1

Universiteti i Gjakovës ‘Fehmi Agani’

Fakulteti i Edukimit

Drejtimi: Parashkollor

Punim DiplomeTema: Ndotja e mjedisit më mbeturina

Prof. Dr. Skendër Beqa Kandidati/ja: Selvije Cacaj

2

Përmbajtja

Hyrje...........................................................................................................................................2

Përkufizimi i mbeturinave..........................................................................................................21. Ekonomik2. Juridik3. Material

Llojet e mbeturinave...................................................................................................................51. Urbane2. Industriale3. Bujqësore4. Spitalore

Rreziqet nga mbeturinat............................................................................................................8

1. Rreziqet për njeriun2. Rreziqet për ambientin

Zgjedhjet e problemeve të mbeturinave............................................................... .....................9

1. Parimi i parandalimit2. Parimi ndotësi paguan3. Parimi i parashikimit4. Parimi i afërsisë

Hiearkia e menaxhimit te mbeturinave......................................................................................9

1. Parandalimi2. Ripërdorimi3. Riciklimi (përfshirë kompostimin)4. Djegien5. Deponimin

Menaxhimi i mbeturinave në Kosovë......................................................................................21

Përfundmi.................................................................................................................................22

Plani i orës mësimore...............................................................................................................23

Literatura..................................................................................................................................24

3

Hyrje

-Rritja dhe urbanizimi i popullësisë po shoqërohet më rritje të mbetjëve të gjeneruara. Kështupritet që bota të përjetoj një pesëfishim të volumit të mbetjeve urbane deri 2025. Në mënyrëdirekte ose indirekte, mbetjet ndikojnë negativisht në mjedis, shëndët dhe ekosistem, ato janëbarrë për planetin!

-Mbeturinat janë tepricë prodhuese nga aktiviteti i njeriut. Aktualisht sasia e mbeturinave tëprodhuara nga aktivitetetë njërzore është në rritje të vazhdueshme e kjo si rezultat i:

1. Shtimit të popullësisë (sa me shumë që jemi aq më shumë mbeturina prodhohen)

2. Zhvillimi industrial gjithnjë më intenziv dhe

3. Shfrytëzimi gjithnjë e më shumë të ambalazheve të plastikes, kartonit dhe qelqit (shishet,kutit,kanaqet etj..)

Po ashtu sasi shumë e madhe e mbeturinave që ndikojnë në ndotjen e ujit , ajrit dhe tokesvijnë si rezultat i sasive te mëdha të energjisë dhe burimeve natyrore që njerzimi i konsumon.Shëndrrimi i lendës se parë në të mira materiale dhe prodhimi i mbeturinave bëjnë pjesë nëaktivitetin jetësor.

Fig. Paraqet pamje nga Kryeqyteti i Kosovës , Prishtinë.

Përkufizimi i Mbeturinave –

-Për të përcaktuar problematiken që paraqesin mbeturinat është e nevojshme që tëpërcaktojmë përkufizimin e konceptit të mbeturinave. Një perkufizim i mbeturinave nuk

4

është i mjaftueshëm pasi që duhet mirren parasyshe disa aspekte, si ai ekonomik , juridikdhe material.

Përkufizmi ekonomik- Një mbeturinë është një lendë apo një objekt vlera ekonomike e tëcilit është zero ose negative për pronarin e saj. Velra negative qendron në faktin së për heqjendhe eliminimin e tyre pronari duhet të paguaj.

Përkufizimi juridik- Dallojmë konceptin objektiv dhe subjektiv të përkufizimit tëmbeturinave;

1- Koncepti objektiv- sipas këtij koncepti një mbeturinë është një objekt administrimi icili duhet të jetë i menaxhuar në favor të mbrojtjës së shendetitë dhe ambientit,pamvarësisht nga vullneti i pronarit!

2- Koncepti subjektiv- sipas këtij koncepti një e mirë materiale mundë të kthehët nëmbeturinë në qoftë së pronari i saj ka deshirë për të eleminuar atë!

Përkufizimi material- Në bazë te këtij përkufizimi dallojmë;

1- Mbeturina të rishfrytëzueshme; (mbeturinat e ripërdorshme dhe ricikluese) janëteknikisht të ripërdorshme si lendë e parë në proceset sekondare teknologjike.

Duke u bazuar në këto përkufizime është e rendësishme që sipas karakterit të mbeturinavedhe sipas rrezikut që ato paraqesin për shëndëtin e njeriut dhe për ambientin. Të behët trajtimii tyre sipas teknikave të përshtatshme, në menyrë që ato të kthehen në të padëmshme.Njërzimi në kohen e sotme ka prodhuar më shumë mbeturina së sa është në gjënjde timenagjoj ato në menyrë të duhur, në menyrë që ndikimi negativi tyre në ambient te jetëminimal.

Llojet e mbeturinave

-Klasifikimi i mbeturinave është një proces i nevojshëm për ta realizuar identifikimin ellojeve dhe burimeve të mbeturinave. Materialet tranformohen në mbeturina si pasojë eprodhimit të produkteve të ndryshme nga; industria, bujqësia, etj , si dhe konsumi i këtyreprodukteve nga njërzit.

Llogaritet që rrethe 80% e mbeturinave prodhohen nga; agrokultura, industria , minierat,kurse 20% prodhohen nga; aktivitetet shtëpiake. Në përgjithësi , llojet e mbeturinaveklasifikohen në bazë të aktiviteteve që i prodhojnë ato, pra në bazë të burimit te tyre. Sipasburimit (prejardhjes) së tyre mbeturinat mundë të ndahen në kater grupe kryesore:

mbeturina urbane mbeturina industriale mbeturina bujqësore mbeturina spitalore.

5

Fig. Paraqet skemen e ndarjes së mbeturinave!

Mbeturinat Urbane

-Në këtë lloje të mbeturinave bejnë pjesë:

mbeturinat ushqimore – krijohen nga konsumi i lendëve ushqimore si të mishit,pemëve, përimeve, gatimi, pastrimit të shtepisë/lokaleve etj.

mbeturinat tregtare – të djegshme (letrat, kutit e kartonit, plastikat, tekstilit,druri etj.), dhë të pa djegshme (qelqi, alumini, hekuri etj.)

mbeturinat që rrjedhin nga djegia mbeturinat e ndërtimit dhe shkatërrimit.

Fig. Paraqet; disa nga llojet e mbeturinave urbane ne Prishtinë!

6

Mbeturinat industriale

-Përbejnë një grup shumë të madhe dhe kompleks, përbehën nga mbeturinat e ngurta apogjysëm të ngurta, të lengëta dhe të gazta, të dala nga impiantët përpunues industrial. Agjenciae Statistikave te Kosovës (ASK), ka publikuar rezultatet e Anketës së mbeturinaveIndustriale. Rezultatet tregojnë së nga industria përkatësisht nga sektoret si minierat dhegurorët, industria e prodhimit dhe enërgjia elektrike, Kosova për një vit gjeneron 412.704 tonmbeturina industriale, prej tyre 526 ton mbeturina te rrëzikshme.

-Rezultatet e ASK-së tregojnë së sasia me e madhe e mbeturinave të gjenëruar është nësektorin e Minierave dhe Gurorëve me 177.171 ton ose 43%, industria e prodhimit 151 322ton mbeturina ose 37%; ndërsa sektori enërgjetik prodhon gjatë një viti 82.936 ton mbeturinaose 20%

Fig. Paraqet pamje nga Termoelektranat në Obiliq!

Mbeturinat bujqësore

-Prodhohen si pasojë e aktivitetëve të ndryshme bujqësore si: nga trajtimet e ndryshme që ibehën tokës (plëhërimi më plëhra kimike, pesticidet ,herbicidet etj), nga prodhimet e verës ,nga prodhimi dhe përpunimi i produkteve të ndryshme bujqësore dhe blektorale.

Fig. Paraqet plëhërimin e kulturave bujqësore!

7

Mbeturinat Spitalore

-Mbeturinat e parrezikshme-krijohen nga sektori hotelier dhe administrativ ispitaleve.

-Mbeturinat shumë të infektuara-përfshihen mbeturinat që përmbajnë përqendrim tëmadh mikrobesh patogjene, si dhe mbeturinat e tjera patologjike dhe anatomike sigjaku, pjesë të organeve të pacienteve etj.

-Mbeturinat prerëse dhe cpuese- inxheksionet e përdorura, veglat e ndryshme tëoperacionit etj.

-Mbeturinat kimike dhe farmaceutike, përfshijnë produktet farmaceutike si dheambalazhet e tyre.

Fig. Paraqet disa nga llojet e mbeturinave spitalore!

Rreziqet nga mbeturinat-

-Një nga problemet kryesore të rreziqeve nga mbeturinat është së shumë njërz nuk janë tëvetëdijshem për rrëziqet nga mbeturinat, vecanarisht kur efektet nuk janë të përnjehershme.

-Për këtë është më rendësi senzibilizimi i publikut për rreziqet që vijnë nga kontakti mëmbeturinat. Në përgjithësi rreziqet nga mbeturinat klasifikohen në dy grupe kryesore ;

Rreziqet për shëndëtin e njeriut Rreziqet për ambientin

-Rreziqet per shëndëtin e njeriut

-Mbeturinat duke i ndotur ujërat (sipërfaqesore dhe nëntokesore), mund të shkaktojnë rrezik

për shëndëtin e njeriut nëpërmjet substancave të dëmshme që lirojnë mbeturinat gjatëzbërthimit!

-Sëmundjet e transmetuara indirekt nga mbeturinat më anë të kafshëve si:

Sëmundjet e transmetueshme më anë të qenëve endacak.

Sëmundjet e transmetueshme më anë të minjëve (dizanteria, tifoja, hepatiti, etj).

8

Sëmundjet e transmetueshme më anë të mizave, mushkonjave (sëmundja emalarjes, etj).

-Sëmundjet e transmetuara nga kontakti direkt më mbeturinat. Mbeturinat e vendosura jashtëvendëve që ju perkasin( shportat e mbeturinave) , mund të vijnë në kontakt më femijët apo territurit dhë të shkaktojnë infeksione të ndryshme të rrezikshme.

-Djegia e mbeturinave krijon erëra të keqija dhe ndotë mjedisin përqark, duke liruar ajërndotës tepër të rrezikshem më elemente të rrezikshme si; SO2, CO, CO2 , që shkaktojnëprobleme në sistemin e frymëmarrjes, sistemin kardiovaskular, sistemin imunitar , etj.

-Ndikimi vizual negativ i mbeturinave , sidomos kur ato nuk grumbullohen në vendetadekuate për grumbullim. Por , hudhen në rrugë , parqe, oborre, etj. Duke krijuar nje imazhaspak të mirë!

-Rreziqët për ambientin

Ndotja e ujërave nëntoksore dhe ujrave sipërfaqësore , si pasoj e lengut qe kullohetnga mbeturinat.

Ndotja e tokës , që është si rezultat i depertimit në tokë të elementeve të ndryshmetoksike qe prodhojnë mbeturinat.

Ndotja e ajrit, si pasoj e biogazit të prodhuar nga mbeturinat organike. Përbërsikryesor i biogazit është metani , i cili përveq erës së keqe ka ëdhë veti të fortahelmuese.

-Është e rëndësishme (në aspektin e vetëmbrojtjes) që të dihet së si dhe ku mund tëshkaktohen disa sëmundje të rrezikshme për shendetin nga mbeturinat:

Disa industri sikurse industria e ushqimit , prodhojnë mbetrina të cialt përmbajnëbakterie që shkaktojnë sëmundje. Këto mbeturina mundë të shkaktojnë epidemi nësenuk menaxhohen si duhet.

Disa materiale që përdoren në fabrika sikurse acidet dhe mërkuri, mund të shkaktojnëlendime të rënda , nëse njërzit do të vijnë në kontakt me to.

Disa mbeturina moderne , sikurse azbesti, nëse nuk menaxhohet në menyrë tëpërshtatshme mund të akumulohet në trupin e njeriut, dhe pas disa vitesh të shkaktojsëmundje.

-Zgjidhjet e problemeve të mbeturinave

-Ekzistojnë katër principe për menaxhimin më të mirë të mbeturinave , dhe mënyrat endryshme për zbutjen e problemeve të mbeturinave.

-Principet e menaxhimit të mbeturinave janë:

Parimi i parandalimit- është më efektive që të koncentrojmë përpjekjet dhe fondetnë minimizimin e prodhimit të mbeturinave , së sa përmisimin e metodave përtrajtimin e tyre.

9

Parimi-ndotësi paguan- ata janë përgjëgjes për prodhimin e mbeturinave , prandajduhet që të obligohen për të mbuluar koston për menaxhimin e tyre.

Parimi i parashikimit- problemet e mundshme duhet të parashikohen, të gjithamundësit e prodhimit të mbeturinave dhe pasojat e tyre duhet të parashikohen dhe mekujdes të analizohen.

Parimi i afërsisë- më mbeturinat e prodhuara duhet të merremi që në momentin eprodhimit të tyre dhe mos ti hudhemi vend e pa vend , por në vendet e duhura.

-Në vendet e zhvilluara , strategjia për menaxhimin e mbeturinave është duke përqendruar nëshëndrrimin e mbeturinave nga problemi mjedisor në burim të lendës së parë. Kjo perpjekjeështë pjesë e politikes për zhvillim të qendrueshëm. Kjo politike është bazuar në hierarkin emenaxhimit të mbeturinave.

Hierarkia e menaxhimit të mbeturinave

Parandalimin Ripërdorimin Riciklimin (përfshirë kompostimin)

Djegien Deponimin

-Secila prëj këtyre menyrave të trajtimit të mbeturinave i kane edhe efketet (ndikimet)negative të tyre në ambient.

Parandalimi-

-Qellimi i kësaj metode në të vertëtë është zvogëlimi i sasisë së mbeturinave që në eprodhojm , si dhe duke zvogëluar sasinë e burimeve natyrore që në i shëndërrojmë nëprodukte dhe pastaj i hedhim. Kjo arrihet si nga prodhuesit po ashtu dhe nga konsumatorët,para së materialet të shëndërrohën në mbeturina.

Si shembull i zvogëlimit të mbeturinave janë paketimet e produkteve , duke pasur parasyshësë një e treta e mbeturinave (në peshë) përbëhet nga materialet e paketimeve , atëherëpaketimet ofrojnë një mundësi të mirë për zvogelimin e sasisë së mbeturinave. Prodhuesitmund të përkrahin parandalimin e mbeturinave duke ndryshuar menyrën e paketimit teprodukteve. Në anën tjetër, konsumatorët duhet të ndryshojnë shprehitë e tyre gjatë blerjësdhe të refuzojnë të blejnë mallra me paketime të tepërta.

Si shembull tjetër i minimizimit të mbeturinave është përdorimi i cantës gjatë blerjes, dhe jopërdorimi i qeseve të najllonit.

10

Ripërdorimi

-Nënkupton materialet apo produktet që përdoren rishtas. Gjetja e mundësive për ripërdorimtë artikujve të ndryshem të cilat në të kundertën do të duhej të grumbulloheshin në deponi,mundet dukshëm ta zvogëloj sasinë e mbeturinave që duhet të deponohen.

Një aktivitet që është mjaftë më rendësi në qasjen e ripërdorimit të mbeturinave ështëriparimi i produkteve. Produktet e riparuara e zgjasin kohen e përdorimit të këtyre produktevenë vend se ato të dergohen në deponi. Produktet që mund të riparohen mund të jenë si psh;shporetat elektrik, frigoriferët, televizorët, radiot, lavatriqet etj. Përpos rritjës së kohes sëpërdorimit të këtyre paisijeve, në të njëjtën kohë do të punësoheshin nje numer ikonsidërushëm i njërëzve.

-Përveq riparimit, në vend së të hudhen këto paisje, ato mund të shiten ose ti dhurohen atyreqë kanë nevojë. Numri i ripërdorimeve të produkteve që shfrytëzohen për ripërdoim duhet tëjetë i lartë.

Shembujt me të mirë të ripërdorimit janë shishet e qumështit dhe birrës, ku sistemi ishpërndarjes së shisheve të plota gjithashtu do përdorej për mbeldhjen dhe kthimin e shishevetë zbrazta pas përdorimit. Shishet e qelqit për qumësht dhe birra mund të ripërdoren rrethë30-35 herë pa u demtuar shumë.

Riciklimi-

- Ricklimi nënkupton ndarjen e materialeve nga mbeturinat dhe përdorimi i tyre në vend tëlendës së parë, për prodhimin e produkteve të reja.

- Riciklimi është i rendësishëm për keto arsye :

Riciklimi i mbeturinave për ti zevëndësuar materialet e dobishme , i zvogëlon nevojattona për lendën e parë. Kjo i ka dy përfitime, së pari rezervat e lendës së parë janë tëkufizuara, së dyti shfrytëzimi i lendës së parë është shumë shkatërruese për ambientin.Psh; qelqi i prodhuar nga qelqi i ricikluar, në krahasim më qelqin e prodhuar ngalenda e parë ,zyogëlon ndotjen e ajrit 20% ma pak, kurse ndotjen e ujit e zvogëlon50%.

Më ripërdorimin e materialeve nga mbeturinat mund të arrihet kursimi ikonsiderushëm i energjisë, në krahasim më prodhimin nga lenda e parë ekuivalente.

11

Psh; qelqi i prodhuar nga qelqi i ricikluar shfrytëzohet 25% enërgji më pak nëkrahasim më qelqin e prodhuar nga lenda e parë. Gjithashtu prodhimi i aluminit ngambeturinat e aluminit hargjohet 95% enërgji më pak se prodhimi nga lenda e parë.

Riciklimi zvogëlon sasinë e mbeturinave që duhet të grumbullohen në deponi, kështuqë zvogëlon dëmët në ambient që i shkaktojnë këto mbeturina. Grumbullimi imbeturinave në deponi mund të krijoj ndotjen e ujërave nëntokesore dhe dheut ngarrjedhjet e liksivatit , si dhe ndotjen e ajrit nëpërmjet gjenërimit të metanit ngadegradimet anerobike të materialeve orgainke. Në anën tjetër, djegia e mbeturinaveshkakton ndotjen e ajrit më dioksid karboni CO2. Më pak mbeturina do të thotë mepak deponi dhe atje ku ekzistojnë, faza aktive e tyre do të jetë më e gjatë.

Cka mund të riciklojme?

-Materialet që më së shumti riciklohen janë:

-Letra – rrethë 50% e terë letrës së prodhuar në SHBA përdoret për riciklim, për prodhimin eletrës nga letra e vjetër nevojiten prej 30% -55% më pak enërgji së sa duhet të shpenzohet potë prodhohej nga druri, dhe zvoglon ndotjen e ajrit per 95%. Letra e bardhë përmban materiekimkie për zbardhje dhe më djegien e sajë lirohen gazra kancerogjene!

Fig. Paraqet një nga format e riciklimit të letrës!

-Alumini- rrethë 55% e terë aluminit të prodhuar deri në vitin 1988 në SHBA është përdorurpër riciklim. Kërkesat për riciklimin e alumint janë të medha. Është llogaritur së shpenzohet90% enërgji më pak për prodhimin e produkteve të aluminit nga mbeturinat së sa nga lënda eparë.

-Qelqi- rrethë 75% e terë qelqit të prodhuar në SHBA përdorët për riciklim. Qelqi i prodhuarnga qelqi i ricikluar, në krahasim më qelqin e prodhuar nga lënda e parë zvogëlon ndotjen eajrit për 20% dhe të ujit për 50%. Pas mbledhjes dhe ndarjes , qelqi thehet në copa të vogëladhe dërgohet për prodhimin e qlqit te ri. Qelqi zakonisht ndahet në bazë të ngjyres, dhezakonisht ndahet në tre kategori;

a) i pastër ; b) i gjelbërt (jeshile); c) më ngjyrë të mbyllet

12

Riciklimi i qelqit në Kosovë-

-Riciklimi i qelqit nuk behët në Kosovë. Sipas GTZ-ës –është vlersuar që rrethë 100 milionkg qelq për cdo vite hudhen. I tër qelqi që përdoret prej birrave lokale dhe i kompanive që ishfrytëzojnë shishet e qelqit , hudhen në deponit legale apo ilegale. Megjithatë sipas raportittë GTZ-ës kanë qenë dy raste të mira të ripërdorimit të shisheve , dhe atë birraria e Pejës, ecila është e vetmja kompani në Kosovë që i ripërdorë rrethë 50% të shisheve të tyre , të cilatjanë përafërsishtë 3 milion shishe në vite.

-Rasti tjetër është prodhuesi i kompanis ‘Coca Cola’ nga Maqedonia, te cilet i plasojnëproduktet e veta në Kosovë. Në kontraten e kesaj kompanie është shenuar që shishet e zbraztatë kthehen. Ky është një shembull i mirë që të mos mbetën mbeturina prapa.

Fig. Paraqet një nga format e riciklimit të qelqit!

Metalet (hekuri dhe celiku) – sipas eksperiences së deritanishme të vendeve që e aplikojnëriciklimin, hekri dhe celiku janë materiale që qendrojnë në krye të materialeve ricikluese.Sasirat më të medha të ketyre materialeve vijnë nga pjeset e medha si psh: veturat eshkatërruara.

Plastika – prodhimet nga plastika nuk shpërbëhen. Kjo ndodhë për arsye të përbërsvesintetik, të cilet nuk mund të dekompozohen në natyre.

Nëse do të groposnim një qese të plastikes në një gropë të dheut dhe pas qindra vitesh ajoqese nuk do te dekompozohej.

Plastika mund të jetë e llojeve të ndryshme , si ;

PP (polipropileni) , pjesa më e madhe është më prejardhje nga bateritë e automjeteve ,40% e të cilave riciklohet dhe përdoret për m’veshje të baterive.

PE (polietileni) , përdoret për përdorimin e qeseve të plastikes, najllonit, lodrave tëfemijeve , etj.

13

PVC (klorur polivinili), njëra nga plastikat më toksike dhe si të tilla duhet shmangurgjatë blerjes së artikujve. Në disa vende Evropiane vec së është ndaluar shitja eambalazheve që prodhohen nga PVC , për shkak të efektit të lartë toksik, të cilat gjatëdjegies së tyre lirojne gazra të rrezikshme –kancerogjene. Këto mund të gjinden nëkapaket e shisheve të lengjeve gazuese, kredit kartela, lodra fëmijesh, gypa , etj.

PC ( polikarbonati), gjendët në automjete, paisje elektrike dhe material ndërtimor.Mund të riciklohet dhe të shëndërrohet në prodhime të ngjajshme. Përdorimi më i ri iPC-ës gjindet në shishet e ripërdorshme të qumështit. Këto shishe mund të ripërdorënderi në 100 herë.

Fig. Paraqet një nga format e riciklimit të Plastikes!

Bateritë- riciklimi i baterive nuk behët vetëm për arsye ekonomike (psh ; cmimi i lartë iplumbit) por, dhe për shkak të përbëresve toksik të cilet gjinden në bateritë, si ; plumbi,kadmiumi dhe mërkuri.

-Materialet tjera që mund të riciklohen janë; betoni, druri, asfalti, etj.

Përfitimet nga riciklimi-

Duke aplikuar metoden e riciklimit banorët do të kenë përfitime. Përfitimi është nëshmangien e shpenzimeve për deponimin e mbeturinave në deponi , dhe ky përfitim është idyfishtë:

së pari- banorët nuk do të paguajnë më për deponimin e materialeve të ricikluara,përvec kesaj, jetëgjatësia e paisjeve ekzistuese për deponim do te rritet!

së dyti- janë te mundshme përfitimet ekonomike. Krijimi i vendeve të reja të punësdhe krijimi i bizneseve të reja. Janë përfitime reale që mund ti ketë komuniteti sirezultat i aktivitetit të riciklimit.

-Nëse tre hapat e parë të hierarkisë së menaxhimit të mbeturinave të ilustruar më lartë , do tërealizohen në menyrë adekuate, do të rezultojnë në nevojen shumë më të vogël për opsionin e

14

hudhjes përfundimtare të mbeturinave-deponimin. Komuniteti në ketë menyrë kursen tëholla dhe ruan mjedisin

-Deponimi (groposja) dhe djegia e mbeturinave janë procese të rrezikshme për mjedisin dheshëndëtin e njeriut , si dhe janë të shtrejnta në realizim, përdërisa opsionet e tjera tëlartëcekura janë më efektive si për nga cmimi ashtu dhe për nga ndikimi negative që mundenme pas në mjedis. Prandaj hapat e cekura më lartë të menaxhimit te mbeturinave në menyrëtë ndieshme zvogëlon sasinë e mbeturinave që duhet të depnohen apo të djegen, afro 50% mëpak.

Procesi i riciklimit-

-Mbledhja dhe përpunimi i materialeve sekondare , prodhimi i produkteve ricikluese dheshitë-blerja e produkteve ricikluese paraqet një cikël/nyje, e cila siguron një sukses tëpërgjithëshem të riciklimit. Për të realizuar procesin e riciklimit duhet të ndjekim këto hapa:

Hapi 1. Mbledhja dhe përpunimi- Materialet mblidhen dhe dërgohen në paisjet përrigjenërimin e materialeve që të pastrohen selektohen dhe të përgaditen për prodhim.

Hapi 2. Prodhimi- Mterialet më parë të selektuara dhe të pastruara janë të gatshme qëti nënshtrohen procesit të prodhimit-nyjes së dytë ricikluese.

Hapi 3. Shitë-blerja – Ky hap e mbyllë nyjen e procesit riciklues

Kompostimi-

Në përgjithesi rreth 30% e mbeturinave shtëpiake është e përbërë nga mbeturinat organike.Këto mbeturina mund të kompostohen dhe të kthehën në një produkt më cilësi që do të mundtë përdoret në aktivitetet bujqësore për plëhërim të tokës.

C’është kompostimi?

-Kompostimi është një mënyr e thjeshtë e dekompozimit të mbeturinave organike që nënefektin e oksigjenit, lagështisë dhe nëpërmjet proceseve biologjike mundësohet që pas njëkohe të prodhohet një material mjaftë i përshtatshëm për ushqim të bimëve. Kompostimi nukështë një metode e re e përpunimit të mbeturinave organie , ai është i njohur që në kohërat elashta.

Fig. Paraqet nje kosh ku pergaditete kompostimi!

15

Cfarë kompostojmë?

-Të gjitha lëndët organike :

I. mbeturinat shtëpiake

mbeturinat e kuzhinës tepricat e ushqimit

artikujt të ndryshëm gëzhojat e vesë mbeturinat e pemëve dhe përimeve

fundrrina kafesë filterat e qajit

mbeturinat e shtazëve lulet dhe drunjët buka

salveta nga letra e butë

II. mbeturinat e kopshtëve dhe lulishtëve

degët e krasitura të drunjëve

gjethët kositja e barit mbetjet vegjetale

byku i papërpunuar.

III. mbeturinat tjëra

plehu i kafshëve

hiri i druve mbeturinat e ushiqmit të kafshëve baltat e llojeve të ndryshme, etj.

Para së të vendosim për menyrën e kompostimit është më rëndësi që të përcaktojmë gjendjënaktuale të përmbajtjes së mbeturinave, nëse janë më vlera të pranueshme për kompostim,sasirat, etj. Rëndësi të vecnatë në zgjedhjen e vendit të kompostimit ka ruajtja e burimëve tëujit te pijshem si dhe ruajtja e rezervuareve të tijë.

Kompostimi mund të kryhet në dy menyra:

kompostimi në grumbull kompostimi në sillos

16

Kompostimi ne grumbull-

-Kjo menyrë e kompostimit na mundëson transforimin më të shpejte në kompost të sasiravetë mëdha të mbeturinave. Por ,kërkon grumbullimin e sasirave të konsidërueshme tëmaterialeve organike përpara së të vendosen në grumbullin e kompostit. Në fillim se parigrumbullohet materiali i mjaftueshëm të cilat altërnojnë njëra tjetrën , cdo muaj grumbulli ikompostit duhet të perzihet mirë njeri më tjetrin, dhe pas gjashtë muajsh do të formohetgrumbulli i kompostit.

Komposti në sillos-

-Përdorët për grumbullimin e sasirave të vogla të lëndëve organike, si dhe ajrosjen e lehtë tëtyre. Herë pas herë mbi këto mbeturina hudhen gjethe pemësh dhe mbeturina kopshti. Nësillos është më e veshtirë përzierja, por sillosi kërkon me pak manipulime dhe është mëpraktik për tu perdorur në kopshte përsonale. Forma e silloseve mund të jetë rrethore ngamateriali metalik ose në formë katërkendëshi nga dërrasa.

-Gjithmonë mund të kemi më shumë së një sillos:

një sillos ose një kosh për plëhëra një sillos ose një kosh për fazen e tranformimit

një grumbull më kompost në fazen e maturimit për tu përdorur së shpejti.

-Principet bazë të kompostit mbeshteten në katër rregulla kryesore:

coptimi (imtësimi)| i materialeve të forta drurore më dorë ose mekanikisht

përzierja e mbeturinave organike të shtepise me bar, mbeturinat e korrjes, fletet egjethëve, etj.

ajrimi që realizohet më anë të përzierjes së përmbajtjës

prezenca e lagështisë e cila duhet të jetë në sasi të mjaftueshme (rrethë 40-50 %).

Djegia e mbeturinave-

-Djegia e mbeturinave për prodhimin e enërgjisë është një metodë efikase, por kërkoninvestime të medha. Në këtë nivel të hierarkisë mbeturinat gjithashtu mund të përdorën edhesi lëndë djegëse në furrat e cimentos apo termoelektranet.

Djegia e mbeturinave i ka dy qëllime kryesore :

regjënërimin e enërgjisë, zvogëlimin e sasise së mbeturinave për deponim final.

-Është llogaritur që rrethë 75% (në peshë) e sasise së mbeturinave është e djegshme, dhe mëdjegie mund të arrihet zvogëlimi i vëllimit të tyre nga 70-90 %.

-Edhe pse kjo metodë paraqet një metodë mjaftë progresive për trajtimin e mbeturinave(shumë komponente të helmueshme tranformohen në substanca më pak të helmueshme, si

17

dhe zvogëlohet vëllimi i tyre), egzistojnë edhe anët negative , siq janë : lirimi i sulfurit,nitrogjenit, dioksidit , kloruli i hidrogjenit, metalet e rënda si dhe substancat tjëra.

-Më rastin e zgjedhjes së vendit për vendosjen e paisjeve për djegie duhet të merrenparasyshë:

efektet tek banoret afër këtyre paisjeve ndikimi në ambient menagjimi i hirit.

Deponimi (fushat e grumbullimit)

-Deponimi është hapi i fundit në ciklin e menaxhimit të mbeturinave. Nevojitën përdeponimin e mbeturinave që nuk mund të zvogëlohen, ripërdorën, riciklohen ose djegien.Deponit e mbeturinave janë gropa të medha në sipërfaqe stabile dhe jo poroze , kryesishtëkanë një shtresë të argjiles dhe një shtresë të plastikes të shtruar në fund dhe në pjesët anësoretë gropes.

Fig. Paraqet pamje nga Deponia e mbeturinave në Vushtrri!

-Deponitë janë përbërse e domosdoshme e cdo sistemi për menagjimin e mbeturinave. Nëvendet e Bashkimit Evropian 67% e mbeturinave depozitohen në deponi. Në deponi , fazasolide (e ngurtë) duhet të mbetet në brendësi të fushes së grumbullimit , kurse faza elengët(liksivati, kullesat) dhe ajo e gazet (biogaz), duhët të tërhiqet në menyrë të kontrulluar.Për këtë fusha duhet të izolohet nga mjedisi rrethues.

Menaxhimi i deponisë së mbeturinave

-Në fushat e kontrolluara mbeturinat shkarkohen më kamiona dhe shpërndahen në shtresahorizontale më trashësi 2-3metra (m) , pastaj kompaktohet më kalimin sipër tyre i mjetëvekompaktuese .

18

-Rekomandohet që mbi mbeturina të shtrohet cdo ditë një shtresë e holle toke më trashësi 10-20 cm. Kjo shtresë mund të jetë e përbërë edhe nga mbeturinat e krijuara si rezultat indërtimeve ose (demolimit te ndërtesave),

-Qëllimi i shtresës ditore është që të mbrojë ambientin dhe shëndëtin publik nëpërmjet:

kontrollimit të përhapjes së sëmundjeve vektoriale parandalimi i zjarrit kontrollimi i aromave të pakëndshme

parandalimi i zhvendosjes së mbeturinave nga erërat përmisimi i estëtikës.

-Një element shumë i rëndësishem gjatë menagjimit të deponisë është funskionimi korrekt igypave të drenazhit si për ujërat atmosferik, gjithashtu edhe për liksivatin që prodhohet gjatëdekompozimit të lëndës organike. Kontrolli i vazhdushem do të evitoj ndotjën e mjedisitpërrëth, e sidomos ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore.

-Ujërat atmosferike duhet që të divergjohen dhe të mos lejoen që të hyjnë në brendi tëmbeturinave .

-Deponitë moderne (deponitë sanitare) ndërtohen nën masa të ashpra sigurie, dhe si rezultatkemi një mbrojtje më të mirë të ambientit dhe shëndëtit të njëriut. Këto deponi përbëhen nga:

sistemi i shtresave (argjile dhe membrane nga materialet sintetike) sistemi për mbledhjen e liksivatit

paisjet për trajtimin e liksivatit paisjet për kotrollimin e gazit

kontrolla e materialeve që hyjnë në deponi mbulesa ditore mbulesa finale

sistemi monitorues (ujërat, dheut, dhe ajri ).

Caktimi i vendë –vendosjës së deponisë-

-Deponia e mbeturinave nuk guxon të ndërtohet në vendet ku mund të shkaktojë rrezik tëdrejtëpërdrëjtë për shëndëtin e njeriut dhe ndotjen e ambientit.

-Në përgjithësi vendet afër të cilave nuk guxojn të ndërtohen deponitë janë:

së paku 500m afër shtëpive

larg aeroporteve sipërfaqëve vershuese nga ujërat afër liqejve

zonat që efektohen më shumë nga termetet zonat jo stabile (rrëshqitëse)

19

zonat me qarje dhe më ujëleshueshmëri të madhe.

-Materialet e rrezikshme si mbeturinat e vogëla shtëpiake më përjardhje kimike, mbeturinatindustriale dhe ato toksike nuk duhet të depozitohen këtu, por në vendë të posaqme që ofronmundësi për depozitim të sigurtë.

-Burimet e ujërave nëntokësore dhe sipërfaqësore nuk guxojnë në asnjë menyrë të vijnë nëkontakt më mbeturinat e deponuara.

Rreziqet nga deponitë-

-Vendët e varfëra kanë probleme më të medha në shëndëtin publik nga deponimi i pasigurtë.Deponimi i sigurtë i mbeturinave nuk është i përhapur në vendet e varfëra,

0-5 % në vendët më të ardhura të ulta 5-10 % në vendët më të ardhura të vogëla 90-100 % në vendët e zhvilluara.

Gazrat e rrezikshme tek deponitë e hedhurinave

metani , benzeni, etil benzeni, kloridet, diklorometani, karbon tetrakloride metalet e renda avulluese tek zjarrët në deponitë e pakontrulluara niveli i larte i dioksid karbonit.

Rreziku për shëndëtin publik

1.3 – 1.8 herë më i madh rreziku nga kanceri tek banorët që jetojnë deri ne 4 kmdistanve nga deponia (sipas studimeve në Kanadë).

1.4 herë rreziku më i madh nga kanceri në melqi për banorët të cilët jetojnë brendadistances prej 2 km nga incineratorët (studimet në Britani të Madhe).

Sëmundjët nga kontakti me mbeturina

hanta virusi, murtaja rreziku nga ethët rritet në rastet kur mbeturinat e pa mbledhura të lengshme

përmbajnë mushkonja. Infektimet bakteriologjike më prejardhje nga kontakti më materialet fekale në

mbeturina.

Lendimet në deponitë e pakontrulluara

-Në Kalkuta (India); një e katërta (1/4) të lenduar në mesin e ‘mlbëdhësve’

69% më prërje 33% të lënduar nga shpimet më gjilpëra 16% më lëndime të syve 49% më kafshim nga qentë

20

16% kafshimet nga minjëtë e medhënje

-Në Bang Kong (Tailand) burimet e lëndimeve ;

88 % nga xhami (qelqi) 73% nga shiringat (inxheksionëve) 25% nga metalet

-Reziku relativ tek punëtorët që merren më menaxhimin e mbeturinave është domethënëse;

punëtoret e përdorimit të mbeturinave në Danimarkë janë të rrezikuar nga sëmundjetprofesionale sesa punëtoret e tjerë.

sëmundjët tek punëtoret që merren më përdorimin e mbeturinave në vendët e varfërajanë më të mëdhaja sepse punëtorët nuk i përdorin paisjet mbrojtëse.

-Rreziku nga sëmundjët profesionale;

6 herë më i lartë rreziku nga sëmundjët infektuese 2.6 herë më i lartë rreziku nga sëmundjët e alergjisë pulmonare 2.5 herë më i lartë sëmundjët e bronkit kronik (Zvicër) 1.2 – 1.4 herë rreziku më i lartë nga hepatitis (Itali) 3 herë më i lartë rreziku nga parazitet (Indi) 2 herë më i lartë rreziku nga rastet e sëmundjëve koronare (SHBA).

-Infëktimet nga parazitet e zorrëve në mesin e ‘mbëldhësve’

65% të rastëve në Bang Kong (Tailand) 98% të rastëve në Manila (Filipine) 97% të rastëve në Olinda (Brazil) 92% të rastëve në Kalkuta (Indi).

Menaxhimi i mbeturinave në Kosovë-

-Sot, Kosova ka probleme mjaftë të medha në (mos) menaxhimin e mbeturinave.Grumbullimi, transportimi dhe deponimi i mbeturinave është pune që e kryejnë ndërrmarjetpublike për mbeturina. Ato i kanë paisjet dhe fuqinë punëtore, dhe ekzistojnë në të gjithaqendrat urbane në Kosovë. Në krahasim më muajt e parë pas lufte, tani këto kompani janë nëgjëndje që të ofrojnë shërbiime shumë më të mira.

-Duke marrë parasyshe faktin së këto kompani duhët të behën të pavarura financiarisht , atoduhet ta marrin parasyshe sa me parë , mundesitë për zvogëlimin e sasisë së mbeturinave, nëmenyrë që të kontribojnë në zvogëlimin e shpenzimëve të grumbullimit, transportit dhedeponimit.

-Më zhvillimin ekonomik në Kosovë , do të rritet gjithashtu edhe sasia e mbeturinave , si dhedo të ndryshojë përbërja e mebturinave. Kjo do të thotë që mbeturinat do të përmbajë më

21

shumë materiale ricikluese si ; letër, plastike, qelq, alumin, bateri , metale , etj. Këtomateriale janë të përshtatshme për rishfrytëzimin e tyre, prandaj ndarja dhe grumbullimi i tyreduhet të përqendrohet në këto produkte!

Përfundimi-

-Nga ky punim diplome mundë të vijmë në një përfundim rreth problemit të quajturMbeturina. Kuptuam që mbeturinat zakonisht krijohen gjatë përpunimit dhe transformimit tëmaterieve dhe formave të enërgjisë. Mbeturinat mund të shkaktojnë dëme në shëndëtin dhejetën e njërzëve nëpërmjet krijimit të nxitësve të semundjëve. Era dhe pamja ndikojnë jovetëm në tokë por edhe në ambient në përgjithësi, në ajër e ujë.

-Problem në vehtë paraqesin mbeturinat që prodhohen çdo ditë dhe nuk trajtohen në menyrëadekuate, duke paraqitur kërcnim të vazhdueshëm për terë shoqërinë,

-Është miratuar ligji për mbeturinat, ky ligj ka për qëllim: Mbrojtjen e shëndëtit të njëriut dhetë mjedisit nga ndotja dhe rreziku nga mbeturinat, përmës administrimit të mbeturinave, dukekrijuar kushte për parandalimin dhe zvogëlimin e prodhimit të mbeturinave dherrezikshmërisë së tyre. Prandaj neve si qytetarë na obligon ligji dhe etika që të kujdesemi nëtë mirë të mbrojtjes së mjedisit nga mbeturinat.

-Më reduktim në burim nënkuptojmë shfrytëzimin sa më efikas të resurseve natyrore,zvogëlim të prodhimëve të pa nëvojshme dhe të planifikuar d.m.th. humbje më të vogël tëenërgjisë. Përdoruesit ta shfrytëzojnë mundësine për ripërdorimin dhe riciklimin eambalazhit.Disa prodhime janë të dizajnuara në atë mënyre që mund të shfrytëzohen disa herë. Përdorimii sërishem i qesëve të najlonit ose kavanozave të qelqit, janë shembuj të shpeshtë. Ekzistojnëdisa arsye që i kemi cekur gjatë punimit të temës, për ripërdorimin e prodhimeve:

Kursehet në enërgji dhe lëndë të parë Zvogëlohen shpenzimet për deponim

Zvogëlohen shpenzimet për tregtarë dhe konsumator Zvogëlohet ndotja e ambientit, etj.

Si përfundim , menagjimi dhe marrja që në fillim më problemin e mebturinave, qëndron nëzvogëlimin drastik të sasisë së mbeturinave ; urbane, bujqësore, industriale dhe komunale tëcilat dërgohen në deponi. Më këtë zgjatet jeta e deponive dhe minimizohet rreziku përshëndëtin dhe mjedisin, gjithashtu zvogëlohet shfrytëzimi i resursëve natyrore, kursëhet nëkohë dhe enërgji.

“E ardhmja jonë në një mjedis më të pastër” Al Gore.

22

Plani i orës mesimore-

-Aspektet e përgjithshme të planit te orës mësimore:

Fusha kurrikulare: Shkencat e Natyrës. Lënda: Njeriu dhe natyra. Shkalla e kurrikulës: 1 Klasa: Përgaditore

Tema: Lulet dhe rritja e tyre. Rrezultati i të nxënit të temës: Demonstron nevojat e rritjes së bimëve për dritë dhe

ujë. Rrezultatet e të nxënit për kompetencat kryesore të shkallës: I.3 ; II.6 ; V.2 . Rrezultatet e fushës së kurrikulës: 1.1 ; 2.1 ; 2.2 .

-Aspektet specifike të planit të orës mësimore:

Fjalët kyqe: Kërcelli, gjethet, rrënjët. Rrezultatet e të nxënit të lëndës: Vezhgon natyrën përrreth, vizaton pjesët e lules. Mjetet e konkretizimit dhe materialet mësimore: Fletët e bardha, fletët me vizatim

të lules, lapsat, dhe ngjyratë. Cështjet e nderlidhura (korrelacioni): Edukatë figurative, Matematikë, Gjuhë

shqipe. Cështjet nderkurrikulare: Edukim për zhvillim të qëndrushem, mbrojtja e mjedisit. Metoda e punës: bashkëbiseduese, ilustrative.

Format e punës: individuale ,grupore.

-Përshkrimi i metodoligjisë dhe veprimtaritë e punës me nxënës gjatë orës mësimore;

Pjesa hyrëse: Takimi i përbashkët- gjatë takimit të përbashkët edukatorja diskuton sëbashku me fëmijët për ambientin, lulet , parkun , dhe ju parashtron pyetje –Si ështënatyra në pranverë? Cilat lule ju pelqejnë? A kujdesi ju për lulet ? ,etj.

-Pastaj luhet loja e lules. Pjesa kryesore : Nxënësit ndahen në cifte (A , B ).

A-të e luanjë rolin e farës, rrinë të ulur në pozitë të kërrusur. B-të me anë të levizjeve e ujisin dhe e bejnë farën të ndihet mirë.

A-të pasi fillojnë të ndihen mirë fillojnë të ngrihen duke simbolizuar rritjen e lules.

-Pastaj edukatorja u tregon së do të dalin në oborr të shkollës për të hulumtuar lulet, të cilatgjenden në oborr të shkollës dhe ua prezenton kriteret për hulumtim:

Cfarë forme kanë gjethet Cfarë ngjyre kanë Sa gjethe ka në një degë , etj

-Pastaj kthehen në klasë dhe secili fëmijë vizaton lulen në fleten e vizatimit.

23

-Pjesa përfundimtare- Zhvillimi i këtij aktiviteti ka për qellim që fëmijet përmës vëzhgimitdhe bashkëbisedimit të kuptojnë zhvillimin e lules, kujdesin për to dhe mbrojtjen e ambientit.

Literatura-

-Kimia e Mjedisit ; autor: A.Cullaj :Tirane 2015.

- Njohuri Mjedisi; autor; L. Hasani, S Guri:

-Ekologjia; autor ; S.Guri: Tirane 2013.

- http://www.ricikloj.com/ricikloj_xham.html

- https://www.rks-gov.net/sq-AL/Qytetaret/AmbientiDheNatyra/Pages/MenaxhimiMbeturinave.aspx

-Projekt; Ndotja e Mjedisit ; autor ;Xh. Osmanllari ;

-Fotografi – disa foto ; autor ; Ahmet Cacaj