çré-çré-ujjvala-nélamaëiù

(1)

näyaka-bheda-prakaraëam

|| 1.1 ||

nämäkåñöa-rasajïaù çélenoddépayan sadänandam | nija-rüpotsava-däyé sanätanätmä prabhur jayati ||1||

çré-jévaù (locana-rocané): sanätana-samo yasya jyäyän çrémän sanätanaù | çré-vallabho’nujaù so’sau çré-rüpo jéva-sad-gatiù || çré-hari-bhakti-rasämåta-sindhau jäte purä duräloke | ujjvala-nélamaëau mama locana-rocany asau vivåtiù || tathä hi | atra sa eva çré-rasämåta-sindhu-prakäçakaù pürvaà sarvasmäd apy apürvam ujjvaläkhyaà rasaà kiàcid eva vivåtya kåta-kåtyatäà manyamänaù samprati pibata bhägavataà rasam [bhä.pu. 1.1.3] iti nyäyena vyaìgya-vyaïjakayor abhedaà vyaïjayan ujjvala-nélamaëi-nämänaà granthaà vidhäya taà rasam atéva vivåëvan, çréman-nija-daivatam api çrémantaà nija-gurum api tantreëa stuvan prärthayate nämäkåñöeti | tatra nija-daivata-pakñe nämnä näma-mätreëäkåñöäs tat-tad-avatärävatäri-bhakti-rasikä yena saù | tathä çélena sukha-bhävena sadä nityam eva çréman-nanda-nämänaà sva-pitaram uddépayan uddépta-bhävaà kurvan | tathä nija-rüpeëa saundaryeëa sarvebhya evotsava-däyé | tathä sanätano nitya ätmä çré-vigraho yasya saù | prädurbhäva-mätreëa labdha-janmädi-vyavahära iti bhävaù | tathä tathä-rüpaù prabhuù sadä prabhavana-çélatvät tathä madéya-sevyatväd éçvaro jayati nijotkarña-mäträvirbhävayatäd iti | jayates tv astyosty asti-prayogasyaiva vidhänät | çré-guru-pakñe nämbhiù kåñëädibhir äkåñöä vaçékåtä rasajïä jihvä yasya saù | tathä çélena sukha-bhävena satäm änandam uddépayan | tathä nija ätmänugato yo rüpas tan-nämähaà tasyotsava-däyé | tathä sanätano näma ätmä vigraho yasya saù | prabhur iti pürvavat jayatéti ca ||2|| viçvanäthaù (änanda-candrikä):

svidyan dåganta-capaläïcala-véjito’pi kñubhyan sva-känti-nagaräntara-väsito’pi | tåñyan muhuù smita-sudhäà paripäyito’pi çré-rädhayä praëayatu pramadaà harir naù ||

dhé-majjana-pratipada-stuta-çaìkarälaì- kärävalir ghanarasa-dhvani-sat-prasädä | çré-rüpa-väg-amåta-divya-nadé madéyaà cetaù praviçya davathuà darayatv açeñam || tebhyaù çré-jéva-gosvämi-caraëebhyo namo namaù | sindhu-koöi-gabhéräëäà mataà yeñäà kåpämåtam || ekä tadéya-öékäyäà kärikä saàçayaugha-bhit | atraivoparamotkarñate’ty atra sphuöam éritam ||

sa yathä – svecchayä likhitaà kiàcit kiàcid atra parecchayä | yat pürväpara-sambaddhaà tat pürvam aparaà param || iti | parakéyä-lakñaëe yan mahäbhävasya lakñaëe | svajanärya-patha-tyägo västavatvena saàstutaù || tenaiva håñito granthasyädimadhyävasänataù | durgamatve’py ujjvalatväd vyäcikhyäsur imaà muhuù || tadéya-caraëämbhoja-rajaù-käruëya-leça-bhäk | yad atra pralapämy etat kñamantäà te kåpäbdhayaù ||

atha so’yaà nikhila-sahådaya-samudahådayälaìkäraù sakala-kavi-maëòaläkhaëòalo rasika-mukuöa-maëir avirata-parama-bhägavata-prasaìga-raìga-samuditvara-pramoda-bhara-paravaçatayä pariveñita-bhakti-rasämåto grantha-käraù punar api paramäntaraìgänatipriya-suhådo’nuraïjayan bhakti-rasämåta-sindhäv apy alakñita-cara-präyam atirahasyam ujjvala-rasam ujjvalaà néla-maëim iva sva-hådaya-sampuöäd udghaöayyeva pradarçayiñyan sväbhéñöa-daivataà çré-bhagavantaà svägrajaà ca parama-bhägavataà sarvotkåñöatayä tantreëaiva stuvan maìgalam äcarati nämäkåñöeti | prabhur jayati sarvotkarñeëa vartata ity ata evätra çrémad-ujjvala-nélamaëi-prakaöé-karaëa-mahä-sähase’pi mamädhyavasäyo bhavatéti bhävaù | jayati vraja-räja-nandanena hi cintäkalikäbhyudeti naù itivat | jayaty arthena taà prati praëato’sméti namaskäro’pi vyajyate | cväpakarña-bodhanänuküla-vyäpära-viçeño namaskäraù iti nyäyät | atra nijeñöa-daivata-pakñe nämnaiväkåñöa-rasajïä rasikäù pratoñyamäëatvän mukhyatväc ca vraja-sundaryo yena saù | atha cäviçeñeëa rasajïa-mäträkarñaëa-çrutyä sva-paryanta-sarvävatära-våndeñu sva-preyasé-paryanta-sarva-vidha-bhakta-çreëéà ca sva-mädhuryeëaiväkåñöavato’sya sarvotkarñe yogyatäbhivyaïjitä | sadaiva çélena çucau tu carite çélam ity abhidhänät sva-maìgala-caritena nandaà pitaram uddépayann uddépta-bhävaà kurvann iti tad-vätsalyasya viñayébhavann api caritenoddépanälambano bhavatéty arthaù | nija-rüpeëa sva-saundaryeëa sarvebhya utsava-däyé çleñeëa nijasyeva rüpaà yeñäà te nija-rüpäù sakhäyas tebhyaù | tathä nijäù svéyä däsäs tebhyo rüpeëa sva-darçana-dänenotsava-däyé | sanätanätmä sac-cid-änanda-vigraha iti | krameëojjvala-vatsala-sakhya-däsya-çäntänäà viñayälambanatvanasya vyaïjitam iti sarvotkarñaù | teñäà yathä-pürvaà çraiñöhyam ity

ujjvala-rasasyaiva mukhyatvaà tathä viñaya-näma-mätreëaiva tad-äçrayälambanäkarñaëät sarvato’pi premädhikyena labdhena tadéya-sthäyi-bhävasya madhuräkhyäyä rater vitatatvaà rati-prema-sneha-mäna-praëaya-rägänuräga-mahäbhävävasthänät tatraiva präkaöyät | tathä rasajïä iti rasika-sämänya-nirdeçena tad-rasasyäspañöé-karaëät rahasyatvaà cety uttara-çloke vyaktaà bhävi | pakñe nämabhiù kåñëädinämabhir äkåñöä vaçékåtä jihvä yasya sa iti yasyäs tatra pravartane sva-prayäsa-leço’pi näpekñita iti sarvotkarñaù | çélena svabhävenaiva satäà sädhünäà viduñäà cänandam utkarñeëoddépayan | nijasya svéyasya rüpasya mal-lakñaëa-janasya utsava-däyé | sanätano näma ätmä svarüpaà yasya saù | çréman-mahäprabhu-pakño’py aträntarbhävyaù | sa prathamam eva vyäkhyeyaù | yathä sanätanasya mad-agraja-varyasyätmä sanätanas tena svéya-dehatvenäìgékåta iti bhävaù | tathaiva tac-caritämåte kathäpi | nija-rüpaiù svéya-mürty-antarair iva | çrémad-advaitädibhir dämodara-svarüpädibhiç ca utkåñöaà savaà saìkértana-präya-yajïaà dätuà sarva-janeñu samarpayituà çélaà yasya saù | yajïaù satro’dhvaro yägaù ity amaraù | tathä nijena rüpena rüpäkhyena sva-bhaktena utsava-däyéti rüpas tu svayam eva saù iti sarasvaté-kåto’rtho’pi jïeyaù ||1|| viñëudäsaù (svätma-pramodiné): candrävalé-prabhåti-navya-latävaléñu våndävane’nvarataà viharan samantät |

rädhä suvarëa-naliné-guëa-gandha-leça- mädyan-manä vijayatäm iha kåñëa-bhåìgaù || rüpäbhidhäd vraja-vidho rasa-sindhuto’bhüd vyaktaà yad ujjvala-rasojjvala-néla-ratnam | tac-chäyayä nija-vibhüñaëa-käìkñiëeyaà öékä yathä-mati mayä kriyate’dya tasya || spañöärtha-pada-våndänäà tyaktvä vyäkhyäà samäsataù | likhyate svävalambäya nämnä svätma-pramodiné || tat-tat-prakaraëänteñu tad-aväntara-bhitsu ca | öékäyäù sukha-bodhärtham aìkä deyä kramät påthak || yasya prasädämåta-leça-lobhataù çaktiù puräbhün mama padya-bandhane | sa eva me’nanya-gater gatiù prabhuù käruëyataù sphärayatu svam äçayam ||

çrémad-grantha-käreëa pürvam akhila-rasämåtety ädinä vighna-vighätärtha-maìgalam äcaritam api madhura-rasasya punar vistareëa påthak kathanopakramärthaà punar api nijäbhéñöa-devaà çleñeëa sva-gurum api praëamatä maìgalam äcaryate nämäkåñöeti | prabhuù kartum akartum anyathä kartuà ca samarthaù | çré-kåñëo jayati sarvotkarñeëa vartate | kim-bhütaù ? sanätanätmä nitya-vigrahaù | pakñe, sanätanätmeti viçeñya-padaà sanätana-nämä ätmä vigraho yasya | sanätane kåñëe ätmä buddhir yasyeti niruktyä kavi-mukhe sphurantyäù sarasvatyäù saàvädaç ca saìgacchate | kim-bhütaù ? prabhuù çréman-nanda-nandana-

caraëäravinda-çuddha-prema-bhakti-vitaraëa-samarthaù | punaù kédåçaù çré-kåñëaù ? nämäkåñöa-rasajïaù | nija-nämabhir äkåñöä ätmani pravaëé-kåtä rasajïäù parama-rasikä bhaktä yena | rasa-vettåtvaà vinä teñäm äkarñaëäsambhavät | pakñe, bhagavan-nämabhir äkåñöä vaçékåtä rasajïä jihvä yasya, nirantaram abuddhi-pürvam api tatra tad-anvayät | tathä nija-rüpotsava-däyé nija-rüpeëa svéyäsädhäraëa-saundaryätiçayena utsava-däyé änanda-däyé arthäd drañöèëäà çrotèëäà ca | pakñe, nijaù svéyaç cäsau rüpa-nämä svänujaç ca tasyotsava-däyé | kià kurvan ? çélenätimadhura-caritena sadä sarvadä nandaà çré-vrajendram uddépayan utphullayan | pakñe, satäà sädhünäm änandaà vardhayan | çleñälaìkäro’yam | tathä hi, ye bhinnä artha-bhedena tantroccäraëa-saàspåçaù | çabdäù çliñyanty asau çleñaù kävyajïaiù parikértitaù || iti ||1||

—o)0(o—

|| 1.2 ||

mukhya-raseñu purä yaù saàkñepeëodito rahasyatvät | påthag eva bhakti-rasa-räö sa vistareëocyate madhuraù ||2||

çré-jévaù : tatra –

nivåttänupayogitväd durühatväd ayaà rasaù | rahasyatväc ca saàkñipya vitatäëgo vilikhyate || [bha.ra.si. 3.5.2]

iti ye präg-avivåttau hetavo darçitäs tu rahasyatvam eva mukhyatayä hetuà vadan samprati rahasy eva tad-adhikäriëaù prati prakäçanéya ity äha mukhya-raseñv iti | çänta-préti-preyo-vatsalojjvala-nämasu mukhyeñu yaù purä rasämåta-sindhau saìkñepeëoditaù sa evojjvaläpara-paryäyo bhakti-rasänäà räjä madhuräkhyo rasaù punar atra ujjvala-nélamaëi-näma-granthe vistareëocyate | purä saìkñepeëoditatve hetur atirahasyatväd iti nivåttänäà laukikäd ujjvaläkhya-rasät tat-sämyam | anena tu bhägavatäd api tasmät paräì-mukhänänà çänta-préti-vätsalyänyatara-bhävatvena vä tat-paräìmukhänäm anupayuktatvät tebhyo gopya eväyaà rasaù | tathä bhägavate ye kecit tasmin bahu-mänino’pi tat-paryälocanäyäà na caturäs tair api durüho’yaà rasa iti tebhyo’pi gopya eva käryaù | kim uta viñayibhya iti rashasyatvam evätra mukhyo hetur iti bhävaù | atra tu vistareëa vacane hetuù — rahasyatväd ity eva | käla-deça-pätra-viçeña-sambandhena rahasyatvaà präpyety arthaù | lyab-lope païcamé syät | yad vä påthag ity anenaiva rahasya iti vyajyate | tasmäd granthäntaravat yatra kutracit näyaà prakäçanéya ity upadiñöam ||2|| viçvanäthaù: bhakti-rasämåta-sindhuto’sya pärthakye heturm äha mukhya-raseñv iti | çändädiñu saìkñepeëodita ity anena vitatatvam | rasa-räò ity anena mukhyatvaà ceti etad api hetu-dvayaà vyaïjitam | kintu rahasyasyaiva hetutve mukhyatvät tad eva spañöatayoktam | tathä –

nivåttänupayogitväd durühatväd ayaà rasaù | rahasyatväc ca saàkñipya vitatäëgo vilikhyate || [bha.ra.si. 3.5.2]

iti bhakti-rasämåta-sindhau rahasyatvena avivåttau ye hetavas traya uktäs teñu nivåttänupayuktatvaà durühatvam iti hetu-dvayaà rahasyatva eväntarbhütam iti nätra påthag uktam | tathä çänta-däsya-vätsalyeñu bhakti-buddhyä unmukhänäm ujjvale tu sthüla-dåñöyä käma-buddhyä evärucimatäà nivåttänäà präkåta-nivåtta-märga-para-lokänäm atränupayuktatvam ||2|| viñëudäsaù: abhidhitsitam äha mukhyeti | mukhya-rasäù çäntädayaù païca | tan-madhyeñu purä pürvaà bhakti-rasämåta-sindhau rahasyatväd iti nivåttänupayogitva-durühatvayor apy upalakñaëam | yatas tatraiva –

nivåttänupayogitväd durühatväd ayaà rasaù | rahasyatväc ca saàkñipya vitatäëgo vilikhyate || [bha.ra.si. 3.5.2]

asyärthaù | nanu sarva-bhakti-rasänäà madhye — yathottaram asau sväda-viçeñolläsamayy api [bha.ra.si. 2.5.38] ity ädi nirëayäd ayam eva pradhäna-rasaù kim iti saàkñipyate ? pratyuta sarvato vistärya vaktuà yuktaù syät | tatra krameëa hetu-trayam upanyasya tan niräkaroti | nivåttänupayogitvät nivåttä etad-rasäçraya-bhaktetara-çänta-bhaktädayas teñäm anupayogitvät anarhatvät | tarhi –

udäsatäà näma rasänabhijïäù kåtau tavämé rasikäù sphuranti | kramelakaiù kämam upekñite’pi pikäù sukhaà yänti paraà rasäle || [vi.mä. 1.9]

ity ädinä madhura-rasa-bhaktäç ca subahutaräù viräjanta eva, taträha teñv api saàskäräbhäväd rasäsvädäpaöavo ye teñäà durühatväd dustarkyatvät | bhavatu taträpi rasa-carvaëa-caturäç ca bahavo dåçyante, taträha rahasyatvät | vakñyamäëa räga-märgaika-prädhänyänusäreëäväntaränanta-svabhävatvän nänä-vidha-väsanä-väsita-citteñu teñv apy aparicita-räga-vartma-sandarbhatvena vaidhé-märga eva gäòha-baddhäçayeñu prakäçanäyogyatvenätiguhyatvät | ye punä räga-märgaika-jévanä madhura-rasa-bhaktäs te tu viralä eva | bhadram, tarhy adhunä kim iti vistareëa vaktum ärabhyate ? taträha påthag eva | ayaà bhävaù | tatra rasämåta-sindhau nänä-jätéya-bhaktänäm anuçélanéyatvät tan-madho’tisaìkñepataù tad uktam atra tu räga-märgaika-baddha-vratä rasa-carvaëaika-jévanäç ca ye madhura-rasa-bhaktäs teñäm eväsvädanéyatväd vistareëa påthak evocyate ||2||

—o)0(o—

|| 1.3 ||

vakñyamäëair vibhävädyaiù svädyatäà madhurä ratiù | nétä bhakti-rasaù prokto madhuräkhyo manéñibhiù ||3||

çré-jévaù : atha madhuräkhyaà bhakti-rasa-räjam eva pürvoktänupäsanam anuvädena lakñayati vakñyamäëair iti | pürvaà hi sämänyato bhakti-rasaù proktaù |

vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù | svädyatvaà hådi bhaktänäm änétä çravaëädibhiù | eñä kåñëa-ratiù sthäyé bhävo bhakti-raso bhavet || [bha.ra.si. 2.1.5]

ity anena vibhävädayaç ca proktäù |

tatra jïeyä vibhäväs tu raty-äsvädana-hetavaù | te dvidhälambanä eke tathaivoddépanäù pare || [bha.ra.si. 2.1.14] kåñëaç ca kåñëa-bhaktäç ca budhair älambanä matäù | raty-äder viñayatvena tathädhäratayäpi ca || [bha.ra.si. 2.1.16] tad-bhäva-bhävita-sväntäù kåñëa-bhaktä itéritäù || [bha.ra.si. 2.1.273] uddépanäs tu te proktä bhävam uddépayanti ye | te tu çré-kåñëa-candrasya guëäç ceñöäù prasädhanam || [bha.ra.si. 2.1.301| ity ädi | bhävaiç cittam ihäkräntaà sattvam ity ucyate budhaiù | sattväd asmät samutpannä ye ye bhäväs te tu sättvikäù | te stambha-sveda-romäïcäù svara-bhedo’tha vepathuù || [bha.ra.si. 2.3.1-2} vaivarëyam açru pralaya ity añöau sättvikäù småtäù || [bha.ra.si. 2.3.16] athocyante trayas-triàçad-bhävä ye vyabhicäriëaù | viçeñeëäbhimukhyena caranti sthäyinaà prati | väg-aìga-sattva-sücyä jïeyäs te vyabhicäriëaù || [bha.ra.si. 2.4.1-2} unmajjanti nimajjanti sthäyiny amåta-väridhau | ürmivad vardhayanty enaà yänti tad-rüpatäà ca te | nirvedo’tha viñädo [bha.ra.si. 2.4.3-4} ity ädi madhuräkhyäyä rater lakñaëaà coktam |

mitho harer mågäkñyäç ca sambhogasyädi-käraëam | madhuräpara-paryäyä priyatäkhyoditä ratiù || [bha.ra.si. 2.5.36]

tad evaà tad etan-madhuräkhya-bhakti-rasa-lakñaëam api vyäkhyeyam | « prokto madhuräkhyaù » ity eva päöhaù pürva-nirdeçasya pratinirdeçäya kalpate | na tu çåìgäräkhya iti ||3|| viçvanäthaù: tam eva bhakti-rasa-räjaà lakñayati vakñyamäëair iti | vibhävädyaiù svocitair vibhävänubhäva-sättvika-saàcäribhiù pürva-grantha eva darçita-lakñaëaiù käraëa-kärya-sahakäribhiù svädyatäà nétä saté madhurä ratis tan-nämä sthäyé-bhävo madhuräkhyo madhuro näma bhakti-raso’bhavat ||3|| viñëudäsaù: tasya rasasya lakñaëädikam äha vakñyamäëair iti | ädya-çabdenänubhäva-sättvika-vyabhicäriëo gåhétäù | atra utpatti-dvärä taöastha-lakñaëaù | pürvaà tu tatraiva svarüpa-lakñaëam apy asya kåtam asti | yathä –

vyatétya bhävanä-vartma yaç camatkära-kära-bhüù |

hådi sattvojjvale bäòhaà svadate sa raso mataù || [bha.ra.si. 2.5.132] iti | pürvam etasya rasasya sthäyi-bhävatayä paribhäñitä madhurä ratiù, yathä –

mitho harer mågäkñyäç ca sambhogasyädi-käraëam | madhuräpara-paryäyä priyatäkhyoditä ratiù | asyäà kaöäkña-bhrü-kñepa-priya-väëé-smitädayaù || [bha.ra.si. 2.5.36] iti ||3||

—o)0(o—

|| 1.4 ||

tatra vibhäveñv älambanäù—

asminn älambanäù proktäù kåñëas tasya ca vallabhäù ||4|| çré-jévaù : na kim api ||4|| viçvanäthaù: vibhäveñu älambanoddépana-bhedato dvividheñu prathamälambanä ucyante | çré-kåñëo viñayälambanaù | vallabhäù preyasyaù äçrayälambanäù ||4|| viñëudäsaù: tatreti | pürvam eva nirüpiteñu vibhäveñu ädäv älambanäù kathyante iti çeñaù | tan-nirüpaëaà, yathä –

tatra jïeyä vibhäväs tu raty-äsvädana-hetavaù | te dvidhälambanä eke tathaivoddépanäù pare || [bha.ra.si. 2.1.14]

etat pramäëakatvenägni-puräëéyapadyaà ca tatra dhåtam asti, yathä— vibhävyate hi raty-ädir yatra yena vibhävyate | vibhävo näma sa dvedhälambanoddépanätmakaù || [ägniP älaìkära 3.35] iti |

pürvaà tv älambana-nirëayaç ca kåto’sti, yathä—

kåñëaç ca kåñëa-bhaktäç ca budhair älambanä matäù | raty-äder viñayatvena tathädhäratayäpi ca || [bha.ra.si. 2.1.16] iti ||4||

—o)0(o—

|| 1.5 ||

tatra kåñëo, yathä—

pada-dyuti-vinirdhuta-smara-parärdha-rüpoddhatir dåg-aïcala-kalänaöépaöimabhir mano-mohiné |

sphuran-nava-ghanäkåtiù parama-divya-lélä-nidhiù kriyät tava jagat-trayé-yuvati-bhägya-siddhir mudam ||5||

çré-jévaù : pada-dyutéty ädi | pada-dyutéty ädi-viçeñäëäà çré-kåñëa eva viçeñatvena bodhyate | tatraiva teñäà viçeñaëänäà parävasthäyäù paryavasänät | ayam udayati mudrä-bhaïjanaù padminénäm ity ädivat | asya hi uttama-kävyatvam | dåg-aïcaleti | dåçor yä aïcala-kalä apäìga-viläsäs tä eva naöyas täsäà päöyamänäù naöa-vidyäù prävéëyäni tair jagan-mohiné | jagat-trayy eva sänurägatväd bhogyatväc ca yuvatir iva yuvatis tasyäù kim uta tädåg-anurägaärha-yuvaténäà bhägyasya siddhir bhägyasya phala-rüpäù | yad vä jagat-trayyäà yä yuvatayo yuvati-çabda-prayoga-balät tädåg-anuräga-yogyäù striyas täsäà bhägya-siddhir iti | käsäàcit sparçanena käsäàcid darçanena käsäàcic chravaëena ca bhägyaà çläghitam |

çruta-mätro 'pi yaù stréëäà prasahyäkarñate manaù | uru-gäyoru-géto vä paçyanténäà ca kià punaù || [bhä.pu. 10.90.26]

iti çukokteù siddhi-çabdas tv aëimädäv api phalatvena vyäkhyätaù | taveti çrotäram uddiçya proktam | ekatvaà ca tac-chravaëädhikäri-vairalyam ||4|| viçvanäthaù: pada-dyutéti | pürva-räga-varté praëamantéà çré-rädhäà prati paurëamäsyä äçérvädaù | padasyaikasyäpi dyutyaiva vinirdhütä eva smara-parärdhänäm api rüpoddhatiù saundaryauddhatyaà yathä saty anena ayaà netä suramyäìgaù [bha.ra.si. 2.1.41] iti pürvokteñu aträpi vakñyamäëeñu näyaka-guëeñu äìgika-guëä upalakñitäù | tathä tävat saìkhyäka-kandarpair apy açakyaà karmäsya caraëa-kiraëa evaikaù karotéti dyotitatayä mahä-pati-vratä våndäpi kñobhaëayä vaikuëöha-nätha-käntäparyasta-sarva-yuvati-cittäkarñaëaà samarthitam eva | yad väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya [bhä.pu. 10.47.58] iti, devyo vimäna-gatayaù smara-nunna-säräù [bhä.pu. 10.35.4] ity ädeù | hä ! mama sädhvétvam apagatam iti tvayä nänutapanéyam | sarväsäm api tathäbhävät tvad-doñäbhäväd bhävo’pi mayi näpalapanéya iti bhävaù | dåçor aïcalam eva raìga-sthalaà tatra sücyamänäù çåìgäropayoginyaù kalä eva naöyas täsäà paöimänaù kathyamänaù çåìgäropakaraëa-sakala-vastu-jätäbhinava-prävéëyäni nöya-cäturyäëi ca tair manasäà prastutatvät sva-preyasé-citta-rüpa-sakhyänäà mohiné tat-tad-äsvädaà präpayya mohayitréti | vidagdhaç caturaù sudhéù ity ädayo mänasä guëä vyaïjitäù | tathä dåga-aïcala-kaläbhir evätra rase sarvaà mukhyatayä vakti kià punar mukhyena gauëatayeti väcikä api sücitäù | nava-ghanäkåtir ity anena çyäma-varëatvaà mahä-rasa-varñitvaà sva-preyasé-rüpa-saudämané-ghaöäbhiraïjitatvaà çyämatväd rasa-rüpatväc ca mürta-çåìgära-rasa-rüpatvaà ca dhvanitam | parama-divyeti para-sambandhagä atulya-keléty ädayo’sädhäraëäç catväro guëäç ca vyaïjitäù | tathä cäsya çåìgära-cetasy äñöi-präkåtatvän nirdüñaëatvaà sarva-saàmänitatvaà ca vyaïjitam | jagat-trayyäm ürdhvädho-madhyägra-varti-sarva-lokeñu yä yuvatyas täsäà bhägyasya siddhiù phala-rüpä | tatra käsäïcic chravaëa-mätreëa käsäïcid darçana-çravaëäbhyäà käsäïcid darçanäliìganädibhir apéti | tasya sarva-sukhadatve’pi viçeñato yuvatiñu sukhadatvädhikyäc chäntyädi-sarva-rasa-viñayébhütatve’pi madhura-rasasyaiva viñayatädhikyam | yataù käma-keli-kaläsakto räsa-lélä-viçäradaù ity ädi-guëa-viçiñöaù sa çänta-däsa-sakhi-guruñu madhye na kenäpi svéya-rasa-viñayékartuà çakyate |

kià ca yuvatér vinä teñäà guëänäm asampadyamänatväd rasanéyatväsambhaväc ca tasyäpi sarväbhyaù sakäçät tä eva parama-sukhadä iti täsäm eva bhägyaà phalitatvenätra padye nirdiñöam | tataç ca guëatva-mukhyatväbhyäm aìgäìgi-bhävena sthitänäà rasänäà çré-kåñëa-çåìgärasyaiväìgitvaà vyavasthäpitam | atra pada-dyuti ity ädi-viçeñaëair asädhäraëyena çré-kåñëa eva viçeñyatayä bodhyate | ayam udayati mudrä-bhaïjanaù padminénäm ity ädivat | nanv atra padye çåìgära-rasälambanda-rüpa-näyakasya varëanät mädhuryäkhyo guëa eva ghaöayitum ucito na punar oja-äkhyam | yad uktaà kävya-prakäçe— ählädakatvaà mädhuryaà çåìgäre druti-käraëam | [kä.pra. 8.3] iti | mürdhni vargäntyagäù sparçä aöa-vargä raëau laghu | ävåttir madhya-våttir vä mädhurye ghaöanä matä || [kä.pra. 8.9] iti | tathä— déptyätma-visåter hetur ojo vérya-rasa-sthiti | [kä.pra. 8.4] iti | yoga ädya-tåétyäbhyäm antyayor eëatulyayoù | öädiù çañau våtti-dairghyaà gumpha uddhata ojasi || [kä.pra. 8.10] iti | ucyate—atra padye smara-parärdha-jetåtvaà, tathä lakñyädi-sarva-yuvati-cittäkarñaëa-liìgena çré-kåñëasya vaikuëöha-nätha-paryanta-sarva-näyaka-vånda-vijetåtvaà ca dåçyate pada-dyutéty ädibhir viçeñaëair asamordhva-guëodgäribhir mahä-bhaöair iveti prakaöasyäpi çåìgära-rasasya sthites tathä ghaöanä näsamaïjasä iti ||5|| viñëudäsaù: tatra kåñëa iti | aparimita-kalyäëa-guëa-gaëa-ratnäkarasyäsmin rase ’tyupayogitvät païcaviàçatir guëä vakñyante | tan-madhye’pi mahä-camatkära-käriëo ye mukhyatama-guëa-katipayäs tad-viçiñöaù çré-kåñëaù saìkñepäd udähriyate pada-dyutéti | he çré-våndävaneçvaré-präëa-nätha-caraëa-pathaika-çaraëa-bhakta-vånda ! jagat-trayé-yuvati-bhägya-siddhiù tri-jagad-vartinyo yävatyaù yuvatyas täsäà yad bhägyaà tasya siddhiù phalam ity arthaù | kià-viçiñöä ? pada-dyutéti | pada-dyutibhiç caraëa-suñamäbhir vinirdhutä vividhia-vidhinä niùçeñeëa dhutä kampitä näçitä smara-parärdhänäm asaìkhya-manmathänäà yäni rüpäëi teñäm uddhatir auddhatyaà garvo yayä | anena ruci-ratnam atulya-rüpa-mädhuryaà ca sücitam | punaù katham-bhütä ? dåg-aïcala-kalä-naöé-paöimabhir mano-mohiné dåg-aïcalasya apäìgasya yä kalä vaidagdhé saiva naöé nartaké tasyäù paöimabhiù cäturébhiù çarmädiçatv aruëa-ghürëita-locanäntaù-saïcära-cürëita-saté-hådayo mukundaù || [u.né. 14.2] ity agre vakñyamäëa-rétyä yuvaté-jana-kñobha-käri-netra-smitädi-viläsa-bhaìgébhir manäàsi mohayatéti tathä kartari lyuö, arthäd yuvaténäm | anena näré-gaëa-mohanatvaà vidagdhatvaà ca | punaù kédåçé ? sphuran-nava-ghanäkåtiù sphuranto viräjanto ye nava-ghanä navéna-jaladäs teñäm äkåtir iva äkåtir mürtir yasyäù parama-snigdha-sundara-çyäma-rüpety arthaù | atra meghopamänena nirupadhi karuëatvaà dhvanitam |

punaù katham-bhütä ? parama-divya-lélä-nidhiù paramäù sarvataù çreñöhäù divyäù manoharäç ca yä léläs täsäà nitaräà dhéyate’sminn iti nidhir äçrayaù parama-divya-lélänäà niväsa ity arthaù | kià vä parama-divya-lélä nidhiù çevadhiù sarvasvaà yasyäù | etenätulya-kelil-çälitvam uktam | atulya-vaàçé-svanäìkitatvaà ca ||5||

—o)0(o—

|| 1.6-9 ||

ayaà suramyo madhuraù sarva-sal-lakñaëänvitaù | valéyän nava-täruëyo vävadükaù priyaà-vadaù ||6 || sudhéù sa-pratibho dhéro vidagdhaç caturaù sukhé |

kåtajïo dakñiëaù prema-vaçyo gambhérämbudhiù ||7|| varéyän kértimän näré-mohano nitya-nütanaù |

atulya-keli-saundarya-preñöha-vaàçé-svanäìkitaù ||8|| ity ädayo’sya çåìgäre guëäù kåñëasya kértitäù | udähåtir améñäà tu pürvam eva pradarçitä ||9||

çré-jévaù : tatra pürvokteñu guëeñu rase’smin yogyair guëair viçiñöatayä taà darçayati—ayaà suramya iti | suramya ity ädi çabdäù kecit pürvänusäriëaù kecit pürva-rüpiëaù | tatra pürvo yathä suramyaù suramyäìgaù, madhuro ruciraù | ruciraù ity eva vä päöhaù | nava-täruëyo vayasänvitaù ||6|| sudhér buddhimän | sa-pratibhaù pratibhänvitaù | dhéraù supaëòitaù | gambhératämbudhir gambhéraù ||7|| näré-mohano näré-gaëa-manohäré | atulyeti | trijagan-mänasäkarñi-muralé-kala-küjitaù [bha.ra.si. 2.1.42] iti | anye tu pürva-rüpiëa eva ||8|| udähåtéti | udähåtir iti tu präyikam eva sarva-sal-lakñaëänvitaù ity ädiñu rasäntarodäharaëäni ca tatra dåçyanta iti | kià tu täni vaktrantarädikaà prayujyäträpi saìgamanéyänéti bhävaù | yathä sarva-sal-lakñaëänvitatve—

rägaù saptasu hanta ñaösv api çiçor aìgeñv alaà tuìgatä visäras triñu kharvatä triñu tathä gambhératä ca triñu | dairghyaà païcasu kià ca païcasu sakhe samprekñyate sükñmatä dvätriàçad-vara-lakñaëaù katham asau gopeñu sambhävyate || [bha.ra.si. 2.1.49] iti |

tad evaà pada-dyuti ity ädinä yat saìkñipya varëitaà tatraivaite guëäù praveçanéyäù | vistara-bhiyä tu na vivriyante ||9|| viçvanäthaù: kair guëair viçiñöo’yaà madhura-rasälambano bhavatéty apekñäyäm äha ayam iti | atra suramyety ädibhiù païcabhir viçeñaëaiù käyika-guëäù, vävadükaù priyaàvada ity etäbhyäà väcikäù ||6|| sudhér ity ädibhiç caturdaçabhir mänasäù ||7|| varéyastvaà sarva-jana-mukhyatvam | kértimattvaà sarva-loka-géyamänatvam | näré-mohanatvaà yuvati-manohäritvam | nitya-nütanatvaà drañöå-jana-prati-kñaëa-camatkäritvam ity ete catväraù para-sambandhena bhavantéti para-sambandhagäù | kelayaç ca saundaryädi ca preñöhäù

preyasyaç ca vaàçé-svanaç ca tair atulyair aìkitaç cihnita ity ekena catväro’sädhäraëä guëä uktäù | yad uktam—

lélä-premëä priyädhikyaà mädhuryaà veëu-rüpayoù | ity asädhäraëaà proktaà govindasya catuñöayam || [bha.ra.si. 2.1.44] ||8||

udähåtir iti | tatra tatra rägaù saptasu anta-ñaösv api çiçor aìgeñv alaà tuìgatä [bha.ra.si. 2.1.49] ity ädi rasäntara-saìgatäpi vaktå-väcyävasthä-bhedäàs täàs tän apekñyäträpi rase saìgamayituà çakyeti bhävaù ||9|| viñëudäsaù: athäsya guëäù kathyante ayaà suramya ity ädi | asya çré-kåñëasya madhura-rase païcaviàçatir guëäù kathitäù | ädi-grahaëäd anye’py atad-rasa-yogyä jïeyäù | améñäm udähåtir udäharaëaà pürvam eva rasämåta-sindhau prakarñeëa pratyekaà lakñaëa-sahitä darçritästi | kintv aträpekñyatvät sä cänyatra labdhä ca likhyate | yathä tatra – (1) suramyäìgaù –

çläghyäìga-sanniveço yaù suramyäìgaù sa kathyate || yathä – mukhaà candräkäraà karabha-nibham uru-dvayam idaà bhujau stambhärambhau sarasija-vareëyaà kara-yugam | kaväöäbhaà vakñaù-sthalam aviralaà çroëi-phalakaà parikñämo madhyaù sphurati murahantur madhurimä || [bha.ra.si. 2.1.45-6]

(2) ruciraù – saundaryeëa dåg-änanda-käré rucira ucyate ||

yathä tåtéye (bhä.pu. 3.2.13) — yad dharma-sünor bata räjasüye nirékñya dåk-svastyayanaà tri-lokaù | kärtsnyena cädyeha gataà vidhätur arväk-såtau kauçalam ity amanyata || yathä vä – añöänäà danujabhid-aìga-paìkajänäm ekasmin katham api yatra ballavénäm | loläkñi-bhramara-tatiù papäta tasmän notthätuà dyuti-madhu-paìkilät kñamäsét || [bha.ra.si. 2.1.52-4] vidagdha-mädhave (1.17)– ayaà nayana-daëòita-pravara-puëdarika-prabhaù prabhäti nava-jäguda-dyuti-viòambi-pitämbaraù | araëyaja-pariñkriyä-damita-divya-veçädaro harin-mäëi-manohara-dyutibhir ujjvaläìgo hariù ||

lalita-mädhave ca (5.23)— sphuran-maëi-sarädhikaà navatamäla-nélaà harer udüòha-nava-kuìkumaà jayati häri bakñaù-sthalam | uòu-stavakitaà sadä taòid-udérëa-lakñmé-bharaà yad abhram iva lélayä sphuëam adabhram udbhräjate || alaìkära-kaustubhe ca (8.31) indévaraà vä dalitäïjanaà vä navämbudo vä maghavan-maëir vä | kåñëasya dhämnaù sadåçaà na kiïcit tadéya-dhämeva tadéya-dhäma || (31)

(3) sarva-sal-lakñaëänvitaù –

tanau guëottham aìkottham iti sal-lakñaëaà dvidhä || tatra guëottham – guëotthaà syäd guëair yogo raktatä-tuìgatädibhiù || yathä — rägaù saptasu hanta ñaösv api çiçor aìgeñv alaà tuìgatä visäras triñu kharvatä triñu tathä gambhératä ca triñu | dairghyaà païcasu kià ca païcasu sakhe samprekñyate sükñmatä dvätriàçad-vara-lakñaëaù katham asau gopeñu sambhävyate || aìkottham – rekhä-mayaà rathäìgädi syäd aìkotthaà karädiñu || yathä — karayoù kamalaà tathä rathäìgaà sphuöa-rekhämayam ätmajasya paçya | pada-pallavayoç ca vallavendra dhvaja-vajräìkuça-ména-paìkajäni || [bha.ra.si. 2.1.47-51]

yadyapy asmin padya-dvaye çiçor iti vallavendreti ca-padäbhyäà bälyävasthaiva vyaktäsi, tathäpy eteñäà rägädénäà aìkäkära-kamalädénäà ca sarva-daçäsv eva sthäyitvät –

padäni vyaktam etäni nandasünor mahätmanaù | lakñyante hi dhvajämbhoja-vajräìkuça-yavädibhiù || [bhä.pu. 10.30.25]

iti çré-vraja-devénäà vacanät pratyuta kaiçore’tisuvyaktatvena parama-çobhanatväd aträpi tat-tad-guëa-viçiñöaù kåñëaù paramälambana eveti | evam agre’pi sarvatra yathäyatham ühyam | govinda-lélämåte (16.67, 6) ca—

çaìkhordhendu-yaväìkuçair arigadäc chatra-dhvaja-svastikair yüpäbjäsi-halair dhanuù-parighakaiù çré-våkña-méneñubhiù |

nandyävarta-cayais tathäìguli-gatair etair nijair lakñaëair bhätaù çré-puruñottamatva-gamakaiù päëé harer aìkitau || cakrärdhenu-yaväñöa-koëa-kalasaiç chatra-trikoëämbaraiç cäpa-svastika-vajra-goñpada-darair ménordhvarekhäìkuçaiù | ambhoja-dhvaja-pakva-jämbava-phalaiù sal-lakñaëair aìkitaaà jéyät çré-puruñottamatva-gamakaiù çré-kåñëa-päda-dvayam || iti |

(4) baléyän – präëena mahatä pürëo baléyän iti kathyate || yathä – paçya vindhya-girito’pi gariñöhaà daitya-puìgavam udagram ariñöam | tula-khaëòam iva piëòitam ärät puëòaréka-nayano vinunoda || yathä vä – vämas tämarasäkñasya bhuja-daëòaù sa pätu vaù | kréòä-kandukatäà yena néto govardhano giriù || [bha.ra.si. 2.1.60-62]

lalita-mädhave—

vara-keçara-mälayäïcitaç cala-cänüra-camüru-mardanaù | kutukoccala-dhéradédarad yadu-siàhaù khala-bhoja-kuïjaram || [la.mä. 4.5]

añöädaça-cchandaùsu (42) ca—

mallänäm ullaìghya raìge kara-vicalad-asir yena maïca-prapaïce keçeñv äkåñya kaàso vighaöita-mukuöaà vighna-hetur nijaghne | sa tvaà sattvädhiräja sphurad-uru-karuëäòambarälambi-cetäù pätäd duùkhäbdhipätäd yadu-kula-kamaloddaëòa-caëòa-dyutir mäm ||

(5) vayasänvitaù –

vayaso vividhatve’pi sarva-bhakti-rasäçrayaù | dharmé kiçora evätra nitya-nänä-viläsavän || yathä – tadätväbhivyaktékåta-taruëimärambha-rabhasaà smita-çré-nirdhüta-sphurad-amala-räkä-pati-madam | darodaïcat-païcäçuga-nava-kalä-meduram idaà murärer mädhuryaà manasi madiräkñér madayati || [bha.ra.si. 2.1.63-64]

(6) vävadükaù – çruti-preñöhoktir akhila-väg-guëänvita-väg api | iti dvidhä nigadito vävadüko manéñibhiù ||

tatra ädyo, yathä – açliñöa-komala-padävali-maïjulena pratyakña-rakña-rada-manda-sudhä-rasena | sakhyaù samasta-jana-karëa-rasäyanena nähäri kasya hådayaà hari-bhäñitena || [bha.ra.si. 2.1.72-73]

vidagdha-mädhave— ekaà prayäti paricarya cakora-räjé candraà priye nija-manoratha-püra-pürtim | candrävalé kim u mamäkñi-cakorayos tvaà prétià dvayor api na dhäsyati sevyamänä || [vi.mä. 4.20]

tatraiva— labdhaà mäm avalokya tanvi purato romälir abhyudgatä netre padya-vidhià kñaraj-jala-bharaiù prétyärpayäï cakratuù | vakñaç ca skhalad-uttaréyam adiçad divyäsanaà sambhramäd vämäyäs tava dakñiëaù parikaro diñöyädya våtto mayi || [vi.mä. 7.11]

alaìkära-kaustubhe ca— tava navaka-çiréña-tulyam aìgaà kamala-samaà mukha-maëòalaà rädhe | vacanam api sudhä-samänam etat katham açani-pratimaà mano babhüva || [a.kau. 8.5]

tatraiva— çiréña-puñpäd api komaläni rädhe taväìgäni kuraìga-netre | stana-dvayaà te hådayasya çiñyaà käöhinyam uccair yad idaà bibharti || [a.kau. 10.1]

tatraiva— haàséva yäsi mada-medura-manda-mandam älokyase sa-cakitaà hariëäìganeva | ähäñase mådu-kalaà lalite pikéva lakñméà bibharñi sarasaç ca vanasya ca tvam || [a.kau. 10.3] dvitéyo, yathä – prativädi-citta-parivåtti-paöur jagad-eka-saàçaya-vimarda-karé | pramitäkñarädya-vividhärthamayé hari-väg iyaà mama dhinoti dhiyaù || [bha.ra.si. 2.1.74]

vidagdha-mädhave— yathärtheyaà väëé tava cakita-säraìga-nayane suvarëälaìkäro madhurayati yat te çruti-yugam |

mukhendor antas te bahir api suvarëa-cyutir iyaà mama çrotra-dvandvaà nayana-yugalaà cäkulayati || [vi.mä. 4.10[

lalita-mädhave ca— cakräìkitasya nirmala-

malayaja-pariçélino maëià dadhataù | kåñëa-bhujagasya subhage kåñëa-bhujasya ca gato bhedaù || [la.mä. 10.23]

däna-keli-kaumudyäà ca— aravinda-dåçäm apaçcimä tvam apürvä bahu-rüpa-lélayä | kapaöodghaöanäd adakñiëä na kathaà bhavitäsy anuttarä || [dä.ke.kau. 47]

(7) priyaàvadaù –

jane kåtäparädhe’pi säntva-vädé priyaàvadaù || yathä – kåta-vyaléke’pi na kuëòaléndra tvayä vidheyä mayi doña-dåñöiù | praväsyamäno’si surärcitänäà paraà hitäyädya gaväà kulasya || [bha.ra.si. 2.1.70-71]

atra lakñaëe’pi-çabdena kaimutyaà dyotayitvä kåtäparädhasyänaikäntatvaà sücitam |

(8) sat-pratibha eva pratibhänvitaù –

sadyo navanavollekhi-jïänaà syät pratibhänvitaù || yathä padyävalyäà (283) – väsaù samprati keçava kva bhavato mugdhekñaëe nanv idaà väsaà brühi çaöha prakäma-subhage tvad-gätra-saàsargataù | yäminyäm uñitaù kva dhürta vitanur muñëäti kià yäminé çaurir gopa-vadhüà chalaiù parihasann evaàvidhaiù pätu vaù || [bha.ra.si. 2.1.82-83]

padyävalyäm anyad api, yathä— asmin kuïje vinäpi pracalati pavanaà vartate ko’pi nünaà paçyämaù kià na gatvety anusarati gaëe bhéta-bhéte’rbhakäëäm | tasmin rädhäsakho vaù sukhayatu vilasan kréòayä kaiöabhärir vyätanväno mågäri-pravala-ghuraghuräräva-raudroccanädän || [padyä. 200]

(9) dhéra eva dhåtimän – pürëa-spåhaç ca dhåtimän çäntaç ca kñobha-käraëe || tatra ädyo –

svékurvann api nitaräà yaçaù-priyatvaà kaàsärir magadha-pater vadha-prasiddhäm | bhémäya svayam atuläm adatta kértià kià lokottara-guëa-çälinäm apekñyam || dvitéyo, yathä – ninditasya dama-ghoña-sünunä sambhrameëa munibhiù stutasya ca | räjasüya-sadasi kñitéçvaraiù käpi näsya vikåtir vitarkitä || [bha.ra.si. 2.1.117-119]

(10) vidagdhaù – kalä-viläsa-digdhätmä vidagdha iti kértyate || yathä — gétaà gumphati täëòavaà ghaöayati brüte prahelé-kramaà veëuà vädayate srajaà viracayaty älekhyam abhyasyati | nirmäti svayam indrajäla-paöaléà dyüte jayaty unmadän paçyoddäma-kalä-viläsa-vasatiç citraà hariù kréòati || [bha.ra.si. 2.1.84-85]

padyävalyäm –

cüòä-cumbita-cäru-candra-kacayaà cämékaräbhämbaraà karëottaàsita-karëikära-kusumaà kandarpa-kallolitam | vaàçé-vädana-vävadüka-vadanaà vakré-bhavad-vékñaëaà bhägyaà bhaìgura-madhyamäù pariëataà kuïjäntaraà bjejire || [padyävalé 289]

(11) caturaù – caturo yugapad-bhüri-samädhäna-kåd ucyate || yathä – pärävaté-viracanena gaväà kaläpaà gopäìganä-gaëam apäìga-taraìgitena | miträëi citratara-saìgara-vikrameëa dhinvann ariñöa-bhayadena harir vireje || [bha.ra.si. 2.1.86-87]

(12) sukhé – bhoktä ca duùkha-gandhair apy aspåñöaç ca sukhé bhavet || tatra ädyo, yathä – ratnälaìkära-bhäras tava dhana-damanor äjya-våttyäpy alabhyaù svapne dambholi-päëer api duradhigamaà dväri tauryatrikaà ca | pärçve gauré-gariñöhäù pracura-çaçi-kaläù känta-sarväìga-bhäjaù sémantinyaç ca nityaà yaduvara bhuvane kas tvad-anyo’sti bhogé || dvitéyo, yathä –

na hänià na mlänià nija-gåha-kåtya-vyasanitäà na ghoraà nodghürëäà na kila kadanaà vetti kim api | varäìgébhiù säìgékåta-suhåd-anaìgäbhir abhito harir våndäraëye param aniçam uccair viharati || [bha.ra.si. 2.1.145-147]

(13) kåtajïaù – kåtajïaù syäd abhijïo yaù kåta-sevädi-karmaëäm || yathä mahäbhärate – åëam etat pravåddhaà me hådayän näpasarpati | yad govindeti cukroça kåñëä mäà düra-väsinam || yathä vä – anugatim ati-pürvaà cintayann åkña-mauler akuruta bahumänaà çaurir ädäya kanyäm | katham api kåtam alpaà vismaren naiva sädhuù kim uta sa khalu sädhu-çreëi-cüòägra-ratnam || [bha.ra.si. 2.1.91-93]

(14) dakñiëaù — sauçélya-saumya-carito dakñiëaù kértyate budhaiù || yathä — bhåtyasya paçyati gurün api näparädhän seväà manäg api kåtäà bahudhäbhyupaiti | äviñkaroti piçuneñv api näbhyasüyäà çélena nirmala-matiù puruñottamo’yam || [bha.ra.si. 2.1.137-138]

(15) prema-vaçyaù – priyatva-mätra-vaçyo yaù prema-vaçyo bhaved asau || yathä çré-daçame (10.80.19) — sakhyuù priyasya viprarñer aìga-saìgäti-nirvåtaù | préto vyamuïcad adhvindün neträbhyäà puñkarekñaëaù || yathä vä tatraiva (10.9.18) — sva-mätuù svinna-gäträyä visrasta-kavara-srajaù | dåñövä pariçramaà kåñëaù kåpayäsét sva-bandhane || [bhä.pu. 2.1.153-155]

padminyäs te sumukhi parama-prema-saurabhya-püro dürotsarpi mad-avadhi mudä kåñëa-bhåìgena bheje | äkränto’yaà tava nava-mukhämbhoja-mädhvika-päna- pratyäçäbhis tad-avadhi ruvan saàbhramé bambhraméti || [vi.mä. 3.52]

iti vidagdha-mädhavéya-padyam apy atra jïeyam | (16) gambhératämbudhir eva gambhéraù—

durvibodhäçayo yas tu sa gambhéraù itéryate || yathä – våndävane varätiù stutibhir nitaräm upäsyamäno’pi | çakto na harir vidhinä ruñöas tuñöo’thavä jïätum || yathä vä – unmado’pi harir navya-rädhä-praëaya-sédhunä | abhijïenäpi rämeëa lakñito’yam avikriyaù || [bhä.pu. 2.1.114-116]

(17) varéyän —

sarveñäm ati-mukhyo yaù sa varéyän itéryate || yathä — brahmann atra puru-dviñä saha puraù péöhe niñéda kñaëaà tuñëéà tiñöha surendra cäöubhir alaà väréça dürébhava | ete dväri muhuù kathaà sura-gaëäù kurvanti kolähalaà hanta dväravaté-pater avasaro nädyäpi niñpadyate || [bhä.pu. 2.1.174-5]

(18) kértimän –

sädguëyair nirmalaiù khyätaù kértimän iti kértyate || yathä – tvad-yaçaù-kumuda-bandhu-kaumudé çubhra-bhävam abhito nayanty api | nandanandana kathaà nu nirmame kåñëa-bhäva-kalilaà jagat-trayam || yathä vä lalita-mädhave (5.18) – bhétä rudraà tyajati girijä çyämam aprekñya kaëöhaà çubhraà dåñövä kñipati vasanaà vismito néla-väsäù | kñéraà matvä çrapayati yamé-néram äbhérikotkä géte dämodara-yaçasi te véëayä näradena || [bhä.pu. 2.1.158-160]

ayam api virodhälaìkära eva | näré-mohana eva (19) näré-gaëa-manohäré—

näré-gaëa-mano-häré sundaré-vånda-mohanaù || yathä çré-daçame (10.90.26) — çruta-mätro’pi yaù stréëäà prasahyäkarñate manaù | urugäyorugéto vä paçyanténäà ca kià punaù || yathä vä — tvaà cumbako’si mädhava loha-mayé nünam aìganä-jätiù | dhävati tatas tato’sau yato yataù kréòayä bhramasi || [bhä.pu. 2.1.166-168]

dara-vicalita-bälyä vallabhä bändhavänäà viharasi bhuvane tvaà patyur ämoda-pätri

ahaha paçupa-rämä kämino mohanatvaà tvam api yad amunäntar bäòham unmäditäsi || [vi.mä. 2.13]

iti vidagdha-mädhavéya-padyam apy atra jïeyam | däna-keli-kaumudyäà ca—

samasta-jagatébhuväà måga-dåçäm abhéñöäçiñaù samartham abhipüraëe kimapi dolayan dor-yugam | asau kulaja-vallavé-madana-vedanonmädana- vrata-praëayinorasä rasika-maulir udbhäsate || [dä.ke.kau. 27]

alaìkära-kaustubhe ca— çravasoù kuvalayam akñëor aïjanam uroaso mahendra-maëi-däma | gokula-kula-ramaëénäà maëòanam akhilaà harir jayati || [a.kau. 8.43] (20) nitya-nütanaù –

sadänubhüyamäno’pi karoty ananubhütavat | vismayaà mädhurébhir yaù sa prokto nitya-nütanaù ||

yathä prathame (1.11.34) — yadyapy asau pärçva-gato raho-gatas tathäpi tasyäìghri-yugaà navaà navam | pade pade kä virameta tat-padäc caläpi yac chrér na jahäti karhicit ||

yathä vä lalita-mädhave (1.52) —

kulavara-tanu-dharma-gräva-våndäni bhindan sumukhi niçita-dérghäpäìga-öaìka-cchaöäbhiù | yugapad ayam apürvaù kaù puro viçva-karmä marakata-maëi-lakñair goñöha-kakñäà cinoti || [bha.ra.si. 2.1.184-186]

(21) atulya-saundaryäìkita eva asamänordhva-rüpa-çré-vismäpita-caräcaraù— yathä tåtéye (3.2.12)—

yan martya-lélaupayikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayatä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam ||

çré-daçame ca (10.29.40) — kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena saàmohitä’ryapadavéà na calet trilokyäm | trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat ||

yathä vä, lalita-mädhave (8.34) — aparikalita-pürvaù kaç camatkära-käré

sphurati mama garéyän eña mädhurya-püraù | ayam aham api hanta prekñya yaà lubdha-cetäù sarabhasam upabhoktuà kämaye rädhikeva || [bha.ra.si. 2.1.215-217]

vidagdha-mädhave ca—

vahanté maïjiñöhäruëita-tanu-sütrojjvala-rucén nakhäìkän khelormi-skhalita-çikhi-pakñävalir iyam | sphuran-muktä-tulyair alaghu-ghana-gharmämbubhir alaà samåddha me medham madhumathana-mürtir madayati || [bha.ra.si. 7.47]

lalita-mädhave evänyad api—

udgérëädbhuta-mädhuré-parimalasyäbhéra-lélasya me dvaitaà hanta samékñayan muhur asau citréyate cäraëaù cetaù keli-kutühalottaralitaà satyaà sakhe mämakaà yasya prekñya svarüpatäà vraja-vadhü-särüpyam anvicchati || [la.mä. 4.19]

(22) atulya-preñöhäìkita eva atulya-madhura-prema-maëòita-priya-maëòalaù—

yathä çré-daçame (10.31.15) — aöati yad bhavän ahni känanaà truöir yugäyate tväm apaçyatäm | kuöila-kuntalaà çré-mukhaà ca te jaòa udékñitäà pakñma-kåt dåçäm || yathä vä — brahma-rätri-tatir apy agha-çatro sä kñaëärdhavad agät tava saìge | hä kñaëärdham api vallavikänäà brahma-rätri-tativad virahe’bhüt || [bha.ra.si. 2.1.211-212]

vidagdha-mädhave ca—

péòäbhir nava-käla-küöa-kaöutä-garvasya nirväsano nisyandena mudäà sudhä-madhurimähaìkära-saìkocanaù premä sundari nanda-nandana-paro jägarti yasyäntare jïäyante sphuöam asya vakra-madhuräs tenaiva vikräntayaù || [vi.mä. 2.19]

padyävalyäà ca— dhairyaà näma-parigrahe’pi jaghane yady aàçukälambanaà gopénäà ca vivecanaà nidhuvanärambhe raho-märgaëam | sädhvé-sac-caritaà viläsa-viratau patyur gåhänveñaëaà tat tad raurava-rakñaëaà muraripor vaàçé-raväpekñaëam || [padyä. 154]

tatraiva— vilokya kåñëaà vraja-väma-neträù sarvendriyäëäà nayanatvam eva | äkarëya tad-veëu-ninäda-bhaìgém aicchan punas täù çravaëatvam eva || [padyä. 155]

tatraiva—

murärià paçyantyäù sakhi sakalam aìgaà na nayanaà kåtaà yac chåëvantyäù hari-guëa-gaëaà çrotra-nicitam | samaà tenäläpaà sapadi racayantyä mukham ayaà vidhätur naiväyaà ghaöan-paripäöé-madhurimä || [padyä. 235]

tatraiva amarau ca— na jäne sammukhäyäte priyäëi vadati priye | prayänti mama gäträëi çrotratäà kim u netratäm || [padyä. 234, amaru 64]

(24) atulya-vaàçé-svanäìkita eva trijagan-mänasäkarñi-muralé-kala-küjitaù |

yathä çré-daçame (10.33.15) – savanaças tad-upadhärya sureçäù çakra-çarva-parameñöhi-purogäù | kavaya änata-kandhara-cittäù kaçmalaà yayur aniçcita-tattväù ||213|| yathä vä vidagdha-mädhave (1.26) — rundhann ambu-bhåtaç camatkåti-paraà kurvan muhus tumburuà dhyänäd antarayan sanandana-mukhän vismerayan vedhasam | autsukyävalibhir balià caöulayan bhogéndram äghürëayan bhindann aëòa-kaöäha-bhittim abhito babhräma vaàçé-dhvaniù ||

[bha.ra.si. 2.1.213-4] govinda-virudävalau—

tava muralé-dhvanir amaré kämämbudhi-våddhi-çubhräàçuù | acaöula-gokula-kulajä dhariyämbudhi-päna-kumbhajo jayati || [go.vi. 4]

tatraiva— buddhénäà parimohanaù kila hriyäm uccäöanaù stambhano dharmodagra-bhiyäà manaù-karaöinäà vaçyatva-niñpädanaù | kälinéd-kalahaàsa hanta vapuñäm äkarñaëaù subhruväà jéyäd vaiëava-païcama-dhvani-mayo manträdhiräjaù stavaù || [go.vi. 12]

tatraiva— raëati hare tava veëau näryo danujäç ca kampitäù khinnäù | vanam anapekñita-dayitäù kara-bälän projjhya dhävanti || [go.vi. 20]

tatraiva— sambhräntaiù sañaòaìga-pätam abhito vedair mudä vanditä sémantopari gauraväd upaniñad-devébhir apy arpitä | änamraà praëavena ca praëayato håñöätmanäbhiñöutä mådvé te muralé-rutir muraripo çarmäëi nirmätu naù || [go.vi. 37]

tatraiva— tava kåñëa keli-muralé

hitam ahitaà ca sphuöaà vimohayati | ekaà sudhormi-suhådä viña-viñameëäparaà dhvaninä || [go.vi. 38]

evaà pürvaà rasämåta-dhåta-guëänäà madhye païcaviàçati-guëä atra likhitäù, kintu ädi-grahaëäd anye’pi tatra dhåtäù katicid guëä likhyante | tatra (1) tejasä yutaù—

tejo dhäma prabhävaç cety ucyate dvividhaà budhaiù || tatra dhäma – dépti-räçir bhaved dhäma || yathä – ambara-maëi-nikurambaà viòambayann api maréci-kulaiù | hari-vakñasi ruci-niviòe maëiräò ayam uòur iva sphurati || [bha.ra.si. 2.1.55-57]

alaìkära-kaustubhe (5.3) älokaù sakhi loka-locana-mudäm udrekam udbhävayan soma-stoma-nidägha-dhäma-nivaha-pradyota-sadyo-haraù | meghe mäghavane maëäv api ghåëä-nirvähako nélimä sämänädhikaraëäm atra kim aho citraà tamas tejasoù ||3||

lalita-mädhave (5.22)—

jéyäd uccair akhila-taruëé-maëòaläkåñöi-vidyä- vaidagdhénäà nidhir anavadhir yädavämbhodhi-candraù | saàgrämäntaùpura-bhuvi puro hanta yaà prekñya düräd astréloko’py atanu-cakitaù stré-svarüpaà bibharti ||

(2) vividhädbhuta-bhäñävit –

vividhädbhuta-bhäñävit sa prokto yas tu kovidaù | nänä-deçyäsu bhäñäsu saàskåte präkåteñu ca || yathä – vraja-yuvatiñu çauriù çaurasenéà surendre praëata-çirasi sauréà bhäratém ätanoti | ahaha paçuñu kéreñv apy apabhraàsa-rüpäà katham ajani vidagdhaù sarva-bhäñävaléñu || [bha.ra.si. 2.1.65-66]

(3) dakñaù –

duñkare kñipra-käré yas taà dakñaà paricakñate ||88|| yathä çré-daçame (10.59.17) — yäni yodhaiù prayuktäni çasträsträëi kurüdvaha | haris täny acchinat tékñëaiù çarair ekaika-çastribhiù ||89||

yathä vä – aghahara kuru yugmébhüya nåtyaà mayaiva tvam iti nikhila-gopé-prärthanä-pürti-kämaù |

atanuta gati-lélä-läghavormià tathäsau dadåçur adhikam etäs taà yathä sva-sva-pärçve || [bha.ra.si. 2.1.88-90]

(4) deça-käla-supätrajïaù – deça-käla-supätrajïas tat-tad-yogya-kriyä-kåtiù || yathä – çaraj-jyotsnä-tulyaù katham api paro nästi samayas trilokyäm äkåéòaù kvacid api na våndävana-samaù | na käpy ambhojäkñé vraja-yuvati-kalpeti vimåçan mano me sotkaëöhaà muhur ajani räsotsava-rase || [bha.ra.si. 2.1.98-99]

(5) tatra çobhä –

néce dayädhike spardhä çauryotsähau ca dakñatä | satyaà ca vyaktim äyäti yatra çobheti täà viduù || yathä – svarga-dhvaàsaà vidhitsur vraja-bhuvi kadanaà suñöhu vékñyätivåñöyä nécän älocya paçcän namuci-ripu-mukhänüòha-käruëya-véciù | aprekñya svena tulyaà kam api nija-ruñäm atra paryäpti-pätraà bandhün änandayiñyann udaharatu hariù satya-sandho mahädrim ||

[bha.ra.si. 2.1.253-4]

(6) atha viläsaù – våñabhasyeva gambhérä gatir dhéraà ca vékñaëam | sa-smitaà ca vaco yatra sa viläsa itéryate || yathä – malla-çreëyäm avinayavatéà mantharäà nyasya dåñöià vyädhunväno dvipa iva bhuvaà vikramäòambareëa | väg-ärambhe smita-parimalaiù kñälayan maïca-kakñäà tuìge raìga-sthala-parisare särasäkñaù sasära || [bha.ra.si. 2.1.255-6]

(7) mädhuryam – tan mädhuryaà bhaved yatra ceñöädeù spåhaëéyatä || yathä – varäm adhyäsénas taöa-bhuvam avañöambha-rucibhiù kadambaiù prälambaà pravalita-vilambaà viracayan | prapannäyäm agre mihira-duhitus tértha-padavéà kuraìgé-neträyäà madhu-ripur apäìgaà vikirati || [bha.ra.si. 2.1.257-8]

(8) lalitam –

çåìgära-pracurä ceñöä yatra taà lalitaà viduù || yathä— vidhatte rädhäyäù kuca-mukulayoù keli-makaréà kareëa vyagrätmä sarabhasam asavyena rasikaù | ariñöe säöopaà kaöu ruvati savyena vihasann udaïcad-romäïcaà racayati ca kåñëaù parikaram || [bha.ra.si. 2.1.267-8] ||6-9||

—o)0(o—

|| 1.10 ||

pürvokta-dhéroddättädi-catur-bhedasya tasya tu | patiç copapatiç ceti prabhedäv iha viçrutau ||10||

çré-jévaù : pürvokta-dhéroddäteti | tathä hi—

gambhéro vinayé kñantä karuëaù sudåòha-vrataù | akatthano güòha-garvo dhérodättaù susattva-bhåt || [bha.ra.si. 2.1.226] vidagdho nava-täruëyaù parihäsa-viçäradaù | niçcinto dhéra-lalitaù syät präyaù preyasé-vaçaù || [bha.ra.si. 2.1.230] çama-prakåtikaù kleça-sahanaç ca vivecakaù | vinayädi-guëopeto dhéra-çänta udéryate || [bha.ra.si. 2.1.233] mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù | vikatthanaç ca vidvadbhir dhéroddhata udähåtaù || [bha.ra.si. 2.1.236] iti |

patiç copapatiç ceti | patiù pura-vanitänäm | dvitéyo vraja-vanitänäm | vakñyate hi svayam eva—

laghutvam atra yat proktaà tat tu präkåta-näyake | na kåñëe rasa-niryäsa-svädärtham avatärini || [u.né. 1.21] iti |

präcäà matenäpi saìgamayiñyate—

neñöä yad aìgini rase kavibhir paroòhä tad gokulämbujadåçäà kulam antarena | äçäàsayä rasavidher avatäritänäà kaàsäriëä rasikamaëòalaçekhareëa || [u.né. 5.3] iti |

kià ca yad idaà skanda-puräëam upalakñyägama-pramäëena lakñyate—

våndäraëye viharatä sadä räsädi-vibhramaiù | hariëä vraja-devénäà viraho’sti na karhicit || [u.né. 15.186] iti |

atra ca anädita eva täsäà kåñëena sambandhaù kadäcid api nänyeneti pratipadyate düratas tävat paty-antaram | yenäsu tasyaupapatyaà sambhävyam | tathäpy avatära-léläm adhikåtya kåte’tra granthe çré-rädhädiñu tad evopakramya vaktavyam iti yuktam eva pati-pratiyogitvenopapatiç cety atidiçyate ||10||

viçvanäthaù: atra rase älambanasya näyakasyäsya kiyanto bhedä ity apekñäyäm äha pürvokteti | pürvoktä dhérodättädayaç catväro bhedä yasya sa tasya çré-kåñëasya iha rase ptaiç ca upapatiç ca prabhedau ||10|| viñëudäsaù: atha prakåtam anusarämaù | pürvokteti | pürvaà tatraiva— sa punaç caturvidhaù syäd dhérodättaç ca dhéra-lalitaç ca | dhéra-praçänta-nämä tathaiva dhérodhattaù kathitaù || bahuvidha-guëa-kriyäëäm äspada-bhütasya padmanäbhasya | tat-tal-lélä-bhedäd virudhyate na hi caturvidhatä || [bha.ra.si. 2.1.224-225] ity uktasya caturbhedasya viçrutau khyätau iha madhura-rase ||10||

—o)0(o—

|| 1.11-12 ||

tatra patiù—

uktaù patiù sa kanyäyä yaù päëi-grähako bhavet ||11||

yathä— rukmiëaà yudhi vijitya rukmiëéà dvärakäm upagamayya vikramé | utsavocchalita-paura-maëòalaù

puëòaréka-nayanaù kare’grahét ||12||

çré-jévaù : na kim api ||11-12|| viçvanäthaù: patitvaà pura-sundaréñu | viprägni-säkñikaà prasiddham iti prathamaà tatraiva udäharati ruktmiëam iti | padya-dvayaà draupadéà prati subhadrä-sakhyäù kasyäçcid uktiù ||11-12|| viñëudäsaù: rukmiëam iti | çré-rukmiëé-haraëa-värtäà sämänyato loka-ravaiù çrutvä çré-yudhiñöhireëa preñitasya punas tatratya-niçcaya-tattvaà jïätvä gatasya värtä-harasya taà prati nivedanam |utsavenocchalitä änandenotpulläù pauräù | te tad-räjäù [Päë 4.1.174] ity aë | puränäà räjänas teñäà maëòalaù samüho yasmät | atra padye dhéroddhata-dhérodättäv udähåtau | atra yudhi vijityeti ca pada-dvayena dhéroddhata-näyakasya sarva eva guëäù kathitäù | tän vinä jayäder asambhavät | atra sapatna-jayo na bhavatu, mamaiva bhavatv iti spåhayä mätsaryam | ahaìkäraç cänenaiva jïeyaù | taà vinä yuddhe pravartanädy-asambhaväc ca |

patyur balaà çaräsäraiç channaà vékñya su-madhyamä | sa-vréòam aikñat tad-vaktraà bhaya-vihvala-locanä || [bhä.pu. 10.54.4]

iti çré-bhägavata-rétyä çré-rukmiëyä bhaya-cakita-ramya-mukha-didåkñayä prathamaà tävat samyak sva-çakty-aprakaöanäd ätmano’vadhyo’pi tasmin khaògaà gåhétvä tad-vadhopakramäc ca mäyävitvam | vikraméti viçeñaëena roña-cäïcalyätma-çläghanäni ca vyaktäni | dvärakäm upagamayya kare’grahéd ity ädinä dhérodättasya guëäù sücitäù | tatra dväraketi sapatnänäà nirjayatvät tatraiva kuträpi deçe päëi-grahaëasya sambhave’pi yad dvärakänayanaà piträder apekñayeti vinayaù | vijitveti na tu ghätayitveti vadhyasya paramäparädhino’pi rukmiëo vadhäd uparamät kñantåtvaà karuëatvaà coktam | tatra rukmiëi kñamä, rukmiëyäà tu dayä |

dåñövä bhrätå-vadhodyogaà rukmiëé bhaya-vihvalä | patitvä pädayor bhartur uväca karuëaà saté || yogeçvaräprameyätman deva-deva jagat-pate | hantuà närhasi kalyäëa bhrätaraà me mahä-bhuja || tayä pariträsa-vikampitäìgayä çucävaçuñyan-mukha-ruddha-kaëöhayä | kätarya-visraàsita-hema-mälayä gåhéta-pädaù karuëo nyavartata || [bhä.pu. 10.54.32-34]

iti çré-bhägavata-padya-traye tasyäù sa-vaiklavya-vacanät çré-kåñëasya ca tato nivåttitväc ca |

täm änayiñya unmathya räjanyäpasadän mådhe | mat-paräm anavadyäìgém edhaso 'gni-çikhäm iva || [bhä.pu. 10.53.3]

iti çré-bhägavatänusäreëa satya-pratijïatvät sudåòha-vratatvam | svayam etävän mahä-mahimo’pi taträtma-çläghä-rähityäd akatthanatvam | nija-vidhitsitasya karmaëaù svéyair apy atarkaëäd gämbhéryaà susattva-bhåttvam suñöhu balavattvam | tat tu spañöam eva paraù-parärdhänäà mahä-balinäà jaräsandhädénäà räjïäà samyak paräbhavädi-vidhänät | aparimita-nänä-vidha-çakty-ätmakasya svasya teñu teñv atinikåñöeñu manasy avastu-buddhyä güòha-garvataà suvyaktam iti ||12||

—o)0(o—

|| 1.13 ||

yathä vä— kalita-yugala-bhävaù kväpi vaidarbhya-putryä

makha-bhuvi kåta-dékño dakñiëärthän dadänaù | viharati harir uccaiù satyayä déyamänaù

kvacid alam alasäìgaù puëyake näradäya ||13||

çré-jévaù : puëyake çré-hari-vaàçokta-tan-näma-vrate | kathä tu tatraiva jïeyä | alasäìgo bhäva-viçeña-päravaçyät ||13||

viçvanäthaù: atra patitva-mätraà vyaktaà, na tu madhura-rasa ity aparituñyann äha makha-bhuvi kåta-dékña ity ädinä guru-viprägni-mantra-dharmägni-säkñikaà rukmiëy-ädiñv eva sarvathäsya patitvam iti vyaïjitam | taträpi satyayä déyamäna iti satyabhämäyäù saubhägyädhikyaà madéyatämaya-snehavatyä tayä tasyä vaçékärät | puëyake çré-hari-vaàçokta-tan-näma-vrate | kathä tu tatraiva jïeyä | alasäìga itisambhoga-çåìgäro vyaïjitaù | tvaà mäà brähmaëäya däsyaséti adhunä tu mayä saha kñaëaà rahati rameti tat-prärthanä-haöhät sa tayä niñpädito jïeyaù ||13|| viñëudäsaù: pürva-padye dhérodätta-dhéroddhatäv udähåtya samprati dhéra-çänta-dhéra-lalitau darçayati yathä veti | kaliteti antarikña-cäriëäà kaver uktir vä | vaidarbha-putryä rukmiëyä saha kalitaù svékåto yugala-bhävo yugalatvaà yena, makha-karmaëi tad-rüpatva-vidhänät | puëyake tan-näma-vrata-viñaye | atra pürvärdhe makhädi-kartåtväd dhéra-çäntatvaà parärdhe preyasé-vaçatvädinä dhéra-lalitatvaà kåñëasya vyaktam eva ||13||

—o)0(o—

|| 1.14 ||

yathä vä (bhä.pu. 10.22.44)—

kätyäyani mahä-mäye mahäyoginy adhéçvari |

nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù ||14|| çré-jévaù : avatära-léläyäm api käsucid vraja-kumäréñu vyakta-pati-bhävatvaà darçayati yathä vä kätyäyanéti | kiyaténäm api tad-bhäva-yogyänäà gokula-kumäréëäà madhye yäù käçcid evaà saìkalpam äcerus täsv eva täsäm eva na tv anyäsäà gåha-sthitänäà patibhävo haräv abhüd ity evärthaù | yätäbalä vrajaà siddhä mayemä raàsyatha kñapäù [bhä.pu. 10.22.27] ity anena täsäà sarväsäm eva siddha-manorathatvaà svayam eva çré-kåñëena svékåtam | vakñyate ca – anüòhäù kanyakäù proktäù [u.né. 3.34] ity ädy-ante tatra durgä-vrata-paräù kanyä dhanyädayo matäù [u.né. 3.35] iti | gändharva-rétyä svékärät svéyätvam iha vastutaù [u.né. 3.16] iti ca ||14|| viçvanäthaù: prasiddhaà patitvam udähåtya praccahna-patitvam äha yathä veti | täsv eva madhye kiyaténäà pati-bhävaù, na tu sarväsäà kanyänäm | vakñyamäëa-prakäreëa dhanyädénäà täsäà tüpapati-bhäva eväbhüd iti bhävaù | etad dvaividhyaà täsäà kätyäyani mahämäye iti manträrthasya dvaividhya-sambhaväd avagamyate | sa cärthaç ca yathä—he kätyäyani! nanda-gopa-sutaà me patià kuru | nanu kurv ity anena mayy eva kim iti tatra svätantryam arpyate ? ahaà tu tat-pitarau tad-arthaà prerayiñyämi mätaram | tasmät kärayeti vä dehéti tä prayujyatäm ity äçaìkya sa-vaiklavyam äha he mahä-yoginéti | tena saha yogas tvayaiva çéghraà sampädyaù | na tu piträdi-vyavadhänopadraveëa | käla-vilambasyäsahatväd iti bhävaù | adhéçvaréti | tatra tava kim apy açakyaà nästéti bhävaù | kià ca he mahämäye iti mäyayä mat-pitarau tathä mohaya yathä kadäcid api gopäntareëa mad-vivähas täbhyäà na bhävyate | çré-kåñëäìga-saìga-rahasyaà ca jïätuà na çakyate iti kiyatébhir mådvébhiù

paroòhänäà çré-rädhä-candrävalénäà çré-käbhisärädau pati-çvaçrü-nanändrädi-yantraëäm älakñya gopäntareëa sva-viväham anicchantébhiù çré-kåñëäbhisärädau çré-kåñëa eva patibhävaà niçinvantébhir devé-püjä-käle sva-sva-manasy upasthäpita iti täsu çré-kåñëasya patitvam eva | tathä nanda-gopa-sutaà me devi patià kuru | dévyati devayatéti vä devé | grahäditväë niniù | devé cäsau patiç ceti taà kréòä-prayojanakaà patià kuru | na tu dharmataù patim ity arthaù | çré-kåñëasya sampraty anupanétatvena vivähäyogyatvät paramotkaëöhävatébhir asmäbhiù käla-vilambanasyäsahatväc ceti bhävaù | he mahä-mäye ! he mahä-yogini iti pitåbhyäà gopäntareëa sahägämini käle mad-vivähe niñpädite’pi tän paty-ädén mohayitvä tat-sparçät saàrakñya çré-kåñëena sahaivähaà tvayaiva yojayitavyä | tataç ca vivoòhä me patià-manya eva bhaviñyati | çré-kåñëa eva patir iti na kadäcit kñitir ity arthas tu aparäbhiù prakharäbhiù çré-rädhädi-paroòhä-gaëa-saìginébhiù çré-kåñëäìga-saìga-mätra-tätparyavatébhiù kanyäbhiù sva-sva-manasy udbhävita iti täsu çré-kåñëasyopapatitvam eveti vivecanéyam | kià cäyam evärtho bhagavato’py abhipreta ity avagamyate | tatra vratänte yätäbalä vrajaà siddhä ity anantaraà bhaviñyämi patir hi vaù ity anuktvä mayemä raàsyatha kñapäù | yad uddiçya vratam idaà cerur äryärcanaà satéù [bhä.pu. 10.22.27] ity ukteù ||14|| viñëudäsaù: na kim api ||14||

—o)0(o—

|| 1.15-16 ||

iti saìkalpam äcerur yä gokula-kumärikäù | täsv eva kiyaténäà tu pati-bhävo haräv abhüt ||15||

müla-mädhava-mähätmye çrüyate tata eva hi | rukmiëy-udvähataù pürvaà täsäà pariëayotsavaù ||16||

çré-jévaù : na kevalaà pati-bhäva eva kià tarhi viväho’pi jäta ity äha—mületi | çrüyate iti paramparayaiva çravaëaà jïäpyate na tu säkñäd iti | tad etac ca mä bhün näma siddhä iti svékära-maya-gändharva-vivähena çréman-nanda-gopa-suta-rüpa-pati-präpti-saìkalpasyätraiva siddhatväd iti bhävaù ||16|| viçvanäthaù: kiyaténäà madhye yä iti saìkalpam äceruù täsv eva täsäm eva pati-bhävo’bhüd iti vyäkhyäne päöha-kramollaìghanaà kiyaténäm ity asya vaiyarthyaà ñañöhy-arthe saptamyäç cäsiddher iti doña-trayam | tathägre—yäç ca gokula-kanyäsu pati-bhäva-ratä harau ity umä-vrata-phalaà picchävataàsé patiù ity ädinä svakéyä-prakaraëe umä-vrata-parä yuktäù | atha parakéyä iti parakéyädhikäre | tatra durgä-vrata-paräù parä eva kanyä dhanyädayo matä iti tad-vrata-parä eva käçcit parakéyä apy uktä iti kätyäyané-vrata-paräëäà dvaividhyam avaçyam eva vyäkhyeyam | tatra durgä-vrata-paräù kanyä dhanyädayaù ity etat padyaà vyäkhyayä svakéyäsv eva prakñeptavyam iti cet svakéyätvasya paunaruktyaà parakéyä-prakaraëe tat-päöhasya vaiyarthyaà syäd ity anusandheyam ||15|| çrüyate loka-paramparayä, na tu tat-pramäëa-vacanaà kväpi präpyata iti bhävaù ||16||

viñëudäsaù: na kim api ||15-16||

—o)0(o—

|| 1.17-18 ||

athopapatiù—

rägeëollaìghayan dharmaà parakéyä-balärthinä | tadéya-prema-vasatir budhair upapatiù småtaù ||17||

yathä padyävalyäm (205)—

saàketékåta-kokilädi-ninadaà kaàsa-dviñaù kurvato

dväronmocana-lola-çaìkha-valaya-kväëaà muhuù çåëvataù | keyaà keyam iti pragalbha-jaraté-väkyena dünätmano

rädhä-präìgaëa-koëa-koli-viöapi-kroòe gatä çarvaré ||18||

çré-jévaù : rägeëollaìghayan dharmam iti | sädhäraëasyopapater lakñaëam atra yal likhitaà tat khalu kåñëe tal-lakñaëasyavästavatväbhävät taträtideça eva yujyata iti vivakñayä svajana-prema-vaçävatära-léläveçena nitya-léläm anusandhänasya tasya täsäà ca tädåçénäà lélä-çaktir mäyayaiva rasa-viçeña-paripoñäya täsu parakéyätvaà pratyäyayya tatraupapatyaà pratyäyitavatéti | dåçyate ca tädåça-léläveçena tasya kvacid ananusandhänam—

ity uktvädri-daré-kuïja-gahvareñv ätma-vatsakän | vicinvan bhagavän kåñëaù sa-päëi-kavalo yayau || [10.13.14] ity ädiñu ||17||

atha yat padyävalé-saìgåhétaà saìketé-kåtety ädikaà kasyacit kaveù padyam udähåtam | tat khalu tädåg aupapatya-réti-pratyäyanäyotprekñä-mätram |

tata ärabhya nandasya vrajaù sarva-samåddhimän | harer niväsätma-guëai ramäkréòam abhün nåpa || [bhä.pu. 10.5.18]

iti sarva-samåddhitäà sarveñäm eva vraja-janänäà tädåça-daridra-gåhasthatä-vyaïjanänupatteù | grantha-kådbhir apédaà pürva-granthe çré-bilvamaìgala-vacanam atra pramäëitam asti—

cintämaëiç caraëa-bhüñaëam aìganänäà çåìgära-puñpa-taravas taravaù suräëäm | våndävane vraja-dhanaà nanu käma-dhenu- våndäni ceti sukha-sindhur aho vibhütiù || [bha.ra.si. 2.1.173] iti |

vakñyate ca—

taträpi sarvathä çreñöhe rädhä-candrävaléty ubhe | yüthayos tu yayoù santi koöi-saìkhyä mågédåçaù || [u.né. 4.1] iti ||18||

viçvanäthaù: parakéyä abalä evärthaù prayojanaà tadvatä rägeëa dharmam utkarñaà buddhi-pürvakam eva laìghayan | tadéyasya parkéyäbalä-sambandhinaù premëo vasatir väsa-sthänam iti viçeñaëäbhyäm premëaù paramparä-viñayäçrayatvaà vyaktam ||17|| saìketékåtyeti | paurëamäséà prati våndä-vacanam | tatra saìketékåeti | dväronmocanety äbhyäà dvayor apy autkaëöhyenonnidratvaà pracchanna-kämukatvaà ca | taträpi prathama-viçeñaëena çré-rädhäyä harñotkarñaù | dvitéyena çré-kåñëasya | punaç ca keyaà keyam ity anena harña-praçama-çaìkodayo dvayor eva | tataç ca mitho durlabhatä bahu väryate iti täbhyäà ca vivädotkaëöhya-cäpalyänyativardhitäni | muhur iti katpaya-kñaëänantaraà punar api kokilädi-ninada-dväronmoca-jaraté-väkyäni tathä tathä bhäva-vardhakänéti jïeyäni | çarvaré rätrir gatä tathaiva vyatétety ato mayäsya divase çéghram eva kuïja-gåhe saìgamitau tau samprati kréòata iti dyotitasya sambhoga-çåìgärasya paramotkarñaù pratiñöhitaù | aupapatya-ghaöita-bahu-väryatvädi-garbheëa naktantana-vipralambhenätipoñaëät ||18|| viñëudäsaù: athopapatir iti tadéyänäà parakéyäbalänäà premëo vasatir äçrayaù ||17|| saìketékåteti çré-rädhä-sakhé käïcin-nija-priya-sakhéà prati kåñëa-rädhayor niçägataà päravaçyaja-caritaà rahasy äha | kolir badaréti | karkadnhur badaré koliù kolaà kuvala-phenile ity amara-koçät ||18||

—o)0(o—

|| 1.19-20 ||

atraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratiñöhitaù ||19||

tathä ca muniù—

bahu väryate khalu yatra pracchanna-kämukatvaà ca | yä ca mitho durlabhatä sä manmathasya paramä ratiù ||20||

çré-jévaù : atraiveti | çré-kåñëena saha vraja-sundaréëäm édåça-lélä-viçeña eva çåìgärasya paramotkarña ity arthaù | katham ? taträha—tathä ca munir iti | munir bharataù | kim äha munis taträha—bahu väryate iti | yato rateù sakäçän mithunaà bahu niväryate, yatra ratau mithunasya sambandhiné ratiù paramä matä | ayaà tu grantha-kåtäà bhävaù—sa hi väryaàäëatvädi-sad-bhävena rasotkarñaà sthäpayati tac cäträpi—tä väryamäëäù patibhiù ity ädinä spañöam evästéti tan-mate’py asty atra rasotkarña iti ||19-20|| viçvanäthaù: atraiva aupapattya eva | na tu dämpatya evety arthaù | pratiñöhitaù pratiñöhäà präptaù | atra prathamaà sarva-müla-bhütaà sarvopajévyaà muni-vacanam eva pramäëayati—tathä ca munir iti | munir bharataù | bahu väryate yato rater hetoù | bahu-väraëaà lokato dharmataç cety arthaù | yatra ratau satyäà pracchanna-kämukatvaà yä ca

ratir mitho durlabhatä-mayé saiva manmatha-sambandhiné ratiù paramä utkåñöä | aparä apakåñöety arthaù ||19-20|| viñëudäsaù: atraiva upapatäv eva | tad eva pramäëayati bharata-muni-väkyena bahu väryata iti | yato rater hetoù | yatra ratau, yä ca mitho’nyonyaà darçana-sparçana-sambhäñaëädénäà durlabhatä | sä manmathasya kämasya paramä çreñöhä | parä mä çobhä yasyäù sä parama-çobheti vä | raté ramaëaà kréòä vä ||19-20||

—o)0(o—

|| 1.21 ||

laghutvam atra yat proktaà tat tu präkåta-näyake | na kåñëe rasa-niryäsa-svädärtham avatärini ||21||

çré-jévaù: taträçaìkya samädadhäti laghutvam iti padyena | taträçaìkänuvädo laghutvam atra yat proktam iti | nanu

çåìgaà hi manmathodbhedas tad-ägamana-hetukaù | uttama-prakåti-präyo rasaù çåìgära iñyate ||

ity anarväcéna-niruktau uttama-prakåti-präyaù ity ukte kajjalaà çuci-paryäye rase’simnn adharma-mayam aupapatyam aìgatväya nocitaù | järaù päpa-patiù samau iti trikäëòa-çeñädi-darçanena nämäpi tasya nindä-garbham eva labhyate | näöyälaìkära-çästrayos tu tasya nyak-käraç ca çrüyate | yad uktaà tat-tan-mataà saìgåhya sähitya-darpaëe [3.263-4]– upanäyaka-saàsthäyäà muni-guru-patné-gatäyäà ca | bahu-näyaka-viñayäyäà ratau tathänubhaya-niñöhäyäm ||

pratinäyaka-niñöhatve tadvad adhama-pätra-tiryag-ädi-gate | çåìgäre’anucityaà raudre gurv-ädi-gata-kope || iti |

yat tu kuträpy aupapatya-varëanaà dåçyate, tat khalu neñöä yad aìgini rase kavibhiù paroòhä iti darçayiñyamäëa-våddha-mata-prämäëyenäìgini rase tu na syät, kintv aìge rase sopahäsam eveti gamyate tat-pakñaà puñëatä svayaà çré-kåñëena ca –

asvargyam ayaçasyaà ca kåcchraà bhayävaham | jugupsitaà ca sarvatra aupapatyaà kula-striyäù || [bhä.pu. 10.29.26]

ity anena jugupsitatva-paryastä doñä uktäù | çré-vraja-devébhir api – niùsvaà tyajanti gaëikä järä bhuktvä ratäà striyam [bhä.pu. 10.47.7-8] ity anena tathaivänumatam | çré-parékñitenäpéttham äkñiptaà äpta-kämo yadu-patiù kåtavän vai jugupsitam iti | tad evam atra ca laghutvaà kñudratvaà jugupstimatvam iti yävad vyäkhyeyam | ato muninä bharatenäpi ratnävalé-näöikävad yayäti-caritavac ca dämpatyam eva sapatnädi-kåta-väryamäëatvädinä

dämpatye ratiù praçastä bhavatéty eva matam, naupapatya-ratiù praçastä syäd iti | kathaà tarhi tad-vakyenaivaupapatya-ratiù praçasyate? atra samädhänam | tat tu präkåta-näyaka ity ädinä präkåta-näyaka iti kåñëäd apara-näyaka ity arthaù | kåñëe tv alaghutve hetuù – rasa-niryäseti | rasa-niryäso rasa-säraù | madhura-rasa-viçeña ity arthaù | etad uktaà bhavati | aträvatära-samaya evaupapatya-rétiù prayäyitä | tad etad darçake präcäà mate’pi äçaàsayä rasa-vidher avatäritänäm iti tasyai täsäm api tad-artham eva täsäm avatära iti nirdekñyate | tasya täsäà ca tad-arthatä çré-brahmaëä coktä tat-priyärthaà sambhavantu sura-striyaù iti | atra bhävävatäraëaà devädénäm icchayä tad idaà tu auapapatyaà tu tasya svecchayeti hi gamyate | madhura-nämno rasasya niryäsa-svädo’pi darçitaù çré-çukena – bhagavän api rantuà manaç cakre [bhä.pu. 10.29.1] iti, ätmärämo’py aréramat [bhä.pu. 10.29.42] iti, siñeva ätmany avaruddha-saurataù; sarväù çarat-kävya-kathä-rasäçrayäù [bhä.pu. 10.33.26] iti ca | atra rantuà manaç cakre iti svärtha-kriyä-phalam ätmanepadena vyaktam eva | aréramad ity atra svärtha-kriyä-phalam eva parasmaipadam | aëäv akarmakäc cittavat kartåtvät iti päëini-smaraëät | saurata-çabdena ca surata-sambandhi-bhäva-hävädaya eva ucyante | evaà saurata-saàläpair iti çré-rukmiëé-viñayaka-çré-kåñëa-parihäsa-prastäve tädåg-arthatvät | dhätu-viçeña-rüpasya tad-arthasya kuträpy açrutatväc ca | tad evam ätmany avaruddheti manasi nigühita-tad-bhäva ity evärthaù | tad evam api sura-stréëäà tv atra gauëatvam eva | yataù çré-devyä sura-stréëäà käsäàcid apy anyäsäà vä avatärä iti vaktuà na çakyam |

näyaà çriyo 'ìga u nitänta-rateù prasädaù svar-yoñitäà nalina-gandha-rucäà kuto 'nyäù | [bhä.pu. 10.47.61]

iti sarvätiriktatayä çrémad-uddhavena täsäà kathanät | tatas täù sarvato vilakñaëäù çré-kåñëasyaiva priyäù sura-striyas tu täsäà priyäëäm upayogäyaiveti labhyate | ata eva tat-priyärtham ity evoktaà, na tu tat-sukhärtham iti | yadyapi çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù [Brahmañ] iti lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam [Brahmañ] ity atra ca saàhitäyäà khalu lakñmétvena tä nirdiçati, tathäpi päëòaveñu kuru-çabdasyaiva täsu lakñmé-çabdasya präcurya-prayogäbhävät päëòava-çabdasyeva gopé-çabdasyaiva präcuryeëa prayogät paëòavaiù kuravo jitä itivat, näyam çriyo 'ìga iti pravartate | tad evaà çrémad-uddhava-väkye vraja-saàhitä-väkye ca täsäà tena nitya-sambandhäpatteù parakéyätvaà na saìgacchate | tad-asaìgataç cävatäre tathä pratétir mäyiky eva | tathä ca svayam eva lalita-mädhaväkhye näöake darçitam eva paurëamäsé-gärgyoù saàväde –

gärgé :ëuëaà goaòòhaëädi-goehià candäalé-pahudéëaà ubbäho bi määe ëibbähido | paurëamäsé : atha kim | patià-manyänäà ballavänäà mamatä-mäträvaçeñä täsu däratä | yad ebhiù prekñaëam api täsäà atidurghaöam | ity ädi |

tad evaà çré-kåñëena täsäà nitya-dämpatye sati parakéyätve ca mäyike sati naçyaty eväntato mäyika-mantra-tattva-näçe’näditve ca sati nityam eva syät tad-rüpatve sati pürva-rétyä rasäbhäsaù syäd ity ato’vatära-samayasyäpara-bhäge vyaktébhavaty eva dämpatyam |

yathä tatra mahä-vipralambhänte çré-rädhäà prati çré-kåñëa-väkyam –

tavätra parimågyatä kim api lakñma säkñäd iyaà mayä tvam upasäditä nikhila-loka-lakñmér asi | yathä jagati caïcatä caëaka-muñöi-sampattaye janena patitä puraù kanaka-våñöir äsädyate || [la.mä. 8.10] ity ädi |

tasmäd upapatéyamänatvenaiväsäv upapatir ity upadiñöaù | väryamänatvädy-aàçena laukika-rasa-çästra-kådbhir api stutaù | kintüttaratra vyakta-dämpatye vipralambhäìgasyaupapatye bhramasya samåddhimad-äkhya-sambhoga-rasa-poñakatvät tasmiàs tu na laghutvam yuktam kintu mahattvam evety aha na kåñëa iti | tatra hetum aha, rasa-niryasa iti | etat-paripäöé-sad-bhäväbhävät präkåta-näyaka eva, na tu çré-kåñëe, västavenaupapatyena laghutva-çabda-väcyaà nikåñöatvaà ghaöate | apathya-buddhyä lobhyaà pathyam bhuktavati bhukta-pathyatvavat tad etat tattvam avidväàsa evänyathä manyamänäs tam api tathodäharantiti bhävaù | kià ca na cäsäà niväraëädy-upädhikam eva rater vaiçiñöyaà matam | api ca sväbhävikam eva |

yoga eva bhaved eña vicitraù ko’pi mädanaù | yad-viläsä viräjante nitya-léläù sahasradhä || [u.né. 15.225]

iti vakñyamäëa-rétyä niväraëädy-abhäve’pi mahä-bhäva-paräkäñöhäpannasya mädanäkhyasyäpy äsu aìgékaraëät | sväbhävika-vaiçiñöyenäsyä rateù samartheti näma darçayiñyate | na punaù sairindhryä iva sädhäraëéti çré-mahiñéëäm iva vä samaïjaseti | lakñaëaà cäsyäs tadvad eva kariñyate –

sva-svarüpät tadéyäd vä jätä yat-kiàcid-anvayät | samarthä sarva-vismäri-gandhä sändratamä matä || [u.né. 14.53] iti |

ratir bhäväntimäà sémäà samarthaiva prapadyante || [u.né. 14.232] iti ca |

eva-käreëa sädhäraëé samaïjasä ca niväraëädinäpi tädåçatvaà präpnotéti vyajyate | sväbhävika-vaiçiñöyenaiva hi väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca iti mumukña-mukta-bhaktänäà vraja-striyo yad väïchanti iti çré-mahiñéëäm api tatra väïchä sambhavati niväraëädeù paramänabhéñöatvät kim utauapaptayam | tathä niväraëädi-sämye’pi täsäà sva-sva-gaëa-rater jäti-bhedenaiva vaiçiñöyasyätraiva nirüpayiñyamäëatvät | tathä jigéñüëäm matta-hastinah pada-durgärgala iva niväraëädikaà täsäà rateù prabalatäà vyaïjayaty eva, na tu janayati | ata evoktam, yä dustyajam svajanam ärya-pathaà ca hitvä [bhä.pu. 10.47.61] iti, rägeëaivärpitätmäno loka-yugmänapekñiëaù [u.né. 3.17] iti svakéyä-lakñaëaà tac cänena saàvadate | yac ca, na vinä vipralambhena [u.né. 15.3] ity ädinä, nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün [bhä.pu. 32.20] ity ädinä ca viraheëa rateù prakarñaù çrüyate, tac ca präëi-bhedänäà jäöharägner iva jäti-bhedät para-prakarña upalabhyate | na hi laìghanädinä hastinäm iva çaçakänäà tad agnir vikäçaà präpnoti | tataç ca yathaiva käntärädi-laìghane kriyamäëa eva

yä bubhükñä syät, sä tathä na praçämyate, tathä niväraëädi-nityatä-maya-viraha-mätra-jévanä ratiç ca | kià ca, tadvat kädäcitka-viraheëa kadäcit praçasyata iti ca gamyate | tasmäd bahu väryate ity ädi yal laukika-rasa-vidäà matam utthäpitaà tat khalu tan-mata-rägiëäm apy äpäta-bodhanäyeti | tatra rasa-niryäsa-svädärtham avatariëi ity anena yad avatäräd anyadä na tädåçäyäù svékäraù kintu dämpatyasyaiveti labhyate | tatra pramäëaà ca svayam aìgékariñyate | änanda-cin-maya-rasa-pratibhävitäbhir ity ädau nija-rüpatayä kaläbhiù [Brahmas 5.48] iti nija-rüpatayä svéyatayety arthaù | kalätvenaiva nija-rüpatve siddhe tat tathaiva särthakatä syäd iti | tathä ca çrémad-daçärëasya näma-vyäkhyäne gautaméya-tantram –

aneka-janma-siddhänäà gopénäà patir eva vä | nanda-nandana ity uktas trailokyänanda-vardhanaù || iti |

aneka-janma-siddhänäà iti, bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna [gétä 4.5] itivat | anädi-siddhi-vede hi tädåg upäsanäpi dåçyate | patir eva veti na tv avatära-lélävad bhrameëäpi upapatir ity arthaù | tad etat pürvaà – gopéti prakåtià vidyäj janas tattva-samühakaù ity ädinä | athavä gopé prakåtir janas tad-aàça-maëòalam ity ädinä ca traiguëyavat tad udbhava-tattva-vargäçrayasya tathä cic-chakti-tada-aàça-maëòala-svämitvasya ca pratipädakaà yan-nirukti-dvayaà kåtaà tat tu vety anena gauëé-kåtam | uttara-pakñasyaiva siddhäntatvät | yathä vedänta-sütreñu ahi-kuëòalavat [ve.sü. 3.2.27] prakäçäçrayavad vä tejastvät [ve.sü. 3.2.28] pürvavad vä [ve.sü. 3.2.29] ity ädiñu tadvat | nanda-nandana iti na tv anyaù sa ko’péty arthaù | kalpe kalpe tasyaiva çréman-nandanandanatayä vyaïjakatvät | trailokyänanda-vardhana iti çélärthe lyuö-pratyayenädyäpi darçana-çravaëäbhyäm antaraìga-bahiraìga-bhaktänäà nivåtta-tarñair upagéyamänäd [bhä.pu. 10.1.4] ity ädi-rétyä sarveñäm evänandaà vardhayann eva viräjamäna ity arthaù | jayati jananiväsaù [bhä.pu. 10.90.48] ity ädeù | tathä çré-gopäla-täpanyäm api tat-patitvam eva durväsasä niçcitam — sa vo hi svämé bhavati [go.tä.u. 2.27] iti | svämi-çabdaç cäyaà stré-prasaìge patyäv eva rüòhaù | svämino devå-devarau ity amara-koçät | tad etat patitvaà çré-çuko’pi parokña-väda-viñayé-kåtyänandäveçenodghäöitavän | päda-nyäsair ity ädau kåñëa-vadhva iti | taòita iva tä megha-cakre virejur iti dåñöäntaù | sväbhävika-patitva-sambandham eva därñöäntikeñv api darçitam | tathä—

dharma-vyatikramo dåñöa éçvaräëäà ca sähasam | tejéyasäà na doñäya vahneù sarva-bhujo yathä || [bhä.pu. 10.33.30]

ity upagama-vädenäìgékåte’pi täsäà tat-para-däratve paritoñam apräpya punas tad api khaëòayan bädaräyaëiù siddhäntam äha –

gopénäà tat-paténäà ca sarveñäm eva dehinäm | yo 'ntaç carati so 'dhyakñaù kréòaneneha deha-bhäk || [bhä.pu. 10.33.35] iti |

tatra khalu bahiraìgän prati antaryämitvena tat-khaëòana-mayam arthäntaraà prasiddham eva | antaraìgän prati tu svabhäva-siddha-dämpatya-sädhakam arthäntaraà tantreëäha

gopénäà sarväsäm eva gopa-jäti-stréëäà tat-paténäà sarveñäm eva gopa-jätiñu puruñäëäà kià bahunä sarveñäm eva vraja-sthänäà dehinäà ye yathä-yathaà sva-kréòana-rüpä dehäs tad-bhäk | antar iti präpaïcikänäm antardhäna-gataù san carati sadä kréòati sa evädhyakñaù kadäcit teñäà pratyakñaù san kréòati | tasmäd anädita eva täbhiù samucitäyä räsädi-kréòäyä avicchedät para-däratvaà na ghaöata iti bhävaù |

svecchayä likhitaà kiàcit kiàcid atra parecchayä | yat pürväpara-sambaddhaà tat-pürvam aparaà param ||21||

viçvanäthaù: tatränyeñäm api rasa-viduñäà tato’rväcénänäà vaimatyaà vastu-tattva-dåñöyä nästéty äha laghutvam iti | atropapatau yal laghutvam uktaà pürväcäryais tat-präkåta-näyaka eva tatraivaupapatyasya vaidharmyät | tasya ca düra-dåñöa-janakatvät | tasya ca naraka-päta-nidänatvät | paryavasäne duùkha-mätropapädanatvena tasya laghutvam | tathä tat-tac-ceñöitasya kävya-näöya-gatatvena upädeyatayä svädane yad adharma-kåtaù sthänaà sücakasyäpi tad bhavet iti nyäyäc carvaëa-daçäyäà sabhyänäm api tädrüpyäpatteç ca vidharma-sparçät | na tu kåñëe dharmädharma-niyantå-cüòämaëéndre kim-arthaà noktam | rasa-niryäsa-svädärthaà teñäà sabhyatayä tad-viñayaka eva sva-kartåko yo rasa-niryäsasyäsvädas tad-artham | yadi kåñëe’pi tair laghutvam uktaà syät tarhi teñäà rasa-niryäsäsvädo nirviñaya eva syäd iti bhävaù | kåñëe kédåçe ? avatäriëi avatära-mätrasyaiva dharmädharma-niyamyatvaà nästéti çruti-småti-prasiddham, kim uta sarvävatära-müla-bhütasya tasya iti bhävaù | ayam arthaù — bahu väryate khalu [u.né. 1.20] ity ädi bharata-muni-saàmatyä, vämatä durlabhatvaà ca [u.né. 3.20] iti rudra-saàmatyä [çå.ti. 2.30], yatra niñedha-viçeñaù [u.né. 3.21] iti saàhitä-saàmatyä,

ananya-çaraëä svéyä dhanähäryä paräìganä | asyäs tu kevalaà prema tenaiñä rägiëäà matä || [çå.ti. 1.61]

iti çåìgära-tilaka-saàmatyä ca paroòhopapatyor eva sakala-sahådaya-säkñiko rasa-niryäsäsvädo dåçyate tataç ca tayor eva näyakottamatvam eva prasajyamäne’pi yal laghutvam uktaà tatra käraëam adharmasya sparça eva | sa tu çré-kåñëe dharmädharmädi-samasta-vastu-såñöi-sthiti-saàhära-käraka-bhrü-vijåmbha-mätrasyädipuruñasyäpy aàçini svayaà bhagavati çré-lélä-puruñottame nara-vapuñi tathaiva tadéya-mahä-çakti-samudäya-parama-mukhyatamäyäà hlädiné-çaktau çré-gopikä-rüpäyäà ca naiva sambhaved | tadä tadéya-tat-tac-caritäsvädakänäm api vikréòitaà vraja-vadhübhir [bhä.pu. 10.33.42] iti, tad väg-visargo janatägha-viplavo [bhä.pu. 12.12.52], tad eva satyaà tad uhaiva maìgalam [bhä.pu. 12.12.49] ity ädibhiù sarvottamatva-mahä-phala-çravaëäc ca | pratyuta tatraiva näyakottamatvaà prasaïjitam iti | ata eva grantha-kåtaiva näöaka-candrikäyäà (10) –

yat-paroòhopapatyos tu gauëatvaà kathitaà budhaiù | tat tu kåñëaà ca gopéç ca vineti pratipäditam ||

alaìkära-kaustubha-kådbhir api – apräkåte paroòha-ramaëé-ratir eva sarvottamatayä bhüyasé çrüyate | na tasyäm anaucitya-pravartitatvam alaukikaà tu siddher bhüñaëam eva na tu düñaëam iti nyäyät tarkägocaratväc ca iti | yad vä, kåñëe katham-bhüte ? rasa-niryäsa-svädärthaà prapaïca-loka-gata-sva-bhakta-janän rasa-niryäsam äsvädayitum avatäriëi | svädeç caurädikäd dhetum aëëy-antäd ghyaï | tasya tu sva-kartåko rasa-niryäsäsvädaù prakaöa-léläyäm aprakaöa-léläyäm ca sadaiva vartata eva | tä eva janmädi-léläù prapaïca-janeñu kåpayä darçitäç cet prakaöäs tä eva cakñurbhis tirodhitäù pihitäç ced aprakaöä ucyate na tu prakaöäprakaöa-lélayoù svarüpataù kiïcana vailakñaëyam astéti | yad uktaà bhägavatämåte –

anädim eva janmädi-léläm eva tathädbhutam | hetunä kenacit kåñëaù präduñkuryät kadäcana || [la.bhä. 1.5.387] iti |

tatra çré-jéva-gosvämi-caraëänäà tu yan matam | svecchäbhimatam etan me mänanéyaà na cetarat ||

na cäprakaöa-léläyäà sadä dämpatyam eva | tathä tasya eva léläyä nityatvaà ca paroòhopapatitvaà ca prakaöa-léläyäm eva kiyanti dinäni mäyikam eva na tu västavam iti vaktuà çakyam | sarva-lélä-mukuöa-maëi-bhütayä räsa-léläyä apy ädi-madhyävasaneñu paroòhopapati-bhäva-mayyä mäyikatve 'nupädeyatva-prasakteù | tathä hi, tä väryamäëäù patibhiù pitåbhir bhätå-bandhubhiù [bhä.pu. 10.29.8] ity ädéni, bhrätaraù patayaç ca vaù [bhä.pu. 10.29.20] ity ädéni, yat paty-apatya-suhådäm anuvåttir aìga [bhä.pu. 10.29.32] ity prathamädhyäye, tad-guëän eva gäyantyo nätmägäräëi sasmaruù [bhä.pu. 10.30.44] iti dvitéye, evaà mad-arthojjhita-loka-veda-svänäà hi [bhä.pu. 10.32.21] ity ädi caturthe, kåtvä tävantam ätmänaà yävatér gopayoñitaù [bhä.pu. 10.33.20], manyamänäù svapärçvasthän svän svän därän vrajaukasaù [bhä.pu. 10.33.37] iti païcame ca çré-çukasya çré-bhagavatas täsäà ca väkyäni tasyä räsa-léläyäs tad-bhäva-mayatvam eva pratipädayanti na tu dämpatya-mayatvam | kià ca, tasyä mäyikatvena näyaà çriyo’ìga u nitänta rateù prasädaù ity ädinä pratipädito vraja-sundaréëäà lakñmyädito’py utkarño’py avästava eva syät | tathä lélä-premëä priyädhikyam ity ädy asädhäraëyaà çré-kåñëa-guëasyäpi niñpramäëakam eväpadyate | na ca kenäpi kväpi dämpatya-mayé räsa-lélä varëitästi | na ca bhrama-kÿptän aupapatya-mayänaàçän parityajya evaà räsa-païcädhyäyyäà räsa-lélä upädeyeti väcyam | na päraye 'haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù [bhä.pu. 10.32.22] ity ädi padyänäà parama-premotkarña-pramäpakäëäm avästava-prasakteù | na ca yä mäbhajan durjara-geha-çåìkhaläù saàvåçcya [bhä.pu. 10.32.22] ity etasya bhütasyäàçasya västavatvaà vinä tat-sädhitasya na päraye 'haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù [bhä.pu. 10.32.22] ity anena vyaïjita-tat-prema-håta-bhagavad-vaçékärasya västavatvaà siddhyet | astu näma vä parama-mäyävino bhagavatas tat-tad-vacanaà tad-anuraïjana-mätra-tätparyakatvät avästavam eva | kintu parama-sädhu-varga-mukuöa-maëinä mahä-vijïena çrémad-uddhavena – äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäà våndävane kim api gulma-latauñadhénäm ity ardhena vyajyamäne paöu-mahiñyädibhyo’py äsäà prema-mahotkarñatayä

dustyam ärya-pathaà ca hitvä ity eña eva hetur upanyastaù | svajanam ärya-patha-tyägasya pratétikatvena tasya hetutvasyäpy avästavatvät sädhito mahotkarñaç cävästavaù | tad-vaktä uddhavaç ca bhränta äpadyate sma | kià cänädi-käla-våttopäsanäkayor ägama-veda-païcaräträdy-uktayor daçäñöädaçäìgayor mahä-mantrayor arthaç ca paroòhopapatibhäva-maya evävagamyate | na hi bärhmaëé-jana-vallabhäya déyatäm ity ukte brähmaëénäà svéyätvaà pratéyate | yadi ca pratéyate tarhy aïcer eva, na tu vyäkaraëälaìkärädi-bahu-dåçvabhir vijïaiù | tathä hi çabda-çakter adbhuta eva svabhävo heyam asya brähmaëéti nirviçeñaëatayokter brähmaëyäù svéyätvaà pratéyate | asyaite brähmaëé-janä vallabhäs tathä brähmaëé-janänäm ayaà vallabha ity ukte parakéyätvam aträbhijïa-hådayam eva pramäëaà jïeyam | asya brähmaëéty ädy api apabhraàça-bhäñäyäm eva prayujyate na tu kväpi väkyädiñu kenäpy abhiyuktena | tathä hi brähmaëéti stré-pratyayaù puà-yoge jätau vä ädye asyeti idaà-çabdasya padaikadeçenänvayäbhävät brähamaëäntaratvam eva stré-partayaya-prakåty-arthasya pratéyate | dvitéye brähmaëé brähmaëa-jätir asyeti ñañöhé kena sambandhena | atra prakaraëädikam eva dämpatya-pratyäyakam iti cet deva-mandirädau püjä-çräddhädi-prastäve vä tvam ätmanä brähmaëém äkäraya ity ukte brähmaëyä äcäryäëétvasya pratétiù | bähya-paricaryädau däsétvasya vätsalya-prakaraëe bhaginy-äditvasya sva-purastha-çayana-gåhädau svéya-bhäryätvasyaiva nibhåta-känanädau svakéyätvasyäpi sambhavet | na ca mantrayor etädåçärthatve kiïcid düñaëävahatvam äyätam | alaukikatvasya bhüñaëam etat, na tu düñaëam ity ukteù | tathä tan-mantra-dhyäna-bhüte gautaméye çré-gopäla-stava-räje vicitra-svara-bhüñäbhir gopa-närébhir ävåtam ity ukter näré-çabdasya pariëétäyäm eva rüòheù | krama-dépikäyäà ca tan-mantram adhyähnika-dhyäne—go-gopa-gopa-vanitä-nikaraiù parétaà sändrämbuda-cchavi-sujäta-manoharäìgam || [kra.dé. 5.24] dhyäyet ity ädy ukteç ca | kià ca tatraiva prätar madhyähna-säyähnädiñu tan-mantra-dhyäneñu— mahä-néla-néläbham abhyantarälaà [kra.dé. 5.16] ity ädiñu, samuddhüsaroraù-sthalaà dhenu-dhülyäù [kra.dé. 5.18] iti,

mahébhära-bhütäm aräräti-yüthän anaù-pütanädén nihantuà pravåttam [kra.dé. 5.20] ity ädi |

tathä—

vande taà devaké-putraà sadyo-jätaà dyu-saprabham | pétämbaraà kara-lasac-chaìkha-cakra-gadämbujam || evaà dhyätvä japen mantraà [kra.dé. 6.2-3] iti, lambitaà bäla-çayane rudantaà vallavé-janaiù | preìkhamäëaà [kra.dé. 6.11] iti, säsu-cüñaëa-nirbhinna-sarväìgéà rudatéà ca täm [kra.dé. 6.14] iti,

därayantaà bakaà dorbhyäà [kra.dé. 6.26] iti, käléyasya phaëä-madhye divyaà nåtyaà karoti tam [kra.dé. ?] iti uddaëòa-väma-dor-daëòa-dhåta-govardhanäcalam [kra.dé. 6.40]

athavä garudärüòhaà bala-pradyumna-saàyutam | nija-jvara-viniñpiñöa-jvaräbhiñöutam acyutam || [kra.dé. 6.46] iti |

dveñayantaà rukmi-balau dyütäsaktau smaran harim [kra.dé. 6.60] iti |

ity ädénäà sarveñäm eva janmopakramäëäà prakaöa-lélänäm uktatvät tan-mantropäsakänäm anädi-käla-paramparägatatvät teñäà dhyäna-päka-daçäyäà tathä tathä säkñätkäräd äyatyäà tathä präpteç ca prakaöa-léläyä eva nityatvaà nirëétam | janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù [gétä 4.9] ity agre bahüni me vyatétäni janmäni [gétä 4.5] ityatra bhäñya-kådbhir çré-rämänujäcärya-caraëair api janma-karma-parikaräder api çruti-småti-pramäëatvaà nityatvena darçitam | çré-madhusüdana-sarasvaté-pädair api janma karma ca me divyam ity agre divyam apräkåtam iti vyäkhyätam | pippaläda-çäkhäyäà puruña-bodhiné-çrutiç ca—eko devo nitya-lélänurakto bhakta-vyäpé bhakta-hådy antarätmä iti | çrémad-viööhala-nätha-gosvämi-caraëair evam eva guëa-karma-näma-rüpädénäà vidvan-maëòana-näma-sva-granthe pratipäditam | tad yathä båhad-vämana-puräëe géyate uttarasthäne’khile ca | bhågv-ädén prati brahmaëo väkyäni ñañöià varña-sahsräëi ity upakramya punar-brahma-vacanam— präkåte pralaye präpte vyakte’vyaktaà gate purä |

çiñöe brahmaëi cin-mätre kälam äyätige’kñare || brahmänanda-mayo loko vyäpé vaikuëöha-saàjïitaù | nirguëo’nädy-anantaç ca vartate kevale’kñare || akñaraà paramaà brahma vedänäà sthänam uttamam | tal-loka-väsé hi janaù stuto vedaiù parät paraù | ciraà stutyä tatas tuñöaù parokñaù präha tän girä || tuñöo’smi brüta bho präjïä varaà yan manasépsitam || çrutaya ücuù— brahmeti paöhyate’smäbhir yad-rüpaà nirguëaà param | väì-mano-gocarätétaà tato na jïäyate tu yat || änanda-mätram iti yad vadantéha purävidaù | tad-rüpaà darçayäsmäkaà yadi deyo varo hi naù || çrutvaitad darçayämäsa khaà lokaà prakåteù param | kevalänubhavänanda-mätram akñaram adhyagam || yatra våndävanaà näma vanaà käma-dughair drumaiù | manoramaà nikuïjäòhyaà sarvartu-rasa-saàyutam || yatra govardhano näma sunirjhara-daré-yutaù | ratna-dhätu-mayaù çrémän supakñi-gaëa-saìkulaù || yatra nirmala-pänéyä kälindé saritä varä | ratna-baddhobhaya-taöä haàsa-padmädi-saìkulä || nänä-räsa-rasonmattaà yatra gopé-kadambakam | tat-kadambaka-madhyasthaù kiçoräkåtir acyutaù || darçayitveti ca präha brüta kià karaväëi vaù | dåñöo madéyo loko’yaà yato nästi paraà varam || çrutaya ücuù— kandarpa-koöi-lävaëye tvayi dåñöe manäàsi naù |

käminé-bhävam äsädya smara-kñubdhäny asaàçayam || yathä tval-loka-väsinyaù käma-tattvena gopikäù | bhajanti ramaëaà matvä cikérñäjani nas tathä || çré-bhagavän uväca — durlabho durghaöaç caiva yuñmäkaà sumanorathaù | mayänumoditaù samyak satyo bhavitum arhati || ägämini viriïcau tu jäte såñty-artham udyate | kalpaà särasvataà präpya vraje gopyo bhaviñyatha || påthivyäà bhärate kñetre mäthure mama maëòale | våndävane bhaviñyämi preyän vo räsa-maëòale || jära-dharmeëa susnehaà sudåòhaà sarvato 'dhikam | mayi sampräpya sarve 'pi kåta-kåtyä bhaviñyatha || brahmoväca— çrutvaitac cintayanty astä rüpaà bhagavataç ciram | ukta-kälaà samäsädya gopyo bhütvä harià gatäù || iti |

vyäkhyätaà ca tair eva—atra hi çrutibhiù sarva-vedänta-pratyayaà guëätétaà väì-mano-gocarätétaà änandaika-rüpaà yat tava rüpaà tat pradarçayeti prärthito bhagavän gokulaà tat-sthitaà svarüpaà léläà tatra kriyamäëäà ca pradarçitavän ity ucyate | etat tadaiva ghaöate yadi sarva-vedänta-pratyayatvädi-viçiñöam etad bhavet | evaà sati tan-nityatä niñpratyühyä bhavati | api ca daçama-skandha eva näma-karaëa-prastäve sarvajïena çré-gargäcäryeëa nirüpitam— bahüni santi nämäni rüpäëi ca sutasya te | guëa-karmänurüpäëi täny ahaà veda no janäù || iti | atra hi nämnäà rüpäëäà ca bahünäm eva santéti prayogeëa vartamänatvaà bädhyate | taträpi guëänäm audäryädénäà karmaëäà käléya-damanädénäm anurüpäëäà teñäà tathätvaà bodhyate | anurüpatvaà tu tat-samaya-yogyäkära-kriyädimattvam | tathä ca govardhanoddharaëa-karmaëy utthitatvaà udbähutvvam uddhäraëa-kriyävattvaà sakala-gokula-janäpyäyakatvädikatvaà ca | tathä caitädåçänäà nämnäà vartamänatvaà tadaiva syäd yadi tat-prayojaka-svarüpa-kriyädénäà vartamänatvaà syät | anyathä kvacit tat-kriyä-nivåttau tat-prayuktaà tan-nämäpi tadä na syät ity ädi | anantaraà ca—bhagavan-nämäni tu akhaëòa-çabda-brahma-rüpäëi | yathä bhagavat-svarüpe çarére laukikatva-bhänaà grähaka-doñät tathä nämasv api | laukika-çabdatvena bhänaà tad-doñäd evety ädi tena sarveñäà svarüpavan nämnäm api nityatä mantavyä | nanu guëa-karmaëéti vacanät guëa-karma-karaëänantara-bhävinäà nämnäà katha brahmatvaà tasya tu traikälikäbädha-viñayatväd iti cet, na | svarüpa-karmaëäm api prädurbhävena tad-anurüpa-nämnäm api prädurbhäva eva paraà na tütpattiù | anyathä govindäbhiñekät pürvam eva pütanäsupayaùpänänantaraà béja-nyäsaà kurvatyo vraja-vara-vadhvaù kréòantaà pätu govindaù iti guëa-gäne ca govinda-veëum anumatta-mayüra-nåtyam iti kathaà vadeyuù | tena yat-karma-viçiñöasya yasya rüpasya yan näma tat-karma-viçiñöaà tad-rüpaà nityam eva | loke paraà teñäà bhaktänäà tat-tad-rasänubhavärthaà krameëävirbhävaù | kasyäpy aàçasya kadäcid äcchädanaà ity eva mantavyam | tena

bhagavän govardhanam uddharann eva sadaiva vartate iti | govardhanoddharaëädhära iti kriyä-nämäbhyäà sahito govardhanoddharaëa-rüpaù sadaiva vartate | ata eva adyäpi bhaktänäà tathänubhavaù | kvacit tathä pratikåtau bhajanaà tathä smaraëaà ca | anyathä-bhütasya tathä-bhävenäparädhaù syät | na tu pramoda-hetur bhajanam | yo’nyathä santam ätmänam iti väkyät | dåçyate ca tathä bhajane prasädaù | evaà sati rüpa-nämävaçyakatvena tat-karmänurüpa-nämäpi nityam eva | iti nopacära-gandha-çaìkä-leço’pi | çrémaj-jéva-gosvämi-caraëair api çré-bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma vä [bhä.pu. 8.3.8] ity atra tathaiva vyäkhyätam | tad yathä—svamäyayä svarüpa-çaktyä | nanu präpnoti kadäcitkatvam apy avagamyate, taträha – anukälaà nityam eva präpnoti, kadäcid api na tyajatéty arthaù | svarüpa-çakti-prakäçitvasya ca mitho hetumattä jïeyä | nanu kathaà janma-karmaëor nityatvam ? te hi kriye | kriyätvaà ca prati-nijäàçam apy ärambha-parisamäptibhyäm eva sidhyatéti te vinä sva-svarüpa-häny-äpattiù | naiña doñaù | çré-bhagavati sadiväkäränantyät prakäçänantyät janma-karma-lakñaëa-lélänantyäd ananta-prapaïcänanta-vaikuëöha-gata-tat-tal-lélä-sthäna-tat-tal-lélä-parikaräëäà vyakti-prakäçayor änantyäc ca | yata evaà satyor api tat-tad-äkära-prakäça-gatayos tad-ärambha-samäptyor ekatrikatra te janma-karmaëor aàçä yävat samäpyante na samäpyante vä tävad evänyaträpy ärabdhä bhavatéty evaà çré-bhagavati vicchedäbhävän nitye eva tatra te janma-karmaëé vartete | tatra te kvacit kiïcid vilakñaëatvenärabhyete te kvacid aikarüpyeëa ceti jïeyam | viçeñaëa-bhedäd viçeñaëaikyäc ca | eka eväkäraù prakäça-bhedena påthak kriyäspadaà bhavatéti | citraà bataitad ekena vapuñä [bhä.pu. 10.69.2] ity ädau pratipäditam | tataù kriyä-bhedät tat-tat-kriyätmakeñu prakäça-bhedeñv abhimäna-bhedaç ca gamyate | tathä sati ekatraikatra lélä-krama-janita-rasodbodhaç ca jäyate | nanu kathaà te eva janma-karmaëé vartete ity uktaà påthag-ärabdhatväd anye eva te ? ucyate—käla-bhedenoditänäm api samäna-rüpäëäà kriyäëäm ekatvam | yathä çaìkara-çärérake—dvir-go-çabdobhayam uccarito na tu dvau go-çabdäv iti | tathaiva dviù päkaù kåto’nena na tu dvidhä päkaù kåto’neneti pratétyä bhaviñyati | tato janma-karmaëor api nityatä yuktaiva | ataevägamädäv api bhüta-pürva-lélopäsana-vidhänaà yuktam | tathä coktam madhva-bhäñye – paramätma-sambandhitvena nityatvät trivikramatvädiñv apy upasaàhäryatvaà yujyate iti | anumataà caitat çrutyä yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca ity anayaiva | upasaàhäryatvam upäsanäyäm upädeyatvam ity arthaù | tatra tasya janmanaù präkåtät tasmäd vilakñaëatvaà präkåta-janmänukaraëenävirbhäva-mätratvaà kvacit tad-ananukaraëena vä | ajäyamänä bahudhä vijäyata iti çruteù | iti | [bha.saà. 49] ato mahä-pralayädäv api janma-karma-lélänäà dustarka-mahä-yoga-çaktyä tat-tal-lélopakaraëa-sarva-vastu-pratyäyana-cäturya-dhuryayä sevyamäne svayaà bhagavati lélä-puruñottame brahma-mohanädäv api darçita-divya-brahmäëòa-koöi-vibhütau sadaiva nara-lélenänupapannatvam | atropapattià kecid evam äcakñate—asyä ävarikä çaktir mahä-mäyäkhileçvaré ity ädi närada-païcarätra-dåñöe yogamäyäàçabhütaiva mäyä-çaktir avagamyate | sä ca dvividhä—jagat-såñöy-arthä kåñëa-lélärthä ca | ädyäyäù käryam anityaà mahä-pralaye mäyika-vastünäm abhäva-darçanät | dvitéyäyäù käryaà tu särvadikam eva mahä-pralaye’pi viräjamäna-kåñëa-lélopakaraëa-bhütasya mäyika-brahmäëòasya mäyika-ñaò-garbha-kaàsädikasya sattva-pratipädanät ata eva janmädi-léläù kuru-päëòavädi-yuddha-

pärijätäpaharaëa-rukmiëy-äharaëa-sutalädi-gamana-guru-putra-brähmaëa-puträdy-änayana-lélänäm api nityatvaà sidhyed iti | api ca léläyä nityatva-pratipädake—jayati jananiväsa [bhä.pu. 10.90.48] ity atra padye’pi dorbhir asyann adharmaà iti dorbhir bhujänalair dorbhir iva dorbhir arjunädibhir vä adharmam asyann ity asura-märäëädi-paryantäyäù prakaöäyä eva léläyä nityatvaà präptaà prakaöa-léläyäà çré-kåñëena vraja-sundaréëäà viprägni-säkñikaù pariëayaù kenäpi kväpy ärñe çästre naiva dåñöaù | dåñöo vä sa kià çuka-saàmato bhavet | yataù—

pratépam äcarad brahman para-däräbhimarçanam | äpta-kämo yadu-patiù kåtavän vai jugupsitam | kim-abhipräya etan naù çaàçayaà chindhi su-vrata || [bhä.pu. 10.33.28-29]

iti räja-praçne bho räjan ! mä çaìkiñöhäù | çré-kåñëena samaye pariëétä eva | ato naitäù para-däräù kià tu svakéyä evety akañöam asamädhäya dharma-vyatikramo dåñöa éçvaräëäà ca sähasam [bhä.pu. 10.33.30] iti, kuçaläcaritenaiñäm iha svärtho na vidyate [bhä.pu. 10.33.32] iti, gopénäà tat-paténäà ca sarveñäm eva dehinäm [bhä.pu. 10.33.35] iti kañöa-präya-siddhänta-karaëät | na ca tad asaìgataà matam | ärñam api çiñöair ädriyate | sämba-yuddhädau çärìga-dhanuù-päta-vasudeva-vadhädi-caritasyänupädeyatvät | tad api—aneka-janma-siddhänäà gopénäà patir eva vä nanda-nandana ity ägamokta ekaù pati-çabda eva gatiù kartavyo dämpatyäbhiläñibhir iti cet, çrüyatäm | na hi paty-ädi-çabdänäà pariëetary eva kevalaà çaktiù sarveñu rasa-grantheñu | aträpi näyikä-prakaraëe svakéyäsv api svädhéna-patikä svädhéna-bhartåkety ädi bahuçaù prayoga-darçanät | yad vä, anekair janmabhiù siddhänäà präpta-saàsiddhénäà tathä na ekasminn api janmani siddhänäm | api tu pratijanmany eva prati-kåñëävatära eva svataù-siddhänäà ity artha-dvayät täsäà sädhana-siddhänäà nitya-siddhänäà ca sarväsäà tantreëaiva yathoktis tathaiva käsäàcit kanyänäà patiù | anyäsäà sarväsäm upapatir iti tantreëaiva pati-çabda-prayogaù | vedeñüpavedeñu ca sarveñu püjayitavyeñu sarvebhyo devebhyo nama itivat | na ca sarväsäm api täsäà patir eveti vyäkhyätuà çakyam | para-däräbhimarçanam ity ädi çré-bhägavata-väkya-virodhät | atra eva-käreëa täsäm upapatir api patir eva sva-sva-gåha-patau patitva-vyavahäräbhäväd ity eño’rtho’py avagataù | anyathä eva-kärasya vaiyarthyam eva avadhäraëasyäprasaìgät | ata eva vakñyate—na jätu vraja-devénäà patibhiù saha saìgamaù [u.né. 3.32] iti | na ca patir eva na tv avatära-lélävad bhrameëäpy upapatir ity artha iti vyäkhyätuà çakyam | ukta-nyäyenävatära-gatänäà sarväsäm eva lélänäà çrémaj-jéva-gosvämi-caraëair eva nityatvena vyavasthäpitatvät | päda-nyäsair ity ädau kåñëa-vadhva iti vadhü-çabdas tu stré-mätra-para eva | vadhür jäyä snuñä stré ca iti nänärtha-vargät | sä tväà brahman nåpa-vadhüù kämam äçu bhajiñyati iti tåtéya-skandhe kanyäyäm api prayogät | çrémad-bhéñmeëa tu prakåtim agan kila yasya gopa-vadhvaù iti täsäà gopa-närétvam evoktam | sa hi vo svämé bhavati iti gopäla-täpany-uktaù svämi-çabdo’pi na pariëetå-väcé | sväminn aiçvarye iti päëini-smaraëät | räja-svämikaù puruña iti sva-svämitva-sambandha ity ädiñu vaiyäkaraëair api

sarvatraiva prayogät | loke hi yasya hi yaù svämé bhavati sa tasya bhoktä bhavatéti prasiddhyä vastutaù svämitvaà nästy eva tat-paténäm ity ädi vivecanéyam | yat tv etad grantha-kärair api sva-kåta-lalita-mädhave—

naöatä kiräta-räjaà nihatya raìga-sthale kalä-nidhinä samaye tena vidheyaà guëavati tärä-kara-grahaëam || [la.mä. 1.12]

ity uktyä çré-kåñëena çré-rädhäyäù kara-grahaëa-lakñaëo viväha ukta eva | sa ca samaye dvärakäyäm eva tasyäù präpta-satyabhämätva-khyätikäyä eva, na tu vraja-bhümau säkñät tasyä eva | na caikatra nirëétaù çästrärtho bädhakäbhäve saty anyatra préti-nyäyena vraja-bhümäv api tasyä api kara-grahaëaà sambhaved iti väcyam | atra lalita-mädhava eva upasaàhära-väkyasya vidyamänatvät | tac ca—

yä te lélä-rasa-parimalodgäri-vanyäparétä dhanyä kñauëé vilasati våtä mäthuré mädhurébhiù | taträsmäbhiç caöula-paçupé-bhäva-mugdhäntaräbhiù saàvétas tvaà kalaya vadanolläsi-veëur vihäram || [la.mä. 10.38]

iti çré-rädhä-prärthanä-väkyam | atra caöula-paçupé-bhäva-mugdhäntraäbhir ity atra caöulä yä paçupyaù paçupa-striyas tad-bhävena mugdhäni viveka-çünyäny antaù-karaëäni yäsäà täbhir iti stréëäà cäïcalyam upapatitvam eva vyanakti | caïcaleyaà stréty ukte tathaiva loka-prasiddheù sveñäà parakéyätvasyaiväbhépsitatvaà nirdhäritam iti | atas tad anabhéñöaà svéyätvaà vraje na vyäkhyeyam | evam eva çré-näräyaëa-bhaööair api sva-kåtäyäà rasa-taraìgiëyäà tåtéye ulläse älambana-prakaraëe tasyäù parakéyätvam evoktam | yathä—

çänte brähmaëa eva syät préte däsaù prakértitaù | preyasi syuù skahäyo hi yaçodä vatsale småtä || madhure rädhikä jïeyä häsye syän madhumaìgalaù | sakhé-yütho’dbhute juïeyo vére cäraëa-govåñäù || karuëe vatsa-våkñädir jaöilädyäs tu raudrake | govardhano’bhimanyuç ca bhayänaka udähåtau || tapasvinyädayo hy atra bébhatse parikértitäù | vrajasthä niyatä jïeyä älambana-vibhävakäù || iti |

tatraivänyatra— na rädhä-bhartäraà kvacid api ca dågbhir gåha-gataà

samadräkñén nityaà tava sarasa-mürtià vilikhati | taväpy etad-vakño vahati ruciräà tat-pratikåtià tataù kåñëa premëäham api vidadhe dautyam akhilam || iti |

yac coktaà tatraiva lalita-mädhave— goaòòhaëädi-goehià candäalé-pahudéëaà ubbäho bi määe ëibbähido iti | atredaà pratipadyämahe | jagaj-jéva-mätrasyaiva mäyä-madhya-patitasya dehe ahaàbhävo deho’ham iti | daihikeñu pati-puträdiñu mamatä mamäyaà patir mamäyaà

putra iti | evaà mäyayaiva sambandhaù kalpitaù | vraja-sthänäà tu gopa-gopé-paçu-pakñé-prabhåténäà çré-kåñëa-lélä-parikaräëäà mäyätétänäà sva-deheñv ahaà-bhävaù svéyeñu ca mätä-piträdiñu mätä-piträdibhävo na mäyä-kalpitaù, kià tu sac-cid-änanda-maya eva | yathä çré-kåñëasya yaçodänandanädiñu mätä-piträdi-bhävaù | tathaiva rädhädénäà çré-kértidä-våñabhänv-ädiñu mätä-piträdi-bhävaç cid-änanda-maya eva | abhimanyu-prabhåtiñu pati-bhävas tu mäyika eva | cid-rüpäëäà çré-rädhädénäà cid-rüpeñu patiñv abhimanyu-prabhåtiñu särvakälika-dveñänyathänupapattyä madhye pati-bhäva-rüpä mäyä sväàça-bhütä çré-yoga-mäyayaiva sthäpitä | präkåténäà stréëäà pariëetåñu pati-bhävasya präpaïcikatväd anityatvam | gopénäà tu pariëetåñu patibhävasya mäyä-kalpitatve bhagaval-lélä-tantra-madhya-vartitvät mäyäyäç cäsyä yogamäyänumoditatväc ca nityatvam eveti viçeñaù | mohanaà tu täsäà yogamäyyaiva guëätéttvän na tu mäyayä | kià cätra çré-rädhädiñu çré-kåñëasya preyasé-bhävasya, kåñëe täsäà preyo-bhävasya ca sac-cid-änanda-mayatve sati täsäà sva-sva-pariëetåñu pati-bhävasya mäyikatvam eva täsäà kåñëa-bhäryätva-sädhakam iti matam abhijïa-saàmatam iti | kecit tu lalita-mädhave mäyä-çabdena yogamäyaiva ucyate ity ähuù | tan-mate pati-bhävo’pi cinmaya eva | tad api dveñas tayaiva durghaöa-ghaöanä-paöéyasyä upapädita iti | ye ca rädhäyäù paroòhatvam amanyamänäù kanyätvam evähus tan-mate tasyäù sarva-gopébhyaù sakäçän nikarña evopapadyate sma, na tütkarñaù | tathä hi bhagavato rukmiëé-lakñmy-ädi-preyasébhyo’pi gopénäm utkarñaù premotkarña-müla eva | prema-täratamyena tasya vaçyatva-täratamyät premotkarño vaçyatvätiçaya-jïäpaka eva bhavet | äsäà ca premotkarña-jïäne çré-bhagavatä çrémad-uddhavena ca loka-dharmollaìghanam eva hetur upanyastaù | tac ca bhagavad-väkyam, yathä—evaà mad-arthojjhita-loka-veda-svänäm iti | na päraye’haà niravadya-saàyujäm iti ca | uddhava-väkyaà, yathä—äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäm ity ädi ca | yadi çré-rädhäyäù kanyätvam eva tatra ca sati—nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù iti çré-kåñëa-pati-bhävän na loka-vedätikramaù | tatra ca sati tasyä bhagavad-uddhava-viñayatväbhävät premotkarñaù çré-bhägavata-mate kena prakäreëa jïeya ity anyäbhyo’pi paroòhäbhyo gopébhyo nikarña iti na tan-matam asmat-prabhu-saàmatam | nanu ca çré-rädhä hi kåñëasya svarüpa-bhütä hlädiné çaktir eva | tasyä vastutaù svéyatvena na tu parakéyätvam ghaöate | satyam | rädhä-kåñëäv asmäbhir upäsyete lélä-viçiñöäv eva, na tu lélä-rahitau | léläyäù çuka-paräçara-vyäsädi-proktatve 'pi çré-çuka-proktaiväsmäkam paramäbhéñöä | tasyäà ca gopénäà parakéyätva-darçanät sarva-gopé-çiromaëiù säpi parakéyaiva | nanu dämpatyena duryaço-nibandhanaà na mano-duùkhaà näpi çvaçrü-nanandädikaà rukmiëy-ädau dåñöam | gopéñu tu tat tad dåçyata ity etad-aàçena duùkhädhikyam eväsäà rukmiëy-ädibhyaù sakäçäd apakarña-hetur astu | maivam | rägänuräga-mahäbhävavaténäà vraja-devénäà yäni yäni yävanty eva laukika-duùkhäni täni täni tävanti sukhäny eva bhavanti | yad vakñyate –

duùkham apy adhikaà citte sukhatvenaiva rajyate | yatas tu praëayotkarñät sa räga iti kértyate || [u.né. 14.126] iti |

ata evähur mahä-bhäva-lakñaëa-vyäkhyäyäà çrémaj-jéva-gosvämi-caraëäù | duùkhasya parama-käñöhä kula-vadhünäà svayam api parama-sumaryädänäà svajanärya-pathäbhyäà bhraàça eva | nägny-ädir na ca maraëam | tataç ca tat-tat-käritayä pratéto’pi kåñëa-sambandhaù sukhäya kalpate | sä ca ärambhato vraja-devéñv eva dåçyate | paöa-mahiñéñu sambhävayitum api na çakyate | tad evam eva tä evoddiçya uddhavaù sa-camatkäram äha yä dustyajam ärya-pathaà svajanaà ca hitvä iti | atra täsäm äçrityaiva pravåtto’nurägo mahäbhäva iti vyäkhyayä rägasya parameyattä yadä bhavet tadaiva mahäbhävasyodaya iti mahäbhävodaya-vyaïjikä räga-parameyattaiva | sä ca räga-parameyattä tadaiva bhavet yadä samasta-duùkhätiçaya-sémä-rüpa-svajanärya-patha-bhraàça-karaëa-çélaù kåñëa-sambandhaù sukhäya bhavati, nänyadä iti | ato’prakaöa-léläyäà yadi svajanärya-patha-bhraàça-karaëa-çélatvam çré-kåñëa-sambandhasya naivästi tadä rägasyäpi parameyattä nästi | tasyäm asatyäà mahäbhävasyäpy anüdaya iti naitat samaïjasam | tasmät prakaöäyäà ca léläyäà svajanärya-patha-bhraàça-karaëam aupapatyaà teñäà svecchäbhimataà matam | aprakaöa-léläyäà dämpatyaà tu parecchäbhimatam matam | ataù sädhüktaà tair eva parama-kåpälubhiù—

svecchayä likhitaà kiàcit kiàcid atra parecchayä | yat pürväpara-sambaddhaà tat pürvam aparaà param || iti |

na caupapatye sähitya-darpaëa-kärasyäsaàmatir iti bhetavyam |

nätéva-saìgatatväd bharata-muner mata-virodhäc ca | sähitya-darpaëéyä na gåhétä prakriyä präyaù || [nä.ca. 2]

iti nätikä-candrikokter grantha-kådbhir eva tan-matasyänaìgékäräd iti | kià ca, guru-viprägni-säkñike vraja-sundaréëäà çré-kåñëena pariëaye vyavasthäpite sati upakramataù sarva evojjvala-nélamaëir viparyastärtha eva kåtaù syät | tathä hi—patné-bhäväbhimänätmä iti samaïjasä-lakñaëena täsu prasaktena rägeëaivärpitätmäno loka-yugmänapekñitäù ity ädi-lakñite täsäà svabhäve’paläpite sati para-sundarébhya utkarñe héyamäne müla-bhütasya sthäyibhävasyaivävyavasthäyäà satyäà saìketé-kåta-kokilädi-ninadaà iti, tatraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratiñöhitaù ity ädi-väkyaiù kañöa-kalpanayä saìgamitaiù kathaya kià phalam iti | tat-tal-lakñaëodäharaëädikam äpätato bodhanärtham eva, na tu grantha-kåtäà härdäbhipräya-sambaddham iti cet, teñu, çréman-niravadhi-karuëeñu parama-bhakta-suhåd-vareñu bhaìgyä vipralipsutväropa evety alaà bahu-vicära-vilasiteneti |

tiryag-yonim aväpa karma-vaçato viñëuù sa cety uktimac chästraà gäruòam atyasahyam api no kasyäpi tat-saàmatam | vyäso bhägavatasya tasya ca bhavet kartä tad apy ädaräd ärädhyaù sa gatiç ca tatra nitaräm ägo’sti keñäm api ||

gäruda-vacanaà ca, yathä— brahmä yena kulälavan niyamito brahmäëòa-bhäëòodare

viñëur yena daçävatära-gahane kñipto mahä-saìkaöe | rudro yena kapäla-päëi-puöake bhikñäöanaà käritaù süryo bhrämyati nityam eva gagane tasmai namaù karmaëe || iti garuòa-puräëéyaù çloko bhagavat-sandarbha-dhåto dåçyaù ||21|| viñëudäsaù: nanüpapatau paramotkarñatvaà bhavataiva kevalam ucyate | anyatra pratyutäsmin nyünatvaà çrutam asti | taträha satyam | laghutvam iti ||21||

—o)0(o—

|| 1.22 ||

tathä ca präïcaù—

çåìgära-rasa-sarvasvaà çikhi-piccha-vibhüñaëam | aìgékåta-naräkäram äçraye bhuvanäçrayam ||22||

çré-jévaù: rasa-niryäsa-svädärtham ity eva präcéna-tadéya-mahä-bhakta-çré-lélä-çuka-matena draòhayati—tathä ca präïca iti | bhuvanäçrayam api aìgékåtaù svékåta ätméyatvena vyaïjito naräkäro na tu deväkäro yena | yad vä, svävatäreëa svékåtä nara-jätir yena tam | tathä çikhi-piccha-vibhüñaëaà gopäläkärocita-veña-lélädikam | kià ca çåìgära-rasasya sarvasva-rüpam äçrayam ity arthaù ||22|| viçvanäthaù: vyavasthäpitam evärthaà präcéna-mahänubhäva-parama-bhakta-çré-lélä-çuka-matena draòhayati—tathä ceti | çikhi-piccha-vibhüñaëatvaà gopäìganä-ramaëasyäsädhäraëo dharmaù | çåìgära-rasaù sarvasvaà yasyeti bahu-vréhiëä kåñëaù so’pi gata-sarvasvo raìka iti bhavatéti vyajyate | çåìgära-rasasya sarvasvam iti tat-puruñeëa çåìgära-raso’pi taà vinä svasya vaiyarthyaà jänätéti | sa ca çåìgära aupapatya eva paramotkåñöas tatra ca tasya çré-kåñëasya laghutve sati kathaà tam eva çré-lélä-çukaù äçrayate | yad vä, tasya laghutve kutaù çåìgära-rasa-sarvasvébhütatvam ity abhipräyaù | aìgé mukhyas tathäbhütékåto naräkäro yena tam | yena çuklékåtä haàsäù itivat cviù | anye vaikuëöha-näthasya deväkärä matsya-kürmädy-äkäräç ca etad-aìga-bhütä iti bhävaù | bhuvanäny eväçrayäs trijagan-mohanatväd älambané-bhütäni yasya tam ||22|| viñëudäsaù: na kim api ||22||

—o)0(o—

|| 1.23-24 ||

anuküla-dakñiëa-çaöhä dhåñöaç ceti dvayor athocyante | pratyekaà catväro bhedä yuktibhir amé våttyä ||23|| çäöhya-dhärñöye paraà näöya-prokte upapater ubhe |

kåñëe tu sarvaà näyuktaà tat-tad-bhävasya sambhavät ||24|| çré-jévaù: tad etad abhimataà abhivyajya prakåtaù çré-kåñëa-rüpam älambanam eva vivåëvan tasya lélä-viçeñeñu vaiçiñöyam äha anukületi | dvayoù paty-upapatyoù | våttyä ceñöayä ||23|| tad evopapädayati çäöhy-dhärñöye paraà näöyeti | yadyapy upapater aìgini rase varëanéyatä nästi tathäpy aìge’stéti tathoktam | tat-tad-bhävasya patitvopapatitva-lélä-vyaïjaka-prema-viçeñasya ||24|| viçvanäthaù: dvayoù paty-upapatyoù | våttyä ceñöayä ||23|| tat-tad-bhävasya patitvopapatitva-rüpasya | yad vä çäöhya-dhärñöyädeù ||24|| viñëudäsaù: dvayoù paty-upapatyoù | våttyä ceñöayä | näöye näöya-çästre | paraà kevalam upapater eva ||23-24||

—o)0(o—

|| 1.25-26 ||

tatränukülaù— atiraktatayä näryäà tyaktänya-lalanä-spåhaù |

sétäyäà rämavat so’yam anukülaù prakértitaù ||25|| rädhäyäm eva kåñëasya suprasiddhänukülatä |

tad-äloke kadäpy asya nänyä-saìgaù småtià vrajet ||26 || çré-jévaù: rädhäyäm eveti | tad äloke tasyä äloke saty upalakñaëätvät çravaëe smaraëe ca satéty arthaù | särvadiktväbhävän na çré-räma-sétä-dåñöäntatvaà na paryäptam iti na mantavyam | tasyaika-patné-vrata-dharasya manasäpy anya-näré-spåhä anyäyyatväd ananya-gates tad-eka-spåhatvaà na durghaöam | tasya tu satéñv apy anya-bahula-vanitäsu tasyä darçane sati täsäà svasmin para-premavaténäà vismaraëaà durghaöam | tathäpi taj-jätam ity evam atraivänukülasya parama-paryäptatvaà tad-äloke ity anena darçitam | tathä ca räsa-léläyäà täm ädäyäntardhäya duùkhitä api täs tena nänusaàhitä | ittham eva géta-govinde [3.1] rädhäm ädäya hådaye tatyäja vraja-sundaréù ||25-26|| viçvanäthaù: näryäm ekasyäm atyanuraktatayä hetunä tyaktä anya-lalanä-viñayiëé spåhä yena iti spåhä-mätrasyaiva niñedhät lalanäntaräbhäva-pakño nirastaù ||25|| tad-äloke tasyä rädhäyä äloke sati | tad-upalakñaëatvät çravaëe smaraëe ca satéty arthaù | ata eka-patné-vrata-dharasya çré-rämasya sétäyäm änukülyaà sughaöam eva | asya punar bahu-vallabhasya tasyäm änukülyaà durghaöam api tad-itara-sarva-premavaté-vismäraka-tadéya-paramädbhuta-premätiçaya eva ghaöayatéti dyotayitvä räsa-niñöhäd apy änukülyäd etan-niñöhasyänukülyasya prema-mülakaù paramotkarño dhvanita iti | ata eva räsa-léläyäà täm ädäyäntardhäya duùkhitä apy anyäs tena duùkhitatvena nänusaàhitäù | ittham eva gétam [gé.go. 3.1] rädhäm ädäya hådaye tatyäja vraja-sundaréù ||26||

viñëudäsaù: na kim api ||25-26||

—o)0(o—

|| 1.27 ||

vaidagdhé-nikuramba-cumbita-dhiyaù saundarya-särojjvaläù käminyaù kati nädya vallava-pater dévyanti goñöhäntare |

rädhe puëyavaté-çikhä-maëir asi kñämodari tväà vinä preìkhanté na paräsu yan madhuripor dåñöätra dåñöir mayä ||27||

çré-jévaù: tad etad anusåtya svayam upaçlokayati vaidagdhéti | tad idaà våndävanam | tväà vinä tava virahe sati paräsu mura-ripor dåñöir mayä sadä tädåça-lélä-vanädhiñöhätryäpi preìkhanté prakåñöatayä calanté na dåñöä ||27|| viçvanäthaù: vaidagdhéti våndävanam | tväà vinä | tava virahe satéty arthaù | tena tat-smaraëa-vyaïjanayä tad-äloke iti lakñaëa-saìgatiù | preìkhanté calanté ||27|| viñëudäsaù: vaidagdhéti | kåñëe äsaktià sampädiné rädhäà prati våndoktiù | asamänordhva-saundarya-vaidagdhyädénäm nityäçrayatve’pi tasyäù kevalaà yat puëyavaté-çikhämaëitvenaiva kathanaà, tat tu tasyä vämyädy-udbhaväbhävärtham | tad-udbhave sati tu kåñëe tasyä äsakti-sampädanaà durghaöam iti | preìkhanté kuöilaà gacchanté | tathaivoktaà çré-jayadeva-caraëaiù—kaàsärir api saàsära-väsanäbaddha-çåìkhaläm [ìétaì 3.1] ity ädinä |

bhrüvallé-calanaiù kayäpi nayanonmeñaiù kayäpi smita- jyotsnävicchuritaiù kayäpi nibhåtaà sambhävitasyädhvani | garväd bheda-kåtävahela-vinaya-çré-bhäji rädhänane sätaìkänunayaà jayanti patitäù kaàsadviñaù dåñöayaù || [padyä. 259]

iti padyävalyäà umäpatidharoktyäpi | alaìkära-kaustubhe [5.52] ca

nänyasyäù sadanaà prayäti sa mayä samprärthyamäno’pi ca präyo me hådayaà dunoti lalite täsäà manas täpataù | äräme ramate mamaiva satataà mad-vartma saàvékñate svapne’pi pratikülatäà na gatavän kåñëaù satåñëo mayi || 27 ||

—o)0(o—

|| 1.28 ||

dhérodättänukülo, yathä—

kuvalaya-dåçaù saìketa-sthä dåg-aïcala-kauçalair manasija-kalä-näöé-prastävanäm abhitanvatäm |

na kila ghaöate rädhä-raìga-prasaìga-vidhäyitä vrata-vilasite çaithilyasya cchaöäpy agha-vidviñaù ||28||

çré-jévaù : pürvaà dhérodättädaya udähåtä eva, samprati tad-anusäreëa tat-tad-bhäva-miçrädén udäharati dhérodättänukülo yathety ädibhiù | tatra kuvalaya-dåça ity aträpi çré-rädhä-sakéhà prati våndä-vacanam | saìketasthäù çré-rädhikäbhisära-vartmani nänukuïjän saìketäspadékåtyädhitiñöhantyaù | näöé-çabdena näöya-prabandha-viçeñä näöikocyate | prastävanä-çabdena tu tad-artha-saìkñepa-vyaïjanä-mayo naöé-nirdiñöaù prathamo bhägaù | kià cätra na kila ghaöata iti sambhävanä-mätra-jïeya-bhävatvena tasya gambhératvam | gämbhéryäc ca tasyävaçyaka-kåtya-viçeña-vyäja-maya-säntvana-vacanenaiva krama-çastäs tyajati na tu rükña-mudrayeti präptatväd vinayitvam | tathäpi täs tatra nänä-bhaìgibhir vighnaà kurvatéù prati kopänudbhävanät kñantåtvam | yatas tä duùkhaà na präpnuvantv iti bhävanä-jäte’pi karuëatvam | spañöatayä tathokteù sudåòha-vratatvam | vinayitväd eva vyaktäd ätma-çläghitväbhävavattva-lakñaëam akatthanatvam | tathäpy antatas tu çré-rädhä-lakñaëa-parama-preyasé-läbhät garvo vartata eveti güòha-garvatvam | tatra vighna-çaìkayä jhaöiti gamanät vyaktaà susattva-bhåttvam iti dhérodättatvaà vyaktam | anukülatvaà ca tat-tat-sarva-parityäga-pürvaka-tad-atisaraëäà spañöam eva ||28|| viçvanäthaù : bhakti-rasämåta-sindhau dhérodättädaya udähåtä eva | samprati tad-bhäva-miçrän anukülädén udäharati dhérodätteti |

gambhéro vinayé kñantä karuëaù sudåòha-vrataù | akatthano güòha-garvo dhérodättaù susattva-bhåt || [bha.ra.si. 2.1.226]

ity evaà lakñaëo dhérodättaç cäsau anukülaç ceti saù kuvalayeti | rädhäm anusmarantaà çré-kåñëaà düräd älokya citräà prati lalitäyäù säçväsa-vacanam | näöé näöyam | prastävanä tad-arthaà saìkñepa-vyaïjanä-mayé prathamä pravåttiù | täm abhi çré-kåñëa-dåñöäbhimukhatayä tanvatäm | saìketasthäù çré-kåñëäbhimukha-vartma-nikaöa-stha-kuïjän saìketäspadé-kåtya tiñöhantyaù | prastävanäm iti | prastauter ëyantädyuöä | kandarpa-kalä-näöyaà mayä prastutékåtam ity ekaikaças täs taà jïäpayitvä tasmät svayam atra nåtya mäà ca nartayeti vyaïjanantv ity arthaù | atra çré-kåñëasya gämbhéryaà parama-caturäbhir api täbhis tac-citta-våttänavagähät | tväà kalä-näöya-raìga eva nartiñyämi kintu go-sambhälanaà sampraty agrataù pradeçe ävaçyakam | tasmät kñaëa-mätraà tatra mad-gamanam anumanyasva | iti pratyekaà täù prati dåg-aïcalenaiva jïäpanät | vinayitvam | tad api nänä-bhaìgibhir vighnam eva kurvatés täù prati kopänudbhavät kñantåtvam | täsäà sva-viraha-duùsaha-duùkhänusandhänät karuëatvam | rädhäyäm eva yo raìgas tadéya-kandarpa-kalä-näöya-sambandhé tatraiva prakåñöaà saìgaà nåtya-nartanäsabhyatva-lakñaëa-kåteñu äsaktià vidhätuà çélaà yasya tasya bhävas tat tä saiva vrataà tasya vilasite anuñöäna-viñaye çaithilyasya chaöäpi na ghaöate na sambhavatéti sudåòha-vratatvam | he çré-rädhe sarva-gopé-pratäraëa-paëòitas tvayy eväham anurägé iti täà prati sva-prema-vaçyatatvaysa akathanät akatthanatvam | mädåçaù premé sambhoga-saukhyavän saté-

vrata-dhvaàsy api sarva-dhärmika-çläghyo’nyo nästéti garvasyäprakaöanät güòha-garvatvam | agha-vidviña iti susattva-bhåttvam | anukülatvaà sarvatraiva spañöam eva ||28|| viñëudäsaù : dhérodättänuküla iti | tatra pürvoktaà dhérodätta-lakñaëam—

gambhéro vinayé kñantä karuëaù sudåòha-vrataù | akatthano güòha-garvo dhérodättaù susattva-bhåt || [bha.ra.si. 2.1.226] iti |

kuvalaya-dåça iti saìketa-sthaläà çré-rädhäà praty abhisarantaà çré-kåñëaà pathi sva-sva-saìketa-sthäbhir vraja-devébhir viracitäm apäìga-bhaìgéà vilokya täsäm anurodhät kåñëägamana-bädhäçaìkayä vimanaskäm iva viçäkhäà prati çré-lalitäyäù sa-yuktikäçväsa-vacanaà manasija-kalaiva näöé näöikä tasyäà prastävanaà tat-pratipädya-vastuno dväram | rädhä-raìgety ädinä tasyäà kåñëasyänukülatvaà vyaktam eva | atränukülyasya prädhänya-vivakñayä dhérodättokta-guëäù kärtsnyena nodähåtäù | kintu sudådha-vratatvaà tathä svaika-priyatva-buddhyä nänä-bhäva-prakäçinébhis täbhis tad-ekänukülya-niñöhasya çré-kåñëasya nayänavagähäd gämbhéryatvaà ceti guëa-dvayam eva vyaktam uktam | pürvaà tu kevala-dhéroddodähåtau sarva eva guëä darçitäù santi | tathä hi –

véraà-manya-mada-prahäri-hasitaà dhaureyam ärtoddhåtau nirvyüòha-vratam unnata-kñiti-dharoddhäreëa dhéräkåtim | mayy uccaiù kåta-kilbiñe’pi madhuraà stutyä muhur yantritaà prekñya tväà mama durvitarkya-hådayaà dhér géç ca na spandate || [bha.ra.si. 2.1.227] ||28||

—o)0(o—

|| 1.29 ||

dhéra-lalitänukülo, yathä—

gahanäd anurägataù pitåbhyäm

apanéta-vyavahära-kåtya-bhäraù | viharan saha rädhayä murärir

yamunä-küla-vanäny alaàcakära ||29||

çré-jévaù : gahaneti | nändémukhéà prati paurëamäsé-vacanam | gahanäd iti samyak paryälocayitum açakyatvät | gahanä karmaëo gatiù itivat | gahaëaà gahvare duùkhe vipine kalile’pi ca iti viçva-prakäçät | atra yamunä-küla-vanäny alaàcakäreti vidagdhatvaà nava-täruëyavattvaà ceti bodhitam | pürvatra vihära-çobhä-vaicitryäparatva-çobhätiçaya-dåñöyä tad-alaìkaraëäpatteù | viharann iti | parihäsa-rasasya kroòékåtatvät parihäsa-viçäradatvaà pitåbhyäà bhäräpanayanenaiva niçcintatvaà spañöam | ästäà tävat parama-svaira-lélatvenaiveti bhävaù | yatra pitåbhyäm anyaiù käryamäëaà gocäraëädikam api svaira-lélatvenaivävagamyate | na tv anyatraiva bhäratvena | tad uktaà—vraje vikréòator evaà gopäla-cchadma-mäyayä ity atra go-pälanam eva chadma vyäjo yasyäà tayä mäyayä

pratäraëa-çaktyä vraje vikréòator iti kréòaiväbhéñöaà gopälanaà tv anyathäpi syäd iti bhävaù | rädhayä saha viharann ity api vihäränavaccheda-präptyä preyasé-vaçatvaà ceti dhéra-lalitatvaà darçitam | aviccheda-vihäräd anukülatvam apéti dhéra-lalitänukülatvaà spañöam eva | tatra dhéra-lalita-lakñaëe präyaù-çabdas tasya bahir vyakté-karaëäbhäväd iti bhävaù ||29|| viçvanäthaù : gahanäd iti | nändémukhéà prati paurëamäsyä vacanam | gahanät nirvaktum açakyät |

vidagdho nava-täruëyaù parihäsa-viçäradaù | niçcinto dhéra-lalitaù syät präyaù preyasé-vaçaù || [bha.ra.si. 2.1.230] iti |

iti dhéra-lalita-lakñaëam | aträpanéteti niçcintatvam | viharann iti parasmaipada-prayogeëa preyasyänanda-däna-tätparyävagamät preyasé-vaçatvam | vartamäna-prayogeëa tayaiva saha vihäränavacchedät käntäntara-tyägät anukülatvam | vanänéti bahu-vacane ekatra vane vihåtya punar anyatra tirodhäya sthitvä taträpy anviñyantyä tayä svaà dåñöavatyä parihasantyä vihåtya punar anyaträpi tathä tathä viläsäviñkärät parihäsa-viçäradatvam | alaàcakärety alaà-padena vidagdhatvaà vaidagdhya-maya-vihärasyaiva tat-pradeça-säphalyäpädakatvät nava-täruëyaà tu sarvatraivänusyütam ||29|| viñëudäsaù : dhéra-lalitänuküla iti | dhéra-lalitasya lakñaëaà—

vidagdho nava-täruëyaù parihäsa-viçäradaù | niçcinto dhéra-lalitaù syät präyaù preyasé-vaçaù || [bha.ra.si. 2.1.230] iti |

gahanäd iti çré-rädhä-kåñëayoù svaira-lélä-mädhuryänubhavena håñöa-mänasä våndä nändémukhéà prati präha gahanät parama-rahasyatvena itara-janair duravagähät | rädhayeti tasyäà kåñëasyänukülatvaà spañöam eva | aträpi pürva-rétyä kevala-niçcintatvaà kathitam | pürvaà tu lakñaëoktäù sarva eva guëäù kathitäç ca santi | yathä—

väcä sücita-çarvaré-rati-kalä-prägalbhyayä rädhikäà vréòä-kuïcita-locanäà viracayann agre sakhénäm asau | tad-vakño-ruha-citra-keli-makaré-päëòitya-päraà gataù kaiçoraà saphalé-karoti kalayan kuïje vihäraà hariù || [bha.ra.si. 2.1.231] iti |

vidagdha-mädhave—

kaöhorä bhava mådvé vä präëäs tvam asi rädhike | asti nänyä cakorasya candralekhäà vinä gatiù || [vi.mä. 5.31]

tatraiva—

smara-kréòä-lubdhaù paçupa-ramaëéñu sphuöam ahaà tathäpy akñëor vartis tvam asi mama divyäïjana-mayé | tapädyäù kià bhåìgaù påthulaà rtu-lakñmér na bhajate rasolläsäd enaà tad api hi madhu-çrér madayati || [vi.mä. 5.33] ||29||

—o)0(o—

|| 1.30 ||

dhéra-çäntänukülo, yathä—

vradhnopästi-vidhau tava praëayitäpüreëa veçaà gate kñmä-devasya kathaà guëo’py agharipau dräg adya saàcakrame

buddhiù paçya viveka-kauçalavaté dåñöiù kñamodgäriëé väg etasya mågäkñi rüòha-vinayä mürtiç ca dhérojjvalä ||30||

çré-jévaù : vradhneti | dhéra-çäntänukülatvam atra spañöam eva | vradhnaù süryaù | etad-upäsanä lélä çré-rädhäyäù | candrävalyäs tu caëòikopäsanä-rüpeti paramparopadeça-labdham | evam uttaraträpi jïeyam ||30|| viçvanäthaù : dhéra-çänteti | tal-lakñaëam—

çama-prakåtikaù kleça-sahanaç ca vivecakaù | vinayädi-guëopeto dhéra-çänta udéryate || [bha.ra.si. 2.1.233] iti |

vradhneti | jaöilä-saànidhäv api rädhä-karëe viçäkhoktiù | vradhnaù süryaù | tava praëayitäpüreëety ädinä guru-jana-saànihitäyä api tava tyägäçaktes tvan-mätraika-gatäv asminn anyälakñitam | kiàcid apäìgämåtam arpayeti dhvaniù | tena cänukülatvaà vyaktam | buddhiù paçyeti vivecakatvam | dåñöiù kñamodgäriëéti kleça-sahatvam | sväbhävika-cäïcalya-tyäga evätra kleçaù | räga iti vinayitvaà mürtiç ca | dhéreti çama-prakåtikatvam | atra tasyätmäräma-çikhämaëitvaà vraja-premëä yan nihnutam asti tad evätra prakåti-çabdena väcyam | atra kñmädevasya kathaà guëa iti tenägharipur ayam adya bgharipur ayam adya brähmaëa iva dåçyate tataç copamäyäà satyäà çänta-çåìgära-rasayor aìgäìgibhävo na viruddhyate | yad uktaà—sämyena vacane’pi ceti pürva-grantha eva ||30|| viñëudäsaù : dhéra-çäntänuküla iti | dhéra-çäntasya lakñaëaà yathä tatraiva—

çama-prakåtikaù kleça-sahanaç ca vivecakaù | vinayädi-guëopeto dhéra-çänta udéryate || [bha.ra.si. 2.1.233] iti |

vradhneti kadäcid gurv-ädeù suñöhu nirbandha-vaçäd alabdha-rahaù-kåñëa-saìgäyäù çré-rädhäyä utkaëöhodrekaà pratyakñaà kayäcid amitärthayä dütyä sürya-püjä-miñataù rädhä-sadmani präpitaà vipra-veça-güòhaù çré-kåñëaà dåñöä viçäkhä çré-rädhikäà prati sa-camatkära-m äha | vradhnaù süryas tasyopästi-vidhau upäsanä-vidhäne nimitte tava praëayitä-püreëa hetunä, kñmä-devasya viprasya | saïcakrame saïcacära | dhéra-çäntoktäù sarva eva guëäù kathitäù | tatra buddhir ity ädinä vivecakatvaà dåñöir ity ädinä kleça-sahanatvam | väg ity ädinä vinayitvam | mürtir ity ädinä çama-prakåtikatvam | anukülaà tu spañöam eva | sarvä vraja-sundaréù santyajya vipra-veçenäpi çré-rädhä-saìgaika-lälasatvät | pürvam api rasämåta-sindhau, yathä—

vinaya-madhura-mürtir manthara-snigdha-täro

vacana-paöima-bhaìgé-sücitäçeña-nétiù | abhidadhad iha dharmaà dharma-putropakaëöhe dvija-patir iva säkñät prekñyate kaàsa-vairé || [bha.ra.si. 2.1.234] iti ||30||

—o)0(o—

|| 1.31 ||

dhéroddhatänukülo, yathä—

satyaà me parihåtya tävaka-sakhéà premävadätaà mano

nänyasmin pramadäjane kñaëam api svapne’pi saìkalpate | sära-grähiëi gauri sad-guëa-gurau mukta-vyalékodyame

mudräà kià nu mayi vyanakñi lalite güòhäbhyasüyä-mayém ||31|| çré-jévaù : satyaà me iti | he gauri vyalékam apriyaà tatra mudräà kià nv ity ädinä mätsaryavattvaà roñaëatvaà ca | sära-grähiëi sarva-sad-guëa-gurau mukta-vyalékodyame mayéti ahaìkäritvaà vikatthanatvaà ca | satyaà me ity ädinä svadharma-gopana-vacasä mäyävitvam | tena kvacit skhalana-vyaïjakena calatvam iti dhéroddhatatvam | tatränukülatvaà ca | kvacic ca tad-aparädha-bhaïjanäya vaiyagryälakñyate ||31|| viçvanäthaù : dhéroddhatteti | tal-lakñaëam—

mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù | vikatthanaç ca vidvadbhir dhéroddhata udähåtaù || [bha.ra.si. 2.1.236] iti |

satyam iti | kåñëäbhisära-märga-sthänäà gopénäà svämi-yogän tena kåñëena ca dåg-antädyair måñäkåta-tat-tad-äçväsän düräd eva dåñöavatéà tasya rädhikaikatäna-cetastvaà jïätväpi vämya-vaçät bho vraja-nagaré-nägara ! sämprataà mat-sakhéà sukhayitvä adya vartma-tyaktäù pratiçruta-sva-viläsäù käminyo’pi kñaëänantaraà tvayä samädheyä iti nayana-vadana-grévädi-bhaìgyaiva bruväëäà lalitäà prati tad-vacanam | atra satyam ity ädinä saìkalpata ity antena anukülatvam | sära-grähiëi sad-guëa-guräv ity äbhyäà ahaìkäritvaà vikatthanaà ca | mukteti vyalékam tvad-apriyaà tasyodyamo’pi mayä muktaù pathi pathi täç cakñuñäpi na dåñöäs tad api tvaà mayi mithyä-doñam äropayaséti mäyävitvaà roñaëatvaà ca | mudräà kià nv ity ädinä mätsaryavattvaà vyaktam ||31|| viñëudäsaù : dhéroddhatänuküla iti | tatra dhérodhattasya lakñaëam, yathä tatraiva—

mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù | vikatthanaç ca vidvadbhir dhéroddhata udähåtaù || [bha.ra.si. 2.1.236] iti |

satyam iti kadäcid uparodha-vaçät kayäpy anya-vraja-sundaryä saha kåñëaù kréòäà kåtvä prätar dhérauddhatyam avalambya mäninéà çré-rädhäà prasädayituà prathamatas tad-vayasyä-våndä-mukhyäà lalitäà pratyuväca—satyaà çapathaù | premëä avadätaà nirmalam |

muktas tyaktaù vyalékasyäparädhasya udyamo’pi yena tasmin mayi | abhyasüyä doñäropas tat-pracüräà mudräm äkäraà kià nu kathaà nu vyanakñi prakaöayasi | atra mätsaryaà vinä dhéroddhata-lakñaëoktäù sarva eva guëä darçitäù | tatra sad-guëa-guräv ity aträhaìkäritvam | mukta-vyalékodyama ity aträpi çläghayä vikatthanatvaà, rasa-puñöy-arthaà kadäcid anyäsu gopéñv api rateù prasaìgät vyalékäcaraëe’py evaà kapaöa-cäturé-racanän mäyävitvaà, mudräm ity ädibhiù säöopa-vacanät roñaëatvaà caïcalatvaà ca sücitam | satyam ity ädya-padyärdhe çré-rädhäyäà tasyänukülatvaà vyaktam eva pürvam api rasämåta-sindhau, yathä—

äù päpin yavanendra dardura punar vyäghuöya sadyas tvayä väsaù kutracid andha-küpa-kuhara-kroòe’dya nirméyatäm | helottänita-dåñöi-mätra-bhasita-brahmäëòäëòaù puro jägarmi tvad-upagrahäya bhujagaù kåñëo’tra kåñëäbhidhaù ||

[bha.ra.si. 2.1.237] iti ||31||

—o)0(o—

|| 1.32-33 ||

atha dakñiëaù— yo gauravaà bhayaà prema däkñiëyaà pürva-yoñiti |

na muïcaty anya-citto’pi jïeyo’sau khalu dakñinaù ||32||

yathä— tathyaà candrävali kathayasi prekñyate na vyalékaà

svapne’py asya tvayi madhubhidaù prema-çuddhäntarasya | çrutvä jalpaà piçuna-manasäà tad-viruddhaà sakhénäà

yuktaù kartuà sakhi sa-vinaye nätra viçrambha-bhaìgaù ||33||

çré-jévaù: atha prathame dakñiëa-lakñaëe tad idaà vicäryate dakñiëe saralodärau ity amara-koçät dakñiëas tävat saralaù | sa ca pürva-granthe sauçélya-saumya-carito dakñiëaù kértyate budhaiù [bha.ra.si. 2.1.137] iti viçiñya lakñitaù | sauçélyena sukha-bhäva-rüpeëa mano-dharmeëa saumyaà sukomalaà caritaà dehädi-ceñöä yasya sa ity arthaù | atra tu rase tam api viçiñya lakñayati yo gauravam iti | yaù khalu anya-citto’pi pürva-yoñiti gauravädikaà na muïcati sa dakñiëo jïeya ity anvayaù | atra yo gauravaà bhayaà premeti sauçélyam eva viçiñya darçitam | däkñiëyaà ca viçiñöasya pürva-granthokta-sämänya-lakñaëäàçasya viçeña-lakñaëe’py apekñaëéyatväd atra saumya-caritatvam eva vaktavyam | tac ca mano-dharmasya gauraväder anurüpam eva, na tu lakñyaà dakñiëatvam | lakñaëäàç-pürëa-lakñaëayor ekatvänupapatteù sati caikatve paunaruktyasya vaiyarthyäpatteç ca | tataç cäyam arthaù | yaù khalu anyasyäà parama-sad-guëäyäà kasyäàcit tadéya-räga-viçeñeëa paçcät baddha-citto’pi pürva-yoñiti gaurava-miçreëa premëä santata-kåta-bhajanäyäà kasyäàcid itarasyäà na tv anyasyäm iva çuddha-räga-viçeñeëätéva ramayantyäà gauravänusäri gauravam ädaraà tathä bhayaà prema-ratyäs tasyäù svahetuka-prema-bhaìgenäniñöäçaìkäà tathä prema tad-duùkhäçaìkayä pradhänaà sneha-lakñaëaà sneha-lakñaëatayä däkñiëyaà däkñiëya-

çabdokta-saumya-caritatvaà ca na muïcati so’sau dakñiëa iti | devé rukmiëé | rukmiëé dväravatyäà tu iti puräëa-prasiddha-vacanät ||32-33|| viçvanäthaù : pürva-yoñiti prathamaà yasyäm äsakti-prasakté abhütäà tasyäm | anya-cittaù anyasyäà tad-uttara-käla-präptäyäà navénäyäà cittaà yasyeti tatraiväsakty-ädhikyaà sücitam ||32|| tathyam iti | nändémukhé-väkyaà tvaà satyaà brüñe | kià tv atyäkñepa-labdham | vyalékam apriyam | aparädha ity arthaù | tatra hetuù premeti | çuddhäntareëa däkñiëyam | sa-vinaye iti gauravam | vinaya-käraëatvena bhayaà ca ||33|| viñëudäsaù: yo gauravam iti | däkñiëyaà säralyam ||32|| sakhé-mukhät kåñëa-kåtäparädhaà çrutvä gåhétamänäà candrävaléà prasädayituà tat-sannidhim ägatä gäré prathamatas tasyä mukhata eva kåñëasyätikramodrekaà çrutvä tad-anumodana-bhaìgyä kåñëasya nirdoñatäm äpädayanté täà prati sasäram upadiçati tathyaà satyam iti prathamata eva tasyä vacanänumodanaà vakñyamäëa-nija-nivedane tasyä viçväsotpädanärtham | vyalékam apriyam aparädha ity arthaù | vyalékam apriya-kärya-vailakñeñv api iti viçvaù | atra hetuù premeti | anena prema vyaktam evoktaà, çuddhäntaratvena däkñiëyaà ca | dakñiëe saralodärau iti koñät | tat tasmä piçuna-manasäà khala-buddhénäm | sa-vinaye ity anena gauravatvaà vyaktam | niraparädhino’pi tasyaitädåça-vinayitväd bhayaà ca | viçrambha-bhaìgaù praëaya-tyägaù | amarau ca—

kaöhina-hådaye muïca bhräntià vyaléka-kathäçritäà piçuna-vacanair dukhaà netuà na yuktam imaà janam | kim idam athavä satyaà mugdhe tvayä hi viniçcitaà yad abhirucitaà tan me kåtvä priye sukham äsyatäm || [ämaru 53] ||33||

—o)0(o—

|| 1.34-35 ||

yad vä—

näyikäsv apy anekäsu tulyo dakñiëa ucyate ||34||

yathä daça-rüpake (2.7f)1

snätä tiñöhati kuntaleçvara-sutä väro’ìga-räja-svasur dyüte rätrir iyaà jitä kamalayä devé prasädyädya ca | ity antaù-pura-sundaréù prati mayä vijïäya vijïäpite

devenäpratipatti-müòha-manasä dviträù sthitaà näòikäù ||35||

1 Credited there to Bhoja. Comment: ity ädäv apakñapätena sarvanäyikäsu pratipatty-upanibandhanät |

çré-jévaù: vipriyaà yad yad vakti tasya tasya viruddham | aparädhaù anyam anyam apy atikramaù | kià tv ete påthag eva lakñaëe darçyate ||34-35|| viçvanäthaù : snätety antaù-pura-cäriëyä dütyäù kasyäçcit sva-sakhéà praty uktiù | snäteti | adya tasyä aìga-saìge dharma-çästram eva vidhäyakam iti bhävaù | aìga-räjasya svasur vära iti | atravyävahäriké nétir eva vidhäyiketi bhävaù | dyüte iti | sä kamalä tväm adya kathaà häsyatéti bhävaù | devé rukmiëé prasädayitum arheti | atra tvat-premaiva prayojakam iti bhävaù | iti vijïäya sarvam aucityaà jïätvaiva | he dväravaté-nätha ! antaù-puraù-sundaréù prati avadhehéti mayä vijïäpite sati devena tena apratipattiù samädhänäsämarthyaà tayä müòhaà mugdhaà mano yasya teneti täsu catasåñu prema-täratmyäbhävaù sücitaù ||34-35|| viñëudäsaù: sva-matena dakñiëa-näyakam udähåtya matäntareëäpi tam udäharati yad veti ||34|| snäteti çré-kåñëasya tadänéntana-våttaà jijïäsunoddhavena preñitasya sauvidalla-pravarasya taà prati kathanam | snätä åtu-snänavaté | rätrir iyaà jitety aträbändhavya-vaiçiñöyät tvayä saha vihäräyeti güòho’rthaù | tad-anuktis tu tat-puras tad-vidhänäà lajjayä tathaivaucityät | devé satyabhämä | ity evam | antaù-pura-sundaréù pratéti lakñaëettham-bhütäkhyänety ädinä karma-pravacanéya-yoge dvitéyä | vijïäpite arthät deve | pratipattiù jïänaà vicäraù | tat-kälocita-nija-kartavyatä-niçcaya iti yävat | tad-abhävena müòhaà kuëöhaà mano yasya tena | dve vä tisro vä dviträù näòikäù ghaöikäù kälädhvanoù ity ädinä dvitéyä ||35||

—o)0(o—

|| 1.36 || yathä vä—

padmä dåg-bhaìgir alaà kalayati kamalä jåmbhate säìga-bhaìgaà

tärä dor-mülam alpaà prathayati kurute karëa-kaëòüà sukeçé | çaivyä névyäà vidhatte karam iti yugapan mädhavaù preyasébhir

bhävenähüyamäno bahu-çikhara-manäù paçya kuëöho’yam äste ||36|| çré-jévaù: na vyäkhyätam ||36|| viçvanäthaù: dakñiëasya dvitéye lakñaëe dvärakä-gata-tat-preyaséñv apy udäharaëaà devé-çabdokta-çré-rukmiëé-saìgamayya aparituñyann äha yathä veti | padmeti | padmädayaù präyaù samä eva samäsv eva präyeëa däkñiëya-sambhavät | bahu-çikhara-manä anekägra-cittaù ||36|| viñëudäsaù: vraja-sambandhaà vinä kaver aparitoñäd udäharaëäntaram äha yathä veti | padmeti | aparähne våndävanäd vrajaà praviçati çré-kåñëe padmädénäà sväbhiyogätiçayena stabdha-mänasam iva çré-kåñëaà vitarkya våndä kundalatäà praty äha yugapad eka-käla eva sarväbhir ähvänäd iti kåtyatva-cintayä bahu-çikharaà bahv-agraà mano yasya saù | kuëöho mandaù kriyäsu yaù ity amaraù | alaìkära-kaustubhe ca—

çyämäìke caraëau kaloru-phalake çérñaà surekhäìgulau keçäàç cämara-cälikä-bhuja-taöe dåñöià priyoktau çrutim | tämbülärpaëikä-kare kara-puöéà kastürikärasy uraç candrä-vakñasi påñöham arpayad aho nidräti nélaà mahaù || [a.kau. 5.103] ||36||

—o)0(o—

|| 1.37-38 ||

çaöhaù—

priyaà vyakti puro’nyatra vipriyaà kurute bhåçam | nigüòham aparädhaà ca çaöho’yaà kathito budhaiù ||37||

yathä—

svapne vyalékaà vanamälinoktaà päléty upäkarëya vivarëa-vakträ |

çyämä viniùçvasya madhu-triyämäà sahasra-yämäm iva sä vyanaiñét ||38||

çré-jévaù: tatra vipriyatvodäharaëaà svapana iti | tatra bhavatéà vinä mama svapne’pi anyasyäù sphürtir nästéti tena svayam uktam äséd iti jïeyam ||37-38|| viçvanäthaù: priyaà vakti puro’nyatreti | atra vipriyäparädhayor aikyät paunaruktaà syäd iti na mantavyam | vyävahärikasyäparädhasya düra-dåñöa-janakatväbhäväd aihikasyäbhépsitasya vyavahära-mätrasya vighätitvam evärthaù | tac cäparädhasya tad-viñayébhütatvena jïätatve eva bhaven näjïätatva iti | ataù parokña-kåtasyäpriyasya vipriya-çabda-väcyatvaà tasyaiva jïätatve aparädhatvam iti udäharaëe vyakté-bhaviñyati ||37|| svapna iti | çyämä-sakhyä nändémukhéà praty uktiù | atra svapne vyalékam uktam ity anena jägare tu tväà vinä asyäù kadäpi na hådaye dadhäméti tenoktam iti gamyate | tac ca puraù priya-väditvam ekaà çaöha-lakñaëaà tataç ca prasäditäyäù çyämäyäù saìkérëa-sambhogänte nidräëasya tasya pälyä saha sväpnaù sambhogaù sa ca çyämäyäù parokña iti anyatra vipriya-käritvaà dvitéyam | he päléti taj-jïäpakena svapnäyitena tasyaiva vipriyasya jïätatvenäparädhatväd aparädha-käritvaà tasya nigüòhatvaà he päléti mätroktyä ühyamänatvät ||38|| viñëudäsaù: svapne vyalékam iti kadäcidv vasanta-niçi sväìke suptasya kåñëasya gotra-skhalanam äkarëya khinnäyäù çyämäyäù suñöhu érñyayä manaù-klänti-bharaà tasyä eva käcit sakhé käïcit sva-sakhéà prati kathayati päléti | vyalékam apriyam | madhu-triyämäà vasanta-käléna-rätrià vyanaiñét yäpayämäsa | sä çyämä | atra tvayä saha suptasyäpi pälyä eva svapne’pi näma-smaraëät parokña-vipriya-käritvaà tasya spañöam eva ||37-38||

—o)0(o—

|| 1.39 ||

yathä vä— talpitena tapanéya-käntinä

kåñëa kuïja-kuhare’dya väsasä | abhyadhyäyi tava nirvyalékatä

muïca säma-paöalépaöiñöhatäm ||39||

çré-jévaù: aparädham udäharati talpiteneti ||39|| viçvanäthaù: atra priyokti-vipriya-käritve gamyamäne eva na spañöaà sthüla-dhér budhyate ity atra äha yathä veti | talpiteneti | padmä-väkyam | talép-kåteneti tasya väsasya aïjanädi-raïjitatva-mlänatväbhyäà nirvalékatä niraparädhatvam iti viparéta-lakñaëayä aparädha-käritvaà tena ca parokña-vipriya-käritvaà muïca | sämeti puraù priya-väditvam | na cänyäparädhänyathänupapattyaiva parokña-vipriya-käritvaà setsyati lakñaëe kià tasya påthag-upädäneneti väcyam | vipriyäcaraëaà vinäpi kåtrima-gotra-skhalanotthasyäpy aparädhasya vidagdha-mädhava-saptamäìke dåñöatväd iti ||39|| viñëudäsaù: pürvodäharaëe svapna-lapitena sandehäpätät kapaöam eva parokña-vipriya-käritäà tasya darçayati yathä veti | talpiteneti kadäcit çré-rädhayä saha kréòitvä prätaç candrävalé-sannidhim ägatya nänä-cäturé-grathita-vyäjoktibhiù sväparädhaà prakaöam apy apalapantaà çré-kåñëaà prati padmä säsüyam äha talpitena talpé-kåtena | tapanéyaà suvarëam | abhyadhäyi uktä | säma-paöalé priya-väkya-samühas tasyäà paöiñöhatäà cäturyätiçayam | lalita-mädhave ca—

sundaräìgi bhavadéya-mandire medure mad-urasi srajaà vinä | tathyam eva bhavituà na kalpate kaustubhena sahaväsiné parä || [la.mä. 8.3]

tatraiva— tapasvinéà dhyäna-paräà samékñituà kåta-vrataù sämpratam asmi käm api | ahnäya tatränumati-pradänataù satyänvitaà kuìkuma-gauri mäà kuru || [la.mä. 8.7]

tatraiva— satyäkhyasya vilokäya lokasyätma-bhuvärthitaù | pratiñöhäsurahaà devi tatränujïä vidhéyatäm || [la.mä. 9.8]

alaìkära-kaustubhe—

ekatraiva kåtäsane nija-nijair älé-janaiù kutracit kréòä-kuïja-gåhäìgane vyavahito düreëa dåñövä priye | vaàçé-küjita-sücitätinibhåtaà candrävaléà lambhayan

saìketaà tarasä rasäd abhisaran rädhäà hariù pätu vaù || [a.kau. 5.55] ||39||

—o)0(o—

|| 1.40-41 ||

atha dhåñöaù— abhivyaktänya-taruëé-bhoga-lakñmäpi nirbhayaù |

mithyä-vacana-dakñaç ca dhåñöo’yaà khalu kathyate ||40|| yathä—

nakhäìkä na çyäme ghana-ghusåëa-rekhä-tatir iyaà na läkñäntaù-krure paricinu girer gairikam idam |

dhiyaà dhatse citraà vata måga-made’py aïjanatayä taruëyäs te dåñöiù kim iva viparéta-sthitir abhüt ||41||

çré-jévaù : nakhäìkä iti | yadyapi tac chré-vigrahe kñata-rüpäs tena sambhavanti yat te sujäta iti dåñöyä täs tatra tän närpayanti ca | kià tu komala-mudrayä nakhädinä sa-parihäsaà tad-gätraà spåçanti mätraà tathäpi ye tad-äbhäñäù kecid varëä udayante te ca pratinäyakäbhis tädåçatayä na manyante tad-dåñöyä ca kavibhir varëyate iti jïeyam ||40-41|| viçvanäthaù : nakhäìketi | khaëòitäà çyämäà prati çré-kåñëasyoktiù | mågamadety äghräyamäëät sugandhi-çilä-khaëòät kastüré mad-adhare lagneti ||40-41|| viñëudäsaù : nakhäìketi | pürvavat kayäcid vraja-devyä saha vihäraà kåtvä prätaù çyämäyäù savidham upetya çré-kåñëaù sva-tanau tat-tat-sambhoga-cihnaà vyaktam api tayohyamänam api dhärñöyair bhaìgékåtya vyäjatas tat-tad-ühanaà pratyäkhyäya anyathaiva tat tat sambhävayati | ghusåëaà kuìkumaà läkñä yävakaù | läkñä räkñä jatu klébe yävolakto drumämayaù ity amaraù | he antaù-krüre ! mågamade kastüryäà | bata äçcarye | atra taruëyäs te dåñöir iti sopahäsoktir api dhåñöatvam eva puñëäti | anyathä dhåñöatvaà vinä tadänéà tädåg ukter anaucityät | vidagdha-mädhave ca—

tasya ñoòaça-kalasya ñoòaçi vallabhä sphurati yä nabhas-tale | rädhayä suvadane kathaà tayä saìgatir bhuvi mamädya saàbhavet || [vi.mä. 4.11]

tatraiva—

aratià mama niçi paçyan aklämyan näga-keçaro’py asakåt | vigalan-madhubhiù kusumair ebhir netrair ivodasraiù || [vi.mä. 4.30]

amarau ca—

tasyäù sändra-vilepana-stana-taöa-praçleña-mudräìkitaà kià vakñaç caraëänativyatikara-vyäjena gopäyyate | ity ukte kva tad ity udérya sahasä tat sampramärñöuà mayä säçliñöä rabhasena tat-sukha-vaçät tanvyäpi tad vismåtam || [ämaru 22]

alaìkära-kaustubhe ca—

candrävaléti kapaöena nigadya rädhäà jätäparädha iva saìkucitaù sakhébhiù | santarjito’pi sa tayä çravaëotpalena santäòito’pi vijahäsa na sambibhäya || [a.kau. 5.54] ||40-41||

—o)0(o—

|| 1.42-43 ||

udättädyaiç catur-bhedais tribhiù pürëatamädibhiù |

caturviàçaty ätmä paty-ädi-yugmataù ||42|| näyakaù so’nukülädyaiù syät ñaëëavatidhoditaù |

nokto dhürtädi-bhedas tu muneù sammaty-abhävataù ||43|| çré-jévaù : udättädyair ity upapatitve pürëatamatvam eva patitve pürëataratvädi-dvayaà ca tatra tatra kenäpy aàçenonneyam ||42|| nokta iti | pürvoktät çaöhät dhürtasya bhedaù parärtha-grähaka-vaïcanädakña-vacanäditvena jïeyam ||43|| viçvanäthaù : udättädyair dhérodätta-dhéralalita-dhérodhatta-dhéraçäntaiù pürëatamädibhiù pürëatama-pürëas tribhir guëitair dvädaça ätmänaù svarüpäëi bhedä yasya saù | punaç ca paty-upapatibhyäà tatra pürëatamasya patitvopapatitve spañöe | pürëatarasya kubjyäyäm upapaititvaà bhäva-yogät tu sairindhré parakéyaiva saàmatety ukteù | rukmiëyäù patitvam |

präpya mathuräà puréà ramyäà sadä brahmädi-sevitam | çaìkha-cakra-gadä-çärìga-rakñitäà muñalädibhiù || yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù | rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù || [ìöü 2.35-36]

iti gopäla-täpany-ukteù | puräëäntare’pi mathurä-sthasyaiva kåñëasya rukmiëy-udväha-çravaëät uddhava-yäne narendra-kanyä udvähya [bhä.pu. 10.47.45] iti vraja-devy-ukteù | tathä pürëasyäpi rukmiëy-ädi-sarva-paööa-mahiñéñu patitvam | kubjädiñüpapatitvam | mathurä-stha-sarva-janänäm eva dvärakäà pratyänayanät tatra kubjädénäà sthitir nänupapannä ||42|| muner bharatasya ||43|| viñëudäsaù : näyaka-bhedän gaëayati udättädyair iti särdhena | udättädyair dhérodättädyaiù | pürëatamädibhiù pürëatama-pürëatara-pürëaiù | tal-tal-lakñäëaà coktaà pürva-rasämåta-sindhau yathä—

hariù pürëatamaù pürëataraù pürëa iti tridhä | çreñöha-madhyädibhiù çabdair näöye yaù paripaöhyate || prakäçitäkhila-guëaù småtaù pürëatamo budhaiù | asarva-vyaïjakaù pürëataraù pürëo’lpa-darçakaù || kåñëasya pürëatamatä vyaktäbhüd gokuläntare | pürëatä pürëataratä dvärakä-mathurädiñu || [bha.ra.si. 2.1.221-223] iti |

ädinä indraprastha-mithilädayaç ca gåhétäù | ñaëëavatidhä ñaëëavati-prakäro näyaka uditaù kathitaù | muner bharatasya ||42-43||

iti çré-çrémad-ujjvala-nélamaëau näyaka-bheda-prakaraëam |

||1||