικά φαινόμενα γενικώς, προκειμένου να τα συγκρο-τούμε κατά τρόπον ώστε να μην τους απαγορεύουμε εκ προοιμίου να θέτουν τα ίδια αξίες (να μην τους απαγο-ρεύουμε να είναι ιστορικά με την πρόφαση ότι τα παίρ-νουμε δήθεν «ως έχουν»). Έτσι λοιπόν η βία που τους ασκεί είναι η μικρότερη δυνατή σ' αυτή την γενικότερη προοπτική, αφού είναι η βία εκείνη που μπορεί να τους επιτρέψει να αυτοαναφέρονται, παρ' όλο που εξετάζονται ως κοινωνικά προϊόντα.'

Εννοώ ότι αν θέλει κανείς να μελετήσει θεωρητικά έργα ως κοινωνικά προϊόντα, έχει στην διάθεσή του δύο δυνατότητες. Η μία, η συνηθισμένη, ερμηνεύει το εν λόγω έργο με βάση μια προϋπάρχουσα κοινωνική θεωρία, της οποίας η συγκρότηση είναι σαν να μην οφείλει τίποτα στο μελετώμενο έργο από την ιστορία της σκέψης, και της οποίας το κύρος οπωσδήποτε δεν διακυβεύεται απ' αυτή


την μελέτη. Δηλαδή το έργο αυτό δεν συγκροτείται ως αντικείμενο κατά τρόπον ώστε να του προσφέρεται η δυ-νατότητα να παρέμβει στο πλαίσιο μέσα στο οποίο το με-λετούμε. Όμως αυτή η μέθοδος αφαιρεί ειδικά από τα φι-λοσοφικά έργα μια συγκροτητική τους διάσταση: Την αξίωσή τους ότι προτείνουν τα ίδια ένα θεωρητικό πλαί-σιο, στο οποίο μπορεί κάλλιστα να ενταχθεί και αυτό που έχει προκρίνει ο μελετητής τους. (Αυτό είχε επικρίνει ο Ντερριντά [Derrida] στην χρησιμοποίηση από τον Φουκώ [Foucault] της βασικής ιδέας του Καρτέσιου [Descartes] ως απλού ιστορικού τεκμηρίου μέσα στο πλαίσιο της Ιστορίας της τρέλας.) Δηλαδή αυτή η μέθοδος βιάζει το αντικείμενό της πολύ περισσότερο από την δεύτερη, αυτήν που ακο-λουθεί ο Ψυχοπαίδης και η οποία θεωρεί τον ίδιο τον φι-λόσοφο ως εάν να δεχόταν ότι η θεωρία του αποτελεί κοι-νωνικό προϊόν, και συνεπώς αρκείται στο να αντιστρέφει την παραδοσιακή αναγωγή του πολιτικού σκέλους μιας φιλοσοφίας στο οντολογικό, του πρακτικού στο θεωρητι-κό, προσπαθώντας να εξηγήσει αντίστροφα την συγκρό-τηση του οντολογικού πεδίου από αυτήν του πολιτικού υπό την ευρεία έννοια, τόσο από άποψη δομής όσο και από άποψη περιεχομένου.

Η μετατόπιση από την δομική στην πιο περιεχομενι-κή προσέγγιση δεν συνιστά εδώ λοιπόν μεταστροφή, αλλά ακολουθεί την κατεύθυνση της σκέψης του Ψυχοπαίδη: Πρόκειται και στις δυο περιπτώσεις για ανίχνευση των λο-γικών δομών συγκρότησης του λόγου περί πρακτικών αντι-κειμένων με αφετηρία το ίδιο το υπό μελέτη έργο. Μια τέ-τοια εγγενή αναζήτηση του πρακτικού μέσα στο θεωρη-τικό μέχρι και σε επίπεδο δομών σκέψης θα υιοθετήσουν και άλλοι φιλόσοφοι που κινούνται στον χώρο της Κριτι-κής Θεωρίας, όπως ο Σναίντελμπαχ (Schnädelbach) για τον Έγελο, ο οποίος σχετίζει με τέτοιον τρόπο την λογική και την κοινωνική θεωρία του. Θα την ξαναβρούμε στο Ιστο-ρία και μέθοδος, στα κεφάλαια για τον Καντ, και είναι ει-δικά νομιμοποιημένη στην δική του περίπτωση, καθώς ο


ίδιος πίστευε πως ο «πρακτικός λόγος» θεμελιώνει τον «θεωρητικό λόγο».

Έτσι η μελέτη του Ψυχοπαίδη για τον Καντ μπορούμε να πούμε ότι δεν αποτελεί μόνο ένα πρώτο βήμα προς το ώρι-μο έργο του, αλλά προδιαγράφει συνάμα όλο του το περί-γραμμα. Αν το κοινωνικό φαινόμενο συγκροτείται αξιακά, δηλαδή ως σκοπός (τελεολογικά) με την εγγενή (αναλο-γιστική) έννοια του όρου, τότε κάθε κοινωνικό φαινόμε-νο συγκροτείται σαν να ήταν ένας Θεσμός, αφού βέβαια οι θεσμοί είναι εκείνα τα κοινωνικά φαινόμενα που απαιτούν ειδικά να αναλύονται ως εάν να εξέφραζαν έναν σκοπό (εκτελούν κάποια λειτουργία), παρ' όλο που τα σημαντι-κότερα απ' αυτά έχουν προκύψει χωρίς στοχοθεσία, όπως λ.χ. η γλώσσα. Έτσι μπορούμε να πούμε πως ο Ψυχοπαί-δης προσπαθεί σ' όλο του το έργο να συλλάβει την έννοια του θεσμού, όπως προσπαθεί εδώ να την εννοήσει στον Καντ. Γιατί μόνον αν καταλάβουμε τι είναι θεσμός ίσως καταλάβουμε και τι είναι η κοινωνική ελευθερία που εμείς οι άνθρωποι αναζητούμε, και πώς να την αναζητήσουμε.

Αλήθεια, τι είναι ένας θεσμός; Μια σύμβαση, άρα κάτι σχετικό, σχετικιστικό, ένα προϊόν συναλλαγής και ισορ-ροπιών αλλά για να υπάρχει κάτι τέτοιο απαιτούνται συγ-κεκριμένες προϋποθέσεις, οι οποίες εκφράζουν ορισμέ-νους σκοπούς, αξίες, όπως την ισότητα και ελευθερία των συμβαλλομένων, που οι ίδιες δεν είναι σχετικιστικές. Αυτό δεν είναι τυπική προϋπόθεση, αφού, για να υπάρξει, απαιτεί έναν ορισμένο τύπο κοινωνίας. Αυτό το είδος μη σχετικιστικής προϋπόθεσης, χωρίς το οποίο δεν είναι νοη-τό το αντικείμενο, το ονομάζει ο Ψυχοπαίδης «αναστοχα-στικό πλαίσιο». Αυτό περιέχει τις αξίες που θέτει το ίδιο το αντικείμενο ως όρους ύπαρξής του.

Όμως τούτο δεν σημαίνει πως αυτοί οι όροι είναι εξα-σφαλισμένοι. Ίσα ίσα, αντί να εμφανίζονται εμπειρικά ως προϋπόθεση μιας σύμβασης, συχνά διεκδικούνται ως προϋ-πόθεσή της, δηλαδή τίθενται ως όροι «ανόρθωσης» του


αντικειμένου, υπάρχουν ως μια προϋπόθεση η οποία, πα-ραδόξως, μένει ακόμα να τεθεί. Άρα αποτελούν ένα δέον που απορρέει από το ον, ακολουθούν λοιπόν την μετάβα-ση που απαγορεύει η αξιολογική ουδετερότητα (έτσι ακρι-βώς ορίζεται) και την απαιτεί, όπως λέγαμε, ο μαρξισμός.

Η σημερινή κοινωνία μπορεί να ιδωθεί ως μια σύμβα-ση χωρίς την ισότητα και την ελευθερία των συμβαλλο-μένων που η ίδια απαιτεί ως σύμβαση -και την οποία δια-κηρύσσει, μάλιστα, εφ' όσον ειδικά αυτή η κοινωνία αυ-τονομιμοποιείται με το να χαρακτηρίζεται ως σύμβαση, κι όχι με βάση την αυθεντία των προγόνων και την παράδο-ση των θεσμών από αυτούς μέχρι εμάς. Όταν διαπιστώνου-με την ανισότητα και την ανελευθερία νομιμοποιούμαστε λοιπόν εξ αντικειμένου να τις διεκδικούμε ως όρους ύπαρ-ξης της κοινωνίας, κι ας υπάρχει ήδη η κοινωνία. Αυτό εί-ναι μάλλον το κεντρικό ψυχοπαιδικό επιχείρημα για την πολιτική πραγμάτωση της θεωρίας.

Το ότι είμαστε ίσοι κι ελεύθεροι δεν είναι κάτι τυπι-κό, είναι ένα περιεχόμενο που εκφράζει ένα δέον. Αυτό ονομάζει ο Ψυχοπαίδης «αξία» και θεωρεί ότι μόνο με βάση αυτό μπορούμε να σκεφτούμε μια χειραφετητική φι-λοσοφική πρόταση για το τι είναι η κοινωνία. Μάλιστα ό,τι υπάρχει μας γίνεται αντιληπτό, σε τελική ανάλυση, ως κάτι που μπορεί να διορθωθεί, να ελευθερωθεί: να ανορ-θωθεί. Κάθε αντικείμενο της γνώσης συγκροτείται -για μας τους ανθρώπους- σαν να ήταν ένας θεσμός: Σαν κάτι που περιέχει έναν κανόνα για το πώς θα όφειλε να είναι, αλλά ενδεχομένως δεν αντιστοιχεί σ' αυτόν. Το αντικεί-μενο δεν θα υπήρχε για μας αν δεν ενείχε μια αξία.

Μπορεί κανείς να διαφωνήσει με μια τέτοια θέση, ιδίως αν δεν νοιάζεται για την ασυνέπεια στην οποία οδη-γεί η επιδίωξη της αξιολογικής ουδετερότητας, προ παν-τός αν τον ικανοποιούν τα συντηρητικά συμπαρομαρτούν-τα της, αλλά δύσκολα ξεφεύγει απ' αυτήν αν φιλοδοξεί να θεμελιώσει μια χειραφετητική κριτική σκέψη.


Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α

T.W. Adorno, Drei Studien zu Hegel, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1963 μτφ. T.B. Αντόρνο, Τρεις μελέτες για τον Χέγκελ, Κριτική, Αθή να 1992.

Μ. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Mohr, Τυβίγγη 1922, ^1972, κεφ 1· μτφ. Μ. Βέμπερ, Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας. Κένταυρος Αθήνα 1997.

Κ. Marx, Das Kapital, τ. Α', Marx-Engels Werke, τ. 23, Dietz, Βερο λίνο 1962· μτφ. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, τ. Α', Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978.

J. Derrida, «Cogito et histoire de la folie», εις L'ecriture et la difference, Seuil, Παρίσι 1967.

Fr. Nietzsche, Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinne, 1872* μτφ. εις Η αλήθεια και η ερμηνεία, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.

Η. Schnädelbach, «Zum Verhältnis von Logik und Gesellschaftstheorie bei Hegel», εις Ο. Negt (επ.), Aktualität und Folgen der Philoso-phie Hegels, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1970.

Κ. Ψυχοπαίδης, Geschichte und Methode, Campus, Φραγκφούρτη 1984· μτφ. Ιστορία και μέθοδος. Σμίλη, Αθήνα 1994.

—, «Ο Adam Smith και η κριτική μέθοδος της πολιτικής οικονο-μίας», Αξιολογικά 1,1990.

—, «Dialectical Theory. Problems of Reconstruction», Open Marxism 1,1992.

—, «Κανονιστικότητα, σχετικισμός και μετριασμός στην πολιτι-κή φιλοσοφία της νεωτερικότητας», Δευκαλίων 11/2,1993.

—, Ο Μαξ Βέμπερ και η κατασκευή εννοιών στις κοινωνικές επιστή-μες, Κένταυρος, Αθήνα 1993.

—, «Emancipating Explanation», Open Marxism 3,1995. —, «Προβλήματα θεμελίωσης των κοινωνικών επιστημών», εις Γ.

Κουζέλης-Κ. Ψυχοπαίδης (επ.), Επιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. Νήσος, Αθήνα 1996.

—, «Τελεολογικές κρίσεις στην καντιανή Κριτική», Επίμετρο του: Καντ, Η πρώτη εισαγωγή στην Κριτική της κριτικής δύναμης, Πόλις, Αθήνα 1996.

—, Πολιτική μέσα στις έννοιες. Νήσος, Αθήνα 1997. —, Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική, Πόλις, Αθήνα 1999.

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Τ ο ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ αποτελεί μετάφραση του γερμανικού μου βιβλίου Untersuchungen zur politischen Theorie von Immanuel Kant (εκδ. Schwartz & Co, Γκαίτιγκεν 1980). Από το γερ-μανικό πρωτότυπο αφαιρέθηκαν τα πρώτα τρία υποκεφά-λαια της Εισαγωγής, επειδή εκφράζουν παλαιότερες θέ-σεις μου σχετικά με την καντιανή θεωρία ως θεωρία του πολιτισμού που δεν δέχομαι πλέον. Τα δύο τελευταία υπο-κεφάλαια της Εισαγωγής του γερμανικού πρωτοτύπου πε-ριλαμβάνονται στην Εισαγωγή του ανά χείρας έργου. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη το γεγονός ότι το πρώτο από τα τρία μέρη του γερμανικού βιβλίου δημοσιεύθηκε τότε στα γερμανικά ως μετάφραση ενός κειμένου που είχε ήδη εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για το μικρό μου βιβλίο που είχε κυκλοφορήσει ήδη από το 1976 στα ελληνικά από τις εκδόσεις Έρασμος με τον τίτλο Το πρό-βλημα μίας κριτικής του θεσμικού λόγου και η καντιανή δια-λεκτική, ύστερα από παρότρυνση του Ανδρέα Μυλωνά. Το κείμενο αυτό δημοσιεύεται σε β' έκδοση στο ανά χείρας έργο (ως Α' μέρος του). Και τα δύο κείμενα, το αρχικό ελ-ληνικό και το γερμανικό βιβλίο, ανατρέχουν σε μεγάλο βαθμό σε αναλύσεις που περιέχονται στην ανέκδοτη δι-δακτορική μου διατριβή στο πανεπιστήμιο της Φραγκ-φούρτης (1972) που εξέταζε την σχέση αυθορμησίας και νόμου στην καντιανή κοινωνική θεωρία. Η διατριβή αυτή γράφτηκε στο πνευματικό περιβάλλον της Φραγκφούρτης της περιόδου μετά το 1968, σε ένα πανεπιστήμιο που πρω-τοστάτησε στις εξεγέρσεις της νεολαίας της εποχής αυ-τής, όπου είχα την τύχη να παρακολουθήσω παραδόσεις και σεμινάρια των Αντόρνο, Χορκχάιμερ (Horkheimer) και Χάμπερμας (Habermas) και να συνεργασθώ ως μεταπτυχια-κός φοιτητής με τον Φέτσερ (I. Fetscher) και τον Σάαφ (J. Schaaf), αλλά και με δύο από τους πολύ νέους τότε πανε-πιστημιακούς, τον Ράιχελτ (Η. Reichelt) και τον Έλληνα

29


Δ. Μαρκή, με τους οποίους από τότε διατηρώ στενή φιλία. Στην εργασία αυτή είχα θέσει ένα ερώτημα που σήμε-

ρα ίσως θεωρείται αυτονόητο, αλλά την εποχή εκείνη ήταν ασυνήθιστο και μάλιστα ξένιζε, το ερώτημα για την σχέση της λογικής μορφής και των υπερβατολογικών όρων της γνώσης και της πράξης προς την θεωρία των πο-λιτικών θεσμών. Αναλύσεις που αφορούσαν αυτή την σχέ-ση είχαν πάψει να εμφανίζονται στην βιβλιογραφία από την δεκαετία του 1920 -με εξαίρεση ίσως τις εργασίες του Λέμαν (G. Lehmann). Η «σύγχρονη» θεωρία της δεκαετίας του εξήντα που αφορούσε τους πολιτικούς θεσμούς στο έργο του Καντ, τους αντιμετώπιζε ως ένα αντικείμενο που ήταν σημαντικό από πολιτειολογική άποψη (λ.χ. θεωρία κοινωνικών συμβολαίων, θεωρία κυριαρχίας), χωρίς να ενδιαφέρεται για την ύπαρξη ή όχι μιας εσωτερικής σχέ-σης της πολιτικής θεωρίας με την γνωσιοθεωρία ή την τε-λεολογία του Καντ. Σε αντίθεση προς τον τρόπο αυτό θεώ-ρησης ήμουν, πιστεύω, τότε από τους πρώτους που έθεσαν στο κέντρο του ενδιαφέροντος της έρευνας ακριβώς αυτή την εσωτερική σχέση. Ζήτησα να κατανοηθούν οι λογι-κές μορφές, όπως είναι ο χωρισμός νόμου και εφαρμογής στην γνωσιοθεωρία, ή ο χωρισμός αισθητικού και νοητι-κού και ο αναδιπλασιασμός του τελευταίου σε διάνοια και λόγο, ως αφαιρέσεις που αντανακλούν κοινωνικές πρακτι-κές, οι οποίες αφορούν τον χωρισμό κοινωνίας και πολι-τικής, εξουσιαστών και εξουσιαζομένων, θεωρίας και πρά-ξης στις νεωτερικές κοινωνίες. Την ίδια περίπου εποχή ο Κάουλμπαχ (F. Kaulbach) δημοσίευσε τις εργασίες του για την σχέση νομικών και γνωσιοθεωρητικών μορφών στον Καντ (πρβλ. την ιδέα του λόγου ως δικαστή που κρίνει ως προς το δίκαιο των αξιώσεων των φιλοσοφικών επιχειρη-μάτων), ενώ ο Σναίντελμπαχ είχε ήδη παρουσιάσει την σχέση της έννοιας προς τις «δικές της» στιγμές στην εγε-λιανή Λογική ως σχέση ιδιοκτησίας.

Και όμως, ακόμη και μερικά χρόνια αργότερα, αυτός ο τρόπος ανάλυσης δεν είχε γίνει γενικά αποδεκτός. Όταν


δημοσιεύτηκε το γερμανικό μου βιβλίο, ένας πολύ γνω-στός μελετητής της πολιτικής θεωρίας του Καντ αφιέρω-σε δύο σελίδες στο περιοδικό Kant-Studien για να μου προ-σάψει ότι δεν είχα λάβει επαρκώς υπόψιν την πολιτειο-λογική βιβλιογραφία για τον Καντ (δύο φορές μάλιστα φέρνει ως παράδειγμα ότι δεν είχα παραπέμψει σε ένα δικό του βιβλίο!). Στις τελευταίες δύο αράδες του βιβλιο-κριτικού αυτού κειμένου γράφει ωστόσο, κάπως απορημέ-νος και σαν να μην ξέρει πώς να το εντάξει: «Το μόνο εν-διαφέρον αυτής της εργασίας είναι ότι διερευνά την σχέ-ση γνωσιοθεωρητικής και πολιτικής μορφής στον Καντ». Αλλά ακριβώς περί αυτού επρόκειτο!

Μεταφέρω εδώ ότι είχα γράψει στην «Σημείωση για τον αναγνώστη» που είχε προταχθεί στην (ελληνική) έκδοση του Α' μέρους του βιβλίου αυτού: «Το μελέτημα που ακο-λουθεί επιχειρεί μια εισαγωγή στην πολιτική και κοινω-νική θεωρία του Καντ θέτοντας στο κέντρο της έρευνας το ερώτημα για τον χαρακτήρα των πολιτικών θεσμών. Δεν πρόκειται δηλαδή απλώς για ανάπτυξη της καντιανής θεω-ρίας του φυσικού δικαίου, της θεωρίας της φυσικής κατά-στασης και του κράτους, όπως αυτές εκτίθενται στο πρώ-το μέρος της Μεταφυσικής των ηθών και στα μικρά πολιτι-κά δοκίμια του Καντ, αλλά για προσπάθεια ανακατασκευής τους βάσει της ανάλυσης των γνωσιοθεωρητικών και πρα-κτικο-φιλοσοφικών προϋποθέσεών τους και ξεκινώντας από την ενότητα του καντιανού έργου. Παράλληλα επιχει-ρείται η ένταξη των μορφικών στοιχείων της καντιανής θεωρητικής κατασκευής στα πλαίσια μιας κοινωνικής θεω-ρίας της αστικής πολιτικής κοινωνίας, μέσα στην οποία η καντιανή θεωρία γεννήθηκε και την οποία προσπάθησε να κατανοήσει και να νομιμοποιήσει.

Ο σκοπός λοιπόν αυτής της μελέτης για τον Καντ δεν έχει αυστηρά φιλολογικό ούτε όμως και ιστορικό χαρα-κτήρα, αλλά θεωρητικό και κοινωνικοεπιστημονικό. Γίνε-ται η προσπάθεια να αναπτυχθούν ερωτήματα και μέθοδοι


μελέτης στα πλαίσια της πολιτικής φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας της γνώσης που να προσεγγίζουν το καν-τιανό έργο ως «ιδεολογία», αλλά παράλληλα και ως θεω-ρητική κατασκευή που ξεπερνάει την ιδεολογία και μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε μέσω αυτής κατ' εξοχήν το πρόβλημα της σχέσης ιδεολογίας και κοινωνίας.

Προσπαθώ να αναπτύξω την έννοια του «κοινωνικού» μέσω των καντιανών γνωσιοθεωρητικών, τελεολογικών και ηθικών αναλύσεων και να προβάλω το ερώτημα της σύστασης των θεσμών ως λανθάνον, αλλά αποφασιστικό συνδετικό στοιχείο της φιλοσοφικής κατασκευής. Κάτω από αυτό το πρίσμα ο ανθρωποκεντρισμός του Καντ, η αντικατάσταση της δογματικής ενότητας του εγώ με τον κόσμο από τις κριτικές επεμβάσεις του εγώ, η μετάβαση από την υπακοή στην αυθεντία στην υπακοή στον έμφυτο ηθικό νόμο, παύουν να παρουσιάζονται ως αφηρημένη φι-λοσοφία και προβάλλονται ως «αποφάσεις» που παίρνει η δυτική θεωρητική συνείδηση πάνω σε καθαρά προβλή-ματα κοινωνικών εφαρμογών.

Οι «αποφάσεις» αυτές προϋποθέτουν την ιστορική ανά-πτυξη της αστικής κοινωνίας που αναπαράγεται μέσω της αγοράς αναπαράγοντας τα μέλη της ως ίσους και ελεύθε-ρους πολίτες. Οι κοινωνικές διαδικασίες καταμερισμού της εργασίας συντελούνται μέσα από την πράξη εγωιστικών μονάδων η φιλοσοφική συνείδηση οδηγείται να εντοπί-σει το «γενικό» συνδετικό στοιχείο της κοινωνίας στον χώρο του πολιτικού. Η πραγματικότητα και η θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης αναγκάζει τον διανοούμενο του λήγοντος 18ου αιώνα να σκεφθεί όχι μόνο την ιστορική σημασία των ανερχομένων ιδεωδών της ανθρώπινης ελευ-θερίας και αξιοπρέπειας, αλλά και την σημασία της ιστο-ρικής βίας, μέσω της οποίας επιβάλλεται η αστική κοινω-νική μορφή της ελευθερίας.

Τα θέματα αυτά θίγονται εδώ όπως διαθλώνται στο εσωτερικό του καντιανού έργου. Εδώ οι κοινωνικές πρα-κτικές αναλύονται από την σκοπιά απριόρι θεωρουμένων


φυσικοεπιστημονικών εφαρμογών και τεχνικών επιδεξιο-τήτων που αναπτύσσονται μέσω του «φυσικού» ανταγωνι-σμού. Οι πρακτικές αυτές αντιμετωπίζονται στα πλαίσια μιας «θεωρίας» των εφαρμογών και αντιπαρατίθενται στην ηθική πράξη, που δικαιώνει και την φιλοσοφία. Όμως ο φορμαλισμός της πρακτικής ηθικής συνείδησης, που έχει σκοπό να την κρατήσει καθαρή από κάθε είδους εγωιστι-κά κίνητρα, μοιάζει να καλύπτει ταυτόχρονα και την αδυ-ναμία της μπρος σε διαδικασίες γενικής επιβολής του κοι-νωνικού εγωισμού, διαδικασίες που διέγνωσε αλλά δεν μπορεί να επηρεάσει.

Η καντιανή τοποθέτηση των προβλημάτων αυτών επη-ρέασε διπλά την προοπτική μας· θέτοντας πρώτα ερωτή-ματα για τον χαρακτήρα ενός πραγματικού κοινωνικού «σχηματισμού» και φορμαλισμού, μέσα από τους οποίους αναπαράγεται η αστική πολιτική κοινωνία και θεμελιώνο-ντας ταυτόχρονα τον τρόπο που προβάλλονται και απαν-τώνται αυτά τα ερωτήματα στον θεωρητικό ορίζοντά μας. Θεμελιώνει, δηλαδή, η καντιανή σκέψη την γνώση μας της σύγχρονης κοινωνίας και στέκεται στην αρχή μιας παρά-δοσης που συνεχίζεται από τον Χέγκελ (Hegel), τον Μαρξ και τον Βέμπερ και στην οποία είναι υποχρεωμένος να ανατρέξει ο μελετητής της κοινωνικής θεωρίας και των πολιτικών θεσμών, προκειμένου να κατανοήσει τον σύγ-χρονο κόσμο.»

Όσον αφορά την διάρθρωση της εργασίας αυτής: Προτάσ-σεται μια Εισαγωγή στην οποία εκτίθενται οι αρχές της καντιανής φορμαλιστικής μεθοδολογίας στην σχέση της με το ορθολογικό φυσικό δίκαιο και το ιδεώδες μιας έλ-λογης πολιτείας. Στο πρώτο μέρος που ακολουθεί αναλύε-ται η σχέση της έννοιας του Λόγου και των πολιτικών θε-σμών στο έργο του Καντ και αναπτύσσεται η καντιανή έν-νοια μιας διαλεκτικής των κοινωνικο-πολιτικών σχέσεων. Σε σχέση με την έννοια του Λόγου ανακατασκευάζεται η καντιανή κριτική της ιδέας της κοινωνίας ως σχέσης υπα-


γωγής και τυποποίησης και, σε αυτή την βάση, η ανακα-τασκευή των καντιανών χωρισμών μεταξύ θεωρίας και πράξης. Στο δεύτερο μέρος αναπτύσσονται οι έννοιες της «φυσικής κατάστασης» και του «φυσικού δικαίου» στα πλαίσια μιας θεωρίας των πολιτικών θεσμών και επιχει-ρείται η σύνδεση της θεωρίας του φυσικού δικαίου με την προβληματική της τελεολογίας της ιστορίας στο καντια-νό έργο. Σε ένα τρίτο μέρος αναλύεται η θεωρία του κρά-τους ως θεωρία αυτόνομης θεσμικής δράσης. Η ανάλυση επιχειρεί να ανακατασκευάσει την λογική δομή της θεω-ρίας των πολιτικών θεσμών σε επιμέρους πτυχές της που αφορούν τις κρατικές εξουσίες, την πολιτική δημοσιότη-τα, καθώς και την σχέση μεταξύ πολιτικής και οικονομι-κής δράσης.

Με την ευκαιρία της έκδοσης αυτής έχω προβεί σε ορισμένες αναδιατυπώσεις, αλλαγές στο ύφος και διορθώ-σεις που καθιστούν το κείμενο πιο προσιτό στον Έλληνα» αναγνώστη. Η μεταφορά από τα γερμανικά και η επιμέλεια έγινε από την Όλγα Σταθάτου την οποία ευχαριστώ θερ-μά για την πολύ αξιόλογη δουλειά της. Ακόμη ευχαριστώ τον Γιώργο Φάρακλα που συμπεριέλαβε την εργασία αυτή στην σειρά φιλοσοφικών κειμένων των εκδόσεων της «Εστίας».

Κ. Ψ., Αίγινα, Ιούνιος 2000

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φορμαλιστική μεθοδολογία και η ιδέα μιας έλλογης πολιτείας

Σ τ ο ΚΑΝΤΙΑΝΟ ΕΡΓΟ η κριτική του Λόγου χρησιμεύει ως οδηγητικό νήμα μιας κριτικής της κοινωνίας. Γι' αυτό τον λόγο η κοινωνική θεωρία του Καντ μπορεί, στον πυρήνα της, να ανακατασκευασθεί ήδη στην βάση των γνωσιοθεω-ρητικών και πρακτικών του θεωρήσεων. Ήδη μέσα στην έννοια της εποπτείας προκύπτει μια ένταση μεταξύ μορ-φής και ύλης, ως ένταση μεταξύ, αφ' ενός, μιας μαθηματι-κής αρχής που εξορθολογίζει τον χώρο και τον χρόνο και, αφ' ετέρου, μιας περιεχομενικής υποκειμενικής αρχής που προσιδιάζει στην υπερβατολογική φαντασία. Η ένταση αυτή παραπέμπει σε ένα στοιχείο κοινωνικότητας. Και οι δύο στιγμές της εποπτείας λειτουργούν ως αντικείμενο της σχηματοποιούσας δραστηριότητας της διάνοιας και μέσα στην ενότητά τους συνιστούν ήδη ένα προδιαμορφωμένο υλικό που είναι προορισμένο να υπαχθεί στις κατηγορίες. Η διαδικασία της ποσοτικοποίησης και της υπαγωγής δεν απαντάται μόνο στην γνωσιοθεωρία. Συνιστά εσωτερική, οργανωτική αρχή του Λόγου και σαν τέτοια διαμορφωτι-κή αρχή της κοινωνίας. Στην σφαίρα της κοινωνίας και του δικαίου καθορίζεται κατά γεωμετρικό τρόπο ακριβώς το «δικό μου» και το «δικό σου». Η ατομικότητα συγκροτεί-ται ως τέτοια μέσω της υπαγωγής της σε τυπικούς νόμους με γενικό κύρος. Ανθρώπινοι σκοποί, βιοτικά περιεχόμε-να και εικόνες της φαντασίας, δεν αποκτούν νόημα παρά ως αισθητικοποιήσεις κοινωνικών κατηγοριοποιήσεων. Οι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους δεν μπορούν να απο-κατασταθούν παρά μόνο μέσω του φορμαλισμού του Λό-γου. Ακόμα και οι σχέσεις μεταξύ των σωμάτων των αν-θρώπων διαμορφώνονται ως κτητικές σχέσεις, οι οποίες διέπονται από τους ορθολογικούς κανόνες που ρυθμίζουν

35


τις οικογενειακές σχάσεις. Την νόμιμη βάση προς τούτο παρέχει στους δρώντες ένα εμπράγματης υφής προσωπι-κό δικαίωμα που θεμελιώνεται στον λόγο.^

Η καντιανή κατανόηση της κοινωνίας και της πολιτι-κής βασίζεται σε μια θεωρία περί του πολιτισμού που προσ-ανατολίζεται προς νομικοθεσμικά πρότυπα. Οι βάσεις της έχουν αναπτυχθεί ήδη στην γνωσιοθεωρία και στην ηθι-κή. Το βασικό της θέμα είναι οι σχέσεις καταναγκασμού στον σύγχρονο πολιτισμό. Πρόκειται για τον καταναγκα-σμό που επιβάλλεται στα μέλη της κοινωνίας μέσα από τους θεσμούς και ο οποίος εμφανίζεται ως αναγκαιότητα της συμφιλίωσής τους με την πολιτική εξουσία. Ο καταναγκα-σμός δεν είναι τυχαίος, είναι αντίθετα αναγκαίος και συγ-κροτησιακός για την έλλογη σχέση. Οι απριορικές κα-τηγορίες, που θεμελιώνουν υπερβατολογικά τις φυσικές επιστήμες, θεμελιώνουν απριόρι και την κοινωνία, κατ' αρχήν ως σχέση καταναγκασμού, μετά ως ελευθερία. Η μετάβαση προς τον Λόγο συνιστά την σχέση πειθαρχίας -την αρχή της αυτοοργάνωσης του Λόγου που διαπερνά όλη την καντιανή συστηματική. Η πειθαρχία του καθαρού, του καθαρά πρακτικού και του τελεολογικού Λόγου τελικά θα οδηγήσει, επί πολιτισμικού επιπέδου, στην ελευθερία. Η ελευθερία πραγματώνεται με το να τεθεί το υπάρχον ως τυπικά γενικός ηθικός σκοπός. Ο μεθοδικός φορμαλισμός της καντιανής συστηματικής ανταποκρίνεται εδώ σε μια αληθινή σχέση, στον πραγματικό φορμαλισμό της αστικής κοινωνίας. Στην κοινωνία αυτή οι ανθρώπινες σχέσεις πραγματοποιούνται μέσω αφηρημένων σχέσεων ανταλλα-γής που οφείλουν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις γε-νικών νόμων, οι οποίοι προκύπτουν μέσω αφαίρεσης από την ατομικότητα του πράττειν. Η μορφή της αφαίρεσης ανυ-

' Πρβλ. Ι. Kant, IV, 389 κ.επ. Οι λατινικοί αριθμοί παραπέμπουν σε τόμους και οι αραβικοί σε σελίδες της εξάτομης έκδοσης του Weischedel, Wiesbaden 1956 (στην οποία αντιστοιχεί κατά την αρίθμη-ση των σελίδων η δωδεκάτομη έκδοση του Suhrkamp).


ψώνεται μέχρι του σημείου όπου καθίσταται αυτοθεμελιού-μενη πολιτισμική αρχή. Καθιστάμενη έλλογη, η κοινωνική μορφή συγκροτεί πραγματική δύναμη για το μεμονωμένο υποκείμενο. Ο νομικοπολιτικός φορμαλισμός, η αφαίρεση από ατομικούς σκοπούς και η θέση της μορφής του νόμου ως αυτοσκοπού, εμφανίζεται στο μεμονωμένο άτομο ως κυρίαρχη κοινωνική σχέση, μέσω της οποίας ποσοτικο-ποιούνται τα ιδιαίτερα βιοτικά περιεχόμενα και καθίσταν-ται επιδεκτικά υπολογισμού, τιθέμενα σε σχέση προς το γενικό. Το τυπικά γενικό αποτελεί την αυτονόητη προϋπό-θεση του πράττειν και συγχρόνως τον περιορισμό του.

Η γενικότητα του νόμου καθίσταται βασικό αντικείμε-νο της καντιανής έρευνας τόσο στην θεωρία περί του δι-καίου όσο και στις αναλύσεις που θεμελιώνουν τις φυσι-κές επιστήμες. Οι μεθοδολογικές τροποποιήσεις μεταξύ των ερωτημάτων που αφορούν, αφ' ενός, τις επιστήμες του πνεύματος και, αφ' ετέρου, τις φυσικές επιστήμες δεν θί-γουν, ωστόσο, την έννοια του νόμου. Οι τροποποιήσεις αυτές αφορούν μάλλον το πώς επιβάλλεται η γενική μορ-φή του νόμου στην φύση και στην κοινωνία. Ενώ οι φυσι-κές επιστήμες έχουν ως αφετηρία ένα αντικείμενο που συ-νιστά «μόνο» ύλη, μόνο περιεχόμενο προς προσδιορισμό, στην περίπτωση των κοινωνικών επιστημών την αφετηρία αποτελεί η αξίωση για αυτοπροσδιορισμό που εγείρει αυτή η ίδια η επιστήμη για λογαριασμό του ιδιαίτερου αντικει-μένου της, του ανθρώπου. Γι' αυτό τον λόγο ο Καντ αξιώνει από τις κοινωνικές επιστήμες να συλλαμβάνουν την μορφή του νόμου συγχρόνως και ως μορφή του πρακτικού αυτο-προσδιορισμού των ανθρώπων. Το εγχείρημα αυτό λαμβά-νει χώρα εντός της δομής του λόγου ως ιδιαίτερη συγκροτη-σιακή αρχή του Λόγου. Η κοινωνία παριστάνεται ως το νο-μικοθεσμικό γενικό που αντιπαρατάσσεται στο μεμονωμέ-νο άτομο (από εδώ προέρχεται και η κυρίαρχη άποψη στην βιβλιογραφία, ότι στον Καντ συμπίπτουν οι όροι «κράτος» και «κοινωνία»). Η σχέση γενικού και ιδιαίτερου είναι προσδιορισμένη από την σχεσιακή δομή του λόγου. Το γε-


νικό, η κοινωνία, στην οποία κυριαρχεί ο γενικός νόμος, διαμεσολαβείται από τις έλλογες στιγμές που συγκροτούν την κοινωνικοποίηση σύμφωνα με την δομή της κατηγορίας της σχέσεως. Εδώ η κοινωνικά ενεργός «ουσιαστικότητα» εκδηλώνεται μέσα στην ιδιοκτησία, η ενεργός «αιτιότητα» μέσα στην σύμβαση. Ως αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων, και ως θεμελίωσή τους, προκύπτει η σχεσιακή κατηγορία της «κοινότητας», που κατανοείται ως αλληλεπίδραση «ου-σιών» και δεσμευτικών υποσχέσεων μέσω των οποίων πραγματώνεται η κατ' εξοχήν κοινωνικοποίηση.

Η τροπική μορφή αυτών των σχέσεων συνίσταται στην αναγκαιότητα, δηλαδή στην λογική των αποτελεσματικών πραγματοποιήσεων των κοινωνικών δυνατοτήτων μέσω της πολιτικής. Στην κοινωνική θεωρία του της πολιτικής και της ιστορίας, ο Καντ εξετάζει έτσι την δυνατότητα, την πραγματικότητα και την αναγκαιότητα ουσιωδών, αιτιωδών και κοινωνικών σχέσεων ελευθερίας στην βάση μιας «α-ναγκαίας» κοινωνικής τάξης, που θεωρεί ότι έχει ήδη εγ-καθιδρυθεί. Ζητά από τους μεμονωμένους ατομικούς ιδιο-κτήτες να θέτουν την ίδια την μορφή της συνύπαρξής τους ως ηθελημένη μορφή ελευθερίας, την οποία οφείλουν να κατανοούν ανεξάρτητα από εγωιστικά («κατ' αίσθησιν») κίνητρα, ως το ηθικό προσδιοριστικό στοιχείο της βούλη-σής τους. Η πραγματοποίηση αυτής της δομής του εσωτε-ρικού νόμου της ηθικότητας είναι ανεξάρτητη από εξωτε-ρικούς όρους. Αναμένεται ωστόσο ότι μπορεί να προωθη-θεί κατ' εξοχήν σε κοινωνίες όπου έχει επιβληθεί η γενι-κή νομοθεσία (της οποίας η γενική νομική μορφή αντι-στοιχεί στην γενικότητα του ηθικού νόμου). Γι' αυτό τον λόγο η ανάλυση του φυσικού δικαίου κατανοείται από τον Καντ και ως ανάλυση της //^^/ν'/ς νομιμοποίησης του νομι-κοθεσμικού πλαισίου με το οποίο έρχεται αντιμέτωπο το μεμονωμένο άτομο στην νεωτερική κοινωνία.

Σύμφωνα με το μοντέλο του Καντ, η πολιτική μορφή αποτελεί την προσδιορισμένη μορφή μέσω της οποίας επι-βάλλεται ο Λόγος στην ανταγωνιστική αστική κοινωνία.


Η πολιτική συνείδηση συμπίπτει με την επίγνωση του με-μονωμένου δρώντος, ότι η μορφή της πράξης του είναι επι-τρεπτή από την πλευρά του αστικού νόμου και ότι αυτός ο νόμος είναι έλλογος. Ο φορμαλισμός του Λόγου πραγμα-τοποιείται μέσα από τον φορμαλισμό του πολιτικού νόμου.

Η καντιανή πολιτική θεωρία θεματοποιεί κατ' αυτό τον τρόπο ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό του αστικού κράτους. Σε αντίθεση προς την παραδοσιακή μορφή του κράτους, το νεωτερικό κράτος δεν έχει ένα προσδιορισμένο περιε-χόμενο, αλλά κατέχει απλώς την ικανότητα να γενικεύει και να επιβάλλει ένα περιεχόμενο σε μια κοινωνία η οποία είναι διαφοροποιημένη απ' αυτό. Η φορμαλιστική θεωρία του κράτους έχει ως αφετηρία τον δεδομένο χωρισμό ανά-μεσα στην μορφή του κράτους και στους κοινωνικούς σκο-πούς, χωρίς ωστόσο να θεματοποιεί λεπτομερέστερα την ιστορική διαδικασία που οδήγησε σ' αυτό τον χωρισμό. Ενώ στο ancien regime (προεπαναστατικό πολίτευμα) το πολιτικό στοιχείο ήταν συνδεδεμένο οργανικά με το οι-κονομικό, το θρησκευτικό κ.λπ. (ή μάλλον μ' αυτό που χα-ρακτηρίζεται ως πολιτικό, οικονομικό, θρησκευτικό κ.λπ. από την σκοπιά της αστικής κοινωνίας, η οποία έχει ως βάση της τον διαχωρισμό αυτών των στοιχείων), στο νεω-τερικό κράτος αυτά τα περιεχόμενα αντιπαρατίθενται σε αυτό ως εξωτερικές προς αυτό ιδιαιτερότητες. Το νεωτε-ρικό κράτος αποδεικνύεται ως φορμαλιστικό κράτος της «στέρησης» σε περιεχόμενα κατά την έκφραση του Μαρξ,^ εφ' όσον τα περιεχόμενα, με τα οποία συσχετίζε-ται ενεργά, βρίσκονται έξω απ' αυτό. Η καντιανή κατανόη-ση του κράτους αντανακλά μια ιστορική πραγματικότητα: Την διαδικασία της εκκένωσης του κράτους, που συμπίπτει με την διαδικασία της ιστορικής μετάθεσης των εξουσια-στικών σχέσεων εντός των τάξεων του ancien regime προς όφελος της ανερχόμενης αστικής τάξης. Πρόκειται για μια διαδικασία που οδήγησε στο σημείο ώστε η αστική τάξη

- Marx Engels Werke, τόμος 1, σελ. 358 (παραπέμπεται MEW).


να θέσει υπό τον έλεγχο της την κρατική εκτελεστική εξουσία. Η καντιανή μεθοδολογία ανυψώνει την πολιτι-κή έκφραση αυτής της μετατόπισης της δύναμης, την Γαλ-λική Επανάσταση, σε θεμελιωτική αρχή της τελεολογίας της ιστορίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Καντ δεν ανα-φέρεται στην Αγγλική Επανάσταση και στην Διακήρυξη των δικαιωμάτων του 1689 ούτε στην λοκιανή κατασκευή του φυσικού δικαίου ως έλλογης θεμελίωσης της ιστορίας, καθώς στην αγγλική εξέλιξη αντίκρυζε, βάσει των μεθο-δολογικών του παραδοχών, μια διακινδύνευση της ενιαίας αρχής της κυριαρχίας και τον κίνδυνο της αναγωγής της ιστορικής εξέλιξης στην δύναμη αντί για τον νόμο.^ Η αγ-γλική πολιτική θεωρία αναστοχάζεται τον τυπικό χωρισμό της γραφειοκρατίας από τα οικονομικά μέσα αναπαραγω-γής της δύναμής της. Τα μέσα τίθενται πλέον στην διάθε-σή της μόνο μετά την παροχή συγκατάθεσης των ελεγ-κτών-αντιπροσώπων της τάξης των ιδιοκτητών (δηλαδή των κοινοβουλίων)."^ Η θεωρία αυτή θεματοποιεί κατ' αυτό τον τρόπο μια πραγματική ιστορική διαδικασία γένεσης των λειτουργιών του σύγχρονου κράτους μέσω συμβιβα-σμών και αποφάσεων που προκύπτουν από ενεργές διαδι-κασίες βουλήσεως των αστών ιδιοκτητών. Οι κρατικές δραστηριότητες αποκτούν νόημα με το να αποδίδουν στις πραγματικές κυβερνητικές ενέργειες μια γενική πολιτική μορφή εγκυρότητας. Αυτή η κανονιστική δραστηριότητα ανατρέχει σε μια πραγματική βάση, στον βαθμό που ανα-γνωρίζει ως φορείς συμφερόντων των πολιτικών αποφά-σεων εκείνες τις κοινωνικές δυνάμεις, που συνιστούν τους εκθέτες του νεωτερικού οικονομικού τρόπου παραγωγής. Πρόκειται για τις δυνάμεις που ιδιοποιούνται, μέσω της δραστηριοποίησής τους στις αγορές, το υπερπροϊόν, από

3 Πρβλ.VI, 363-4 και σημ. ^ Πρβλ. Η. Sultan, «Bürokratie und politische Machtbildung», στο: Η.

Sultan, W. Abendroth, Bürokratischer Verwaltungsstaat und soziale Demo-kratie, Αννόβερο και Φραγκφούρτη 1975, σελ. 7-44.


το οποίο χρηματοδοτείται η κρατική μηχανή (λ.χ. μέσω φόρων). Ο φορμαλισμός του κράτους επιβάλλεται ιστορι-κά μόνον αφού το κοινωνικό περιεχόμενο, η κοινωνική ανάπτυξη και η γενίκευση αποτελεσματικών κοινωνικών ανταλλακτικών πράξεων (χωρίς τυχόν εμπόδια από πολι-τικούς φραγμούς) έχουν καταστεί η αυτονόητη βάση της αστικής πολιτικής κοινωνίας. Η ολοκληρωμένη πολιτική διαδικασία, που οδήγησε εκεί, συνιστά πραγματικό και αναγκαίο πολιτικό σύστοιχο της οικονομικής διαδικασίας γένεσης της νεωτερικής αστικής κοινωνίας.

Επειδή στην Γερμανία η πραγματική μετατόπιση της δύναμης μέσα στην κοινωνία, στον βαθμό που πραγματο-ποιήθηκε, έλαβε χώρα ακριβώς μέσα από συμβιβασμούς με το «παλαιό» πολιτικό κράτος, οι ιδεαλιστικές θεωρίες περί κράτους υποχρεώθηκαν να υιοθετήσουν ως αφετηρία τους ένα μοντέλο φυσικού δικαίου με «ψυχολογική» δομή (μοντέλο γνωστικοπρακτικών δυνάμεων), στην έλλογη θε-μελίωση του οποίου υπεισέρχονται στιγμές παραδοσιακού κράτους. Η ενεργητικότητα (αυθορμησία) αυτού του κρά-τους δεν ανακόπτει στο καντιανό μοντέλο την αυθορμη-σία των μελών αλλά αντιθέτως καθιστά δυνατή την ανά-πτυξή τους και την ένταξή τους σε ένα οργανικό όλο. Το κράτος αποκτά τον λογικό χαρακτήρα ενός έλλογου συλ-λογισμού που αφορά την λογική αναγκαιότητα αποδοχής της συντεταγμένης κυρίαρχης κοινωνίας. Από την αυθορ-μησία και αυτενέργεια της κοινωνίας αυτής (εκδηλούμε-νες στις κρατικές εξουσίες) παράγεται η αυθορμησία και η αυτενέργεια των πολιτών. Αυτή η δομή νοείται στην εγε-λιανή δομή της ιδεατότητας του κράτους στην έσχατη συν-έπειά της ως ταυτότητα της σκοπιάς, αφ' ενός, του μεμο-νωμένου πολίτη και αστού-ιδιοκτήτη και, αφ' ετέρου, της κρατικής κυριαρχίας μέσα στην έννοια.^ Η δομή αυτή ανα-

^ Πρβλ. για την ταυτότητα της αυτοσυνείδησης του μεμονωμένου ατόμου και της πολιτικοκοινωνικής ολότητας στην εγελιανή θεωρία περί κράτους: Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, § 142, 257.


πτύχθηκε ήδη στο έργο του Καντ στις βασικές γραμμές της με την μορφή μιας θεωρίας για την αντιπροσώπευση: Μέσω της αυθορμησίας του κράτους εκπροσωπούνται οι πολίτες χωρίς ωστόσο να προβλέπεται μια πρόσθετη βαθ-μίδα ελέγχου των αντιπροσώπων των πολιτών (όπως αυτή που απαιτείται από το αγγλικό φυσικό δίκαιο), η οποία θα μπορούσε να αμφισβητήσει ή να περιορίσει την πραγμα-τική δύναμη του αρχηγού του κράτους. (Οι καντιανοί πε-ριορισμοί της κρατικής δράσης έχουν κανονιστικό μόνο και όχι πραγματικό χαρακτήρα.)

Η αυθορμησία του πολιτικού-θεσμικού πλαισίου παρέ-χει, ως έλλογη αυθορμησία, την νομιμοποιητική βάση για την κοινωνία. Η καντιανή θεωρία περί κράτους, ως θεω-ρία νομιμοποίησης των εγκαθιδρυμένων γενικών πολιτι-κών θεσμών, αναπτύσσεται στην βάση της λογικής σχέ-σης «κράτους διανοίας» και «κράτους του Λόγου». Ο ανα-διπλασιασμός του γενικού σε γενικό διανοίας και γενικό του Λόγου έχει ήδη στην γνωσιοθεωρία το νόημα ότι συν-δέει την γνώση που διασφαλίστηκε γνωσιοθεωρητικά -το υλικό που τέθηκε κάτω από μια γενική μορφή- με σημαν-τικές από πρακτικής απόψεως αρχές. Αυτός ο αναδιπλα-σιασμός επανεμφανίζεται στα πλαίσια της κοινωνικοφιλο-σοφικής και θεσμοθεωρητικής κατασκευής ως απαίτηση να νοούνται οι αστικοί, ορθολογικοί πολιτικοί θεσμοί ως μια απριόρι δομή πραγματοποίησης ενός έλλογου συλλο-γισμού, μέσω του οποίου παράγεται η πολιτική ενότητα της κοινωνίας. Η εξασφάλιση που παρέχει η επενέργεια ενός γενικού συντάγματος, του διανοητικού κράτους, ισχύει ως όρος έλλογης πολιτικής. Όμως για τον Καντ - ο οποίος επιχειρηματολογεί από την σκοπιά του εγκαθιδρυ-μένου αστικού πολιτικού συντάγματος- η ύπαρξη του κρά-τους διανοίας συνιστά και ερμηνευτικό όρο για τον στο-χασμό της ιστορίας εν γένει. Η μέχρι τώρα ιστορία εκτί-θεται ως τελεολογική ανάπτυξη ιστορικών μορφωμάτων που οδηγούν προς σχέσεις διεπόμενες από την διάνοια. Εκτίθενται δηλαδή ως σχέσεις οιονεί υπαγωγών των επι-


μέρους ιστορικών μορφών υπό την γενικότητα του νόμου του κράτους της διανοίας. Αυτό το κράτος νομιμοποιείται, μέσα σε έλλογα τελεολογικά συμφραζόμενα, ως μια αναγ-καιότητα που μπορεί να οδηγήσει στην ελευθερία και μά-λιστα θα πρέπει, εν όψει πρακτικών σκοπών, να οδηγή-σει στην ελευθερία. Επισημαίνεται ότι, εν προκειμένω, και οι τροπικές κατηγορίες «μπορεί» (δυνατότητα) και «πρέπει» (αναγκαιότητα) αποτελούν μέρος της τελεολο-γικής πολιτισμικής ανάλυσης ως έλλογες εννοιολογήσεις οι οποίες την καθιστούν δυνατή. Η τελεολογία του Λόγου που είναι θεμελιωτική για μια θεωρία της ιστορίας, δηλα-δή αποδεικτική της συγκρότησης της αστικής κοινωνίας, αναπτύσσεται στην βάση των ήδη διαμορφωμένων αστικών σχέσεων προς την κατεύθυνση μιας θεωρίας με αντικεί-μενο την πολιτική σύνταξη αυτών των σχέσεων. Κάθε εμπειρικό σύνταγμα αναφέρεται σε ένα δικαιικό-διανοη-τικό σύνταγμα, κι αυτό στο σύνταγμα του Λόγου (στην δομή του Λόγου). Αν η διανοητική γενικότητα συνιστά μια μορφή (συνδεδεμένη με τον καταναγκασμό) από την σκο-πιά ενός εγωιστικού δρώντος, από την σκοπιά του Λόγου συνιστά ένα περιεχόμενο, το οποίο θα πρέπει να οδηγη-θεί πλησιέστερα προς τον έλλογο σκοπό μέσω αυθόρμη-των ενεργημάτων του Λόγου.

Η καντιανή θεωρία συλλαμβάνει την κοινωνική αυθορ-μησία ως αυθορμησία των αποτελεσματικών θεσμών που εκπροσωπούν σε γενικό επίπεδο την δράση των μεμονω-μένων αστών-πολιτών. Στην δομή αντιπροσώπευσης αντι-στοιχούν κοινωνικές και πολιτικές επικοινωνιακές διαδι-κασίες, τις οποίες αναπτύσσει μια θεωρία της αστικής δη-μοσιότητας. Μια τέτοια θεωρία δεν μπορεί να αναπτυχθεί, σύμφωνα με τον Καντ, ανεξάρτητα από την πραγμάτευση του ζητήματος για την θέση και την αποτελεσματικότητα της επιστήμης στην νεωτερική κοινωνία. Η δημοσιότητα αποκαθίσταται από την διαμόρφωση επικοινωνιακών σχέ-σεων ανάμεσα σε ερευνητές επιστήμονες, πολιτικά υπεύ-θυνες κυβερνήσεις και πολίτες. Οι σχέσεις όμως αυτές


μπορούν να προκύψουν μόνο στην βάση ενεργοποιημένων θεσμών της διανοίας και του Λόγου. Η δημοσιότητα ως κοινότητα διαλεγομένων πολιτών συνιστά ένα αίτημα για την επιδιωκόμενη έλλογη κοινωνικότητα του μέλλοντος. Για την σύγχρονή του εποχή η δημοσιότητα συνιστά, κατά τον Καντ, απλώς διαμεσολάβηση της κυρίαρχης κοινωνι-κής αυθορμησίας (του αποτελεσματικού πολιτικού πράτ-τειν) με την δεκτικότητα αυτών που πρέπει να θεωρούν ότι εκπροσωπούνται από αυτή την αυθορμησία. Είναι μια βαθ-μίδα αναστοχασμού πραγματικών πολιτισμικών εντάσεων, η οποία αφορά ιδιαίτερα την συγκρότηση της πολιτικά αποτελεσματικής πράξης όπως την διαμορφώνουν οι εγκα-θιδρυμένοι χωρισμοί στο σύστημα της γνώσης και στο κοι-νωνικό σύστημα. Το πράττειν του μεμονωμένου ατόμου αποκτά σημασία ως συμβολή στην πραγματοποίηση της πολιτικής πρακτικής, τούτο όμως σημαίνει ότι μπορεί να είναι σημαντικό από πολιτική άποψη ως πραγματοποίηση του ίδιου του Λόγου, ο οποίος εδώ έχει θέση ως αρχή της ενότητας της κοινωνίας, ως αρχή πολιτικής κοινωνικο-ποίησης. Η θεωρία του Λόγου μπορεί να ερμηνευθεί ως θεωρία μιας κοινωνίας στην οποία το γενικό επιβάλλεται μέσω των ιδιαιτέρων στόχων. Ο χαρακτήρας αυτού του γε-νικού συμπίπτει με την πολιτική του εκπροσώπηση στο αστικό κράτος και με την ενεργητικότητα των πολιτικών θεσμών. Ο Καντ προσεγγίζει την κοινωνική αυθορμησία από την πλευρά της πολιτικής μορφής. Η καντιανή θεω-ρία του πολιτισμού, της πολιτικής και της ιστορίας κατα-νοεί την κοινωνία ως μια σχέση υπαγωγής των παθητικών περιεχομένων στον γενικό νόμο, εφ' όσον αυτή αυτοαναι-ρείται θέτοντας ως σκοπό την μορφή του ίδιου του φορ-μαλιστικού Λόγου της. Η θεωρία αυτή δεν αμφισβητεί τον κυρίαρχο φορμαλισμό στην αστική κοινωνία, αλλά απαι-τεί από τους ανθρώπους, που ζουν σ' αυτή την κοινωνία, να ηθικοποιήσουν τον κοινωνικό φορμαλισμό μέσα από μη εξαρτώμενα από όρους ηθικά ενεργήματα.

Α'

To πρόβλημα της θεμελίωσης μιας κριτικής του θεσμικού λόγου

και η καντιανή διαλεκτική

1. Η κ α ν τ ι α ν ή θ ε ω ρ ί α της κ ο ι ν ω ν ί α ς και το π ρ ό β λ η μ α της ε φ α ρ μ ο γ ή ς γ ε ν ι κ ώ ν κ α ν ό ν ω ν σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α

Κ Α Θ Ε ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ανάπτυξης της καντιανής θεωρίας των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών έχει πρώτα να αντιμε-τωπίσει το ερώτημα της σχέσης της θεωρίας αυτής με το όλο σύστημα θεμελίωσης θεωρίας, πράξης και τελεολο-γίας στο καντιανό έργο. Οι πολιτικές και πολιτισμικές αντινομίες, που επισημαίνει η καντιανή σκέψη, δεν μπο-ρούν να κατανοηθούν παρά ως εκφράσεις και συχνά επι-καλύψεις βαθύτερων διαλεκτικών αντινομιών, των οποίων η κατανόηση προϋποθέτει την αναγωγή στις θεμελιώδεις αρχές της καντιανής συστηματικής, δηλαδή στον χωρισμό εποπτείας και διανοίας στα πλαίσια του γνωσιοθεωρητι-κού-φυσικομαθηματικού συστήματος της Κριτικής του κα-θαρού λόγου και στον χωρισμό του όλου γνωσιοθεωρητι-κού συστήματος -ως συστήματος φυσικομαθηματικά ελεγ-μένης θεωρίας και εφαρμογής- από το επίπεδο της πρα-ξεολογίας.

Το σύστημα θεωρητικού, πρακτικού και τελεολογικού λόγου συνιστά κατά τον Καντ την ολότητα των προϋπο-θέσεων των δυνατών προσβάσεων του ανθρώπου προς τον εαυτό του και τον κόσμο. Πρέπει να αναζητήσουμε λοι-πόν στην εσωτερική δομή αυτού του συστήματος και την θεμελίωση των θεσμών υπό καντιανές προϋποθέσεις. Ο Καντ δεν έθεσε βέβαια ο ίδιος ριζικά το πρόβλημα της θε-μελίωσης μιας θεωρίας των πολιτικών και πολιτισμικών θεσμών, όπως αυτό έγινε αργότερα από τον Ντίλταϋ (Dil-

45


they), τον Λασκ (Ε. Lask) και τον Ρίκερτ (Rickert). Έθεσε όμως βασικές αφετηρίες για μια τέτοια θεμελίωση στα πλαίσια της διερεύνησης των αρχών και της αυτοσύστα-σης του Λόγου. Ο καντιανός πρακτικός Λόγος είναι στην εσωτερική του σύσταση κοινωνικός, αποτελεί μεταφυσι^ κή αντιπροσώπευση και οντολογικοποίηση μιας κοινωνίας που αυτοσυνιστάται, αυτοθεσπίζεται πρωταρχικά ως επο-πτική δύναμη, ως διανοητική και έλλογη ενεργοποίηση, ως τελεολογία, συνιστώντας ταυτόχρονα τις εσωτερικές της σχέσεις ως κατηγορήματα του εαυτού της.

Τον σημερινό μελετητή ενδιαφέρει η διερεύνηση μιας θεωρίας του θεσμικού Λόγου υπό καντιανές προϋποθέσεις ως έρευνα μιας από τις σημαντικότερες θεωρίες της σύγ-χρονης εποχής για το φυσικό δίκαιο, που επιχειρεί να κατανοήσει το πολιτικό και το θεσμικό ξεκινώντας από την ενότητα των μορφών αυτών και ακολουθώντας το αί-τημα μιας ενιαίας θεωρητικής θεμελίωσής τους. Στα πλαί-σια της προβληματικής αυτής εντάσσεται και το ερώτημα για την σύσταση της ίδιας της θεωρητικής στάσης σε σχέ-ση με το ιδιαίτερο αντικείμενό της: την αστική πολιτική κοινωνία.

Στην καντιανή θεωρία, η αναζήτηση των λογικών δο-μών που συνιστούν το κοινωνικοπολιτικό αποτελεί ταυτό-χρονα αναζήτηση των δομών, τις οποίες η κλασική θεω-ρία έκρινε θεμελιακές για την κοινωνική σύνθεση και την μεθοδική ανάπτυξη των πολιτικών θεσμών, αλλά και των κριτηρίων, που οδήγησαν την καντιανή σκέψη να αποδε-χτεί συγκεκριμένου τύπου θεμελιώσεις ως μεθοδολογικά ενδιαφέρουσες και να απορρίψει άλλες, να προβεί σε συγ-κεκριμένου τύπου συνδέσεις και να απορρίψει άλλες. Η έρευνά μας αναφέρεται λοιπόν βασικά στο πρόβλημα της εσωτερικής σχέσης των γνωσιοθεωρητικών, πρακτικών και τελεολογικών προσβάσεων της θεματικής του κοινω-νικοπολιτικού είναι στο καντιανό έργο με τις ειδικές καν-τιανές αναλύσεις για την κοινωνία και την πολιτική. Η δυσκολία μιας τέτοιας αναζήτησης συνίσταται στο γεγο-


νός ότι τα ίδια τα κείμενα, στα οποία αναφερόμαστε, μό-νον έμμεσα δηλώνουν την εσωτερική αυτή σχέση. Αν και ο Καντ πίστευε ότι οι τρεις Κριτικές του θεμελιώνουν τις προϋποθέσεις έρευνας της ολότητας των γνωστικών και πρακτικών στάσεων του ανθρώπου, δεν ασχολήθηκε όμως συστηματικά με την ιδιαίτερη θεμελίωση μιας κριτικής του θεσμικού Λόγου. Έτσι και η ίδια η δυνατότητα μιας τέ-τοιας θεμελίωσης είναι θέμα της αναζήτησής μας.

Ξεκινώντας από την καντιανή θεμελίωση της γνωσιο-θεωρίας στην Κριτική του καθαρού λόγου αντιμετωπίζομε αμέσως την γνωσιοθεωρητική διατύπωση ενός θέματος, που έχει κεντρική σημασία για την κατανόηση των συγ-χρόνων θεσμών: Πρόκειται για το πρόβλημα της «εφαρ-μογής». Η καντιανή έννοια του «υπερβατολογικού» δεν περιλαμβάνει απλώς την διερεύνηση απριόρι νόμων που συγκροτούν τις προϋποθέσεις της γνώσης και την θεμελίω-ση των φυσικών επιστημών, αλλά εξαρτά την εγκυρότητα αυτών των νόμων από την εφαρμογή τους σε αντικείμενα της εμπειρίας.^

Ο Καντ προβαίνει σε μια συγκεκριμένου τύπου παρα-γωγή από την έννοια της συνθετικής ενέργειας της διά-νοιας ενός συνόλου απριόρι κατηγοριών, τις οποίες αντι-λαμβάνεται ως όρους της δυνατότητας της επιστημονικής εμπειρίας εν γένει. Η εμπειρία προϋποθέτει κατά τον Καντ την δυνατότητα συνθετικών κρίσεων απριόρι, δηλαδή κρί-σεων που κατασκευάζονται μεν απριόρι (χωρίς αναδρομή σε εμπειρικά δεδομένα), στις οποίες όμως το κατηγορού-μενο δεν περιέχεται στο υποκείμενο. Για τον Καντ, τέτοια είναι λ.χ. η κρίση: «Ό,τι συμβαίνει έχει μια αιτία». Από την έννοια του συμβαίνειν μπορεί κανείς να συναγάγει αναλυτικά την διαδοχή σημείων στον χρόνο, όχι όμως και την έννοια της αιτίας. Η έννοια αυτή προκύπτει αν ανα-φερθούμε στην ολότητα των απριόρι διανοητικών αρχών

' Πρβλ. την καντιανή ανάλυση της Υπερβατολογικής λογικής {ΚΚΛ, Β 79 κ.επ., Α 55 κ.επ.).


(κατηγοριών), στις οποίες περιέχεται ως κατηγορία της σχέσης. Η ύπαρξη των κατηγοριών αποδεικνύεται κατά τον Καντ από την ίδια την ύπαρξη των φυσικών επιστη-μών. Ο Καντ υποστηρίζει ότι η ύπαρξη κατηγοριών απριό-ρι έχει νόημα μόνο ως προς την εφαρμογή των αρχών αυ-τών στον κόσμο των φαινομένων, δηλαδή ως υπερβατολο-γική αρχή της θεμελίωσης έγκυρης φυσικό επιστημονική ς γνώσης. Εδώ γίνεται φανερό, ότι οι συνθετικές κρίσεις απριόρι αποκτούν τον συνθετικό απριόρι χαρακτήρα τους ως όροι της επιστημονικής στάσης του ανθρώπου απέναντι στην φύση, ο οποίος τελικά γνωρίζει την φύση στον βαθ-μό που την ανάγει στο εννοιακό πλαίσιο που θεμελιώνει την κοινωνική του πρακτική. Αυτή η επιστημολογική αλή-θεια, την οποία έθεσε ο Βίκο (Vico) για τις ιστορικές επι-στήμες, γίνεται στον Καντ υπερβατολογικός όρος θεμε-λίωσης της φυσικής επιστήμης που συνοψίζεται στην θέση, ότι οι αρχές που αποτελούν προϋποθέσεις της εμπει-ρίας αποτελούν ταυτόχρονα όρους των αντικειμένων της. Η ίδια η φυσικοεπιστημονική πρακτική έχει μια υπερβα-τολογική θεμελίωση, σύμφωνα με την οποία συνθετικές κρίσεις απριόρι είναι δυνατές μόνον ως προς την εφαρμο-γή των απριόρι αρχών σε αντικείμενα της εποπτείας στον χωροχρόνο.

Το πρόβλημα της εφαρμογής των γενικών απριόρι νό-μων της διανοίας στην εμπειρία προϋποθέτει τον χωρισμό διανοίας και εποπτείας, «ανώτερης» και «κατώτερης» γνω-στικής δύναμης. Το καντιανό ερώτημα για την σύνδεση των δύο πηγών γνώσης λαμβάνει ως δεδομένο αυτό τον χω-ρισμό. Ο Καντ πραγματεύεται το ερώτημα της εσωτερικής σύνδεσης της εποπτείας με την διάνοια ως πρόβλημα της εφαρμογής των διανοητικών κατηγοριών στην εποπτεία στις αναλύσεις του του «σχηματισμού» στην Κριτική του καθαρού λόγου} Το υπερβατολογικό «σχήμα» μεσολαβεί

2 Πρβλ. την καντιανή ανάλυση του σχηματισμού στην Υπερβα-τολογική αναλυτική {ΚΚΛ, Β 176 κ.επ., Α 137 κ.επ.).


μεταξύ κατηγορίας και εμπειρίας, μεταξύ ανώτερης και κατώτερης γνωστικής δύναμης. (Η ίδια η θεωρία του σχη-ματισμού, δηλαδή της διαμεσολάβησης μεταξύ των άκρων του γνωσιοθεωρητικού δυϊσμού, μπορεί να θεωρηθεί ως προσπάθεια να ξεπεραστεί ο αυστηρός χαρακτήρας του χωρισμού που χαρακτηρίζει την καντιανή σκέψη και να ερευνηθούν μορφές σκέψης που διαλεκτικοποιούν τους καντιανούς δυϊσμούς.)

Η δυϊστική αντίληψη των δυνάμεων οδηγεί στο ερώ-τημα, ποια από τις δυο δυνάμεις είναι σε σχέση με την άλλη θεμελιακή και ποια θεμελιούμενη. Βέβαια, η ίδια η ιδέα του δυϊσμού αποκλείει εδώ μία θεμελίωση με την έν-νοια της πλήρους παραγωγής. Υπάρχει ωστόσο το πρόβλη-μα της θεμελίωσης ως μορφικού καθορισμού, ως χαρακτη-ρισμού της μίας δύναμης από την άλλη. Ο ίδιος ο Καντ,^ στην ά έκδοση της Κριτικής του καθαρού λόγου, δημιουρ-γεί την εντύπωση, ότι ο σχηματισμός είναι ενέργεια της υπερβατολογικής φαντασίας. Η υπερβατολογική φαντασία ενεργεί μέσα στην εποπτεία ως ικανότητα δημιουργικής αναπαραγωγής εικόνων μέσα στον χωροχρόνο. Η ίδια της η εποπτική ενέργεια παρέχει το υλικό στο τυπικό απριό-ρι της εποπτείας (στον φυσικομαθηματικό χωροχρόνο). Έτσι η ανθρώπινη εποπτεία δεν εξαντλείται σ' ένα απριό-ρι φυσικομαθηματικό χαρακτήρα, αλλά είναι ταυτόχρονα βιωμένη, καθώς μετέχει του φανταστικού και θεμελιώνε-ται σε εικόνες· δηλαδή η εποπτεία είναι σχέση βιωμένη, απεικόνιση στον χρόνο που διαμεσολαβείται από έναν, θα λέγαμε, τεχνικό χαρακτήρα, από ένα φυσικομαθηματικό απριόρι του χωροχρόνου.

Ξεκινώντας από μια τέτοια προβληματική, θα μπορού-σε κανείς να υποθέσει ότι ο σχηματισμός στον Καντ, η διαμεσολάβηση διανοίας και εποπτείας, δεν είναι τίποτε άλλο από ενέργεια της υπερβατολογικής φαντασίας, απο-

3 Πρβλ. την καντιανή ανάλυση: «Περί των απριόρι λόγων της δυ-νατότητας της εμπειρίας» {ΚΚΛ, Α 96 κ.επ.).


κρυστάλλωμά της: Ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον που συνί-σταται στο φαντασιακό, το οποίο αποκρυσταλλώνει σχή-ματα, έννοιες και ορθολογικές μορφές που αυτονομούνται και συναποτελούν τον κόσμο της διανοίας, ότι δηλαδή πηγή και προέλευση του σχηματισμού και των κατηγοριών είναι η εποπτεία που στην αλήθεια της είναι το φαν-τασιακό. Πράγματι αυτός είναι ο τρόπος που τίθεται το πρόβλημα αυτό από πολλούς θεωρητικούς της μετακαν-τιανής παράδοσης/

Αυτή όμως η σκέψη παρανοεί το ποιόν της καντιανής επιχειρηματολογίας, η οποία, μετά από έναν αρχικό δι-σταγμό, καταλήγει στην ιδεαλιστική θέση, ότι η διάνοια είναι θεμελιακή λειτουργία σε σχέση με την εποπτεία, με την έννοια ότι οι κατηγορίες και τα σχήματα δίνουν μορ-φή στα προϊόντα της υπερβατολογικής φαντασίας, τα υπά-γουν στην σχηματική λογική της διάνοιας. Τα προϊόντα της υπερβατολογικής φαντασίας μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο έγκυρης γνώσης, μόνον εφ' όσον έχουν υπο-ταγεί στην συνθετική, υπαγωγική ενεργητικότητα της δια-νοίας. Ο Καντ συλλαμβάνει αυτή την σχέση υπαγωγής λο-γικά ως «προσδιοριστική κρίση».

Στην καντιανή και μετακαντιανή πολιτική φιλοσοφία η γνωσιοθεωρητική αυτή προβληματική θα επεκταθεί σε προβληματική της σύστασης του κοινωνικού είναι. Ειδι-κά στην επιχειρηματολογία που θα ξεκινήσει από τον θε-μελιακό χαρακτήρα του φαντασιακού, θα περιέχεται η πί-στη σ' έναν γνωσιοθεωρητικό υλισμό του φαντασιακού και

Στην παράδοση του Σέλλιγκ (Schelling) βρίσκεται και ο Χάιν-τεγγερ (Heidegger), όταν προσπαθεί να συσχετίσει, στα πλαίσια της θεμελιακής οντολογίας του, την προβληματική του σχηματισμού με την υπερβατολογική φαντασία. Πρβλ. Kant und das Problem der Meta-physik, Φραγκφούρτη 1965, 3. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης επαναδιατυ-πώνει αυτό το ζήτημα υιοθετώντας την «θεμελίωση» βάσει της αυθαι-ρεσίας του φαντασιακού, στην προσπάθειά του θεμελίωσης των θε-σμών, πρβλ. υ Institution imaginaire de Ια societe, Παρίσι 1975· [μτφ. Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Ράππας, Αθήνα 1985].


το πρακτικό αίτημα της απελευθέρωσης του φαντασιακού στην γνώση και στον χρόνο (ιστορία) από τα ορθολογικά δεσμά.

Η σκέψη αυτή θα συνδεθεί στον νεαρό Μαρξ με την ελπίδα ότι τα μη αποτελεσματικά (μη αστικά) κοινωνικά στρώματα, ως προλεταριακοί ενσαρκωτές ενός εποπτικού υλισμού, θα διαρρήξουν την αστική διανοητική κοινωνία.^

Η καντιανή ανάλυση ξεκινάει από την αντίληψη, ότι είναι αδύνατη η «κατασκευή» του μορφικού στοιχείου με αφετηρία ένα υλικό στοιχείο, ακριβώς γιατί ήδη ο λόγος για τον χαρακτήρα του «υλικού» προϋποθέτει την ενέρ-γεια μορφικών λειτουργιών, των οποίων το απριόρι ανα-πτύσσεται στον πίνακα των υπερβατολογικών κατηγοριών. Για τον Καντ, στον βαθμό που διατυπώνει μια θεωρία των κοινωνικών θεσμών, η αποδοχή της αρχής της υποταγής του φαντασιακού στην διάνοια δεν αποτελεί ζήτημα απλώς αναλογικής επέκτασης των γνωσιοθεωρητικών του θέσεων στην κοινωνική ανάλυση, αλλά μιας μεθοδολογίας που θέ-λει να διερευνήσει το φαντασιακό και το διανοητικό στοι-χείο στην πραγματικότητα των θεσμών. Πράγματι, το φα-ντασιακό δεν εμφανίζεται ποτέ στον κοινωνικό θεσμό «κα-θαρό», αλλά πάντα ως κοινωνική σχέση, μέσα στην οποία συγκεκριμενοποιείται. Κι αν ακόμα η κοινωνική θεωρία θα ήθελε, με μια μεθοδολογική αφαίρεση, να ανακατα-σκευάσει το θεσμικό πλαίσιο ξεκινώντας από το φαντα-σιακό, θα όφειλε εκ των υστέρων να αποκαταστήσει τις διαμεσολαβήσεις που συνδέουν την αρχική αφαίρεση με το κοινωνικά συγκεκριμένο, το οποίο εμπεριέχει τις κοι-νωνικά αποτελεσματικές μορφές μέσα στις οποίες δρα το φαντασιακό. Οι κοινωνικά αποτελεσματικές αυτές μορφές εμφανίζονται στην καντιανή σκέψη ως ανιστορική δομή

^ Εδώ ανήκουν τα πρώιμα (1844) μαρξικά μοτίβα της «αισθητικής επιστήμης», η σύλληψη της ιστορικότητας της επιστήμης, η θεμελίω-ση της «ψυχολογίας» επί της «βιομηχανίας» και η σύλληψη ενός επο-πτικού υλισμού στις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ (Feuerbach).


του λόγου, ως καθαρές σχέσεις που εκλογικεύουν την επο-πτεία και τον ιστορικό χρόνο. Είναι το κοινωνικά αποτε-λεσματικό γενικό, στο οποίο υπάγεται το ιδιαίτερο και το φαντασιακό. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Χέγκελ, η καν-τιανή φιλοσοφική κατασκευή περιλαμβάνει και μια θεω-ρία του ιδιαιτέρου, δηλαδή του εμπειρικού υλικού που δεν μπορεί να υπαχθεί στην γενικότητα της προσδιοριστικής κρίσης και είναι, από την πλευρά της γνωσιοθεωρίας ιδω-μένο, το στοιχείο που δεν αντιστοιχεί στο «γενικό»: ακα-τάτακτο υπόλειμμα, άλογη «διαφορά». Το σύστημα των ιδιαιτέρων περιεχομένων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που δεν υποτάσσονται στις προσδιοριστικές κρίσεις του Λόγου, αποτελεί για τον Καντ το «πράγμα καθ' εαυτό», του οποίου μόνον η ιδέα είναι δυνατή (ιδέα ενός κόσμου), μια ιδέα που έχει μόνο «ρυθμιστικό» -όχ ι προσδιοριστικό-χαρακτήρα από γνωσιοθεωρητική άποψη.

Αν θελήσουμε να προσεγγίσουμε αυτή την ιδέα, μετα-τοπιζόμαστε από τον χώρο της γνωσιοθεωρίας στον χώρο της τέχνης, της αισθητικής. Εδώ δεν κυριαρχεί το γενικό πάνω στο ιδιαίτερο, αλλά τίθεται μάλλον το πρόβλημα της αυτονομίας του ιδιαιτέρου. Η αυτονομία αυτή στον χώρο της αισθητικής δεν μπορεί βέβαια να σημαίνει μια αυτο-νομία χωρίς προϋποθέσεις, μια και τίθεται ως πρόβλημα για τον άνθρωπο, και προϋποθέτει ακριβώς την ανθρώπι-νη διάνοια και τον ανθρώπινο Λόγο. Μόνο που ο Καντ, στον χώρο της αισθητικής, δεν ξεκινά από την προτεραιό-τητα του γενικού, αλλά προσπαθεί να σκεφθεί μία κρίση η οποία δοκιμάζει τις άπειρες δυνατότητες συσχετισμού του γενικού με το ιδιαίτερο, της διανοίας με την φαντα-σία, κάτω από κριτήρια που δεν είναι δοσμένα απριόρι, όπως γίνεται με τις κατηγορίες, αλλά εναλλασσόμενα, ελεύθερα, χωρίς προκαθορισμένους σκοπούς ή μάλλον με άπειρους σκοπούς, σαν παιχνίδι. Αυτή την κρίση ο Καντ την ονομάζει αναστοχαστική. Ή αναστοχαστική κρίση εγκαθιδρύει μία (γνωσιοθεωρητικά μη δεσμευτική) σχέση της φαντασίας προς τις γενικές διανοητικές μορφές που


δεν είναι σχηματική. Η σχέση αυτή εκφράζεται με τα σύμ-βολα, όπως αυτά μας παρουσιάζονται στην καλλιτεχνική δημιουργία.

2. Θ ε ω ρ ί α , π ρ ά ξ η κ α ι δ ι α λ ε κ τ ι κ ή σ τ η ν κ α ν τ ι α ν ή π ο λ ι τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε στην αρχι-κή μας ερώτηση για την δυνατότητα διατύπωσης μιας θεω-ρίας των πολιτικών και πολιτισμικών θεσμών υπό καν-τιανές προϋποθέσεις. Μπορούμε άραγε να σκεφτούμε την ίδια την κοινωνικοπολιτική ολότητα, σε αναλογία με την καντιανή γνωσιοθεωρητική κατασκευή, ως σχέση διανοίας και φαντασίας, ως σχέση μιας εγκαθιδρυμένης γενικής δια-νοίας των ενεργών και αποτελεσματικών νομοτελειών, που διέπουν την κοινωνία και την συσταθείσα πολιτεία, και της κοινωνικής φαντασίας, ως ενέργειας κοινωνικών ατό-μων, η οποία σχηματοποιείται, «φορμάρεται» από την νο-μοτέλεια του απριορικού, δραστικά ενεργού θεσμικού πλαισίου; Μπορούμε να σκεφθούμε την σχέση κοινωνικού νόμου και ατομικής πράξης ως σχέση προκείμενων μιας προσδιοριστικής κρίσης που συνάγει συμπεράσματα με φυσικομαθηματική αυστηρότητα;

Είδαμε προηγουμένως, ότι ο Καντ ασπάζεται το θεώ-ρημα του ιδεαλισμού κατά το οποίο εγκαθιδρύεται ο χω-ρισμός ανώτερης και κατώτερης γνωστικής λειτουργίας και καθιερώνεται η διάνοια ως θεμελιακή λειτουργία σε σχέση με την εποπτεία. Η κοινωνικοφιλοσοφική σημασία αυτού του θεωρήματος θα μπορούσε να εντοπισθεί στην προτεραιότητα του θεσμικού πλαισίου, της εγκαθιδρυμέ-νης κοινωνικής και πολιτικής πρακτικής, απέναντι στις πρακτικές, στους σκοπούς και στις επιδιώξεις των επί μέ-ρους ατόμων. Το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, θα μπορού-σε κανείς να συμπεράνει, αποτελεί υπό καντιανές προϋ-ποθέσεις το υπερβατολογικό πλαίσιο, την απριόρι νομο-


τελειακή ενότητα, από την οποία τελικά καθορίζεται το «ιδιαίτερο», η πρακτική των ατόμων, οι φαινομενικά τυ-χαίες επιδιώξεις και στόχοι τους. Αν δεχθούμε, αυτή την αντίληψη, δεσμευόμαστε μεθοδολογικά να αναζητήσουμε προσβάσεις προς το αντικείμενό μας που να αντιστοιχούν στην φύση του: Οι ίδιες οι γνωσιοθεωρητικές εργασίες του Καντ θα μας παρείχαν σ' αυτή την περίπτωση τις μεθοδο-λογικές αρχές για μία ανάλυση του θεσμικού Λόγου. Οπωσδήποτε όμως μια τέτοια αναζήτηση θα ήταν εξ αρ-χής μεθοδολογικά προβληματική.

Πράγματι, η κατασκευή των κοινωνικοπολιτικών θε-σμών βάσει των κατηγοριών που προτείνουν οι γνωσιο-θεωρητικές εργασίες του Καντ θα σήμαινε ότι η κοινω-νία, σε αντιστοιχία με την φύση, θα γινόταν κατανοητή αποκλειστικά ως «αντικείμενο», ως σύνολο αιτιακών σχέ-σεων, και θα απέκλειε την θεμελίωσή της στην ελευθε-ρία. Η καντιανή μεθοδολογία θέτει όμως ακριβώς ως στό-χο της να θεμελιώσει τις φυσικές επιστήμες σε απριόρι υπερβατολογικές αρχές, χωρίς να θυσιάσει σ' αυτές το αί-τημα του ηθικού αυτοκαθορισμού του ανθρώπου. Στην ανά-λυση της κοινωνίας και της πολιτικής σφαίρας ο Καντ θα ξαναθέσει το πρόβλημα που διατυπώνεται από τον πλατω-νικό Θρασύμαχο: Είναι το δίκαιο και η πολιτική τεχνική μια σχέση επιβολής της βούλησης του ενός πάνω στην βούληση του άλλου (τό δίκαιον ουκ άλλο τι ή το τον κρείτ-τονος συμφέρον)^ ή θεμελιώνεται σε κάποια ανώτερη ιδεα-λιστική αρχή; Θα προσπαθήσει ταυτόχρονα να αποδεσμεύ-σει το ερώτημα αυτό από μία παραδοσιακή, κυρίως αριστο-τελική συνύφανσή του με το πρόβλημα του περιεχομένου, της ευδαιμονίας, και να σκεφθεί την θεμελιακή αρχή απο-κλειστικά ως «μορφή», ως ηθικοπρακτικό «τύπο».

Η καντιανή κριτική της πολιτικής ως τεχνικής αυτο-κατανοείται ως η διαφωτιστική αντίληψη, που καταγγέλλει το γεγονός ότι η θεωρητική μεθοδολογία στην ανάλυση

^ Πλάτωνος Πολιτεία, 338 c.


των κοινωνικών φαινομένων επικαλύπτει σχέσεις εξου-σίας. Ο Καντ συσχετίζει έτσι την θετικιστική αρχή, ότι θα πρέπει να παίρνουμε τις κοινωνικές σχέσεις «όπωςείναι», με το συμφέρον διατήρησης σχέσεων εξουσιασμού, από τις οποίες απορρέουν οι δεδομένες κοινωνικές σχέσεις.^

Αν, στα πλαίσια μιας συνεπούς θεωρητικής μεθοδολο-γίας, αποκλεισθεί ο αυτοκαθορισμός από ελευθερία, ο άν-θρωπος θα υπαχθεί στην ίδια κατηγορία με το ζώο, την ζώσα μηχανή (VI, 241). Ωστόσο, παρά τις δίκαιες αυτές επι-φυλάξεις, ο προσεκτικός αναγνώστης του καντιανού έρ-γου δεν μπορεί παρά να επισημάνει στις καντιανές γνω-σιοθεωρητικές αναλύσεις μια σειρά από μεθοδικές προ-σεγγίσεις που φαίνονται να ευνοούν την κοινωνικοπολι-τική ανάλυση. Οι προσδιορισμοί της ανθρώπινης πράξης θα μπορούσαν, στα πλαίσια της ανάλυσης της αυθορμησίας της διανοίας, να καθορισθούν ως διαδικασίες στον χρόνο, που διέπονται από την αιτιότητα. Οι ίδιες οι έννοιες του ενεργείν και του πάσχειν αναφέρονται στην διάνοια ως κατηγορήματα της αιτιότητας, καθώς και οι έννοιες της γένεσης, της φθοράς και της μεταβολής, ως κατηγορήμα-τα του τρόπου (II, 120).

Μελετώντας την Κριτική του καθαρού λόγου, ανακαλύ-πτουμε, πράγματι, μια σειρά από αναλύσεις που θέτουν το ερώτημα μιας θεμελίωσης κατηγοριών ανάλυσης των κοι-νωνικών και πολιτικών θεσμών στα πλαίσια ενός μη σχημα-τικού, αλλά ωστόσο θεωρητικού Λόγου. Ο Καντ χρησιμο-ποιεί τον όρο «λογικές μορφές εννοιών» (II, 160) για έν-νοιες, οι οποίες, επειδή ακριβώς δεν αναφέρονται στην ε-ποπτεία, δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν ως πραγματικές. Ως παράδειγμα αναφέρει την ενότητα, μία θεωρητική ιδέα που έχει όμως πρακτική σημασία. Στις αναλύσεις του της αρνητικής διάνοιας (II, 277), ο Καντ αναφέρεται πάλι σε πράγματα, στα οποία φτάνουμε κάνοντας αφαίρεση από

^ Πρβλ. λ.χ. VI, 351 κ.επ.: «Οι πολιτικοί που παίρνουν τους ανθρώ-πους όπως είναι, τους έκαναν οι ίδιοι έτσι».


την εποπτεία. Αυτά έχουν προβληματικό χαρακτήρα, η ίδια η διάνοια που τα περιέχει είναι προβληματική, όμως, από πρακτική σκοπιά, γίνονται αντικείμενα μιας μη αισθη-τικής εποπτείας (II, 282), είναι «επιτρεπτά» από τον Λόγο, και, ακριβώς λόγω της πρακτικής τους σημασίας, «αναπό-φευκτα».

Από την αδυνατότητα ενός σχηματισμού στον χώρο του πρακτικού προκύπτει το ερώτημα των ελλόγων προϋ-ποθέσεων της θεωρίας του σχηματισμού. Αν αποκλείσου-με τους κανόνες των φυσικών επιστημών από την κοινω-νικοφιλοσοφική μεθοδολογία (για τον λόγο ότι αναφέρον-ται σε μη έλλογα, εμπειρικά στοιχεία, που δεν συμβαδί-ζουν με την καθαρότητα της ανάλυσης), είναι εύλογο ότι θα αναζητήσουμε θεωρητικούς κανόνες, οι οποίοι όμως δεν θα αναφέρονται σε εμπειρικές προϋποθέσεις, δηλαδή θα αναζητήσουμε αρχές του Λόγου, αφού, κατά τον Καντ, ακριβώς η γνώση που πηγάζει από αρχές επιτρέπει να γνω-ρίσουμε το ιδιαίτερο μέσα στο γενικό με την βοήθεια εν-νοιών (II, 312, 313). Στις αναλύσεις της Κριτικής του καθα-ρού λόγου ο Καντ αντιμετωπίζει την γνώση αυτή πράγματι από την σκοπιά μιας μεθοδολογίας προσανατολισμένης στην διερεύνηση μιας νομοθεσίας. Η διερεύνηση της πολ-λαπλότητας των νόμων επιχειρείται ως διερεύνηση των αρχών τους. Κατά την διερεύνηση αυτή διαπιστώνουμε ότι οι νόμοι είναι περιορισμοί της ελευθερίας που οδηγούν σε προϋποθέσεις, κάτω από τις οποίες η ελευθερία αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον εαυτό της. Δηλαδή οι νόμοι, ενώ φαινομενικά περιορίζουν την ελευθερία, στην πραγ-ματικότητα την συνιστούν, με το να αναφέρονται «σε κάτι, που είναι ολοκληρωτικό έργο μας και του οποίου είμαστε εμείς οι ίδιοι το αίτιο μέσω αυτών των εννοιών» (II, 314).

Ως προς την μέθοδο μιας τέτοιας διερεύνησης, ο Καντ θεματίζει την θεωρητική ιδέα μιας συντεταγμένης πολι-τείας υπό νόμους ως συμφωνία της ελευθερίας του ενός με την ελευθερία του άλλου βάσει της νομοθεσίας. Σε μία πρώτη προσέγγιση αυτής της ιδέας πρέπει κανείς να κά-


νει αφαίρεση από εμπόδια που πιθανόν οφείλονται στην παραμέληση των γνησίων ιδεών μέσα στην νομοθεσία (II, 324). Η ορθή εφαρμογή των αρχών αυτών θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία αληθινή αιτιότητα στον χώρο της ηθικής. Θα έπρεπε δηλαδή να ληφθούν ορθά μέτρα στον ορθό χρό-νο σύμφωνα με αυτές τις ιδέες, και να τεθεί ως υπόδειγμα ένα μέγιστο της εφαρμογής τους σύμφωνα με το οποίο το δικαιϊκό σύνταγμα των ανθρώπων θα πλησίαζε συνεχώς την μεγίστη δυνατή τελειότητα.

Η προβληματική αυτή επαναλαμβάνεται στην καντια-νή θεωρία για την υποθετική χρήση του θεωρητικού Λό-γου. Η υποθετική χρήση του Λόγου έχει χαρακτήρα επα-γωγικό και ρυθμιστικό, όμως εγγυάται την έννοια της δια-νοητικής γνώσης (II, 567). Ιδιαίτερες περιπτώσεις συγ-κρίνονται εδώ προς έναν κανόνα με κριτήριο το αν πηγά-ζουν από αυτόν ή όχι, και στην περίπτωση που φαίνεται ότι πηγάζουν από αυτόν, ο Λόγος δέχεται, προς το ίδιο του το συμφέρον, την γενικότητα του κανόνα. Ούτε αυτή η λει-τουργία του Λόγου, κατά τον Καντ, αφορά την εφαρμογή στα αντικείμενα της εμπειρίας. Ωστόσο περιέχει υπερβα-τολογικές αρχές «οικονομίας των φυσικών αιτιών», όπως την ομοιότητα, την συγγένεια, την ποικιλία (ειδίκευση), οι οποίες θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι έχουν ίσως εφαρμογή στον χώρο του κοινωνικού.

Από τα παραπάνω έγινε φανερό ότι διαβάζουμε αυτές τις καντιανές αναλύσεις με σκοπό την ανάπτυξη μιας θεω-ρίας των πολιτικών θεσμών, που ήδη εντοπίσαμε. Πώς νο-μιμοποιούμαστε όμως να χρησιμοποιήσουμε τις αναλύσεις αυτές, ενώ αυτές διατυπώνονται από τον Καντ ως μέρος της θεωρητικής του φιλοσοφίας (έστω και αν δεν έχουν «σχη-ματικό» χαρακτήρα); Δεν έρχονται άραγε οι αναλύσεις αυτές σε αντίθεση με την ιδέα της πράξης και της ελευ-θερίας, ιδέες που διέπουν τον χώρο του ηθικού και του πο-λιτικού; Θα πρέπει να αναζητήσουμε παρ' όλα αυτά γιατί ο Καντ επιχειρεί τις αναλύσεις αυτές στα πλαίσια των θεωρητικών του κατασκευών και πώς σχετίζονται με την


πρακτική φιλοσοφία του, συγκεκριμένα αν είναι δυνατόν οι αναλύσεις αυτές να έχουν ισχύ στην βάση της πράξης και της ελευθερίας και ποιος είναι ο μεθοδολογικός τους χαρακτήρας.

Ξέρουμε ότι ο Καντ δεν δέχεται κανέναν εξωτερικό προσδιορισμό της ανθρώπινης πράξης και ότι καθιερώνει μία ηθική πραξεολογία σύμφωνα με κατηγορικές προστα-γές, οι οποίες δεν αναφέρονται στον καθορισμό των μέ-σων προς επίτευξη διαφόρων σκοπών, αλλά στον ίδιο τον άνθρωπο, στην ανθρωπότητα ως σκοπό. Η ίδια η αντίλη-ψη αυτή της πράξης αποκλείει μια έννοια κοινωνίας ως υποταγής του ιδιαιτέρου στην λογική του εγκαθιδρυμένου γενικού θεσμικού πλαισίου. Οι αναλύσεις της καντιανής πρακτικής φιλοσοφίας μας υποχρεώνουν να αποκλείσου-με τον «σχηματισμό» από τον χώρο του πρακτικού. Εδώ όμως αντιμετωπίζουμε μια κεντρική δυσχέρεια. Βλέπουμε ότι στον κόσμο, στον οποίο ζούμε, τόσο στον κόσμο της φυσικής όσο και της κοινωνίας ως «δεύτερης φύσης», έχουν εφαρμογή ο νόμος της αιτιότητας, οι φυσικομαθη-ματικές σχέσεις και η λογική του καθορισμού των μέσων για την επίτευξη σκοπών. Πώς όμως συμβιβάζεται αυτή η λογική της αιτιότητας (που ο Καντ την θεωρεί, ως προς τον «τρόπο», λογική της αναγκαιότητας) με την ελευθε-ρία του ηθικού αυτοκαθορισμού, δηλαδή την ελευθερία απέναντι στα μέσα, απέναντι σε προϋποθέσεις που οριο-θετούν τους σκοπούς, απέναντι στην ίδια την αναγκαιό-τητα; Ήδη στην Κριτική του καθαρού λόγου, στις αναλύσεις της «τρίτης αντινομίας του καθαρού λόγου», ο Καντ προσ-παθεί να απαντήσει σ' αυτό το ερώτημα ανάγοντάς το στην ίδια την διασπασμένη φύση του ειδέναι.

Η τρίτη αντινομία, όπως και οι άλλες, διατυπώνεται ως αντιπαράθεση μίας θέσης προς μία αντίθεση. Η «θέση» της τρίτης αντινομίας είναι: «Η αιτιότητα σύμφωνα με νόμους της φύσης δεν είναι η μόνη αιτιότητα από την οποία μπο-ρούν να παραχθούν στο σύνολό τους τα φαινόμενα του κό-σμου. Είναι ανάγκη να υποθέσουμε και μία αιτιότητα από


ελευθερία για να εξηγήσουμε αυτά τα φαινόμενα». Η δε «αντίθεση» της τρίτης αντινομίας είναι: «Δεν υπάρχει ελευθερία, αντιθέτως τα πάντα στον κόσμο συμβαίνουν αποκλειστικά κατά τους νόμους της φύσης».

Είναι αξιοσημείωτο, ότι ο Καντ ονομάζει την αντινο-μική αυτή σχέση διαλεκτική. Εννοεί με αυτό μία αντίθεση που φαίνεται αξεπέραστη στον βαθμό που δεν ανάγεται στους υπερβατολογικούς όρους που την συνιστούν και συγχρόνως την λύνουν. Αυτή η σύσταση και η λύση της διαλεκτικής αντινομίας είναι συνυφασμένη με το πρόβλη-μα της πράξης. Ξεκινώντας από την πρακτικοηθική σκο-πιά, διαπιστώνουμε ότι ο γνωσιοθεωρητικός διχασμός δια-νοίας και φαντασίας, που μας είναι ήδη γνωστός και δια-μεσολαβεί «σχηματικά» τους πόλους του, συγκροτεί την σφαίρα της θεωρίας, της θεωρητικής θεμελίωσης των φυ-σικών επιστημών και των μαθηματικών, την σφαίρα της αναγκαιότητας. Η διασπασμένη αυτή θεωρητική δομή αντιπαρατίθεται στην σφαίρα της πράξης, του ηθικού νό-μου και των κατηγορικών προσταγών. Η σφαίρα της θεω-ρίας και η σφαίρα της πράξης ανάγονται σε δύο πλευρές του ανθρώπινου υποκειμένου, την εμπειρική (διανοητικο-εποπτική) και την ιδεατή-έλλογη. Η πρώτη είναι «σχημα-τική» και μετέχει της αναγκαιότητας, η δεύτερη δεν με-τέχει του σχηματικού και συνιστά την ελευθερία.

Βλέπουμε ότι ο Καντ αντιλαμβάνεται την διαλεκτική ως σχέση επιπέδων της όλης φιλοσοφικής του κατα-σκευής, μεταξύ των οποίων υπάρχουν ρήγματα που, για να υπερπηδηθούν, θα πρέπει να αναχθούν σε θεμελιακότερα επίπεδα και ρήγματα, μέχρι να φτάσουμε στις βασικές «αποφάσεις» του καντιανού κριτικισμού, στον χωρισμό θεωρίας και εφαρμογής μέσα στον χώρο της θεωρίας και στον χωρισμό της σφαίρας της θεωρίας από την σφαίρα της πράξης στα πλαίσια της όλης κριτικής αρχιτεκτονι-κής. Οι αποφάσεις αυτές είναι ταυτόχρονα αποφάσεις για τον χαρακτήρα της ολότητας των πολιτισμικών θεσμών του σύγχρονου κόσμου.


Η διαλεκτική των ρωγμών στην καντιανή συστηματι-κή οδηγεί στην ανάγκη διερεύνησης του χαρακτήρα μιας διαλεκτικής των διαμεσολαβήσεων, του γεφυρώματος των γνωστικών επιπέδων. Ήδη η ιδέα ενός «σχηματισμού» του καθαρού λόγου αποτελεί προσπάθεια μιας τέτοιας διαμε-σολάβησης, η οποία οδηγεί από μία διαλεκτική καντιανού τύπου, που ξεκινάει από την αντίληψη πρωταρχικών, αγε-φύρωτων χωρισμών, σε μία διαλεκτική εγελιανού-μαρξι-κού τύπου, που ρωτάει ποιες είναι οι προϋποθέσεις ενός ενιαίου συστήματος παραγωγής και αναπαραγωγής των «χωρισμών» και των αντιθετικών επιπέδων. Είδαμε όμως ότι ο Καντ αποκλείει την ιδέα του σχηματισμού ως μορ-φής διαμεσολάβησης γενικού και ιδιαιτέρου, νόμου και ατομικής πράξης, στον κοινωνικό χώρο, επειδή αυτή η ιδέα, που συνεπάγεται την υπαγωγή, την υποταγή του ιδιαιτέρου στο γενικό με την ακρίβεια μίας «προσδιορι-στικής κρίσης», αποκλείει την πρακτική ιδέα του αυτοκα-θορισμού του υποκειμένου, όπως αυτή διατυπώνεται στην πρακτική φιλοσοφία. Από την άλλη μεριά, η διατύπωση της τρίτης αντινομίας, η οποία θεωρείται από τους περισ-σότερους ερευνητές ως θεμελίωση του κοινωνικού, είναι, στον Καντ, οπωσδήποτε πολύ αφηρημένη για να επιτρέ-ψει την ακριβή κατανόηση της φύσης, της κοινωνίας και της πολιτείας. Πράγματι εδώ αντιπαρατίθεται στην φυσι-κομαθηματική αιτιότητα ο υποκειμενικός αυτοκαθορισμός, χωρίς να τίθεται το πρόβλημα της σύνδεσης του υποκει-μενικού αυτοκαθορισμού με τον πολιτικό και πολιτισμικό θεσμό, με την διαλεκτική του αντικειμενικού πνεύματος, όπως θα το ζητήσει αργότερα ο Χέγκελ. Η πράξη σύμφω-να με κατηγορικές προσταγές είναι πράξη σύμφωνη με το απόλυτο δέον, δεν αναφέρεται όμως στις κοινωνικές δυ-νατότητες πραγματοποίησης του δέοντος αυτού, δεν ανα-ρωτιέται για το ιστορικά πραγματώσιμο ή όχι τέτοιων πρά-ξεων, για την κοινωνική τους σημασία κ.λπ. κ.λπ. Όμως, έστω κι αν ο Καντ επιμένει στον απόλυτο, ανεξάρτητο από την ιστορικότητα και την κοινωνία χαρακτήρα της ηθικής


πραξεολογίας του, θα πρέπει, προκειμένου να κατανοή-σουμε τον χαρακτήρα του κοινωνικοπολιτικού είναι στην καντιανή θεωρία, να θέσουμε το ερώτημα ακριβώς της σχέ-σης μεταξύ της απόλυτης πραξεολογίας, αφ' ενός, και της ιστορίας και της κοινωνίας, αφ' ετέρου. Γιατί, ακριβώς, αί-τημα της κριτικής φιλοσοφίας αποτελεί η πραγματοποίη-ση του πρακτικού δέοντος σε κοινωνία και ιστορία, παρ' ότι το δέον αυτό δεν θεμελιώνεται παρά μόνο στον ίδιο τον πρακτικό Λόγο.

Ερχόμαστε έτσι αντιμέτωποι με το πρόβλημα της εφαρ-μογής του πρακτικού Λόγου στην εμπειρική (ιστορικοκοι-νωνική) πραγματικότητα. Ο Καντ, χωρίς να έχει διατυπώ-σει μία ολοκληρωμένη κριτική του κοινωνικοπολιτικού είναι, αντιμετωπίζει το πρόβλημα αυτό κατ' αρχήν γενικά ως πρόβλημα της «τυπικής» του πρακτικού Λόγου. Στην Κριτική του πρακτικού λόγου (IV, 189), ο Καντ γράφει ότι ο ηθικός νόμος δεν διαθέτει άλλη γνωστική δυνατότητα που να διαμεσολαβεί την εφαρμογή του σε αντικείμενα της φύσης πέρα από την ίδια την διάνοια. Η διάνοια, στην πε ρίπτωση αυτή, μας παρέχει έναν κατά την μορφή «φυσικό νόμο» για τις ανάγκες της ανθρώπινης κρίσης, που ωστό σο δεν έχει «σχηματικό» χαρακτήρα και μπορεί να ovo μαστεί «τύπος του ηθικού νόμου». Η φύση του αισθητού κόσμου χρησιμοποιείται εδώ ως τύπος μίας υπεραισθητής φύσης.

Εδώ φαίνεται ότι βρήκαμε ένα στήριγμα για να ξεπε-ράσουμε την μεθοδολογική απορία στην οποία μας έχει φέρει η αντινομία θεωρίας και πράξης, και ταυτόχρονα για να διατυπώσουμε μερικές θέσεις για τον χαρακτήρα του κοινωνικού είναι σε σχέση με την πράξη.

Είδαμε ότι ο Καντ ανέπτυξε ήδη στις θεωρητικές του αναλύσεις την προβληματική μη «σχηματικών» κανόνων που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σαν θεωρητική αφε-τηρία για την διερεύνηση των αστικών θεσμών. Η βασι-κή ιδέα προς την οποία προσανατολίζεται είναι η ιδέα του νόμου που περιέχεται τόσο στις φυσικές όσο και στις ηθι-


κές, πολιτικές επιστήμες. Η μέθοδος του είναι η γνωσιο-θεωρητική διερεύνηση της δυνατότητας να υπάρξουν γε-νικοί νόμοι που να αντιστοιχούν σε πράξεις κατά τον Λόγο και, σε ένα δεύτερο βήμα, η αποδοχή της δυνατότητας αυ-τής ως αναγκαιότητας, προς το συμφέρον του πρακτικού Λόγου. Ο Καντ λέει ότι ο καθαρός Λόγος περιέχει στην πρακτική του χρήση «αρχές της δυνατότητας της εμπει-ρίας», δηλαδή τέτοιων πράξεων, που θα μπορούσαν να ανευρεθούν στην ιστορία του ανθρώπου σύμφωνα με ηθι-κές επιταγές. «Γιατί, αφού ορίζει ότι τέτοιες πράξεις πρέ-πει να συμβαίνουν, θα πρέπει και να μπορούν να συμβαί-νουν, ώστε οι αρχές του καθαρού λόγου να έχουν αντικει-μενική ύπαρξη» στην πρακτική, ιδιαίτερα στην ηθική τους χρήση (II, 678-9). Ο πρακτικός Λόγος αυτοπραγματοποιεί-ται ως αναφορά στην ίδια του την δόμηση, ως κατηγορία του τρόπου που αναπτύσσεται από την δυνατότητα στην πραγματικότητα και στην αναγκαιότητα. Σ' αυτή την πραγ-ματοποίηση του Λόγου θεμελιώνεται και η κοινωνικοφι-λοσοφική σημασία των θεωρητικών αναλύσεων του Καντ. Αυτό που είχε αναλυθεί ως θεωρία και δυνατότητα ενερ-γοποιείται και εφαρμόζεται πρακτικά στην ανθρώπινη ιστορία. Από την άποψη της πράξης, η θεωρητική δομή του Λόγου αποτελεί μια δυνατότητα, την οποία καλείται η ίδια να πραγματοποιήσει, πραγματοποιώντας έτσι τον Λόγο.

3. Η τ ε λ ε ο λ ο γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο ς κ α ι η ι δ έ α ε ν ό ς σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς

Η πράξη, επιχειρηματολογεί ο Καντ στις αναλύσεις του της «τυπικής» του πρακτικού Λόγου, διαμεσολαβείται από έναν θεωρητικό, ωστόσο μη υπαγωγικό-σχηματικό χαρα-κτήρα, ο οποίος υπάρχει προς το συμφέρον της κριτικής δύναμης, δηλαδή της τελεολογικής θεώρησης. Ο Καντ επι-χειρεί εδώ ακριβώς να σκεφθεί το πρόβλημα της διαμε-


σολάβησης θεωρίας και πράξης, αναγκαιότητας και ελευ-θερίας, ξεπερνώντας τους αρχικούς δυϊσμούς που ο ίδιος καθιέρωσε. Για να το πετύχει αυτό, προσανατολίζεται, κυρίως στην τρίτη Κριτική του αλλά και στα κοινωνικοπο-λιτικά γραπτά του, προς την εικόνα του οργανισμού, του βιολογικού οργανισμού και -προχωρώντας πιο πέρα- του κοινωνικού οργανισμού, της ολότητας των πολιτισμικών θεσμών. Η βασική του σκέψη είναι ότι ο οργανισμός διέ-πεται από σχέσεις μέσων προς σκοπούς, έτσι ώστε τα μέρη αναπαράγουν το ένα το άλλο και στην εξέλιξή τους αλ-ληλοσυμπληρώνονται μέχρι την ολοκλήρωση του τελικού όλου, το οποίο, αν και είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης των μερών, μπορεί να θεωρηθεί ως θεμελιακή αιτία της εξελι-κτικής πορείας που οδήγησε σε αυτό. Ήδη ο Αριστοτέ-λης είχε χρησιμοποιήσει την ιδέα του οργανισμού για να καθορίσει την σχέση της κοινωνίας προς το κράτος. Ο Αριστοτέλης είχε υποστηρίξει ότι το κράτος, το οποίο ιστορικά εμφανίζεται μετά τους οικισμούς και τις ενώσεις οικισμών, είναι στην πραγματικότητα και η οργανωτική τους αρχή, προς την οποία τείνουν εντελεχειακά.^ Ο Καντ δέχεται την οργανικοτελεολογική αρχή για τις αναλύσεις των πολιτισμικών θεσμών. Εδώ όμως η εφαρμογή της έχει μόνο ρυθμιστικό χαρακτήρα, μια και αποδέχεται τον προσ-διοριστικό χαρακτήρα μόνο για την γνωσιοθεωρία η οποία θεμελιώνει τις φυσικομαθηματικές επιστήμες.

Με την αποδοχή της οργανικοτελεολογική ς θεωρίας για την θεμελίωση της ιστορίας και των πολιτισμικών θε-σμών ο Καντ εφαρμόζει την γνωσιοθεωρητική αρχή του ιδεαλισμού στην κοινωνική του φιλοσοφία. Είδαμε ότι, στην γνωσιοθεωρία, οι απεικονίσεις της φαντασιακής ανα-παραγωγής και ο χρόνος υπάγονται στην «σχηματική» ενέργεια της διανοίας ως υλικό της, και ότι οργανώνονται σε σχέση με αυτήν. Με την τελεολογική αρχή, που δέχε-

® Πρβλ. Αριστοτέλους Πολιτικά, 1253 a: Πρότερον δή zfj φύσει πό-λις ή οικία.


ται για την ιστορία ο Καντ, επιχειρεί να εισαγάγει μία οιο-νεί υπαγωγή, έναν οιονεί σχηματισμό του ιστορικού γίγνε-σθαι κάτω από την κυριαρχία του Λόγου. Ο χαρακτήρας αυτού του οιονεί σχηματισμού είναι, όπως είδαμε, από την πλευρά του πρακτικού Λόγου, μία συμπεριφορά του προς τον ίδιο του τον «τύπο», δηλαδή προς μία μη σχηματική θεωρητική αρχή. Η ίδια η ιδέα του οργανισμού συνεπά-γεται ότι οι αιτιακές συνδέσεις μπορούν ταυτόχρονα να ερμηνευτούν σαν συνδέσεις ως προς ένα τέλος, και ακρι-βώς αυτός ο διπλός χαρακτηρισμός των σχέσεων μέσα σε έναν οργανισμό επιτρέπει μία τελεολογική θεώρηση. Το συμβάν επιδέχεται έτσι, πέρα από τους αιτιακούς προσδιο-ρισμούς, και την ένταξή του σε μία τελεολογική αλυσίδα, όπου εμφανίζεται ως βαθμίδα στην «εξέλιξη» σπερματικών καταστάσεων και διαθέσεων οι οποίες οδηγούν σε μία συγ-κεκριμένη έλλογη ολοκλήρωση του συστήματος. Έτσι, από την άλλη μεριά, οι αιτιακές αλυσίδες, η ίδια η αιτια-κή λειτουργία, όπως αυτή δρα στην κοινωνία και στην φύση, εμφανίζεται ως «μέσον» του πρακτικού Λόγου, ως μια «τεχνική διάνοια» που οργανώνει τις αιτιακές σχέσεις έτσι ώστε να μπορούν στην συνέχεια να αναδειχθούν ως βαθμίδες τελείωσης του πρακτικοτελεολογικού Λόγου.

Έτσι η ιστορία της ανθρωπότητας έως την διαμόρφω-ση μιας αστικής πολιτικής κοινωνίας, αλλά και η εξέλιξη της ηθικοποίησης της «αστικής κοινωνίας» σύμφωνα με τις επιταγές του πρακτικού Λόγου, εμφανίζονται ως η ανάπτυ-ξη ενός οργανισμού με αφετηρία πρωταρχικά σπέρματα και φυσικές καταβολές του ανθρώπινου γένους (VI, 33). Η μεθοδολογική σύσταση της ιστορίας ανάγεται στην ιδιό-τυπη σχέση θεωρίας (διανοίας) και πράξης (πρακτικού Λόγου), όπως αυτή θεμελιώνεται στις τελεολογικές ανα-λύσεις της κριτικής δύναμης και εικονογραφείται στα μι-κρά κοινωνικοπολιτικά δοκίμια του Καντ.

Η σχέση της μη σχηματικής διανοίας προς τον πρα-κτικό λόγο κατά την ιστορική τους δράση, η ιστορικότη-τα η ίδια, είναι για τον Καντ αποτέλεσμα της ενέργειας


δύο παράλληλων στρατηγικών: της στρατηγικής της φύ-σης (που δεν είναι άλλη από την στρατηγική της διανοίας η οποία, στον βαθμό που «σχηματοποιείται», συνιστά τις φυσικές επιστήμες) και της στρατηγικής του πρακτικού Λόγου. Η φύση επιτυγχάνει τους σκοπούς της μέσω ενός μηχανισμού αντιθέσεων και ανταγωνισμού, ο Λόγος μέσω ηθικών επιταγών (καθηκόντων) που απορρέουν, για τους ανταγωνιζομένους ανθρώπους, από αυτές τις αντιθέσεις (VI, 227). Στην ενέργειά του, ο Λόγος υπερβαίνει την φύση, αφού αυτή, ως και στο υψηλότερο σημείο της ανάπτυξής της, δεν είναι παρά μέσον πραγματοποίησης των επιδιώ-ξεων του Λόγου. Η ίδια η ανάπτυξη των φυσικών δυνατο-τήτων του ανθρώπου είναι βαθμίδα πραγματοποίησης του Λόγου. Η ανάπτυξη αυτή πραγματώνεται τελεολογικά στο ανθρώπινο γένος καθώς αυτό εξελίσσεται ιστορικά προς το καλύτερο, ολοκληρώνει δηλαδή την δυνατότητά του να χρησιμοποιεί τον πρακτικό Λόγο ως κίνητρο των αποφά-σεων και πράξεών του: «Στον άνθρωπο (που είναι το μόνο έλλογο πλάσμα στην γη) οι φυσικές καταβολές που σκο-πό έχουν να τον κάνουν να χρησιμοποιεί τον Λόγο [το λο-γικό] του, προορίζονται να εξελιχτούν τελείως μόνο μέσα στο γένος, όχι μέσα στο άτομο» (VI, 35).

Για να κατανοήσουμε την ηθικοτελεολογική θεωρία της ιστορίας, που διατυπώνει ο Καντ, ως θεωρία της εξέ-λιξης προς το καλύτερο, πρέπει να ανατρέξουμε στην αντί-ληψή του για τις ανθρώπινες καταβολές. Στην Ανθρωπο-λογία (VI, 674, 678) αναφέρει ως τέτοιες καταβολές: α) τεχνικές καταβολές: Ενσυνείδητες διαθέσεις χειρισμού

πραγμάτων β) πραγματιστικές καταβολές: Όσες συνίστανται στην ικα-

νότητα να χρησιμοποιεί κανείς άλλους ανθρώπους για την πραγματοποίηση δικών του σκοπών

γ) ηθικές: Όσες οδηγούν σε πράξεις κατά τον νόμο της ελευθερίας υπό ηθικές επιταγές. Η σημασία αυτής της διάκρισης για μία πραξεολογία

υπό καντιανές προϋποθέσεις θα μας απασχολήσει πιο


κάτω. Αυτό που εδώ ενδιαφέρει είναι ότι το σύστημα των καταβολών έχει μία αντιστοιχία με το γνωσιοθεωρητικό-αρχιτεκτονικό σύστημα. Το τεχνικοπραγματιστικό μέρος της ανθρώπινης δραστηριότητας, που αναπτύσσεται διαρ-κώς με τον ανταγωνισμό, συνίσταται στην ανάπτυξη της φαντασίας και της κρίσης, οι οποίες είναι υποταγμένες σε σκοπούς, ως προς τους οποίους ορίζονται μέσα και κατευ-θύνεται η πράξη: Έχουμε εδώ μία τεχνικοαιτιακή λογική που θεμελιώνεται στην μη «σχηματική» διάνοια. Στην επι-χειρηματολογία της Κριτικής της κριτικής δύναμης η τεχνι-κή και η πραγματιστική λογική αντιστοιχούν στην ανά-πτυξη της διανοίας. Η διάνοια επιβάλλει κανόνες αιτια-κού καθαρισμού τεχνικών και -τεχνικοπραγματιστικά ιδω-μένων- κοινωνικών διαδικασιών, καθώς και την ορθολο-γικοποίηση των διαδικασιών αυτών. Η «ανάπτυξη» της κοινωνικής διανοίας είναι ανάπτυξη της καταλληλότητας (Tauglichkeit) και της επιδεξιότητας (Geschicklichkeit) του^ ανθρώπου απέναντι σε οποιουσδήποτε σκοπούς. Στο β' μέ-ρος της Κριτικής της κριτικής δύναμης θέτει όμως ο Καντ το ερώτημα της σχέσης μιας τέτοιας διανοίας προς τον πρα-κτικό Λόγο. (Ο Καντ χαρακτηρίζει ως «τελεολογική κρι-τική δύναμη» την ικανότητα «να κρίνουμε την πραγματι-κή -αντικειμενική- σκοπιμότητα της φύσης μέσω της δια-νοίας και του Λόγου».) Η δυνατότητα του πρακτικού Λό-γου να επενεργεί ιστορικά ανάγεται στην «πρακτικά ηθι-κή διάθεση» της ανθρωπότητας. Η ύπαρξή της θεμελιώνει την δυνατότητα της ηθικοποίησης της τεχνικοπραγματι-στικής κοινωνίας, στην οποία οδηγούν οι «διανοητικές καταβολές» της ίδιας. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι η διά-νοια και ο Λόγος συνδέονται και ιεραρχούνται λογικά στην μεθοδολογική προσέγγιση της Κριτικής της κριτικής δύνα-μης κατά τρόπον ώστε η ανάπτυξη του τεχνικοπραγματι-στικού συστήματος της αναγκαιότητας να οδηγεί με λογι-κή συνέπεια αναγκαστικά στην ηθικοπρακτική ελευθερία.

Η δραστηριότητα της τεχνικοπραγματιστικής διανοίας στην ιστορία αποτελεί αυτό που ο Καντ ονομάζει «πρό-


θεση της φύσης». Μέσα από την ανταγωνιστική κοινωνι-κή δραστηριότητα, την αντίθεση ιδιαιτέρων συμφερόντων, αποκρυσταλλώνεται κάτι γενικό, ένας κοινωνικός νόμος, κάτι σαν μυστικό σχέδιο της φύσης. Η ενέργεια αυτού του νόμου φανερώνεται σ"αυτό που ο Καντ αποκαλεί «κουλ-τούρα» (Kultur), δηλαδή στην κοινωνική μορφή πλήρους καλλιέργειας και ανάπτυξης των ανθρώπινων γνωστικο-πρακτικών δυνάμεων, της καταλληλότητας και της επιδε-ξιότητας για την πραγμάτωση οιωνδήποτε σκοπών, και τε-λικά στην εξειδίκευση και στον καταμερισμό της εργασίας μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία.

Ο Καντ κατανοεί την κοινωνία αυτή, την αστική κοι-νωνία της εποχής του, ως κοινωνία της ανισότητας και της εξουσίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο, οι οποίες με την σειρά τους είναι μέσα, σύμφωνα με την πρόθεση της φύσης, για να ολοκληρωθεί και να υπερβαθεί η κοινωνία της διανοίας. Στις αναλύσεις του της τελεολογικής κρίσης ο Καντ χαρακτηρίζει την κοινωνία αυτή ως εξής: «Η επι-δεξιότητα δεν μπορεί να αναπτυχθεί καλά στο ανθρώπινο γένος παρά μόνο μέσω της ανισότητας μεταξύ των ανθρώ-πων, επειδή ο μεγαλύτερος αριθμός των ανθρώπων εξα-σφαλίζει τα αναγκαία προς το ζην με κάπως μηχανικό τρό-πο, χωρίς να χρειάζεται γι' αυτό ιδιαίτερη τέχνη, προς όφελος της άνεσης και της σχόλης άλλων, οι οποίοι ασχο-λούνται με τα λιγότερο αναγκαία μέρη της κουλτούρας, δηλαδή με την επιστήμη και την τέχνη, κι επειδή οι τε-λευταίοι αυτοί κρατούν τους πολλούς σε μία κατάσταση πίεσης, σκληρής δουλειάς και λίγων απολαύσεων στην κατώτερη τάξη, ωστόσο, εξαπλώνεται βαθμιαία κάτι από την κουλτούρα της ανώτερης. Όμως, με την πρόοδο της κουλτούρας (το δε επίπεδο ανάπτυξης της προόδου ονο-μάζεται πολυτέλεια όταν η τάση για το μη απαραίτητο αρ-χίζει να υποσκελίζει την τάση για το απαραίτητο), τα βά-σανα αυξάνουν εξ ίσου ισχυρά και απ' τις δύο πλευρές, από την μία λόγω αλλότριους βιαιότητας, από την άλλη λόγω έλλειψης εσωτερικής ικανοποίησης» (V, 554).


Τέχνη, «κουλτούρα» και επιδεξιότητα πηγάζουν από την εγωιστική ανταγωνιστικότητα, το ίδιο όμως το σύστη-μα της εγωιστικής ανταγωνιστικότητας, ο κοινωνικός νό-μος, δεν μπόρεσε να βρει στον Καντ αυτόνομη έκφραση. Η ιδέα μιας τεχνικοπραγματιστικήΐ; κοινωνικής διανοίας δεν διατυπώθηκε στην πραγματικότητα ποτέ από τον Καντ ανεξάρτητα από την ιδέα μιας πολιτικονομικής διανοίας, την ιδέα της αστικής συνταγματικής τάξης, που ήταν για τον Καντ το γενικό προς το οποίο τείνουν τελεολογικά οι ιδιαιτερότητες των συμφερόντων των εγωιστών αστών. Η σκοπιμότητα της φύσης δεν είναι κοινωνικοοικονομική, αλλά πολιτική: Η ανάπτυξη των τεχνών και του καταμε-ρισμού της εργασίας εξετάζεται ακριβώς ως προϋπόθεση δημιουργίας του ουσιώδους πολιτικού πλαισίου της αστι-κής συνταγματικής τάξης. Και αυτή με την σειρά της όμως δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσον για την πραγμάτωση της πρακτικής αυτονομίας του καθαρού Λόγου.

Υποστηρίχτηκε ότι ο Καντ σκέπτεται φυσιοκρατικά στον βαθμό που η ίδια η γνωσιοθεωρία του προϋποθέτει μία «δραστηριότητα», την εργασία της διανοίας ως προς ένα φυσικά δοσμένο εποπτικό υλικό (σε αντίθεση με τον Φίχτε [Fichte] κατά τον οποίον το αστικό υποκείμενο Θέτει το αντικείμενό του^ εξ αρχής, εκ του μηδενός. Στην πραγ-ματικότητα ο Καντ, όπως άλλωστε και ο Χέγκελ, φαίνε-ται να βρίσκονται, από την άποψη της κοινωνικής θεωρίας, πίσω από τους φυσιοκράτες, μια και δεν μπόρεσαν να συλ-λάβουν, όπως οι τελευταίοι, την έννοια της κοινωνικής αναπαραγωγής ως κοινωνικού νόμου που καθορίζει και τα πλαίσια αλλά και τις μορφές που λαμβάνει η εγωιστική δράση των ατόμων στην αστική κοινωνία. Η συνολική κοι-νωνική αναπαραγωγή είναι για τον Καντ αυτοαναπαραγω-γή του πρακτικού Λόγου, του οποίου ο χαρακτήρας είναι

^ Πρβλ. Η. Schnädelbach, «Zum Verhältnis von Logik und Gesellschaft-stheorie bei Hegel», στο: Ο. Negt, Aktualität und Folgen der Philosophie Hegels, Φραγκφούρτη 1971, σελ. 70 κ.επ.


νομικοπολιτικός, όχι κοινωνικοοικονομικός. Παρατηρού-με εδώ την διείσδυση του ιστορικού χρόνου στο φιλοσο-φικό παιχνίδι. Το γερμανικό φυσικό δίκαιο θέτει ως στό-χο του, όχι να καταστρέψει παραδοσιακές μορφές πολιτι-κής εξουσίας, για να απελευθερώσει σύγχρονες (αστικές) κοινωνικές μορφές, αλλά να συμβιβάσει τις αστικές μορ-φές αναπαραγωγής με την πρωσσική αυταρχική μορφή πολιτικής εξουσίας. Τόπο θεμελίωσης του κοινωνικού εδώ αποτελεί το πολιτικό. Οπότε αναγκαστικά και η κριτική του κοινωνικού λόγου δεν είναι δυνατή παρά ως κριτική του θεσμικού λόγου. Έτσι και οι έννοιες «αστική κοινω-νία» και «πολιτικό σύνταγμα» συγχέονται στον Καντ.

Αυτό φαίνεται καθαρά στην Ιδέα yia μια κοσμοπολιτική ιστορία. Η θέση που διατυπώνει εδώ ο Καντ είναι «ότι το μέγιστο πρόβλημα για το ανθρώπινο γένος, που η φύση αναγ-κάζει τον άνθρωπο να το λύσει, είναι το πώς θα φτάσει σε μία κοινωνία πολιτών [αστική] που θα απονέμει γενικά το δίκαιο».

Αφού μόνο στην κοινωνία, και μάλιστα σ' εκείνη την κοινωνία που έχει την πιο μεγάλη ελευθερία, μαζί και έναν γενικό ανταγωνισμό των μελών της, αλλά και τον ακριβέ-στερο καθορισμό και την εξασφάλιση των ορίων αύτής της ελευθερίας, ώστε να μπορεί να συνυπάρχει με την ελευ-θερία άλλων -αφού λοιπόν μόνο σ' αυτή την κοινωνία μπο-ρεί να πραγματοποιηθεί η πιο υψηλή πρόθεση της φύσης στην σφαίρα της ανθρωπότητας, δηλαδή η εξέλιξη όλων των καταβολών της- η φύση επίσης θέλει η ίδια να δίνει στον εαυτό της αυτόν όπως και όλους τους σκοπούς του προγράμματός της· άρα μία κοινωνία, όπου «η ελευθερία υπό νόμους εξωτερικούς, στον κατά το δυνατόν μέγιστο βαθμό, βρίσκεται ενωμένη με ακατανίκητη δύναμη, δηλαδή ένα τελείως δίκαιο πολίτευμα πρέπει να είναι η ύψιστη επιδίω-ξη της φύσης για τον ανθρώπινο γένος» (VI, 39 μτφ. Πα-πανούτσου).

Εδώ η τελεολογικά διατυπωμένη πρόθεση της φύσης, που οδηγεί στην οργανική ανάπτυξη προς ένα σκοπό, το τέλος του οργανισμού, αποδεικνύεται ότι συνίσταται στην


ανάπτυξη της φιλελεύθερης κοινωνίας που εγγυάται την ελευθερία υπό εξωτερικούς (νομικούς) κανόνες, δηλαδή κανόνες που γίνονται αναγκαστικά αποδεκτοί. Η αναγ-καιότητα του αστικού θεσμικού πλαισίου, το συνταγματι-κό πολίτευμα, δεν θεμελιώνεται στις κοινωνικοοικονομι-κές σχέσεις με τις οποίες είναι οργανικά συνδεδεμένο, αλλά στην ίδια την ιδέα της ελευθερίας.

4. Θ ε μ ε λ ί ω σ η του π ρ ά τ τ ε ι ν κα ι δομή του Λόγου

Οι εξωτερικοί νόμοι που εγκαθιδρύονται ως σκοποί της φύσης στην αστική κοινωνία αντιπαρατίθενται προς τους εσωτερικούς (ηθικούς) νόμους που είναι ο ύψιστος σκο-πός του πρακτικού Λόγου. Η πραγματοποίηση του πρακτι-κού Λόγου προϋποθέτει και την πραγματοποίηση της πρα-κτικοτεχνικής και νομικοπολιτικής κοινωνικής διανοίας, δηλαδή την σύσταση μιας ευνομούμενης κοινωνίας, της οποίας τα μέλη δεν δρουν υπό κριτήρια ηθικά, αλλά εγωι-στικά. Ο ίδιος ο πρακτικός Λόγος εμφανίζεται εδώ ως πραγματιστής και πανούργος και η ιστορία ως «πανουρ-γία του Λόγου». Επειδή δεν είναι δυνατόν να ελπίσουμε ότι το εγωιστικό άτομο μπορεί να εγκαταλείψει αμέσως τα εγωιστικά του κίνητρα και να δράσει βάσει ηθικών επι-ταγών, ο καντιανός πρακτικός Λόγος θέτει ανάμεσα στην ίδια του την πραγμάτωση και στην κοινωνική κατάσταση, που χαρακτηρίζεται αποκλειστικά από τον εγωιστικό χα-ρακτήρα των πράξεων των δρώντων, μια κατάσταση πραγ-ματιστικής και νομοκανονιστικής διανοητικής κοινωνίας που πραγματοποιεί την ιδέα της αστικής κοινωνίας. Ως κοινωνία μη σχηματικής διανοίας, η αστική κοινωνία εί-ναι «τύπος εφαρμογής», λογική προϋπόθεση και πραγμά-τωση του ηθικού νόμου. Η αστική κοινωνία δικαιώνεται ηθικά ως μία τέτοια προϋπόθεση, ενώ δεν προϋποθέτει κανενός είδους ηθικότητα, αφού πραγματώνεται μέσω του υφιστάμενου ανταγωνισμού και των εγωιστικών κινήτρων:


«Το πρόβλημα της ίδρυσης κράτους είναι δυνατόν να λυ-θεί, όσο σκληρά κι αν ηχεί αυτό, ακόμα και για έναν λαό διαβόλων (εφ' όσον έχουν διάνοια) και έχει ως εξής: Ένα σύνολο ελλόγων όντων, που ζητούν γενικούς όρους για την συντήρησή τους, από τα οποία όμως το καθένα τείνει μυστικά να εξαιρέσει τον εαυτό του από αυτούς τους νό-μους, να τακτοποιηθούν και να διαρρυθμίσουν το σύνταγ-μά τους με τέτοιο τρόπο, ώστε, αν και αντιτίθενται μετα-ξύ τους στους προσωπικούς τους διαλογισμούς, να αλλη-λοπεριορίζουν κατά τέτοιο τρόπο την δυνατότητα πραγ-ματοποίησης αυτών, ώστε, κατά την δημοσία τους συμπε-ριφορά, το αποτέλεσμα να είναι ακριβώς το ίδιο, σαν να μην είχαν καθόλου πονηρούς διαλογισμούς» (VI, 224).

Ως προϋπόθεση για μια τέτοια ισορροπία των εγωιστι-κών συμφερόντων των διαβολικών αυτών όντων θέτει ο Καντ την ύπαρξη της διάνοιας στα όντα αυτά, πράγμα που συνεπάγεται μια τεχνικοπραγματιστική συμπεριφορά η οποία οδηγεί αναγκαστικά στην αστική νομιμότητα. Είναι φανερό ότι τα διαβολικά όντα συμπίπτουν εδώ με τον οι-κονομικά εγωιστή αστό ιδιοκτήτη, τον bourgeois, που ταυ-τίζει τον εαυτό του με την ιδιαιτερότητα των συμφερόντων του και για τον οποίο το γενικό συμφέρον, η πολιτική κοι-νωνία, ο ίδιος του ο εαυτός ως μέτοχος του γενικού, δη-λαδή ως citoyen, δεν είναι παρά μέσον που του εγγυάται τους γενικούς όρους για την επίτευξη των εγωιστικών του σκοπών. Στην έννοια της διανοίας περιέχονται και τα δύο στοιχεία: Τόσο το εγωιστικό, τεχνικοπραγματιστικό συμ-φέρον από το οποίο ξεκινάει ρεαλιστικά ο Καντ, όσο και το «τέλος» στο οποίο οδηγούν οι εγωιστικές πράξεις και που συνίσταται στην ισχύ ενός γενικού νόμου, της αστι-κής συνταγματικής τάξης, η οποία όμως δεν αντιμετωπί-ζεται από τα κοινωνικά δρώντα άτομα ως αυτοσκοπός, αλλά μόνον ως μέσον για την εκπλήρωση των ατομικών τους σκοπών. Η ιδιαιτερότητα και η γενικότητα, που αντι-παρατίθενται εδώ, δεν είναι για τον Καντ ιστορικά διαμορ-φωμένες κατηγορίες, αλλά απριόρι κατηγορίες, θεμελιω-


μένες στην κριτική αρχιτεκτονική, τις οποίες έχουμε χα-ρακτηρίσει ως εξωτερικό «τύπο» του εσωτερικού πρακτι-κοηθικού Λόγου, ως πανουργία αυτού του Λόγου, αναγκαία για την εφαρμογή του στην κοινωνία και στην ιστορία.

Προϋπόθεση της επιτυχίας μιας τέτοιας πανουργίας του Λόγου είναι μία αντίληψη περί κοινωνικής πράξης, κατά την οποία η ίδια κοινωνική συμπεριφορά είναι δυνα-τόν να οφείλεται σε αντιτιθέμενα κίνητρα, δηλαδή είτε ηθικά είτε εγωιστικά-πραγματιστικά. Η συμπεριφορά εί-ναι επιτρεπτή, έστω κι αν έχει εγωιστικά κίνητρα, από τον πανούργο Λόγο, όχι γιατί αυτός εγκρίνει τα κίνητρά της αυτά, αλλά γιατί θέλει να ισχύει κοινωνικά μια εξωτερι-κή συμπεριφορά, της οποίας τα κίνητρα να είναι δυνατόν να είναι και ηθικά. Στον βαθμό όμως που μια τέτοια συ-μπεριφορά εγκαθιδρύεται αναγκαστικά, ο Λόγος θέτει στα δρώντα άτομα το καθήκον να την θέλουν ορμώμενα από ηθικά κίνητρα (να την θέλουν δηλαδή καθ' εαυτήν, στην γενικότητά της) και όχι από εγωιστικά κίνητρα (ως μέσον για την επιδίωξη ιδιαίτερων σκοπών).

Ο Καντ βλέπει το εγωιστικό κίνητρο αποκλειστικά σαν αναγκαίο κακό για την επίτευξη της επιθυμητής κυ-ριαρχίας ενός γενικού κοινωνικού νόμου (εδώ φαίνεται σαφώς και η διαφορά με τον Χέγκελ, για τον οποίο το «δι-καίωμα της ιδιαιτερότητας»^® της εγωιστικής πράξης είναι καθ' εαυτό οργανικό μέρος της κοινωνικής τελεολογίας).

Η ιδιότυπη καντιανή διαλεκτική της πράξης ως μέσου και ως σκοπού έχει την ρίζα της ήδη στην καντιανή σύλ-ληψη της έννοιας του επιθυμητικού, που είναι η ικανότη-τα να διαμορφώνουμε παραστάσεις οι οποίες μπορούν να γίνουν αιτίες ανθρώπινης πράξης. Τέτοιες αιτίες μπορούν να ανάγονται στην αίσθηση, δηλαδή το επιθυμητικό εν-δέχεται να «έλκεται» από την αίσθηση. Οι αντίστοιχες πράξεις πραγματώνουν σκοπούς που ανάγονται σε αιτίες

Πρβλ. την εγελιανή σύλληψη για το «δικαίωμα της ιδιαιτερό-τητας» στην Φιλοσοφία του δίκαιον, § 124.


αναφερόμενες στην αίσθηση, των οποίων η ολότητα οδη-γεί, υπό φυσικομαθηματικές προϋποθέσεις, σε ένα τυχαίο πραξεολογικό σύνολο, αλλά υπό τελεολογικές προϋποθέ-σεις στην ευδαιμονία του κοινωνικού συνόλου ως αποτέ-λεσμα της κοινωνικής ανάπτυξης των ανθρώπινων ικανο-τήτων και ευχερειών. Ο Καντ υποστηρίζει όμως ότι η αν-θρώπινη θέληση είναι μεν arbitrium sensitivum, δηλαδή μπορεί να έλκεται από την αίσθηση, αλλά όχι με την έν-νοια του αναγκαστικού αιτιακού καθορισμού, όπως η εν-στικτώδης θέληση των ζώων, δηλαδή ότι είναι μάλλον arbi-trium tiberum, βάσει του οποίου ο άνθρωπος έχει την ικα-νότητα να αυτοκαθορίζεται ανεξάρτητα από κίνητρα ανα-φερόμενα στην αίσθηση. Και ακριβώς αυτή η ανθρώπινη δυνατότητα πρέπει να γίνει πραγματικότητα εν ονόματι της πρακτικής ιδέας του αυτοκαθορισμού του ανθρώπου, δηλαδή του καθορισμού της πράξης του ανεξάρτητα από εξωτερικές αιτίες.

Αυτό το «αυτονομιστικό» ιδεώδες της καντιανής φιλο-σοφίας πραγματοποιείται εφ' όσον ο πρακτικός Λόγος τε-θεί ως καθοριστικό αίτιο της πράξης, δηλαδή εφ' όσον η πράξη καθορίζεται από έναν κανόνα, που δεν είναι άλλος από την ίδια την γενική μορφή του πρακτικού Λόγου ως πραξεολογική αρχή της βούλησης: «Βούληση είναι λοι-πόν το επιθυμητικό, όχι απλά ιδωμένο ως θέληση σε συ-σχετισμό με μία πράξη, αλλά μάλλον σε σχέση με τα κα-θοριστικά αίτια που καθορίζουν την θέλησή μας για την πράξη και δεν έχει η ίδια μπρος της, στην πραγματικότη-τα, κανένα καθοριστικό αίτιο, αλλά είναι, εφ' όσον μπο-ρεί να καθορίζει την θέλησή μας, ο ίδιος ο πρακτικός Λό-γος» (IV, 317). Η ηθική πράξη δεν μπορεί λοιπόν να έχει οποιονδήποτε σκοπό (τέλος) ως περιεχόμενό της, αλλά έχει ως κίνητρο την ίδια την μορφή του γενικού ηθικού νόμου, την ίδια την γενικευτική λειτουργία του πρακτικού Λόγου, στην οποία αίρεται και ο χωρισμός περιεχομένου και μορφής, μια και ο ηθικός νόμος, το μορφικό γενικό, αποτελεί ταυτόχρονα και το ύψιστο πραξεολογικό περιε-


χόμενο. Όμως σε τι συνίσταται το περιεχόμενο αυτό, ποια είναι η ταυτότητα του ηθικού νόμου στην οποία αυτό ανα-φέρεται;

Είδαμε ότι ο Καντ προσπαθεί να σκεφθεί την πράξη ως άρνηση της ενεργείας της σχηματικής λογικής, η οποία εφαρμόζει τις κατηγορίες στην εποπτεία, και να θέσει το πρόβλημα της πραγμάτωσης του Λόγου ως ερώτημα για την πραγματοποίηση των απριόρι εννοιών ως σχέσεων ελευθερίας, ως κατηγοριών της ελευθερίας. Η γενικευτι-κή λειτουργία του πρακτικού Λόγου είναι αναφορά του Λόγου στον εαυτό του, συγκεκριμένα στην ποσοτική κα-τηγορία της γενικότητας ιδωμένης ως κατηγορίας ελευθε-ρίας. Η υπεραισθητή εφαρμογή των κατηγοριών είναι κατά τον Καντ θεωρητικά προβληματική, πρακτικά όμως απο-τελεί αποδεικτικό νόμο. Προβληματικότητα και αποδει-κτικότητα αναφέρονται δε στην δομή του πρακτικού συλ-λογισμού του «τρόπου».

Αλλά και η δυνατότητα ενός καθορισμού της κοινωνι-κής πράξης, είτε ξεκινώντας από αισθητικούς είτε από πρακτικοηθικούς καθορισμούς, αποτελεί αναφορά του πρακτικού Λόγου στον ίδιο τον εαυτό του. Ο πρακτικός Λόγος, με το να μελετά την δυνατότητα της πραγμάτωσής του, η οποία δεν είναι άλλο από την πραγμάτωση μιας σχέ-σης ελευθερίας έτσι ώστε αυτή η σχέση να είναι ανα-γκαία, αναφέρεται στις κατηγορίες του τρόπου (δυνατότη-τα, πραγματικότητα, αναγκαιότητα), προκειμένου να θέσει το πρόβλημα της πραγμάτωσης της σχέσης ελευθερίας. Η σχέση ελευθερίας θα πρέπει να πραγματωθεί κοινωνικά σύμφωνα με τις πρακτικές κατηγορίες της «σχέσης», δη-λαδή την ουσία^ την αιτιότητα και την αλληλεπίδραση (αλ-ληλενέργεια) ως σχέσεις ελευθερίας. Προκειμένου να εί-ναι δυνατές τέτοιες σχέσεις, συμπεραίνει ο πρακτικός Λόγος, θα πρέπει αναγκαστικά να έχει συσταθεί μία κοι-νωνία, στην οποία να είναι δυνατή η κοινωνική πράξη από ελευθερία, στην οποία, θα μπορούσαμε να πούμε, η αναγ-καία κοινωνική πράξη να έχει την δυνατότητα να είναι και


ελεύθερη. Ο συλλογισμός αυτός οδηγεί στο κέντρο της προβληματικής της σύστασης του κοινωνικού είναι ως αυ-τοσύστασης του πρακτικού Λόγου.

Από την σκοπιά του πρακτικού Λόγου πρέπει να δια-σφαλίζεται η δυνατότητα μιας κοινωνικής πρακτικής που θα κατευθύνεται προς την ευδαιμονία, θα ανέχεται δηλα-δή εγωιστικά κίνητρα, ακριβώς γιατί η πραγματοποίηση της κοινωνικής ευδαιμονίας είναι προϋπόθεση που συνά-δει με την πραγματοποίηση της ηθικής. Κατά τον Καντ η διασφάλιση της ευδαιμονίας των συνανθρώπων του είναι για τον πολίτη ηθική υποχρέωση, γιατί ξέρει ότι μία κοι-νωνία που ζει σε ευδαιμονία περιορίζει τις ανεξέλεγκτες ορμές και τους εγωισμούς των ανθρώπων, και έτσι προε-τοιμάζει το έδαφος για μία ηθική κοινωνία. Το πρόβλημα δηλαδή που θέτει ο Καντ δεν είναι να συντελεστεί η υπέρ-βαση της ευδαιμονικής κοινωνίας ως κοινωνίας στην οποία εγωιστικά κίνητρα διέπουν τις πράξεις, αλλά αντίθετα να διασφαλιστεί και να δικαιωθεί η κοινωνία αυτή δεδομέ-νου ότι συγκροτεί κατ' εξοχήν το πεδίο εντός του οποίου οι εγωισμοί βρίσκουν ένα γενικό πλαίσιο εκδήλωσης κάτω από την κυριαρχία του γενικού αστικού νόμου.

Η καντιανή κατασκευή της αστικής κοινωνίας μπορεί να νοηθεί ως συνολικό αποτέλεσμα μιας κοινωνικής πρα-κτικής εξετασμένης ως προς τις αρχές που την διέπουν (προστακτικές του πράττειν). Στον βαθμό που οι προστα-κτικές αναφέρονται στον καθορισμό μέσων για την επίτευ-ξη σκοπών, η κοινωνία έχει χαρακτήρα ευδαιμονικό (IV, 44). Οι προστακτικές αυτές μπορούν να είναι προστακτικές των τεχνικών δυνατοτήτων της πράξης, που αναφέρονται σε τεχνική γνώση των μεθόδων και του υλικού, ή προσ-τακτικές αναφερόμενες στην λειτουργική χρησιμοποίηση των κοινωνικών δεδομένων προς όφελος ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας, ή να αναφέρονται σε μεθόδους επίδρασης επί άλλων ανθρώπων κατά τρόπο που να εξασφαλίζονται συγκεκριμένες αντιδράσεις τους.

Στην Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών, ο Καντ ovo-


μάζει αυτές τις τελευταίες «προστακτικές της φρόνησης». Η καντιανή φρόνηση ως ικανότητα να χρησιμοποιεί κά-ποιος τους άλλους για τους σκοπούς του, που ο Καντ, την ονομάζει «δημόσια φρόνηση», είναι μια προσπάθεια να ξε-περασθεί η αριστοτελική παθητική αντίληψη της αρετής της φρόνησης,^^ και να εισαχθεί μία σύγχρονη αντίληψη της φρόνησης ως ενεργού τεχνικο-επεμβατικής στάσης του κοινωνικού ατόμου, που οπωσδήποτε συγγενεύει με τους σύγχρονους φορμαλιστικούς προσδιορισμούς της εξουσίας. ̂ ^

Το σύνολο των τεχνικών προστακτικών και των προσ-τακτικών της φρόνησης ονομάζει ο Καντ υποθετικές προσ-τακτικές, για να τις διακρίνει από την κατηγορική προσ-τακτική. Η διάκριση υποθετικής και κατηγορικής προσ-τακτικής ανάγεται στην διάρθρωση του πρακτικού Λόγου, στις πρακτικές κρίσεις σχέσεων ουσίας (κατηγορικές κρί-σεις) και αιτιότητας (υποθετικές κρίσεις). Η τελευταία σχέση είναι του τύπου: εάν θέλω να πετύχω το α πρέπει να πράξω τα «ι, aj, α .̂ Η αντίστοιχη πρακτική αναφέρει την υποθετική κρίση σε κρίσεις του τρόπου: προβληματι-κές (της τεχνικής δυνατότητας) ή πραγματικές (της πραγ-ματιστικής φρόνησης). Αντίθετα οι κατηγορικές κρίσεις διέπουν μία κοινωνική πρακτική που είναι καθ' εαυτή επι-θυμητή ως προς την έλλογη μορφή της, γι' αυτό και η κα-τηγορική σχέση αναφέρεται στην τροπική κρίση της αναγ-καιότητας.

Είδαμε ότι ο Καντ διακρίνει στην θεωρητική του φι-λοσοφία μεταξύ συνθετικών και αναλυτικών κρίσεων απριόρι, και ότι fo κριτήριο ύπαρξης συνθετικών κρίσεων

Πρβλ. Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια, 1140 a. Πρβλ. σχετικά τον βεμπεριανό ορισμό της δύναμης ως δυνατό-

τητας να επιβάλλει κανείς, μέσα σε μια κοινωνική σχέση, την δική του βούληση ακόμα και εναντίον της αντίστασης των άλλων. Για την βεμπεριανή έννοια της δύναμης, πρβλ. Wirtschaft und Gesellschaft, κεφ. 1, § 16' [μτφ. Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας. Κένταυρος, Αθήνα 1997, σ. 159 κ.επ.].


απριόρι είναι ένα κριτήριο εφαρμογής τους στην εποπτεία. Η προβληματική αυτή τίθεται πάλι όταν αναρωτηθούμε για τον λογικό χαρακτήρα των προστακτικών. Οι προστακτι-κές της επιδεξιότητας είναι αναλυτικές προστακτικές, αφού στην επιδίωξη ενός σκοπού αναλυτικά συνεκφέρε-ται η επιδίωξη των τεχνικών μέσων για την επίτευξή του. Το ίδιο ισχύει εν μέρει και για την προστακτική της φρό-νησης -θα ίσχυε πλήρως αν δεχόμασταν ότι είναι τεχνι-κά δυνατόν να κατονομασθούν πλήρως τα μέσα που οδη-γούν στην ανθρώπινη ευδαιμονία. Σε αντίθεση με αυτές τις τεχνικοπρακτικές προστακτικές ο Καντ θεωρεί την κατη-γορική προστακτική ως συνθετική πρόταση απριόρι, για-τί εδώ συνδέεται η πράξη με την βούληση, χωρίς να προϋ-ποτίθενται όροι αναφερόμενοι σε εγωιστικά κίνητρα, ορ-μές κ.λπ.

Ο Καντ λέει για την κατηγορική προσταγή, ότι δεν υπάρχει γι' αυτήν εμπειρικό παράδειγμα, γιατί δεν μπορού-με να ελέγξουμε αν μία πράξη είναι αποτέλεσμα μίας κα-τηγορικής προσταγής ή μιας προστακτικής της φρόνησης. Αυτό αντίθετα συμβαίνει σε πράξεις συνδεόμενες με ένα συγκεκριμένο, εγκαθιδρυμένο γενικό θεσμικό πλέγμα (τους αστικούς θεσμούς), το οποίο αναπαράγεται με τις πράξεις αυτές ανεξάρτητα από το (εγωιστικό ή ηθικό) κί-νητρό τους. Όταν υπάρχει το πλέγμα αυτό, η εγκαθιδρυ-μένη αστική κοινωνία, τότε η εφαρμογή του κατηγορικού νόμου δεν κάνει τίποτε άλλο από το να ηθικοποιεί ό,τι ισχύει κοινωνικά ούτως ή άλλως.

Την έλλογη σχέση υποθετικής και κατηγορικής προ-στακτικής μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα με ένα καντιανό παράδειγμα, το παράδειγμα του έντιμου εμπόρου (IV, 23). Αυτός «καθορίζει μία γενική τιμή των εμπορευ-μάτων για τον καθένα, ώστε και ένα παιδί να μπορεί να αγοράζει απ' αυτόν εξ ίσου καλά, όπως και οποιοσδήποτε άλλος. Εξυπηρετεί δηλαδή τους πελάτες έντιμα... το συμ-φέρον του το απαιτεί. Έτσι η πράξη του δεν συνέβη από ηθικό καθήκον, ούτε από άμεση παρόρμηση, αλλά με ιδιο-


τελή πρόθεση». Θα μπορούσε κανείς βάσει αυτού του πα-ραδείγματος να υποστηρίξει, άραγε, όπως κάνει λ.χ. ο Γκολντμάν,^^ ότι ο Καντ διατυπώνει μία κριτική του αστι-κού εγωιστικού πράττειν εν ονόματι της φορμαλιστικής ηθικής; Οπωσδήποτε ο Καντ κάνει και αυτό. Ωστόσο ο χαρακτήρας της κριτικής του είναι τέτοιος, που δεν θέτει σε αμφισβήτηση, αλλά μάλλον επικυρώνει τους αστικούς θεσμούς. Αυτό το οποίο γίνεται αντικείμενο κριτικής του Καντ δεν είναι η εμπορευματική σχέση, η οποία εξ ορι-σμού προϋποθέτει εγωιστικά κίνητρα των πράξεων, και τα προϋποθέτει ακριβώς γιατί η ίδια τα θέτει, αλλά μόνο τα κίνητρα. Ο ηθικός έμπορος είναι έντιμος όχι γιατί αυτό τον συμφέρει, αλλά επειδή είναι σε θέση να ανάγει την εντι-μότητα καθ' εαυτήν σε γενικό κανόνα. Το γεγονός ότι από την εντιμότητά του απορρέουν γι' αυτόν και εμπορικά οφέ-λη (καλό όνομα κ.λπ.), είναι αναγκαίο επακόλουθο, όχι λόγος της έντιμης συμπεριφοράς του. Αλλά σ' αυτό ακρι-βώς συνίσταται η καντιανή θεμελίωση των αστικών θε-σμών: Η αστική κοινωνία είναι για τον Καντ πλέγμα υπο-θετικών προστακτικών και αντιστοίχων πρακτικών, που αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση αυτών αλλά και αναγ-καία επακόλουθα της ηθικής πράξης. Κι αν ακόμα όλοι οι άνθρωποι δρούσαν ηθικά, η αστική μορφή της κοινωνίας, η κοινωνία της ανταλλακτικής σχέσης, θα παρέμενε αμε-τάβλητη ως εξωτερική κοινωνική πρακτική, έστω και χω-ρίς τα εγωιστικά κίνητρα των δρώντων, ανάγοντας τον εξωτερικό της χαρακτήρα σε ύψιστο κανόνα, εσωτερικο-ποιώντας τον.

Όσο όμως η κοινωνία αυτή δεν έχει πραγματοποιηθεί, η πράξη σύμφωνα με υποθετικές προστακτικές θα παρα-μένει η αναγκαία επικουρική στρατηγική του Αόγου μέσα στην ιστορική τελεολογία. Η πράξη αυτή δικαιώνεται από την ανάγκη της ολοκλήρωσης των αστικών κοινωνικών

^̂ L.Goldmann, Mensch, Gemeinschaft und Welt in der Philosophie Kants, Ζυρίχη 1945.


και πολιτικών θεσμών, δηλαδή των θεσμών που διέπονται από την γενικότητα του νόμου, μία γενικότητα αναγκαστι-κή στην αστική κοινωνία που η ίδια γίνεται αυτοσκοπός στην ηθική κοινωνία. Πρόκειται εδώ για την πρακτική εξωτερική-νομική και εσωτερική-ηθική κατηγορία της γενικότητας, που αποκλείει την εξαίρεση (IV, 29, 30) από τους γενικούς νομικοθεσμικούς όρους της αστικής πολι-τικής κοινωνίας, ακριβώς για να διασφαλίσει τα ετερώνυ-μα συμφέροντα, μέσα από τα οποία διαμεσολαβείται η ανα-παραγωγή της κοινωνίας αυτής.

5. Ιδεολογία , φαινομεν ικότητα , θεσμοί

Την θεμελίωση της αστικής κοινωνίας στην ίδια την δομή της καντιανής συστηματικής φανερώνει μία ανάλυση από την Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών (IV, 68 επ.), η οποία θέτει στο κέντρο της κοινωνικοηθικής ανάλυσης το πρόβλημα της ανταλλακτικής σχέσης, του μορφικού στοι-χείου της αστικής κοινωνικής σύνθεσης. Εδώ ο Καντ δια-κρίνει την ανθρώπινη πράξη ως προς την αγοραστική τιμή, ως προς την τιμή παρόρμησης και ως προς την αξιοπρέ-πεια. Η αγοραστική τιμή της πράξης αναφέρεται στην τε-χνική επιτηδειότητα, με την οποία συντελείται η πράξη: στην ευσυνειδησία, εργατικότητα κ.λπ. Η τιμή παρόρμη-σης αναφέρεται στην ζωντάνια και στην φαντασία που την συνοδεύουν, σε συνδυασμό με την κριτική ικανότητα (Witz) και την ευδιαθεσία. Η αξιοπρέπεια (Würde) είναι η εσωτερική αξία, η καλή πίστη, που περιέχουν οι συναλ-λαγές και οι συμβατικές υποσχέσεις, καθώς και η ευμέ-νεια που στηρίζεται σε αρχές, όχι σε ένστικτο, και είναι προϋπόθεση για να είναι κάτι σκοπός καθ' εαυτόν.

Ο Καντ λέει ότι στο βασίλειο των σκοπών τα πάντα έχουν ή τιμή ή αξιοπρέπεια. Ό,τι έχει τιμή μπορεί να αντι-κατασταθεί με κάτι άλλο, το ανταλλακτικό του ισοδύνα-μο. Η αγοραστική τιμή και η τιμή παρόρμησης έχουν μία


«σχετική αξία», αναφέρονται στο σύνολο της κοινωνικής πρακτικής ως σύστημα ανταλλακτικών σχέσεων. Αντίθε-τα η αξιοπρέπεια αναφέρεται στην γενική μορφή της ηθι-κότητας και της ανθρωπότητας και έχει εσωτερική ηθική αξία. Είναι φανερό ότι η κατασκευή αυτής της διάκρισης θεμελιώνεται στην ίδια την υπερβατολογική μεθοδολογία. Η αγοραστική τιμή της πράξης συνδέει την πράξη με ένα σύστημα εγωιστικών καθορισμών, σκοπών ή μέσων, για την επιδίωξη ιδιωτικών συμφερόντων, δηλαδή με μία κοι-νωνία των αιτιακών αναγκαίων σχέσεων που αναφέρονται σε μία κοινωνική πραγματικότητα η οποία γίνεται αισθη-τή. Αναφέρεται δηλαδή σε κοινωνικές σχέσεις που μπο-ρεί να κατασκευαστούν σε αναλογία με φυσικομαθηματι-κές σχέσεις, στα μεθοδολογικά πλαίσια ενός οιονεί θεω-ρητικού «σχηματισμού». Η τιμή παρόρμησης συνδέει την πράξη με έναν χώρο κοινωνικής τελεολογίας, όπου η πρά-ξη, πέρα από την αξία επιτηδειότητας, αντιμετωπίζεται βάσει ποιοτικών κριτηρίων (λ.χ. καλλιτεχνικών) αναφερο-μένων στην κριτική ικανότητα. (Η ίδια η έννοια της επι-τηδειότητας, του Witz, αγγλικά wit, υπήρξε, όπως έδειξε ο Γκάνταμερ,^"^ πρόδρομος της καντιανής τελεολογικής κρίσης.) Παρ' όλο που είναι κι αυτή μέρος ενός όλου ανταλλακτικών σχέσεων, δηλαδή αναγώγιμη σε αγοραστι-κές τιμές, μας φανερώνει την δυνατότητα να διέπεται η πράξη μας από μη ανταλλακτικές σχέσεις. Μια τέτοια σχέ-ση είναι η στηριγμένη στον πρακτικό Αόγο σχέση αξιο-πρεπείας, η οποία διαρρηγνύει την ολότητα των ανταλλα-κτικών σχέσεων με το να μετέχει, ως σχέση αρετής, στην γενική νομοθεσία που θέτει στον εαυτό του ο Αόγος απο-βλέποντας σ' ένα έλλογο όν (IV, 69). Αλλά ταυτόχρονα η

^̂ Πρβλ. H.-G. Gadamer, Wahrheit und Methode, Τυβίγγη 1965, 2, σελ. 21 κ.επ.· για το ζήτημα αυτό παραμένει βασικό το έργο του Α. Bäumler, Das Irrationalitätsproblem in der Ästhetik und Logik des 18. Jahrhunderts, Δαρμστάτη 1967· πρβλ. ιδιαίτερα σελ. 141 κ.επ.: επιτηδειότητα (Witz), ιδιοφυία (Genie).


αξιοπρέπεια θεμελιώνει την ολότητα αυτή με το να ορί-ζει την ανταλλακτική και την παρορμητική αξία σε σχέ-ση με τον εαυτό της ως εξωτερικές της αξίες. Η αξιοπρέ-πεια ορίζεται φορμαλιστικά ως εσωτερική αξία του συστή-ματος των ισοδύναμων, δηλαδή ως κατάφαση του γενικού συστήματος των ανταλλακτικών σχέσεων, όχι ως προς τα εξωτερικά πραξεολογικά κίνητρα αλλά ως προς την μορ-φή της εσωτερικευμένης σε ηθική επιταγή γενικότητας. Ο Καντ θεωρεί ότι η «τιμή αγοράς» και η τιμή παρόρμη-σης είναι τρόποι να φαντασθούμε την ηθική αρχή, δεν εί-ναι δηλαδή παρά «τύποι» του ίδιου νόμου που θεμελιώνον-ται όλοι στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια (IV, 69). Οι τύποι αυτοί φέρνουν την ιδέα του Λόγου κοντύτερα στην ανθρώ-πινη αίσθηση και στην κρίση, θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι εκλογικεύουν τις εγωιστικές παρορμήσεις και τις ατομικές επιδιώξεις αντιπαραθέτοντας σ' αυτές την ολότητα, την γενικότητα και την αναγκαιότητα της αστι-κής αναπαραγωγής ως ηθικό καθήκον. Οι ίδιες οι γνωσιο-θεωρητικές δομές της αίσθησης και της κρίσης είναι προε-τοιμασίες για την υποταγή τους στον αστικό πρακτικοη-θικό Λόγο: Είναι «εισαγωγές», προσεγγίσεις προς την ηθι-κή, που δίνουν την δυνατότητα μιας προϊούσας ηθικοποίη-σης των υλικών τους χαρακτήρων. Συναντούμε εδώ εν σπέρματι την εγελιανή ιδέα ότι το πρακτικό τέλος, ο συγ-κεκριμένος Λόγος, θεσπίζεται αναγκαστικά μέσα από τις αφηρημένες δομές της αίσθησης και της κρίσης, μέσα από τις προαστικές, θα λέγαμε, γνωσιοθεωρητικές του συνι-στώσες, προς τις οποίες συμπεριφέρεται όπως το όλον προς τα μέρη του. Αν αυτό ισχύει για την εγελιανή θεω-ρία, ισχύει, όπως είδαμε, μόνον υπό όρους για την καν-τιανή κοινωνική θεωρία. Ο Καντ βλέπει τα επίπεδα του εγωιστικού πράττειν ως επικουρικές στρατηγικές του πρα-κτικού Λόγου για να μας φέρει εκεί που το ίδιο μας το πρα-κτικοηθικό λογικό θα μπορούσε να μας φέρει κατ' ευθείαν: στην πράξη που διέπεται από κατηγορικές προσταγές.

Οι επικουρικές αυτές στρατηγικές, οι οποίες, όπως εί-


δαμε, θεμελιώνουν και την ιστορία υπό καντιανές προϋ-ποθέσεις, έχουν επιτυχία γιατί εισάγουν κατ' αρχήν ως μέσον αυτό το οποίο θα αποδειχθεί αυτοσκοπός, εισάγουν δηλαδή την αστική μορφή της γενικότητας του νόμου ως παραδεκτό από όλους μέσον, ως προϋπόθεση για την επι-δίωξη ατομικών σκοπών. Τόσο η τιμή αγοράς όσο και η τιμή παρόρμησης και η αξιοπρέπεια περιέχουν την μορ-φή της γενικότητας: Οι δύο πρώτες ως στοιχείο διαμόρ-φωσης ισοδύναμων ανταλλακτικών σχέσεων, η τελευταία ως πρακτικό αυτοσκοπό, ως συμφωνία του συνόλου των ισοδύναμων ανταλλαγών προς τογ γενικό νόμο. Αυτός εί-ναι και ο λόγος που η αξιοπρέπεια δεν έχει το ισοδύναμό της, αφού διαμορφώνεται ως επίπεδο θεμελίωσης των ισο-δύναμων σχέσεων. Θεμελιώνει, όπως θα έλεγε ο κοινωνιο-λόγος, όχι την στάση του συνετού εμπόρου αλλά του ευ-συνείδητου γραφειοκράτη, για τον οποίο το σύνολο των ανταλλακτικών σχέσεων είναι ένα αναγκαίο αντικείμενο το οποίο πρέπει να συμφωνεί με την γενική διοικητική μορφή.

Ωστόσο, και απ' την πλευρά του εμπόρου θα ήταν κατά τον Καντ αξιοπρεπές να αντιμετωπίζει αυτός την πράξη του όχι απλώς ως έναν κατάλληλο χειρισμό προς κερδο-σκοπία, αλλά ως μέρος ενός ελλόγου συστήματος σχέ-σεων, θεμελιωμένου τελικά στον πρακτικό Λόγο. Βλέπου-με ότι ο Καντ προσπαθεί να εντάξει όλα τα δυνατά ενερ-γήματα σε ένα σύστημα σχέσεων ανταλλαγής, του οποίου την ενότητα εγγυάται ο πρακτικός Λόγος. Τα επιμέρους ενεργήματα προϋποθέτουν στάσεις που είναι (στον βαθ-μό που δεν συμπίπτουν με την στάση της αξιοπρέπειας) πε-ρισσότερο ή λιγότερο απομακρυσμένες από την στάση του ίδιου του πρακτικού Λόγου, είναι δηλαδή στάσεις που απο-λυτοποιούν τον ίδιο τους τον σχετικό χαρακτήρα και δεν είναι σε θέση να τον εντάξουν στα πλαίσια των στρατη-γικών και πανουργιών του πρακτικού Λόγου. Αντιμετωπί-ζουμε δηλαδή εδώ την ενέργεια αυτού που ο Καντ ονόμα-σε «διαλεκτική» όχι πια σε γνωσιοθεωρητικό αλλά σε κοι-


νωνικό επίπεδο: Η γνωσιοθεωρητική διαλεκτική βασίζε-ται στην αδυναμία διαχωρισμού των γνωστικών επιπέδων και της ένταξης των φιλοσοφικών προβλημάτων στα κρι-τικά γνωσιοθεωρητικά πλαίσια. Επακόλουθο της αδυνα-μίας αυτής είναι οι λανθασμένες εντάξεις να φαντάζουν ως έγκυρες. Όμως κι αυτές οι λανθασμένες εντάξεις δεν ήταν για τον Καντ τυχαίες, αλλά πρόβαλλαν σαν αναγκαστικές εντάξεις στην συνείδηση, αποτελούσαν μια μορφή αναγ-καστικής αυτοπλαστογράφησης του Λόγου, της οποίας η αποκρυπτογράφηση είναι η ίδια η καντιανή θεωρία του καθαρού Λόγου. Ο Καντ ονόμασε αυτή την λανθασμένη γνώση επιφαινόμενο (Schein).

Η γνωσιοθεωρητική προβληματική μιας αναγκαστικά λανθασμένης συνείδησης αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην καντιανή κοινωνική θεωρία. Και εδώ εγκαθιδρύονται «αναγκαία ψευδείς» στάσεις που συνοδεύουν κοινωνικές πρακτικές ενταγμένες στο όλο της ιστορικής και κοινω-νικής τελεολογίας: Η εγωιστική, λ.χ., στάση, και η πρά-ξη σύμφωνα με υποθετικές προσταγές, είναι ο ιδιαίτερος και αναγκαίος τρόπος (παρ' όλη του την τυφλότητα όσον αφορά το τι συνιστά την ηθική συμπεριφορά, και μέσα απ' αυτή την τυφλότητα) σύστασης των αστικών θεσμών, την οποία, όπως είδαμε, ο Καντ, αναλύοντας τις πανουργίες του πρακτικού Λόγου, θεωρεί προϋπόθεση της ηθικής εξέ-λιξης της κοινωνίας.

Στον ορίζοντα του εγωιστικού πράττειν, η κοινωνία ως όλον εμφανίζεται ως ευδαιμονικό σύνολο, αυτό όμως το επιφαινόμενο (Schein) αποτελεί αναγκαία στιγμή της αυ-τοδόμησης του Λόγου στην πορεία αυτοσύστασής του ως ηθικοπρακτικού όλου.

Διαπιστώνουμε εδώ πως η προβληματική που διατύπω-σε ο Καντ στην γνωσιοθεωρία ως «διαλεκτική του Λόγου» συνδέεται, ως προς τις συνέπειές της στην κοινωνική του φιλοσοφία, με μία προβληματική της διαμόρφωσης αναγ-καίας πλαστής συνείδησης στην αστική κοινωνία. Εν σπέρματι διατυπώνεται εδώ μία θεωρία, η οποία στην ανά-


πτυξή της από τον Χέγκελ και τον Μαρξ θα αποτελέσει αυτό που σήμερα ονομάζομε θεωρία της ιδεολογίας. Μια θεωρία, δηλαδή, που αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές στά-σεις και συμπεριφορές ως κοινωνικούς χαρακτήρες^ οι οποίοι συνδιαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα ακόμη και όταν δεν την συνειδητοποιούν ως ολότητα, και διατυπώνει την Θέση ότι η σύσταση της κοινωνίας ως ολό-τητας προϋποθέτει ακριβώς μη συνειδητούς κοινωνικούς χαρακτήρες, πίσω από τους οποίους δρα, και τους οποίους ορίζει στην αναγκαία τους μορφή της μη-συνειδητότητας, η συγκεκριμένη ολότητα του κοινωνικού είναι. Αν όμως ζητήσουμε να ορίσουμε πώς αντιλαμβάνεται ο Καντ στα γενικά της χαρακτηριστικά την συγκεκριμένη θεμελιακή ολότητα της αστικής κοινωνίας, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή συμπίπτει με την δομή της κριτικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή με το σύνολο σχέσεων που διαμορφώνεται μετα-ξύ θεωρίας, πράξης και τελεολογίας: με την δομή του ίδιου του Λόγου. Ο πρακτικός Λόγος ανευρίσκει τον εαυτό του στα ίδια του τα ενεργήματα και μέσα στις εκλογικεύσεις των περιεχομένων που συναντά. Ο φιλοσοφικός στοχα-σμός αυτοαναγορεύεται σε θεμελιακή δομή της αστικής κοινωνικής σύνθεσης, της οποίας παράγωγο είναι η κοι-νωνική αναπαραγωγή. Με την ταύτιση αυτή της ουσίας της ολότητας του κοινωνικού είναι με τον χαρακτήρα του φι-λοσοφικού στοχασμού, η ίδια η καντιανή σκέψη, η οποία είδαμε ότι κάνει θέμα της το πρόβλημα των ιδεολογιών, αποδεικνύεται ιδεολογική, εφ' όσον τίθεται ως αναγκαίος χαρακτήρας της κοινωνικής σύνθεσης στην αστική κοινω-νία. Η σκέψη αυτή αντιμετωπίζει την κοινωνία ως απόρ-ροια του εαυτού της, ενώ η ίδια δεν συστηματοποιεί παρά τα κοινωνικά (ιστορικά και όχι υπερβατολογικά) φαινόμε-να, τα οποία και απολυτοποιεί, δηλαδή τον εγκαθιδρυμέ-νο χωρισμό θεωρίας και πράξης και θεωρίας και εφαρμο-γής στην αστική κοινωνία, και την ιστορική τελεολογία εκείνη που θέτει τον τύπο της αστικής πολιτικής κοινω-νίας ως ιστορικό τέλος.


Η δυνατότητα αυτής της αναγωγής μιας κοινωνικής διαδικασίας ορισμού των μορφών της πράξης σε διαδικα-σία αυτοκαθορισμού του Λόγου ενυπάρχει στην έννοια του νόμου, όπως αυτή παρουσιάζεται στο καντιανό έργο. Εί-δαμε ότι η καντιανή έννοια του νόμου προσανατολίζεται προς τον γνωσιοθεωρητικό διανοητικό νόμο και ότι είναι αμφίσημη: Σ' αυτήν περιέχεται ένα στοιχείο κοινωνικο-θεωρητικό, που αναφέρεται σε κοινωνικές νομοτέλειες οι οποίες επιβάλλονται τελεολογικά μέσα από την τυχαία εγωιστική δράση των κοινωνικών μονάδων, και ένα στοι-χείο νομικοκανονιστικό, ο γενικός δηλαδή νομικοπολιτι-κός χαρακτήρας της αστικής συνταγματικής τάξης, ο οποίος πραγματώνεται μέσα από τους θεσμούς. Ο Καντ σκέφτεται την αλήθεια της κοινωνικής νομοτέλειας τελι-κά ως επιβολή της θεσμικής νομοτέλειας, την πλήρωση του κοινωνικού είναι ως εγκαθίδρυση του πολιτικού Λό-γου. Στον τυπικό της χαρακτήρα, η αντίληψη αυτή του νό-μου εισχωρεί ώς τις αναλύσεις της καντιανής γνωσιοθεω-ρίας, έτσι ώστε η θεωρία αυτή να «έλκεται» από την θεω-ρία του πολιτικού και των θεσμών. Μέσα από αυτό το πρί-σμα προχωρούμε στην κατανόησή μας της συγγένειας της γνωσιοθεωρητικής και της κοινωνικής κατασκευής που έχουμε επισημάνει ήδη στην γλώσσα της Κριτικής του κα-θαρού λόγοΌ. Κατανοούμε ότι δεν είναι απλές μεταφορές η ιδέα του Λόγου ως «δικαστηρίου», μπρος στο οποίο δί-νουν λόγο μεθοδολογικά ρεύματα και φιλοσοφικές δοξα-σίες, ή η ιδέα του Λόγου ως «αστικής πολιτικής ένωσης» που έρχεται σε αντίθεση με τον «δεσποτισμό» (τον φιλο-σοφικό δογματισμό) και με τον «αναρχισμό» (σκεπτικι-σμό),̂ ^ δηλαδή ότι η ίδια η καντιανή φιλοσοφία έχει στην σύστασή της δεθεί με την κοινωνία και την ιστορία, που τις αντιμετωπίζει ως κοινωνία του Λόγου και ιστορία του Λόγου, όπως αυτές προκύπτουν από τους διάφορους απριό-ρι τρόπους και σχέσεις τους.

^̂ Πρβλ. Κριτική τον καθαρού λόγου. Πρόλογος, σελ. ΑΧ (II, 12).


6. Ν ο μ ι μ ό τ η τ α , τ ε λ ε ι ό τ η τ α και νόμ ιμος κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό ς

Η ανάπτυξη της κατηγορίας του νόμου, ως κεντρικής κα-τηγορίας ανάλυσης του νομικοπολιτικού είναι, λαμβάνει χώρα στην καντιανή θεωρία του δικαίου. Εδώ η νομική κατασκευή συμπυκνώνει όλες τις εμπειρίες που απορρέουν από τις μεθοδολογικές απορίες της καντιανής συστηματι-κής και προσπαθεί να τους δώσει λύση στην ανάλυση του πολιτικού θεσμού. Στην θεωρία του δικαίου εγείρεται το αίτημα, από την μια μεριά, να πραγματοποιηθεί το αίτημα της μεθοδικής «παραγωγής» του θεσμού από τον Λόγο, να ισχύσει δηλαδή η θεωρία του δικαίου ως Μεταφυσική των ηθών. Από την άλλη, η θεωρία του δικαίου, στον βαθμό που αναφέρεται στην κοινωνική πράξη (IV, 309), θα πρέ-πει να έχει εφαρμογή στην εμπειρική ολότητα των ενερ-γημάτων των κοινωνικών ατόμων, η οποία δεν μπορεί, ακριβώς λόγω του εμπειρικού της χαρακτήρα, να συστη-ματοποιηθεί πλήρως. Ο ιδιαίτερος τύπος κατασκευής της σχέσης δικαίου θα πρέπει δηλαδή να περιέχει ένα καθα-ρό μορφικό στοιχείο, αναγόμενο στην τυπική σχέση (την σχέση δηλαδή που προβαίνει σε αφαίρεση από περιεχό-μενα) των βουλήσεων των κοινωνικά δρώντων ατόμων, το οποίο να εντάσσεται στην μορφική τελεολογία του πρα-κτικού λόγου χωρίς να συμπίπτει με την ηθική σχέση. Ταυτόχρονα θα πρέπει να περιέχει την δυνατότητα μιας μη «σχηματικής» εμπειρικής εφαρμογής του δικαίου σε σχέσεις που δημιουργούνται από ενεργήματα τα οποία αποτελούν απόρροια συγκεκριμένων σκοπών (περιεχομέ-νων). Ως προς το πρώτο στοιχείο, τον τυπικό χαρακτήρα της σχέσης δικαίου, ο Καντ επιχειρεί τον παραλληλισμό της με μία (καθαρή) φυσικομαθηματική σχέση, υποστηρί-ζοντας ότι, κατά τον προσδιορισμό του νομικού καθήκο-ντος (Rechtspflicht), θα πρέπει «να καθορισθεί επακριβώς στην ζυγαριά της δικαιοσύνης το δικό μου και το δικό σου κατά την αρχή της ισότητας αποτελέσματος και ανταπο-


τελέσματος, πράγμα που είναι ανάλογο με την ακρίβεια μαθηματικής καταμέτρησης μεγεθών» (IV, 503).

Ως προς την ικανότητα της σχέσης δικαίου να καλύ-πτει εμπειρικά περιεχόμενα, αυτό δεν μπορεί να σημαίνει ότι οι αρχές του δικαίου προκύπτουν επαγωγικά από εμπει-ρικά προς ρύθμισιν περιεχόμενα. Μία τέτοια κατασκευή θα περιέκλειε την δυνατότητα απείρων εξαιρέσεων από την γενική αρχή που πρέπει να ισχύει (IV, 320). Στην πραγ-ματικότητα, η γενική αρχή δεν είναι δυνατόν να κατα-σκευαστεί εμπειρικά, αλλά θα πρέπει να ανευρεθεί ως κρι-τήριο δικαίου στηριγμένο στον Λόγο. Όμως ο Καντ δέχε-ται ότι η επαγωγική μεθοδολογία θα μπορέσει να βοηθή-σει σε αυτή την αναζήτηση-ανεύρεση ως οδηγητικός μί-τος και επικουρική απόδειξη μιας ήδη εγκαθιδρυμένης σχέσης του Λόγου.

Από τις μεθοδολογικές αυτές προσεγγίσεις μπορούμε να παρακολουθήσουμε πώς η καντιανή έρευνα προσπαθεί να επεξεργαστεί ένα «ενδιάμεσο» επίπεδο μεταξύ άμεσης θεμελίωσης του δικαίου στον ηθικό Λόγο, αφ' ενός, και, αφ' ετέρου, θεμελίωσής του σε εμπειρικές σχέσεις και στο ωμό γεγονός της ύπαρξης εκτελεστού θετικού δικαίου. Ως πρόβλημα του θεμελιωμένου στον Λόγο φυσικού δικαίου μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την καντιανή αναζήτηση ενός ενδιαμέσου μεταξύ, αφ' ενός, του εσωτερικού φυσι-κού δικαίου, που αντιστοιχεί στην ίδια την εσωτερική διάρθρωση του ηθικοπρακτικού Λόγου, και, αφ' ετέρου, του εξωτερικού δικαίου, το οποίο δεν αποκαθιστά σχέσεις προς τον ηθικοπρακτικό Λόγο, αλλά είναι ξένο προς αυ-τόν και αναφέρεται μόνο στο ωμό γεγονός της ίδιας του της εξαναγκαστότητας και θετικότητας ως θεμελιωτική αρχή. Το ενδιάμεσο αυτό επίπεδο είναι για τον Καντ το επίπεδο μιας δυνατής θετικής νομοθεσίας που να μην απο-κλείει τον καθορισμό της από το Λόγο, να μην είναι, δη-λαδή, «τελείως εξωτερική». Αυτό το ενδιάμεσο επίπεδο ο Καντ το χαρακτηρίζει ως «νομιμότητα» (Legalität). Κατά την διερεύνηση των εμπειρικών νόμων, υποστηρίζει ο


Καντ, είναι δυνατόν να ανευρεθεί μία τελεολογική σύν-δεσή τους με τον Λόγο, στον βαθμό που ο θετικός νόμος θα αναφέρεται στην βάση της νομιμότητας. Ενώ, από την άλλη μεριά, εάν έχει εγκαθιδρυθεί η νομιμότητα, είναι δυ-νατόν, στην βάση της, ως δυνατή βάση μιας νομοθεσίας, να διατυπωθούν και να θεμελιωθούν θετικοί νόμοι.

Στην αστική κοινωνία, ως κοινωνία της εγκαθιδρυμέ-νης νομιμότητας, συμβαίνει αυτό κατ' εξοχήν: Οι θετικοί νόμοι αναφέρονται στην νομιμότητα και ανάγουν την θε-τικότητά τους όχι στην ωμή αναγκαστότητα αλλά στον χαρακτήρα τους ως στοιχεία εφαρμογής, ως θετικοποιή-σεις της νομιμότητας. Η νομιμότητα είναι, στα πλαίσια του φυσικού δικαίου, το επίπεδο θετικοποίησης του δικαίου. Από λογική άποψη, αποτελεί την κεντρική κατηγορία της διαλεκτικής των διαμεσολαβήσεων που προκύπτει από τις μεθοδολογικές αναλύσεις των καντιανών κριτικών, στον βαθμό που αυτές θα θεωρηθούν, όπως προσπαθήσαμε να το κάνουμε, προσεγγίσεις του προβλήματος σύστασης του κοινωνικοθεσμικού είναι.

Στα πλαίσια της θεμελίωσης του φυσικού δικαίου στον πρακτικοηθικό λόγο επαναλαμβάνεται η προβληματική που παρακολουθήσαμε συζητώντας το πρόβλημα της εφαρ-μογής του ηθικού νόμου. Η δομή της νομιμότητας, της οποίας η εγκαθίδρυση προϋποτίθεται, προκειμένου να υπάρξουν οι όροι ηθικής πράξης, είναι η ίδια αποτέλεσμα μιας τελεολογίας του φυσικού δικαίου, η οποία στην εξέ-λιξή της θέτει και λύνει το πρόβλημα της ενεργού και δρα-στικής εφαρμογής του δικαίου. Το φυσικό δίκαιο, υποστη-ρίζει ο Καντ, ενυπάρχει στον έμφυτο Λόγο, όπως αυτός υπάρχει σε πρωτόγονη (προαστική) μορφή στον κάθε άν-θρωπο. Χαρακτηριστικό αυτού του έμφυτου φυσικού δι-καίου (angeborenes Recht· IV, 345) είναι η πρωτόγονη εσω-τερικότητα (ηθικότητα) που διέπει την κοινωνική πρακτι-κή σε ένα (υποθετικό) λογικό υπόδειγμα κοινωνίας, όπου δεν υπάρχουν ρυθμισμένες σχέσεις κτήσης προς τον αντι-κειμενικό κόσμο.


Το έμφυτο εσωτερικό δίκαιο συνίσταται σε: α) ελευθερία (ανεξαρτησία από την καταναγκαστική βού-

ληση των άλλων ανθρώπων, σε συμφωνία με έναν γε-νικό νόμο)·

Ρ) ισότητα, δηλαδή στην ανεξαρτησία που επιτρέπει να μη δεσμεύεται κανείς περισσότερο από όσο ο ίδιος συμβατικά αυτοδεσμεύεται*

γ) επικοινωνία, ως δυνατότητα ενεργού συμπεριφοράς απέναντι σε άλλους, σε βαθμό που αυτό δεν μειώνει τον δικό τους βιοτικό χώρο. Αυτή η μορφή πρακτικής επι-κοινωνίας συμπεριλαμβάνει την επικοινωνία των ιδεών. Αντίστοιχα διακρίνει ο Καντ ηθικονομικές υπο-χρεώσεις αναφερόμενες στο υποκείμενο (το ζην εντί-μως: honeste vive), στις σχέσεις μεταξύ υποκειμένων (οι άλλοι να είναι για σένα σκοπός: naeminem laede), και στην διαμόρφωση κοινωνικότητας μεταξύ των ανθρώ-πων (να εισέλθεις σε κοινωνία με ρυθμισμένες κοινω-νικές σχέσεις: suum cuique tribue). Είναι φανερό ότι τόσο οι αρχές του εσωτερικού δι-

καίου όσο και τα αντίστοιχα ηθικονομικά καθήκοντα, που αναφέρονται σε μια δομή του έμφυτου Αόγου και συγ-κεκριμένα στις «κατηγορίες» της σχέσης: της ουσίας (του υποκειμένου), της αιτιότητας και της αλληλενέργειας, θεωρούνται εδώ ως προκοινωνικές δυνατότητες των αν-θρωπίνων σχέσεων, των οποίων ο χαρακτήρας πρόκειται να πραγματοποιηθεί κοινωνικά. Χαρακτηριστικά δεσπό-ζει εδώ η ανεξαρτησία από την καταναγκαστική βούλη-ση και η ιδέα της δέσμευσης ως αυτοδέσμευσης. Αογικά, όλες οι αρχές που απορρέουν από την δομή του Λόγου σε προαστική κατάσταση είναι αναλυτικές, δηλαδή περιέχο-νται στον ίδιο τον χαρακτήρα του πρακτικού Λόγου, στον βαθμό που σ' αυτόν δεν θα συμπεριλάβουμε απριόρι αρ-χές της κοινωνικής τον εφαρμογής, της αποτελεσματικής του πραγματοποίησης στην κοινωνία. Όπως είδαμε, ο συνθε-τικός απριόρι χαρακτήρας της κρίσης εμπεριέχει ένα κρι-τήριο εφαρμογής. Η γνωσιοθεωρητική αυτή αρχή δείχνε-


ται εδώ στην κοινωνική της σημασία. Στην βάση των ανα-λυτικών αρχών του εσωτερικού δικαίου της ελευθερίας δεν είναι δυνατόν να κατασκευασθούν συνθετικές αρχές της θετικοποίησης του δικαίου, δηλαδή αρχές της νομιμότη-τας. Οι αρχές αυτές ανάγονται κατά τον Καντ σε ένα εξω-τερικό φυσικό δίκαιο που αναφέρεται στο ενέργημα κτή-σης (Besitzakt, Erwerbung) και στην σχέση του κτήτορα προς το κτήμα (έχειν, Haben) και που αποκαθιστά μία γε-νική σχέση του μη εσωτερικά δικού μου προς το εσωτε-ρικά δικό μου, δηλαδή μία σχέση του εξωτερικού μου στοι-χείου προς το εσωτερικό μου στοιχείο. Η ηθικοδικαιική σχέση της ελευθερίας (εσωτερικό δίκαιο) πρέπει, προς το συμφέρον της κοινωνικής της εφαρμογής, να μπορεί να αυτοπαρασταθεί ως νομιμότητα θεμελιωμένη στο φυσικό δίκαιο, ως απριόρι της εξωτερικής σχέσης. Στην βάση της είναι δυνατόν να μπορώ να αντιμετωπίζω το «έξω από μένα» ως προς την ουσία του ως πράγμα, ως προς την αι-τιότητά του ως βούληση εξαρτημένη βάσει της συμβατι-κής υπόσχεσης, ως προς την αλληλενέργεια, τέλος, όχι πια ως αφηρημένη επικοινωνία, αλλά ως αλληλεξάρτηση ανθρώπων και πραγμάτων σε μια κοινωνία ελευθερίας των ατομικών εγωισμών.

Η σχέση εξωτερικού και εσωτερικού στοιχείου της ελευθερίας που προτείνει ο Καντ διαρθρώνει την ίδια την έννοια της νομοθεσίας και θεμελιώνει την διάκριση σε ηθική και νομική νομοθεσία. Κάθε νομοθεσία περιλαμβά-νει, όπως είδαμε, αφ' ενός το στοιχείο του κανόνα, ο οποίος διατυπώνεται με γενική μορφή (και μπορεί να συν-δεθεί με το καθήκον της τήρησής του), αφ' ετέρου το στοι-χείο του κινήτρου τήρησης του κανόνα. Το κίνητρο μπο-ρεί να ανάγεται σε οποιονδήποτε λόγο που οδηγεί στην πράξη, άρα και στο γεγονός ότι είναι κανείς αναγκασμένος να τηρήσει τον νομικό κανόνα. Εφ' όσον το κίνητρο συμ-πίπτει με το καθήκον (Pflicht), ο Λόγος ανάγεται σε απο-δοχή ενός γενικού κανόνα. Ο κανόνας αυτός δεσμεύει με συγκεκριμένο τρόπο την βούληση, υποχρεώνοντάς την να


τον αποδεχθεί. Το κριτήριο της ηθικότητας ή νομιμότη-τας βασίζεται ακριβώς στον χαρακτήρα αυτής της δέσμευ-σης, όχι στον χαρακτήρα της μορφής του κανόνα, που εί-ναι στην γενικότητά του κοινός και για την νομιμότητα και για την ηθικότητα (IV, 325). Τα καθήκοντα που αναφέρο-νται στην νομιμότητα αποτελούν αυτοδεσμεύσεις για την αποδοχή της γενικότητας του νόμου, αναφερόμενες σε κί-νητρα σκοπιμότητας και ευδαιμονίας. Αντιθέτως τα καθή-κοντα που αντιστοιχούν στην ηθικότητα αναφέρονται σε έναν αυτοαναγκασμό ο οποίος ανάγεται στην αποδοχή της μορφής της γενικής νομοθεσίας ως αυτοσκοπού, ο οποίος πραγματώνει την τελειότητα του ανθρώπινου Λόγου.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επιμείνουμε σε μία βασική καντιανή διάκριση, την διάκριση μεταξύ ηθικής καθηκον-τολογίας και αυτόνομης ηθικότητας (IV, 512). Ο Καντ υπο-στηρίζει, ότι μία κοινωνία αυτόνομης ηθικότητας είναι στην πραγματικότητα απραγματοποίητη για ανθρώπινα όντα και αποτελεί μόνον οριακό μέγεθος, προς το οποίο πρέπει αυτά να προσανατολίζονται. Ο λόγος είναι ότι η πλήρης ηθικότητα σημαίνει αυτονομία από την δύναμη της εποπτείας, ότι προϋποθέτει δηλαδή λογικά όντα χωρίς αί-σθηση, μια κοινωνία αγγέλων. Όταν ο άνθρωπος σκέπτε-ται την κοινωνία αυτόνομης ηθικότητας, σκέφτεται μαζί μ' αυτήν -ως αντίθεση προς αυτήν- την αισθησιακότητά του και τον φυσικό του θάνατο. Στο δοκίμιο Το τέλος όλων των πραγμάτων, ο Καντ αναπτύσσει την συνέπεια αυτή της ίδιας του της μεθοδολογίας. Απ' την ανάπτυξη αυτή προ-κύπτει, ότι η πλήρως ηθικά αυτόνομη κοινωνία είναι δυ-νατή μόνον ως κίνητρο και σκοπός της πραξεολογίας και της ηθικής καθηκοντολογίας. Από την πλευρά της λογι-κής των εφαρμογών, που αναπτύξαμε, η πραξεολογία αυτή οδηγεί στην επιβολή γενικών νόμων, των οποίων η μορ-φή συμπίπτει με την μορφή του Λόγου, ενώ τα κίνητρα που οδηγούν στην εφαρμογή τους τείνουν προς διαρκή ηθικο-ποίηση στα πλαίσια μιας ιστορικής τελεολογίας. Η εγκα-θιδρυμένη αστική κοινωνία αποτελεί, αν δεχθούμε αυτή


την ανάλυση, πραγματοποίηση του γενικού νόμου ως προς την μορφή της, ενώ ως προς το περιεχόμενο της αντιμε-τωπίζεται ως κοινωνική δομή που επιδέχεται την ενέργεια της ιστορικής τελεολογίας, είναι δηλαδή από την άποψη αυτή «εφαρμογή», «τύπος» του πρακτικού Λόγου, που ενέ-χει κατά το περιεχόμενο την δυνατότητα ιστορικών απο-κλίσεων από τα κελεύσματά του.

Αναλύοντας την έννοια της τελειότητας, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την προβληματική αυτής της πραξεο-λογικής τελεολογίας στην σύνδεσή της με την ιστορική τελεολογία, που οδηγεί στην εγκαθίδρυση των αστικών θεσμών. Ο Καντ διακρίνει μεταξύ υπερβατολογικής-θεω-ρητικής τελειότητας, την οποία χαρακτηρίζει ως «υλική» και «ποσοτική», και τελεολογικής τελειότητας, την οποία χαρακτηρίζει ως «τυπική» και «ποιοτική» (IV, 516). Η πρώ-τη περιλαμβάνει την ολότητα του ποικίλου υλικού της επο-πτείας ενός πράγματος. Η δεύτερη συνίσταται στην συμ-φωνία μεταξύ ενός πράγματος και ενός σκοπού. Από την σκοπιά της υπερβατολογικής-θεωρητικής τελειότητας υπάρχει μόνο μία μορφή τελειότητας, από τελεολογική σκοπιά υπάρχουν πολλές. Για να επιτευχθεί θεωρητική τελείωση, θα πρέπει η πολλαπλότητα του εμπειρικού υλι-κού να έχει υπαχθεί σε μια αρχή σχηματικής υπαγωγής. Εύλογα γεννιέται εδώ το ερώτημα, γιατί ο Καντ δεν θεω-ρεί την αρχή αυτή τυπική αρχή, αλλά την χαρακτηρίζει, όπως είδαμε, ως υλική (σε άλλα κείμενάτου, όπως λ.χ. στις αναλύσεις του για τον χαρακτήρα της γλώσσας,'^ ο Καντ μιλάει για θεωρητικο-τυπική τελειότητα), ενώ αντίθετα αναφέρει τον τυπικό χαρακτήρα στην τελεολογική τελειό-τητα. Αντιμετωπίζουμε εδώ την δυσκολία που προκύπτει στην ανάπτυξη των κοινωνικοπρακτικών και ηθικών κα-τηγοριών στο καντιανό έργο από το γεγονός ότι το κοινω-

^̂ Για παράδειγμα στο μικρό κείμενο του «Über formale und mate-riale Bedeutung einiger Worte», έκδ. Cassirer, τόμος IV, Βερολίνο 1922, σελ. 527.


νικό είναι, από την φύση του, που συνίσταται στην ελευ-θερία, συγκροτείται ως ύλη, ως αντικείμενο μιας θεωρητι-κής αυστηρής νομοτέλειας, μόνο στον βαθμό που είναι ταυ-τόχρονα το ίδιο μορφή, στον βαθμό δηλαδή που εμφανίζε-ται ταυτόχρονα ως τυπικό υποκείμενο της ίδιας του της υλικότητας και ουσιαστικότητας. Όταν ο Καντ αναλύει ένα «πράγμα» ως προς την τελειότητα του, διακρίνει περισσό-τερες τελειότητες αντίστοιχα με την πολλαπλότητα των σκοπών που συνδέονται με την σύσταση του πράγματος, λ.χ. την τελειότητα της επιδεξιότητας, της φρόνησης κ.λπ. Από αυτή την άποψη μπορούμε να μιλήσουμε για τυπικές, μορφικές τελειότητες που συγκροτούν το πράγμα, με την έννοια της πολλαπλότητας των σκοπών και των πρακτικών προσβάσεων, ως προς τις οποίες ορίζομε την τελειότητα, και οι οποίες ως κοινωνική πρακτική συναντώνται στο πράγμα. Συναντούμε στον Καντ μία προβληματική που συγ-γενεύει με την αριστοτελική στην αντίληψη που λανθά-νει εδώ, ότι στις πρακτικές επιστήμες δεν είναι δυνατόν να εφαρμοσθούν αποδεικτικές-θεωρητικές, αλλά μόνο πι-θανολογικές μέθοδοι, κι ότι οι μέθοδοι αυτές αντιστοιχούν στην πολλαπλότητα των επιδιωκομένων σκοπών σε σχέ-ση με τα ιδιαίτερα αντικείμενά τους μέσα στην κοινωνική πρακτική.'^ Η εξέταση του πλέγματος αυτού από την πλευ-ρά της ιεράρχησης των σκοπών μας οδηγεί στον Καντ στην έννοια ενός ύψιστου σκοπού, που είναι ταυτόχρονα καθή-κον και συνίσταται στην τελειότητα του εαυτού μου. Η τε-λειότητα αυτή είναι πρακτικοτελεολογική και αναφέρε-ται στην αξιολογία του συνόλου των δυνατοτήτων της αν-θρώπινης πραξεολογίας. Είναι ενεργητικότητα ανθρώπι-νη, ανθρώπινη πράξη, που δεν δίνεται από την φύση, αλλά είναι ενέργημά μας και ορίζεται ως καλλιέργεια και ανά-πτυξη μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία των δυνατοτήτων που ο άνθρωπος έχει σπερματικά από την φύση (Kultur des Ver-mögens). Προκύπτει ωστόσο εδώ μία σαφής απόκλιση από

Αριστοτέλους Ηθικά νικομάχεια, 1104 a.


την αριστοτελική ανάλυση, δεδομένου ότι ο Καντ αναφέ-ρει τον ύψιστο σκοπό στην ίδια την τυπική δομή των αν-θρωπίνων δυνατοτήτων, ενώ η αριστοτελική ανάλυση οδη-γεί σ' έναν σκοπό καθ' εαυτόν που συνίσταται στο αγαθόν ως περιεχόμενο, ως ευδαιμονία {ει δή τι τέλος έστι των πρακτών δ δι' αυτό βονλόμεθα, ταλλα δέ διά τούτο... δή-λον ώς τουτ αν εϊη τάγαθόν και το άριστον).^^

Ο Καντ κατανοεί την τελειότητα ως τελειότητα του εαυτού μας, που είναι καλλιέργεια των εμφύτων δυνάμεων μας, δηλαδή της διανοίας (ως δυνατότητας των εννοιών, άρα και των εννοιών που αναφέρονται σε ηθικές υποχρεώ-σεις), αλλά και καλλιέργεια της βούλησης (του ηθικού τρόπου σκέψης), ώστε να ανταποκρινόμαστε σε όλα τα καθήκοντα γενικά (IV, 516).

Κατά την καλλιέργεια του ανθρώπου έως την τελειό-τητα η διάνοια είναι ένα στοιχείο της τελεολογικής τυπι-κής ανάπτυξης. Η τυπικότητά της δεν είναι «σχηματική», αλλά τελεολογική· ξεκινώντας δηλαδή από το πρίσμα της ιστορικής τελεολογίας, δεχόμαστε ότι η διάνοια δια-μορ-φώνει το «υλικό» των γεγονότων σε έλλογα σχήματα με το να πειθαρχεί τις ορμές και τις επιθυμίες των δρώντων.

Η εξέλιξη της ιστορικής τελεολογίας οδηγεί, όπως εί-δαμε, βάσει των προθέσεων της φύσης, στην κοινωνία της διανοίας, δηλαδή στην κοινωνία της ισχύος των γενικών νόμων και της ανάπτυξης των κοινωνικών επιτηδειοτήτων από άτομα δρώντα σύμφωνα με υποθετικές προστακτικές. Η πραγματοποίηση της κοινωνίας της διανοίας σημαίνει μεθοδολογικά την μετάβαση από την τελεολογική στην θεωρητικοδιανοητική ανάλυση, στην «θεμελίωση» της τελεολογικής ιστορικότητας στον αστικό νόμο. Στις καν-τιανές σημειώσεις βρίσκουμε την παρατήρηση: «Η τελειο-ποιημένη τελεολογική κρίση είναι η ίδια η διάνοια».^^

Ηθικά νικομάχεια, 1094 a 18. Πρβλ. W. Frost, Der Begriff der Urteilskraft bei Kant, Χάλλη 1906,

σελ. 135.


Η τελεολογική εξέλιξη «απορροφάται» από την τυπι-κή αστική νομοθεσία, εμφανίζεται ως προϊστορία της, της οποίας το νόημα αποδεικνύεται ότι συνίσταται στην δια-μόρφωση των αστικών θεσμών. Η αστική κοινωνία θεμε-λιώνει την ιστορία, η ιστορία «τελειώνει» στην αστική κοινωνία. Ποιος είναι ο λογικός χαρακτήρας αυτής της τελείωσης; Υπάρχουν κείμενα του Καντ, στα οποία φαί-νεται σαν να υποστηρίζει ότι η θεμελίωση των αστικών θεσμών έχει φυσικό επιστημονική δεσμευτικότητα (λ.χ. VI, 362). Όμως ο θεωρητικός χαρακτήρας των αστικών θεσμών δεν είναι «σχηματικός»· η διανοητικότητα της αστικής πολιτικής κοινωνίας εξηγείται μόνο αν την δεχθούμε ως «τυπική» του πρακτικού Λόγου, ως συστατικό στοιχείο μίας «υλικής» τελειότητας, της οποίας ο υλικός, περιεχο-μενικός χαρακτήρας συνίσταται ακριβώς στο ότι, στον πρακτικό Λόγο, τον οποίο καλούνται τα μέλη της να πραγ-ματώσουν, μορφή και περιεχόμενο συμπίπτουν, το περιε-χόμενο δεν είναι τίποτε άλλο από την μορφή ως ύψιστος σκοπός.

Η προσπάθεια θεμελίωσης των πολιτικών θεσμών και του δικαίου στον πρακτικό λόγο φέρνει τον Καντ αντιμέτωπο με το πρόβλημα της εξαναγκαστικότητας του δικαίου. Αυτή η εξαναγκαστικότητα λανθάνει ήδη στον κλασικό καντιανό ορισμό του δικαίου ως συνόλου προϋποθέσεων συνύπαρξης της βουλήσεως του ενός με την βούληση του άλλου σύμφωνα με έναν γενικό κανόνα της ελευθερίας (IV, 337 και IV, 511). Ο ορισμός αυτός θεμελιώνει απριόρι τον γενικό κανόνα του δικαίου, χωρίς να τον συνδέει με τους σκοπούς τους οποίους επιδιώκουν οι βουλήσεις των ατό-μων, που πρόκειται να τον τηρήσουν.

Ο απριόρι χαρακτήρας του κανόνα συνίσταται, όπως είδαμε, στο να θέσουν οι ελεύθερες βουλήσεις την κοι-νότητά τους ως κίνητρο των πράξεών τους. Για να είναι αυτό το ηθικό ενέργημα αποτελεσματικό, πρέπει οι βου-λήσεις να ενταχθούν σε ένα σύστημα που να διέπεται από


γενικούς κανόνες, και μάλιστα, σε ένα πρώτο βήμα, ανεξ-άρτητα από τους σκοπούς που επιδιώκουν. Εφ' όσον οι βουλήσεις αυτές εξαναγκασθούν, για έναν οποιονδήποτε λόγο, να θεσπίσουν κοινότητα, παρουσιάζεται η δυνατό-τητα να αποδεχθούν την πραγματική αυτή κατάσταση ως αντικείμενο της βούλησής τους.

Για την σύσταση της σχέσης δικαίου ενδιαφέρει το στοιχείο της μορφής, της κοινότητας, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο των σκοπών των δρώντων. Για να επιβληθεί το μορφικό στοιχείο, πρέπει να περιοριστούν οι επί μέ-ρους βουλήσεις και να εγκαταλείψουν την απόλυτη ατο-μική τους ελευθερία χάριν του γενικού νόμου της συνύ-παρξης της ελευθερίας του ενός με την ελευθερία κάθε άλλου. Αυτή η εγκατάλειψη της εγωιστικής ελευθ^ερίας είναι από την πλευρά των μεμονωμένων ατόμων καθήκον («καθήκον» και «εγκατάλειψη» είναι συνώνυμα στα γερ-μανικά: Aufgabe), από την πλευρά όμως του λόγου είναι αυτοπεριορισμός, περιλαμβανόμενος στην ίδια την δομή του προς το συμφέρον της αυτοπραγματοποίησής του. Στο επίπεδο του δικαίου, όμως, η εγκατάλειψη της εγωιστικής ελευθερίας δεν σημαίνει ότι το άτομο οφείλει να προβεί σε αυτοπεριορισμό (τούτο αναφέρεται στο επίπεδο της ηθικής), αλλά απλώς ότι η ατομική ελευθερία του ενός μπορεί να περιοριστεί από τους άλλους. Ότι δηλαδή είναι επιτρεπτός από τον πρακτικό Αόγο ο περιορισμός της ελευθερίας και η σύσταση της νομιμότητας εξωτερικών νόμων, οι οποίοι είναι συστατικά στοιχεία της κοινωνικής ελευθερίας και μπορούν, χωρίς να αναφέρονται στα κίνη-τρα των επί μέρους πράξεων, να καταναγκάζουν τις ατο-μικές βουλήσεις σε σύσταση της κοινότητάς τους υπό ένα γενικό νόμο.

Ξεκινώντας από αυτή την προβληματική, ο Καντ οδη-γείται στο να συμπεριλάβει στον ορισμό του δικαίου την έννοια της εξαναγκαστικότητας, ορίζοντας ταυτόχρονα το περιεχόμενό της σε σχέση με την ελευθερία. Το δίκαιο, που σύμφωνα με αυτό τον ορισμό συμπίπτει με την νομι-


μότητα, συνδέεται συστατικά με τον καταναγκασμό, παρ' όλο που θεμελιώνεται στον Λόγο. Το δίκαιο στρέφεται κατά της χρήσης της ελευθερίας, στον βαθμό που η χρή-ση αυτή είναι εμπόδιο στην επιβολή νόμων ελευθερίας. Αυτό σημαίνει ότι ο καταναγκασμός του δικαίου είναι «εμποδισμός ενός εμποδίου της ελευθερίας» (IV, 338).

Στην φύση του δικαίου περιέχεται τόσο το στοιχείο καθορισμού του «δικού μου» και του «δικού σου» κατά μία αρχή ενεργείας και αντενεργείας, δηλαδή φυσικομαθημα-τικά μετρημένης «κοινωνίας», όσο και το στοιχείο της δι-καιοσύνης, που συνίσταται στην δυνατότητα αποδοχής του γενικού θεσμικού πλαισίου ως ορθού, στάση που υπερβαί-νει το επίπεδο της διάνοιας και τείνει προς τον Λόγο. Η συμπλοκή των δύο στοιχείων είναι τέτοια, που δεν είναι δυνατόν να κατανεμηθεί η έννοια του δικαίου σ' ένα κομ-μάτι Λόγου και σ' ένα κομμάτι καταναγκασμού. Ο Καντ επιμένει ότι το δίκαιο δεν συνίσταται αποκλειστικά σε καταναγκασμό, δεν είναι τελείως εξωτερικό (η έννοια του τελείως εξωτερικού δικαίου θα σήμαινε «σχηματικό» χα-ρακτήρα του δικαίου, ο οπαίος έχει αποκλειστεί). Η νο-μιμότητα συμπυκνώνει την νομική (εξωτερική ηθική) δε-σμευτικότητα με την δυνατότητα καταναγκασμού. Η νομι-μότητα δεν είναι καθαρά θεωρητική, ούτε ηθική έννοια, δεν είναι ούτε jus latum, όπως η επιείκεια ή το αναγκαστι-κό δίκαιο. Είναι η κοινωνικά αποτελεσματική εφαρμογή του γενικού στο ιδιαίτερο, η οποία για τον Καντ οντολο-γικοποιείται, γίνεται έκφραση του αστικού ιστορικοθεσμι-κού Λόγου.

Είδαμε ότι στην θεωρία προϋποτίθεται ένα όλον απρι-όρι εννοιών, υπό τις οποίες μπορεί να σχηματοποιηθεί το εμπειρικό υλικό, ενώ χαρακτηριστικό της πρακτικής σφαί-ρας είναι ότι σ' αυτήν δεν επιτρέπεται «σχηματισμός». Στον χώρο του πρακτικού, το ιδιαίτερο δεν υπάγεται στο σχήμα, αλλά τίθεται ως αυτόνομο. Στην καντιανή φιλοσο-φία του δικαίου επιχειρείται να συσταθεί η κοινότητα των ιδιαιτέρων βουλήσεων χωρίς να πάψει η κοινότητα αυτή


να είναι κοινότητα ελευθερίας. Αυτό επιτυγχάνεται στον βαθμό που η ανάλυση αποδεικνύει ότι ο αναγκαίος περιο-ρισμός της ελευθερίας των επί μέρους βουλήσεων είναι συστατικός της κοινωνικής ελευθερίας, η οποία περιλαμ-βάνει την έλλογη σχέση γενικού και ιδιαίτερου.

Η ανάλυση της λογικής δομής του δικαίου προσανα-τολίζεται λοιπόν από την μία μεριά προς τις θεωρητικές αναλύσεις του Καντ, προσπαθώντας, από την άλλη, να αμ-φισβητήσει τις συνέπειες που έχουν οι αναλύσεις αυτές, αν θεωρηθούν υποδείγματα μιας «σχηματικής» κοινωνικής λογικής, και να αποκαταστήσει την σχέση με τις πρακτι-κές κατηγορίες. Η προβληματική αυτή συμπυκνώνεται κυ-ρίως στο ερώτημα της σχέσης της εξωτερικής χρήσης της ελευθερίας της βούλησης προς την εσωτερική της χρήση και στο ερώτημα της εφαρμογής των εξωτερικών νόμων στον αισθητό κόσμο.

Το πρώτο ερώτημα προκύπτει από την καντιανή θέση, ότι οι κανόνες της νομιμότητας, ως νόμοι της ελευθερίας στην «εξωτερική» της χρήση, μπορούν να αναχθούν σε νόμους της ηθικότητας (IV, 318), σε νόμους, δηλαδή, του πρακτικού Λόγου, που περιλαμβάνει όλους τους κανόνες ελευθερίας, τόσο της εσωτερικής όσο της εξωτερικής, καθώς και τις αναγκαίες σχέσεις τους. Η καντιανή ανάλυ-ση παραπέμπει εδώ στην θεωρητική αναγωγή των σχέ-σεων του χώρου σε σχέσεις του χρόνου: «Στον χώρο βρί-σκονται μόνο τα αντικείμενα των εξωτερικών αισθήσεων, στον χρόνο όμως όλα, τόσο τα αντικείμενα των εξωτερι-κών αισθήσεων, όσο και της εσωτερικής αίσθησης» (IV, 319). Σύμφωνα με τις θεωρητικές αναλύσεις, ανήκουν στην εσωτερική κατάσταση όλες οι παραστάσεις, είτε έχουν εξωτερικά πράγματα ως αντικείμενα είτε όχι, πάντως καθ' εαυτές, ως προσδιορισμοί του θυμικού [...] όμως αυτή η εσωτερική κατάσταση ανήκει στον τυπικό όρο της εσω-τερικής εποπτείας, συνεπώς του χρόνου: Ώστε ο χρόνος είναι απριόρι όρος όλων των φαινομένων γενικώς, και μά-λιστα ο άμεσος όρος των εσωτερικών (ψυχικών δικών μας).


αλλά, ακριβώς μέσω αυτών, έμμεσα, των εξωτερικών φαι-νομένων» (II, 81).

Σε αναλογία με την θεωρητική αναγωγή των διαμορ-φωμάτων του χώρου σε χρόνο, ο Καντ επιχειρεί, στην πρα-κτική σφαίρα, την αναγωγή της νομιμότητας σε ηθικότη-τα. Εδώ όμως δεν πρόκειται για προσδιορισμούς του θυμι-κού αλλά για νόμους του Λόγου. Ωστόσο και εδώ τίθεται το ερώτημα της αναγωγιμότητας ενός δομημένου διαμορ-φώματος (της έννομης τάξης) σε ένα θεμελιωτικό στοιχείο. Στην πρακτική σφαίρα η αναγωγή δεν μπορεί να διεξαχθεί στο εσωτερικό της θυμικής ενότητας, όπως συμβαίνει στην θεωρία, γιατί η πρακτική σφαίρα δεν ανάγεται στην επο-πτεία. Έτσι τα νομικά διαμορφώματα πρέπει να αναχθούν στην ενότητα του υπεραισθητού (ηθικότητα). Το ότι ο Καντ συγκρίνει ωστόσο τις δύο αναγωγές εκφράζει μία αντιστοιχία ηθικότητας και χρόνου, αλλά μόνο στον βαθ-μό που η χρονικότητα, η ανθρώπινη ιστορία, οφείλει να διαμορφώνεται σύμφωνα με κριτήρια ανεξάρτητα από την αίσθηση, να ηθικοποιείται. Η ιστορικότητα ως τυχαία με-ταβολή στον χρόνο οφείλει να αρθεί, οφείλει να τεθεί ως σχέση ηθικότητας, ως κοινότητα ανθρωπίνων σκοπών.

Είναι γνωστό ότι στην Κριτική του καθαρού λόγου, στις αναλύσεις της «αντίκρουσης του ιδεαλισμού» (II, 254 επ.), ο Καντ αναπτύσσει το μόρφωμα του χώρου ως όρο του χρό-νου. Εάν σκεφθούμε εδώ μέχρι τέλους την αναλογία με την πρακτική σφαίρα, φτάνουμε στο συμπέρασμα, ότι δεν μπο-ρούμε να συλλάβουμε την ενότητα του υπεραισθητού παρά μόνο ξεκινώντας από την ενεργοποίησή της στην θεωρία της ευδαιμονίας και της πρακτικής διανοίας (νομιμότητα), όπου θεωρούμε ότι οι ανθρώπινες «ουσίες» βρίσκονται σ' έναν χώρο σε διαρκή αλληλεπίδραση. Ξεκινώντας από την υπάρχουσα νομοθεσία μπορούμε να φωτίσουμε το ηθικο-πρακτικό στοιχείο ως την «καθαρή» της βάση, στην οποία θεμελιώνεται το θετικό δίκαιο.

Έχοντας αποκαταστήσει την σχέση ηθικής και νομι-μότητας, ο Καντ προχωρεί στην διευκρίνιση του επομέ-


νου ερωτήματος, που αφορά την σχέση της μεθόδου εφαρ-μογής των κανόνων δικαίου στην εμπειρία προς την θεω-ρητική μεθοδολογία. Οι αναλύσεις αυτές προϋποθέτουν την κατανόηση της φύσης του καταναγκασμού ως οιονεί «σχηματισμού», ο οποίος, ως προς την θεμελίωση, είναι κατηγορία ελευθερίας, αφού είναι, όπως είδαμε, «παρεμπό-διση των εμποδίων της ελευθερίας», αλλά ως προς την εφαρμογή λειτουργεί με την αυστηρότητα μιας θεωρητι-κής κατασκευής. Αντίστοιχα, και η νομιμότητα, το μη τε-λείως εξωτερικό δίκαιο, αποτελεί, ως προς την εφαρμογή της, αυστηρό δίκαιο. (Βλέπουμε εδώ καθαρά την προέκτα-ση της αποδοχής συνθετικών κρίσεων απριόρι και στον χώρο ανάλυσης του θεσμικού και πολιτικού στοιχείου ως προς την εφαρμογή.) Ορίζοντας το αυστηρό δίκαιο (IV, 339), ο Καντ γράφει: «Αυτό εδράζεται μεν στην συνείδη-ση της δέσμευσης του καθενός από τον νόμο, αλλά η βού-ληση της ρύθμισης [των ανθρωπίνων σχέσεων] σύμφωνα μ' αυτό ούτε επιτρέπεται, ούτε μπορεί, προκειμένου το δί-καιο αυτό να είναι καθαρό, να επικαλείται αυτή την συνεί-δηση ως κίνητρο, αλλά βασίζεται γι' αυτό τον λόγο στην αρχή της δυνατότητας ενός εξωτερικού καταναγκασμού, που να μπορεί να συνυπάρχει με την ελευθερία του καθε-νός σύμφωνα με γενικούς νόμους». Η θετικοποίηση της εννοίας του δικαίου δεν θεωρείται εδώ στοιχείο θεμελίω-σης του δικαίου, αλλά αναγκαίος όρος εφαρμογής του.

Η αρχή της δυνατότητας του καταναγκασμού του ενός από τον άλλο κατά το αυστηρό δίκαιο ανάγεται σε μία θεω-ρητική κατασκευή: της μεθοδικής ανάπτυξης (Darstellung) του δικαίου σε μία καθαρή εποπτεία απριόρι, κατ' αναλο-γία προς-την δυνατότητα ελεύθερης κίνησης των σωμάτων σύμφωνα με τον νόμο της ισότητας του αποτελέσματος και ανταποτελέσματος (IV, 340). Σύμφωνα με την καντιανή θεωρητική φιλοσοφία, μία κίνηση δεν είναι ποτέ απόλυ-τη αλλά πάντοτε, ως μετακίνηση μεταξύ δύο τόπων, σχε-τική προς την αίσθηση. Όλες οι χωρικές σχέσεις βρίσκο-νται στο θυμικό σε μία εμπειρική σχέση αλληλουχίας και


ισότητας: στην σχέση αποτελέσματος και ανταποτελέσμα-τος η οποία θεμελιώνεται στην κατηγορία της σχέσης.

Στην φιλοσοφία του δικαίου, ο Καντ εισάγει την έν-νοια του καταναγκασμού που αντιστοιχεί στην νομιμότη-τα, και τον χαρακτηρίζει ως «καταναγκασμό ο οποίος έχει τεθεί υπό έναν γενικό νόμο, συμφωνεί με την έννοια του δικαίου, και ο οποίος είναι σε διαρκή αλληλουχία και ισό-τητα». Ακριβώς αυτός ο καταναγκασμός καθιστά δυνατή την μεθοδική ανάπτυξη της έννοιας του δικαίου μέσα σε μία εποπτεία απριόρι. Ο καταναγκασμός είναι λοιπόν «οιο-νεί σχήμα» του δικαίου, είναι ο τρόπος εφαρμογής του δι-καίου στην εμπειρία. Οι αιτιακές σχέσεις στον χώρο του κοινωνικού διαμεσολαβούνται από τον καταναγκασμό· η θεωρητική μέθοδος έχει ισχύ στην κοινωνική ζωή, ακρι-βώς επειδή συνδέεται με την ιδέα της εξουσίας εφαρμο-γής του γενικού στο ιδιαίτερο.

Ξεκινώντας από την θεμελίωση της ανάλυσής του της κατασκευής νομικών σχέσεων στην εμπειρία, ο Καντ δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει ως υπόδειγμα της κατασκευής αυτής την γεωμετρική κατασκευή των μαθηματικών στην απριόρι εποπτεία: «Το δίκαιο (ορθόν, rectum) αντιπαρατί-θεται, ως ίσον, αφ' ενός προς το κυρτό, αφ' ετέρου προς το κοίλο. Το πρώτο είναι η εσωτερική σύσταση μίας γραμ-μής έτσι ώστε μεταξύ δύο δεδομένων σημείων να υπάρχει μία και μόνη, το δεύτερο η θέση δύο αλληλοτεμνομένων ή συναντουμένων γραμμών έτσι ώστε να υπάρχει μία και μόνο (η κάθετη) που να μην κλίνει περισσότερο ούτε προς την μία ούτε προς την άλλη πλευρά και να τέμνει τον χώρο εξ ίσου προς τις δύο πλευρές. Κατ' αυτή την αναλογία επι-διώκει και η θεωρία του δικαίου να ορίζει στον καθένα το δικό του τμήμα με μαθηματική ακρίβεια, πράγμα που δεν μπορούμε να αναμένουμε από την καθηκοντολογία, στην οποία δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι χωρούν κατά κάποιο τρόπο εξαιρέσεις (latitudinem)» (IV, 340). Αυτή η γεωμετρι-κού τύπου κατασκευή σχέσεων δικαίου μέσα στην εμπει-ρία είναι «εφαρμογή» της εγκαθιδρυμένης πρακτικοδια-


νοητικής σχέσης, της «κοινότητας» και της «αλληλενέρ-γειας» ως εσωτερικής σχέσης του Λόγου που δεσμεύει το απριόρι της εποπτείας, δηλαδή την χρονικότητα, αναπα-ράγοντας σ' αυτό την ίδια του την μορφή. Με την γεωμε-τρική αυτή κατασκευή των σχέσεων δικαίου, η καντιανή θεωρία τοποθετείται σε μία παράδοση καθορισμού της ορ-θής κοινωνικής αναλογίας ως θεμελιωμένης στην ιδέα, και συνάμα την ανανεώνει. Η παραδοσιακή θεωρία, στηριγ-μένη στον Πλάτωνα, είχε θέσει το πρόβλημα της δίκαιης πράξης σε σχέση με την μαθηματική ανάλυση ως μέτρη-ση του μεγαλύτερου και του μικρότερου. Ο Πλάτων είχε δείξει, ότι μία θεωρία του δικαίου που ανάγεται σε μαθη-ματικές σχέσεις δεν είναι σε θέση να εμβαθύνει στο αντι-κείμενό της παρά ξεπερνώντας τον χαρακτήρα της τέχνης της μέτρησης {μείζον τε άμα και έλαττον μετρεΐσθαι μη προς άλληλα μόνον άλλα και προς την τον μετρίου γένε-σιν). Και ρωτώντας για το πρέπον, τον καιρόν και το δέον,^^ τελικά ο Πλάτων προσανατολιζόταν προς ένα θε-μελιακό μέτρον ως ένα πρώτον κτήμα^^ το οποίο να θεμε-λιώνει και την σχέση της μέτρησης. Στην καντιανή ανά-λυση, όπως είδαμε, η προβληματική αυτή συνδέεται με τον ερωτηματικό τρόπο της αστικής κοινο^νικής φιλοσοφίας: Απ' την μία μεριά οι «γεωμετρικές σχέσεις» δικαίου θε-μελιώνονται σε ένα επίπεδο πρακτικοδιανοητικής κοινω-νίας, η οποία αποδεικνύεται ότι δεν είναι άλλη από την εγκαθιδρυμένη αστική κοινωνία. Ωστόσο, η αλήθεια των σχέσεων δικαίου πρέπει να αναζητηθεί στην ιστορική τε-λεολογία και στην πανουργία του Λόγου, που σχεδιάζουν αυτή την συγκεκριμένη κοινωνία και την αφήνουν να εγκαθιδρυθεί ως μία κοινωνία νομιμότητας, η οποία επι-τρέπει, χάριν της εφαρμογής της στην εμπειρία, την πραγ-ματική και μεθοδολογική της διάρθρωση βάσει κριτηρίων θεωρητικών (αυστηρών). Η ίδια η δομή του πρακτικού Λό-

Πρβλ. Πλάτωνος Πολιτικός, 284 d, e. Πρβλ. Πλάτωνος Φίληβος, 66 a.


γου είναι τελικά το μέτρο της δίκαιης νομικής ρύθμισης των αστικών σχέσεων. Από την δομή του πρακτικού Λό-γου ξεκινώντας, μπορούμε να κατανοήσουμε, ως ενέργειες που την πραγματώνουν, τα μορφώματα της γεωμετρικότη-τας και του οιονεί σχηματικού στις σχέσεις δικαίου. Στην πορεία αυτής της διερεύνησης φανερώνεται ότι ο καντια-νός πρακτικός Λόγος εξετάζει την πολιτική θεωρία και την θεωρία του δικαίου στην συστατική τους σύνδεση με θεμελιακές αποφάσεις του σύγχρονου αστικού πολιτισμού, δηλαδή στην σύνδεσή τους με την δομή του κοινωνικού φορμαλισμού. Μέσα στον φορμαλισμό αυτό αποτυπώνον-ται ο χωρισμός της θεωρίας από την πράξη και της θεω-ρίας από την εφαρμογή, όχι ως κοινωνικοί χωρισμοί, αλλά ως θεωρητικές κατασκευές που η καντιανή σκέψη αφιστο-ροποιεί ανάγοντάς τες σε φιλοσοφικά απριόρι.

Β'

Φυσική κατάσταση και φυσικό δίκαιο ως συστατικοί όροι της αστικής κοινωνίας

1. Α ι σ θ η τ ι κ ή τ ε λ ε ο λ ο γ ί α και ε π ι σ τ η μ ο λ ο γ ί α της ιστορ ίας

Τ ο ΒΑΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ της καντιανής πολιτικής σκέψης, το ζήτημα της εφαρμογής του πρακτικού Λόγου στην κοινω-νική ζωή, αναπτύσσεται στην καντιανή θεωρία του δικαίου ως ζήτημα της συγκρότησης της αστικής κοινωνίας. Από την άποψη της μεθόδου διαπιστώνουμε εδώ μια μετατόπι-ση απέναντι στην προβληματική της νομιμότητας ως με-σότητας μεταξύ ηθικού και εγωιστικά υποκινούμενου πράττειν. Η θεμελίωση της νομιμότητας συνεπάγεται την ύπαρξη και την επενέργεια των γνωσιοθεωρητικών, πρα-κτικών και τελεολογικών δομών των ανθρώπινων γνωστι-κοπρακτικών δυνάμεων που διαμορφώνουν μέσα στην ολό-τητά τους την συστηματική αρχιτεκτονική του Λόγου. Συν-ίσταται δε η θεμελίωση αυτή στην ανάπτυξη των αναγ-καίων σχέσεων μεταξύ αυτών των δομών εν όψει της πα-ραγωγής κατηγοριών του νομικοθεσμικού-πολιτικού Λό-γου. Αντιθέτως, προκειμένου για την συγκρότηση της αστικής πολιτικής κοινωνίας δεν τίθεται το ερώτημα της σχέσης και του τρόπου επενέργειας κάποιων ήδη ανεπτυγ-μένων και ιστορικά «ολοκληρωμένων» εννοιακών δομών, αλλά τίθεται μάλλον το ζήτημα της ανάπτυξης των δομών αυτών προκειμένου να μπορέσει να συγκροτηθεί η αστι-κή κοινωνία. Η ανάπτυξη αυτή θα ανατρέξει στις οργανι-κές καταβολές που είναι εγκαθιδρυμένες στην προαστική τελεολογία και ιστορικότητα.

Η όλη προβληματική σκοπεύει να επικυρώσει την μορ-φή της αστικής κοινωνίας αποδεικνύοντας ότι η κοινωνία αυτή θα ήταν αναγκαίο να αναπτυχθεί μέσα από τις φυσι-

105


κές έλλογες ανθρώπινες καταβολές, ακόμα κι αν ξεκινού-σε κανείς από την υπόθεση της μη ύπαρξης αστικών σχέ-σεων (IV, 366). Η ανάλυση επιδιώκει δηλαδή να δείξει ότι, μέσω της αφαίρεσης από την πραγματικότητα της εγκαθι-δρυμένης αστικής κοινωνίας, είναι ανακατασκευάσιμη μια δομή μη ρυθμισμένων νομικοθεσμικά σχέσεων, και ότι η δομή αυτή περιέχει τους όρους για την αναγκαία εγκαθί-δρυση μιας αστικής κατάστασης.

Η αποδοχή μιας «φυσικής» προαστικής κατάστασης ως αναγκαίου εννοιακού πλαισίου προκειμένου να καταστεί δυνατή η συγκρότηση των κατηγοριών που αναφέρονται στην αστική κοινωνία έχει ως απώτερη συνέπεια ότι, μέσα στην εγκαθιδρυμένη αστική κοινωνία, κάθε απόπειρα ανα-τροπής των θεσμών της (λ.χ. η πολιτική αντίσταση ενάν-τια στον αρχηγό του κράτους που αντιπροσωπεύει την αστική κοινωνία) πλήττει συγχρόνως την αρχή «να εγκα-ταλείψεις την προαστική κατάσταση και να εισέλθεις σε κοινωνία», και επομένως φέρνει την κοινωνία πίσω σε μια κατάσταση που -βάσει των αφετηριακών θεωρητικών πα-ραδοχών- το ζητούμενο ήταν να ξεπεραστεί. Η αστική κοινωνία συνιστά αντίστοιχα την μόνη δυνατή υπέρβαση της φυσικής κατάστασης που από μέρους της επιβεβαιώ-νει την αναγκαιότητα της αστικής κοινωνίας. Ωστόσο, ακριβώς αυτή η προβληματική της φυσικής κατάστασης, που είναι προσανατολισμένη προς την αστική κοινωνία, φαίνεται να καθιστά κατ' αρχήν αδύνατη την εγκαθίδρυ-ση της αστικής κοινωνίας, αφού ξεκινά από την θέση ότι δεν έχουν παραχθεί οι δρώσες και αποτελεσματικές δο-μές εφαρμογής του δικαίου του Λόγου και ότι σ' αυτή την κατάσταση κυριαρχεί ένα εσωτερικό ανίσχυρο δίκαιο. Εξ αυτού θα έπρεπε να συμπεράνει κανείς (όπως στο χομπσια-νό φυσικό δίκαιο) ότι, όπου κυριαρχεί εσωτερικό μόνον δίκαιο (υποκειμενικό ηθικό δίκαιο κ.λπ.), εκεί θα κυριαρ-χεί αναγκαστικά αποκλειστικά το δίκαιο του μεμονωμένου εγωιστή. Η καντιανή κατασκευή έρχεται πολύ κοντά σ' αυτή την συνέπεια, χωρίς όμως να την υιοθετεί, στον βαθ-


μό που καταδεικνύει ότι η τελεολογική δομή του ανίσχυ-ρου Λόγου περιέχει τα στοιχεία εκείνα, που θα μπορέσουν να περιορίσουν, κατά την ανάπτυξή τους, τον εγωισμό των επιμέρους ατόμων, κι ότι η ίδια αυτή η ανάπτυξη εκβιάζε-ται μέσα από εγωιστικά ενεργήματα των επιμέρους δρών-των. Η συστηματική παρουσίαση στην οποία θα προβού-με θα πρέπει συνεπώς να αναπτύξει τις φυσικοτελεολογι-κές δομές της φυσικής κατάστασης, προκειμένου να θέσει μετά το ερώτημα για την εγκαθίδρυση αστικών θεσμών στην φυσική κατάσταση μέσω του πράττειν του μεμονω-μένου δρώντος. Και πρώτα θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την εξέταση του χαρακτήρα της καντιανής αφαίρεσης από τις κυρίαρχες αστικές μορφές.

Μέσα από τις αφαιρέσεις από δεδομένες σχέσεις οδη-γούμαστε στο να διακρίνουμε υποστρώματα που αντιστοι-χούν, ως προς την μορφή, σε θεωρητικές και πρακτικές κατηγορίες. Στον βαθμό που το αστικό-διανοητικό πλαί-σιο δεν έχει ακόμη εγκαθιδρυθεί, δεν μπορούν αυτές οι κατηγορίες να έχουν χαρακτήρα προσδιοριστικό αλλά μάλλον ρυθμιστικό και τελεολογικό. Η ίδια η έννοια μιας «φυσικής κατάστασης» παραπέμπει στο τελεολογικό στοι-χείο, δηλαδή παραπέμπει ακριβώς στο ζήτημα που αφορά τις τελεολογικές προϋποθέσεις για την κατασκευή κατη-γοριών, οι οποίες ανταποκρίνονται στις σχέσεις της αστι-κής-πολιτικής κοινωνίας.

Η μέθοδος της τελεολογικής κριτικής δύναμης διαμε-σολαβεί μεταξύ, αφ' ενός, «σχέσεων διάνοιας» της εγκα-θιδρυμένης αστικότητας, η οποία θα ενσωματώσει τους ιδιαίτερους νόμους του κοινωνικού ανταγωνισμού σ' ένα συστηματικό όλον, και, αφ' ετέρου, του λόγου, δηλαδή των πρακτικών ιδεών. Η διαμεσολάβηση πραγματώνεται μέσω μιας έννοιας της συμφωνίας ενός εγκαθιδρυμένου πρακτι-κού επιπέδου της διάνοιας με τον πρακτικό Λόγο. Όμως η κατασκευή των κατηγοριών που αφορούν την αστική κοι-νωνία μέσα στην φυσική κατάσταση κατευθύνεται μεν προς την σύσταση μιας (πρακτικής) διάνοιας, αυτή ωστό-


σο η σύσταση δεν έχει ακόμη πραγματωθεί, είναι ακόμη προεννοιακή, προκύπτει στην βάση της «αισθητικότητας», της αισθητικής κρίσης. Σ' αυτή την κατάσταση δεν κυριαρ-χεί κάποιο εξωτερικό φυσικό δίκαιο των ενεργημάτων που οδηγούν στην σύνταξη των αστικών σχέσεων, αλλά ένα εσωτερικό φυσικό δίκαιο, στον πυρήνα του οποίου, όπως είδαμε, εκτός από την ελευθερία και την ισότητα, περι λαμβάνεται η επικοινωνία με την μορφή της κοινοποίη σης σκέψεων. Σύμφωνα με το εσωτερικό δίκαιο η επικοί νωνία-κοινοποίηση είναι συνδεδεμένη με την αρχή «να εισέλθεις σε κοινωνία μαζί με άλλους» και αντίστοιχε στην τρίτη κατηγορία της σχέσης, στην κατηγορία της κοινότητας (Gemeinschaft). Η αρχή αυτή λειτουργεί ως βα-σική έννοια της αισθητικοτελεολογικής μεθοδολογίας, καθώς ο Καντ συλλαμβάνει εξαρχής την αισθητική σκο-πιμότητα ως κοινωνικοποίηση: «Κάθε συστηματική ανάπτυ-ξη [...] με καλαισθησία προϋποθέτει μια κοινωνική κατάστα-ση (την κατάσταση του κοινωνείν), που δεν είναι πάντα κοινωνική [...] αλλά στις απαρχές της ήταν συνήθως βάρ-βαρη, ακοινώνητη και απλώς ανταγωνιστική» (VI, 564-5). Αυτή η προβληματική συσχετίζει τα αισθητικοτελεολο-γικά ερωτήματα με την κοινωνικοφιλοσοφική έννοια της φυσικής κατάστασης. Και ακριβώς οι αναλύσεις του πρώ-του μέρους της Κριτικής της κριτικής δύναμης για την «αι-σθητική κριτική δύναμη» έχουν κεντρική σημασία για την προβληματική της προαστικής κατάστασης.

Ο Καντ αποκαλεί καλαισθησία (γούστο) την ικανότη-t a να εκφέρει κανείς κρίσεις με καθολική ισχύ βάσει μιας ηδονής, η οποία συνδέεται άμεσα με την παράσταση της μορφής ενός αντικειμένου -χωρίς αναφορά σε μια έννοια. Η αισθητική κρίση έχει έννομη αξίωση για την συναίνε-ση όλων, πρόκειται για «μια κρίση σε σχέση προς την κοι-νωνικότητα, εφ' όσον βασίζεται σε εμπειρικούς κανόνες» (V, 291).

Η δυνατότητα μιας γενικής μη εννοιακής κοινοποίη-σης του αισθήματος συνιστά ένα κριτήριο, ασθενές ωστό-


σο, για το ότι το γούστο κατάγεται από ένα θεμέλιο, κοι-νό σε όλους τους ανθρώπους, που αφορά την ομοφωνία κατά την κρίση των μορφών των αντικειμένων (V, 313). Η καλαισθησία ως κοινότητα στην αισθητικότητα («κοινω-νική αίσθηση») συνδέει την ελεύθερη νομοτέλεια της φαν-τασίας με την διάνοια. Εγγυάται την δυνατότητα μιας γε-νικής κοινοποίησης χωρίς έννοιες της διάνοιας. Η φαντα-σία, στην ελευθερία της, «εγείρει» (V, 392) την διάνοια.

Μέσω της αισθητικής κριτικής δύναμης πραγματώνε-ται μια συμφωνία της δραστηριότητας της φαντασίας με την διάνοια, χωρίς να γίνεται χρήση της σχηματοποιού-σας διανοητικής λειτουργίας, όπως στην θεωρητική φιλο-σοφία. Οι δομές της κοινοποίησης και της κοινής αίσθη-σης υφίστανται ήδη στην αισθητικότητα και εγγυώνται αυτή την συμφωνία. Συνιστούν το «έλλογο» στοιχείο στην αισθητικότητα, το οποίο λειτουργεί μόνον ως αίσθημα μέσα στην καλαισθητική κρίση. Τούτο το στοιχείο είναι γενικό και κοινοποιήσιμο και μπορεί να «απαιτηθεί από τον καθένα οιονεί ως καθήκον» (ένθ. αν.). Αν η αισθητι-κότητα συμφωνεί μ' αυτό το αίσθημα, τότε το γούστο προσ-λαμβάνει μια αμετάβλητη μορφή, προσδιορισμένη από τον Λόγο (V, 465).

Στην Ανθρωπολογία του ο Καντ κάνει λόγο για το γού-στο ως μια ικανότητα κρίσης, ως μια ικανότητα επιλογής σύμφωνα με έναν εμπειρικό κανόνα που ισχύει για όλους (VI, 563). Δεν μπορεί να παραχθεί από τον Λόγο, αλλά μπο-ρεί να προσδιοριστεί μέσω αυτού. Μέσα από το παιχνίδι των μορφοποιητικών δυνάμεων αναπτύσσεται το κοινωνι-κό, η κοινωνικότητα με άλλους ανθρώπους. Η κοινωνικό-τητα συνεπάγεται ελευθερία, το αίσθημα της οποίας συ-νιστά «ηδονή»: «Η γενική ισχύς αυτής της ηδονής για τον καθένα [...] εμπεριέχει την έννοια ενός νόμου» (VI, 565-6). Μόνο σε συμφωνία με τον νόμο μπορεί να είναι γενι-κή η ισχύς της ευαρέσκειας για τους κρίνοντες. «Όμως η ικανότητα της παράστασης του γενικού είναι η διάνοια. Συνεπώς η καλαισθητική κρίση είναι τόσο αισθητική όσο


και η νοητική κρίση, νοείται όμως μέσα στην ενοποίηση των δύο» (VI, 566). Από την μορφή της αισθητικότητας πη-γάζει, στην καλαισθητική κρίση, η μορφή της διάνοιας, αλλά με την ρυθμιστική σημασία αυτού του όρου.

Η ευαρέσκεια που προκαλείται από την συμφωνία της ηδονής ενός υποκειμένου με το αίσθημα κάθε άλλου σύμ-φωνα με έναν γενικό νόμο θα πρέπει, σκέπτεται ο Καντ, να πηγάζει από μια έλλογη νομοθεσία (VI, 570). Μόνον επειδή ενυπάρχει εδώ ένας έλλογος πυρήνας της αισθη-τικότητας, μπορεί αυτή η αισθητικότητα να συσχετισθεί με την δομή της διάνοιας, και μάλιστα η ιδεώδης καλαι-σθησία ενέχει μια τάση προς την εξωτερική προώθηση της ηθικότητας, «συνιστά ηθικότητα στο εξωτερικό φαι-νόμενο» (ένθ. αν.).

Η ανάλυση του Καντ οδηγεί εδώ στην σύλληψη ενός εξωτερικού μορφώματος της ηθικότητας, το οποίο περιέ-χει μια αρχή κοινωνικοποίησης, που με την σειρά της μπο-ρεί να τύχει εξιδανίκευσης, γενίκευσης. Αυτό το μόρφω-μα δεν συμπίπτει με την μορφή της διάνοιας. Συνιστά αντί-θετα ένα υποκειμενικό υπόστρωμα, προς το οποίο οδηγεί η τελεολογική ανάλυση, αν αυτή προβεί σε αφαίρεση από την προσδιορισμένη διανοητική μορφή. Σύμφωνα με την ορολογία που υιοθετήσαμε μέχρι τώρα θα λέγαμε ότι απο-τελεί ένα «προαστικό» μόρφωμα, που δείχνει την θέση στην οποία βρίσκεται ο Αόγος στην φυσική του κατάστα-ση, και εμπεριέχει τελεολογικά τα σπέρματα για την ανά-πτυξη της αστικής κοινωνίας. Σ' αυτή την κατάσταση ο Αόγος συνιστά «πνεύμα»: «Αποκαλούμε πνεύμα την αρχή που δίνει ζωή στο θυμικό μέσω ιδεών» (VI, 573). Το «πνεύ-μα» περιέχει μια αρχή που εκφράζει αισθητικές ιδέες και μπορεί να τις καταστήσει γενικά κοινοποιήσιμες. Το θυ-μικό θεμελιώνεται γενικά σε μια ικανότητα κοινοποίησης που είναι υποκειμενικός όρος της καλαισθητικής κρίσης. Το κοινωνείν συνιστά όμως «την μορφή της σκοπιμότη-τας» ενός πράγματος, μια μορφή που αποτελεί ωστόσο υπο-κειμενικό όρο της καλαισθητικής κρίσης και δεν εγκαθι-


δρύει καμιά σχέση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου. Από την λογική δομή της αναστοχαστικής κριτικής

δύναμης, θεωρούμενης ως ο υποκειμενικός-μορφικός όρος της συμφωνίας της φαντασίας και της διάνοιας, μπορεί να δει κανείς ότι η «κοινή αίσθηση», που προϋποθέτουν οι αισθητικές κρίσεις μας, δεν επιτρέπεται να λειτουργήσει ως θεωρητική γνωσιακή αρχή: Η κοινή αίσθηση «δεν λέει ότι ο καθένας θα συμφωνήσει με την κρίση μας, αλλά ότι θα όφειλε να εναρμονιστεί π^ος αυτήν» (V, 323). Η αρχή της κριτικής δύναμης, η οποία, στην αισθητική, κατευθύνεται προς την γενικότητα (της ηδονής) και το κοινωνείν (κοι-νοποιησιμότητα), είναι συνδεδεμένη με τον Λόγο. Η κα-λαισθησία θεμελιώνεται ειδικά σε μια έννοια του Λόγου, σύμφωνα με την οποία μπορεί να σχηματισθεί μια έννοια της διάνοιας. Η καλαισθητική κρίση δεν θεμελιώνεται έτσι σε προσδιοριστικές έννοιες της διάνοιας αλλά σε μια απροσδιόριστη έννοια που αποτελεί το υπεραισθητό υπό-στρωμα των φαινομένων. Υπό τις αισθητικοθεωρητικές προϋποθέσεις της τρίτης καντιανής Κριτικής δεν μπορεί λοιπόν να εφαρμοσθούν κατ' ευθείαν οι έννοιες της διά-νοιας στις εποπτείες, αλλά οι έννοιες είναι «ανεστραμμέ-νες», κατευθυνόμενες στο υπεραισθητό υπόστρωμα. Μόνο τότε ανταποκρίνονται σε μια ιδεατή αισθητικότητα.

Αυτές οι προκαταρκτικές σκέψεις μάς επιτρέπουν να διασαφηνίσουμε την θεμελιωτική σχέση της καντιανής έννοιας της ιστορίας. Κατά τον Καντ η ιστορία πρέπει να κατανοηθεί εκ των προτέρων ως ενέργεια προαστικών («κατ' αίσθησιν») δυνάμεων που οδηγούν στην διανοητι-κότητα. Από την άλλη πλευρά, όμως, η ιστορία είναι ερ-μηνεύσιμη μόνο από την σκοπιά της διάνοιας, μόνο από την σκοπιά της ερμηνευτικής της «έλλογης» αστικής κοι-νωνίας που ιστορικά έχει ήδη εγκαθιδρυθεί. Ως εκ τούτου είναι εύλογο για τον Καντ να επιχειρήσει να ανασυγκρο-τήσει την ιστορία ως όλον σύμφωνα με την σχέση που προκύπτει ανάμεσα σε κατ' αίσθησιν μορφοποιητικές δυ-νάμεις και στην διάνοια. Η αρχή της αυθορμησίας στην


αισθητικότητα μέσα στην ενότητά της με την κατηγορία συνιστά την αρχή που διέπει την φαντασία {ΚΚΛ, Β 162 κ.επ.). Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει στην παράσταση αντικειμένων χωρίς αυτά να είναι παρόντα και συνιστά ικανότητα του σχηματισμού μορφών (απεικόνιση του πα-ρόντος), της φαντασιακής ανάκλησής τους (αναπαραγωγι-κή απεικόνιση του παρελθόντος) και της πρόβλεψής τους (προαπεικόνιση του μέλλοντος).'

Η διόδευση μέσα από το πολλαπλό και η διάταξη των στιγμών του μέσω της απεικόνισης συνιστά ένα μοντέλο για την ιστορία. Τα ιστορικά συμβάντα θα πρέπει κι αυτά να καταστούν αντιληπτά σε μια διαδοχική σειρά, το ου-σιαστικό θα πρέπει να χωριστεί από το συμβεβηκός, οι αι-τιότητες θα πρέπει να διαπιστωθούν. Η δομή της απεικό-νισης του παρόντος αποτελεί μοντέλο για την αναπαρα-γωγική απεικόνιση του παρελθόντος. Σ' αυτή την δομή τί-θεται ως θεμέλιο η ανάμνηση που συγκρατεί το ουσιώδες μέσα από την πολλαπλότητα των συμβάντων. Το να βλέ-πει κανείς προς τα πίσω είναι συγχρόνως όρος του να προ-βλέπει, συνεπώς είναι όρος της πράξης. Για την καντια-νή μεθοδολογία της ιστορίας θα αποδειχθεί σημαντική η λειτουργία της «ανταπεικόνισης»^ των ιστορικών δεδομέ-νων μέσω της φαντασίας, που προϋποθέτει την ανθρώπι-νη ικανότητα να χαρακτηρίζει και να σηματοδοτεί. Για τον Καντ, η ικανότητα του σημαίνειν συνιστά την ικανότητα της γνώσης ως μέσου για την σύνδεση της παράστασης αυτού που προβλέφθηκε με το παρελθόν (VI, 49). Αυτή η σύνδεση πραγματοποιείται στην ιστορία. Εκεί αποφασί-ζεται κατά πόσον ένα συμβάν προκύπτει από «αρχές» ή αν αποτελεί ένα τυχαίο γεγονός. Αν το ζητούμενο είναι να μην συνιστά η ιστορία cognitio ex datis (γνώση εκ δεδομέ-νων III, 444), τότε πρέπει να έχει ως θεμέλιο μια συστη-

' Πρβλ. Η. Mörchen, Die Einbildungskraft bei Kant, Χάλλη 1930, σελ. 334.

2 Ένθ. αν., σελ. 344.


ματική αρχή, ένα καθοδηγητικό νήμα απριόρι ως σημείο αναφοράς εν όψει της τυχαιότητας των συμβάντων. Αυτό το συστηματικό στοιχείο δεν μπορεί να είναι όμως άλλο από την έννοια του πολιτικού συντάγματος,^ γιατί βάσει αυτού μπορεί να ερμηνευτεί τόσο η προ-αστικότητα όσο και η τελειότητα της εγκαθιδρυμένης αστικής πολιτικής κοινωνίας.

Από την σκοπιά της εγκαθιδρυμένης αστικής πολιτι-κής κοινωνίας, την οποία υιοθετεί η καντιανή προβλημα-τική, η ιστορία εμφανίζεται σαν μια μετάβαση από την κα-τάσταση των τυχαίων συμβάντων στην κατάσταση των αναγκαίων έλλογων σχέσεων -μια μετάβαση που νοείται ως αναγκαία θεωρούμενη υπό πρακτική-έλλογη άποψη. Στα πλαίσια της τελεολογικής μεθοδολογίας, που είναι θεμελιακή για την θεωρία της ιστορίας, αποδεικνύεται ωστόσο δυσχερής η συστηματική κατάδειξη της αναγκαιό-τητας αυτής της μετάβασης. Για την τελεολογική θεώρη-ση η ιστορία θα μπορούσε να ανασυγκροτηθεί από οποια-δήποτε «συμπόρευση» συμβάντων, από τυχαίες σειρές «συμπτώσεων» στοιχείων που προκαλούν «κάθε είδους σχηματισμούς» (VI, 43). Ιστορικά μορφώματα καταστρέ-φονται συνεχώς και ανασχηματίζονται εκ νέου, μέχρις ότου κάποια στιγμή προκύψει τελικά τυχαία μια μορφή ικανή να διατηρηθεί. Εμπειρικά στοιχεία και αιτιώδεις επελεύσεις δεν οδηγούν κατ' ευθείαν σε έλλογες αιτίες (VI, 303, 310 κ.επ.). Η ιστορία μπορεί να περιέχει το πολύ «σημεία» που θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν την ύπαρ ξη της πρόθεσης της φύσης και την δυνατότητα της πρα κτικής φιλοσοφίας.

Το γεγονός ότι, στην θεώρηση του Καντ, δεν μπορε να παραχθεί κατ' ευθείαν η μετάβαση από την ιστορία προς τον Λόγο δίνει την αφορμή για να ακολουθήσουμε την αντίστροφη πορεία και να θέσουμε το ερώτημα για την

^ Πρβλ. G. Lehmann, Beiträge zur Geschichte und Interpretation der Philosophie Kants, Βερολίνο 1969, σελ. 235.


ιστορία ξεκινώντας από τον Λόγο. Η καντιανή θεωρία της ιστορίας ξεκινά από το ότι μέσα στην ιστορία πραγματο-ποιείται ο Λόγος, και μάλιστα ότι ο Λόγος έχει την ιστο-ρία του, που αφορά την «εισαγωγή» του μέσα στην ανθρω-πότητα. Η ιστορία αποτελεί «όχημα» του Λόγου. Ο άνθρω-πος ως «φυσική έλλογη ουσία» δεν μπορεί να φθάσει στο «έλλογο νόημα» παρά μόνο δια μέσου της ιστορίας. Η αν-θρώπινη ιστορία προϋποθέτει λοιπόν την ιστορία του Λό-γου ως ιστορία της κριτικής. Θα πρέπει σ' αυτό το σημείο να ξεκινήσει κανείς από το στάδιο της εγκαθιδρυμένης αστικότητας, εκεί ακριβώς όπου η κριτική φθάνει στο ανώ-τατο σημείο της. Τα ιστορικά γεγονότα μπορούν έτσι να αναλυθούν στα επίπεδα ερμηνείας του κριτικισμού που έχουν επιτευχθεί, να θεμελιωθούν στον Λόγο ως θεωρη-τική κριτική και πρακτικό καθήκον. Η ιστορική ανάπτυ-ξη αντιπαρατίθεται στην αξίωση απόλυτης ισχύος του Λόγου. Αυτή η αξίωση παρέχει τα συστηματικά πλαίσια αναφοράς σε έναν Λόγο, που έχει υπερβεί την φυσική του κατάσταση και τώρα εκδηλώνει τις αξιώσεις του για κυ-ριαρχία.

Προς το συμφέρον της ελλογο-τελεολογικής ερμη-νείας της ιστορίας, ο Καντ υποβάλλει σε έλεγχο την σχέ-ση Λόγου και συμβάντος («γεγονότος»). Η ανάλυση ανα-λαμβάνει το καθήκον να εντοπίσει μέσα στην ιστορία την μορφή εκείνη που θα αντιστοιχούσε σε μια ικανότητα του ανθρώπινου γένους, την μορφή που θα μπορούσε να συνι-στά αιτία μιας έλλογη ς ιστορικής ανάπτυξης και με αφε-τηρία την οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν μεμονω-μένα συμβάντα κατά τρόπο που να αποκτούν νόημα. Μια τέτοια ικανότητα μπορεί όμως, με την σειρά της, να εμ-φανισθεί μόνο ως «συμβάν» στο επίπεδο της ιστορίας. «Θα πρέπει να αναζητηθεί ένα γεγονός, το οποίο θα παραπέ-μπει χωρίς προσδιορισμό, όσον αφορά τον χρόνο, στην ύπαρξη μιας τέτοιας αιτίας αλλά και στο ενέργημα της αι-τιότητάς της μέσα στο ανθρώπινο γένος, και το οποίο θα επέτρεπε να συμπεράνουμε ως αναπόδραστη συνέπεια την


ύπαρξη προόδου προς το καλύτερο· ένας συλλογισμός ο οποίος θα μπορούσε κατόπιν να επεκταθεί και στην ιστο-ρία του παρελθόντος χρόνου» {VI, 357). Εδώ δεν έχει ση-μασία το ακριβές χρονικό σημείο κατά το οποίο επέρχε-ται ένα τέτοιο συμβάν. Ο εντοπισμός αυτού του σημείου συναρτάται προς έναν υπολογισμό του πιθανού, που καθί-σταται αναγκαίος, όταν οι όροι, που έχουν δοθεί για την λύση ενός προβλήματος, δεν επαρκούν προκειμένου να προσδιορίσουν το πρόβλημα από την πλευρά της αιτίας.'^ Επειδή προϋποτίθεται η πλευρά του Λόγου, δεν μπορεί ένα τέτοιο συμβάν να θεωρηθεί πια ως τυχαίο, αλλά ανακτά μια διάσταση αναγκαιότητας, καθώς μέσω αυτού θα καταστεί εμφανής μια δομή του Ιστορικού, που συνεπάγεται την ανάπτυξη προς την κατεύθυνση του τέλους της ιστορίας, προς την ηθικότητα, και που μπορεί να προβληθεί και στο παρελθόν. Μέσω αυτού του συμβάντος δεν πρόκειται βέ-βαια να ανευρεθεί μια αιτία θεωρητικού τύπου, θα γίνει ωστόσο δυνατόν να διακριθεί ένα ιστορικό «σημείο», ένα «φυσικό» και όχι τεχνητό-αυθαίρετο (VI, 499), ένα πιθα-νό, θεωρητικά ωστόσο μη πλήρως προσδιορισμένο, σημάδι μέσα στην ιστορία.

Αυτό το σημάδι συνδέεται με την (ιστορική) ανάμνη-ση, ερμηνεύει το παρόν, είναι δεσμευτικό για το μέλλον, εξ ου και χαρακτηρίζεται από τον Καντ ως Signum reme-morativum, demonstrativum, prognosticon (ένθ. αν.). Τα χα-ρακτηριστικά του μπορούν να συσχετίζονται μόνο με την δομή του Λόγου, και μάλιστα πρέπει να συσχετίζονται με τον «τρόπο σκέψης του θεατή», προκειμένου το ίδιο να μπορεί να αφυπνίσει το συμφέρον του Λόγου. Ο Καντ κά-νει εδώ λόγο για «μεροληπτικότητα» του Λόγου. Και τού-το γιατί ο Λόγος οφείλει να αποκαλύψει έναν «χαρακτή-ρα» του ανθρώπινου γένους, ο οποίος όμως δεν μπορεί να βρίσκεται παρά μόνο στην δομή της «δημοσιότητας» και της «γενικότητας» ως «ηθικός χαρακτήρας μέσα στην έμ-

^ Πρβλ. Α. Bäumler, ένθ. αν., σελ. 174.


φυτη καταβολή» (VI, 357). Με τον όρο «χαρακτήρας» νοεί-ται ένας τρόπος σκέψης σύμφωνα με αμετάβλητες υποκει-μενικές αρχές, συνεπής όσον αφορά τα κριτήρια της πρά-ξης. Το ανθρώπινο γένος «προσπορίζεται» έναν χαρακτή-ρα που αποκτάται μετά από μια «επανάσταση του τρόπου της σκέψης» (VI, 684). Στο ιστορικό συμβάν της Γαλλικής Επαναστάσης («επανάσταση ενός λαού που διαθέτει πνεύ-μα»· VI, 385) επανευρίσκονται τα χαρακτηριστικά της δη-μοσιότητας και της γενικότητας, συνδεδεμένα με μια κι-νητοποίηση των κατώτερων γνωστικοπρακτικών μας δυνά-μεων, δηλαδή του «ενθουσιασμού» και της «συμμετοχής» του θυμικού, που είναι ωστόσο «επικίνδυνα», όσο δεν απο-κτούν μια διανοητική μορφή. Τα έκτροπα της Γαλλικής Επανάστασης προσλαμβάνονται ως σχέδια του ανεξέλεγ-κτου θυμικού, από τα οποία θα έπρεπε να γίνει αφαίρεση, προκειμένου να καταστεί φανερή η αληθινή δομή αυτού του συμβάντος («προσδιορισμοί της μορφής»). Η δομή αυτή αποτελείται από το δίκαιο (αστικό σύνταγμα) και από τον σκοπό που συγχρόνως συνιστά καθήκον (ένθ. αν.).

Από αυτά τα χαρακτηριστικά παράγεται η έννοια του ρεπουμπλικανικού συντάγματος. Ο ρεπουμπλικανισμός εί-ναι μια μορφή συντεταγμένης πολιτείας που προωθεί (ή τουλάχιστον δεν εμποδίζει) την ανάπτυξη ενός όλου προς την κατεύθυνση της ηθικότητας. Η ιστορική ανάλυση ανα-ζητά μεταξύ των γεγονότων εκείνο το γεγονός που είναι χαρακτηριστικό για την δομή της προόδου. Αυτό το γε-γονός πρόκειται να πραγματωθεί μέσα στον χρόνο κι ωστόσο παραπέμπει στην πρόοδο χωρίς να λαμβάνεται υπ' όψη ο χρόνος. Ο Καντ το εντοπίζει στην κατηγορία της γενικότητας που έχει συγκροτηθεί πρακτικο-ιστορικά, στην δημοσιότητα, στον μεροληπτικό Αόγο, ο οποίος όμως είναι τελεολογικός, στον βαθμό που δημιουργεί έναν χα-ρακτήρα του γένους ως ανθρώπινη έμφυτη καταβολή: «Πρέπει να υπάρχει κάτι ηθικό στην θεμελιακή αρχή που αφορά τον Λόγο ως καθαρό, συγχρόνως όμως, λόγω της μεγάλης επιρροής που διαμόρφωσε μια ολόκληρη εποχή.


σαν κάτι το οποίο... αφορά το ανθρώπινο φύλο στην ολό-τητα της ενότητάς του (ηοη singulorum sed universorum)· εί-ναι κάτι που κάνει το ανθρώπινο γένος να επευφημεί με τόσο γενική και ανιδιοτελή συμμετοχή, εν όψει της ελπί-δας ότι θα πετύχει και των προσπαθειών για κάτι τέτοιο. Αυτό το γεγονός δεν είναι το φαινόμενο μιας επανάστα-σης αλλά... της εξέλιξης ενός συντάγματος που βασίζεται στο φυσικό δίκαιο» (VI, 360). Η συμμετοχή των πολιτών συνδέε-ται εδώ κατ' αρχάς με τις κατώτερες ψυχικές δυνάμεις, ένα πάθημα που όμως «εξιδανικεύεται», αναιρείται μέσα στην μερικότητά του, καθώς ο αληθινός ενθουσιασμός βαίνει πάντα προς το ιδεώδες και μάλιστα προς το καθαρά ηθικό, όπως είναι η έννοια του δικαίου» (VI, 359).

Η εξέλιξη του συντάγματος που βασίζεται στο φυσικό δίκαιο προεξοφλεί μια οργανικά έλλογη ενοποίηση των ανθρώπων (universorum). Η ενοποίηση αυτή, βέβαια, δεν έχει ακόμη επιτευχθεί στην αστική κοινωνία -αρκούν οι πολεμικές σχέσεις που υφίστανται μεταξύ των κρατών, οι οποίες καταστρέφουν τα θετικά συντάγματα, για να εμπο-δίσουν κάτι τέτοιο- ωστόσο έχει δρομολογηθεί ήδη μια «τάση» που είναι συνδεδεμένη με την ανάμνηση του γε-γονότος και καθιστά αδύνατη μια παλινδρόμηση ως προς την ανάπτυξη του φυσικοδικαιικού συντάγματος.

Στην ιστορία ενοποιούνται φύση και ελευθερία μέσα στο ανθρώπινο γένος σύμφωνα με τις αρχές του δικαίου. Η τελεολογική συνιστώσα αποκρυσταλλώνεται σε μορφές που ενδέχεται να είναι έλλογες. Μια σειρά από ιστορικές δοκιμές μπορούν να επαναλαμβάνονται, παρά τις πολλές αποτυχίες, μέχρι να επιτευχθεί μια ορισμένη σταθερότη-τα. Μόνο πάνω στην βάση του πολιτικού συντάγματος, που έχει ήδη εγκαθιδρυθεί, αποκτούν, όμως, το νόημά τους οι τελεολογικές διαδικασίες. Το γεγονός της τελειωμένης αστικής ενοποίησης θα εκφράσει, μέσα στην απροσδιο-ριστία του, ότι ένα σύστημα ανθρώπινων ενεργειών μπο-ρεί να επιτευχθεί μόνο δια μέσου της ελευθερίας αυτών των ενεργειών. Όμως, παρά την χρονική απροσδιοριστία,


το γεγονός θα επέλθει, η αυθορμησία των πολιτών θα πραγματοποιήσει έλλογες μορφές συμβίωσης. Η ρεπουμ-πλικανική αρχή, είτε αφορά τον τρόπο διακυβέρνησης είτε την μορφή του κράτους (VI, 361), θα αποκαταστήσει την συμφωνία ανάμεσα στους νόμους της ελευθερίας και στον αυτοπροσδιορισμό ενός λαού.

Σ' αυτό το σημείο η κοινωνική φιλοσοφία αποκτά την αυστηρότητα φυσικοεπιστημονικής θεωρίας: Από την σκο-πιά της εγκαθιδρυμένης αστικότητας, η πρόοδος συνιστά μια θεωρητική αλήθεια (VI, 362).̂ Από το γεγονός της κρι-τικής και της εξέλιξης μπορεί να αναπτυχθεί μια θεωρία και για το παρελθόν. Μια τέτοια θεωρία περιλαμβάνει την θέση, ότι το ανθρώπινο γένος διατελεί πάντα σε κατάστα-ση προόδου προς το καλύτερο. Η ιστορική τελεολογία, στην οποία επιβλήθηκε η διανοητική πολιτική μορφή, θα φθάσει τώρα στην τελειότητα μέσω της «ηθικοποίησης» της κοινωνίας.

2. Έ ν ν ο μ ο α ί τ η μ α του Λόγου κ α ι ν ο η τ ι κ ή κ α τ ο χ ή

Στις αισθητικές και ιστορικοτελεολογικές αναλύσεις του ο Καντ ανέπτυξε τις θεωρητικές εκείνες έννοιες (το «φυ-σικό» έλλογο εννοιακό πλέγμα), που θα του επέτρεπαν να θεματοποιήσει κατά τρόπο αναστοχαστικό και μη «σχη-ματικό» την σχέση ανάμεσα στην σφαίρα της εποπτείας και στην σφαίρα της διάνοιας. Οι αισθητικές αναλύσεις του Καντ αντανακλούν πολιτισμικούς καταναγκασμούς

^ Εδώ πρόκειται για μια ιδιότυπη μεταστροφή της τελεολογικής προσέγγισης σε θεωρητική. Η βαθμίδα που εγκαθιδρύθηκε εν τέλει παρέχει κατά τον Καντ την βάση για την ερμηνεία των βαθμίδων που προηγήθηκαν. Διαφορετική είναι η τοποθέτηση του Μπρότερους, ο οποίος προσπαθεί να εξηγήσει αυτή την μεταστροφή μέσω του «στιγ-μιαίου ενθουσιασμού» ο οποίος «κατέλαβε τον Καντ», όταν πληροφο-ρήθηκε τα μεγαλειώδη γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης (K.R. Brothems, I. Kants Philosophie der Geschichte, Helsingfors 1905, σελ. 71).


και, ενώ κρατούν απόσταση απ' αυτούς, δεν μπορούν (ή δεν θέλουν) να τους αρνηθούν. Δεν μπορούν να τους αποχω-ριστούν ολοσχερώς, γιατί θεματοποιούν μορφές συμπερι-φοράς στο εσωτερικό ενός εξορθολογισμένου πολιτισμού, ο οποίος έχει ήδη εγκαθιδρυθεί και αναπαράγεται απο-τελεσματικά σύμφωνα με οιονεί φυσικό επιστημονικά κρι-τήρια.

Οι καντιανές ιστορικοτελεολογικές αναλύσεις είναι σημαντικές προκειμένου να εντοπισθούν οι προϋποθέσεις για την εγκαθίδρυση του αστικού πολιτισμού ξεκινώντας από διαφέροντα του Λόγου. Εφ' όσον εκθέτουν οι αναλύ-σεις αυτές μια διαφορά προς τις εγκαθιδρυμένες έλλογες αστικές μορφές, μπορούν συνεπώς να χρησιμεύσουν ως καθοδηγητικός μίτος για την κατανόηση της σύστασης μιας «προαστικής» φυσικής κατάστασης. Δεν μπορούν, ωστόσο, να αντικαταστήσουν την νομικοθεσμική προβλη-ματική της συγκρότησης της αστικής κατάστασης. Σε αντί-θεση με την αισθητικοτελεολογική και ιστορική ανάλυ-ση, αυτή η προβληματική δεν θέτει το ζήτημα των διαφο-ρών προς την εγκαθιδρυμένη μορφή της διάνοιας, αλλά αντίθετα θέτει ακριβώς το ζήτημα για τις δυνατές μεταβά-σεις από την προαστική τελεολογία προς την μορφή της διάνοιας. Σ' αυτή την προσέγγισή της προϋποθέτει την αι-σθητική τελεολογία της φυσικής έλλογης δομής, των έλ-λογων αισθημάτων, της φυσικής επικοινωνίας, αλλά, πέ-ραν αυτών, θέτει και ερωτήματα που στόχο έχουν να κα-ταδείξουν με ποιον τρόπο αναπτύσσονται τα υποκειμενικά ενεργήματα (λ.χ. αυτά που αφορούν πρωταρχικές κτήσεις) μέσα σε θεσμούς, οι οποίοι εγγυώνται την «ασφάλεια» του αποκτηθέντος και την τυπική επαναληψιμότητα των ενερ-γειών κτήσης. Οι αστικοί θεσμοί συγκροτούνται στην αστική κατάσταση ως ορθολογιστικές αναστροφές των σχέσεων της φυσικής έλλογης δομής επικοινωνίας, ως αλλοτριώσεις που αποκτούν την διανοητική μορφή, και των οποίων η λογική δομή τείνει να ιδρύσει ένα υπερβα-τολογικό κοινωνικό θεωρητικό πλαίσιο. Με αφετηρία την


αστική κοινωνία θα αναλυθούν τελικά και τα ενεργήματα που την συγκροτούν, αν και αυτά έχουν κατ' αρχήν κατα-σκευασθεί μέσα στην φυσική κατάσταση ξεκινώντας από μεμονωμένα ενεργήματα και κάνοντας αφαίρεση από την πραγματικότητα μιας τέτοιας κοινωνίας.

Η μεθοδική διαδικασία που επιλέγει ο Καντ προκει-μένου να παραγάγει αυτή την διαδικασία, η οποία οδηγεί στην αστική κοινωνία, συνίσταται στην επεξεργασία των συνεπαγωγών, μέσα στην φυσική κατάσταση, του μεμονω-μένου ενεργήματος, που θεμελιώνει πολιτισμικό νόημα, και στην διερεύνηση της μεθοδικής σημασίας αυτών των συνεπαγωγών εν όψει της δυνατότητας, της πραγματικό-τητας και της αναγκαιότητας να επιτευχθούν σχέσεις αστι-κής πολιτικής κοινωνίας. Το ίδιο το ενέργημα κατανοεί-ται ως στοιχείο πραγμάτωσης της τελεολογίας του Λόγου μέσω της οποίας οι πράξεις αποκτούν το ιδιαίτερο νόημά τους.

Σε αντίθεση προς τα ενεργήματα που χαρακτηρίζουν την λογικοαισθητική δομή της προαστικής κατάστασης, το ενέργημα της σήμανσης του κόσμου από τα μεμονωμέ-να άτομα μέσα στην φυσική κατάσταση παριστάνει δυνά-μει μια γενική σχέση μεταξύ των δρώντων και του αντι-κειμενικού κόσμου. Εδώ δεν πρόκειται για την αποκατά-σταση μιας υποκειμενικού χαρακτήρα επικοινωνίας (Mit-teilung) μεταξύ των δρώντων. Η επίτευξη των διανθρώπι-νων σχέσεων μεσολαβείται εδώ από τις αποτελεσματικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και του αντικειμενικού κό-σμου. Αυτές οι σχέσεις παράγονται μέσω γλωσσικών ενερ-γημάτων σήμανσης («αυτό είναι δικό μου»). Η καντιανή ανάλυση θέτει ως στόχο να διερευνήσει τις δυνατότητες επιβολής τέτοιων σημάνσεων (Designationen) ως μορφών σύστασης των αστικών σχέσεων.

Η ανάλυση ξεκινάει με την διευρεύνηση των συνεπα-γωγών του «έχειν» που συνάγονται από το σημαίνον ενέρ-γημα, από την πρόταση «αυτό είναι δικό μου» ως δυνατό-τητα του «έχειν», και μεταβαίνει, κατά την διερεύνηση της


δομής της «κτήσης», προς μια εξέταση των πραγματώσεων των ενεργημάτων του έχειν (χωρεί, δηλαδή, από το επί-πεδο της δυνατότητας στο επίπεδο της πραγματικότητας).

Κατά την ανάλυση της δομής του «έχειν», ο Καντ ανα-πτύσσει τις θεωρίες του για την νοητική κατοχή και την «πρωταρχική από κοινού κατοχή», οι οποίες ανήκουν στα πιο σκοτεινά σημεία του έργου του. Ο Καντ ξεκινά λέγον-τας ότι ήδη το γεγονός του σημαίνοντος ενεργήματος συν-επάγεται μια γενική έλλογη σχέση του υποκειμένου προς το αντικείμενο, την οποία και παρουσιάζει ως αίτημα του Λόγου. Αυτό το έννομο αίτημα του Λόγου διατυπώνεται ως εξής: «Είναι δυνατόν να έχω ως δικό μου κάθε εξωτε-ρικό αντικείμενο της υποκειμενικής μου βούλησης· δηλα-δή αντίκειται προς τον νόμο μια υποκειμενική αρχή σύμ-φωνα με την οποία, αν αυτή γινόταν νόμος, θα έπρεπε ένα αντικείμενο της υποκειμενικής βούλησης να καταστεί καθ' εαυτό (αντικειμενικά) αδέσποτο (res nullius)» (IV, 354). Αντί-στοιχα μ' αυτό που συμβαίνει στην φυσική σφαίρα, όπου η φύση γίνεται αντικείμενο γνώσης του θεωρητικού Λό-γου μόνο στον βαθμό που υποτάσσεται σε κατηγορίες, στον χώρο του θεσμικοπρακτικού οι σχέσεις ερμηνεύονται εξ αρχής ως δυνάμει σχέσεις κατοχής. Το απριόρι κατη-γορικό πλαίσιο που χρησιμοποιεί εδώ ο Καντ έχει όμως την προέλευσή του από τον πρακτικό Λόγο. Τα αιτήματα του Λόγου και οι έλλογες ιδέες θα πρέπει να καταδείξουν την αναγκαιότητα της συγκρότησης των θεμελιακών μορ-φών της αστικής κοινωνίας. Απ' αυτές τις κατηγορίες πρό-κειται να ανασυγκροτηθεί η ήδη εγκαθιδρυμένη λογική σφαίρα του αστικού-πολιτικού πλαισίου, δηλαδή η νομι-μότητα ως θετικοποίηση του Λόγου, και πάλι με αφετη-ρία μη έννομες σχέσεις. Η δυνατότητα της σήμανσης ως αίτημα του Λόγου συνεπάγεται την ιδέα, ότι νοητικές σχέ-σεις ιδιοκτησίας θα μπορέσουν να θεμελιώσουν τις τυχαίες κτητικές σχέσεις. Από την πλευρά του Λόγου καθίσταται αποδεκτός ως δυνατός ένας αναδιπλασιασμός, αφ' ενός, σε φαινομενική κατοχή και, αφ' ετέρου, σε νοητική κατοχή


στην φυσική κατάσταση. Ο αναδιπλασιασμός αυτός θεω-ρείται όμως πραγματικός και αναγκαίος εν όψει της πραγ-ματοποίησης αστικών σχέσεων.

Βάσει της προβληματικής που αφορά την κατοχή κά-ποιου εξωτερικού πράγματος, ο Καντ αναπτύσσει την θεω-ρία του για την νοητική κατοχή. Προκειμένου να υπάρ-ξει ένα εξωτερικό δικό μου και δικό σου θα πρέπει να μπο-ρεί να προϋποτεθεί ως δυνατή μια νοητική κατοχή, ως θε-μέλιο της εμπειρικής (φαινομενικής) κατοχής (IV, 357 κ.επ.). Το «νοητικό» στοιχείο δεν αναφέρεται εδώ σε κά-ποια θεωρητική γνώση ενός αντικειμένου, αλλά στον πρα-κτικό προσδιορισμό της υποκειμενικής βούλησης σύμφω-να προς τους νόμους της ελευθερίας. Η φαινομενική κα-τοχή, possessio phaenomenon, δεν μπορεί να υπάρξει έξω από τον χώρο και τον χρόνο ούτε να αποδεσμευθεί από τις αντίστοιχες κτητικές σχέσεις που την προσδιορίζουν. Το ζήτημα που αφορά την δυνατότητα μιας νοητικής κατοχής αναδεικνύεται ότι αφορά την δυνατότητα κατοχής χωρίς τέτοιες κτητικές σχέσεις (αφορά δηλαδή την δυνατότητα να αποκαλώ κάτι «δικό μου» ακόμα κι αν δεν το έχω στα χέρια μου· πρβλ. IV, 356), συνεπώς αναδεικνύεται εν τέ-λει ως ζήτημα της βεβαιότητας και της ρύθμισης των ιδιο-κτησιακών σχέσεων. Η εγγύηση ότι θα εξασφαλισθεί αυτή η ρύθμιση προϋποθέτει αφαίρεση από τις χωροχρονικές ιδιότητες του εκάστοτε αντικειμένου που έχει ο δρων στην κατοχή του (οπότε, γράφει ο Καντ, το αντικείμενο καθί-σταται πράγμα καθ' εαυτό* IV, 357-8).

Το «πράγμα καθ' εαυτό» περιλαμβάνει ως «δυνάμει δικά μου» όλα τα δυνάμει αντικείμενα της υποκειμενικής βούλησης, οδηγώντας έτσι στην έννοια της νοητικής κα-τοχής. Αυτή η έννοια μπορεί να διαιρεθεί σύμφωνα προς την κατηγορία της σχέσης σε: α) κτητικές σχέσεις της ουσίας, δηλαδή σχέσεις προς τα

σώματα που βρίσκονται έξω από μένα (στον χώρο), εφ' όσον μπορώ να τα αποκαλώ δικά μου ανεξάρτητα από την φυσική κτητική σχέση μου προς αυτά·


β) κτητικές σχέσεις της αιτιότητας· αυτές παραπέμπουν στην δυνατότητα να αποκαταστήσει κανείς αιτιακή σχέση προς την βούληση ενός άλλου δρώντος, όσον αφορά το ότι αυτός θα δεσμευθεί να προβεί σε μια πα-ροχή ή παράλειψη (μέσω της υπόσχεσής του). Μέσω της κατασκευής της νοητικής κατοχής, μια υπόσχεση, στην οποία κανείς προέβη άπαξ, καθίσταται δεσμευτι-κή. Εδώ γίνεται αφαίρεση από τον χώρο και τον χρό-νο, δεδομένου ότι, στην αντίθετη περίπτωση, θα ήταν ως εάν είχε πει ο υποσχόμενος «μεταξύ δύο δηλώσεων, της βούλησής του, ότι αυτό [το πράγμα] πρέπει να εί-ναι δικό σου και ότι δεν πρέπει να είναι δικό σου, κάτι που είναι αυτοαντιφατικό» (IV, 364).

γ) Κτητικές σχέσεις της κοινότητας. Πρόκειται για δυνά-μει σχέσεις προς πρόσωπα που ανήκουν στον οίκο («μια γυναίκα, ένα παιδί, υπηρέτες»· IV, 356). Αυτοί όλοι θεωρούνται σαν «δική μου ιδιοκτησία», και μάλι-στα από καθαρά νομική αιτία, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η φυσική τους εξάρτηση στο παρόν. Αυτή η διαίρεση της νοητικής κατοχής θεμελιώνει, όπως θα αναπτυχθεί στην συνέχεια, την διαίρεση του καντια-νού ιδιωτικού δικαίου (η συστηματική ανάπτυξη του οποίου θα πρέπει να γίνει όμως μετά την ανάπτυξη της δομής της κτήσης [erwerben]). Ποιο λογικό καθεστώς αρμόζει στην νοητική κατοχή;

Αν επρόκειτο για μια θεωρητική κατηγορία, θα έπρεπε να υπαχθεί σε αυτήν μια εποπτεία απριόρι, «συνεπώς [θα έπρεπε] να προστεθεί κάτι στην έννοια της κατοχής του αντικειμένου» (IV, 361). Εδώ όμως η διαδικασία προχωρά αντίστροφα: Γίνεται αφαίρεση από όλους τους εμπειρικούς όρους μιας κατοχής και αποκτάται μια διευρυμένη έννοια της κατοχής, που ανταποκρίνεται στο αίτημα του φυσικού δικαίου. Η έννοια μιας νοητικής κατοχής δεν είναι συνε-πώς εμπειρική. Παρ' όλα αυτά μπορεί να πραγματοποιη-θεί και μπορεί να συσχετισθεί με αντικείμενα της εμπει-ρίας, των οποίων οι όροι εξαρτώνται από τον χώρο και τον


χρόνο. Κατ' αυτό τον τρόπο η έννοια έχει μια θεωρητική ισχύ. Ισχύει ως έννοια της διάνοιας, αλλά ανεστραμμένη, γιατί δεν εξαρτάται από την εφαρμογή στην εμπειρία. Οι αρχές της χάνονται στο νοητικό, γιατί η έννοια της ελευ-θερίας, στην οποία βασίζονται, δεν επιτρέπει μια θεωρη-τική παραγωγή της δυνατότητάς της. Δεν αντλεί την ύλη της από την εμπειρία, σύμφωνα προς την οποία είναι ωστό-σο κατασκευασμένη, αλλά μόνο με βάση τον νόμο του πρα-κτικού Λόγου ως «δεδομένο του Λόγου». Ο νόμος του πρα-κτικού Λόγου δεν μπορεί να εφαρμοσθεί κατ' ευθείαν στην εμπειρία σε αντιστοιχία με μια θεωρητική υπαγωγή. Μπο-ρεί ωστόσο να επενεργεί στην εμπειρία μέσω πλαισίων εξωτερικής δράσης που αντιστοιχούν σε αυτό, όπως συμ-βαίνει στην περίπτωση της νοητικής κατοχής.

Καθώς γίνεται αφαίρεση από όλους τους δυνάμει όρους της κατοχής και καθώς διατηρείται σταθερό στην έννοια της νοητικής κατοχής μόνο το «εξουσιάζειν του πράγμα-τος» ως ένα εξωτερικό «δικό μου και δικό σου έχειν», οδη-γούμαστε σε μια οιονεί διανοητική βάση ως μεσότητα με-ταξύ των εμπειρικών σχέσεων κατοχής και των αιτημάτων του Λόγου. Η δυνατότητα του εξωτερικού δικού μου και δικού σου προϋποθέτει επομένως την δυνατότητα ενός επι-πέδου νομιμότητας, το οποίο, αν και έχει συσχετισθεί προς τον Λόγο και δεν είναι πλήρως εξωτερικό, συμφωνεί με τις πραγματικές σχέσεις κατοχής («περιέχει τους απριό-ρι όρους των σχέσεων αυτών»· IV, 363).

Η έλλογη έννοια του δικαίου δεν μπορεί να εφαρμο-σθεί στην εμπειρία (και τούτο σημαίνει: Δεν μπορεί να εφαρμοσθεί στην έννοια της εμπειρικής κατοχής). Μπο-ρεί μόνο να εφαρμοσθεί σε μια διανοητική έννοια του έχειν εν γένει. Η έννοια μιας νοητικής κατοχής συν-επάγεται ήδη την έννοια μιας νομοθεσίας με γενική ισχύ «γιατί μια τέτοια περιέχεται στην έκφραση «αυτό το ε-ξωτερικό αντικείμενο είναι δικό μου»· διότι κατ' αυτό τον τρόπο επιβάλλεται σε όλους τους άλλους μια δεσμευ-τικότητα, που διαφορετικά δεν θα την είχαν, δηλαδή


να απέχουν της χρήσης αυτού του αντικειμένου» (ένθ. αν.)· Η δεσμευτικότητα για την αποχή από την χρήση ενός

πράγματος που δεν είναι δικό μου κάτω από τις σχέσεις μιας γενικής νομοθεσίας στηρίζεται συνεπώς στην αφαί-ρεση από τον χώρο και τον χρόνο. Τούτο σημαίνει ότι το δικαίωμα κατοχής θεμελιώνεται στο επίπεδο της (πρακτι-κής) διάνοιας. Η δυνατότητα «να έχω ως δικό μου» ένα αντικείμενο της βούλησής μου προϋποθέτει αυτό τον ανα-διπλασιασμό σε κατ' αίσθησιν στοιχείο και σε νοητικό στοιχείο. Η σφαίρα του γενικού νόμου έχει όμως ανα-διπλασιαστεί στο εσωτερικό της ακόμα μια φορά: Υφί-σταται ως σφαίρα του καθαρά πρακτικού Λόγου και ως σφαίρα της πρακτικής διάνοιας, δηλαδή ως απριόρι νόμος (ενότητα του Λόγου) και ως δυνατότητα απριόρι θετικο-ποίησης.^

Η δήλωση «κάτι εξωτερικό είναι δικό μου», που έχει επικυρωθεί από το φυσικό δίκαιο, προϋποθέτει τόσο την δεσμευτικότητα για όλους τους άλλους να απέχουν απ' αυτό το αντικείμενο όσο και την δική μου αποχή απέναν-τι σε αντικείμενα των άλλων. Η αμοιβαιότητα αυτή της δεσμευτικότητας βασίζεται σ' έναν γενικό κανόνα της εξωτερικής έννομης σχέσης. Ο γενικός κανόνας, «ένας αναγκαστικός νόμος για τον καθένα», προϋποθέτει μια συλλογικά-γενική (κοινή) βούληση, την δημόσια βούλη-ση που πραγματοποιείται στην αστική κατάσταση: «Προ-κειμένου να είναι νομικά δυνατόν να έχει κανείς ως δικό του ένα εξωτερικό αντικείμενο θα πρέπει να είναι επιτρε-πτό και στο υποκείμενο να εξαναγκάζει τον καθένα με τον οποίο έρχεται σε διένεξη περί του τι είναι «δικό μου» και τι «δικό σου», σε σχέση με ένα τέτοιο αντικείμενο, να εισ-έρχεται με τον άλλον σ' ένα πολιτικό σύνταγμα» (IV, 366).

^ Στην λογική της φιλοσοφίας του δικαίου δεν έχει μόνο το προα-στικό στοιχείο (η φυσική κατάσταση) αποχωριστεί ακριβώς από το αστικό: Η ίδια η αστική σφαίρα έχει διασπαστεί σε ιδεώδη και θετι-κοποιημένη, όπως καθίσταται προφανές στην θεωρία περί κράτους.


Από την αναγκαιότητα ενός γενικού κανόνα για την πραγ-ματοποίηση του φυσικοδικαιικού αιτήματος προκύπτει ότι επιτρέπονται πράξεις που ωθούν εξαναγκαστικά προς την αστική κοινωνία.

Τέτοιες πράξεις καθιστούν δυνατή τυπικά την μετάβα-ση προς την έννομη κατάσταση. Η κατοχή κατά την προσ-δοκία και κατά την προετοιμασία μιας αστικής κατάστα-σης προϋποθέτει μια κοινή βούληση, και γι' αυτό συμφω-νεί με την δυνατότητα της αστικής κοινωνίας. Αυτή η κα-τοχή είναι προσωρινή και μόνο στην εγκαθιδρυμένη αστι-κότητα καθίσταται οριστική. Είναι πραγματική από πρα-κτική άποψη και με πρακτική πρόθεση. Μέσα στην φυσι-κή κατάσταση, αυτή συνιστά μια φυσική κατοχή που βα-σίζεται στην αρχή της μη αντίφασης: Περιέχει μια δικαιο-λογημένη παραδοχή, μια νόμιμη προσδοκία, βάσει της πι-θανότητας του συμβάντος («τεκμήριο») (IV, 367), ότι αυτή η κατοχή θα καταστεί νόμιμη στα πλαίσια μιας δημόσιας νομοθεσίας. Αυτό το τεκμήριο περιέχεται στην φυσική ιδιοκτησία, εφ' όσον ανατίθεται στον μεμονωμένο «κτή-τορα» να εγκαταλείψει την σφαίρα της άμεσης εσωτερι-κότητάς του ως κατόχου μέσα στον χώρο και στον χρόνο και να καταστήσει υποχρεωτική μαζί με άλλους την δη-μιουργία μιας κατάστασης, που θα εξασφαλίζει την βε-βαιότητα της κατοχής του ως μιας εξωτερικής περιοχής του «δικού του». Με αυτό τον τρόπο εγείρεται το αίτημα για την ισχύ αστικών νομικοπολιτικών πλαισίων, πριν από την αστική κοινωνία ή «χωρίς αυτή να λαμβάνεται υπ' όψη». Ακόμα κι αν η αστική κοινωνία δεν είχε εγκαθιδρυ-θεί εν τοις πράγμασι, θα έπρεπε να εγκαθιδρυθεί στην ίδια μορφή για μια ακόμα φορά βάσει φυσικοδικαιικών συλλο-γισμών. Η πραγματική λήψη της κατοχής εγκαθίσταται εδώ, από την άποψη της μεθόδου, σε μια σφαίρα που βρί-σκεται έξω από την αστική σφαίρα: «Μόνο το αστικό σύ-νταγμα είναι η νομική κατάσταση με την οποία διασφαλί-ζεται στον καθένα το «δικό του» χωρίς όμως κατ' ουσίαν να το συνιστά και να το προσδιορίζει» (IV, 366).


Το φυσικό δίκαιο παραμένει και στην αστική κατάστα-ση σε ισχύ. Κάθε σύγκρουση μαζί του (κάθε πράξη που θα διεπόταν από μια υποκειμενική αρχή, η οποία θα καθι-στούσε αδύνατο να έχω ως δικό μου το αντικείμενο της βούλησής μου) θα αποκαθιστούσε αυτομάτως προαστικές σχέσεις, οπότε θα οδηγούσε και στον καταναγκασμό επα-νεγκαθίδρυσης της αστικής σφαίρας. Ενάντια στο φυσικό δίκαιο δεν μπορεί κανένα θετικό καταστατικό δίκαιο να εγείρει ένσταση: «Το φυσικό δίκαιο στην κατάσταση ενός αστικού συντεταγμένου πολιτεύματος [...] δεν μπορεί να διαρρηχθεί μέσω των καταστατικών νόμων του πολιτεύμα-τος αυτού» (ένθ. αν).

3. Η κ α τ η γ ο ρ ί α της κ ο ι ν ό τ η τ α ς και η π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή κ ο ι ν ή κ α τ ο χ ή

Κατά την συστηματική ανάπτυξη των κατηγοριών της φυ-σικής κατάστασης, που συγκροτούν την αστική κοινωνία, ο Καντ εισήγαγε τον χωρισμό ανάμεσα στην διανοητική κατοχή και στην φαινομενική κατοχή ως αναγκαία διάκρι-ση του Λόγου που έχει τεθεί πριν από το ζήτημα για την δυνατότητα μιας ιδιοκτησίας χωρίς φυσική κτητική σχέ-ση. Ο Καντ κάνει λόγο εδώ για μια αντινομία του πρακτι-κού Λόγου (αντινομία της δυνατότητας μιας κατοχής) που εξαναγκάζει τον Λόγο να προβεί στην διάκριση ανάμεσα στην φαινομενική και στην διανοητική κατοχή (IV, 364). Προκύπτει μια «αναπόφευκτη διαλεκτική» (ένθ. αν.), στην οποία τόσο η θέση όσο και η αντίθεση εγείρουν την ίδια αξίωση για την ισχύ δύο όρων που βρίσκονται σε αντίθε-ση μεταξύ τους. Από τις δύο προτάσεις, η μία κάνει λόγο για την δυνατότητα μιας κατοχής χωρίς φυσική κτητική σχέση και η άλλη για την αδυνατότητα μιας τέτοιας κα-τοχής. Το αντινομικό ζήτημα λύνεται με το να καταδειχθεί η αδυνατότητα μιας κατοχής χωρίς φυσική κτητική σχέ-ση στο επίπεδο των φαινομένων, η δυνατότητά της όμως


στο επίπεδο της διάνοιας. Ο Καντ αξιώνει και για τα δύο επίπεδα την ισχύ νομικών κανόνων απριόρι. Εν όψει της εμπειρικής κατοχής ισχύει ένας αναλυτικός νομικός κα-νόνας απριόρι, σύμφωνα με τον οποίο εκείνος που «θέτει υπό την επήρειά του», παρά την βούλησή μου, το πράγμα προς το οποίο έχω κτητική σχέση, μειώνει αυτό που εί-ναι εσωτερικά δικό μου, συνεπώς με πλήττει στην ελευ-θερία μου. Εν όψει της νοητικής κατοχής ισχύει μια συν-θετική πρόταση απριόρι (IV, 358 κ.επ.), η οποία μπορεί να αναπτυχθεί σε μια διευρυμένη πρόταση για την κατοχή χωρίς φυσική κτητική σχέση, αν θέσει κατά μέρος («δια-γράψει») τους εμπειρικούς όρους (IV, 365).

Με τον τρόπο που προχωρεί η έκθεση των εννοιών, έχοντας ως αφετηρία την σκοπιά του Λόγου (το αίτημα του Λόγου), και προβαίνοντας στον αναδιπλασιασμό της έν-νοιας της κατοχής, προδιαγράφεται η περαιτέρω δυνατή ανάπτυξη των εμπειρικών ενεργημάτων προς την κατεύ-θυνση του εξορθολογισμού τους μέσα στους αστικούς θε-σμούς της διάνοιας. Όμως την εξέλιξη αυτή δεν μπορεί να την παρακολουθήσει στις συνέπειές της ο μεμονωμένος δρων στην φυσική κατάσταση. Καθώς ο μεμονωμένος δρων καταλαμβάνει το πράγμα ως κάτοχος δεν μπορεί να επι-καλεστεί την έλλογη επίλυση της αντινομίας της κατοχής -αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δεν μπορεί να επικαλεστεί την διχασμένη δομή του ίδιου του Λόγου. Και τούτο γιατί αυτή η δομή υπερβαίνει τον απλοϊκό ορίζοντα του δρώντος στην φυσική κατάσταση, ορίζοντα μέσω του οποίου θα πρέπει ωστόσο να διαμεσολαβηθεί η ανάλυση της ανάπτυ-ξης των στοιχείων του πρωταρχικού δηλωτικού ενεργή-ματος. Η ανάλυση θα αναζητήσει εδώ έλλογες ιδεολογι-κές προβαθμίδες στην φυσική κατάσταση που θα καθι-στούσαν δυνατή την είσοδο στο εσωτερικό αυτής της έλ-λογης δομής και τελικά την πραγμάτωση αυτής της δομής με την μορφή των διανοητικών εξορθολογισμένων αστι-κών θεσμών.

Ο Καντ επισημαίνει αυτή την δυσκολία, όταν λέει ότι


η δυνατότητα νοητικής κατοχής «δεν μπορεί να διαγνω-σθεί» και ότι πρέπει να προκύψει από το αίτημα του πρα-κτικού Λόγου. Στο σημείο αυτό η ανάλυση αντιμετωπίζει το ζήτημα που αφορά τις δυνατότητες διάγνωσης του φυ-σικού Λόγου του πρωταρχικού κατόχου. Προκειμένου να υπερβεί το επίπεδο αυτού του φυσικού Λόγου, ο Καντ ανα-πτύσσει την έννοια της πρωταρχικής κοινότητας του εδά-φους (communio fundi originaria) ως μια έλλογη ιδέα, που εκλαμβάνεται ως προβληματική στην προαστική κατάστα-ση και που σ' αυτήν μπορεί να θεμελιωθεί το πρωταρχικό ενέργημα κατοχής: «Ο κάτοχος εδραιώνεται στην εκ φύ-σεως από κοινού κατοχή [...] (γιατί, σε διαφορετική περί-πτωση, πράγματα που θα ήσαν αδέσμευτα θα καθίσταντο αδέσποτα, και καθ' εαυτά και σύμφωνα προς έναν νόμο), και μ' αυτή την πρώτη κατοχή αποκτά πρωτογενώς ένα καθορισμένο έδαφος, προβάλλοντας αντίσταση βάσει του δικαίου Qure) έναντι κάθε άλλου που θα τον εμπόδιζε στην ιδιωτική χρησιμοποίηση αυτού, ενώ δεν θα μπορούσε να προβάλει αυτή την αντίσταση βάσει του δικαίου (de jure), αν βρισκόταν στην φυσική κατάσταση, δεδομένου ότι σε αυτήν δεν υφίσταται ακόμη δημόσιος νόμος» (IV, 359).

Ο Καντ εισάγει την έννοια της πρωταρχικής κοινής κατοχής ως μεθοδολογικό επίπεδο, που καθιστά δυνατή την διάγνωση των δομών του Λόγου, οι οποίες περιέχουν συγχρόνως δομές της νομιμοποίησης των ενεργημάτων στην φυσική κατάσταση. Μ' αυτή την έννοια γράφει ο Καντ, ότι η κατηγορία της πρωταρχικής κοινής κατοχής θεμελιώνεται σε «αρχές» και θα πρέπει να διακρίνεται από την έννοια μιας χρονικά πρώτης κοινότητας εδάφους (com-munio primaeva) που θεμελιώνεται μόνο στην ιστορία (IV, 368). Ο λογικός χαρακτήρας της communio fundi originaria μπορεί να προσδιοριστεί, αν ανατρέξει κανείς στο καντια-νό μεθοδολογικό εγχείρημα, το οποίο συνίσταται στην δυνατότητα να αναλυθεί η αντινομική δομή κατοχής σε συνάρτηση με το πρωταρχικό νόημα μεμονωμένων ενερ-γημάτων απόκτησης κατοχής στην φυσική κατάσταση. Η


communio fundi originaria περιέχει απριόρι τον λόγο της δυνατότητας της ιδιωτικής κατοχής και συνιστά τον τίτλο για την πρώτη λήψη κατοχής. Η μορφή της ιδιοκτησίας υφίσταται στην υπόθεση της προαστικότητας ως έλλογη ιδέα, που περιέχει τον όρο, ώστε το έδαφος να μην κατα-στεί αδέσποτο. Κάτι τέτοιο θα ήταν ευθέως αντίθετο προς το φυσικοδικαιικό αίτημα που απαιτεί πλήρη προσδιορι-σιμότητα του εδάφους ως δυνάμει αντικειμένου κατοχής. Με αφετηρία την έννοια της communio fundi originaria κα-θίσταται πλέον δυνατή η ανάπτυξη μιας φυσικής έλλογη ς έννοιας του δικαίου με βάση την ιδιωτική χρήση του εδά-φους, στην οποία μπορεί να στηριχθεί η έννοια του φυσι-κού εμπραγμάτου δικαίου. Ο Καντ καθορίζει το εμπράγ-ματο δίκαιο ως το «δίκαιο για την ιδιωτική χρήση ενός πράγματος, του οποίου... είμαι καθολικός κάτοχος μαζί με όλους τους άλλους» (IV, 371). Η καθολική κατοχή συνιστά τον όρο προκειμένου να αποκλειστεί από την ιδιωτική χρήση κάθε άλλος κτήτορας.

Η δυνατότητα μιας κατοχής με αποκλεισμό των άλλων κατόχων περιέχεται στην κατάληψη (occupatio). Πραγμα-τώνεται υπό την προϋπόθεση μιας πρωταρχικής από κοι-νού κατοχής σύμφωνα με την αρχή prior tempore potior jure (ο χρονικά πρότερος έχει ισχυρότερο δικαίωμα). Προϋπο-θέτει συνεπώς έναν εμπειρικό κάτοχο εν χρόνω. Αν, δε-δομένης μιας πραγματικής κατάληψης (υποκειμενική συν-θετική ενότητα της κτήσης, Apprehension), γίνει αφαίρε-ση από χρονικούς προσδιορισμούς, θα προκύψει η δομή της occupatio. Πρόκειται για την μονομερή απόκτηση μιας ορισμένης εδαφικής επιφάνειας. Η occupatio προκύπτει από το αίτημα του πρακτικού Αόγου και η δυνατότητά της δεν μπορεί να διαγνωσθεί σε θεωρητικό επίπεδο. Θα προ-κύψει από την ολόπλευρα νομοθετούσα βούληση του να συμπεριφέρεται ο καθένας προς ό,τι είναι εξωτερικό σαν να είναι δικό του. Όταν πραγματωθεί η υποκειμενική συν-θετική ενότητα της κτήσης (Apprehension) στον χώρο και τον χρόνο, η occupatio προκύπτει βεβαίως μέσα στον χώρο,


όμως ο χρόνος, ως μορφή της αισθητικότητας, δεν είναι γι' αυτήν το ουσιώδες. Αυτό που ουσιωδώς την χαρακτη-ρίζει είναι ότι αναφέρεται σ' αυτό που εμμένει στον χώρο: στο διανοητικό, στις ουσίες. Επιδίωξη του Καντ είναι η ανασυγκρότηση των στιγμών του εξορθολογισμού του ενεργήματος της κατοχής, δηλαδή η ανασυγκρότηση της μετάβασης από την φυσική υποκειμενική συνθετική ενό-τητα της κτήσης (Apprehension) σε μια μορφή διανοητικής κατάληψης της κατοχής, δηλαδή στην αντικειμενική συν-θετική ενότητα της ιδιοποίησης (Appropriation). Η occupa-tio ως αναπτυγμένη μορφή της πραγματικής κατάληψης (της φυσικής υποκειμενικής συνθετικής ενότητας της κτή-σης) συνιστά ένα πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτού του εξορθολογισμού, καθόσον κάνει αφαίρεση από τον χρόνο και, κατ' αυτό τον τρόπο, οδηγεί σε μια χωροποίη-ση του χρόνου, μέσω της οποίας τα ενεργήματα της υπο-κειμενικής συνθετικής ενότητας της κτήσης παρουσιάζο-νται ως αισθητικοποιήσεις των ουσιωδών θεσμών. Όμως οι δρώντες, προκειμένου να θεμελιώσουν αυτό το βήμα που οδηγεί στην αστική κοινωνικοποίηση μέσω της συστά-σεως δομών και μορφών αστικής ιδιοκτησίας, δεν ανατρέ-χουν στην ουσιαστικότητα αυτών των μορφών, αλλά ανα-τρέχουν, όπως είδαμε, στην communio originaria (πρωταρ-χική κοινότητα), στην οποία θεμελιώνεται η φυσική υπο-κειμενική συνθετική ενότητα της κτήσης (Apprehension-IV, 374). Στην καντιανή μεθοδική ανάπτυξη της communio fundi originaria, της πρωταρχικής κοινότητας εδάφους, εκ-δηλώνεται η μεθοδική ένταση μεταξύ της ανάλυσης του Λόγου, που είναι ανήμπορος να επιβάλλει τις ρυθμίσεις του στους δρώντες μέσα στην φυσική κατάσταση, και της ανάλυσης των πρώτων ενεργημάτων κατοχής που οδηγούν στην αστική κοινωνία, τα οποία αποχωρίζονται κατά δια-κριτό τρόπο από το επίπεδο της φυσικής τελεολογίας του Αόγου. Ο Καντ λέει ότι η έννοια της communio originaria συνιστά μια έννοια του πρακτικού Αόγου «σύμφωνα με την οποία και μόνο μπορούν οι άνθρωποι να χρησιμοποιούν


βάσει κανόνων δικαίου τον χώρο επί της γης» (IV, 373). Η πρωταρχική κατοχή υπήρξε, ως έλλογη, πριν από οποιο-δήποτε ενέργημα κτήσης. Επειδή οι άνθρωποι είναι pos-sessores (κτήτορες) πριν από κάθε κτήση, μπορούν να κτών-ται εννόμως. Η κτήση τους (possessio), όμως, συνιστά μια κοινωνία (communio), «συνιστά μια από κοινού κατοχή, λόγω της ενότητας όλων των τόπων πάνω στην επιφάνεια της γης, που είναι σφαιρική» (ένθ. αν.).

Στην θεωρητική φιλοσοφία {Κριτική του καθαρού λόγου) ο Καντ σημειώνει, για να εξηγήσει την κατηγορία της κοι-νότητας σε σχέση προς τις διαζευκτικές κρίσεις, ότι «σε όλες τις διαζευκτικές κρίσεις η σφαίρα... παριστάνεται σαν ένα όλον διηρημένο σε μέρη (τις υπάλληλες έννοιες) [...] και, επειδή το καθένα από τα μέρη αυτά δεν μπορεί να περιέχεται στο άλλο, αυτά [νοούνται] ως συμπαραταγμένα το ένα με το άλλο και όχι ως υποταγμένα το ένα στο άλλο, κατά τρόπο, ώστε αυτά να μην αλληλοπροσδιορίζονται μονόπλευρα, όπως σε μια σειρά, αλλά αμοιβαία, όπως σε ένα εμπειρικό άθροισμα (Aggregat)» {ΚΚΛ, Β 112, μτφ. Α. Γιαν-ναρά). Το σημαντικό για την κοινωνική θεωρία γεγονός, ότι οι άνθρωποι βρίσκονται σε μια οριοθετημένη σφαιρι-κή επιφάνεια που δεν μπορεί να επεκταθεί κατά το δοκούν, βρίσκει εδώ την θεμελίωσή του στην κατηγορία της «κοι-νότητας» ως λογικό απριόρι. Χαρακτηριστικό για την «προαστική» κοινότητα είναι η φύση της ως «απλού δε-δομένου». Γι' αυτό τον λόγο θα πρέπει και σ' αυτή την πε-ρίπτωση να χρησιμεύσει ως αφετηρία της ανάλυσης ένα εμπειρικό άθροισμα αμοιβαίων ανθρώπινων σχέσεων και όχι ένα σύστημα. Η αξίωση για συστηματική ενότητα των ανθρώπινων σχέσεων εγείρεται μόνον τότε, όταν «έχουν τεθεί» έννομες σχέσεις κατοχής, και μάλιστα κατά τρόπο ώστε ένας κάτοχος να μπορεί να αποκλείσει όλους τους υπόλοιπους. Αντίστοιχα, στην θεωρητική φιλοσοφία ανα-φέρεται το εξής για την έννοια του εμπειρικού αθροίσμα-τος: «Όταν τεθεί το ένα σκέλος της διαιρέσεως, αίρονται όλα τα άλλα, και αντίστροφα» (ένθ. αν.). Σύμφωνα με όσα


αναπτύσσονται στην θεωρητική φιλοσοφία, αν τα συναρ-τήσουμε με την θεωρία για μια communio originaria, μπο-ρεί συνεπώς να υποστηριχθεί ότι, βάσει της ιδέας του πρα-κτικού Λόγου μιας πρωταρχικής κοινωνίας, η οποία συν-αρτάται με το σφαιρικό σχήμα της γης, οι άνθρωποι αίρουν την κατάσταση της κοινότητας ως εμπειρικού αθροίσμα-τος στην οποία βρίσκονται, επειδή, καθώς αποκτούν «ου-σίες» με την υποκειμενική συνθετική ενότητα που προσι-διάζει στην κτήση, αλληλοαποκλείονται. Κατ' αυτό τον τρόπο, όμως, δημιουργούν την προϋπόθεση για μια κοινό-τητα άλλου είδους, δηλαδή για τον διανοητικό εξορθολο-γισμό της κατάστασης του εμπειρικού αθροίσματος και της μετατροπής του σε συστηματική ολότητα.

Η communio originaria δεν αναπαριστά συνεπώς μια δε-δομένη κοινότητα αλλά την ιδέα της άρσης της δεδομενι-κότητας και της δημιουργίας μιας ανθρώπινης κοινότητας. Και ο όρος για την εφαρμοσιμότητα μιας τέτοιας ιδέας εί-ναι η νομική ιδέα μιας νοητικής κατοχής.

Μέσω της communio originaria, δηλαδή μέσω της ιδέας της πρωταρχικής από κοινού κατοχής, ο μεμονωμένος δρων πραγματώνει σταδιακά μέσα στην φυσική κατάστα-ση την δομή του Λόγου, υπό την φυσικοτελεολογική επι-κοινωνιακή μορφή του. Ο επι μέρους δρων εξασφαλίζει την είσοδο στην σχεσιακή δομή του Λόγου, η δομή αυτή όμως δίνεται στις αισθήσεις ως εποπτεία της γήινης σφαί-ρας, στην οποία αναφέρεται η ανθρωπότητα οπουδήποτε κι αν βρίσκεται στον κόσμο (κοσμοπολιτική ανθρωπότη-τα). Ο μεμονωμένος δρων μπορεί να φέρει σε πέρας ενερ-γήματα πραγματοποιήσεως της φυσικής τελεολογίας, ακρι-βώς επειδή είναι πρωταρχικός από κοινού κάτοχος του φυσικού περιβάλλοντος. Και μάλιστα η μεμονωμένη πρά-ξη είναι ο μοναδικός δρόμος, προκειμένου να αναιρεθεί η οργανική-τελεολογική ενότητα με τον κόσμο από κοινού με άλλους ανθρώπους, και προκειμένου να ανασυσταθεί αυτή η ενότητα στην διανοητική της μορφή κατά την πραγ-ματοποίηση των έλλογων αστικών πολιτικών θεσμών. Η


πραγματοποίηση του αστικού θεσμικού πλαισίου συμπί-πτει με την σύσταση μιας διανοητικής κατοχής που δια-κρίνεται από την κατ' αίσθησιν τυχαία κατοχή και εξασφα-λίζεται από τους αστικούς θεσμούς. Η έλλογη δομή της αστικής κοινωνίας πραγματοποιείται μέσω του χωρισμού του αισθητικού από το νοητικό στοιχείο^ και μέσω του εξορθολογισμού των κατ' αίσθησιν υποστρωμάτων. Με αφετηρία αυτό το θεμελιώδες σχήμα μπορεί να αναπτυχθεί και η εσωτερική σχέση της πρωταρχικής από κοινού κα-τοχής και της διανοητικής κατοχής. Η νοητική κατοχή, ως συνιστώσα ενός νομικοπρακτικού επιπέδου διανοίας που επιδρά στο πεδίο του πρακτικού, δεν βρίσκει κατ' ευ-θείαν «εφαρμογή» στην εμπειρία, αλλά συνιστά απλώς μια λογική μορφή {ΚΚΛ, Α 96) που αναπαριστάνει στην φυσι-κή κατάσταση μόνο «τον υποκειμενικό όρο της δυνατότη-τας της χρήσης εν γένει» (IV, 353). Βρίσκει την εφαρμογή της ως ανεστραμμένη μορφή της διάνοιας στην έλλογη ιδέα τής από κοινού κατοχής, την οποία θέτει ως μέσον προκειμένου να νομιμοποιήσει τα μεμονωμένα ενεργήμα-τα που οδηγούν στον εξορθολογισμό.

^ Οι αναλύσεις του G. Lehmann {ένθ. αν., σελ. 216) έχουν ως αφε-τηρία τους την ενότητα ανάμεσα στην communio originaria και στην νοητική κατοχή, όπου η communio τίθεται σε συνάρτηση με το δεδο-μένο του σφαιρικού σχήματος της γης. Αντιθέτως η προσέγγισή μας στηρίζεται στην ιδέα του αναδιπλασιασμού του νοητικού σε διανοη-τικό και έλλογο στην φυσική κατάσταση. Όταν λέει ο Καντ ότι η πρω-ταρχική κοινή κατοχή συγκροτείται από την φύση, θα πρέπει αυτή η άποψή του να κατανοηθεί στα πλαίσια ενός (έλλογου-τελεολογικού) φυσικού δικαίου και όχι στα πλαίσια μιας φυσικοεπιστημονικής θεω-ρίας. Ούτε μπορεί η έννοια της communio originaria να ερμηνευθεί, όπως κάνει λ.χ. ο Φορλαίντερ, ως μια προς πραγμάτωση ιδέα του αρ-χέγονου σοσιαλισμού (πρβλ. Κ. Vorländer, Kant und Marx, Τυβίγγη 1911, σελ. 31)· και τούτο διότι η καντιανή ιδέα μιας κοινότητας των σκοπών προς πραγμάτωση προϋποθέτει ακριβώς την άρση της φυσικής πρω-ταρχικής τελεολογίας και την θέση μιας τελεολογίας του Λόγου που είναι διαμεσολαβημένη από τους αστικούς πολιτικούς θεσμούς.


4. Η κ τ ή σ η ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ω ν ως υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή σ υ γ κ ρ ό τ η σ η σχέσεων δ ι κ α ί ο υ

Αφού ο Καντ απέδειξε την δυνατότητα να έχει κανείς ένα εξωτερικό αντικείμενο ως «δικό του», σε συνάρτηση με τον αναδιπλασιασμό της κατοχής σε possesio noumenon και possesio phaenomenon, προχωρά εν συνεχεία στο επόμενο αναγκαίο βήμα, που αναφέρεται στην πραγματοποίηση αυτής της δυνατότητας, την κτήση. Η έρευνα δεν έχει ένα νέο περιεχόμενο, έχει όμως ως αφετηρία ένα διαφορετι-κό συμφέρον. Στις αναλύσεις για την δυνατότητα να έχει κανείς ένα εξωτερικό αντικείμενο, σκοπός ήταν να κατα-δειχθεί ότι είναι κατασκευάσιμο ένα όλον από απριόρι κανόνες, από το οποίο εν συνεχεία θα προέκυπτε η αστι-κή κοινωνία, αν ενεργοποιούνταν η φυσική τελεολογία του Λόγου. Η προβληματική της κτήσης αφορά την εφαρ-μογή αυτών των κανόνων, την κατασκευή αυτού του Όλου. Στις αναλύσεις της κτήσης ο Καντ προϋποθέτει την διά-σπαση σε εμπειρικό και νοητικό στοιχείο και θέτει το ερώτημα, πώς μπορεί να επιτευχθεί από την υποκειμενι-κή-εμπειρική προαστική κατάσταση η αστική-νοητική κατάσταση. Η φύση του μεθοδικού σχεδίου να κατασκευα-σθεί ένα διανοητικό θεσμικό επίπεδο υπονοεί, ότι οι ανα-λύσεις της κτήσης βρίσκονται σε στενή σχέση προς την θεωρητική φιλοσοφία του Καντ. Η αρχή της εξωτερικής κτήσης είναι διατυπωμένη ως εξής: «Αυτό το οποίο εγώ (σύμφωνα με τον νόμο της εξωτερικής ελευθερίας) περιά-γω υπό την εξουσία μου και του οποίου, ως αντικειμένου της υποκειμενικής μου βούλησης, έχω την ικανότητα να κάνω χρήση (σύμφωνα με το αίτημα του πρακτικού Λόγου) και, τέλος, αυτό το οποίο εγώ (σύμφωνα με την ιδέα μιας δυνάμει ενωμένης βούλησης) θέλω να είναι δικό μου, αυτό είναι δικό μου» (IV, 368). Σε αντιστοιχία προς αυτό τον ορι-σμό μπορούν να διακριθούν συνεπώς τρία στοιχεία μιας πρωταρχικής κτήσης: α) το ότι φέρω υπό την εξουσία μου ένα αντικείμενο, η


υποκειμενική συνθετική ενότητα της κτήσης ενός αντι-κειμένου που δεν ανήκει σε κανέναν, δηλαδή η λήψη της κατοχής ενός αντικειμένου της βούλησης στον χώρο και τον χρόνο·

β) Ά '̂ ου αντικειμένου και ο αντίστοιχος αποκλει-σμός κάθε άλλου πράττοντος - η σήμανση (δήλωση) της κατοχής του αντικειμένου·

γ) η αντικειμενική συνθετική ενότητα της ιδιοποίησης (Appropriation) ως ενεργήματος μιας βούλησης που εγκαθιδρύει μια γενική νομοθεσία των εξωτερικών σχέσεων (στην ιδέα), μέσω της οποίας βούλησης δε-σμεύεται ο καθένας «να συμφωνήσει» με την υποκει-μενική θέληση του δρώντος που προβαίνει στην αντι-κειμενική συνθετική ενότητα της ιδιοποίησης (Appro-priation). Ο Καντ χρησιμοποιεί εδώ τις έννοιες «υποκειμενική

συνθετική ενότητα της πρόσληψης (Apprehension) σε σχέ-ση με την κτήση» και «αντικειμενική συνθετική ενότητα (Appropriation) σε σχέση με την ιδιοποίηση», έννοιες που παραπέμπουν στην θεωρητική φιλοσοφία του. Στην γνω-σιοθεωρία η πρόσληψη (Apprehension) των παραστάσεων συνιστά την τροποποίηση του θυμικού μέσα στην εποπτεία. Η σύνθεση της πρόσληψης συνίσταται σε μια «διάταξη των στιγμών του πολλαπλού» ή μάλλον σε μια «διόδευση» του πολλαπλού. Όταν όλες οι παραστάσεις μας, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, βρίσκονται μέσα στον χρόνο, ως τροποποιήσεις του θυμικού, η σύνθεση της πρόσληψης συναρθρώνει τον χρόνο μέσω της «διόδευσης» και της «διά-ταξης» των παραστάσεων. Κατ' αναλογία προς αυτή την γνωσιακή διαδικασία ο Καντ σκέπτεται το ενέργημα κατά το οποίο ένα υποκείμενο θέτει υπό την εξουσία του ένα αντικείμενο μέσα στον προ-εννοιακό, προαστικό χρόνο: Το προ-αστικό αποκτά μορφή από την στιγμή που λαμβά-νει χώρα αυτή η πράξη, το υποκειμενικό ενέργημα «διο-δεύει» την πολλαπλότητα των αδιάτακτων σχέσεων και τις διατάσσει σε μορφές του χώρου και του χρόνου.


Το δεύτερο σημείο της κτήσης είναι η σήμανση (δή-λωση). Μέσω αυτής αποκλείονται οι άλλοι από την κατο-χή. Με την σήμανση εκφράζεται η πρόθεση του κτώντος να οριοθετήσει την κτήση έναντι των αξιώσεων των άλ-λων, να την προσδιορίσει. Εν προκειμένω, όμως, ο ορισμός του αυτός, ως τέτοιος, συνιστά μια έννοια που έχει νοη-θεί αυθαίρετα, μια έννοια που έχει κατασκευασθεί. Η δή-λωση εκφράζει κάτι το υποκειμενικό, μια πρόθεση, ένα σχέδιο. Στην Υπερβατολογική μεθοδολογία της Κριτικής τον καθαρού λόγου ο Καντ κάνει λόγο για έννοιες οι οποίες δεν είναι δεδομένες ούτε εμπειρικά ούτε απριόρι, αλλά έχουν νοηθεί αυθαίρετα: «Γιατί είμαι υποχρεωμένος ωστό-σο να γνωρίζω τι έχω θελήσει να νοήσω, αφού εγώ ο ίδιος έχω συνειδητά σχηματίσει την έννοια, και δεν μου είναι δεδομένη ούτε δια της φύσεως της διανοίας ούτε δια της εμπειρίας» (ΚΚΛ, Β 757, Α 729, μτφ. Μ.Φ. Δημητρακόπου-λου). Αυτές οι αυθαίρετες έννοιες συνιστούν τον υποκειμε-νικό όρο για την συγκρότηση ενός επιπέδου της διανοίας.

Η οριοθέτηση των εννοιών προκύπτει μέσω της σήμαν-σης, δηλαδή μέσω της ικανότητάς μας να συνδέουμε σε ένα «τώρα» παραστάσεις του παρελθόντος με παραστάσεις αυτού που προβλέπουμε (VI, 497). Η σύνδεση πραγματώ-νεται μέσω σημείων, είναι συνεπώς εικονική. Μέσω της σήμανσης αυτού που πρόκειται να κτηθεί, ως ενός ενερ-γήματος που παραμένει εμπειρικό (IV, 384), εκτίθεται, μέσα στην σημασία του για την συγκρότηση της πρακτικής δια-νοίας, αυτό που τίθεται στην εξουσία μας, το αντικείμενο της υποκειμενικής συνθετικής ενότητας της κτήσης. Την αποκάλυψη του διανοητικού περιεχομένου πίσω από το κάλυμμα της (συμβολικής) σήμανσης, ο Καντ την αποκα-λεί «διαφωτισμό» (VI, 498).̂

® Αυτή η προβληματική τίθεται και στην θεωρία της γλώσσας. Στην γλώσσα αποφασίζεται αν μια λέξη ανήκει στον χώρο του νοητι-κού ή του κατ' αίσθησιν στοιχείου. Πρβλ. το κείμενο του Καντ, «Über formale und materiale Bedeutung einiger Worte», ένθ. αν.


Το στοιχείο της σήμανσης έχει ως περιεχόμενο μια οριοθέτηση, μια επεξεργασία, μια μορφοποίηση του κτη-θέντος μέσα στην φυσική κατάσταση. Το γεγονός ότι ο Καντ δεν θεωρεί τίτλο κτήσεως την πρώτη τυχαία επεξερ-γασία αλλά μόνο την σήμανση δεν θα πρέπει να ερμηνευ-θεί ως παλινδρόμηση σε θέσεις που προηγούνται του Λοκ (Locke). Από την πλευρά της εγκαθιδρυμένης αστικότητας, και εν όψει του διαφέροντος για την ανασυγκρότηση των κατηγοριών της, ήταν σημαντικό για τον Καντ να αναλύ-σει το λογικό απριόρι του αστικού αναδιπλασιασμού και να αποκρυπτογραφήσει την κτήση ως διαδικασία που υπό-κειται σε κατηγορίες της σχέσης, πράγμα ακριβώς που προσδίδει απριορικό χαρακτήρα στο πραγματικό γεγονός μιας τυχαίας απόκτησης και το νομιμοποιεί.

Ο Καντ ήθελε πιθανώς να συσχετίσει την σήμανση με την «αναπαραγωγή στην φαντασία» {ΚΚΛ, Α 100 κ.επ.). Τόσο για την περίπτωση της σήμανσης όσο και για την περίπτωση της αναπαραγωγικής δραστηριότητας της φαν-τασίας είναι χαρακτηριστικό ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί ο έλλογος στόχος τής καθαρής και σαφούς «οριοθέτησης» των θυμικών περιεχομένων από άλλα περιεχόμενα του θυ-μικού. Για τον λόγο αυτό η «σήμανση» παριστάνεται σε μεθοδικό επίπεδο σύμφωνα με μια υποκειμενική αρχή. Η συστηματική ανάπτυξη εκκινεί από τις προθέσεις του δρώντος και ρωτά σύμφωνα με ποιες αρχές θα μπορούσε η κτήση να οριοθετηθεί με σαφήνεια. Η σαφήνεια επιτυγ-χάνεται μόνο στην αντικειμενική συνθετική ενότητα της ιδιοποίησης (Appropriation), το τελευταίο στοιχείο της κτήσης. Η αντικειμενική συνθετική ενότητα της ιδιοποίη-σης, όντας ενέργημα μιας βούλησης που νομοθετεί κατά γενικό τρόπο ρυθμίζοντας εξωτερικές σχέσεις, προϋποθέ-τει την αστική κοινωνία και βασίζεται ήδη στην σφαίρα της διάνοιας (possessio noumenon). Γι' αυτό η αντικειμενι-κή συνθετική ενότητα της ιδιοποίησης μπορεί να συσχε-τισθεί με την «σύνθεση της αναγνωρίσεως στην έννοια» {ΚΚΛ, Α 103 κ.επ.). Αυτή εγγυάται την ταυτότητα του πριν


με το τώρα, την ενότητα της «ιστορίας» μέσα στην διάνοια, την ενοποίηση αυτού που γίνεται βαθμηδόν αντικείμενο της εποπτείας μέσα σε μια παράσταση. Στην φυσική κα-τάσταση δεν έχει επιτευχθεί ακόμα κάποιο εννοιακό επί-πεδο παρά μόνο μια ενότητα, η οποία δεν έχει τον χαρα-κτήρα μιας κατηγορίας, αλλά προκύπτει από αφαίρεση από τους όρους της εμπειρίας. Αυτή η ενότητα δεν συνιστά έν-νοια αλλά μόνο την «λογική μορφή της», η οποία, εν σχέ-σει προς την βούληση, μπορεί να πραγματοποιηθεί σε πρα-κτικό επίπεδο. Η ανάλυση της κτήσης οδηγεί συνεπώς προς τις λογικές μορφές εφαρμογής του ίδιου του πρακτι-κού Λόγου, προς την γενική μορφή μιας θεσμικής διάνοιας που τυποποιεί την έλλογη ιδέα. Ο Καντ συνδέει την πραγ-ματοποίηση αυτού του θεσμικού Λόγου με την πραγματο-ποίηση αστικών πολιτικών σχέσεων. Το τυχαίο ενέργη-μα κατοχής και κτήσης στην φυσική κατάσταση θα οδη-γήσει υποχρεωτικά στην αστική κοινωνία. Είναι προορι-σμένο να οδηγήσει σ' αυτήν, στον βαθμό που αυτό το ενέρ-γημα συσχετίζεται, εν αγνοία των δρώντων, με μια τελεο-λογία, η οποία υφίσταται σε φυσικό επίπεδο ως έλλογη ιδέα και την οποία το εν λόγω ενέργημα ενεργοποιεί. Μέσω του πράττειν που κατευθύνεται προς την λήψη της κατοχής και την κτήση μέσα στην φυσική κατάσταση, το ανθρώπινο γένος αποκτά τις ίδιες του τις γνωστικοπρακτι-κές δυνάμεις, τις ίδιες του τις διανοητικές και έλλογες ικα-νότητες, που θα το οδηγήσουν σε μια αστική κατάσταση. Συγχρόνως, το ίδιο το ανθρώπινο γένος διαφωτίζεται έτσι σχετικά με την κατάσταση του ίδιου του του Λόγου. Αυτό που φαίνεται ως ενέργημα κτήσης στην φυσική κατάστα-ση του ανθρώπινου γένους αποδεικνύεται, από την πλευ-ρά της μεθοδολογικής προσέγγισης της θεωρητικής φιλο-σοφίας, ως όρος δυνατότητας της φυσικής γνώσης εν γέ-νει, ως ολότητα όσων απριόρι μορφών διανοίας και επο-πτείας έχει αποκτήσει το υποκείμενο εξ υπαρχής, ακρι-βώς όπως το απαιτεί το φυσικό δίκαιο (πρβλ. π.χ. III, 337).

Η ανεπτυγμένη μορφή του Λόγου, που εκτίθεται μεθο-


δικά στο καντιανό αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, παραμένει ως εκ τούτου -αυτό έδειξε η καντιανή ανάλυση-το τελεο-λογικό νόημα, ο σκοπός της έρευνας, με τον οποίο συσχε-τίζεται αναγκαστικά η κατασκευή των ενεργημάτων κτή-σης στην φυσική κατάσταση. Η περαιτέρω ανάπτυξη των μορφών κτήσης μέσα στην φυσική κατάσταση προσανα-τολίζεται, σύμφωνα μ' αυτή την πρόταση, προς την σχε-σιακή δομή του Λόγου. Η απόκτηση του εξωτερικού δι-κού μου και δικού σου διακρίνεται κατ' αρχάς σύμφωνα με την ύλη, την μορφή (το είδος) και την νόμιμη αιτία (τον τίτλο). Η ύλη, το αντικείμενο της υποκειμενικής βούλη-σης, μπορεί να συνιστά ένα σώμα (ουσία), τις επιδόσεις ενός άλλου προσώπου (αιτιότητα) ή το ίδιο το πρόσωπο (κοινότητα). Αντίστοιχα διαιρείται η νομική μορφή σε εμπράγματο, προσωπικό ή εμπράγματο-προσωπικό δίκαιο, και η νόμιμη αιτία σε μονομερή, διμερή ή ολόπλευρη βού-ληση (IV, 370). Η αρχή διάκρισης σύμφωνα με τις σχεσια-κές κατηγορίες επιτρέπει μια διπλή εξωτερική σχέση: μια «άμεση» και μια «έμμεση» σχέση προς τα πράγματα. Η κατηγορία της ουσίας εγκαθιδρύει μια σχέση προς τον κό-σμο ως αντικείμενο της βούλησης. Η κατηγορία της αιτιό-τητας συγκροτεί την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ της βούλη-σης ενός άλλου και των δικών μας συμφερόντων μέσω της συμβατικής του υποσχέσεως. Και τα δύο στοιχεία, της ου-σίας και της αιτίας, βρίσκουν την ενότητά τους στην κα-τηγορία της «κοινότητας».

Στο προαστικό επίπεδο, όπου κατασκευάζεται το αστι-κό θεσμικό πλαίσιο με αφετηρία ουσιώδεις και αιτιώδεις σχέσεις του εξωτερικού δικαίου, η «κοινότητα» δεν μπο-ρεί παρά να αντιστοιχεί στην δεδομενικότητα των προα-στικών σχέσεων. Αυτό σημαίνει ότι αντιστοιχεί σ' έναν οίκο, στον οποίο κυριαρχούν ουσιακές σχέσεις εξάρτησης (παιδιά, γυναίκες, υπηρέτες), ο οποίος όμως συνάπτει προς τα έξω αιτιώδεις συμβατικές σχέσεις. Αυτός ο οίκος συλλαμβάνεται ως ένα σημείο δυνάμει αποκρυσταλλώ-σεως μιας μελλοντικής αστικής ενότητας και ως όρος για


την εγκαθίδρυση μιας αστικής κοινότητας διαμεσολαβη-μένης από τους εγωισμούς, η οποία με την σειρά της συ-νιστά όρο της πραγματοποίησης μιας ηθικής «κοινότητας

5. Η θ ε μ ε λ ί ω σ η τ η ς δ ι α ί ρ ε σ η ς τ ο υ δ ι κ α ί ο υ

Η καντιανή διαίρεση του ιδιωτικού δικαίου προϋποθέτει τις λογικές αναλύσεις της δυνατότητας (έχειν) και της πραγματικότητας (κτάσθαι) σχέσεων κατοχής λόγω απο-τελεσματικών ενεργημάτων μέσα στην φυσική κατάστα-ση. Τα ενεργήματα αυτά αναδεικνύονται ως στοιχεία ενερ-γοποίησης μιας τελεολογίας του Λόγου που υφίσταται μέσα στην φυσική κατάσταση, τελεολογίας μέσω της οποίας οι δρώντες οδηγούνται απ' αυτή την κατάσταση προς την κατεύθυνση της αστικής κοινωνίας. Με αφετη-ρία την έλλογη ιδέα της από κοινού κατοχής, ο Καντ φθά-νει στην έννοια του εμπραγμάτου δικαίου ως δικαίου της ιδιωτικής χρήσης του πράγματος: Το εμπράγματο δίκαιο συνιστά δίκαιο έναντι κάθε κατόχου του πράγματος, συν-επώς συνιστά ένα δίκαιο έναντι προσώπων, χωρίς όμως να παραχωρεί κανενός είδους άμεση σχέση προς το πράγμα (IV, 370 κ.επ.). Σύμφωνα με τον Καντ, δεν υπάρχει «κανέ-να (άμεσο) δικαίωμα σ' ένα πράγμα, αλλά έτσι ονομάζε-ται μόνο εκείνο το δικαίωμα, το οποίο ανήκει σε κάποιον έναντι ενός προσώπου που βρίσκεται μαζί με άλλους (στην αστική κατάσταση) σε κοινή κατοχή» (IV, 372).̂ ® Στην έκ-

^ Πρβλ. σχετικά την εγελιανή ανάλυση του οικογενειακού δι-καίου στο τρίτο μέρος (η αντικειμενική ηθικότητα) της Φιλοσοφίας του Δικαίου, § 158,181, που θεωρείται ως φυσική οργανικότητα του Αόγου, η οποία διασπάται στην αστική κοινωνία («κράτος διανοίας»), προκει-μένου να αποκατασταθεί και πάλι στο κράτος μέσω της εξατομίκευσης.

Είναι εμφανής η πολιτική σημασία αυτής της κατασκευής που σχετικοποιεί ευθέως την νομιμοποίηση ιστορικών (φεουδαλικών) τίτ-λων προσωπικής ιδιοκτησίας επί του εδάφους.


θεση της έννοιας μιας πρωταρχικής κτήσης διακρίνονται οι βαθμίδες που οδηγούν σ' αυτή την κατάσταση ως βαθ-μίδες της πραγματοποίησης του δικαίου. Η πρώτη είναι η βαθμίδα του εσωτερικού δικαίου μέσα στην φυσική κατά-σταση και της πρωταρχικής κοινής κατοχής. Πρόκειται για μια φυσικοδικαιική βαθμίδα (lex iusti: νόμος του ορθού δικαίου), η οποία αντιστοιχεί προφανώς στο νομικό καθή-κον του honeste vive: να ζεις εντίμως (εσωτερικό καθήκον). Από την πρώτη βαθμίδα παράγεται ο νόμος ότι «στον κα-θένα [μπορεί] να οριστεί μια ιδιαίτερη ιδιοκτησία επί του κοινού εδάφους (lex iuridica)» (IV, 378). Αυτό είναι δυνα-τόν, διότι η πρώτη βαθμίδα, ως αυτή του εσωτερικού φυ-σικού δικαίου, συνεπάγεται μια απαγόρευση του bellum commune (του κοινού πολέμου). Η αποφυγή ενός πολέμου πάντων εναντίον πάντων μπορεί όμως να επιτευχθεί μόνο με τον καθορισμό σφαιρών ιδιωτικής κατοχής. Σ' αυτή την δεύτερη βαθμίδα υφίσταται ένα καθήκον για την παραγω-γή αστικών σχέσεων (naeminem laede: μη βλάπτεις κανέ-ναν) ως εξωτερικό καθήκον. Η προσωρινή κτήση χαρα-κτηρίζεται εδώ ως «αληθής» (IV, 375). Αυτή η κτήση πε-ριέχει μια αρχή του ιδιωτικού δικαίου, σύμφωνα προς την οποία καθένας δικαιούται να ασκήσει τον καταναγκασμό, μέσω του οποίου και μόνο καθίσταται δυνατή η εγκατά-λειψη της φυσικής κατάστασης. Στην τρίτη βαθμίδα, αυτή του lex iustitiae distributivae (του νόμου της διανεμητικής δικαιοσύνης), αποδίδεται στον καθένα το «δικό του» σύμ-φωνα με το αστικό δίκαιο. Αυτή η βαθμίδα μπορεί να προ-κύψει μόνο από μια πρωταρχική και απριόρι ενοποιημέ-νη (αστική) βούληση και κατέχει «αντικειμενική» πραγ-ματικότητα.

Στο κείμενό του Για την σχέση της Θεωρίας προς την πρά-ξη, ο Καντ χαρακτηρίζει την αντικειμενική βάση μιας αστικής ενοποίησης ως πρωταρχική σύμβαση. «Ομως αυτή την σύμβαση [...], ως συνασπισμό κάθε ιδιαίτερης και ιδιω-τικής βούλησης [...], δεν είναι καθόλου αναγκαίο να την προϋποθέσουμε ως ένα πραγματικό γεγονός... Πρόκειται


αντίθετα για μια απλή ιδέα του Λόγου, η οποία όμως κατέ-χει την αδιαμφισβήτητη (πρακτική) πραγματικότητά της: Ότι δεσμεύει κάθε νομοθέτη, να συντάσσει τους νόμους του έτσι, ώστε amoi να μπορούσαν να είχαν προκύψει από την ενοποιημένη βούληση ενός ολόκληρου λαού, συγχρό-νως δε να θεωρεί κάθε υπήκοο, στον βαθμό που θέλει να είναι πολίτης, ως εάν είχε συμφωνήσει με μια τέτοια βού-ληση» (VI, 153).

Οι καντιανές αναλύσεις της παραγωγής της έννοιας μιας πρωταρχικής κτήσης γίνονται κατανοητές με βάση αυτή την διάσταση μιας πρωταρχικής συναίνεσης ως ιδέας της υπέρβασης της προαστικότητας και ως αρχής μιας θε-τικής νομοθεσίας. Η possessio noumenon (και η αντικειμε-νική συνθετική ενότητα σε σχέση με την ιδιοποίηση [Ap-propriation] που οδηγεί προς αυτήν) δεν είναι, ως νοητική κατοχή, παρά μια σχέση προσώπων προς πρόσωπα, η οποία υπάγεται στην έννοια του Λόγου και στην οποία δεν λαμβάνονται υπόψη κατ' αίσθησιν όροι. Η παραγωγή (Deduktion) της έννοιας της πρωταρχικής κτήσης έχει ακριβώς σκοπό να καταδείξει, ότι πίσω από το κτηθέν βρί-σκονται σχέσεις μεταξύ προσώπων. Εχει ως σκοπό «να μας [απελευθερώσει] από την εξαπάτηση που μας διέπει χω-ρίς να φανερώνεται, ότι προσωποποιούμε τα πράγματα» (IV, 380).̂ ^

Το καντιανό εμπράγματο δίκαιο καταλήγει συνεπώς στο συμπέρασμα, στο οποίο κατέληξε και η θεωρητική φι-λοσοφία της Κριτικής τον καθαρού λόγου, ότι ουσίες μπο-ρούν να υπάρχουν μόνον ως υποκείμενα, ποτέ ως απλά κα-τηγορούμενα {ΚΚΛ, Β 149). Προκύπτει μια διπλή φυσικο-δικαιική θεμελίωση: Αφ' ενός στο επίπεδο της υποκειμε-νικής συνθετικής ενότητας σε σχέση με την κτήση (Appre-

Η ιδέα αυτή προλαμβάνει την μαρξική ιδεατού φετιχισμού των σχέσεων στην αστική κοινωνία, αναφέρεται όμως από τον Καντ όχι στην συγκροτημένη αστική κοινωνία αλλά στην διαδικασία συγκρό-τησήςτης.


hension), μέσω της communio originaria, ως όρου κάθε pos-sessio, και, αφ' ετέρου, στο επίπεδο της αντικειμενικής συνθετικής ενότητας σε σχέση με την ιδιοποίηση (Appro-priation), μέσω της συλλήψεως της possessio ως νοητικής πραγματοποιήσεως της φυσικοδικαιικής ιδέας μιας πρω-ταρχικής σύμβασης. Με την διπλή αυτή θεμελίωση τεκ-μηριώνεται η θέση της «αναστροφής» της πρακτικής διά-νοιας: Όχι μόνο το νοητικό αλλά και το κατ' αίσθησιν επί-πεδο στηρίζεται στον Λόγο* και τα δύο θεμελιώνονται από την «κοινότητα», μια έλλογη ιδέα, η οποία βρίσκεται ως φυσικοδικαιική σταθερά πίσω από κάθε θετικοποίηση.

Αφού η καντιανή ανάλυση ανήγαγε τις εμπράγματες σχέσεις στην υποκειμενική-υπερβατολογική δομή του Αόγου, θα προχωρήσει εν συνεχεία στην ανάλυση των συμβατικών σχέσεων μεταξύ των προσώπων. Ο Καντ προσδιορίζει το δίκαιο των προσώπων ως ένα σύστημα νόμων, σύμφωνα με το οποίο περιέρχεται κανείς «στην κατοχή της υποκειμενικής βουλήσης άλλων» (IV, 382). Κατ' αυτό τον τρόπο καθίσταται εφικτό για μια βούληση να υποχρεώσει άλλη σε μια ενέργεια. Ο Καντ κάνει λόγο για το προσωπικό δικαίωμα ως εξωτερικό «δικό μου» και «δικό σου» εν όψει της αιτιότητας άλλου.

Το προσωπικό δικαίωμα βασίζεται στην σύμβαση ως το ενέργημα της ενοποιημένης βούλησης δύο προσώπων, ενέργημα δια του οποίου και μόνο αυτό που έχει ως «δικό του» ο ένας μεταβαίνει στον άλλον. Η σύμβαση περιέχει ένα προπαρασκευαστικό μέρος (προσφορά, έγκριση) και ένα συγκροτησιακό (υπόσχεση, αποδοχή). Η μετάβαση αυτού που το ένα πρόσωπο έχει «δικό του» προς το άλλο πρόσωπο πραγματώνεται μέσω της «ενοποιημένης βούλη-σης» και των δύο, όχι μέσω της (εμπειρικής) δήλωσης. Η ενοποιημένη βούληση είναι συνδεδεμένη με το δέρν (να τηρηθεί η υπόσχεση). Αυτό το δέον συνιστά ένα αίτημα του Λόγου, που αποτελεί μια απριόρι συνθετική πρόταση, τόσο αναπόδεικτη όσο ένα γεωμετρικό αξίωμα (IV, 385). Αν και εν προκειμένω, βέβαια, η σύμβαση δεν βασίζεται


σε μια γεωμετρική εποπτεία απριόρι, ως συστατικό στοι-χείο μιας «ανεστραμμένης» διάνοιας, αλλά στον Λόγο.

Η δήλωση και η αντιδήλωση της σύμβασης έχουν έναν κατ' αίσθησιν όρο, πραγματώνονται δηλαδή μέσα στον χρόνο (έχουν ως όρο μία πρόσληψη: Apprehension). Η έν-νομη σχέση, όμως, είναι καθορισμένη σε καθαρά διανοη-τικό επίπεδο μέσω της βούλησης ως έλλογης ικανότητας του νομοθετείν. Η έννοια συλλαμβάνεται σύμφωνα προς έννοιες της ελευθερίας, αφού γίνει αφαίρεση των εμπει-ρικών όρων. Η υπόσχεση και η αποδοχή δεν μπορούν να παρασταθούν σαν να βρίσκονται σε μια διαδοχή μεταξύ τους. Μπορούν να παρασταθούν μονάχα μέσα στο ταυτό-χρονο, σαν να να έχουν ως αφετηρία μια μοναδική κοινή βούληση.

Τίθεται τώρα το ζήτημα της σχέσης της παραγωγής του εμπράγματου δικαίου προς αυτήν του προσωπικού δικαίου. Γιατί και οι δυο περιπτώσεις μάς παραπέμπουν σε σχέσεις μεταξύ προσώπων: «Αυτό το δικαίωμά μου [η απόκτηση μιας υπόσχεσης] αποτελεί όμως μόνο ένα προσωπικό δι-καίωμα, δηλαδή το δικαίωμα να δρώ έναντι ενός καθορι-σμένου φυσικού προσώπου και μάλιστα πάνω στην δική του αιτιότητα (στην βούλησή του), ώστε να προβεί σε μια πα-ροχή προς εμένα. Δεν αποτελεί ένα εμπράγματο δικαίωμα, έναντι εκείνου του ηθικού προσώπου, το οποίο δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιδέα της απριόρι ενοποιημένης βούλη-σης όλων, και μέσω του οποίου και μόνο μπορώ να αποκτή-σω ένα δικαίωμα έναντι κάθε κατόχου αυτής' διότι ακριβώς σ'αυτό συνίσταται κάθε δικαίωμα σε ένα πράγμα» (IV, 386). Ενώ τόσο η ουσιώδης όσο και η αιτιώδης κτήση παριστούν προσωπικές σχέσεις, η περίπτωση της αιτιώδους κτήσης παραπέμπει μόνο σε ένα έννομο καθήκον που έχει ανατε-θεί, μέσω της μορφής της σύμβασης, σε ένα πρόσωπο (αι-τιακά καθορισμένο): Το καθήκον να συμπεριφέρεται σύμ-φωνα προς το φυσικό δίκαιο. Η αιτιώδης κτήση είναι βέ-βαια νοητική, αφορά όμως μόνο την γενικότητα της μορ-φής κι έτσι υπάγεται, εν τέλει, στο φυσικό δίκαιο. Από την


πλευρά της η κτήση ουσιών συμπίπτει με το φυσικοδικαιι-κό έλλογο αίτημα του εξωτερικού δικού μου και δικού σου και συνιστά πραγματοποίηση του πρακτικού Λόγου της κοινής βούλησης. Η καντιανή ανάλυση απαιτεί να αναχθεί η αιτιώδης σχέση, η σχέση εμπειρικών προσώπων, στην ουσιώδη σχέση εμπραγμάτων κατόχων, προκειμένου να μπορέσει να αναπαρασταθεί ως σχέση κοινότητας. Η ακο-λουθία στην τάξη των κατηγοριών της σχέσης (ουσία, αι-τιότητα, κοινότητα) εμφανίζεται εδώ στην αναστροφή της: Η αιτιότητα μπορεί να καταστεί «κοινωνική» μόνο αν ανα-χθεί στην ουσιακότητα (δηλαδή στην πραγματικότητα αστικών σχέσεων κατοχής που αποκτάται ιδιωτικά).

Η καντιανή ανάλυση παραχωρεί μια ιδιαίτερη θέση στο λεγόμενο εμπράγματο-προσωπικό δικαίωμα του πατέ-ρα της οικογένειας πάνω στα εξαρτημένα μέλη της κοι-νότητας του οίκου, ένα δικαίωμα που επικυρώνεται από το φυσικό δίκαιο. Η καντιανή ανάλυση, που μοιάζει κυνική, δεν φαίνεται να είναι τελείως εκτός πραγματικότητας, εν όψει της πραγματικής θέσης των γυναικών και άλλων εξαρτημένων προσώπων στην κοινωνία, στην οποία έζη-σε ο Καντ. Όμως ήδη από την εποχή του δεν έπαψε να δέ-χεται επιθέσεις από ηθικολόγους κριτικούς. Για τον Καντ, το εμπράγματο-προσωπικό δικαίωμα είναι «το δικαίωμα... της κατοχής ενός εξωτερικού αντικειμένου θεωρουμένου ως πράγματος και της χρήσης αυτού θεωρουμένου ως προ-σώπου» (IV, 388-9). Καθορίζει το «οικιακό δικό μου και δικό σου» και ρυθμίζει την σχέση της κοινότητας προσώ-πων, τα οποία μέσω της αμοιβαίας επιρροής τους αποτε-λούν, σύμφωνα με την αρχή της εξωτερικής ελευθερίας, μια κοινωνία μελών ενός όλου.

Το ενέργημα της κτήσης δεν πραγματώνεται ούτε στο επίπεδο του πραγματικού γεγονότος ούτε μέσω συμβάσεως (pacto) αλλά μέσω του νόμου (lege). Πρόκειται για την από-κτηση γυναίκας, παιδιού ή υπηρετών. Πρέπει να είναι «ένα δικαίωμα που βρίσκεται πέρα και πάνω από κάθε εμπράγ-ματο και προσωπικό δικαίωμα, δηλαδή το δικαίωμα της


ανθρωπότητας στο πρόσωπο μας [...], το οποίο έχει ως συν-έπεια έναν φυσικό επιτρεπτικό νόμο, μέσω της εύνοιας του οποίου γίνεται για μας δυνατή μια τέτοια απόκτηση» (IV, 389). Ο επιτρεπτικός νόμος του Λόγου καθιστά συνεπώς δυνατόν, ήδη στην προαστική κατάσταση, να εξαρτώνται πρόσωπα από πρόσωπα, σαν να βρίσκονταν στην κατοχή τους, κι ωστόσο να χρησιμοποιούνται απ' αυτά ως πρόσω-πα. Η εμπράγματη εξάρτηση εγγυάται εδώ μια φυσικοδι-καιική έλλογη σχέση και η «προσωπική» χρήση προστα-τεύει τα εξαρτημένα πρόσωπα από την κατάχρηση του κυ-ρίου του οίκου (δηλαδή του συζύγου ή των γονέων).

Μέσω αυτής της κατασκευής δημιουργεί ο Καντ μια κοινότητα (τον οίκο) στην φυσική κατάσταση, κοινότητα η οποία αποτελεί ενοποίηση εμπράγματων-ουσιακών και προσωπικών σχέσεων και έχει σκοπό να κάνει δυνατή την μετάβαση στην αστική κατάσταση. Στα επιμέρους, ο Καντ κάνει τις εξής διακρίσεις εντός του προσωπικού δικαιώ-ματος εμπράγματου είδους: α) Το δίκαιο των συζύγων: Αυτό ρυθμίζει την κοινότητα

των δύο φύλων, σε αντίθεση προς την (ζωώδη) φύση, σύμφωνα προς τον δικαιικό νόμο του καθαρού Λόγου. Ως προσωπικό δίκαιο εμπραγμάτου είδους, το δίκαιο αυτό συνεπάγεται ότι ο ένας εκ των συζύγων μπορεί να εξαναγκάσει τον άλλον σε συμβίωση,

β) Το δίκαιο των γονέων: Τα παιδιά έχουν ως πρόσωπα ένα πρωταρχικό έμφυτο δικαίωμα στην μέριμνα για την ύπαρξη και διαβίωσή τους. Οι γονείς οφείλουν να ανα-τρέφουν τα παιδιά, ώστε να γίνουν πολίτες του κόσμου. Κατά τον Καντ η ανατροφή δεν προετοιμάζει μόνο τις αστικές σχέσεις, αλλά είναι αναγκαία και μέσα στις ίδιες τις σχέσεις αυτές,

γ) Το δίκαιο του κυρίου του οίκου: Ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ της οικογένειας και των μελών της (μέσω του κυρίου του οίκου), αλλά και τις σχέσεις μεταξύ της οι-κογένειας και των υπηρετών. Το δίκαιο του κυρίου του οίκου δημιουργεί υποχρεώσεις μέσω μιας σύμβασης για


την συγκρότηση μιας οικιακής κοινωνίας, στην οποία επικρατεί ανισότητα, εφ' όσον κάνει διάκριση ανάμε-σα σε όσους διατάζουν (τους κυρίους) και όσους υπα-κούουν (υπηρέτες· IV, 396).

6. Μετάβαση από το ι δ ι ω τ ι κ ό στο δημόσιο δ ί κ α ι ο

Οι αναλύσεις του «έχειν» και του «κτάσθαι» και αυτές που θεμελιώνουν το προσωπικό και εμπράγματο δίκαιο στην φυσική κατάσταση είχαν ως στόχο να φέρουν μέσα στην νομική σφαίρα τις απριόρι ορθολογικές αρχές που καθι-στούν δυνατή και πραγματοποιούν την αστική πολιτική κοινωνία και το δίκαιο. Η μεθοδολογική προϋπόθεση, που χρησιμοποίησε εδώ ο Καντ, ήταν ο αναδιπλασιασμός της κατοχής σε κατ' αίσθησιν-προαστική και ορθολογική-αστική ιδιοκτησία. Το ορθολογικό στοιχείο είναι ήδη εγ-γεγραμμένο στους προαστικούς θεσμούς προκειμένου να θέσει σε ισχύ τον αστικό τους χαρακτήρα. Βάσει αναλύ-σεων των θεσμών της συναλλαγής και «επικοινωνίας» (χρήμα, βιβλίο) και των νομικών θεσμών (ιδεατή απόκτη-ση), ο Καντ περιγράφει τα αποτελέσματα που συν-επάγονται οι αναδιπλασιασμοί, τους οποίους ο ίδιος εισή-γαγε στο εσωτερικό της δικαιικής σφαίρας, σ' ό,τι αφορά την ορθολογικοποίηση των θεσμών (αστικοποίηση). Οι υποκειμενικές κτήσεις της φυσικής κατάστασης κρίνονται πρώτα με κριτήριο το αν αναπαριστούν «ένα δίκαιο καθ' εαυτό», και εν συνεχεία με κριτήριο το αν αναπαριστούν ένα δίκαιο με την έννοια της εξασφάλισης που παρέχει το αστικό θεσμικό πλαίσιο. Ο Καντ καθιστά εμφανές, ότι αυτό το ζήτημα βρίσκεται σε συνάρτηση με την προβλη-ματική της αστικής απονομής της δικαιοσύνης. Καταδει-κνύει την διαπλοκή μεταξύ νομικών κανόνων και («μερο-ληπτικής») ερμηνείας του δικαίου από την πλευρά του εγκαθιδρυμένου «δημοσίου» δικαίου. Μέσω της ανάλυσης της διαπλοκής αυτής κατασκευάζει ταυτόχρονα τα μεθο-


δικά εκείνα βήματα που συνιστούν την μετάβαση προς την αστική κοινωνία.

Σε μια πραγμάτευση των μορφών της επικοινωνίας ή συναλλαγής (Verkehr· IV, 400 κ.επ.), ο Καντ ερευνά κατ' αρχάς αν έννοιες όπως «χρήμα» και «βιβλίο» ταιριάζουν ως «ύλη» της συναλλαγής σε μια μεταφυσική θεωρία του δικαίου. Το χρήμα νοείται ως ένα μέσον της επικοινωνίας των ανθρώπων με τα πράγματα, ενώ τα βιβλία συλλαμβά-νονται ως μέσα επικοινωνίας για τις σκέψεις. Και τα δύο μπορούν να αναλυθούν σε «νοησιακές» σχέσεις.

Ο εξορθολογισμός των σχέσεων συναλλαγής ή επικοι-νωνίας, μέσω της μετατροπής τους σε νοησιακές σχέσεις, συμπίπτει με την σύσταση της αστικής κοινότητας ως σχε-σιακής δομής του νοητού. Στον αστικό πολιτισμό, τόσο οι ανταλλακτικές σχέσεις όσο και η επικοινωνία μέσω της γλώσσας και της γραφής λειτουργούν ως θεμελιωμένες στο Λόγο μορφές επικοινωνίας. Η καντιανή ανάλυση του χρή-ματος έχει ως αφετηρία την εμπειρική ανταλλακτική σχέ-ση και περιγράφει το χρήμα σαν ένα πράγμα, του οποίου η χρήση γίνεται δυνατή με το να το εκποιεί κανείς, καθι-στώντας το εξωτερικό προς αυτό, και σαν ένα πράγμα το οποίο «αντιπροσωπεύει» όλα τα εμπορεύματα. Αυτή η επι-φανειακή κατανόηση της φύσης του χρήματος αντικαθί-σταται, σ' έναν «πραγματικό ορισμό» του χρήματος, από μια σύλληψη, σύμφωνα με την οποία το χρήμα πρέπει να τεθεί σε συνάρτηση με την κοινωνική διαδικασία ερ-γασίας. Σύμφωνα μ' αυτό τον ορισμό, το χρήμα συνιστά ένα μέσον για να έρθουν σε επικοινωνία μεταξύ τους τα προϊόντα της ανθρώπινης φιλοπονίας (IV, 401). Σ' αυτή την νοηματική συνάφεια ο εθνικός πλούτος ορίζεται ως το συ-νολικό άθροισμα της φιλοπονίας ενός λαού.^^ Σ' ένα πε-

Ο Καντ προσανατολίζεται εδώ προς τις αναλύσεις του Α. Σμιθ στον Πλούτο των εθνών. Πρβλ. Α. Smith, Inquiry into the Nature and Gan-ses ofthe Wealth ofNations' [μτφ. βιβλίων α'-β', Ελληνικά γράμματα, Αθή-να 2000]. Πρβλ. Κ. Marx, MEW, τόμος 26.1, σελ. 540 κ.επ.· τόμος 26.2, σελ. 402 κ.επ.


ραιτέρω βήμα, η καντιανή ανάλυση προσπαθεί να θεμελιώ-σει επιστημολογικά αυτή την συνολική κοινωνική συνάρ-τηση σε έννοιες της διάνοιας. Έχει ως αφετηρία το ότι η πραγματική έννοια θεμελιώνεται σε μια ορθολογική-νοη-σιακή έννοια, σύμφωνα με την οποία το χρήμα είναι ένα πράγμα που καθορίζει την τιμή όλων των άλλων εμπορευ-μάτων, όπου υπό τον όρο εμπόρευμα νοείται και η πνευ-ματική δραστηριότητα (η επιστήμη). Τό χρήμα αναλύεται σε νοησιακές σχέσεις, εφ' όσον λογίζεται ως έκφραση γε-νικής ανταλλαξιμότητας (εμπορευμάτων, φιλοπονίας και γνώσης). Τελικά μόνο μ' αυτό τον γενικό έλλογο χαρακτη-ρισμό του χρήματος θεμελιώνεται αυτό, και όχι μέσω της σχέσης του με την εργασιακή διαδικασία, στην οποία δί-νει έμφαση ο εμπράγματος καθορισμός.

Με αφετηρία αυτό τον ορίζοντα προβληματισμού απο-δίδεται και στο βιβλίο ένας ορθολογικός χαρακτήρας (IV, 404 κ.επ.). Για τον Καντ, το βιβλίο συνιστά μια «ομιλία», με την οποία απευθύνεται κάποιος μέσω γλωσσικών ση-μείων προς το κοινό. Υπό την μορφή του βιβλίου η γρα-φή έχει έναν δημόσιο-ορθολογικό χαρακτήρα, ο συγγρα-φέας μιλά μέσω του εκδότη δημόσια προς το κοινό. Το βι-βλίο συνιστά επίσης και ένα «σωματικό προϊόν τέχνης» και ως τέτοιο εντάσσεται στο εμπράγματο δίκαιο. Θεωρού-μενο όμως ως λόγος του εκδότη προς το κοινό εντάσσε-ται στο προσωπικό δίκαιο. Το χρήμα και το βιβλίο μπο-ρούν μεν να εμφανισθούν πριν από την εγκαθίδρυση αστι-κών σχέσεων, περιέχουν ωστόσο μια αναγκαία μορφή για την προπαρασκευή αυτών των αστικών σχέσεων.

Ο εξορθολογισμός (η αστικοποίηση) των σχέσεων της φυσικής κατάστασης, μέσω της μετατροπής τους σε νοη-σιακές σχέσεις, πραγματώνεται με την αφαίρεση από τον χωροχρονικό χαρακτήρα των κτήσεων και μέσω της «ιδεα-τότητάς» τους. «Ιδεατή» είναι μιά κτήση χωρίς αιτιότητα στον χρόνο (IV, 406), που θεμελιώνεται στην ιδέα του κα-θαρού Λόγου. Είδη ιδεατής κτήσης μπορούν βέβαια να επενεργήσουν μόνο στην δημόσια θεσμική-νομική κατά-


στάση, και ως εκ τούτου θεμελιώνονται πάνω στην συστα-θείσα αστική κοινωνία, στην οποία πραγματώνεται η θε-τικοποίηση της νομοθεσίας. Είναι όμως νοητά ήδη απριόρι στην φυσική κατάσταση, «προκειμένου οι νόμοι στην αστική συντεταγμένη πολιτεία να καταρτισθούν σύμφωνα με την λογική που διέπει την κτήση (sunt iuris naturae)» (IV, 406). Ως μέρος του φυσικού δικαίου, η ιδεατή κτήση έχει διορθωτικό χαρακτήρα για τα ενεργήματα της φυσι-κής κατάστασης, και ρυθμιστικό εν όψει της προς συγκρό-τηση αστικής σφαίρας.

Ο Καντ διακρίνει την ιδεατή κτήση σε κτήση λόγω «χρησικτησίας», λόγω «κληρονομικής διαδοχής» και λόγω «αιώνιας διάκρισης» (ένθ. αν.). Η κτήση λόγω χρησικτη-σίας πραγματώνεται μέσω του αποκλεισμού ενός υποθετι-κού κυρίου λόγω μακράς κατοχής (usucapio). Το γεγονός ότι ο υποθετικός κύριος παραμέλησε.να λάβει το πράγμα στην κατοχή του έχει ως συνέπεια, ότι κάποιος άλλος θε-μελιώνει καλόπιστα (bona fide) μια δικαίως υφιστάμενη κατοχή. Η κτήση θα πρέπει όμως να μπορεί να είναι ορι-στική. Η usucapio δεν θεμελιώνεται στον χρόνο παρά μόνο στην αμέλεια να τεκμηριωθεί το ενέργημα της κατοχής, πράγμα που συνεπάγεται την απώλεια της αξίωσης κατο-χής. Η διάρκεια του χρόνου της αμέλειας αναφέρεται «μόνο χάριν της βεβαιότητας [της]... παράλειψης» (IV, 408).

Στην φυσική κατάσταση είναι σύννομο να παραμένει κανείς στην κατοχή του πράγματος χωρίς άλλο νομικό ενέργημα. Κατά τον Καντ η κτήση δια παραγραφής (Prä-skription) της παλαιότερης κατοχής ανήκει στο φυσικό δί-καιο. Σε σχέση προς το βάρος της αποδείξεως γίνεται δε-κτό ότι ο υποτιθέμενος πρότερος κάτοχος έχει αποκοπεί για ένα διάστημα από την σειρά των διαδοχικών κατόχων (πρβλ. IV, 488-490). Για να αποφευχθεί η υπόθεση μιας δια-κοπής στην διαδοχική σειρά των κατόχων, δεχόμαστε ότι ο πρότερος κάτοχος παραιτείται από το πράγμα, με «τεκ-μήριο» την μη δήλωση της σχέσης κατοχής, και προβαί-νουμε σε αφαίρεση από τον χρόνο που διήλθε πραγματι-


κά (ή υποθετικά). Η προβληματική της αφαίρεσης από τον χρόνο τίθεται και στην περίπτωση της κληρονομικής δια-δοχής, δηλαδή της μεταβίβασης της κατοχής ενός τεθνεώ-τος στον επιζώντα μέσω της συμφωνίας της βουλήσεως και των δύο. Στην φυσική κατάσταση η κληρονομική διαδο-χή χωρίς διαθήκη (δηλαδή εκ του νόμου) είναι αδύνατη. Το χρονικό σημείο της αποδοχής μπορεί να επέλθει μόνο κατά την στιγμή του θανάτου (διαφορετικά θα έπρεπε να προϋποθέσει κανείς κάποιο χρονικό διάστημα όπου θα υπήρχε κοινότητα στην κατοχή). Μέχρι αυτό το σημείο το υπεσχηθέν παραμένει μια hereditas iacens (σχολάζουσα κληρονομία). Οι διαθήκες είναι βέβαια έγκυρες και σύμ-φωνα με το απλό φυσικό δίκαιο, ωστόσο μόνον η αστική κατάσταση διαφυλάσσει την κατοχή κατά την διάρκεια του χρόνου της hereditas iacens από την απροσδιοριστία μεταξύ αποδοχής και αποποίησης (IV, 408 κ.επ.). Αλλά ο χρόνος δεν λαμβάνεται υπόψη ούτε και στην περίπτωση της «αιώνιας διάκρισης», δηλαδή της κληρονομιάς ενός καλού ονόματος μετά θάνατον. Το πρόσωπο θεωρείται εδώ απλώς ως homo noumenon. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις (των οποίων η θεμελιωτική αξία για τις ιδιαίτερες ανάγκες θεμελίωσης της θεωρίας του δικαίου είναι βέβαια αμφίβο-λη) η καντιανή ανάλυση αναζητεί να ανασυγκροτήσει τις επιμέρους πορείες που οδηγούν στην αστικοποίηση στα πλαίσια της μετατροπής των «προαστικών» μορφών επο-πτείας σε νοησιακές και της σύστασης αστικών «διανοη-τικών» σχέσεων.

Στο τρίτο κύριο μέρος της Θεωρίας του δικαίου, ο Καντ πραγματεύεται την προβληματική της κτήσης που εξαρ-τάται από υποκειμενικούς όρους στην φυσική κατάσταση ανατρέχοντας στην προβληματική της δικαστικής κρίσης μιας δημόσιας απόδοσης δικαιοσύνης. Το φυσικό δίκαιο στην φυσική κατάσταση προσδιορίζεται διττώς: Αφ' ενός, ως δικαιοσύνη που ισχύει μεταξύ προσώπων στην αμοι-βαία τους επικοινωνία (iustitia commutativa: αμοιβαία συν-


αλλακτική δικαιοσύνη) και, αφ' ετέρου, ως διανεμητική (iustitia distributiva). Σ' αυτό τον προσδιορισμό αντιστοι-χούν δύο ζητήματα: Αφ' ενός, «τι είναι δίκαιο καθ' εαυτό, πώς πρέπει δηλαδή κάθε άνθρωπος να εκφέρει κρίση επ' αυτού», και, αφ' ετέρου: «Τι είναι δίκαιο ενώπιον ενός δι-καστηρίου, δηλαδή τι είναι νόμιμο;» (IV, 412-3). Στο πρώ-το ζήτημα δίνεται απάντηση σύμφωνα με το ιδιωτικό δί-καιο (δηλαδή σύμφωνα προς το δίκαιο των ιδιωτών στην φυσική κατάσταση) και στο δεύτερο σύμφωνα με την ιδέα του δημοσίου δικαίου. Κρίνοντας σύμφωνα μ' αυτή την ιδέα, το δικαστήριο αποφαίνεται υποκειμενικά, «χάριν του εαυτού του».

Ο Καντ διακρίνει τέσσερεις περιπτώσεις, στις οποίες μπορούν να εκδοθούν αντιτιθέμενες αποφάσεις, ανάλογα προς την θεώρηση του ιδιωτικού ή του δημοσίου δικαίου. Στην σύμβαση δωρεάς (donatio) τίθεται το εξής ζήτημα: Αν εκείνος ο οποίος υποσχέθηκε να εκποιήσει, χωρίς αν-ταπόδοση, το δικό του πράγμα, μπορεί επιπλέον να εξ-αναγκασθεί από τον μέλλοντα δωρεοδόχο προς εκπλήρω-ση του υπεσχημένου. Σύμφωνα με το ιδιωτικό δίκαιο δεν θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο, ενώ αντίθετα ενώπιον ενός δικαστηρίου θα μπορούσε οπωσδήποτε να συμβεί, εκτός εάν ο δωρητής είχε επιφυλαχθεί ρητώς στην σύμ-βαση να μεταβάλει την γνώμη του. Το δικαστήριο αποδέ-χεται κατ' αρχήν ότι μπορεί να εξαναγκασθεί ο δωρητής προς εκπλήρωση του υπεσχημένου. Ο λόγος είναι ότι «δια-φορετικά η απονομή της δικαιοσύνης θα γινόταν για το δικαστήριο απεριόριστα δυσχερής ή και εντελώς αδύνα-τη» (IV, 414).

Κατά την πραγμάτευση της συμβάσεως δανείου (com-modatum), μιας σύμβασεως «μέσω της οποίας επιτρέπω σε κάποιον την χωρίς ανταπόδοση χρήση του δικού μου πράγ-ματος» (IV, 414), ανακύπτει το ερώτημα, ποιος επιβαρύνε-ται με τον κίνδυνο μιας ενδεχόμενης απώλειας του πράγ-ματος (quis sentit casus). Στο ιδιωτικό δίκαιο το ζήτημα κρί-νεται σύμφωνα προς την εσωτερική ιδιοσυστασία του


πράγματος (IV, 416), συνεπώς η βλάβη ενός δανεισθέντος πράγματος θα ήταν εις βάρος του δανειοδοτούμενου. Αντί-θετα στην αστική κατάσταση ισχύει η αρχή της επιβάρυν-σης του κυρίου (casus sentit dominus). Εδώ, αντίθετα προς ό,τι θα συνέβαινε αν εφαρμόζαμε αρχές του Λόγου του κοι-νού νου (του ιδιωτικού Λόγου), το ζήτημα κρίνεται προς το συμφέρον της ασφάλειας της σύμβασης.

Μια παρόμοια προβληματική ανακύπτει κατά την ανα-κατάληψη ενός απωλεσθέντος πράγματος (vindicatio: διεκ-δίκηση-αντιποίηση). Σύμφωνα προς εσωτερικές αιτίες του ιδιωτικού δικαίου, θεμελιωτικές του δικαιώματος κτήσης, δεν καθίσταται κανείς κύριος (dominus), όταν έχει αποκτή-σει bona fide (καλόπιστα) από έναν μη κύριο. Το αστικό δικαστήριο οφείλει αντίθετα να λάβει υπ' όψη την μορφή του νομικού ενεργήματος της συναλλαγής μεταξύ κατόχου και αποκτώντος, δηλαδή να λάβει υπ' όψη αν το συγκε-κριμένο ενέργημα έχει λάβει χώρα σύμφωνα προς τον νόμο (titulo emti venditi: κατά τον τίτλο αγοραστού πωλη-τού). Ο αποκτών δεν έχει εδώ την υποχρέωση να ανατρέ-ξει στον αρχικό θεμελιωτικό τίτλο του κατόχου, «γιατί αυτή η έρευνα θα προχωρούσε κατά ανιούσα κλίμακα επ' άπειρον» (IV, 417).̂ ^ Σε αντίθεση προς τις αρχές της συναλ-λακτικής δικαιοσύνης, σύμφωνα προς τις οποίες ο καλή τη πίστει κτήτωρ (possessor bonae fidei) θεωρείται πάντα ως dominus putativus (νομιζόμενος κύριος), αυτό που ενδια-φέρει, όταν πρόκειται για τις αρχές της διανεμητικής δι-καιοσύνης, είναι μόνον η ασφαλής κτήση. Εδώ δεν κρί-νεται το ζήτημα «καθ' εαυτό», αλλά με κριτήριο το πώς μπορεί να επιδικασθεί ενώπιον ενός δικαστηρίου στον καθένα το δικό του κατά τον ευχερέστερο και ασφαλέστε-ρο τρόπο: «Το γεγονός ότι το δικαίωμα σε ένα πράγμα γί-νεται αποδεκτό και τυγχάνει πραγματεύσεως όχι όπως εί-ναι καθ' εαυτό (ως προσωπικό δικαίωμα), αλλά όπως μπο-

^̂ Πρόκειται εδώ για την διαβολική απόδειξη (probatio diabolica) του ρωμαϊκού δικαίου.


ρεί να προσκυρωθεί κατά τον ευχερέστερο και ασφαλέστε-ρο τρόπο (ως εμπράγματο δικαίωμα), σύμφωνα, ωστόσο, με μια καθαρή απριόρι αρχή, είναι συνεπώς κάτι που συμβαί-νει μόνο προς χάριν της απονομής της δικαιοσύνης ενώ-πιον δικαστηρίου (in favorem iustitiae distributivae). Σ' αυτή την αρχή θεμελιώνονται εν συνεχεία διάφοροι καταστα-τικοί νόμοι (διατάγματα), οι οποίοι αποβλέπουν προ παν-τός στο να θέσουν τους όρους, υπό τους οποίους μόνο εί-ναι νομικά έγκυρο ένα είδος κτήσης, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο δικαστής να μπορεί να επιδικάσει στον καθένα το δικό του κατά τον πλέον ευχερή και μη επιδεκτικό ενδοιασμών τρόπο» (IV, 419-20).

Σε αντίθεση, ωστόσο, προς αυτό τον διττό τρόπο θεώ-ρησης, στην περίπτωση της «απόκτησης της εξασφάλισης μέσω της δόσεως του όρκου», ο Καντ ασκεί κριτική στην αστική πρακτική, γιατί η αστική πρακτική της δόσεως όρ-κου είναι άμεσα ανήθικη και «αισθητικοποιεί» την ηθικό-τητα μέσω του όρκου. Παρά το γεγονός ότι η δόση του όρ-κου είναι ενδεχομένως απαραίτητη για την διοίκηση της δικαιοσύνης, για τον Καντ αποτελεί «άδικο», τόσο «καθ' εαυτό» όσο και εν όψει της αστικής κατάστασης.

Βάσει αυτών των αναλύσεων μπορεί να εκτεθεί ο ρόλος που παίζουν η «αναστροφή» και ο «αναδιπλασιασμός» αστικών κατηγοριών στην καντιανή κοινωνική φιλοσοφία. Η συναλλακτική δικαιοσύνη ως ιδιωτικό δίκαιο στην φυ-σική κατάσταση αντιστοιχεί στο εσωτερικό φυσικό δί-καιο. Το ιδιωτικό δίκαιο δεν συνιστά εδώ το bellum omni-um contra omnes (τον πόλεμο πάντων εναντίον πάντων), αλλά συνιστά το φυσικό δίκαιο σε μια κατάσταση, στην οποία υφίσταται το καθήκον προς την γενικότητα, αν και η μορφή της γενικότητας δεν έχει ακόμα εγκαθιδρυθεί κατά τρόπο αναγκαστό. Καθίσταται σαφές, ότι η ηθικότη-τα χωρίς την νομιμότητα είναι καταδικασμένη να παραμεί-νει απλή ιδέα. Προς όφελος της πραγματοποίησης της ηθι-κότητας, ο Καντ αποδέχεται στα πλαίσια του φυσικού δι-


καίου, μέσα στην προαστική κατάσταση, μια μορφή δια-νεμητικής δικαιοσύνης, που αντιστοιχεί στο εξωτερικό φυσικό δίκαιο. Μέσω των συνθετικών του προτάσεων απριόρι (της εφαρμογής) και μέσω της δημιουργίας σχέ-σεων μεταξύ του ανθρώπου και της εξαντικειμενικευμένης φύσης, όπως και μεταξύ των ανθρώπων, το εξωτερικό φυ-σικό δίκαιο πραγματοποιεί τις κατηγορίες μιας πρακτικής διάνοιας και συγκροτεί το εξωτερικά αστικό στοιχείο ως αναστροφή του πράγματος «καθ' εαυτό», δηλαδή της εσω-τερικά έλλογης ενέργειας. Εδώ δεν πρόκειται γι' αυτή την ενέργεια, αλλά για την εξασφάλιση της κτήσης, για τον ευχερή και άνευ ενδοιασμών πορισμό της δικαστικής κρί-σης, που αποτελούν αναγκαίους όρους της αστικής πολι-τικής σφαίρας. Η φυσικοδικαιική ηθικότητα θα χρειαστεί να υποχωρήσει προ αυτών των όρων, προκειμένου να επι-βληθεί αναγκαστικά -τουλάχιστον κατά την μορφή- μία κατάσταση που καθιστά δυνατή την πραγματοποίηση της ηθικότητας.

Στην προαστική σφαίρα, ένα δικαστήριο προσανατο-λισμένο προς την αστική κοινωνία πρέπει να αποφασίζει «υποκειμενικά» (IV, 413) και «προσωπικά» (IV, 419), και όχι στα πλαίσια της φυσικοδικαιικά εσωτερικής ηθικότητας. Ο Λόγος θεωρεί ότι, στην φυσική κατάσταση, η υποκει-μενικότητα του εξωτερικού δικαίου είναι πιο αποτελεσμα-τική από το εσωτερικό φυσικό δίκαιο. Και οι δύο συνιστώ-σες του προαστικού φυσικού δικαίου, το εσωτερικό και το εξωτερικό δίκαιο, εκφράζουν την ιδιάζουσα προβληματι-κή της σχέσης μεταξύ του νόμου και της εφαρμογής στην καντιανή πρακτική φιλοσοφία. Η κριτική της δόσεως όρ-κου στην εγκαθιδρυμένη αστικότητα μάς επιτρέπει να δια-πιστώσουμε ωστόσο, ότι το φυσικό δίκαιο διατηρεί και στην αστική κατάσταση τον αρνητικό-κριτικό χαρακτήρα του.

Ολοκληρώνοντας τις αναλύσεις του για την φυσική κατάσταση, ο Καντ καταδεικνύει, πραγματευόμενος την έννοια της δικαιοσύνης, με ποιο τρόπο μεταβαίνουν οι τρο-


ποποιημένες κατηγορίες της φυσικής κατάστασης στην λογική της συγκροτημένης αστικής κοινωνίας. Η έννομη κατάσταση είναι μια σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους, που περιέχει τους όρους, υπό τους οποίους και μόνο μπο-ρεί ο καθένας να ασκεί τα δικαιώματά του (IV, 422 κ.επ.). Η τυπική αρχή της δυνατότητας αυτής της κατάστασης εί-ναι η «δημόσια δικαιοσύνη, η οποία μπορεί να διακριθεί ως προς την δυνατότητα ή την πραγματικότητα ή την αναγ-καιότητά της, σύμφωνα προς τους νόμους κατοχής των αντικειμένων (ως της ύλης της βουλήσεως), σε προστατευ-τική [...], αμοιβαία αποκτώσα [...] και διανεμητική δικαιοσύ-νη» (IV, 423). Η θεσμική έννομη κατάσταση μιας γενικής νομοθεσίας υποδιαιρείται συνεπώς ακόμα μια φορά σύμ-φωνα με τις κατηγορίες του τρόπου, περιλαμβάνει δε τα ακόλουθα είδη δικαιοσύνης: α) την δικαιοσύνη που ανα-φέρεται στην δυνατότητα της κατοχής αντικειμένων, β) την δικαιοσύνη που αναφέρεται στην πραγματικότητα της αμοιβαίας τους κτήσης, γ) την δικαιοσύνη που αναφέρε-ται στην αναγκαιότητά τους και στην ασφάλεια αυτών των σχέσεων. Κατ' αυτό τον τρόπο ενοποιούνται σε ένα όλον, στην αστική κοινωνία, τα συγκροτητικά γι' αυτήν ενερ-γήματα του «έχειν», του «κτάσθαι», του «διασφαλίζειν», ως προσιδιάζουσες σε αυτήν τροπικότητες. Τα ενεργήμα-τα αυτά καθορίζουν, ως κατηγορίες της νομοθεσίας της, τις εμπράγματες, προσωπικές και κοινοτικές σχέσεις αυ-τής της κοινωνίας. Η αστική κατάσταση καθορίζεται κατά ταύτα ως κατάσταση της ανισότητας: της ισχύος της δια-νεμητικής δικαιοσύνης (IV, 423 επ.). Αυτή με την σειρά της συλλαμβάνεται από την σκοπιά της τροπικότητας (της ανα-γκαιότητας) ως «εξασφάλιση», ως ολοκλήρωση της ανα-στροφής αστικών κατηγοριών. Αντίθετα, το ιδιωτικό δί-καιο, είτε είναι σύννομο είτε όχι, συνιστά ένα δίκαιο φυ-σικής, συναλλακτικής επικοινωνίας. Είτε παριστάνεται σ' έναν bellum omnium contra omnes, ως δίκαιο άνομων εγωι-στών, είτε σε μια «αρκαδική» κατάσταση αυτάρκειας και αγάπης (IV, 38 κ.επ.), σε κάθε περίπτωση δεν περιέχει πάν-


τως το καθήκον: «Οφείλεις να προσχωρήσεις σε έννομες σχέσεις» (IV, 423). Ομως αυτό ακριβώς το καθήκον εγκα-θίδρυσης αστικών σχέσεων είναι αυτό το οποίο διακρίνει την αστική κατάσταση από την φυσική. Αντίθετα, η «ύλη», δηλαδή η πραγματική ανισότητα, είναι ίδια και στις δυο περιπτώσεις (IV, 424).

Η αστική μορφή συνίσταται στην νομικοθεσμική γε-νικότητα της συνταγματικής τάξης. Η διαμεσολάβησή της από τον καταναγκασμό και την εξάρτηση δεν της επιτρέ-πει, όμως, να αναπτυχθεί άνευ ετέρου σε ένα όλον αντί-στοιχο προς την κατηγορία της κοινότητας. Η αστική ενο-ποίηση, μας λέει ο Καντ, δεν προϋποθέτει μια αυτονόητη συμπαράθεση επιμέρους στιγμών, δεν «είναι» κοινωνία, όμως «συγκροτεί» κοινωνία (ένθ. αν). Το περιεχόμενο των αντιφάσεων του ιδιωτικού δικαίου επανευρίσκεται στην αστική σφαίρα και συνιστά μάλιστα τον πυρήνα της δυνα-μικής της, που ενεργοποιείται μέσω διαδικασιών «επιδε-ξιότητας» και «εκπολιτισμού». Αυτό το περιεχόμενο αντι-παρατίθεται προς ένα τεχνούργημα της διάνοιας, το οποίο έχει στόχο να επιβάλει βίαια την γενική μορφή. Στην προοπτική αυτής της μορφής μιας συνταγματικής τάξης, ο Αόγος στην φυσική κατάσταση υπαγορεύει το αίτημα του δημοσίου δικαίου: «Οφείλεις, όντας μέσα στην σχέ-ση μιας αναπόφευκτης συνύπαρξης με όλους τους άλλους, να εξέλθεις από εκείνη [την φυσική κατάσταση] και να μεταβείς σε μια έννομη κατάσταση, δηλαδή σ' αυτήν μιας διανεμητικής δικαιοσύνης» (ένθ. αν). Η διανεμητική δι-καιοσύνη, ως εξασφάλιση του αστικού πράττειν, αναπτύσ-σεται εδώ με αφετηρία την έννοια του δικαίου στην εξω-τερική σχέση (σε αντίθεση προς την βία) και συνιστά την αρχή της συγκροτημένης αστικής κοινωνίας.

Γ .

Η καντιανή θεωρία της πολιτικής κοινωνίας

1. Κ ρ α τ ι κ ό π ρ ά τ τ ε ι ν κ α ι δ ι ά κ ρ ι σ η των ε ξ ο υ σ ι ώ ν

Η ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΘΕΩΡΙΑ των αστ ικών θεσμών δεν μπορε ί ν α αναπτυχθεί ανεξάρτητα από μια θεωρία της πολιτικής. Το γεγονός αυτό εξηγείται, αν κανείς συλλογιστεί, ότι, από την σκοπιά του έλλογου διαφέροντος που διέπει τις καν-τιανές έρευνες, η ανάλυση της αστικής κοινωνίας δεν μπο-ρεί να πραγματωθεί παρά μόνο σε νοηματική συνάφεια με το ζήτημα του έλλογου χαρακτήρα αυτής της κοινωνίας. Ακριβώς, όμως, η θεωρία περί κράτους είναι το πεδίο όπου αποδεικνύεται ο έλλογος χαρακτήρας της αστικής κοινω-νίας. Η πολιτική κοινωνία είναι έλλογη κοινωνία· η αν-θρώπινη κοινότητα, συντεταγμένη κάτω από έναν γενικό νόμο, είναι το στοιχείο που πραγματώνει την δομή του Λόγου. Διαπιστώσαμε ότι αυτή η δομή δεν προκύπτει άμε-σα, αλλά μόνον ως αποτέλεσμα μιας τελεολογίας του Λό-γου. Η αναγκαιότητά της παράγεται από την ιδέα μιας μη σύννομης κατάστασης που πρέπει να αποφευχθεί. Δεν εί-ναι η εμπειρία της ανθρώπινης βιαιότητας που καθιστά για τον Καντ αναγκαίο τον δημόσιο έννομο καταναγκασμό, όπως συμβαίνει λ.χ. στην χομπσιανή κατασκευή του φυ-σικού δικαίου. Αντίθετα, ο Λόγος, στον βαθμό που συσχε-τίζεται προς την ίδια του την ιδέα της «φυσικής κατάστα-σης», θεμελιώνει τελεολογικά την απόφαση των μελών της κοινωνίας να υπαχθούν σε έναν δημόσιο έννομο κατανα-γκασμό προς επίλυση νομικών διαφορών, προς επικύρω-ση των μέχρι τότε προσωρινών συμβάσεων κ.λπ.

Η αναφορά του Λόγου προς την ίδια,του την ιδέα της ανυπαρξίας αστικών σχέσεων θεμελιώνεται με το επιχεί-ρημα της αναγκαίας «εφαρμογής» του Λόγου στην κοινω-νία. Η μη αστικότητα εμφανίζεται ως μια κατάσταση, στην

159


οποία ναι μεν ισχύει το έλλογο (εσωτερικό) φυσικό δίκαιο, δεν δηλώνονται όμως οι όροι της εφαρμογής του: «Διότι, σύμφωνα προς την μορφή, οι νόμοι για το δικό μου και το δικό σου περιέχουν στην φυσική κατάσταση ό,τι ακριβώς υπαγορεύουν στην αστική κατάσταση, στον βαθμό που αυτή νοείται απλώς σύμφωνα προς καθαρές έννοιες του Λόγου. Μόνο που στην αστική κατάσταση δηλώνονται οι όροι υπό τους οποίους οι ίδιοι μπορούν να τύχουν εφαρμο-γής (σύμφωνα προς την διανεμητική δικαιοσύνη)» (IV, 431).

Το υπεριστορικά ισχύον εσωτερικό δίκαιο καθίσταται εξωτερικό στην αστική πολιτική κοινωνία, η οποία θεω-ρείται εν προκειμένω ότι θεμελιώνει την ιστορία. Καθι-στάμενο εξωτερικό, το δίκαιο όμως καθίσταται ως εκ τού-του και κοινωνικά αποτελεσματικό. Η θετικοποίησή του συμβαδίζει με την γενίκευσή του, η οποία συμπίπτει με την εξωτερική γενικότητα του Λόγου. Οι θετικοί νόμοι στην αστική κοινωνία χρειάζονται μια «γενική γνωστοποίηση», δηλαδή μια θεμελίωση της προαστικής «κοινοποίησης» (Mitteilung) στο επίπεδο της διάνοιας. Αφού θεωρείται ότι η ενάσκηση της δικαιοσύνης δεν θα πρέπει να επαφίεται πλέον στην υποκειμενική κρίση του μεμονωμένου ατόμου, αυτό θα πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων πώς πραγ-ματοποιείται αυτή η ενάσκηση.

Ωστόσο το πολιτικό πράττειν του ατόμου στην αστική κοινωνία δεν εξαντλείται στην κοινωνικά πραγματοποιη-μένη εφαρμογή του Λόγου. Το πολιτικοπρακτικό πράττειν του έχει ως προσδιοριστικό του χαρακτηριστικό, ότι η ύπαρξή του είναι ανεξάρτητη από εκτιμήσεις που αφορούν το αν είναι πραγματοποιήσιμο και την εφαρμογή του: «Εδώ δεν καθίσταται καθήκον... η υπόθεση (suppositio) περί του πραγματοποιήσιμου εκείνου του σκοπού [...] αλλά το πράτ-τειν σύμφωνα προς την ιδέα εκείνου του σκοπού, ακόμα κι αν δεν υπάρχει η παραμικρή θεωρητική πιθανότητα ότι θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, αρκεί να μη μπορεί ούτε να αποδειχθεί ότι είναι αδύνατον» (IV, 478). Στην ήδη εγκα-θιδρυμένη αστική πολιτική κατάσταση, όπου είναι εγγυη-


μένη με θεωρητική αυστηρότητα η εγκυρότητα του εξω-τερικού δικαίου, αποτελεί ακριβώς καθήκον να πράττου-με ανεξάρτητα από την θεωρητικά υπολογίσιμη πιθανότη-τα επιτυχίας των σχεδίων μας. Με αυτή την έννοια, είναι καθήκον να αναπτύσσουμε ηθικοπρακτική δραστηριότη-τα μέσα στο κράτος. Αυτές οι ενέργειες πρέπει να πραγ-ματώνονται στην περιοχή όπου δεν είναι θεωρητικά απο-δείξιμες ούτε η δυνατότητα ούτε η αδυνατότητατης πραγ-ματοποίησης. Το να πράττει κανείς χωρίς να λαμβάνει υπ' όψη του το εφικτό σημαίνει να ενεργοποιεί ένα διαφέρον που δεν αναφέρεται στην πρακτικοπραγματιστική προο-πτική της επίτευξης ενός «τεχνικού σκοπού», αλλά σ' έναν σκοπό, ο οποίος συνιστά συγχρόνως καθήκον.

Στόχος του έλλογου-ηθικού πολιτικού πράττειν καθί-σταται η ανιδιοτελής γενίκευση του θεσμικού πλαισίου. Το πλαίσιο αυτό αναφέρεται ρυθμιστικά προς την εντελώς ιδιοτελή κοινωνία, η οποία ήδη έχει αναπτυχθεί σε συνάρ-τηση με τις αναλύσεις της φυσικής κατάστασης.

Στις ιστορικοφιλοσοφικές αναλύσεις του Καντ, η αστι-κή κοινωνία περιγράφεται πάλι ως ανταγωνιστική σφαί-ρα σε αντίθεση προς την ενότητα του κράτους. Στην αντα-γωνιστική κοινωνία επιβάλλεται, εν ανάγκη δια της βίας, ο γενικός νόμος του κράτους, που παρέχει το γενικό νο-μικοθεσμικό πλαίσιο, εντός του οποίου μπορούν να πραγ-ματοποιηθούν τα επιμέρους σχέδια των αστών πολιτών. Αυτή η διχασμένη δομή -μεμονωμένοι αστοί έναντι εξω-τερικής κρατικής γενικότητας- μπορεί να συνδεθεί τελεο-λογικά με την ιδέα της έλλογης κοινωνικοποίησης: Οι αστοί οφείλουν να παύσουν να αντιπαρατίθενται ως μεμο-νωμένοι (singuli) σε μια γενικότητα του κράτους διανοίας και, αντ' αυτού, να αναδειχθούν ως μέλη ενός έλλογου συν-όλου μη ανταγωνιστικών σχέσεων (universi).

Η τελεολογικοποίηση των ενεργειών των μεμονωμέ-νων ατόμων πραγματοποιείται με βάση την μεθοδική προσ-φυγή στον έλλογο χαρακτήρα των θεσμών. Ήδη η καντια-νή ανάλυση της νομιμότητας κατέδειξε ότι η πολιτική


σφαίρα έχει διπλασιαστεί. Νομιμότητα είναι μια γενικό-τητα που διαμεσολαβείται από τον καταναγκασμό· ηθικό-τητα, αντίθετα, είναι το νόμιμο ως κάτι ηθελημένο. Ο Καντ θεωρεί την αστική κατάσταση ως την σχέση μεταξύ αν-θρώπων μέσα σ' έναν λαό, οι οποίοι «έχουν ανάγκη την έννομη κατάσταση [...] μιας συνταγματικής τάξης [...] προ-κειμένου να καταστούν μέτοχοι αυτού που συνιστά δίκαιο» (IV, 429). Το μεμονωμένο άτομο, το οποίο πρόκειται να κα-ταστεί μέτοχος του δικαίου, συμμετέχει στην έννομη γε-νικότητα μέσω αυτής της ανάγκης. Πέραν της «αμοιβαίας επίδρασης», «των εν τοις πράγμασι συναλλαγών» (com-mercium), μία ανάγκη εξωτερικού δικαίου συνδέει αυτό το άτομο με τους άλλους δρώντες. Βάσει αυτής της ανάγκης αποκτά ο πολίτης την δυνατότητα να αναστοχαστεί την φύση των θεσμών και την σχέση του προς αυτούς, και να θέσει ως σκοπό του την πραγμάτωση έλλογων σκοπών στο κράτος. Μπορεί να κατανοήσει το κράτος ως μια ολότητα των προσώπων που βρίσκονται στην αστική κατάσταση ή ως ένα όλο που τελεί σε έλλογη σχέση προς τα μέλη του. Σ' αυτή την προοπτική, το κράτος αποτελεί την πολιτική κοινότητα. Πέραν των εν τοις πράγμασι συναλλαγών τους, οι πολίτες δεν συνδέονται μεταξύ τους μόνο μέσω της γε-νικότητας του νόμου αλλά και μέσω της δράστη ριότητάς τους ως μελών σ' έναν οργανισμό. Όρος της αστικής συγ-κρότησης είναι ωστόσο ο καθορισμός της γενικής μορφής του νόμου.

Η μετατροπή του γενικού σε ένα όλο ελλόγων σχέσεων μέσω «ενεργού» σκοποθεσίας συνιστά την ουσία του πο-λιτικού. Η εισαγωγή της μορφής του πολίτη και του ζητή-ματος της σχέσης ανάμεσα στην αυθορμησία τού πολίτη και στους πολιτικούς θεσμούς μετατοπίζει το μεθοδολογι-κό επίπεδο της ανάπτυξης των εννοιών, στην καντιανή ανά-λυση, από την θεωρία της γενικότητας των κρατικών θε-σμών προς μια θεωρία των πολιτικών σκοπών. Αυτή η με-τατόπιση συνιστά συγχρόνως τον όρο ενός δυνατού καθο-ρισμού της κοινότητας των σκοπών ως υψίστου σκοπού.


Στο μεθοδολογικό επίπεδο μιας πρακτικής θεμελίωσης της πολιτικής κοινότητας, ο Καντ αναπτύσσει την θεωρία του περί κυριαρχίας και περί εξουσιών. Σε μεθοδολογικό επίπεδο συμπίπτει εδώ η κοινωνική δομή του Λόγου (πρβλ. την κατηγορία της κοινότητας) και η ιδεώδης δομή της κρατικής κοινότητας. Η κοινότητα στο κράτος θεμελιώ-νεται στην έλλογη «λαϊκή βούληση» των πολιτών (αυτό σημαίνει ότι θεμελιώνεται στην volonte generale, την γε-νική βούληση, η οποία ταυτίζεται με τον Λόγο). Ο Λόγος, ο οποίος αναπτύσσεται από τον Καντ ως όρος δυνατότη-τας της θεωρητικής γνώσης και ως κανονιστική αρχή για την κατανόηση της ιστορικής τελεολογίας, αναδεικνύεται, στο επίπεδο της πράξης, ως κυρίαρχη θεμελιωτική αρχή της κοινωνίας.

Η κυρίαρχη ενότητα της έλλογης πολιτείας εκφράζε-ται στην ιδέα ενός ανώτατου άρχοντα, η οποία πραγματο-ποιείται μέσω του προσώπου του ιστορικού κυρίαρχου μο-νάρχη. «Αυτός ο ανώτατος άρχων (ο κυρίαρχος) θα είναι όμως μόνο ένα... νοητό αντικείμενο, όσο δεν υπάρχει ακό-μα ένα φυσικό πρόσωπο, που θα αναπαριστά την ύψιστη κρατική εξουσία και θα προσδίδει σ' αυτή την ιδέα την ενέργεια, η οποία επιδρά στην λαϊκή βούληση» (IV, 461). Η πραγματοποίηση της πρακτικής ιδέας, ως ενέργεια που επιδρά στην βούληση, προκύπτει συνεπώς με την εμφάνιση του φυσικού προσώπου του κυριάρχου. Ο κυρίαρχος είναι το πρόσωπο που εγγυάται την ενοποίηση των εξουσιών, στην οποία συνίσταται η «σωτηρία του κράτους» (IV, 437). Η σωτηρία αυτή δεν προσδιορίζεται ωστόσο, κατά το πε-ριεχόμενο, ως ευδαιμονία των πολιτών, πράγμα που θα ήταν δυνατόν στην φυσική κατάσταση ή στην δεσποτεία, αλλά ως κατάσταση της μέγιστης συμφωνίας της συνταγματικής τάξης με αρχές του δικαίου, μια κατάσταση που οφείλει να επιδιωχθεί σύμφωνα προς την κατηγορική προσταγή του Λόγου. Η αστική ενοποίηση συνίσταται στην πραγματο-ποίηση της νομιμότητας, δηλαδή σ' ένα επίπεδο εφαρμο-γής του δικαίου σύμφωνο προς την προσταγή του Λόγου.


Η λογική αιτιολόγηση της θεωρίας του κράτους ως θεωρίας των εξουσιών μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τον τρόπο που θεμελιώνεται η αστική θεωρία νομιμότητας στα πλαίσια της ενότητας της αρχής της μοναρχικής κυριαρ-χίας (αρχής που ασπάζεται δίχως άλλο η θεωρία του Καντ). Η καντιανή θεωρία των εξουσιών έχει ως αφετη-ρία της την αντίληψη, ότι οι εξουσίες αυτές παριστούν την αναγκαία πολιτική μορφή μέσω της οποίας μπορεί να πραγματοποιηθεί ο ύψιστος σκοπός του κοινωνικού αυτο-καθορισμού. Οι εξουσίες τελούν σε σχέση αμοιβαίας συμ-παράθεσης, πράγμα που σημαίνει ότι η μία συμπληρώνει την άλλη, έτσι ώστε να επιτευχθεί η πληρότητα του συν-όλου. Συγχρόνως οι εξουσίες τελούν σε σχέση υπόταξης, πράγμα που σημαίνει ότι η κάθε μία έχει την ιδιαίτερη λει-τουργία και την ιδιαίτερη αρχή της (IV, 435). Συγκρίνονται προς έναν συλλογισμό του πρακτικού Λόγου: «Κάθε κρά-τος περιλαμβάνει τρεις εξουσίες, δηλαδή την γενική ενο-ποιημένη βούληση ως πρόσωπο υπό τριπλή ιδιότητα (trias politica): την εξουσία του άρχειν (κυριαρχία), στο πρόσωπο του νομοθέτη, την εκτελεστική εξουσία, στο πρόσωπο του κυβερνώντος (κατ' ακολουθίαν του νόμου) και την δικαστι-κή εξουσία (για την επιδίκαση στον καθένα του δικού του σύμφωνα με τον νόμο), στο πρόσωπο του δικαστή (potestas legislatoria, rectoria et judiciaria), παρόμοια με τις τρεις προ-τάσεις σ' έναν συλλογισμό του πρακτικού Λόγου: Με την μείζονα πρόταση, η οποία περιέχει τον νόμο εκείνης της βούλησης, την ελάσσονα πρόταση, η οποία περιέχει την προσταγή για την διαδικασία σύμφωνα προς τον νόμο, δη-λαδή την αρχή της υπαγωγής στην βούληση, και την συμ-περασματική πρόταση, η οποία περιέχει την δικαστική απόφαση (την ετυμηγορία της αποφάσεως), για το τι είναι σύννομο στην δεδομένη περίπτωση» (IV, 431-2). Η ιδιάζου-σα λειτουργία των εξουσιών στο κράτος συμπίπτει συνε-πώς με τις αρχές της ανώτερης γνωστικής ικανότητας, δη-λαδή της διάνοιας, της κριτικής δύναμης και του Λόγου. Το κράτος πραγματοποιεί τις ανώτερες γνωστικές ικανό-


τητες στο πρακτικό επίπεδο και ολοκληρώνει μέσα στην ενέργειά του την ενότητά τους. Η νομοθεσία του παρέχει την μείζονα πρόταση της γενικότητας (universalitas), στην οποία υπάγεται ο ιδιαίτερος όρος μέσω ενός ενεργήματος της εκτελεστικής εξουσίας. Το ενέργημα της υπαγωγής ολοκληρώνεται μέσω της (πρακτικής) κριτικής δύναμης. Η κυβέρνηση αναπαριστά στο κράτος την ικανότητα του κρίνειν. Ωστόσο, ο προσδιορισμός αυτής της υπαγωγής (για τις ιδιαίτερες περιπτώσεις αμφιβολίας) επαφίεται στην απονομή της δικαιοσύνης, η οποία, ως έλλογη ικα-νότητα, προσδιορίζει στον καθένα το «δικό του» σ' έναν πρακτικό συλλογισμό. Μέσω αυτής διασφαλίζεται η με-τάβαση από την γενικότητα του νόμου (universalitas) προς ένα σύστημα, το οποίο περιλαμβάνει την ολότητα (univer-sitas) των όρων που προσδιορίζουν την πολιτεία, και δια-σφαλίζει έτσι, τρόπον τινα, την πρακτική τελεολογικο-ποίηση του κράτους διανοίας.

Η μείζων πρόταση προσδιορίζεται σύμφωνα με τα πα-ραπάνω από την πλευρά του διανοητικού-γενικού, όχι από το έλλογο, το οποίο παριστά η δικαστική εξουσία, που προβαίνει απλώς στον έλεγχο της ήδη πραγματωθείσας υπαγωγής σε μια θετική νομοθεσία. Εκφράζεται εδώ και πάλι η ιδιάζουσα φύση του εξωτερικού αστικού φυσικού δικαίου: Ζητούμενο είναι να οδηγηθεί η μορφή της νομι-μότητας στην τελειότητα και όχι να πραγματοποιηθεί ένας υπερατομικός Λόγος ανεξάρτητα απ' αυτήν και άμεσα.

Η έλλογη αρχή είναι ατομική, είναι ο Λόγος του με-μονωμένου ατόμου στην αστική κοινωνία, ο Λόγος που θεσμοποιείται στην απονομή της δικαιοσύνης ως διορθω-τικό μέσο απέναντι στους κινδύνους της αυθαίρετης δρά-σης της κυβέρνησης, η οποία είναι ταγμένη να εφαρμό-ζει τους κανόνες στην αστική κοινωνία και, σ' αυτή την λειτουργία της, ως προς την αφηρημένη γενικότητά της, είναι αναγκαία. Η τελεολογικοποίηση της κοινωνίας δεν μπορεί ως εκ τούτου να πραγματωθεί παρά μόνο στην βάση της μονίμως αναπαραγόμενης διάσπασης ανάμεσα στην


αφηρημένη κρατική γενικότητα και τους μεμονωμένους πολίτες.

Η καντιανή θεωρία του πολιτικού εκθέτει συνεπώς μια ιδιαίτερη θεωρία αντιπροσώπευσης της λαϊκής κυριαρ-χίας, που βασίζεται σε ένα σύστημα απριόρι χωρισμών, αντίστοιχων προς την ίδια την δομή του καθαρού Λόγου. Αυτή η δομή αντιπροσώπευσης μπορεί να καταδειχθεί στις επιμέρους εξουσίες: Για τον Καντ η νομοθετική εξουσία ανήκει μόνο στην ενοποιημένη βούληση του λαού (IV, 432). Από την βούληση αυτή θεωρείται ότι εκπορεύεται κάθε μορφής δίκαιο, πράγμα που σημαίνει ότι μια τέτοια βούληση δεν είναι δυνατόν να αδικεί κανέναν μέσω του νόμου της. Από το γεγονός ότι δεν είναι δυνατόν να αδι-κεί κανείς τον εαυτό του, όσον αφορά αυτά τα οποία ο ίδιος αποφασίζει για τον εαυτό του, ο Καντ συνάγει ότι μόνο η σύμφωνη και ενοποιημένη βούληση όλων, μόνο η γενική λαϊκή βούληση μπορεί να νομοθετεί. Ο όρος της δυνατό-τητας μιας δίκαιης (γενικής) νομοθεσίας είναι όμως η κοι-νότητα, που αποτελεί, όπως είδαμε, μια απριόρι έννοια η οποία αποκλείει την δυνατότητα να διαπράττει κανείς άδι-κο απέναντι στον εαυτό του.'

Αλλά και οι δημόσιοι νόμοι που πηγάζουν από την γε-νική βούληση διαρθρώνονται σύμφωνα προς την τάξη των κατηγοριών. Ως προς την ποσότητα θα πρέπει να συν-τάσσονται με τέτοιο τρόπο ως εάν ο ένας τους είχε απο-φασίσει για όλους και όλοι για τον έναν. Ως προς την ποιό-τητα του σκοπού τους δεν κατευθύνονται προς την ευδαι-μονία αλλά προς την ελευθερία του καθενός να μεριμνά ο ίδιος για την ευδαιμονία του (εν όσω δεν παραβλάπτει την ελευθερία των άλλων). Οι νόμοι αυτοί προορίζονται να συλλάβουν το εξωτερικό πράττειν στην αλληλεπίδραση του μέσα στο κράτος. Η τροπικότητα αυτής της νομοθεσίας πα-ραπέμπει στον αναγκαίο περιορισμό της αστικής ελευθε-

' Η ρουσσωική προβληματική της volonte generale επαναδιατυπώ-νεται εδώ προφανώς πάνω στην βάση της καντιανής μεθοδολογίας.


ρίας προκειμένου να εξασφαλισθεί η διατήρηση της νό-μιμης μορφής της αστικής κοινωνίας.^

Αλλά και η σχέση του νομοθέτη προς την εκτελεστι-κή εξουσία προσδιορίζεται απριόρι σύμφωνα προς τον Λόγο: Ο νομοθέτης μπορεί μεν ως κυρίαρχος να αποπέμ-ψει τον φορέα της εκτελεστικής εξουσίας, να ανασχημα-τίσει την εξουσία του κ.λπ., δεν μπορεί ωστόσο να τον τι-μωρήσει (IV, 435). Και τούτο διότι η ιδιάζουσα φύση της αρχής της εκτελεστικής εξουσίας (της διοίκησης που λαμβάνει αποφάσεις για τα ιδιαίτερα ζητήματα) συνίστα-ται στο να επιβάλλει με καταναγκασμό τις πολιτικές απο-φάσεις και στο να συνιστά εξ ορισμού τον ύψιστο κατα-ναγκασμό στο κράτος. Εν όψει του καταναγκαστικού απριόρι χαρακτήρα της ως εφαρμογής στο πεδίο του πο-λιτικού, δεν μπορεί ποτέ να «επιβληθεί ποινή» στην εκτελεστική εξουσία, γιατί κάτι τέτοιο θα μετατόπιζε την αρχή του καταναγκασμού από την δική της πλευρά προς την νομοθετική εξουσία, και συνεπώς θα ζημίωνε την καθαρότητα της τελευταίας. Μέσω της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική και εκτελεστική, μέσω του χωρισμού σε νόμο και εφαρμογή, μέσα στο αστικό κρά-τος οι συνιστώσες της ελευθερίας και του καταναγκα-σμού μπορούν να αναπτυχθούν σε ένα όλον, το οποίο όμως περιέχει εξ υπαρχής τις διασπάσεις των ανώτερων γνωστικοπρακτικών δυνάμεων, και η δόμησή του ακολου-θεί τον απριόρι συσχετισμό του Λόγου προς τις ιδιαίτε-ρες αρχές της εφαρμογής του. Κατ' αυτό τον τρόπο η ορ-γάνωση της κοινωνίας, που πραγματώνεται μέσω των έλ-λογων ενεργημάτων της δικαστικής εξουσίας, δεν αναι-ρεί ούτε αυτή τον χωρισμό ανάμεσα σε νόμο και εφαρμο-γή στην αστική κοινωνία. Και παρ' ότι η απονομή της δι-καιοσύνης περιλαμβάνει και την τελεολογική αρχή της πραγματοποιήσεως του δικαίου στα επιμέρους, ο λαός

2 Πρβλ. την επιστολή του Καντ στον Jung-Stilling της 1ης Μαρ-τίου 1789, Kants Briefwechsel, τόμος II {Akad. Ausgabe, τόμος XI), σελ. 10.


μπορεί να δικάσει τον εαυτό του μόνο αντιπροσωπευόμε-νος μέσω ενός χωριστού από τον ίδιο δικαστή που έχει αποχωριστεί απ' αυτό (IV, 437).

2. Αυθορμησία των π ο λ ι τ ώ ν και θ ε μ ε λ ί ω σ η των π ο λ ι τ ι κ ώ ν θεσμών

Το σύστημα των χωρισμών και των διαμεσολαβήσεων του Λόγου, με το οποίο ο Καντ θεμελίωσε την θεωρία του περί κράτους, είναι καθοριστικό και για την συγκρότηση των χαρακτήρων και των τρόπων ενεργειών των μεμονωμένων αστών ιδιοκτητών. Ο πολιτικός Λόγος γενικεύει «σημαν-τικές» συμπεριφορές των πολιτών έναντι της αυθεντίας του κράτους και παραμελεί διαφορές που θεωρεί ασήμαντες. Ως εκ τούτου η ανασυγκρότηση της σχέσης πολιτών και κράτους μάς επιτρέπει, συγχρόνως, να κατανοήσουμε τις προτεραιότητες και τις αξιολογήσεις των καντιανών πο-λιτικών αναλύσεων.

Η καντιανή συστηματική ανάπτυξη της σχέσης ανάμε-σα στους μεμονωμένους δρώντες και στην πολιτική γενι-κότητα θεμελιώνεται σε μια ιδιαίτερη έννοια της «αυθορ-μησίας» των ατόμων μέσα στην εγκαθιδρυμένη αστική πο-λιτική κοινωνία. Σε μεθοδολογικό επίπεδο, αυτή η έννοια της αυθορμησίας συνάπτεται προς τις αναλύσεις της υπερ-βατολογικής συστηματικής του Λόγου. Ο αυθόρμητος πο-λίτης ενεργοποιεί την πρωταρχικά δεδομένη ικανότητά του, αναγνωρίζει ότι εκείνες οι κοινωνικές μορφές, που πρόκειται να πραγματοποιηθούν μέσω της ίδιας του της πράξης, συνιστούν πραγματοποιήσεις των δικών του υπερ-βατολογικών δυνατοτήτων. (Στο κείμενό του Για έναν ανώ-τερο τόνο που πρόσφατα εγείρεται στην φιλοσοφία, ο Καντ κάνει λόγο για την φιλόπονη και επιμελή «εργασία του υποκειμένου» να αναλάβει και να αξιολογήσει την ίδια του την -έλλογη- γνωστικοπρακτική ικανότητα, μια εργασία που προηγείται από κάθε χειρωνακτική, κατασκευαστική


εργασία ή από κάθε «σχεδιασμένη ή εργοστασιακού τύ-που μορφοποίηση»· III, 395).

Σ'αυτή την προοπτική, ο Καντ κατανόησε την πολιτι-κή δραστηριότητα ως διαδικασία διαφωτισμού του ανθρώ-πινου γένους. Ο Καντ ορίζει τον διαφωτισμό ως την έξο-δο του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία είναι υπεύθυνος ο ίδιος (VI, 53). Η αιτία αυτής της ανωρι-μότητας είναι η έλλειψη «αποφασιστικότητας» και του «θάρρους» να μεταχειριστεί κανείς την διάνοιά του χωρίς ξένη καθοδήγηση. Ο «ενεργός» πολίτης θα πρέπει λοιπόν να μεταχειρίζεται την «διάνοιά του» και να δημιουργήσει το κράτος διανοίας ως πραγματοποίηση της δικής του αυ-τονομίας. Οφείλει να ερμηνεύει τον κόσμο μέσω της δι-κής του διάνοιας και του δικού του Λόγου. Αυτή η ερμη-νεία περιλαμβάνει καταστάσεις τεχνικής αναμέτρησης με το περιβάλλον, πρακτικού βίου, αλλά και την κατανόηση και ερμηνεία της παράδοσης και των κειμένων (VI, 315).

Η ερμηνεία αυτή αναφέρεται στον συγκεκριμένο χα-ρακτήρα του πολιτευόμενου πολίτη. Η ενεργητικότητά του εντάσσεται στην ολότητα του Λόγου και αναπαράγει επί-πεδα του Λόγου και αντινομίες του Λόγου. Η ανάλυση της αυθορμησίας του πολίτη αλλά και εκείνη των κοινωνικών τάξεων, και της σχέσης των κρατικών αρχών προς τους πολίτες, μπορούν ως εκ τούτου να ανασυγκροτηθούν, σε μεθοδολογικό επίπεδο, ως αναλύσεις της δομής του Λόγου.

Για τον Καντ πολίτες είναι εκείνα «τα μέλη μιας κοι-νωνίας (societas civilis), δηλαδή ενός κράτους, που συνε-νώνονται για να κάνουν δυνατή την νομοθεσία» (IV, 432). Τα «νομικά κατηγορήματά» τους είναι: α) η νόμιμη ελευ-θερία, που συνίσταται στο να υπακούουν οι πολίτες μόνο σ' εκείνους τους νόμους, στους οποίους έχουν δώσει την συγκατάθεσή τους· β) η ισότητα, δηλαδή το να μην ανα-γνωρίζεται καμιά ανώτατη αρχή μέσα στον λαό, «παρά μόνο εκείνη, την οποία οι ίδιοι οι πολίτες έχουν την ηθι-κή ικανότητα να δεσμεύουν βάσει του δικαίου» (ένθ. αν.)· γ) η αυτοτέλεια, το να μην οφείλουν την ύπαρξη και την


αυτοσυντήρησή τους στην βούληση κάποιου άλλου, παρά μόνο στα δικά τους δικαιώματα και δυνάμεις. Αυτά τα κα-τηγορήματα αντιστοιχούν προφανώς προς τις εξουσίες και καταδεικνύουν την θέση του πολίτη έναντι του κράτους: Η νομοθεσία αναδεικνύεται ως αυτοκαθορισμός, η εκτε-λεστική εξουσία ως αυτοπεριορισμός, η απονομή της δι-καιοσύνης ως αυτοτέλεια στις υποθέσεις που σχετίζονται με το δίκαιο. Η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη εξαρ-τάται μέν από «την ψηφοδοσία», αυτή όμως η ικανότητα δεν αναγνωρίζεται σε κάθε μέρος της κοινωνίας, παρά μόνο στα οργανικά μέλη της «γενικής πολιτικής κοινότη-τας». Ως τέτοιο μέλος νοείται εκείνος ο πολίτης, ο οποίος «εξ ιδίας βουλήσεως θέλει να αποτελεί μαζί με άλλους δρων μέρος στην κοινότητα» (IV, 432-3). Αυτό το .κριτήριο καθιστά αναγκαία την διάκριση ενεργού και παθητικού πολίτη, ενώ η έννοια του παθητικού πολίτη φαίνεται να αντιφάσκει προς την έννοια του πολίτη εν γένει.

Το πώς οι πράξεις και τα κίνητρα των επιμέρους δρών-των σχετίζονται με την εγκαθιδρυμένη αστική τάξη είναι μια προβληματική, με αφετηρία την οποία μπορούμε να αναπτύξουμε το ζήτημα της αυθορμησίας ή παθητικότητας των πολιτών από την πλευρά του δυϊσμού μεταξύ πρακτι-κοτελεολογικής και θεωρητικής μεθόδου. Η βούληση να είναι κανείς ενεργός, δηλαδή να θέλει μια νόμιμη τάξη, οδηγεί τους πολίτες στην συγκρότηση μιας πρακτικοτε-λεολογικής κοινότητας. Η παθητικότητα παραμένει αντί-θετα εντός των ορίων της αφηρημένης γενικότητας, η οποία εγγυάται τουλάχιστον την διατήρηση της σφαίρας της νομιμότητας. Τα ενεργά μέλη «οργανώνουν» την πο-λιτεία, τα παθητικά «διαβιούν» σε αυτήν, απολαμβάνοντας μέσα της μόνο την «φυσική» ελευθερία (σύμφωνα προς το εσωτερικό φυσικό δίκαιο: ως άνθρωποι), αλλά όχι την πο-λιτική ελευθερία και ισότητα. Βρίσκονται συνεπώς σε μια οιονεί φυσική κατάσταση, διότι ζουν σε μια αστική πολι-τική κοινωνία, αλλά όχι από δική τους πρωτοβουλία, δη-λαδή έχουν εξαναγκασθεί από τα ενεργά μέλη να προσχω-


ρήσουν σε αυτήν. Ο Καντ τους αποκαλεί «εταίρους μέσα στο κράτος». Γι' αυτούς υφίσταται ωστόσο η «φυσική απαί-τηση» της δυνατότητας μιας μετάβασης από την παθητι-κή στην ενεργό κατάσταση (IV, 434).

Η αστική κοινωνία ως «οργανισμός», με την έννοια της διανοητικής και έλλογης τελεολογικής κριτικής δύναμης, αποτελείται σύμφωνα με τα ανωτέρω από «οργανωτές», οι οποίοι κατέχουν την βούληση να διαβιούν ενεργά στην-κοινότητα, και από «παθητικούς αποδέκτες», για τους οποίους απαιτείται μονάχα να υφίσταται η απροσδιόριστη δυνατότητα της ενεργοποίησης.

Στο ιδεαλιστικό κριτήριο της βούλησης να είναι κα-νείς ενεργός προστίθεται το υλιστικό κατηγόρημα της δυ-νατότητας να είναι κανείς ενεργός. Ενεργά μέλη της κοι-νωνίας είναι συνεπώς μόνο εκείνοι οι ανεξάρτητοι πολί-τες που ζουν από την «δική τους δραστηριότητα». Το κοι-νωνικοφιλοσοφικό ιδεώδες που υποτίθεται εδώ είναι προ-φανώς μια κοινότητα ανεξάρτητων ιδιοκτητών, που συγ-κροτούν την αστική πολιτική κοινωνία. Ομως σε αυτή την κοινωνία υπάρχουν, δίπλα στους ενεργούς πολίτες, τα εξαρτημένα από αυτούς άτομα. Σε επίπεδο λογικής σχέ-σεων, ο Καντ συνδέει μεταξύ τους τις δυο ομάδες βάσει της λογικής σχέσης ουσίας και συμβεβηκότος. Στην θεω-ρητική φιλοσοφία, το συμβεβηκός χαρακτηρίζεται ως κάτι που «ενυπάρχει» στην ουσία (Inhärenz). Τα παθητικά μέρη της πολιτικής κοινότητας, που δεν κατέχουν αστική προ-σωπικότητα, τρόπον τινα «ενυπάρχουν» μόνο στην αστι-κή ουσία. Παραδείγματα τέτοιων μελών της κοινωνίας εί-ναι ο μαθητευόμενος βοηθός του εμπόρου, ο (ιδιωτικός) υπηρέτης, ο ανίκανος προς δικαιοπραξία, οι γυναίκες και εν γένει καθένας που «είναι εξαναγκασμένος να συντηρεί την ύπαρξή του, όχι με βάση την δική του δραστηριότη-τα, αλλά βάσει της εξουσιαστικής διάθεσης άλλων (εκτός αυτής του κράτους)» (IV, 433).

Ήδη στις αναλύσεις της εξωτερικής κτήσης γίνεται διάκριση ανάμεσα στην σχέση που έχουν μεταξύ τους οι


εμπράγματοι κάτοχοι και στην σχέση που έχουν αυτοί προς τους μη κατόχους. Οι σχέσεις μεταξύ εμπραγμάτων κατόχων αποτελούν ουσιαστικές σχέσεις σύμφωνα προς το εμπράγματο δίκαιο. Συνίστανται στον αμοιβαίο απο-κλεισμό της κατοχής, αλλά και στην «επικοινωνία» (συν-αλλαγή), που θεμελιώνεται στην πρωταρχική συναίνεση για κοινοτική συμβίωση. Οι σχέσεις των κατόχων προς τους μη κατόχους είναι κυρίως σχέσεις συμβατικής εξάρ-τησης, όπως είναι η σχέση μεταξύ κυρίου και «μισθωτού»: μια σχέση αιτιώδους εξάρτησης. Στο κεφάλαιο «Δογματι-κή διάκριση όλων των δικαιωμάτων κτήσης βάσει συμβά-σεων» (IV, 397-400), ο Καντ κατατάσσει την σύμβαση μι-σθού στις συμβάσεις αμοιβαίας κτήσης, συνεπώς την θεω-ρεί «επαχθή σύμβαση», και ειδικότερα την κατατάσσει στην κατηγορία της παραχώρησης εργασίας με εκμίσθω-ση (Verdingung: locatio conductio). Η σύμβαση μισθού (loc-atio operae) είναι η «εκούσια εκχώρηση της χρήσης των δυνάμεών μου σε έναν άλλον για μια προσδιορισμένη τιμή (merces)». Ο εργάτης, ο οποίος προσλαμβάνεται μέσω αυ-τής της σύμβασης, ονομάζεται υπηρέτης επί μισθώ. Απ' αυτό διακρίνονται οι εξαρτημένοι υπηρέτες (imperantis et subiecti). Η δική τους σύμβαση είναι προσωπική σύμβαση εμπραγμάτου φύσεως και φέρει σε απευθείας εξάρτηση τους εξαρτημένους υπηρέτες από τον οίκο.

Η κοινωνική διαφοροποίηση σε τάξεις πραγματώνεται για τον Καντ, σύμφωνα με όσα ελέχθησαν μέχρι τώρα, κατά το κριτήριο της ουσιαστικότητας ή συμπτωματικότη-τας του πολιτικού πράττειν. Ωστόσο αυτή η πολιτική βάση θεμελίωσης έχει ως αναγκαίο υπόστρωμα την σχέση ιδιο-κτησίας. Μη ουσιώδη (μη σημαντικά) μέλη της κοινωνίας υπόκεινται στον γενικό νόμο με όρους λογικής υπαγωγής, ενώ αντίθετα ουσιώδη (αστικά) μέλη της κοινωνίας θεω-ρείται ότι θα ενεργοποιηθούν και θα μεταβάλουν την αφη-ρημένη κοινωνική γενικότητα σε όλον. Θα πρέπει εδώ να παρατηρηθεί ότι η κοινωνική ανισότητα θεμελιώνεται πο-λιτικά και ότι, λογικά ιδωμένη, δραστηριοποιείται εντός


της διαφοράς μεταξύ θεωρητικού και τελεολογικού στοι-χείου, χωρίς να αναφέρεται ακόμη σαφώς στην πρωταρ-χική διάσπαση μεταξύ ανώτερης και κατώτερης γνωστι-κοπρακτικής ικανότητας.

Μέχρι τώρα, στην ανάλυσή μας της σχέσης ενικού και γενικού, είχαμε ως αφετηρία τον χαρακτήρα του «πολίτη», θέλοντας να διασαφηνίσουμε τις μεθοδολογικές συνεπα-γωγές των χαρακτηριστικών (ουσιωδών ή συμπτωματικών) δυνατοτήτων του πράττειν μέσα στα πλαίσια της δομής του Λόγου. Στην περαιτέρω ανάπτυξη της καντιανής θεμελίω-σης του πολιτικού θα πρέπει, ωστόσο, να λάβουμε υπ' όψη, ότι η ενεργητικότητα των πολιτών στην ολότητά της συλ-λαμβάνεται από τον Καντ ως «ύλη» της ενεργητικότητας του κράτους (δια της οποίας αντιπροσωπεύονται οι πολί-τες). Το πολιτικό, όπως προσδιορίζεται διττώς ως αστικοί κρατικοί θεσμοί (αντιπρόσωπος) και μεμονωμένοι πολίτες (αντιπροσωπευόμενοι), συσχετίζεται σε μεθοδολογικό επί-πεδο προς την θεμελιωτική για το καντιανό μεθοδολογι-κό εγχείρημα διάκριση των υπερβατολογικών γνωστικο-πρακτικών ικανοτήτων σε κατ' αίσθησιν προσδιορισμένες και σε νοητικές. Στις αναλύσεις του για την θεμελίωση του ποινικού δικαίου και της πολιτικής νομιμοποίησης του κράτους, ο Καντ αναπτύσσει συστηματικά τις συνέπειες από αυτή την διάκριση για την αστική θεωρία του δικαίου και για την πολιτική.

Προκειμένου να θεμελιώσει την θεωρία του κράτους, ο Καντ ανατρέχει στον διπλό προσδιορισμό του πολίτη ως μέλους του κράτους και ως μέρους της κοινωνίας. Για την θεμελίωση του ποινικού δικαίου, ο διπλός αυτός προσδιο-ρισμός σημαίνει ότι ο μεμονωμένος πολίτης θα πρέπει να προχωρήσει ως (συν)νομοθέτης του ποινικού νόμου σε μια σχέση προς τον ίδιο τον εαυτό του ως ενδεχομένως εγκλη-ματικού υπηκόου. Οι δυο πλευρές αυτής της σχέσης αντι-φάσκουν μεταξύ τους: Το έγκλημα συνιστά παράβαση του δημοσίου νόμου και προσβάλλει τον γενικό χαρακτήρα του προσδιορισμού του πολίτη (IV, 452). Αίρει την τάξη


που προσδιορίστηκε μέσω του νόμου σε μια ιδιαίτερη πε-ρίπτωση, επιβάλλει την μεμονωμένη βούληση με το κύρος του δικαίου. Ο εγκληματίας και ο νομοθέτης δεν μπορούν συνεπώς να συμπέσουν σε ένα πρόσωπο: «Εγώ, ως συννο-μοθέτης, που υπαγορεύω τον ποινικό νόμο, είναι αδύνατον να είμαι το ίδιο πρόσωπο, το οποίο τιμωρείται ως υπήκοος σύμφωνα προς τον νόμο». (IV, 457). Ο Καντ ανάγει τον δυϊ-σμό του νομοθέτη και του εγκληματία στην διάσπαση του αστικού προσώπου σ' ένα μέρος που προσδιορίζεται κατ' αίσθησιν και σ' ένα άλλο που προσδιορίζεται πρακτικο-νοητικά. Στον βαθμό που το πρόσωπο είναι προσδιορίσι-μο εμπειρικοαισθητικά είναι ως προς την δυνατότητα εγκληματικό, αλλά ως νοητικό συνιστά μέλος της νομο-θεσίας. Ο καθαρός νομοθετών Λόγος σε ένα πρόσωπο (homo noumenon) οφείλει να υποτάξει στον νόμο το ικανό να εγκληματήσει άτομο (homo phaenomenon). To «νοητι-κό» πρόσωπο υπάρχει ως δικαστήριο στην αστική κοινω-νία, το οποίο υπαγορεύει στο εμπειρικό-εγκληματικό πρό-σωπο την ποινή εν είδει αντιποίνων για την παραβίαση της γενικότητας του Λόγου.

Ακριβώς λόγω της έλλογης θεμελίωσης αυτού του ενεργήματος αντιποίνων, ο Καντ επιμένει στην αναγ-καιότητα της εκτέλεσής του ακόμα και όταν το «λαϊκό αί-σθημα» το αντιλαμβάνεται ως πολύ σκληρό ή και «άδικο». Σ' αυτές τις περιπτώσεις καταδεικνύεται για τον Καντ η αναγκαιότητα να ωριμάσουν η «κατώτερη» κοινωνική ικα-νότητα, το αδιαμόρφωτο λαϊκό αίσθημα και η λαϊκή υπο-κειμενικότητα, και να αποκτήσουν την σταθερότητα των νοητικών προσδιορισμών, ως αντίθετο των οποίων εμφα-νίζονται όλες αυτές οι εκδηλώσεις μιας κατάστασης ανω-ριμότητας.

Οι αναλύσεις αυτές μάς αποκαλύπτουν μια μετάθεση της έμφασης εντός του πλέγματος θεμελίωσης: Αφετηρια-κό σημείο της καντιανής προβληματικής είναι ο διττός προσδιορισμός του προσώπου, που αντιστοιχεί στον δυϊ-σμό του αισθητού και του νοητού Εγώ. Η έρευνα καταδει-


κνύει, ωστόσο, ότι το πράττειν υπό την επίδραση των αι-σθήσεων μπορεί να θεωρηθεί ως «υλικό» των θεσμών του Λόγου, μόνο στον βαθμό που δεν συγκρούεται προς τους κανόνες του, στην αντίθετη περίπτωση καθίσταται εγκλη-ματικό. Το μεθοδολογικό εγχείρημα του Καντ προτίθεται να αποκλείσει την περίπτωση, ενέργειες, οι οποίες προ-σανατολίζονται προς την αισθητικότητα και τα πάθη και συγκρούονται προς τους θεσμούς, να ισχύουν ως ενεργή-ματα ενός θεμελιακού έλλογου προσώπου (είναι υποχρεω-μένο συνεπώς να προϋποθέσει σιωπηρά την ύπαρξη μιας διακριτής, «εγκληματικής» προσωπικότητας, επηρεασμέ-νης από τις αισθήσεις, η οποία οφείλει να παραμεριστεί).

Αφού η ανάλυση καθόρισε ως «μη ουσιώδη» την πλευ-ρά του εγκλήματος, δεν στρέφει το ενδιαφέρον της σε πρό-σωπα άμεσα υποταγμένα στην αίσθηση και εγκληματικά αλλά σε πρόσωπα που μπορούν να επηρεάζονται από κατ' αίσθησιν κίνητρα, δηλαδή στα παρορμητικά λαϊκά στρώ-ματα, που τείνουν ευήκοον ους προς επιχειρήματα της κατά περιεχόμενο δικαιοσύνης. Αυτά τα στρώματα θα πρέ-πει να οδηγηθούν μέσω παιδαγωγικών διαδικασιών στο σημείο να αποδεχθούν τον υφιστάμενο φορμαλισμό και να καταστούν ενεργοί πολίτες.

Ως κριτήριο κοινωνικά ενεργού δραστηριότητας προσ-διορίζεται στις καντιανές αναλύσεις η ίδια η μορφή του πολιτικού.^ Η «ενεργητικότητα» του πολίτη αποδεικνύε-ται ως ενεργός σχέση προς τις εξουσίες του κράτους (IV, 432), ως ενεργός πολιτική τοποθέτηση υπέρ των εγκαθι-δρυμένων θεσμών. Έναντι της ενέργειας των μεμονωμέ-νων πολιτών, η ενέργεια του κράτους είναι ωστόσο συν-δεδεμένη με τον καταναγκασμό εν όψει της εκτέλεσής της

^ Η αντιστροφή ανάμεσα στο «παθητικό» και στο «ενεργητικό» στοιχείο μέσω του κράτους τροποποιεί και τα κριτήρια διάκρισης ανά-μεσα στους πολίτες. Οι υπηρέτες, για παράδειγμα, δεν είναι πολίτες, αναγνωρίζονται όμως ως τέτοιοι, όταν βρίσκονται στην υπηρεσία του κράτους (IV, 433).


και έχει την δυνατότητα αποτελεσματικής επιβολής. Ωστόσο αυτό δεν θα πρέπει να έρχεται σε αντίθεση προς την σύλληψη του ενεργού αστού στην οποία θεμελιώθη-κε η καντιανή ανάλυση. Στην μεθοδολογική βάση της έλ-λογης θεμελίωσης, το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στην πολιτική ενέργεια του μεμονωμένου ατόμου και του κρά-τους τίθεται ως ζήτημα της αντιπροσώπευσης του πολίτη μέσω των θεσμών της πολιτικά έλλογης κοινότητας. Η δυ-νάμει ενεργητικότητα του πολίτη εκφράζεται μέσα στο κοινό και δημόσιο (ρεπουμπλικανικό) πολίτευμα. Ο κοι-νός και δημόσιος χαρακτήρας αυτού πραγματώνεται ως πολιτική αξία από την καταφατική τοποθέτηση του πολί-τη έναντι των θεσμών και την ενεργό σύμπραξή του σ' αυ-τούς. Στην καντιανή θεμελίωση της πολιτικής αυτή η «υποκειμενική» συνιστώσα, που εκπληρώνει πρακτικά τους θεσμούς, είναι αποφασιστικής σημασίας (πιο αποφα-σιστικής απ' ό,τι, λ.χ., στην εγελιανή θεμελίωση των θε-σμών στην Φιλοσοφία του Δικαίου). Και τούτο ακριβώς διότι η καντιανή θεμελίωση δεν γνωρίζει καμιά υψηλότερη ηθι-κή βαθμίδα από τον πρακτικό Λόγο του μεμονωμένου ατό-μου. Αν λείψει η υποκειμενική ηθικοπρακτική ολοκλήρω-ση του πράττειν, οι θεσμοί αποδεικνύονται συνιστώσες ενός μοναρχικού πολιτεύματος που υπάγει τα υποστρώματα στον σχηματισμό. Ο Καντ θεωρεί ότι η μοναρχία, παρ' όλο που συνιστά την απλούστερη και καλύτερη πολιτειακή μορφή για την εφαρμογή του δικαίου, είναι ωστόσο συγ-χρόνως πιο επικίνδυνη για τους υπηκόους. Η ενοποίηση του λαού μέσω αναγκαστικών νόμων εμφανίζεται σ' αυτήν σαν «ένα μηχανικό έργο». Η αρχή που διέπει την μοναρ-χία, ότι «όλοι οφείλουν να [είναι] παθητικοί μέσα στον λαό, και να υπακούουν σε Έναν, ο οποίος βρίσκεται υπε-ράνω αυτών» εμποδίζει τους «υπηκόους να γίνουν πολίτες» (IV, 462).

Σε αντίθεση όμως προς την θεωρητική φιλοσοφία, στην κοινωνική φιλοσοφία «ο μηχανισμός» δεν θα πρέπει να «εφαρμοσθεί» σε μια παθητική πολλαπλότητα, αλλά να


διαμορφωθεί αντίστοιχα προς την ενεργητικότητα των ευ-ρισκομένων σε αλληλόδραση πολιτών (εδώ προξενεί φυ-σικά εντύπωση ότι, ως προς την διάκριση μεταξύ δημοκρα-τικού και μοναρχικού σχήματος θεμελίωσης του πολιτι-κού, θεωρείται σημαντική μόνο η συνιστώσα της συνειδη-τής ηθικοπρακτικής ολοκλήρωσης του πράττειν των πο-λιτών, όχι και ο δημοκρατικός έλεγχος της εκτελεστικής εξουσίας).

Έναντι της μοναρχικής αρχής που δρά κατά «σχημα-τικό» τρόπο, η ρεπουμπλικανική αρχή εγγυάται την ε-λεύθερη δράση των ενεργών (ουσιών) και των προς ενερ-γοποίηση (μη-ουσιωδών, «ενυπαρχόντων») υποστρωμάτων εντός των ορίων του Λόγου. Η εν λόγω ενεργητικότητα δεν συμπίπτει με την εγωιστική οικονομική δράση των αστών, μέσω της οποίας αναπαράγεται η κοινωνία, αλλά σχετίζεται προς την δράση των πολιτών. Σύμφωνα προς τις πολιτικές μορφές που εκφράζουν τις σημαντικές για τον Λόγο συνιστώσες της αστικής πολιτικής κοινωνίας, αυτή η κοινωνία εμφανίζεται ως μια αυτοπαραγόμενη σχέση μεταξύ ανώτατης αρχής και υπηκόων, ως σχέση του λαού προς τον ίδιο τον εαυτό του. Η ανώτατη αρχή συμπίπτει με τον λαό, εφ' όσον ενοποιείται σύμφωνα με τους νόμους της ελευθερίας, ενώ χωρίς αυτούς τους νόμους δεν μπορεί να υπάρξει παρά ως εμπειρικό άθροισμα μεμονωμένων υπηκόων. Η θεμελίωση αυτού του σχήματος στον νόμο της ελευθερίας του Λόγου καταδεικνύει ότι η κατασκευή θε-μελιώνεται στην ιδέα της κατάφασης και της ενεργού πραγματοποίησης της έλλογης μορφής από την πλευρά των υπηκόων. Η καντιανή συστηματική ανάπτυξη ανακα-λύπτει σ' αυτή την ιδέα το έλλογο νόημα της παραδοσια-κής φυσικοδικαιικής ιδέας ενός πρωταρχικού κοινωνικού συμβολαίου: «Το ενέργημα μέσω του οποίου ο λαός αυτο-συγκροτείται σε κράτος, ή μάλλον μόνο η ιδέα αυτού του ενεργήματος, σύμφωνα προς την οποία και μόνο μπορεί να νοείται η νομιμότητα αυτού του ενεργήματος, συνιστά το πρωταρχικό συμβόλαιο, σύμφωνα προς το οποίο όλοι (om-


nes et singuli) μέσα στον λαό εγκαταλείπουν την εξωτερι-κή ελευθερία τους, προκειμένου αμέσως να την επανακτή-σουν ως μέλη μιας πολιτικής κοινότητας, δηλαδή του λαού θεωρουμένου ως κράτους (universi)» (IV, 434).

Αυτή η κοινωνικοφιλοσοφική εξήγηση της έλλογης δομής της πρακτικής κοινότητας έχει συνέπειες για τον προσδιορισμό του περιεχομένου και των ορίων του κρα-τικού πράττειν. Ετσι το κράτος δεν έχει απέναντι στους πολίτες το δικαίωμα «να τους κάνει ό,τι θέλει, θεωρώντας τους κάτι δικό του (ιδιοκτησία του)» με το επιχείρημα ότι αυτό το ίδιο και μόνο τους «έκανε» πολίτες (IV, 468). Αυτό το επιχείρημα ισχύει σε σχέση προς τα εξωτερικά πράγ-ματα, τα οποία μπορούν να καταστούν αντικείμενα κατο-χής, όχι όμως σε σχέση προς τους πολίτες, οι οποίοι θα πρέπει να ενεργοποιηθούν ως νομοθέτες και να παράσχουν δια των αντιπροσώπων τους την ελεύθερη συγκατάθεσή τους στις πράξεις της πολιτείας. Ο κυρίαρχος μπορεί να εξαναγκάσει τον λαό να κάνει κάτι (π.χ. πόλεμο), μόνον όμως βάσει του καθήκοντός του απέναντι στον λαό. Ενερ-γεί ως εάν είχε δώσει ο λαός την συγκατάθεσή του για τις ενέργειές του (εδώ δεν πρέπει να προϋποτεθεί μια παθη-τική, αλλά μια «αυτενεργός» συγκατάθεση· IV, 467 κ.επ.).

Μέσω της θεμελιακής για τις αναλύσεις αυτές θεωρίας της πολιτικής αντιπροσώπευσης, ο Καντ συσχετίζει την προβληματική του προς τον φορμαλισμό του Αόγου ως πρακτικό σκοπό των πολιτών. Οι καντιανοί χωρισμοί των γνωστικοπρακτικών ικανοτήτων πραγματώνονται στην πολιτική κοινωνία, στην οποία και εντοπίζεται η «ουσιώ-δης δομή» του κοινωνικού. Αντίθετα, οι προσδιορισμοί του κοινωνικού και οικονομικού πράττειν έχουν την θέση απλώς μιας επιτρεπτής, αυτοφυούς βάσης των πολιτικών μορφών. Εντός της πολιτικής θεμελιωτικής δομής της κοι-νωνίας, οι χωρισμοί ανάμεσα στην μορφή και στην ύλη, ανάμεσα στην ανώτερη και στην κατώτερη γνωστικοπρα-κτική ικανότητα ανακύπτουν ως διακρίσεις του Λόγου. Στην βάση αυτών τίθεται λοιπόν για τον Καντ το πρόβλη-


μα της πολιτικής αγωγής και διαμόρφωσης των κατώτερων κοινωνικών δυνάμεων. Προκειμένου να μη μετατραπεί η μορφή του πολιτικού Λόγου σε μια μηχανική-κατασταλ-τική μορφή υπαγωγής, η μορφή αυτή θα πρέπει να κατα-στήσει δυνατή την διαμόρφωση και την ανάπτυξη των κα-τώτερων δυνάμεων. Με την σειρά της, η διαμόρφωση αυτή θα πρέπει να πραγματωθεί κάτω από μια ενιαία πολιτική αρχή γενικότητας. Η διαμόρφωση ενός όλου πραγματώνε-ται υπό την προϋπόθεση, ότι τα μεμονωμένα στοιχεία ενεργοποιούνται και είναι σε θέση να αρνηθούν τις ιδιαί-τερες ανάγκες τους μέσα στην ενεργητικότητά τους, και να τεθούν «καθαρά» ως μορφή της γενικότητας. Μέσω των διαμορφωτικών δυνάμεων της κοινωνίας θα αναιρεθεί εν τέλει η ιδιαιτερότητα των στιγμών και θα τεθεί η έλλογη πολιτική ενότητά τους. Η έννοια της γενικότητας προσι-διάζει στην μορφή της υπαγωγικής λογικής, δηλαδή στην μορφή που διαμορφώνει το ιδιαίτερο. Ωστόσο εδώ η έν-νοια αυτή, απαλλαγμένη από την υπαγωγική της λειτουρ-γία, τίθεται ως αυτοσκοπός."^

Η καντιανή κατασκευή αποκλείει συνεπώς δύο λογιών συνιστώσες, ως μη σημαντικές στο επίπεδο της αναπαρά-στασης της εγκαθιδρυμένης αστικής κοινωνίας: Αφ' ενός, όσες διαφοροποιούνται απ' αυτήν γιατί συσχετίζονται προς το εγωιστικό κοινωνικό πράττειν των αστών ιδιοκτη-τών, αφ' ετέρου, συνιστώσες της κοινωνικής συγκρότησης μέσω εξαρτημένης εργασίας. Αυτές οι «μη σημαντικές συνιστώσες» του αστικού πράττειν ερμηνεύονται ως κα-ταγόμενες από την φυσική κατάσταση, ως κοινωνικοοικο-νομικά υποστρώματα των πολιτικών μορφών,^ υποστρώμα-

Πρβλ. Η. Rickert, Kant als Philosoph der modernen Kultur, Τυβίγ-γη 1924, σζλ. 29. Κατά τον Ρίκερτ η κατώτερη γνωστικοπρακτική ικα-νότητα δεν μπορεί να αναπτυχθεί παρά μόνο μέσω του «εξορθολογι-σμού». Αυτός ο εξορθολογισμός, ως εξαρτώμενος από το ιστορικό επί-πεδο της κοινωνίας, ερμηνεύεται από τον Ρίκερτ στην βάση της θεω-ρίας του του πολιτισμού και της κοινωνιολογίας.

^ Ο Καντ αναφέρεται στην οικονομία, στο εμπόριο και την επι-


τα τα οποία βασίζονται στον ανταγωνισμό και στην α-κοι-νωνικότητα. Η όλη κατασκευή διέπεται από την προσδο-κία ότι τα στοιχεία απόκλισης που χαρακτηρίζουν τα κα-τώτερα στρώματα θα μπορέσουν να παραμεριστούν κατά την διαδικασία αστικοποίησης των στρωμάτων αυτών μέσω της μόρφωσης τους.

3. Α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ σ η και π ο λ ι τ ι κ ό σ ύ ν τ α γ μ α

Η διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στην αυθορμησία του πολιτικοποιημένου αστού και στους ενεργούς, εντός της κοινωνίας, πολιτικούς θεσμούς παρέχει την δυνατότητα να θεμελιωθεί μεθοδολογικά η μορφή του κράτους. Κατά την θεμελίωση αυτή θα χρησιμεύσει ως αφετηρία η δομή αντι-προσώπευσης που εντοπίσαμε, η οποία στην καντιανή ανάλυση διαμεσολαβεί το πολιτικοθεσμικό πλαίσιο με την βαθμίδα του ατομικού πρακτικού Λόγου. Η ανάλυση προϋ-ποθέτει την πραγματικότητα ενός όντος προικισμένου με ελευθερία, το οποίο «σύμφωνα με την τυπική αρχή της βου-λήσεώς του δεν μπορεί και δεν πρέπει να αιτείται για τον λαό, στον οποίο το ίδιο ανήκει, παρά μόνο μια κυβέρνη-ση στην οποία αυτό είναι συν-νομοθέτης». Η νομοθεσία του συνιστά μια πρακτική «ιδέα, η πραγματοποίηση της οποίας περιορίζεται στον όρο της συμφωνίας των μέσων της προς την ηθικότητα» (VI, 360 σημ.). Λυδία λίθος του ελλόγου χαρακτήρα κάθε νόμου είναι η ιδέα της αυτονο-μίας που περιέχεται στο ερώτημα, αν ένας λαός θα μπο-ρούσε να επιβάλει στον ίδιο τον εαυτό του έναν τέτοιο νόμο. Η αρχή αυτή θα πρέπει να ισχύει συγχρόνως και ως οδηγητικό νήμα για τον αρχηγό του κράτους που ασκεί την εξουσία αντιπροσωπεύοντας τον λαό.

κοινωνία, ως σε πραγματικούς όρους, που εμποδίζουν να θιγεί η πολι-τική ελευθερία· πρβλ: «Idee zu einer allgemeinen Geschichte in welt-bürgerlicher Absicht» (VI, 46)· [μτφ. Δοκίμια, Δωδώνη, Αθήνα 1971, σελ. 24 κ.επ.].


Ο αυτοπροσδιορισμός του μεμονωμένου ατόμου συμ-πίπτει εδώ με την έλλογη διαμόρφωση του πολιτικού θε-σμού. Συνίσταται στην μετατροπή της μορφής του Λόγου σε πολιτική πραγματικότητα. Για την θετική νομοθεσία τούτο σημαίνει, ότι οι «καταστατικοί» νόμοι θα πρέπει να εναρμονίζονται με τους έλλογους νόμους, και οι προστα-γές του κράτους, οι οποίες έχουν μηχανικό χαρακτήρα και συνδέονται με τον εξωτερικό καταναγκασμό, θα μπορούν να μετατρέπονται σε ηθικές προσταγές. Ο αυτόνομος Λό-γος θέτει το πρόβλημα της ίδιας του της εφαρμογής στην σφαίρα του δικαίου. Διερευνήσαμε αυτό το πρόβλημα ως ζήτημα της νομιμότητας, δηλαδή ως ζήτημα που αφορά την συνταγματική τάξη μιας εγκαθιδρυμένης αστικής κοινω-νίας, επί της οποίας πρόκειται να θεμελιωθεί κάθε θετική νομοθεσία. Στην πολιτική κοινωνία θα πρέπει ωστόσο, πέρα από την εξωτερική νομιμότητα, να είναι εγγυημένη και η δυνατότητα ελεύθερης ανάπτυξης των γνωστικοπρα-κτικών δυνάμεων του ανθρώπου, που θα μπορέσει να οδη-γήσει στην πλήρη πραγματοποίηση της δομής του Λόγου.

Στην πολιτική θεωρία, η ένταση ανάμεσα στον εξωτε-ρικό θετικό χαρακτήρα των θεσμών και στην απαίτηση για ελεύθερη ανάπτυξη των κοινωνικών δυνάμεων, που ενερ-γούν μέσα στην πολιτεία, τίθεται ως κριτική προς την πο-λιτεία αυτή, στον βαθμό που η ίδια συγκροτείται ως μη-χανισμός με αποκλειστικό σκοπό την προσαρμογή του κοινωνικού πράττειν προς τους υπάρχοντες θεσμούς, προς τις δομές διακυβέρνησης και διοίκησης, και προς την θε-τική νομοθεσία: «Καταστατικά και τυπικές διατάξεις, αυτά τα μηχανικά εργαλεία που επιβάλλονται στην έλλογη χρή-ση και οδηγούν μάλλον στην κατάχρηση των φυσικών χα-ρισμάτων του ανθρώπου, αποτελούν τις αλυσίδες που εξα-σφαλίζουν την διαρκή ματαίωση της ωριμότητας» (VI, 54). Ο Καντ αντίθετα απαιτεί από το κράτος να καταστήσει δυ-νατή την ανάπτυξη των «φυσικών χαρισμάτων» των ελεύ-θερων πολιτών. Η κριτική προς τον μηχανισμό φαίνεται να προσανατολίζεται σε ένα πρότυπο της θεωρητικής φι-


λοσοφίας: Στην διάκριση ανάμεσα σ^ μηχανικές αρχές του κράτους και σε φυσικά χαρίσματα των πολιτών αντιστοι-χεί η διάκριση ανάμεσα στην διάνοια -ως μια ικανότητα υπαγωγής ενός υλικού υπό τις κατηγορίες- και στην φαν-τασία -ως αυθορμησία που χαρακτηρίζει την αισθητικό-τητα και εντάσσεται σε μια περιεκτική έλλογη τελεολο-γία. Η φαντασία που επιτρέπει να σχεδιάζονται και να σχηματίζονται μορφές υποτάσσεται στον μηχανισμό της διάνοιας. Η φαντασία όμως υπόκειται σε πειθαρχία και από τον Λόγο, στην περίπτωση που «υπερβαίνει κάθε μέ-τρο» (VI, 312). Η αστικοποίηση εμφανίζεται εδώ ως η πρα-κτική ενός μηχανικού κράτους διανοίας -πρακτική που θα πρέπει, κατά τον Καντ, να αποφευχθεί σε κάθε περίπτω-ση. Ως διαζευκτική επιλογή προς τούτο εμφανίζεται η σύλ-ληψη μιας ιδεώδους, έλλογης συνταγματικής τάξης, στην οποία ενοποιείται οργανικά η δραστηριότητα των κατώ-τερων δυνάμεων με την ενέργεια του κράτους.

Οι αναλύσεις της μορφής του κράτους και της συνταγ-ματικής τάξης αντανακλούν την προσπάθεια της καντια-νής μεθοδολογίας να υπερβεί τον δυϊσμό ανάμεσα στην ιδεώδη και στην εμπειρική-μηχανική πολιτεία. Μια τέτοια υπέρβαση εγγυάται η εισαγωγή ενός διαμεσολαβούντος ανάμεσα στα άκρα συγκροτητικού πεδίου της συν-ταγματικής τάξης. Το πεδίο αυτό έχει την θέση πεδίου «εφαρμογής» (VI, 205) της ιδεώδους συνταγματικής τάξης και συγχρόνως παρέχει ,έναν κανόνα σ' ό,τι αφορά στην

^ συγκρότηση των εμπειρικών συνταγμάτων. Ο Καντ αντι-λαμβάνεται αυτό το ενδιάμεσο επίπεδο ως έναν «κανόνα της πολιτικής κοινότητας» (VI, 364), στον οποίο μπορεί να φθάσει κανείς, εφ' όσον κάνει αφαίρεση από όλες τις δυνα-τές εμπειρικές κρατικές μορφές. Οι διάφορες κρατικές μορ-φές δεν μπορούν μεν να συνιστούν θεωρητικές αναπαρα-στάσεις του κανόνα, μπορούν ωστόσο να συνιστούν δυνατές sui generis πραγματοποιήσεις του κανονιστικού στοιχείου στην ιστορία. Ο διπλασιασμός του νοητικού κόσμου σ' έναν κόσμο κανονιστικό και σε έναν ιδεώδη επιτρέπει στα πραγ-


ματικά κράτη, αφ' ενός μεν να συμμετέχουν στο ιδεώδες και, αφ' ετέρου, να διαφυλάσσουν την πειθαρχική λειτουρ-γία απέναντι στις «διαμορφωτικές δυνάμεις» και στα «φυ-σικά χαρίσματα» των πολιτών τους. Εντοπίζουμε εδώ μια πολιτικοεπιστημονική αναλογία προς το επίπεδο της ατε-λούς εξωτερικής νομιμότητας, την ύπαρξη του οποίου δια-κριβώσαμε ήδη στην θεωρία του δικαίου ως διαμεσολαβη-τικού ανάμεσα στο έλλογο δίκαιο και στο εμπειρικό πράτ-τειν. Η ατελής εξωτερική νομιμότητα αντιστοιχεί στην έννοια μιας μη σχηματικής πρακτικής διάνοιας, η οποία συσχετίζεται ως «εφαρμογή» της προς τον πρακτικό Λόγο και τον πραγματώνει μέσω της διαμεσολάβησής της.

Αυτό το σχήμα θεμελίωσης διευρύνεται μέσω μιας άλ-λης καντιανής διάκρισης, μεταξύ του «κράτους εν γένει», ως συνένωσης ενός πλήθους ανθρώπων υπό απριόρι αναγ-καίους δικαιικούς νόμους, και του κράτους ως πραγματι-κής συνένωσης (IV, 431). Η συνένωση σε κράτος εν γένει έχει κανονιστικό χαρακτήρα για την πραγματική κρατική ένωση, συνιστά έννοια του πρακτικού Λόγου (IV, 499), η οποία έχει ως περιεχόμενο την αρχή της έννομης ανώτα-της εξουσίας. Σ' αυτή την έννοια δεν θα μπορούσε να υπα-χθεί κατά ακριβή αντιστοιχία κανένα παράδειγμα της εμπειρίας, όμως ούτε και οι επιμέρους εμπειρίες θα μπο-ρούσαν να αντιφάσκουν προς αυτή την έννοια που αποτε-λεί κανόνα γι' αυτές. Λπό την μια μεριά, δεν μπορεί να βρεθεί καμιά εμπειρική βάση, η οποία να αντιστοιχεί στην πρακτική ιδέα του κράτους ως απριόρι ιδέα, και στην οποία η ιδέα αυτή θα μπορούσε να εφαρμοσθεί. Από την άλλη μεριά, η κρατική πρακτική, παρότι είναι ανεξάρτη-τη από κατ' αίσθησιν κίνητρα, θα πρέπει σε κάθε περίπτω-ση να είναι πραγματοποιήσιμη στην σφαίρα της αισθητι-κότητας, προκειμένου να μπορεί να την μεταβάλει πρακτι-κά («να την υπαγάγει στην νομιμότητα» και μ' αυτό τον τρόπο «να την ηθικοποιήσει»). Σ' αυτή την ανάλυση, το κανονιστικό επίπεδο της συνταγματικής τάξης φαίνεται να συμπίπτει άμεσα με τον πρακτικό Λόγο. Μόνο μέσω μιας


παράκαμψης, όπου θα διαπιστώνεται η αδυνατότητα μιας άμεσης πραγματοποίησης των πρακτικών αρχών στην κοι-νωνική πραγματικότητα, θα μπορούσε να θεμελιωθεί η αξίωση για μια δραστηριότητα παραγωγής κανόνων ανα-λόγων προς αυτούς της διανοίας. Αυτή η αξίωση περιέχε-ται και στις αναλύσεις όπου υποστηρίζονται πρακτικο-πραγματιστικά σχήματα θεμελίωσης του πολιτικού -αν και δεν παράγουν καμιά έλλογη σχέση- καθώς συμβάλλουν στην υπέρβαση της κατάστασης, κατά την οποία οι πραγ-ματικές σχέσεις παρουσιάζονται αποκλειστικά ως δεδομέ-να (π.χ. VI, 237-8).

Η ανασυγκρότηση των αναλύσεων της μορφής του κράτους έδειξε τον τρόπο με τον οποίο ο Καντ, καταδει-κνύοντας τον αναδιπλασιασμό του νοητικού σε ιδεώδη και κανονιστική συνταγματική τάξη, προσπάθησε να ξεπερά-σει την θεμελιώδη δυσκολία της εφαρμογής των ελλόγων νόμων σε εμπειρικές πολιτικές σχέσεις. Αυτή η μορφή θεμελίωσης αποτελεί την βάση της καντιανής επιχειρη-ματολογίας σχετικά με την νομιμοποίηση των ενεργημά-των του ανώτατου πολιτικού άρχοντα (δηλαδή σχετικά με το ζήτημα της πραγματοποίησης της ιδέας της ανώτατης εξουσίας, που περιέχεται στην ιδέα του Λόγου). Προκει-μένου η θεωρία της πολιτικής αντιπροσώπευσης να μην παραμείνει απλή νοητική κατασκευή, θα πρέπει να επιλυ-θεί το πρόβλημα της ενάσκησης (από λογική άποψη: το πρόβλημα της «εφαρμογής» ή της «αισθητικοποίησης») της έλλογης κυριαρχίας στην κοινωνία. Ο Καντ δεν βλέ-πει κανέναν άλλο τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος της εφαρμογής, παρά να ανατρέξει στην δράση του προσώ-που του κυριάρχου. Μόνο στον βαθμό που ο αρχηγός του κράτους, ως εκθέτης του Λόγου, ενεργοποιεί συνειδητά και καθιστά έτσι αποτελεσματικούς τους θεσμούς (IV, 461), παύουν αυτοί να αποτελούν «εμπειρικές (καταστατικές)» κρατικές μορφές και μηχανισμούς που να ισχύουν μόνο υποκειμενικά, ως απλό «γράμμα» μιας νομοθεσίας, και αντ' αυτού πραγματοποιούν την πρακτική ιδέα (IV, 463-4).


Η διάσπαση ανάμεσα σε εμπειρικό και σε νοητικό στοιχείο αίρεται από την άποψη του Λόγου, και η αισθη-τικότητα καθίσταται έλλογη, με το να διαμεσολαβείται ο έλλογος χαρακτήρας των θεσμών με την αισθητικοποίη-ση από μέρους της δράσης του φυσικού προσώπου του κυριάρχου. Το θεμελιωτικό σχήμα του αναδιπλασιασμού του Λόγου σε ιδέα και κανόνα (δηλαδή του αναδιπλασια-σμού που όφειλε να ξεπεράσει την διάσπαση σε νοητικό και σε κατ' αίσθησιν στοιχείο) επαναλαμβάνεται εδώ ως αναδιπλασιασμός της αισθητικότητας σε ατελή και τέλεια άρση της σχηματικής-μηχανιστικής κοινωνικοποίησης. Εντός της δομής της αντιπροσώπευσης του λαού από τον αρχηγό του κράτους, το σχηματικό πλέγμα κοινωνικοποίη-σης αίρεται μέσω της αποτελεσματικότητας των μορφών που αποτελούν εφαρμογή της πρακτικής ιδέας (δηλαδή μέσω αντίστοιχων πρακτικών του αρχηγού του κράτους). Μέσω αυτών των πρακτικών αναδιαμορφώνονται κατά έλ-λογο τώρα τρόπο οι προϋπάρξασες -θεωρούμενες ως προσ-ωρινές και τυχαίες από την πλευρά του Λόγου- σχέσεις στην αστική κοινωνία (για παράδειγμα καθίστανται ορι-στικές οι σχέσεις ιδιοκτησίας). Η ελεύθερη φύση αυτών των πρακτικών αναδεικνύεται αντίστοιχα ως όρος νομιμο-ποίησης του καταναγκαστικού χαρακτήρα της κρατικής δράσης.

Ο Καντ παρουσιάζει την διττή -τέλεια και ατελή-φύση του κυριαρχικού πράττειν ως διαδικασία ανάκτησης της κρατικής φύσης από τον κυρίαρχο. Η πρώτη και ατε-λής μορφή αυτής της κτητικής σχέσης, που συντελείται μέσω της εξουσίας της ανώτατης αρχής, αναπαριστάνεται ως ένα είδος της υποκειμενικής συνθετικής ενότητας της πρόσληψης (Apprehension), ως το πραγματικό δεδομένο της ιδιοποίησης (IV, 497) που αποτελεί όρο για να υπάρ-ξει δικαίωμα ιδιοποίησης. Η υποκειμενική συνθετική ενό-τητα της πρόσληψης (Apprehension) μπορεί να παραστα-θεί ως η ενότητα ενός λαού κάτω από μια βούληση, μία ενότητα η οποία καθιστά δυνατή την αποτελεσματική δρα-


στηριοποίηση του πρακτικού Λόγου: «Όταν λοιπόν υπάρ-χει ένας λαός, ο οποίος συνενώνεται μέσω των νόμων κάτω από μια ανώτατη αρχή, τότε αυτός υπάρχει ως αντικείμε-νο της εμπειρίας σύμφωνα με την ιδέα της ενότητάς του εν γένει υπό μια εξουσιαστική ανώτατη βούληση. Νοεί-ται όμως μόνο κατά το φαινόμενο. Υφίσταται, δηλαδή, ένα σύνταγμα βάσει νόμων κατά την γενική έννοια της λέξης και, μολονότι αυτό το σύνταγμα μπορεί να βαρύνεται με μεγάλες ελλείψεις και με χονδροειδή σφάλματα και να χρειάζεται σημαντικές βελτιώσεις στην πάροδο του χρό-νου, είναι ωστόσο απολύτως ανεπίτρεπτο και αξιόποινο να προβάλει κανείς αντίσταση σ' αυτό» (IV, 497-8).

Η ανάπτυξη αυτής της μορφής προς την κατεύθυνση του Λόγου (προς την τέλεια ανάκτηση της φύσης του κρά-τους από την έλλογη αρχή της κυριαρχίας) θα ενοποιού-σε οργανικά το αντικείμενο της υποκειμενικής συνθετικής ενότητας της πρόσληψης (Apprehension) με την έννοια του πρακτικού Λόγου. Φυσικά, δεν θα μπορούσε εδώ να γίνει λόγος για μια αντικειμενική συνθετική ενότητα και, τρό-πον τινα, «κατάληψη» (Apperzeption) του προσλαμβανο-μένου, καθώς η πλήρης ανάκτηση του κράτους μέσω της κυριαρχίας δεν έχει χαρακτήρα διανοητικό αλλά πρακτι-κά έλλογο και εν τέλει ηθικό.

Ο Καντ εκφράζει την ιδέα της διττής ανάκτησης της φύσης του κράτους με το μοντέλο του αναδιπλασιασμού της έννοιας ενός συντάγματος (έννοιας που διαφοροποιεί-ται από την έννοια της εμπειρικής κρατικής εξουσίας). Πρόκειται για τον αναδιπλασιασμό, αφ' ενός μεν, σε έλ-λογη ιδέα («πράγμα καθ' εαυτό»), στην οποία κανένα αντι-κείμενο της εμπειρίας δεν μπορεί να αντιστοιχεί ακριβώς (γιατί αυτή η έλλογη ιδέα συνιστά την τελειότερη έννο-μη συνταγματική τάξη ανάμεσα στους ανθρώπους), και, αφ' ετέρου, σε έννομη συνταγματική τάξη εν γένει (IV, 497). Η τελευταία περιέχει τον κανόνα της πρώτης και την κα-θιστά ενεργό εξορθολογίζοντας τις εμπειρικές συνιστώ-σες της ιδιοποίησης.


Αλλά και αυτή η δομή δεν μπορεί να διατηρείται σε ισχύ παρά μόνο υπό την προοπτική μιας πρωταρχικής ενο-ποίησης του λαού. Ο αρχηγός του κράτους μπορεί να αντι-προσωπεύεται και αυτός ως πρόσωπο από τον ενοποιημέ-νο λαό (ως ιδέα). Αυτό σημαίνει ότι αντλεί την νομιμο-ποίησή του από την ιδέα του ενοποιημένου λαού ως πρω-ταρχικά ανώτατης εξουσίας.

Η δομή της πραγματικής ιδιοποίησης της κυριαρχίας επί των μεμονωμένων προσώπων (singuli) από την πλευρά του αρχηγού του κράτους αναπτύσσεται ως έλλογη πολιτι-κή κρατική ολότητα μέσω του κοινωνικά ενεργού, ελλόγου κρατικού πράττειν.^ Στην ολότητα αυτή υπερβαίνεται η δο-μή εξωτερικής αντιπροσώπευσης και παράγεται μέσα η ταυτότητα λαού και κυριάρχου: «Κάθε αληθινό ρεπουμπλι-κανικό πολίτευμα, όμως, είναι και δεν μπορεί να είναι τίπο-τε άλλο παρά ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα του λαού [...]. Στον βαθμό δε που ένας αρχηγός κράτους, καθώς μπορεί να καταστεί αντικείμενο αντιπροσώπευσης κατά το πρό-σωπό του..., αντιπροσωπεύεται από τον ενοποιημένο λαό, ο τελευταίος hsv αντιπροσωπεύει απλώς τον κυρίαρχο, αλλά είναι αυτός ο ίδιος κυρίαρχος. Διότι σ' αυτόν (στον λαό) ενυπάρχει πρωταρχικά η ανώτατη εξουσία, από την οποία πρέπει να παραχθούν όλα τα δικαιώματα των μεμονωμένων προσώπων, θεωρουμένων ως απλών υπηκόων» (IV, 464).

4. Μ ο ρ φ έ ς του κ ρ ά τ ο υ ς κα ι ν ο μ ι μ ο π ο ί η σ η του κ ρ α τ ι κ ο ύ π ρ ά τ τ ε ι ν

Προκειμένου να μπορέσει να διερευνήσει τον χαρακτή-ρα των υφισταμένων μορφών της συνταγματικής τάξης και

^ Η κατασκευή της ιδιοποίησης της κοινωνίας από τον κυρίαρχο, που θεμελιώνεται εδώ και βασίζεται στην δομή του Λόγου, μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί το καντιανό πρότυπο της εγελιανής κατασκευής της ιδιοκτησιακής σχέσης της έννοιας προς τις λογικές συνιστώσες της. Πρβλ. για την εγελιανή κατασκευή Η. Schnädelbach, Zum Verhältnis von Logik und Gesellschaftstheorie bei Hegel, ένθ. αν.


να αναπτύξει τα κριτήρια μιας έλλογης κρατικής συν-ταγματικής τάξης, ο Καντ χρειάστηκε να ανατρέξει στην σύνταξη του ίδιου του Λόγου, ως πρακτικού νόμου, που συσχετίζεται τελεολογικά προς τις αρχές της ίδιας του της πραγματοποίησης, την οποία και καθιστά δικό του πρακτι-κό στόχο. Τόσο στο επίπεδο της θεμελίωσης των αρχών της εξουσίας όσο και στο επίπεδο της εφαρμογής τους, δηλαδή της ασκήσεως της εξουσίας, κατέστη αναγκαία η διάκριση ανάμεσα σε έλλογες μορφές της πολιτικής συ-νταγματικής δομής και σε μορφές που αντιβαίνουν προς τον Λόγο. Η διάκριση προκύπτει σύμφωνα με μια έλλογη διαδικασία βάσει της τυπολογίας των δυνατών μορφών κα-τεξουσιασμού (των αρχών εξουσίας) και της διακυβέρνη-σης (των αρχών ασκήσεως της εξουσίας). Στο επίπεδο της θεμελίωσης της αρχής του κατεξουσιασμού, διακρίνονται η μονοκρατορία (αυτο-κρατορία), η αριστοκρατία και η δημοκρατία (εξουσία της μιας αρχής, περισσότερων αρ-χών, όλων των δυνατών αρχών). Στο επίπεδο της πραγμα-τοποίησης, διακρίνονται η δεσποτική μορφή («σχηματι-κή», σύμφωνη με τους όρους της υπαγωγικής λογικής) και η ρεπουμπλικανική μορφή άσκησης της εξουσίας. Ο Καντ διαχωρίζει συνεπώς την δημοκρατική από την αντιπροσω-πευτική (ρεπουμπλικανική) αρχή.

Η αρχή που διέπει την καντιανή πολιτεία δεν μπορεί να είναι δημοκρατική, γιατί αυτό θα σήμαινε την εξουσία πολλών αρχών, συνεπώς την αναρχία μέσα στο κράτος. Ο Καντ εμφανίζεται να ακολουθεί εδώ την παράδοση των θεωρητικών της απόλυτης κρατικής κυριαρχίας, για τους οποίους το κράτος εκφεύγει από τον έλεγχο της αστικής τάξης των ιδιοκτητών. Σε αντίθεση όμως προς αυτούς τους θεωρητικούς (π.χ. τον Χομπς), ο Καντ επιζητεί να υποβά-λει το πράττειν του κυριάρχου σε έλλογο έλεγχο, με αφε-τηρία την έλλογη θεμελίωση της πολιτικής κατασκευής, αναφερόμενος στην εφαρμογή της κρατικής ισχύος. Η εφαρμογή των νόμων του κράτους δεν επιτρέπεται να εξο-μοιώνεται προς την σχηματική εφαρμογή των κανόνων της


διανοίας, αλλά αντίθετα θα πρέπει να προωθεί την ανάπτυ-ξη και την διαμόρφωση των πολιτών μέσα στο κράτος και να καθιστά δυνατή την αντιπροσώπευση των μελών της κοινωνίας σε ένα οργανικό πολιτικό όλον.

Με βάση την διάκριση κατά την μορφή διακυβέρνη-σης (ρεπουμπλικανική μορφή έναντι δεσποτικής) θα ελεγ-χθούν οι μορφές κατεξουσιασμού ως προς το αν καθιστούν δυνατή ή όχι την αντιπροσώπευση. Οι μονοκρατορικές (εν μέρει και αριστοκρατικές) μορφές κατεξουσιασμού καθι-στούν δυνατή την αντιπροσώπευση υπό τον όρο οι εξου-σιάζοντες να δεσμεύονται ως εάν είχε αποφασίσει ολό-κληρος ο λαός (universi· ρεπουμπλικανική μορφή διακυ-βέρνησης). Αντίθετα, η δημοκρατική μορφή κατεξουσια-σμού καθιστά αδύνατη την αντιπροσώπευση, διότι η δη-μοκρατία, ως εξουσία όλων, δεν καθιστά δυνατή καμία άλλη αντιπροσώπευση παρά μόνο αυτή των ιδιαιτέρων συμφερόντων, και κατ' αυτό τον τρόπο είναι δεσποτική κατά την μορφή διακυβέρνησης (VI, 206-7). Η δυνατότητα της ανάπτυξης κάθε μεμονωμένου προσώπου στο ρεπου-μπλικανικό σύστημα θεμελιώνεται στην ενότητα του Λό-γου, που είναι εγγυημένη εξ υπαρχής από τον νόμο της ελευθερίας. Το πνεύμα του νόμου της ελευθερίας συνίστα-ται σ' αυτό που «ένας λαός με ώριμο Λόγο θα υπαγόρευε στον ίδιο τον εαυτό του», ανεξάρτητα από το αν είναι πράγματι δεδομένη ή όχι η συναίνεση των υπηκόων (VI, 364-5). Η αρχή της πλειοψηφίας, που προσδιορίζει την δη-μοκρατία ως εξουσία όλων, παραβιάζει την αρχή της αντι-προσώπευσης.

Εντός των δυνατών μορφών διακυβέρνησης και εξου-σίας, η καντιανή διαίρεση διακρίνει τέλειες και ατελείς (ελαττωματικές) μορφές συνταγματικής τάξης. Στο σημείο αυτό δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει τον παραλληλισμό προς την αριστοτελική διάκριση ανάμεσα στά ορθά πολι-τεύματα και στις παρεκβάσεις τους: Ο Αριστοτέλης αξίω-νε να ασκούν την εξουσία οι κυρίαρχοι (και μ' αυτό εν-νοούσε την εξουσία των ελεύθερων πολιτών ή του ενός


αρίστου στο κράτος) για το καλό του συνόλου.^ Στην βάση του καντιανού χωρισμού ανάμεσα στην αρχή της εξουσίας και της ενασκήσεώς της, θα πρέπει, όμως, να τροποποιη-θεί η παραδοσιακή αυτή τελεολογία. Εδώ αναπτύσσεται προς την κατεύθυνση μιας σύγχρονης φυσικοδικαιικής τε-λεολογίας στην βάση πολιτικών χωρισμών που έχουν ανα-δειχθεί από τον νεωτερικό Λόγο. Έκφραση αυτής της τε-λεολογίας συνιστά η πολιτική θεωρία της αστικής πολι-τικής κοινωνίας, σύμφωνα προς την οποία το μονοπώλιο της εξουσίας εδράζεται στο αστικό κράτος, ενώ παραμέ-νει ανοιχτή για την κοινωνία η δυνατότητα να αναπτύξουν οι πολίτες της τις εσωτερικές και εξωτερικές ικανότητές τους και να αποδεχθούν αντίστοιχα το κράτος ως τον αντι-πρόσωπό τους.

Η θεμελιωτική σχέση ανάμεσα στον νόμο και στην εφαρμογή που προβάλλεται εδώ εκφράζεται στην σχέση ανάμεσα στην μορφή κατεξουσιασμού και στην έλλογη πραγματοποίησή της. Αυτά τα επίπεδα συσχετίζονται αμοιβαία, όπως η μείζων και η ελάσσων πρόταση σε έναν έλλογο συλλογισμό. Εδώ η ελάσσων πρόταση παριστά την συνιστώσα της έλλογης πραγματοποιήσεως της μορφής της μείζονος προτάσεως (κατ' αυτό τον τρόπο η ρεπουμπλι-κανική διακυβέρνηση αναπαριστά την πραγματοποίηση της έλλογης εξουσίας). Ο χωρισμός ανάμεσα στον νόμο και στην εφαρμογή, ανάμεσα στην μείζονα και στην ελάσ-σονα πρόταση του έλλογου συλλογισμού είναι ουσιώδης για την θεμελίωση του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Σε ένα μη αντιπροσωπευτικό σύστημα η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία θα συνέπιπταν. Τα λογικά επίπεδα (στο πολιτικό πεδίο, όμως, και οι κρατικές εξουσίες) δεν θα διαχωρίζονταν. Το γενικό θα συνέπιπτε με το ιδιαίτε-ρο που έχει υπαχθεί σε αυτό, πράγμα που θα οδηγούσε σε έναν μη έλλογο συλλογισμό (VI, 206-7). Το πνεύμα του νό-

^ Αριστοτέλους Πολιτικά, III 7. Πρβλ. Κ. Ψυχοπαίδης, Ο φιλόσο-φος, ο πολιτικός και ο τύραννος, Αθήνα, Πόλις 1999.


μου της ελευθερίας απαιτεί συνεπώς τον χωρισμό του γε-νικού, της μείζονος προτάσεως του έλλογου συλλογισμού, από την ελάσσονα πρόταση στην οποία υπάγεται το ιδιαί-τερο. Οπότε η ιδιάζουσα «συμφιλίωση» του Καντ με το δεσποτικό κράτος πρέπει να κατανοηθεί με βάση την εσω-τερική συνέπεια των λογικών του παραδοχών. Ο Καντ συν-ηγορεί υπέρ μιας δεσποτικής εξουσιαστικής δύναμης, η οποία θα βοηθήσει τον λαό να ωριμάσει βαθμιαία και, κατ' αυτό τον τρόπο, να ασκήσει την επιρροή του επί της νο-μοθεσίας.

Η θεμελίωση επί της έλλογης δομής έχει όμως μια πε-ραιτέρω πολιτική συνέπεια. Όπως καταδείχθηκε ήδη σε σχέση με την προβληματική της συγκρότησης των κατη-γοριών που αναφέρονται στην αστική πολιτική κοινωνία, η ανάλυση, που έχει ως αφετηρία την εγκαθιδρυμένη αστι-κή πολιτική κοινωνία, προχωρά σε αφαίρεση της αισθη-τικότητας (του χρόνου) και μετατρέπει τις χρονικές σχέ-σεις σε νοητικές. Αυτή η νοητικοποίηση θα διασαφηνί-σει ακριβέστερα, στο επίπεδο της αστικής πολιτικής κοι-νωνίας, την σχέση μεταξύ μοναρχίας, ρεπουμπλικανικού πολιτεύματος και μεταρρύθμισης. Σ' αυτή την κατεύθυν-ση συνδέει ο Καντ τον έλλογο συλλογισμό με τους επι-τρεπτικούς νόμους του Λόγου και στην βάση αυτής της αντιπαράταξης δικαιολογεί τις αναβολές που μπορούν να παρατηρηθούν κατά την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων. Όπως γράφει: «Δεν μπορούμε να ζητήσουμε από ένα κρά-τος να καταργήσει το δικό του σύνταγμα, έστω κι αν έχει δεσποτικό χαρακτήρα, όσο διατρέχει κίνδυνο να το κατα-σπαράξουν αμέσως τα άλλη κράτη, συνεπώς θα πρέπει, όσον αφορά εκείνη την πρόθεση [κατάργησης του συντάγ-ματος], να είναι επιτρεπτή και η αναβολή της πραγματο-ποίησης, μέχρις ότου υπάρξει μια ευνοϊκότερη χρονική στιγμή» (VI, 234). Και λίγο παρακάτω γράφει, στην υπο-σημείωση: «Επιτρεπτικοί νόμοι του Λόγου είναι αυτοί που επιτρέπουν να διατηρείται το καθεστώς ενός δημοσίου δι-καιώματος που βαρύνεται με αδικία, μέχρις ότου, είτε ωρι-


μάσουν από μόνες τους όλες οι συνθήκες, είτε φτάσουν στην ωριμότητα με ειρηνικά μέσα, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η πλήρης ανατροπή» (VI, 234 σημ.).

Η πλήρης αυτή ανατροπή, που θεωρείται από τον Καντ αναγκαία, εξαρτάται συνεπώς από την «ωριμότητα» των πολιτών. Από την άλλη πλευρά συνδέεται με το καθήκον για μεταρρύθμιση που έχει ο ασκών την εξουσία. Η ανα-βολή, ως χρονική μετατόπιση, λαμβάνει χώρα στο επίπε-δο του φαινομένου, και γι' αυτό είναι επιτρεπτή από τον Λόγο. Η έλλογη θεμελίωση των θεσμών μάς αποκαλύπτει, μέσα από την μορφή και τις συνεπαγωγές της, την πολιτι-κή σκοπιά και τα κριτήρια σημαντικότητας της πολιτικής θεωρίας του Καντ: Το μοναρχικό σύνταγμα εκπληρώνει την καντιανή απαίτηση για ένα αντιπροσωπευτικό ρεπου-μπλικανικό σύστημα, στο οποίο η λαϊκή βούληση ενώνει τις τρεις εξουσίες σε ένα πρόσωπο. Ο μονάρχης ασκεί την ύψιστη εξουσία ως αντιπρόσωπος του λαού. Η αρμοδιότη-τά του να λαμβάνει αποφάσεις θα πρέπει να ασκείται ακο-λουθώντας την αρχή: «Αυτό το οποίο όλος ο λαός δεν μπο-ρεί να αποφασίσει για τον εαυτό του, αυτό δεν μπορεί να το αποφασίσει ούτε ο νομοθέτης για τον λαό» (IV, 448). Η έννοια της κυριαρχίας συμπίπτει συνεπώς με την έννοια της αντιπροσώπευσης ως συλλογικού αυτοκαθορισμού.

Απ' αυτή την θεμελιώδη σχέση προκύπτουν περαιτέ-ρω συνέπειες για τον χαρακτήρα και την έκταση του κρα-τικού πράττειν έναντι των υπαρχόντων θεσμών, αλλά και έναντι των προνομιούχων στρωμάτων ή εκείνων που υφί-στανται διακρίσεις εις βάρος τους, συνέπειες που αποκα-λύπτουν τον αστικό μεταρρυθμιστικό χαρακτήρα της κα-τασκευής. Λ.χ. το κράτος δεν έχει κανένα δικαίωμα κα-τοχής επί του εδάφους της χώρας, είναι όμως «ανώτερος κύριος» του εδάφους σύμφωνα με το εμπράγματο δίκαιο. Από το κράτος συνάγονται όλα τα δικαιώματα επί του εδά-φους. Η έννοια του «ανώτερου κυρίου» συνιστά μια ιδέα της αστικής ενοποίησης, που δεν νοείται αθροιστικά ως ενοποίηση ιδιωτών ιδιοκτητών, αλλά σύμφωνα με μια


απριόρι αρχή της διάκρισης δικαίου (IV, 443). Η καντια-νή κατασκευή οριοθετείται εδώ σαφώς από την φεουδα-λική σύλληψη της «ανώτερης κυριότητας» ως προσωπικής έννομης σχέσης ανάμεσα στον κύριαρχο και στους υπο-τελείς.^ Η κατασκευή του Καντ συσχετίζει την κυριότη-τα προς το αστικό κράτος, το οποίο πραγματοποιεί την φυ-σικοδικαιική ιδέα της πρωταρχικής κοινότητας επί του εδάφους, που θεμελιώνεται σε μια κοινότητα προσώπων (στον λαό).

Μια άλλη περίπτωση ανάδειξης του νεωτερικού χαρα-κτήρα του κράτους αφορά την λειτουργία του ως ανώτα-του φορέα στρατιωτικών διαταγών στον οποίο «ανήκει» ο λαός, σύμφωνα προς την αρχή της αντιπροσώπευσης. Αυτό συνεπάγεται ότι υπάρχει ένα καθήκον του κράτους ένα-ντι των υπηκόων. Η νεωτερική μορφή του κράτους ανα-δεικνύεται και σε σχέση με το δικαίωμα που του αποδίδε-ται από τον Καντ να «φορολογεί» τους υπηκόους με στό-χο την αυτοσυντήρησή του (να εισπράττει φόρους επί της γης, φόρους κατανάλωσης, τέλη* IV, 445). Έχει το γενικό δικαίωμα άσκησης της κρατικής οικονομικής δραστηριό-τητας, της δημοσιονομικής πολιτικής, αλλά και δικαιώμα-τα ελέγχου, π.χ. άσκησης της δημόσιας διοίκησης και επι-τήρησης των διαφόρων ενώσεων. Το κράτος μπορεί να δη-μεύει εκκλησιαστικά κτήματα, ο καταστατικός χάρτης της εκκλησίας («θρησκεία στο φαινόμενο») πρέπει να υπόκει-ται στο κράτος. Αντίστοιχα, το κράτος μπορεί και να κα-ταργεί θεσμούς, απαρχαιωμένους (π.χ. το κληρονομικό δι-καίωμα προτιμήσεως του πρωτοτόκου) ή και να τους ανα-μορφώνει καθώς, με την πάροδο του χρόνου, προκύπτουν νέες συνθήκες που δικαιολογούν κάτι τέτοιο (IV, 444-5)̂

Σε αντιστοιχία προς πρώιμες αντιλήψεις της αστικής πολιτικής θεωρίας, ο Καντ προσδίδει μικρή σημασία σε εκείνη την κρατική παρεμβατική πολιτική που είναι προσ-

^ Πρβλ. σχετικά Κ. Ψυχοπαίδης, Κανόνες και αντινομίες στην πολι-τική, Αθήνα, Πόλις 1999, Α' μέρος, κεφ. 3.


ανατολισμένη προς την κοινωνική μέριμνα. Η παρεμβα-τική πολιτική νοείται ως «έμμεσο» κρατικό πράττειν, που δεν προσανατολίζεται προς την κάλυψη αναγκών του κρά-τους αλλά του λαού (IV, 446). Παρ' όλα αυτά ο Καντ απο-δέχεται ότι μια λειτουργία του κράτους συνίσταται στο να μεταρρυθμίζει ιδιωτικά ιδρύματα «προς απόλαυση του λαού» και να τους απονέμει κατ' αυτό τον τρόπο δημόσιο χαρακτήρα.

Το κράτος έχει στόχο, σύμφωνα προς την φύση του ως αντιπροσώπου της κοινότητας των πολιτών, να περιορίζει τα δικαιώματα εκείνων των προνομιούχων στρωμάτων του λαού, που αντλούν τα προνόμιάτους από μια περιοχή εκτός αστικής σφαίρας (δηλαδή της τάξης των ευγενών), γιατί αυτά τα προνόμια συνιστούν «μια ανωμαλία στον μηχα-νισμό μιας κυβέρνησης» (IV, 450). Η κατάργηση αυτών των προνομίων θα πρέπει να πραγματοποιείται βαθμιαία, κατά τρόπο αρνητικό (μέσω της μη-ανανέωσης κληρονομικών δικαιωμάτων και όχι της κατάργησης των υπαρχόντων).

Και κατά την λογική θεμελίωση του κοινωνικού κα-θεστώτος των προεπαναστατικών κοινωνικών τάξεων εκ-φράζονται έτσι η καντιανή έννοια της νεωτερικότητας και τα αστικά κριτήρια σημαντικότητας. Η κοινωνική θέση του ευγενούς δεν θεωρείται ουσιώδης για το σύνταγμα αλλά κατά συμβεβηκός ενυπάρχουσα. Η τάξη των ευγε-νών υπάγεται συνεπώς στο ίδιο λογικό καθεστώς με τους «εταίρους μέσα στο κράτος». Δηλαδή η νομιμοποίησή της δεν έχει ουσιώδη απριόρι χαρακτήρα, αλλά συναρτάται με την παράδοση, με την «λαϊκή γνώμη».

Διαπιστώσαμε ότι η θεωρία της αντιπροσώπευσης που θεμελιώθηκε στον Λόγο τείνει να εξαλείφει διαφορές του προεπαναστατικού πολιτεύματος. Από την άλλη μεριά, ωστόσο, η καντιανή κατασκευή δεν αφήνει κανένα περι-θώριο για αντίσταση των πολιτών στα πλαίσια του όλου πολιτικού συστήματος. Στην βάση της καντιανής κα-τασκευής, η ύπαρξη του λαού θεμελιώνεται, μέσα στην αστική κοινωνία, στην ίδια του την κυριαρχία, που εκφρά-


ζεται στην νομοθεσία του μονάρχη. Αντίθετα, η αντίστα-ση έναντι της ύψιστης νομοθετικής εξουσίας θεωρείται ότι θα κατέστρεφε την έλλογη συνταγματική τάξη. Ετσι ο Καντ αντιλαμβάνεται την περίπτωση εκτέλεσης ενός (τυ-ραννικού) μονάρχη μετά από δικαστική απόφαση ενός επα-ναστατικού δικαστηρίου ως αναστροφή της σχέσης κυ-ριάρχου-λαού (IV, 442 σημ.). Καθώς το κράτος έχει τεθεί εξ υπαρχής ως θεμελιακός λόγος της ύπαρξης της αστι-κής συνένωσης, το ενέργημα της αντίστασης εναντίον του θα είχε ως περιεχόμενο μια υποκειμενική αρχή που θα κα-θιστούσε αδύνατη την εκ νέου συνένωση ενός κράτους που ανετράπη. Διαπιστώσαμε, ότι η εγκαθιδρυμένη αστική έν-νομη τάξη (κράτος διανοίας) πρέπει εδώ να κατανοηθεί ως μια αναγκαία αναστροφή της σχέσης θεμελίωσης μεταξύ του θετικού νόμου και του (εσωτερικού) φυσικού δικαίου, που βασίζεται στην θέση ότι, για τον σκοπό της πάταξης της αναρχίας της φυσικής κατάστασης, το εξωτερικό φυ-σικό δίκαιο έχει το προβάδισμα απέναντι στο εσωτερικό. Κατά συνέπεια η αναστροφή αυτής της αναστροφής, κι αν ακόμα συνέβαινε στην βάση μιας ηθικής (εσωτερικά φυ-σικοδικαιικής) θεωρίας της επανάστασης, θα σήμαινε ταυ-τόχρονα την διάλυση της αστικής σφαίρας ως ενότητας των επιμέρους ατόμων στα πλαίσια ενός κράτους. Η αντί-σταση προς το κράτος διανοίας, κι αν ακόμα πραγματο-ποιείται στο όνομα του Λόγου, οδηγεί υποχρεωτικά στην φυσική κατάσταση. Η απαγόρευση της αντίστασης, που θεμελιώνεται σ' αυτές τις σκέψεις, προϋποθέτει την ανα-γνώριση της αρχής του Λόγου, σύμφωνα προς την οποία οφείλεται υπακοή στην νυν υφιστάμενη κρατική εξουσία, «όποια κι αν είναι η προέλευσή της» (IV, 438). Ο λαός δεν θα πρέπει «να επιδίδεται έμπρακτα σε στρεβλή χρήση του λόγου» σχετικά με την προέλευση αυτής της θετικής κρα-τικής εξουσίας (summum imperium· IV, 437). To να προ-βληματίζονται οι πολίτες σχετικά μ' αυτό το ζήτημα θα σήμαινε ότι αναστοχάζονται την ιστορία, κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο απριόρι, βάσει αρχών. Προ-


κειμένου να μπορούν να επιχειρηματολογούν με βάση ένα απριόρι της αστικής πολιτικής κοινωνίας, οι πολίτες θα πρέπει να είναι συνενωμένοι κάτω από μια γενικά νομο-θετούσα βούληση. Αυτή όμως είναι δεδομένη στο πρόσω-πο του «νυν υφισταμένου ανώτατου άρχοντα του κράτους», ο οποίος ακριβώς γι' αυτό πρέπει να είναι απρόσβλητος: «Ενάντια στον νομοθετούντα ανώτατο άρχοντα του κρά-τους δεν αναγνωρίζεται συνεπώς καμιά σύννομη αντίστα-ση του λαού. Διότι μόνο με την υποταγή στην γενικά νο-μοθετούσα βούλησή του είναι δυνατή μια έννομη κατάστα-ση» (IV, 439). Η βία απέναντι στην ανώτατη νομοθετική εξουσία σημαίνει την αυτοκαταστροφή της ανώτατης βού-λησης (IV, 498)· συνεπάγεται την υποκειμενική αρχή να δρα κανείς σύμφωνα με την ίδια του την αυθαίρετη θέλη-ση, συνεπώς να καταρτίζει ένα σύνταγμα όχι βάσει της αναγκαιότητας αλλά τυχαία.

Για την αλλαγή των κακώς κειμένων στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, η καντιανή κοινωνική φιλοσοφία εμπι-στεύεται μια συνεπή πολιτική μεταρρυθμίσεων στην βάση της εγκαθιδρυμένης αστικής πολιτικής κοινωνίας. Οι με-ταρρυθμίσεις θα πρέπει να πραγματώνονται σύμφωνα με δύο κριτήρια: την «φύση των πραγμάτων» και τις «αντιλή-ψεις των υπηκόων» (VI, 230 σημ.). Και τα δύο κριτήρια πα-ραπέμπουν, εντός της κατασκευής, σε ένα μόρφωμα έξω από το κράτος, την «κοινωνία» (η οποία ωστόσο δεν συλ-λαμβάνεται εννοιολογικά ως τέτοια). Η εκτίμηση ενός προβλήματος σύμφωνα προς «την φύση του πράγματος» συσχετίζει το πρόβλημα προς μη τυπικά κριτήρια, προς την κοινωνική περιεχομενικότητα, από την οποία έχει προβεί σε αφαίρεση η απριόρι κατασκευή^ (και τούτο γιατί

^ Καθίσταται εδώ εμφανές ότι, από την σκοπιά του καντιανού κρι-τικισμού, η «φύση του πράγματος» συσχετίζεται προς οικονομικά και κοινωνικά περιεχόμενα που βρίσκονται εκτός του φορμαλισμού, ενώ στον Χέγκελ το «πράγμα» ενσωματώνεται στην δομή της λογικής ως συνιστώσα της «αναγκαιότητας». Πρβλ. Hegel, Enzyklopädie der philo-sophischen Wissenschaften, § 148.


η κατασκευή αυτή έχει ως βάση της τους νομικοθεσμικούς όρους συγκρότησης της κοινωνίας και όχι τα ίδια τα κοι-νωνικά περιεχόμενα).

Οι μεταρρυθμίσεις που αναδεικνύονται ως αναγκαίες από την «φύση του πράγματος» επιβάλλονται αναγκαστι-κά στην πολιτική κυρίως μέσω της ανάπτυξης της οικο-νομίας («του εμπορικού πνεύματος») και των διεθνών σχέ-σεων. Είναι απαραίτητες προκειμένου να ευνοηθούν οικο-νομικά συμφέροντα (κατ' αυτό τον τρόπο όμως γίνεται δυ-νατή, σύμφωνα με το καντιανό τελεολογικό μοντέλο της κοινωνικής ανάπτυξης, και η επιβολή του πολιτικού Λό-γου). «Λαϊκός έλεγχος» και κριτική επιτρέπονται, μέσα στο κράτος, αλλά μόνον αν υπάρχουν οι «κατάλληλες πε-ριστάσεις» και η «συναίνεση» του ασκούντος την εξουσία (VI, 171). Εξαρτώνται κι αυτές από την «ωριμότητα» των υπηκόων, την ικανότητά τους να αναστοχάζονται την κα-τάστασή τους.

Η καντιανή κατασκευή συσχετίζει τα δύο κριτήρια, τα οποία πρέπει να καθοδηγούν την έλλογη μεταρρυθμιστι-κή πολιτική προς ένα κοινωνικό περιεχόμενο, το οποίο δεν θεματοποιείται ως τέτοιο αλλά μόνο ως προς τις συν-έπειές του για το κανονιστικά φορτισμένο τυπικό κρατι-κό πράττειν. Η θεωρητική θεμελίωση της μεταρρυθμιστι-κής πολιτικής απορρέει από την σκοπιά της πολιτικής πρόσληψης των κοινωνικών εντάσεων, δηλαδή της μορ-φής και όχι της δομής του περιεχομένου, η οποία και πα-ραμένει ανεξερεύνητη.

5. Δ η μ ο σ ι ό τ η τ α και μόρφωση στην α σ τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α

Η καντιανή κριτική της πολιτικής έχει εξαρτήσει τις με-ταρρυθμίσεις στην πολιτεία από τον βαθμό επιβολής του ελλόγου νοείν και πράττειν μέσα σε αυτήν. Η ανάπτυξη έλλογων συλλογισμών από έναν ομιλητή αναφέρεται όμως στα επιχειρήματα άλλων συνομιλητών. Ο κάθε συν-


ομιλητής επιδιώκει να αναπτύξει (εν γνώσει των υφιστα-μένων συνθηκών πραγμάτωσης των ελλόγων στόχων) πραγματιστικές στρατηγικές του πράττειν επιτρεπτές από τον Λόγο. Η επικοινωνία των ελλόγων πολιτών μεταξύ τους και η αναφορά τους προς τις δυνατότητες πραγματο-ποίησης του πράττειν βασίζονται κατά τον Καντ σε μια «φυσική αποστολή της ανθρωπότητας, το να επικοινω-νούν-κοινοποιούν (mitteilen) οι άνθρωποι μεταξύ τους αυτά που εν γένει τους αφορούν» (VI, 163). Η μορφή της κοινο-ποίησης (Mitteilung) στην αστική πολιτική κοινωνία εί-ναι η «δημοσιότητα», η δημοσίευση πολιτικών προθέσεων με στόχο να υπάρξει κοινό έλλογο πράττειν.

Ο Καντ αποκαλεί υπερβατολογική την αρχή της δη-μοσιότητας (VI, 244-5) και με τον τρόπο αυτό την συσχε-τίζει προς τον απριόρι χαρακτήρα και τους απριόρι κανό-νες εφαρμογής του Λόγου. Η μορφή της δημοσιότητας θα πρέπει να είναι συνεπώς ανασυγκροτήσιμη ακολουθώντας την ανάπτυξη της δομής του Λόγου. Στο πλαίσιο των ανα-λύσεών του για την φυσική κατάσταση, ο Καντ παρουσία-σε την «κοινοποίηση» (Mitteilung) ως απαίτηση του εσω-τερικού ελλόγου δικαίου, που είναι ωστόσο ανίσχυρη, και παραπέμπει στην αναγκαιότητα της πλήρωσης των όρων ύπαρξης μιας κοινότητας, η οποία θα μπορεί να παράγει δεσμευτικά έννομα αποτελέσματα. Μόνο στην εγκαθιδρυ-μένη αστική πολιτική κοινωνία το αναστοχαστικό επίπε-δο της δημόσιας συζήτησης λαμβάνει τον χαρακτήρα δη-μοσιότητας, και με τον τρόπο αυτό καθίσταται δεσμευτι-κή αρχή του δημοσίου δικαίου. Ο δημόσιος χαρακτήρας αυτού του δικαίου συνίσταται κατ' αρχάς στην γενικότη-τά του, δηλαδή στην εγγύηση που παρέχει το κράτος (το γενικό στοιχείο των μεμονωμένων πολιτών), ότι οι νόμοι του έχουν γενική ισχύ και στρέφονται εναντίον όλων. Ο δημόσιος χαρακτήρας του δικαίου θεμελιώνεται εδώ στο θεωρητικό σχήμα της πολιτικής αντιπροσώπευσης που προκύπτει από έλλογες αρχές. Σύμφωνα με το σχήμα αυτό, η ιδέα μιας πρωταρχικής ίδρυσης της πολιτείας συνεπά-


γεται ήδη υπόρρητα, ότι το μονοπώλιο της δύναμης και η νομοθεσία συμπίπτουν σε μια αρχή κρατικής κυριαρχίας. Ο Καντ συναρτά εν προκειμένω αυτό το σχήμα με την αρχή της δημοσιότητας. Ο δημόσιος χαρακτήρας της κυ-ριαρχίας μπορεί να καταδειχθεί ήδη στο γεγονός, ότι εί-ναι αδύνατον να δημοσιοποιούνται πολιτικές προθέσεις που επιδιώκουν την άρση της υφιστάμενης κυρίαρχης εξουσίας και την αντίκατάστασή της από μια άλλη (πρβλ. π.χ. VI, 246). Και τούτο γιατί μια τέτοια δημοσιοποίηση θα ματαίωνε τα μυστικά επαναστατικά σχέδια. Ο Καντ συν-ιστά συνεπώς στους επαναστάτες καινοτόμους να εγκατα-λείψουν αμέσως τα σχέδιά τους, γιατί και μόνο από την μυστική συνωμοτική φύση τους συγκρούονται προς την αρχή της δημοσιότητας, που θέλει ακριβώς να επιβάλει η επανάσταση.

Καθίσταται εμφανές, ότι η απαίτηση για δημοσιότητα στην αστική πολιτική κοινωνία βασίζεται στην εγκαθιδρυ-μένη λογική που διέπει το κράτος. Πρόκειται για απαίτη-ση διαρκούς συζήτησης σχετικά με τις δυνατότητες νόμι-μων μεταρρυθμίσεων μιας πολιτείας που έχει ήδη εγκαθι-δρυθεί στα ουσιώδη στοιχεία της. Αν λοιπόν γίνει αφαίρε-ση από κάθε ύλη του δημοσίου δικαίου, απομένει μόνο η μορφή της δημόσιας κοινότητας, η οποία περιέχεται σε κάθε έννομη αξίωση ως απριόρι δυνατότητα. Η δημοσιό-τητα είναι συνεπώς όρος του αστικού δικαίου, αποτελεί ένα απριόρι κριτήριο, που συναντάται σε κάθε επιχείρημα για τον σύννομο ή παράνομο χαρακτήρα μιας αξίωσης (VI, 244).

Μια λεπτομερέστερη εξέταση της μορφής της δημο-σιότητας θα είναι υποχρεωμένη, για να ανασυγκροτήσει τις συνέπειές της για την μεθοδολογική ανάλυση του «δη-μόσιου χαρακτήρα» της κοινωνίας, να ανατρέξει στις σχά-σεις και στις διαμεσολαβήσεις του Λόγου που θεμελιώ-νουν τις κατηγορίες της αστικής πολιτικής κοινωνίας. Αφετηριακό σημείο αυτής της έρευνας μπορεί να είναι μόνο το ζήτημα του υπερβατολογικού χαρακτήρα της δη-μοσιότητας, δηλαδή του προσδιορισμού, από την άποψη


της θεωρίας της δημοσιότητας, της σχέσης ανάμεσα στην θεωρία και την εφαρμογή της στην αστική πολιτική κοι-νωνία. Αυτή η σχέση συμπίπτει με την σχέση πολιτικού πράττειν και φιλοσοφικών αρχών σε μια συντεταγμένη πολιτεία. Ο Καντ ερμήνευσε, όπως είδαμε, την αρχή της δημοσιότητας ως το κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο πρέ-πει να ματαιώνεται κάθε ανατρεπτική πολιτική δραστηριό-τητα. Ωστόσο, η ανάλυσή του της σχέσης του πολιτικού πράττειν προς την πολιτική φιλοσοφία φαίνεται να συγ-κρούεται ακριβώς προς αυτή την αρχή. Εδώ ο Καντ έχει μεν ως αφετηρία της ανάλυσής του το ότι θα πρέπει να συμβουλευόμαστε αρχές της φιλοσοφίας, ως μιας επιστή-μης του Λόγου, για να προσδιορίζουμε το πολιτικό πράτ-τειν, αναγορεύει όμως αυτό τον κανόνα σε «μυστικό άρ-θρο για την αιώνια ειρήνη» (VI, 227). Η αρχή σύμφωνα με την οποία η θεωρία επηρεάζει την πράξη έχει τότε μη δη-μόσιο (μυστικό) χαρακτήρα.

Η αντίφαση που εμφανίζεται εδώ μπορεί να λυθεί στο πλαίσιο της ανάλυσης της έλλογης σχέσης θεωρίας και εφαρμογής στο αστικό κράτος. Στο κυρίαρχο κράτος οι θεωρητικές αρχές δεν έχουν καθοριστικό χαρακτήρα, δεν μπορούν να επηρεάσουν άμεσα την πολιτική ζωή, αλλά μπορούν να δράσουν απλώς και μόνο συμβουλευτικά απέ-ναντι στα αρμόδια όργανα. Έχουν το καθεστώς ενός «ανα-στοχασμού» για την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει το πράττειν. Αυτή η δομή αναστοχασμού της θεωρίας, εν όψει της αποτελεσματικής πολιτικής πρακτικής, εξηγεί και τον μυστικό χαρακτήρα εκείνου του άρθρου για την αιώνια ειρήνη. Στις περιπτώσεις που η φιλοσοφία επιδρά στην πολιτική δεν εγκαθιδρύεται κάποιο «αντικειμενικό» επίπεδο της κοινωνικής εφαρμογής κανόνων, αλλά δρομο-λογούνται διαδικασίες υποκειμενικού αναστοχασμού. Μόνο στην περίπτωση που οι προτάσεις των φιλοσόφων γίνονται αποδεκτές από την υπεύθυνη κυβέρνηση (και μά-λιστα ακριβώς μέσω της αποδοχής τους από τις αρμόδιες κρατικές αρχές) αποκτούν οι φιλοσοφικές αρχές έναν κα-


θοριστικό, αποτελεσματικό χαρακτήρα. Αν δεν υπάρχει ένας τέτοιος χαρακτήρας, τότε και η φιλοσοφική θεμελίω-ση του Λόγου είναι ανίσχυρη (γιατί είναι ανενεργός σε κοινωνικό επίπεδο). Το επίπεδο ακριβώς της αποτελεσμα-τικής κοινωνικής εφαρμογής συγκροτεί την σχέση της πολιτείας προς τον Λόγο, και κατ' εξοχήν την «αξιοπρέ-πεια της» (ένθ.

Ο συσχετισμός αναστοχασμού και αποτελεσματικής εφαρμογής, που μπορεί να εντοπισθεί ήδη στην καντιανή ανάλυση της σχέσης μεταξύ των ανθρώπινων γνωστικο-πρακτικών «ικανοτήτων», αποδεικνύεται ως θεμελιώδους σημασίας για την κατανόηση της ιδιαίτερης σχέσης της φιλοσοφικής κριτικής προς τους κρατικούς θεσμούς και προς τις επί μέρους επιστήμες. Η σχέση αυτή αναλύεται από τον Καντ ως πρόβλημα ερμηνείας εκείνων των κει-μένων που είναι δεσμευτικά για την συγκρότηση και αυ-τοκατανόηση των επιστημών. Ο Καντ διαπιστώνει ότι η κρατικά οργανωμένη διοίκηση, το σύστημα υγείας, η δι-καστική δικαιοδοσία κ.λπ. αναφέρονται σε καθορισμένα και κωδικοποιημένα θεμελιώδη κείμενα που συνδέονται προς τις αντίστοιχες εξειδικευμένες επιστήμες. Επιστή-μες σημαντικές για την κρατική ζωή (όπως είναι η νομική επιστήμη και οι επιστήμες που αφορούν την θρησκεία και την ιατρική), κωδικοποιούν τις γνώσεις τους σε καταστα-τικά, τα οποία νομιμοποιούνται επειδή επικυρώνονται από τις αρμόδιες κρατικές αρχές (VI, 284). Η φιλοσοφία εγεί-ρει απεναντίας την αξίωση να θεμελιώνει αυτά τα κείμε-να στον Λόγο.

Η αντίφαση που γεννάται από μια μη δημόσια σχέση πολιτικής και φιλοσοφίας εξηγείται από την κατάσταση ανάγκης του κράτους· γιατί ακριβώς, όπως γράφει ο Καντ, «τα κράτη που έχουν εξοπλιστεί για τον πόλεμο» συμβουλεύονται φιλοσοφικές θεωρίες. Στην ανάγκη του ενός κράτους αντιστοιχεί στην αντίθετη πλευρά η ανάγκη του αντιπάλου. Η ανάλυση της δημοσιότητας αντανακλά επομένως το πραγματικό επίπεδο σχέσεων μεταξύ φυσικών καταστάσεων διαφορε-τικών κρατών.


Η εκάστοτε θεμελίωση των θετικών νόμων, π.χ. μέσω του ισχύοντος δικαίου σε ένα κράτος, θα πρέπει, σύμφω-να με την αξίωση της φιλοσοφίας, να αναφερθεί σε μια θεμελίωση από το φυσικό δίκαιο (VI, 285). Όμως, στην Φι-λοσοφική Σχολή αποδίδονται μόνο τα ζητήματα χωρίς άμε-ση πρακτική σπουδαιότητα. Η απόδοση αυτή προκύπτει βάσει του δυϊσμού μεταξύ ωφελιμότητας και αλήθειας (VI, 290). Για το κράτος, τα «ωφέλιμα ζητήματα» προσιδιάζουν στις θετικές επιστήμες, οι οποίες συναρτώνται με το πράτ-τειν που επικυρώνεται από την κυβέρνηση. Αυτός ο δυϊ-σμός επιφέρει μια αναστροφή της σχέσης μεταξύ του οιο-νεί θεωρητικού επιπέδου του κράτους διανοίας και του πρακτικού έλλογου φιλοσοφικού επιπέδου. Καθώς ο Καντ αποβλέπει στην θετικοποίηση των νόμων μέσα στην αστι-κή πολιτική κοινωνία, η θεώρησή του δεν προσανατολί-ζεται κατά κύριο λόγο στο πρωτείο του Λόγου, αλλά του «διανοητικού» επιπέδου εφαρμογής. Αντίστοιχα, μέσα στην ολότητα των πανεπιστημιακών κλάδων η φιλοσοφία δεν κατατάσσεται στην «ανώτερη» αλλά στην «κατώτερη» Σχολή, ενώ στην ανώτερη ανήκουν οι επιστήμες εφαρμο-γών που μπορεί να αποδειχθεί ότι έχουν άμεση σπουδαιό-τητα για το κρατικό πράττειν.

Ο Καντ ανατρέχει στην σχέση της επιστήμης και της κυβέρνησης προς την δημοσιότητα προκειμένου να υπερ-βεί τον άκαμπτο δυϊσμό που προκύπτει, βάσει των παρα-πάνω, μεταξύ των επιμέρους πανεπιστημιακών Σχολών, στις οποίες θεραπεύονται οι θετικές και φιλοσοφικές επι-στήμες. Ο κρατικός έλεγχος των θετικών επιστημών οφεί-λει να ρυθμίσει την σχέση κράτους και δημοσιότητας μέσω του δικαίου, της θρησκείας κ.λπ. Το κράτος μπορεί να εξαναγκάσει τους «ανθρώπους της δουλειάς» των «ανω-τέρων» σχολών, που γνωρίζουν τους κατάλληλους χειρι-σμούς (savoir faire), να υποβάλουν την γνώση τους στον φιλοσοφικό έλεγχο της αλήθειας (VI, 295), όποτε χρειά-ζεται να προσδιορισθεί με ποιον τρόπο θα πρέπει να δια-μορφώνεται η σχέση κράτους και δημοσιότητας μέσω μιας


επιστήμης που καθοδηγείται από τον Λόγο. Με σκοπό να διασαφηνίσει αυτή την σχέση, ο Καντ αναπτύσσει ένα δι-πλό μοντέλο δημοσιότητας, το οποίο επιτρέπει να θεμε-λιωθούν οι θετικές επιστήμες στον Λόγο χωρίς να θιγούν οι υπάρχουσες εξουσιαστικές θέσεις. Σ' ένα πρώτο διεπι-στημονικό επίπεδο δημοσιότητας μεταξύ ανώτερων και κατώτερων Σχολών (το κοινό των επιστημόνων), το ζήτη-μα είναι να υποβληθούν οι αποφάσεις των «ανώτερων» στον έλεγχο της «κατώτερης» (VI, 298-9). Στο επίπεδο της κατώτερης Σχολής θα πρέπει να κυριαρχούν η ελεύθερη συζήτηση και η κριτική, και η κυβέρνηση οφείλει να ανέ-χεται εδώ κάθε έκφραση γνώμης. Χωριστά απ' αυτό το επί-πεδο συγκροτείται μια δεύτερη δημοσιότητα μεταξύ των ανώτερων Σχολών και του λαού. Οι θετικές αλήθειες, που εδώ μεταβιβάζονται από τις επιστήμες στον λαό, υπόκει-νται στον κυβερνητικό έλεγχο. Καθοριστική σημασία έχουν εδώ τα κυβερνητικά συμφέροντα, και μπαίνουν φραγμοί στην συζήτηση.^^

Στο επίπεδο της συζήτησης μεταξύ φιλοσοφίας και επι-μέρους επιστημών, η σχέση πολιτικής θεωρίας και εφαρ-μογής υποβάλλεται σε έλεγχο μέσω διαλόγου. Προκύπτει ένα σύστημα ικανό να αυτοβελτιώνεται, το οποίο οδηγεί βαθμιαία στην άρση της εξουσίας, υπό την προϋπόθεση ότι αναγνωρίζονται τα ίδια δικαιώματα τόσο στις κατώτερες όσο και στις ανώτερες Σχολές. Μέσα από την συνεχή αντιπαράθεση των πολιτικών αποφάσεων με την κριτική θα πρέπει, κατά τον Καντ, να αναμένεται, ότι δεν θα λαμ-βάνονται ανορθόλογες αποφάσεις και ότι σταδιακά θα επι-

^̂ Ο Χάμπερμας διακρίνει στον Καντ ένα άλλο διπλό μοντέλο δη-μοσιότητας (J. Habermas, Strukturwandel der Öffentlichkeit, Neuwied 1968, 3, σελ. 129· [μτφ. Αλλαγή δομής της δημοσιότητας. Νήσος, Αθήνα 1997]). Διακρίνει ανάμεσα στην δημοσιότητα που βασίζεται σε μια αναγκα-στική θετικοποίηση του δικαίου και στην δημοσιότητα που βασίζε-ται σε μια νομιμότητα που προκύπτει από την ηθικότητα. Για την κρι-τική της αντίληψης του Χάμπερμας πρβλ. Κ. Ψυχοπαίδης, Πολιτική μέσα στις έννοιες. Νήσος, 1997, σελ. 112.


κρατήσουν οι έλλογες. Οι αποφάσεις που θα λαμβάνονται σ' αυτό το επίπεδο θα πρέπει εν συνεχεία να δημοσιο-ποιούνται στο δεύτερο επίπεδο δημοσιότητας που διακρί-νει ο Καντ (στην σχέση ανωτέρων Σχολών και λαού). Ωστόσο, καθώς αυτές οι αποφάσεις θα έχουν επικυρωθεί από την κυβέρνηση, δεν θα μπορούν πλέον να τροποποιη-θούν μέσα από την συζήτηση, αλλά οι υπήκοοι θα είναι υποχρεωμένοι να τις τηρούν. Τα έλλογα αποτελέσματα ορθολογικής συζήτησης και αυθορμησίας στην επιστήμη «σχηματοποιούνται» εν όψει της εφαρμογής τους στο «πε-δίο εποπτείας» της δημοσιότητας του λαού. Τους προσδί-δεται η μορφή του θετικού νόμου (ή της διοικητικής πρά-ξης). Μόνο πάνω σ' αυτό το υπόβαθρο αναδεικνύεται η δημοσιότητα ως αρχή που συντηρεί το κράτος και προω-θεί τις μεταρρυθμίσεις. Η έννοια του Διαφωτισμού στην οποία θεμελιώνεται προϋποθέτει την δομή του Λόγου, συν-επώς και τους έλλογους διαχωρισμούς, οι οποίοι παρου-σιάζονται συγχρόνως ως διαχωρισμοί των δημοσίων λει-τουργιών, αναγκαίοι για την διατήρηση της αστικής πο-λιτικής κοινωνίας. Ο φιλοσοφικός Διαφωτισμός δεν μπορεί να αμφισβητήσει αυτούς τους διαχωρισμούς, καθώς τους προϋποθέτει ως έλλογο νοείν. Γι' αυτό ο διαφωτιστής δεν μπορεί να δραστηριοποιηθεί παρά μόνο στο πρώτο επί-πεδο δημοσιότητας. Είναι ο πιστός στο κράτος διανοού-μενος που έχει εσωτερικεύσει, ούτως ειπείν, και έχει κα-ταστήσει συνιστώσα της δικής του έλλογης συγκρότησης τους όρους εφαρμογής των μεταρρυθμιστικών προτάσεων, όπως εμφανίζονται από την πλευρά της κυρίαρχης πολι-τικής που έχει προσεγγίσει τον Λόγο. Δεν θα πρέπει, γρά-φει ο Καντ, να στρέφεται «προς τον λαό παρουσιαζόμενος ως έμπιστος τον [...] αλλά [να απευθύνεται] με σεβασμό προς το κράτος» (VI, 363). Μόνο μέσω του κράτους αποκαθίστα-ται επικοινωνία ανάμεσα στην διανόηση και στα λαϊκά στρώματα.

Αποτέλεσμα αυτής της ιδιαίτερης επικοινωνίας που προάγεται σε δημόσιο επίπεδο θα είναι, κατά τον Καντ,


01 μορφωτικές διαδικασίες που μεταρρυθμίζουν την κοι-νωνία. Οι νομοτέλειες ανάπτυξης και διαμόρφωσης της κοινωνίας προκύπτουν από την δομή της, η οποία ανακύ-πτει από τον μεθοδολογικό ορίζοντα των γνωστικοπρα-κτικών απριόρι επιπέδων, εφ' όσον αυτά αλληλοτέμνονται και αναφέρονται στις έλλογες αρχές και στην εφαρμογή τους. Ετσι ο Καντ αντιλαμβάνεται την διαμόρφωση των κοινωνικών δυνάμεων ως ανάπτυξη του «τρόπου του σκέ-πτεσθαι», που παρεμποδίζεται από το γεγονός ότι τα κρά-τη περιορίζουν τα περιθώρια δραστηριότητας και τις δυ-νατότητες ανάπτυξης των πολιτών τους προς όφελος της αύξησης της τεχνικής αποτελεσματικότητας του πράττειν τους (όπως λ.χ. σε καταστάσεις πολέμου). «Όσο... τα κρά-τη χρησιμοποιούν όλες τις δυνάμεις τους για τις ματαιό-δοξες και βίαιες επεκτατικές βλέψεις τους, και κατ' αυτό τον τρόπο ανακόπτουν συνεχώς την βραδεία προσπάθεια εσωτερικής διαμόρφωσης του τρόπου σκέψης των πολιτών τους, στερώντας τους έτσι και κάθε υποστήριξη προς αυτό τον σκοπό, δεν πρέπει να αναμένει κανείς τίποτα από μια τέτοια συμπεριφορά. Γιατί προς τούτο απαιτείται μια μα-κρά εσωτερική επεξεργασία κάθε πολιτείας για την δια-μόρφωση των πολιτών της» (VI, 44-5).

Σε αντίθεση προς μια αυταρχική πολιτεία, που έχει την τάση να υπαγάγει τα πάντα σ' αυτήν, μια κοινωνική μεταρ-ρύθμιση είναι εφικτή στα πλαίσια μιας έλλογης κρατικής συνταγματικής τάξης (VI, 224), και μάλιστα ως εκπαιδευ-τική μεταρρύθμιση των γνωστικών και βουλητικών δυνά-μεων των πολιτών. Με αφετηρία τους διαχωρισμούς της δομής του Λόγου που επιδρούν στην κοινωνία, τίθεται για τον Καντ το ζήτημα, κατά πόσον πρέπει να αναμένεται ότι αυτές οι μεταρρυθμίσεις θα γίνουν από τον λαό ή από το κράτος, «από τα πάνω» ή «από τα κάτω» (VI, 366). «Δύσκο-λα», γράφει ο Καντ, «θα μπορούσε κανείς να ελπίσει, ότι μια πολιτιστική επανάσταση είναι δυνατόν να έλθει «από τα κάτω» (κάτι που είναι βέβαια σαφές από μεθοδολογική άποψη, δεδομένου ότι ο Καντ συλλαμβάνει εξ υπαρχής την


λαϊκή κυριαρχία ως το υπόστρωμα που θα πρέπει να υπα-χθεί στην πολιτική μορφή της αντιπροσώπευσης). Όμως ούτε η πιθανότητα να συμβάλουν οι μεταρρυθμίσεις «από τα πάνω» στην μόρφωση των πολιτών είναι μεγάλη. Με την διατήρηση των υπαρχόντων θεσμών στο κράτος και στην κοινωνία (π.χ. μιας σταθερής κατανομής του προϋ-πολογισμού για τον πόλεμο και την παιδεία, των τρεχου-σών αντιλήψεων των πολιτών για την παιδεία της νεολαίας κ.λπ., αλλά και των αντιλήψεών τους περί του υφισταμέ-νου σχολικού συστήματος) μπορούν το πολύ πολύ να δια-παιδαγωγηθούν καλοί πολίτες, όχι όμως «μορφωμένοι» άνθρωποι. Ο Καντ χαρακτηρίζει το εκπαιδευτικό σύστη-μα ως «μηχανισμό». Το μηχανικό αυτό σύστημα συνίστα-ται σε θεσμοποιημένες τεχνοκρατικές παιδαγωγικές πρα-κτικές χωρίς περιθώρια για εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις. Εδώ το ζήτημα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης αναδει-κνύεται ως ζήτημα της έλλογης ενεργοποίησης και αυθορ-μησίας των πολιτών μέσα στο κράτος. Οι διαδικασίες αυ-τές οφείλουν να διαμεσολαβήσουν ανάμεσα στον «μηχα-νισμό» των εκάστοτε κρατικών σχέσεων και στην πραγ-μάτωση του Λόγου. Ο ρόλος τους δεν είναι να συντελέ-σουν στην «σχηματική» εφαρμογή κανόνων που έχουν επι-κυρωθεί γενικά από το κράτος, αλλά να συμβάλουν στην προσπάθεια οργάνωσης ενός έλλογου πολιτικού όλου, στο οποίο να εντάσσονται οι ιδιαίτερες δυνατότητες των με-λών της κοινωνίας.

Σ' αυτές τις αναλύσεις φαίνεται με σαφήνεια σε ποια μεθοδολογική βάση θεμελιώνεται η καντιανή σύλληψη των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων. Η εκπαίδευση εκπλη-ρώνει την λειτουργία τής αναστοχαστικής κριτικής δύνα-μης εντός ενός όλου ανθρώπινων σκοπών. Το εκπαιδευτι-κό σύστημα ως τελεολογικό θέτει ως θεμέλιό του την αρχή της «ηδονής», η οποία προκύπτει κατά την κριτική εκτί-μηση της κοινωνικής πραγματικότητας -μιας «ηδονής», η οποία, ως προς την κατεύθυνση των σκοπών της, επηρεά-ζεται βέβαια από την ηθική (και μ' αυτή την έννοια ο Καντ


εξαίρει τον ρόλο, μέσα στο κράτος, εκείνων των δασκά-λων «που αφιερώνονται με ηδονή στο λειτούργημά τους»). Η εκπαίδευση, δηλαδή εδώ ο αναστοχασμός και η κριτι-κή δύναμη (η «ηδονή»), θα πρέπει να αντιπαραβάλλεται κριτικά προς τους θεσμούς της διανοίας. Προς τον σκοπό αυτό θα πρέπει να προκληθεί μια εκπαιδευτική μεταρρύθ-μιση, που να δημιουργεί τις προϋποθέσεις, ώστε να μπο-ρεί προοδευτικά το εκπαιδευτικό σύστημα να μεταβάλλε-ται μόνο του. Μια τέτοια μεταρρύθμιση δεν θα μπορούσε όμως να δρομολογηθεί παρά μόνο από την ανώτατη κρα-τική εξουσία, η οποία οφείλει να ρίξει στο «παιχνίδι» ένα «μελετημένο σχέδιο» (VI, 366-7). Ο Καντ προσδοκά ότι το όλο σύστημα θα διατηρηθεί και θα διαμορφωθεί περαιτέ-ρω, αν αναπτυχθούν στο έπακρο παίγνια και πειραματισμοί πολιτισμικών καινοτομιών. Ενας «αρνητικός όρος» για κάτι τέτοιο είναι η κατάργηση των πολέμων, καθώς απο-τελούν εμπόδια για την πολιτισμική ανάπτυξη. Αν συνέ-βαινε αυτό, τότε το «παιχνίδι» των δυνάμεων στο κράτος θα μπορούσε να οδηγήσει, μέσω της μορφώσεως, σε απο-τελέσματα που θα επιβεβαίωναν την παραδοχή μιας τελεο-λογίας της φύσης. Το «μελετημένο σχέδιο» του κράτους διανοίας θα μπορούσε δηλαδή να δρομολογήσει την ανά-πτυξη τόσο των ανώτερων όσο και των κατώτερων γνωστι-κοπρακτικών δυνάμεων και ικανοτήτων. Η ανάπτυξη αυτή θα αντιστοιχούσε σε κάποια μορφή ανώτερης σοφίας και σε κάποια αόρατη τελεολογία (πρόνοια), που θα συνέβα-λε στην υπέρβαση του κράτους διανοίας και στην ηθικο-ποίησή του.

6. Μετάβαση προς την η θ ι κ ό τ η τ α και ιδέα της ε ι ρ ή ν η ς

Μέσω της θεμελίωσης των αστικών πολιτικών θεσμών στον Λόγο, ο Καντ συνδέει την ανάλυση της αστικής πο-λιτικής κοινωνίας με την πρακτική αναγκαιότητα της υπέρ-


βασής της. Οι δυνατότητες μιας τέτοιας υπέρβασης προ-κύπτουν, με αφετηρία το υπερβατολογικό σύστημα του καντιανού κριτικισμού, στα πλαίσια μιας έρευνας των ορίων του Λόγου. Η καντιανή ριζοσπαστική ιστορική συν-είδηση θέτει το ζήτημα των ορίων της αστικής πολιτικής κοινωνίας, καθώς αναλογίζεται ότι αυτά τα όρια συνιστούν τα ίδια τα όρια της κριτικής φιλοσοφίας. Η ιστορία δεν μπορεί να θεμελιωθεί παρά μόνο σε μια αναδρομή στον αστικό τελεολογικό Λόγο. Για να υπάρξει η επιδιωκόμενη κοσμοπολιτική τάξη, η ιστορική συνείδηση θα πρέπει πρώτα να θεμελιώσει τις πολιτικές μορφές κατά τρόπο που αυτές να προκύπτουν ως ηθελημένες και όχι ως καταναγκα-στικές. Καθώς λοιπόν η ιστορική συνείδηση φτάνει στα όρια της κριτικής του Λόγου, είναι αναγκασμένη να πραγ-ματευθεί το πρόβλημα της ιστορικής δυνατότητας της ελευ-θερίας στα πλαίσια μιας κριτικής της υπερβατικότητας.

Στα πλαίσια αυτής της κριτικής θα τεθεί πρώτα προς εξέτασιν το θεολογικό ζήτημα της ύψιστης «σοφίας» του δημιουργού του κόσμου, δηλαδή η αρχή της ενότητας ευ-δαιμονίας και ηθικότητας. Η εξέταση αυτή καθίσταται αναγκαία ιδιαίτερα εν όψει της αντινομίας μεταξύ των αντικρουομένων σκοποθεσιών της αστικής πολιτικής κοι-νωνίας και της ιδέας μιας ηθικής κοινότητας (μιας αντι-νομίας που μας παραπέμπει στον ίδιο τον αντινομικό χα-ρακτήρα του Λόγου). Η κριτική εξέταση έδειξε ότι, αντί-στοιχα προς τις πολιτικές αρχές της νομοθεσίας, της κυ-βέρνησης και της απονομής της δικαιοσύνης, η θεία σο-φία συνίσταται στην θεία αγιότητα, στην αγαθότητα και στην δικαιοσύνη (VI, 204 κ.επ.). Η υπεράσπιση αυτής της σοφίας, η θεοδικία, οδηγεί σε έναν έλεγχο των περιορι-σμών του Λόγου μας (VI, 105). Αυτός ο έλεγχος έδειξε ότι ο Λόγος είναι ανίκανος να εντάξει με φυσικοεπιστημονι-κή ακρίβεια κάθε ιδιαίτερο νόμο σε ένα όλον, σύμφωνα με το αίτημα της θρησκείας. Την απόδειξη αυτών των πε-ριορισμών, ο Λόγος την επέτυχε με βάση την διάκριση ανάμεσα στην θεωρητική και στην πρακτική ικανότητά


του. Από την διάκριση όμως αυτή προκύπτει μια ιδιάζου-σα σχέση ανάμεσα στην πίστη και στην γνώση, την οποία ο Καντ πραγματεύεται όσον αφορά την αποδοχή ή όχι μιας θεοδικίας.

Αν το ζήτημα της θεοδικίας τεθεί στην βάση της κρι-τικής του Λόγου, θα φανεί ότι μια υποτιθέμενη θεοδικία δεν μπορεί να θεμελιώσει στον θεό κανενός είδους εξου-σιαστική αξίωση έναντι της κοινωνίας και του κράτους. Η θεοδικία συμπίπτει με την έλλογη-πρακτική αξίωση της αναγκαιότητας ενός ηθικού όντος (VI, 116) και, όπως αυτή η αξίωση, θεμελιώνεται, από μεθοδολογική άποψη, όχι θεωρητικά αλλά πρακτικά. Αναφερόμενος στον Ιώβ ο Καντ επισημαίνει την αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο δια-φορετικές θεοδικίες: Οι φίλοι του Ιώβ αποδέχονται την ισχύ ενός πλήρους συστήματος ποινών που έχουν ορισθεί για τα ιδιαίτερα διαπραττόμενα εγκλήματα. Αντιθέτως, ο Ιώβ υποστηρίζει ένα σύστημα της «άνευ όρων θεϊκής κρί-σης» (VI, 117). Ο Ιώβ απορρίπτει τον αιτιώδη προσδιορι-σμό των ανθρώπινων ενεργειών από ένα οριστικοποιημέ-νο σύστημα αξιών, αρνείται εν γένει την ισχύ του φυσι-κού νόμου στο υπεραισθητό-ηθικό επίπεδο και διαχωρί-ζει τον νοητό από τον αισθητό κ ό σ μ ο . Ε ί ν α ι προφανές, ότι αυτή η «προτεσταντική» οπτική γωνία του Ιώβ συμπί-πτει με τον τρόπο επιχειρηματολογίας της καντιανής κρι-τικής του Λόγου, η οποία συνιστά μια κριτική απέναντι στην αξίωση να θεμελιωθεί δογματικά η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και στον κόσμο με όρους υπερβατικότητας.

Ο χωρισμός ανάμεσα στην πίστη και στην γνώση ανα-φέρεται αντιθέτως στο υπερβατολογικό εκείνο εννοιακό σύστημα, βάσει του οποίου ο Καντ άσκησε και την κριτι-κή του στις μορφές της εγκαθιδρυμένης αστικής πολιτι-κής κοινωνίας. Η οιονεί φυσικοεπιστημονική συγκρότηση της αστικής σφαίρας έχει ως συνέπεια, ότι στην σφαίρα

Πρβλ. για την θεωρητική θεμελίωση αυτής της θέσης το κείμενο του Καντ: «Vom Gebet», έκδ. Cassirer, τόμος IV, Βερολίνο 1922, σελ. 524.


αυτή δεν μπορούν να προβληθούν με εγκυρότητα θρησκευ-τικές αξιώσεις. Η θρησκεία είναι εδώ μάλλον ένα «κρα-τικό μέσον» για την πειθάρχηση των παθητικών πολιτών, συνιστά συνεπώς μια «κρατική ανάγκη για την αστική ευη-μερία» (VI, 273). Η θρησκεία δεν μπορεί να εγείρει περισ-σότερες αξιώσεις απ' ότι ο πρακτικός Λόγος εν γένει. Κατά την διαμάχη της Θεολογικής με την Φιλοσοφική Σχολή περί της ερμηνευτικής των παραδεδομένων θρη-σκευτικών κειμένων προκύπτει, ότι το ουσιώδες στοιχείο κάθε λατρείας του θεού θα πρέπει να ανάγεται στην ηθι-κότητα (VI, 316). Κατά τον Καντ, κείμενα τα οποία υπερ-βαίνουν τον Λόγο είναι επιτρεπτό να ερμηνεύονται προς οφελος του Λόγου, ενώ κείμενα που αντιβαίνουν προς τον Λόγο θα πρέπει υποχρεωτικά να ερμηνεύονται σύμφωνα με τον Λόγο (VI, 303).

Για την προβληματική της υπέρβασης της αστικής πολιτικής κοινωνίας αποδεικνύεται αποφασιστικής σημα-σίας το γεγονός ότι, κατά την συγκρότηση των αστικών θεσμών, ο Λόγος έχει θέσει σε ισχύ μορφές της διάνοιας (εξωτερικές) που θεωρεί αναγκαίους όρους για την πραγ-ματοποίηση της δικής του μορφής. Αυτές οι εξωτερικές μορφές, συνδεόμενες με τις εσωτερικές αρχές του Λόγου, θα πρέπει, μας λέει ο Καντ, να καταστούν πρακτικός σκο-πός του πράττειν των πολιτειών. Στα πλαίσια της «ιδέας ενός κόσμου» ως του «υψίστου αγαθού», μπορεί κανείς να συνδέσει μέσα στην σκέψη του τις έννοιες μιας «τεχνικής σοφίας» (που ακολουθεί φυσικοτεχνικές αρχές) μαζί με εκείνες μιας ηθικής σοφίας. Με τον τρόπο αυτό εγκαθι-δρύεται μια πρακτική ενότητα ευδαιμονίας και (ηθικής) νομοθεσίας, δηλαδή μια ενότητα μεταξύ, αφ' ενός, της εγωιστικής αρχής που πραγματώνεται στην κοινωνία, η οποία διέπεται από νομιμότητα, και, αφ' ετέρου, της ηθι-κής κοινότητας των σκοπών. Οι κρατικές πρακτικές για τις οποίες ο Καντ απαιτεί να προσανατολίζονται προς την ιδέα αυτής της ενότητας δεσμεύονται ως εκ τούτου από την αρχή της ηθικής. Τα κράτη δεν θα πρέπει να νοούνται ως


συστήματα κοινωνικών παροχών και κοινωνικής πρόνοιας για παθητικούς υπηκόους, αλλά θα πρέπει να προσδιορί-ζουν την μορφή των πράξεών τους βάσει της παραπάνω ενότητας. Αυτό που έχει σημασία για τον Καντ είναι η αρχή, σύμφωνα με την οποία οι πολίτες εξασφαλίζουν στον εαυτό τους «βιοτικές ανέσεις»* η ευημερία, όμως, δεν διέπεται από καμία αρχή, γιατί στην περίπτωσή της αυτό που μετράει είναι το υλικό στοιχείο της βουλήσεως (VI, 359 σημ.).

Το έλλογο κρατικό πράττειν θα πρέπει συνεπώς να κα-τευθύνεται προς αρχές, οι οποίες συνιστούν τις εξωτερι-κές και εσωτερικές μορφικές συνιστώσες της δομής του Λόγου. Το κρατικό πράττειν αποτελεί συνιστώσα της τε-λεολογίας του Λόγου, στα πλαίσια της οποίας οι θεωρη-τικές μορφές μπορούν να καταστούν αντικείμενο της βού-λησης και κατ' αυτό τον τρόπο να πραγματοποιηθούν. Στα πλαίσια αυτής της τελεολογίας τίθεται για τον Καντ Και το ζήτημα της «υπέρβασης» της αστικής πολιτικής κοινω-νίας ως ένα ζήτημα μετάβασης από το διανοητικό επίπε-δο προς το έλλογο -μιας μετάβασης η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί ή να αποτύχει μέσα στην κοινωνία ανά-λογα με τις θεμελιώσεις και τα κίνητρα των πράξεων των μεμονωμένων υποκειμένων. Εντός της τελεολογίας του Λόγου, το αστικό πολιτικό σύνταγμα, στο οποίο υπάγονται εξωτερικά αυτές οι πράξεις, συναρτάται με ιδέες του πρα-κτικού Λόγου. Ο Καντ εντόπισε την ύψιστη «πρόθεση της φύσης» στην ανάπτυξη όλων των ανθρώπινων καταβολών στο ανθρώπινο γένος, πράγμα που, όπως υποστήριξε, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο σε μια δίκαιη αστι-κή συνταγματική τάξη (VI, 39). Ωστόσο, η επίτευξη αυτής της «πρόθεσης της φύσης» δεν συνιστά για τον Καντ αυ-τοσκοπό, αλλά αποκτά νόημα μόνο ως προσέγγιση προς την έλλογη ιδέα του ανθρώπου (VI, 35, 41), προς την «ιδέα ενός κόσμου» (VI, 115), προς την «κοινότητα των σκοπών» ή προς την «κοινότητα αυτόνομων όντων». Η εκάστοτε ανάπτυξη των ανθρώπινων καταβολών δεν μπορεί να υπο-


λογισθεί ή να εκτιμηθεί παρά μόνο σε σχέση προς αυτές τις ιδέες.

Η μετάβαση από την μορφή της διάνοιας στην μορφή του Λόγου στο εσωτερικό της αστικής πολιτικής κοινω-νίας είναι ανακατασκευάσιμη βάσει των καντιανών ανα-λύσεων της τελεολογικής κριτικής δύναμης. Η αστική πολιτική κοινωνία, καθώς διαχωρίζεται από την προδικαιι-κή ζωή, επειδή αναπτύσσει τις ανθρώπινες καταβολές (κυ-ρίως τις τεχνικές δεξιότητες του ανθρώπινου γένους), δρο-μολογεί ταυτόχρονα την ίδια της την άρση και δημιουρ-γεί τους όρους για την απόσπαση του ανθρώπου από τις σχέσεις σκοπών προς μέσα που ισχύουν εδώ και αποτε-λούν γι' αυτόν μια ανεξέλεγκτη, αδιαπέραστη από τον Λόγο, δεύτερη φύση. Κατ' αυτό τον τρόπο, όμως, ο άνθρω-πος δημιουργεί και την προϋπόθεση για να θέσει τον ίδιο του τον εαυτό ως σκοπό και όχι πλέον ως μέσον, και έτσι να άρει την φύση «με πρόθεση την επίτευξη του τελικού σκοπού, ο οποίος βρίσκεται έξω απ' αυτήν» (IV, 553). Η θεωρία που ανακατασκευάζει αυτή την αναπτυξιακή δια-δικασία θα πρέπει να ανατρέξει, σε μεθοδολογικό επίπε-δο, σ' έναν τυπικό-υποκειμενικό καθορισμό της έννοιας της «καταλληλότητας». Και τούτο διότι μια έννοια καταλ-ληλότητας, σύμφωνα προς την οποία ο άνθρωπος θέτει αποκλειστικά τέτοιους σκοπούς στον εαυτό του, οι οποίοι βρίσκονται έξω απ' αυτόν σε έναν αντικειμενικό κόσμο, θα απέκλειε την δυνατότητα να αυτοκαθορίζεται ο ίδιος και να θέτει τον εαυτό του ως σκοπό. Γι' αυτό τον λόγο η καντιανή ανάλυση δεν αφήνει την έννοια της καταλληλό-τητας να αναχθεί πλήρως στην τεχνική έννοια της επιδε-ξιότητας. Η επιδεξιότητα «οπωσδήποτε δεν επαρκεί, προ-κειμένου να προωθήσει την βούληση κατά τον προσδιο-ρισμό και την επιλογή των σκοπών [του ανθρώπου], πράγ-μα που ωστόσο χαρακτηρίζει ουσιωδώς όλη την έκταση της έννοιας της καταλληλότητας που αφορά τους σκοπούς. Ο ακροτελεύτιος όρος της καταλληλότητας, που θα μπο-ρούσε να χαρακτηριστεί ως η καλλιέργεια της πειθάρχη-


σης (της πειθαρχίας), είναι αρνητικός, και συνίσταται στην απελευθέρωση της βούλησης από την δεσποτική εξουσία των ορμών» (V, 554). Μέσω αυτού του αρνητικού μεγέθους καθίσταται εμφανής «μια σκόπιμη επιδίωξη της φύσης προς μια διαμόρφωση, η οποία μας καθιστά δεκτι-κούς σε σκοπούς υψηλότερους απ' αυτούς που μπορεί να παράσχει η ίδια η φύση» (V, 556).

Η αρνητική έννοια της πειθαρχίας^^ θα καταδείξει ότι ο φυσικός μηχανισμός της ανάπτυξης των ανθρώπινων κα-ταβολών δεν οδηγεί κατά αυτόματο τρόπο στην ελευθε-ρία. Οδηγεί μάλλον κατά αυτόματο τρόπο στην ανάπτυξη της ανθρώπινης επιδεξιότητας, η οποία ανοίγει την δυνα-τότητα της ελευθερίας. Η ίδια η ελευθερία δεν μπορεί να παραχθεί από τον αυτοματισμό του εγωισμού και των ορ-μών αλλά από την άρνησή τους. Το «πειθαρχημένο» πράτ-τειν που οδηγεί προς την ηθικότητα καθίσταται εφικτό από το γεγονός ότι εξουδετερώνονται οι αντιτιθέμενοι σκοποί και συμφέροντα. Η διαδικασία αυτή της εξουδε-τέρωσης περιγράφεται ως ένα είδος «πολιτικής της φύ-σης». Το ύψιστο ακριβώς σημείο των αντικρουομένων σκοποθεσιών αποτελεί και το σημείο όπου τίθεται σε κί-νηση ένα πράττειν, το οποίο δεν προσδιορίζεται βάσει υλικών αλλά μόνο μορφικών κινήτρων: «Όταν τα ελατή-ρια της πολιτικής της φύσης αίρονται αμοιβαία και κατα-στρέφονται, τότε αρχίζει η δύναμη της ηθικής πολιτικής να εξωτερικεύει την δράση της και να πραγματοποιεί την ιδέα της αιώνιας ε ι ρ ή ν η ς » . Ο Καντ σκέφτεται μια στιγ-μή ηρεμίας, εξίσωσης και εξισορρόπησης των πολιτι-σμικών ανταγωνισμών και εντάσεων μέσα σ' ένα πολιτι-κό σύστημα. Αυτή η στιγμή της ουδετερότητας, της αδια-

Περί της έννοιας της πειθαρχίας ως αστικού καταναγκασμού, πρβλ. Anthropologie VI, 684 κ.επ. Πρβλ. σχετικά Κ. Ψυχοπαίδης, «Η πειθαρχία στην καντιανή κριτική», στο: I. Σολομών-Γ. Κουζέλης (επ.). Τοπικά α, 1994.

Πρβλ. Παράρτημα IV στην Αιώνια ειρήνη, στο: G. Lehmann, ένθ. αν., σελ. 66.


φορίας^^ απέναντι στα υλικά κίνητρα αποτελεί όρο της ηθι-κής ανάπτυξης, και ως εκ τούτου συνιστά πρακτικό στόχο της ανθρωπότητας.

Όρος της εξουδετέρωσης και εν συνεχεία της ηθικο-ποίησης των κοινωνικών δυνάμεων είναι βέβαια μια ευρύ-τερη ιστορική ανάπτυξη που θα οδηγούσε σε καταστάσεις ισορροπίας ανάμεσα σε περισσότερες πολιτικές μονάδες. Με τον τρόπο αυτό η προβληματική μετατοπίζεται προς την κατεύθυνση των διακρατικών σχέσεων. Το κράτος, που είχε θεματοποιηθεί ως το γενικό στοιχείο απέναντι στις στιγμές του (στους εγωιστικούς αστικούς σκοπούς), ανα-δεικνύεται εδώ το ίδιο ως εγωιστική μονάδα απέναντι στα άλλα κράτη. Προκύπτει συνεπώς μια επανάληψη της «φυ-σικής κατάστασης» σε μια ανώτερη βαθμίδα, αυτή την φορά ανάμεσα στα κράτη. Από την πλευρά του Λόγου, το ζητούμενο εδώ είναι να εξουδετερωθούν οι αντιτιθέμενες αξιώσεις κυριαρχίας των κρατικών οντοτήτων, και μάλιστα μέσω του διεθνούς δικαίου που ρυθμίζει τις σχέσεις μετα-ξύ των κρατών (IV, 429). Το δίκαιο αυτό έχει ως προορι-σμό να θέσει ένα τέρμα στην «φυσική κατάσταση» ανά-μεσα στους λαούς και να αποτρέψει τα κράτη από τον πό-λεμο. Κατ' αναλογία προς τις σχέσεις ανάμεσα στους αν-θρώπους, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η φύση χρησιμο-ποιεί το ασυμβίβαστο μεταξύ όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των μεγάλων κοινωνιών ως μέσον προκειμένου να εγκαθιδρύσει, μέσα από τον ανταγωνισμό, μια κατάσταση

Ο Καντ κατανοεί την προς πραγμάτωση πολιτική κατάσταση ως ένα πεδίο υποχώρησης και εξισορρόπησης των εγωισμών και των εντά-σεων, σε αντίθεση προς την εγελιανή σύλληψη της πραγματοποίησης της έννοιας μέσα στην ένταση του πολιτικού (πρβλ. σχετικά την εγε-λιανή έννοια της κυριαρχίας στην Φιλοσοφία τον δικαίου, § 279). Η κα-τάσταση αυτή εξισορρόπησης δεν αποτελεί ωστόσο μια τελική κατά-σταση των ατόμων (σε μια τέτοια περίπτωση ο πρακτικός Λόγος θα ήταν «αδιάφορος» απέναντι στα εγωιστικά τους κίνητρα, πράγμα που ο Καντ αποκλείει, πρβλ. IV, 688 κ.επ.), αλλά νοείται ως ενδιάμεση βαθ-μίδα στην πορεία της ανάπτυξης των ατόμων ως ηθικών υποκειμένων.


ηρεμίας και ασφάλειας (VI, 41 κ.επ.)' και μάλιστα η έννο-μη κατάσταση ανάμεσα στους ανθρώπους θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «υποκατάστατο» ενός «αστικού» πολιτικού κοινωνικού συνδέσμου ανάμεσα στα κράτη (VI, 212).

Σε αντίθεση προς το φυσικό δίκαιο, που ισχύει ανάμε-σα στους ανθρώπους, ζητούμενο είναι στο επίπεδο του διε-θνούς δικαίου να συγκροτηθούν σχέσεις τόσο ανάμεσα στα κράτη όσο και ανάμεσα στα πρόσωπα που ανήκουν σ' αυτά (IV, 466). Η αναγκαιότητα ενός διαπολιτειακού συνδέσμου πηγάζει από την ιδέα ενός πρωταρχικού συμβολαίου. Ο σύνδεσμος αυτός δεν μπορεί ωστόσο να προϋποθέσει την ύπαρξη μιας κυριαρχικής εξουσίας για την συγκρότηση των διακρατικών σχέσεων, και δεν είναι δυνατόν να αποτελέ-σει παρά μόνον έναν συνεταιρισμό (ομοσπονδία). Μεταξύ των κρατών οι νομικές διατάξεις δεν θα πρέπει να τυγχά-νουν εφαρμογής βάσει ενός υπερκειμένου δικαίου. Ζητού-μενο είναι εδώ ακριβώς η εφαρμογή τόυς να πραγματώνεται χωρίς υπερκείμενες διατάξεις. Με τον τρόπο αυτό, μας λέει ο Καντ, θα εγκαθιδρυθεί μια αληθής κατάσταση ειρήνης (IV, 474), η οποία όμως συνιστά μια «ανεκπλήρωτη ιδέα» λόγω των κινδύνων που προκύπτουν από τον εγωισμό των σήμερα υφισταμένων κρατών. Ωστόσο η διαρκής προσέγ-γιση προς μια κατάσταστη ειρήνης είναι πραγματοποιήσι-μη. Από την ιδέα της προσέγγισης της ειρήνης προκύπτουν κατά τον Καντ πολιτικές θεμελιώδεις αρχές, δηλαδή κα-θήκοντα και στόχοι για τους ανθρώπους και τα κράτη. Η έλλογη ιδέα μιας ειρηνικής αδιάσπαστης κοινότητας όλων των λαών επί της γης είναι αυτή που θα παρέχει την βάση για να διατυπωθούν τα καθήκοντα και οι στόχοι αυτοί.

Η δομή αυτής της διεθνούς κοινότητας φαίνεται, κατά πρώτη προσέγγιση, ότι θα μπορούσε να ανασυγκροτηθεί με βάση την ανάλυση της αστικής πολιτικής κοινωνίας και της άρσης της φυσικής κατάστασης που προηγήθηκε. Θα είναι μια κοινωνία, η οποία χάνει σε ανταγωνιστικό δυ-ναμικό και ένταση και ηθικοποιείται χάρη στην όλο και μεγαλύτερη εξουδετέρωση της εξωτερικής πίεσης μετα-


ξύ κρατών και με την όλο και μεγαλύτερη ωρίμανση πο-λιτών και κυβερνήσεων. Για την ανάλυση αυτής της παγ-κόσμιας κοινότητας ο Καντ ανατρέχει στην ιδέα της παγ-κόσμιας ανθρωπότητας που θεμελίωνε ήδη τις αναλύσεις της φυσικής κατάστασης. Σε αντίθεση προς την προαστική communio (κοινότητα), η μετα-αστική communio όλων των λαών συνιστά μια έννομη αρχή. Απ' αυτή την αρχή παρά-γει ο Καντ την ιδέα του κοσμοπολιτικού δικαίου. Η com-munio ως ιδέα της κοινότητας αναφέρεται στο πρακτικό καθήκον πραγματοποίησης της διακρατικής τάξης. Με την διακρατική αυτή τάξη συνδέεται και το commercium (συν-αλλάττειν) ως δυνατή «αλληλεπίδραση» ανάμεσα στους λαούς. Το κοσμοπολιτικό δίκαιο είναι το δίκαιο του com-mercium, της οικονομικής και κοινωνικής διάδρασης και του συναλλάττεσθαι, «στον βαθμό που αυτές οι πρακτικές οδηγούν προς την εφικτή ενοποίηση όλων των λαών με την πρόθεση να ισχύσουν οι γενικοί νόμοι της δυνατής τους επικοινωνίας» (IV, 476).

Η δυσχέρεια της ένωσης των κρατών σε σχέση προς την ένωση των πολιτών συνίσταται στο ότι μια κοσμοπο-λιτική συνταγματική τάξη θα μπορούσε να οδηγήσει, παρά την ειρήνη που εγγυάται, σε μια παγκόσμια μοναρχία, και με τον τρόπο αυτό θα θέσει σε κίνδυνο την ελευθερία (VI, 169) σε παγκόσμιο επίπεδο. Μια παγκόσμια μοναρχία θα μπορούσε να ενισχύσει την κυβερνητική αρχή σε βάρος της αρχής του Λόγου (της αρχής της νομοθεσίας). Οι συν-έπειες θα ήταν ένας «άψυχος δεσποτισμός» και η αναρχία. Ως εναλλακτική επιλογή σε μια τέτοια εξέλιξη αντιλαμ-βάνεται ο Καντ την ομοσπονδία κρατών σύμφωνα προς ένα κοινό διεθνές δίκαιο.^^

Την τοποθέτηση υπέρ μιας ομοσπονδιακής συνένωσης κρατών θεμελιώνει και ένα ρεαλιστικό επιχείρημα: Ένας σημαντικός λόγος που ο Καντ αντικρούει την θεωρία του Αμπέ Σαιν Πιερ (Abbe St. Pierre) και του Ρουσσώ (Rousseau), για την εκούσια υποταγή των κρατών σε μια διακρατική πολιτεία, είναι ότι τα κράτη δεν θέλουν να είναι υπο-ταγμένα (VI, 172· 211 κ.επ.).


Η ομοσπονδιακή αρχή, την οποία επικαλείται εδώ ο Καντ, αποτελεί μια μορφή ανάλογη προς τον ρεπουμπλι-κανισμό σε επίπεδο κράτους (VI, 207 κ.επ.). Ενας σύνδε-σμος κρατών εγγυάται την ειρήνη, κατά την άποψη του Καντ, με τον καλύτερο τρόπο, ακριβώς διότι παρακάμπτει τον διακρατικό συγκεντρωτισμό και οδηγεί στην ισότιμη συνύπαρξη και δράση πολλών πολιτικών μονάδων. Αυτός ο σύνδεσμος ειρήνης, που κατά τον Καντ θα καταστήσει δυνατό το ομοσπονδιακό σύστημα των κρατών, δεν συνι-στά ένα συμβόλαιο για τον τερματισμό ενός συγκεκριμέ-νου πολέμου, αλλά καταδικάζει τον πόλεμο εν γένει (VI, 211). Δεν μπορεί να παραχθεί από έναν νόμο που απαιτεί την εγκατάλειψη της φυσικής κατάστασης (καθόσον βέ-βαια η εσωτερική κατάσταση των κρατών είναι ήδη έννο-μη). Αντίθετα παράγεται από το καθήκον της ειρήνης. Προκύπτει από την αυξανόμενη ολοκλήρωση και την αμοι-βαία επίδραση των κρατικών οντοτήτων και δεν συνιστά «ένα φανταστικό και υπερβολικό τρόπο παράστασης του δικαίου, αλλά ένα αναγκαίο συμπλήρωμα του άγραφου κώ-δικα τόσο του κρατικού όσο και του διεθνούς δικαίου, έτσι ώστε ο κώδικας αυτός να αφορά και τα δημόσια ανθρώπινα δικαιώματα εν γένει, και την αιώνια ειρήνη» (VI, 216-7).

Η καντιανή ιδέα του διεθνούς δικαίου βασίζεται σε μια αρχή διάκρισης των κρατικών οντοτήτων, δηλαδή σε μια πολιτική αρχή που αναγνωρίζει την ιδιαιτερότητά τους και διασφαλίζει την ισορροπία (και τον «ζωηρό συναγωνισμό»· VI, 216) ανάμεσά τους. Η αρχή αυτή βρίσκεται πλησιέστε-ρα προς την ηθική ιδέα του Λόγου από ό,τι η αρχή της πα-γκόσμιας μοναρχίας (VI, 225). Ωστόσο, ο Καντ παραμένει συνεπής προς την ηθική θεμελίωση της κριτικής του φι-λοσοφίας: Την ύψιστη ηθική βαθμίδα συνιστά μία αρχή της ατομικότητας του προσώπου του κάθε πολίτη ως ηθι-κού υποκειμένου, η οποία δεν συμπίπτει κατ' ανάγκη με την αρχή της πολιτικής θεμελίωσης του κράτους και των διακρατικών σχέσεων, αλλά μπορεί ίσα ίσα να βρίσκεται σε κριτική εντασιακή σχέση προς αυτή. Το πολιτικό ιδεώ-


δες που πρέπει να προστατευθεί δεν είναι πρωταρχικά η ολότητα, αλλά το αυτόνομο άτομο, δια της αυτονομίας του οποίου και μόνο καθίσταται δυνατή μια ολότητα που να διέπεται από σχέσεις ελευθερίας.

Στην σφαίρα του πολιτικού δραστηριοποιούνται έλλο-γες ατομικότητες: μεμονωμένοι πολίτες και κρατικές οντό-τητες. Τόσο οι μεμονωμένοι πολίτες όσο και τα κράτη εί-ναι, κατά τον Καντ, οι ίδιοι εγγυητές, ότι δεν θα λάβει χώρα η υπαγωγή τους κάτω από μια παγκόσμια μοναρχία. Οι πολίτες επιτυγχάνουν τούτο μέσω της κριτικής πολιτι-κής -αλλά και θρησκευτικής- επιχειρηματολογίας τους (VI, 225 κ.επ.), τα κράτη μέσω ενεργημάτων, που επιδρούν σε όλο το φάσμα των αστικών πολιτικών υποθέσεων, μέσω των νομικών κανόνων που επιβάλλουν και μέσω της «συν-αίνεσης» που προωθούν μεταξύ των πολιτικών μονάδων. Η ομοσπονδιακή ενοποίηση μεταξύ των μονάδων αυτών συν-ιστά τον αρνητικό όρο για την επίτευξη μιας civitas gen-tium (πολιτείας των εθνών), μιας έλλογης πολιτείας που θέτει τέρμα σε όλους τους πολέμους και εγκαταλείπει την κατάσταση του διεθνούς δικαίου, προκειμένου να φθάσει στην συγκρότηση του κοσμοπολιτικού δικαίου. Τούτο πε-ριλαμβάνει ανθρώπους και κράτη σε σχέση εξωτερικής αλληλεπίδρασης ως πολίτες μιας γενικής πολιτείας των ανθρώπων (VI, 203 σημ.) που θα διαφυλάσσει την ειρήνη. Η γενική και διαρκής εγκαθίδρυση της ειρήνης δεν απο-τελεί απλώς ένα μέρος αλλά τον συνολικό τελικό σκοπό της θεωρίας του δικαίου (IV, 479). Το ύψιστο πολιτικό αγα-θό είναι η ιδέα της ειρήνης. Η προσέγγιση μιας τέτοιας ιδέας θα πρέπει, κατά τον Καντ, να επιδιώκεται μέσω με-ταρρυθμίσεων σύμφωνα με θεμελιώδεις αρχές. Μόνο η τέ-λεια κοινότητα εν ειρήνη, στον βαθμό που αποτελεί, ως μορφή, αντικείμενο της ανθρώπινης βούλησης, συμπίπτει με την «ηθικότητα».

Εδώ θα μπορούσε φυσικά να διατυπωθεί μια ένσταση προς τον Καντ, ότι στο ιδεώδες του για την ειρήνη απο-λυτοποίησε τον ιστορικά διαμορφωμένο φορμαλισμό των


σχέσεων της παγκόσμιας αγοράς και τον ανύψωσε σε όρο της ηθικότητας. Ο Καντ προσπάθησε, ακριβώς μέσω της θεμελίωσης της ηθικότητας επί της ατομικότητας, να απαλλαγεί απ' αυτή την μομφή. Ερευνά τους όρους της ζωής και του πράττειν των πολιτών μιας πολιτισμικής κοι-νότητας, η οποία υπόκειται στον φορμαλισμό που έχει επι-κρατήσει ιστορικά στην νεωτερικότητα. Μέσα στην κοι-νότητα αυτή χωρίζονται η θεωρία και η πράξη, το νοείν και η πραγμάτωσή του και οι άνθρωποι αντιπαρατίθενται ο ένας στον άλλο ως μεμονωμένα άτομα. Ο Καντ θέτει ως στόχο του την θεμελίωση ενός ιδεώδους ελευθερίας και συνδέει την πραγμάτωση αυτού του ιδεώδους με την προ-βληματική της ιστορικής τελεολογίας των αναπτυσσομέ-νων, εργασιακά κατανεμημένων, γνωστικοπρακτικών δυ-νάμεων του ανθρώπου. Ωστόσο δεν αναγορεύει αυτή την ίδια την τελεολογία σε θεμελιωτική βαθμίδα του ελευθε-ριακού ιδεώδους, καθώς τον ρόλο αυτό επιφυλάσσει στην ηθική προσωπικότητα. Ισως ο Καντ, ως αστός διανοητής, πράγματι υποστασιοποίησε κατά την θεμελίωσή του την σκοπιά της εξατομίκευσης και ίσως ισχύει ότι δεν εξέτα-σε τους κοινωνικοοικονομικούς όρους μιας ελεύθερης κοι-νότητας. Ωστόσο το αίτημά του παραμένει ακόμα και σή-μερα δεσμευτικό για τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας: Σύμφωνα με το αίτημα αυτό, τα μέλη της κοινωνίας δεν δι-καιούνται να αποποιούνται την πολιτική τους ευθύνη επι-καλούμενα το πραγματικό γεγονός του ετεροκαθορισμού τους από ιστορικά διαμορφωμένες κοινωνικές και πολιτι-κές σχέσεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Kant, Immanuel, Werke, έκδ. Weischedel, τ. I ώς VI, Wiesbaden 1956. —, Reflexionen zur Rechtsphilosophie, στο: Kants Gesammelte Schri-

ften, Preußische Akademie der Wissenschaften, τ. XIX, Βερολίνο-Λειψία 1934, σελ. 445-613.

—, Vorarbeiten zum Theorie-Praxis-Aufsatz und zu der Rechtslehre, στο: Kants Gesammelte Schriften, τ. XXIII, Βερολίνο 1955, σελ. 127-143, 255-370.

Adler, Μ., Kant und der Sozialismus, στο: Kant und der Marxismus, Gesammelte Aufsätze zur Erkenntniskritik und Theorie des Sozia-len, Βερολίνο 1925.

Baumler, Α., Das Irrationalitätsproblem in der Ästhetik und Logik des 18. Jahrhunderts, Τυβίγγη 21967.

Batscha, Z. (επ.), Materialien zu Kants Rechtsphilosophie, Φραγκ-φούρτη 1976.

Borkenau, F., Der Übergang vom feudalen zum bürgerlichen Weltbild, Παρίσι 1934.

Borris, Kurt, Kant als Politiker, Λειψία 1928. Brotherus, K.R., /. Kants Philosophie der Geschichte, Helsingfors 1905. Burleigh, T.W., «Teleology in Kant's Philosophy of History», History

and Theory 5 (1966). Cassirer, E., Die Philosophie der Außlärung, Τυβίγγη 1932. Castoriadis, C., L' Institution imaginaire de la societe, Παρίσι 1975* μτφ.

Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Ράππας, Αθήνα 1985. Cohen, Η., Kants Begründung der Ethik nebst ihren Anwendungen auf

Recht, Religion und Geschichte, Βερολίνο 1910. Dilthey, W, Einleitung in die Geisteswissenschaften, στο: Gesammelte

Schriften, τ. 1, Λειψία-Βερολίνο 1923. —, Die Typen der Weltanschauung und ihre Ausbildung in den meta-

physischen Systemen, στο: Gesammelte Schriften, τ. 8, Λειψία-Βε-ρολίνο 1931, σ. 73 κ.επ.

Dörpinghaus, W., Der Begriff der Gesellschaft bei Kant. Eine Untersu-chung über das Verhältnis von Rechts- und Geschichtsphilosophie zur Ethik (διδ. διατριβή), Κολωνία 1959.

Ebbinghaus, J., «Die Idee des Rechts», Zeitschrift für philosophische Forschung, τ. 12 (1958).

Euchner, W., «Kant als Philosoph des politischen Fortschritts», στο: Batscha, ένθ. αν.

221


Fetscher, L, «Immanuel Kant und die Französische Revolution», στο: Batscha. ένθ. αν.

Frost, W., Der Begriff der Urteilskraft bei Kant, Χάλλη 1906. Gablentz, O.H., Kants Politische Philosophie und die Weltpolitik unserer

Tage, Βερολίνο 1956. Gadamer, H.-G., Wahrheit und Methode, Τυβίγγη ^1965. Goldmann, L., Mensch, Gemeinschaft und Welt in der Philosophie L

Kants (διδ. διατριβή), Ζυρίχη 1945. Großmann, Η., «Die gesellschaftlichen Grundlagen der mechanistischen

Philosophie und die Manufaktur», Zeitschrift ßr Sozialforschung, 4/2 Παρίσι 1935.

Habermas, J., Strukturwandel der Öffentlichkeit, Neuwied ^1968' μτφ. Αλλαγή δομής της δημοσιότητας, Νήσος, Αθήνα 1997.

Hegel, G.W.F., Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, Theo-rie-Werkaussgabe, τ. 8,10, Φραγκφούρτη 1970.

—, Grundlinien der Philosophie des Rechts, ένθ. αν., τ. 7. Heidegger, Μ., Kant und das Problem der Metaphysik, Φραγκφούρτη

^1965. Horkheimer, M., Über Kants Kritik der Urteilskraft als Bindeglied zwi-

schen theoretischer und praktischer Philosophie, Φραγκφούρτη 1925.

—, «Kants Philosophie und die Aufklärung», στο: Zur Kritik der instru-mentellen Vernunft. Aus den Vorträgen und Aufzeichnungen seit Kriegsende, Φραγκφούρτη 1967.

Kaulbach, F., Immanuel Kant, Βερολίνο 1969. Kofier, L., Geschichte und Dialektik, Oberaula ^1970. Krüger, G., Philosophie und Moral in der Kantschen Kritik, Τυβίγγη

1967. Lask, E., Fichtes Idealismus und die Geschichte, στο: Gesammelte

Schriften, τ. 1, Τυβίγγη 1923. Lehmann, G., Beiträge zur Geschichte und Interpretation der Philoso-

phie Kants, Βερολίνο 1969. Lukäcs, G., Der junge Hegel, Ζυρίχη 1948. Mannheim, K., Ideologische und soziologische Interpretation der geis-

tigen Gebilde, στο: Wissenssoziologie, Neuwied-Βερολίνο ^1970. Marcuse, H., Ideen zu einer kritischen Theorie der Gesellschaft, Φραγκ-

φούρτη 1969. —, «Transzendentaler Marxismus», Die Gesellschaft 1 (1930). Marx, K., Ökonomisch-philosophische Manuskripte (1844), στο: Marx-

Engels-Werke (MEW). Ergänzungsband, μέρος α', Βερολίνο.


—, «Thesen über Feuerbach», MEW, τ. 3. —, Das Elend der Philosophie, MEW, τ. 4. —, Das Kapital, MEW, τ. 23-25' μτφ. To κεφάλαιο, Σύγχρονη Επο-

χή, Αθήνα 1978 (3 τόμοι). —, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, Βερολίνο 1953*

μτφ. Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, Στο-χαστής, Αθήνα 1989 (3 τόμοι).

Marx Κ., Engels, Ε, Die deutsche Ideologie, MEW, τ. 3. Medicus, F., «Kants Philosophie der Geschichte», Kant-Studien 7,

1902. Metzger, W., Untersuchungen zur Sitten- und Rechtslehre Kants und

Fichtes. Χαϊδελβέργη 1912. Mörchen, H., «Die Einbildungskraft bei Kant», Jahrbuch ßr Philoso-

phie und phänomenologische Forschung, Χάλλη 1930. Nieschmidt, G.P., Praktische Vernunft und ewiger Friede (διδ. διατρι-

βή), Μόναχο 1965. Psychopedis, Κ., Spontaneität und Gesetz. Zur Methode der Kantschen

Sozialphilosophie (διδ. διατριβή), Φραγκφούρτη 1973. Reichelt, Η., Zur logischen Struktur des Kapitalbegriffs bei Karl Marx.

Φραγκφούρτη 1970. — (επ.), Zur Entwicklung der materialistischen Geschichtsauffassung

von L Feuerbach, K. Marx, F. Engels, Φραγκφούρτη-Βερολίνο-Βιέννη 1975.

Rickert, Η., Kant als Philosoph der modernen Kultur, Τυβίγγη 1924. Riedel, M., «Zum Verhältnis von Ontologie und politischer Theorie bei

Hobbes», στο: Κ. Koselleck-R. Schnur (επ.), Hobbes-Forschungen, Βερολίνο 1969.

Saage, R., «Besitzindividualistische Perspektiven der politischen Theo-rie Kants», NPL2 (1972), σ. 168 κ.επ.

—, Eigentum, Staat und Gesellschaft bei L Kant, Στουτγάρδη-Βερο-λίνο 1973.

Schaaf, J., «Interesse, Institution und Ideologie», Philosophische Pers-pektiven 2 (1970).

Schmidt, Α., Der Begriff der Natur in der Lehre von Marx, Φραγκ-φούρτη 1971.

Schnädelbach, H., «Zum Verhältnis von Logik und Gesellschaftstheo-rie bei Hegel», στο: Ο. Negt (επ.), Aktualität und Folgen der Phi-losophie Hegels, Φραγκφούρτη 1971.

Sigl, R., Kants Kulturbegriff διατριβή), Βέρνη 1954. Sultan, Η., «Bürokratie und politische Machtbildung», στο: Η. Sultan-


W. Abendroth, Bürokratischer Verwaltungsstaat und soziale Demo-kratie, Αννόβερο-Φραγκφούρτη 1975.

Vlachos, G., La pensée politique de Kant, Παρίσι 1962. Vorländer, K., Kant und Marx. Ein Beitrag zur Philosophie des Sozia-

lismus, Τυβίγγη 1926. Weber, M., Wirtschaft und Gesellschaft, Κολωνία-Βερολίνο 1964 (Τυ-

βίγγη 1956). Weil, E.-Ruyssen, T., La philosophie politique de Kant, Institut interna-

tional de philosophie politique, Παρίσι 1962. Weyand, Κ., Kants Geschichtsphilosophie. Ihre Entwicklung und ihr

Verhältnis zur Aufklärung, Κολωνία 1964.

Ε λ λ η ν ι κ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς έ ρ γ ω ν του Καντ

Η Θρησκεία [στα όρια του απλού λόγου], [ατελές], μτφ. Στ. Φερεντί-νος, Γκοβόστης, Αθήνα χ.χ.

Δοκίμια, μτφ. Ε.Π. Παπανούτσος, Δωδώνη, Αθήνα 1971. Κριτική του καθαρού λόγου, μτφ. Α. Γιανναράς (τ. Α1-Α2), Παπαζή-

σης, Αθήνα 1976-1979. Συνέχεια και τέλος: μτφ. Μ.Φ. Δημητρα-κόπουλος (τχ. α-β-γ-δ), Αθήνα 1985-1987.

Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική, μτφ. Γ. Τζαβάρας, Δω-δώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1982.

Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, μτφ. Γ. Τζαβάρας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984.

Mendelssohn, Kant, Hamann, Wieland, Riem, Herder, Lessing, Erhard, Schiller, Ti είναι Διαφωτισμός, μτφ. N.M. Σκουτερόπουλος, Κρι-τική, Αθήνα 1989.

Για την αιώνια ειρήνη, μτφ. Αν. Ποτάγα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992.

Η πρώτη Εισαγωγή στην Κριτική της κριτικής δύναμης, μτφ. Π. Μεϊντάνη, Πόλις, Αθήνα 1996.

Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, μτφ. Χ. Τασάκος, Printa, Αθήνα 1999.

Κριτική της κριτικής ικανότητας [α μέρος], μτφ. Χ. Τασάκος, Printa, Αθήνα 2000.

Η έννοια του αρνητικού μεγέθους στην φιλοσοφία, μτφ. Χ. Τασάκος, Printa 2001.


Μ ε λ έ τ ε ς γ ι α τ ο ν Κ α ν τ σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά

Θ. Βέικος, Μαθηματικές αντινομίες τον Καντ και σύγχρονη επιστή-μη, Ιωάννινα 197<

—, Ειρήνη και πόλεμος, Αθήνα 1987. Γ. Βλάχος, «Το πρόβλημα των ορίων του δικαίου στην φιλοσο-

φία του Καντ και του Φίχτε», Φιλοσοφία (1982). Α. Γιανναράς, Κεφάλαια από την γνωσιολογική Θεωρία του Καντ,

Αθήνα 1976. Α, Δεληγιώργη, Ο μοντερνισμός στην σύγχρονη φιλοσοφία, Αλεξάν-

δρεια, Αθήνα 1996 (κεφ. 1). Γ. Ιμβριώτης, Η φιλοσοφία του Καντ. Μαρξιστική θεώρηση, Διο-

γένης, Αθήνα 1974. Ε. Κασσίρερ, Καντ και Ρουσσώ. Έρασμος, Αθήνα 1̂991. Δ. Καψάλης, «Η τρίτη Κριτική του Καντ», Αξιολογικά 13 (2000). Δ. Μαρκής, Υπό την ωαάν τον Πλάτωνος, Στάχυ, Αθήνα 1996 (κεφ. 3). Γ. Νικολόπουλος, Η υπερβατική φιλοσοφία του Καντ, Σύγχρονη

Εποχή, Αθήνα 1992. Μ. Νούσμπαουμ, «Ο Καντ και ο στωικός κοσμοπολιτισμός», Δευ-

καλίων 18/2 (2000). Ζ. Ντελέζ, Η κριτική φιλοσοφία του Καντ. Η θεωρία των ικανοτή-

των, Εστία, Αθήνα 2000. Ζ. Ντ' Οντ, «Ο Καντ και η Γαλλική Επανάσταση», Ουτοπία 12 (1994). I. Πατέλλη, «Μορφικές μεταβολές όρων στο καντιανό έργο»,

Αξιολογικά 1 (1990). Θ. Πελεγρίνης, «Πώς είναι δυνατές οι προστακτικές;». Φιλοσο-

φία 7 (1977). Θ. Πενολίδης, «Η καντιανή καλαισθητική κρίση», Αξιολογικά 13

(2000). Γ. Πρελορέντζος, «Ελευθερία και καταναγκασμός στην φιλοσο-

φία της παιδείας του Καντ», Αξιολογικά 13 (2000). Π. Σούρλας, «Καντ και Σαβινύ», Αφιέρωμα στον Κ Τσάτσο. Σάκ-

κουλας, Αθήνα 1980. —, «Ηθική, πολιτική και δημόσιος λόγος. Σκέψεις πάνω στον

Χομπς και τον Καντ», Όρια και σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού. Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1996.

Κ. Σταμάτης, «Κράτος δικαίου και ιστορία στην νομική σκέψη του Καντ», Το Σύνταγμα 15 (1989).

Γι. Χάμπερμας, Αλλαγή δομής της δημοσιότητας. Νήσος, Αθήνα 1997 (σ. 172-189).


Κ. Ψυχοπαίδης, Το πρόβλημα της Θεμελίωσης μιας κριτικής του Θε-σμικού λόγου και η καντιανή διαλεκτική. Έρασμος, Αθήνα 1976.

—, Ιστορία και μέΘοδος, Σμίλη, Αθήνα 1994 (κεφ. 1-2). —, «Τελεολογικές κρίσεις στην καντιανή κριτική», Επίμετρο

στο: I. Καντ, Η πρώτη Εισαγωγή... ένθ. αν. —, Πολιτική μέσα στις έννοιες. Νήσος, Αθήνα 1997 (σ. 85-116). —, Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική, Πόλις, Αθήνα 1999 (σ.

258-280).

Documents

Psychopedis Kant