�

Rad institucija u zaštiti od nasilja u porodici na području Pčinjskog okruga

Vranje, januar 20�0.

2

�

Predgovor Publikacija “Rad institucija u zaštiti od nasilja u porodici na području Pčinjskog okruga“ rezultat je pilot istraživanja koje je sprovedeno sa ciljem da se prikupljanjem i analizom podataka stekne opšti i preliminarni uvid u rad ustanova i organa sa teritorije Pčinjskog okruga koji su nadležni za pružanje podrške, pomoći i zaštite žrtvama nasilja u porodici i procesuiranju slučajeva nasilja u porodici. Sprovedeno istraživanje predstavlja prvo sagledavanje rezultata rada centara za socijalni rad, policije, opštinskih javnih tužilaštava, organa za prekršaje i parničnih i krivičnih sudova na području Pčinjskog okruga. Istraživanjem je obuhvaćen jednoipogodišnji period od januara do decembra 2008. godine i od januara do juna 2009. godine. Iako se radi o preliminarnom istraživanju, koje daje samo grubu sliku o radu nadležnih institucija sistema, saznanja stečena ovim istraživanjem mogu korisno poslužiti za dalje praćenje rada nadležnih institucija i sprovođenje širih i sveobuhvatnih istraživanja. Sprovođenje istraživanja deo je aktivnosti nevladine organizacije „Odbor za ljudska prava Vranje, S.O.S. telefon Vranje - za pomoć i podršku žrtvama porodičnog nasilja“, koja se od 2002. godine, aktivno bavi problemom nasilja u porodici, kao jednim od najrasprostranjenijih oblika rodno zasnovanog nasilja. Od osnivanja, SOS telefon je jedini vaninstitucionalni specijalistički servis pomoći i podrške žrtvama, pre svega ženama i deci, porodičnog nasilja u Pčinjskom okrugu. Konsultantkinje SOS telefona Vranje su do 2009. zabeležile preko 2.000 poziva. Od tog broja, oko �.800 su bili pozivi žena koje su trpele nasilje u porodici ili pokušavale da prekinu lanac ovog nasilja. Za osam godina rada, preko �.�00 žena je dobilo besplatnu pravnu pomoć, u čije ime je napisano oko 500 raznih dopisa, zahteva, urgencija nadležnim institucijama, a advokati su pripremili blizu 200 podnesaka i drugih pravnih dokumenata.

Brutalna ubistva članova porodice u 2008. godini na jugu Srbije, bila su jedan od povoda za ovo istraživanje. U ovim dramatičnim porodičnim događajima, četiri muškarca (sadašnji i bivši bračni partneri) ubili su, kuhinjskim noževima i pištoljima, pet žena i dva maloletna deteta.

Istraživanje ne bi moglo biti spovedeno da većina osoba koje rukovode institucijama čiji je rad analiziran nisu iskazale visok stepen kooperativnosti i spremnosti da pruže podatke iz službenih evidencija.

�

Uverene smo da je takav odnos rezultat visoke svesti o potrebi da se rad institucija učini transparentnim, kao i razumevanja samog značaja istraživanja ovakvog tipa, koja obezbeđuju uvid u funkcionisanje sistema zaštite od nasilja u porodici. Zbog takvog pristupa, izražavamo duboku zahvalnost ne samo rukovodstvu institucija, već i članicama/članovima „Odbora za ljudska prava Vranje“ i konsultantkinjama „SOS telefona Vranje“ koje/koji su neposredno radile/radili na prikupljanju podataka.

Sprovođenje istraživanja i objavljivanje publikacije finansijski su podržale Finska Ambasada i OAK Fondacija, čija je pomoć bila od neprocenljivog značaja.

Prof. Dr Nevena Petrušić

5

Odbor za ljudska prava Vranje - S.O.S. telefon Vranjeza pomoć i podršku žrtvama porodičnog nasilja

Suzana Antić Ristić, predsednica

Istraživanje posvećujemo ubijenim ženama i deci, žrtvama nasilja u porodici u 2008. godini u Pčinjskom okrugu.

Istraživanjem želimo da podstaknemo uspostavljanje koordinirane akcije institucija

u prevenciji i zaštiti žena od nasilja u porodici.

Glasno kažemo:

NASILJE NAD ŽENAMA JE DRUŠTVENI I DRŽAVNI PROBLEM!

NASILJE U PORODICI JE KRIVIČNO DELO!

Želimo da se zna:

(...) nju (ženu/žrtvu) ne kontroliše samo onaj koji je tuče, već je kontrolisana na svakom mestu u sistemu koji tada nastupa i koji ojačava njegovu (nasilnikovu) moć (...) Svaka osoba u sistemu ima mali, malecni zadatak – jedna odgovara na telefonski poziv, druga izlazi na lice mesta, treća istražuje, sledeća presuđuje. Ta tehnologija je takva da su svačije funkcije tako odvojene da niko nikada ni ne pogleda ceo slučaj.

Elen Pens

�

�

Preface Publication of “Functioning of institution in protection against violence in family in the region of Pcinja district “ is an outcome of the pilot research that was carried out with a goal of collecting and analyzing a data to gain general and preliminary insight in functioning of institutions and organs from the territory of Pcinja district, responsible for providing support, assistance, and protection to the victims of family (domestic) violence, and prosecution of the cases of violence in family. Research represented the very first observation of operational results of the centers for social work, police, municipal public attorneys’ offices, magistrates, and litigation and criminal courts at the territory of Pcinja district. Research covered one and a half year period from January to December 2008 and from January to June 2009. Despite the fact that was a preliminary research, which has presented only a raw depiction on operating of the responsible institution of the system, learned lessons from the research could be used beneficially for further monitoring of functioning of responsible institutions and implementation of more comprehensive and extensive researches.

Implementation of the research was a part of activities of non-governmental organization “Human Rights Committee Vranje, SOS phone line Vranje – for help and support to the victims of violence in family“(since 2002) that coped actively with issue of violence in family as a one of the most extensive form of a gender-based violence. Since its foundation, SOS phone line is the only out-of-institutional specialized service for help and support to the victims of family violence in Pcinja district – women and children primarily. Consultants of SOS phone line Vranje registered over two thousand calls during 2009. From the number, near �,800 were calls from women, suffered from violence in family or tried to interrupt a circle of the violence. In eight years of functioning, over �,�00 women have received free legal assistance, involving about 500 formal requests as appeals, pleas, requests of urgency for responsible institutions, while our lawyers have prepared near two hundred submissions and other legal documents. Brutal murders of the members of families of violators in Southern Serbia in 2008 were one of the causes for this research. Under extremely dramatic family circumstances, four men (actual or former marital partners) have murdered - using knives and guns - five women and two under aged children. Research could not to be implemented without high level of

8

cooperation and preparedness of officials from institutions, which work was analyzed, to provide data from their official evidences. We are confident that concern is a consequence of a high level of their awareness in necessity operation of institutions to make more transparent, so as understanding of the importance of research itself, which has provided an insight in functioning of the system of protection against violence in family. For their commitment, we express deep appreciation not only to officials from responsible institutions, but also to the members of “Human Rights Committee Vranje” and consultants of “SOS phone line Vranje“, who were directly engaged on data compilation. Implementation of the research and publishing of pub-lication was financially supported by Embassy and OAK Foun-dation, which assistance was of the invaluable importance.

Prof. Dr Nevena Petrusic

9

Human Rights Committee Vranje - SOS phone line Vranje for help and support to the victims of violence in family

Suzana Antic Ristic, a president

Research is dedicated to the memory of all murdered women and children, victims of violence in family in Pcinja District in 2008

With this research, we want to initialize establishing of coordinated action of institutions in prevention and protection of women against

violence in family.

We say loudly:

VIOLENCE AGAINST WOMEN IS SOCIAL AND STATE PROBLEM!

VIOLENCE IN FAMILY IS CRIMINAL ACT!

We want to be known:

(...) she (woman/victim) is not only controlled by the one who beats her, but she is controlled at every spot in the system that comes to scene and reinforces his (violator’s) power (...) Every person in the system has small, diminutive assignment – one responds to phone calls, other comes to “crime site”, third investigates, and another gives a judgment. That technology is like this that everybody’s functions are so separated that nobody ever takes a look at the case as a whole.

Elaine Pens

�0

��

Prof. dr Nevena PetrušićPravni fakultet Univerziteta u Nišu

RAD INSTITUCIJA U ZAŠTITI OD NASILJA U PORODICI NA PODRUČJU PČINJSKOG OKRUGA

�2

��

I TEORIJSKI I PRAVNI OKVIR ISTRAŽIVANJA

1. Nasilje u porodici – karakteristike i pristupi u sagledavanju

Nasilje u porodici� je univerzalni fenomen, koji prožima sva društva, sve kulture i sve regione sveta.2 Dosadašnjim istraživanjima utvrđeno je: da nasilje u porodici predstavlja model ponašanja, a ne izolovani incident,� da je porast nasilja u društvu� direktno povezan sa porastom nasilja u porodici; da su najčešće žrtve nasilja u porodici žene, deca i stare i nemoćne osobe; da osoba može biti izložena nasilju u porodici od najranijeg detinjstva do duboke starosti; da su posledice izloženosti nasilju brojne i da bitno utiču na mentalno zdravlje onih koji su mu neposredno izloženi, ali i onih koji ga posmatraju i da „količina“ nasilja doživljena u detinjstvu doprinosi razvoju i pribegavanju nasilju u međuljudskim odnosima u odraslom dobu života.5 Sve do kraja šezdesetih godina 20. veka dominiralo je shvatanje da je „dom čovekova tvrđava“, da je nasilje među članovima porodice privatna stvar i da konflikte unutar porodice treba da reše sami članovi porodice, ukoliko se ne radi o nanošenju težih povreda ili o lišenju života. Do preokreta u odnosu društva prema nasilju u porodici došlo

1 Opojmovnomodređenjunasiljauporodici,videti:KonstantinovićVilić,S.,Nikolić-Ristanović, V.: Kriminologija, SKC, 1998, str. 122; Konstantinović, V. S., Pravna zaštita odnasilja,Ženski istraživački centar za edukaciju i komunikaciju, Niš, 1999, str. 7. Lukić, M., Kriminološkaanalizanasiljauporodici,magistarska teza,Niš, 2003.Upokušajuda seobjasneuzrocinasiljauporodici,posebnopartnerskognasilja,nastalesubrojneteorije:teorijaomentalnojbolesti,teorijameđugeneracijskogprenosanasilja,teorijaociklusimanasilja,teorijabesa,teorijamoćiikontroleidr.(Videti:Razumevanjenasiljapremaženama,istraživanja,programidelovanjaiulogainstitucija,(ur.Ignjatović,T.),Autonomniženskicentar,Beograd,2002.itamonavedenuliteraturu). 2 Ouzrocimanasilja u porodici, detaljno:Nikolić Ristanović, V.,Nasilje nad ženamauuslovimarata iekonomskekrize,Sociološkipregled,3/1995.,str.409;NikolićRistanović,V.,KaobjašnjenjuiprevencijinasiljauporodiciuSrbiji:multivarijantnipristup,u:„Pravomprotivnasiljauporodici“,ŽIC,Niš,2002,str.9-15itamonavedenuliteraturu. 3Markus,I.,Tamnebrojke:istraživanjeokućnomnasiljuucentralnojiIstočnojEvropi,u:„Ženskapravaidruštvenatranzicija“,Centarzaženskestudije,istraživanjaikomunikaciju,Beograd,str.101 4Imajućiuviduučestalostnasiljauporodici,uliteraturisenavodidajeporodica,akoseizuzmupolicijaivojska,najnasilnijagrupaudruštvuidaosobaimavišešansidabudeubijenaipovređenauporodici,negoubilokojojdrugojdruštvenojsredini.(Galles,R.J.,IntimateViolenceinFamilies,ThousandOaks,London,NewDelhi:SagePublication,p.124). 5 Ajduković,M.,Određenje ioblicinasiljauobitelji,u:Nasiljenadženomuobitelji,Društvozapsihološkupomoć,Zagreb,2000,str.11.Galles,R.J., IntimateViolence inFamilies,ThousandOaks,London,NewDelhi:SagePublication,pp.24.

��

je,� zahvaljujući zalaganju za prava žrtava nasilja u porodici i lobiranju za uvođenje efikasnog mehanizma zaštite od nasilja u porodici. Savremeni pristup nasilju u porodici zasniva se na stavu da ono nije isključivo lični problem i individualna patologija, već društveni problem i socijalna patologija i da ima duboke korene u patrijarhalnoj strukturi društva.� Podaci o tome ko su dominantne žrtve nasilja u porodici potvrđuju stav da je fenomen nasilja u porodici omogućen rodnom diskriminacijom i nedostatkom društvene odgovornosti za nasilje nad onima koji nemaju moć, niti sposobnost da mu se odupru.8 Zbog toga se nasilje u porodici sagledava kao nasilje zasnovano na rodnoj određenosti, a argumenti kojima se traži njegovo sprečavanje temelje se na postulatima u domenu zaštite ljudskih prava i na principu zabrane diskriminacije. Na međunarodnom planu nasilje u porodici smatra se nedopuštenim i društveno opasnim ponašanjem kojim se krše osnovna ljudska prava. Na nivou UN i Saveta Evrope i drugih međunarodnih organizacija usvojeno je nekoliko dokumenata9 kojima se nasilje u porodici osuđuje i ustanovljavaju mehanizmi i standardi u sprečavanju ove pojave. Kao posebno važne, izdvajaju se: Konvencija UN o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena od �9�9. god.,�0 Deklaracija o eliminaciji nasilja prema ženama od �99�. god.,�� Pekinška deklaracija i Platforma za akciju od �995. god.,�2 Deklaracija o politici suprotstavljanja nasilju

6Ključnuuloguodigraojefeminističkipokret.Otome,detaljno:Mršević,Z.,Pravniaspektistrukturalnihuzrokanasilja,u:„Pravomprotivnasiljauporodici“,ŽIC,Niš,2002,str.38-42.

7KonstantinovićVilić,S.,Petrušić,N.,Stavovi o nasilju u porodici,u:„Društvenasvest,ljud-skapravaiaktivizamgrađanauJužnojiIstočnojSrbiji“,OGI,Niš,2005,str.135-141.

8Usvimdruštvimanasiljegravitirakapartnerusanajvećommoćiidogađaseuodnosimaukojimameđusubjektimapostojinajvećarazlikaumoći.(Videti:NikolićRistanović,V.,Ka objašnjenju i prevenciji nasilja u porodici u Srbiji:multivarijantnipristup,u:„Pravom protiv nasilja u porodici“,ZIC,Niš,2002.,str.7;Lukić,M.,Model zaštite od nasilja u porodici, Neka pozitivnopravna rešenja u svetu i kontraverze u njihovoj primeni,„Temida“,br.2/99,str.9).

9 Prevod najvažnijihmeđunarodnih dokumenata koji se odnose na nasilje u porodici,objavljen jeuknjizi:Nasilje nad ženama – prepreka razvoju, Međunarodni dokumenti,AŽC,Beo-grad,2005.Omeđunarodnimstandardimaudomenuzaštiteodnasiljauporodici,videtiu:Mršević,Z.,Ženska prava u međunarodnom pravu, III izmenjeno idopunjeno izdanje,Helsinškiparlamentgrađana, Udružene žene, Banja Luka, 2000; Nikolić Ristanović, V., Dokmanović, V.,Mđjunarodni standardi o nasilju u porodici i njihova primena na Zapadnom Balkanu,Beograd,2006).

10 Convention on the Elimination of All forms of Discrimination against Women(CEDOW),usvojenaodstraneUjedinjenihnacijaRezolucijom34/180od18.decembra1979.god.,stupilanasnagu3.septembra1981.god.Instrumenteoratifikacijiilipristupanjudeponovalesudosada94države,uključujućiiSFRJ(„Sl.listSFRJ–Međunarodniugovori“,11/81).

11 Declaration on the Elimination of Violence against Women, Rezolucija GeneralneskupštineUN48/104od20.decembra1993.god.

12 Beijing Declaration and Platform for Action, usvojena na IV svetskoj konferenciji oženamauPekingu,15.decembra1995.god.

�5

prema ženama u demokratskoj Evropi�� od �99�. god. i Preporuka Saveta Evrope �582(2002) Nasilje nad ženama u porodici od 2002. god. i dr.�� Nasilje je veoma rašireno u svim regionima sveta i njegove najšćešće žrtve su žene,�5 deca i stare i nemoćne osobe. Imajući u vidu učestalost nasilja u porodici, u literaturi se navodi da je porodica, ako se izuzmu policija i vojska, najnasilnija grupa u društvu i da osoba ima više šansi da bude ubijena i povređena u porodici, nego u bilo kojoj drugoj društvenoj sredini.�� Dosadašnja empirijska istraživanja fenomena porodičnog nasilja na teritoriji Srbije pokazala su: da je ovaj oblik nasilja u porastu, da su žrtve porodičnog nasilja najčešće žene i deca, da su porodice u kojima se nasilje ispoljava mesto u kome se ugrožavaju i krše elementarna ljudska prava, da su najčešći izvršioci nasilja bračni i vanbračni partneri, te da žrtve nasilja u porodici još uvek retko prijavljuju nasilje.��

13 Declaration on policies for combating violence against Women in a democratic Europe,usvojenanaTrećojEvropskojministarskoj konferencijio jednakostimuškaraca i žena,održanojuRimu21-22.oktobra1993.god.(Videtidetaljno:KonstantinovićVilić,S.,Petrušić,N.,Žunić,N.:Ev-ropski standardi o eliminaciji nasilja nad ženama, Zbornikradova„UsklađivanjepravaSRJugoslavijesapravomEvropskeunije“,CentarzapublikacijePravnogfakultetauNišu,Niš,1999,str.157-168).

14 Domestic violence against women,Recommendation1582(2002),usvojenaodstraneOdboraministara27.septembra2002.god.

15 PremapodacimaUN,17-38%svihženausvetupretrpelojefizičkonasiljeusvomživotuodstranebliskihmuškaraca,au60%svihslučajevaseksualnognasilja,izvršilacjemuškaosobaizneposredneblizinežrtve.Nacionalnaanketaonasiljunadženamasprovedena1998.godineuSADpokazalajedaje25%ženai8%muškaracafizičkiipsihičkizlostavljanoodstranesupruga,vanbračnogpartnerailimladića,odn.devojke,odn.ukupno1,5milionženai834.700muškaracagodišnjejesilovanoi/ilifizičkizlostavl-janoodstranepartnera/partnerke.UVelikojBritanijidešavasenajmanjepolamilionaslučajevanasiljauporodicigodišnje,au80%tihslučajevaradiseoženamažrtvama.21%ženabarjednomuživotubilesužrtvefizičkognasiljailipretnji.PremastatističkimpodacimavezanimzaubistvoženauEngleskojiVelsuzaperiod1986-1996.god.,uvećinislučajevaubistavažena,ubicajebiouporodičnojvezisažrtvom,ausvega15,5%ubistava,ubicaižrtvanisubiliniukakvojvezi.UNemačkojsvakačetvrtaženatrpifizičkoiliseksualnonasiljeodstranepartnera.(Videti:Inter-Balkan Conference on Legal Strategies to Combat Domestic Violence,Sofia,Bulgaria,1997;Logar,R.,Austrijski model intervencije u slučajevima nasilja u po-rodici,Evropskamrežaprotivnasiljanadženama,srpskiprevodAutonomniženskicentar,Beograd,2005,str.3;Nikolić-Ristanović,V.,Od žrtve do zatvorenice,ViktimološkodruštvoSrbije,Beograd,2000,str.17).

16 Galles,R.J.,Intimate Violence in Families,ThousandOaks,London,NewDelhi:SagePublica-tion,p.124.

17 Porodično nasilje u Srbiji,op.cit.,str.13.

��

2. Izgradnja sistema pravne zaštite od nasilja u porodici u Srbiji

Nasilje u porodici jedna je od onih socijalno-patoloških pojava koju je naše društvo decenijama marginalizovalo i ignorisalo. Patrijarhalna shvatanja o odnosu polova i roditeljstvu, koja su još uvek dominantna u našoj sredini, predstavljaju jedan od osnovnih razloga zbog kojih se porodično nasilje još uvek ne smatra ozbiljnim oblikom kriminaliteta, već uobičajenim i socijalno prihvatljivim oblikom ponašanja za koji se nalaze opravdanje i umanjuju negativne posledice koje ono izaziva.�8

Zahvaljujući, pre svega, dugogodišnjim nastojanjima ženskih nevladinih organizacija da porodično nasilje učine društveno vidljivim i njihovom sistematskom javnom zagovaranju i lobiranju za usvajanje odgovarajućih zakonskih rešenja, kao i političkoj volji države da u skladu sa međunarodnim standardima izgradi mehanizme za suzbijanje i zaštitu žrtava nasilja u porodici, u Srbiji je 2005. god. okončan proces izgradnje pravnih instrumenata za zaštitu od nasilja u porodici. Prvi korak učinjen je inkriminisanjem porodičnog nasilja kao posebnog krivičnog dela,�9 a usvajanjem Porodičnog zakona20 zaokružen je sistem pravne zaštite od nasilja u porodici regulisanjem porodičnopravnih mera zaštite. Time je na normativnom planu uspostavljen sistem pravne zaštite od nasilja u porodici, zasnovan na prožimanju preventivnih porodičnopravnih mera zaštite i mera krivičnopravne zaštite.2� Inkriminacija nasilja u porodici pretrpela je kasnije više izmena usvajanjem Krivičnog zakonika od 2005. godine22 i Zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika od 2009.2�

18 Detaljno:“Porodično nasilje u Srbiji”,V.NikolićRistanović, (ur.)VDS,„Prometej“,Beo-grad,2002;Lukić,M.,Jovanović,S.,Drugo je porodica,Nasilje u porodici – nasilje u prisustvu vlasti,Institutzakriminološkaisociološkaistraživanja,Beograd,2001.

19 Čl.118aZakonaoizmenamaidopunamaKrivičnogzakonaRepublikeSrbije(“Sl.glasnikRS”,br.85/2005).

20 Porodičnizakon,“Sl.glasnikRS”,18/2005od17.februara2005,(udaljemtekstu“PZ”).21 Ovajsistemucelinizasnovanjenarešenjimaponuđenimu“Modelupravnezaštiteod

nasiljauporodici”,kojijeizradilaRadnagrupaViktimološkogdruštvaSrbijeikojisupodržaleženskenevladineorganizacijeigrupeuRepubliciSrbiji“Modelpravnezaštiteodnasiljauporodici”izradilaje1998.godineRadnagrupaVDS.TekstModelaobjavljenjeu:Porodično nasilje u Srbiji,op.cit.,str.117-138.ZatakavpristupopredelilaseAustrijainjenmodelzaštiteodnasiljauporodiciposlužiojezaugledidrugimdržavama.(Videti:Logar,R.,op.cit.str.14-19).

22 “Sl.glasnikRS”,br.85/2005.(udaljemtekstu:KZ).23 “Sl.glasnikRS”,br.72/09.

��

3. Krivičnopravna zaštita od nasilja u porodici

U pozitivnom pravu Srbije krivično delo nasilja u porodici inkriminisano je Krivičnim zakonikom Republike Srbije, čije je donošenje rezultat sveukupne reforme krivičnog zakonodavstva i njegovog usklađivanja sa međunarodnim i evropskim standardima. Krivično delo nasilja u porodici predviđeno je u čl. �9�, u okviru Glave devetnaeste – „Krivična dela protiv braka i porodice“. Prema odredbi čl. �9�. st. �. KZ, krivično delo nasilje u porodici sastoji se u ugrožavanju spokojstva, telesnog integriteta ili duševnog stanja člana svoje porodice primenom nasilja, pretnjom da će se napasti na život ili telo, drskim ili bezobzirnim ponašanjem. U KZ prihvaćen je širi pojam radnje izvršenja ovog krivičnog dela i pojmom “ugrožavanje” obuhvaćeno je kako povređivanje tako i samo stvaranje konkretne opasnosti od primene nasilja ili pretnje za telesni integritet ili duševno stanje člana porodice. Stoga nanošenje lake telesne povrede ili psihičkih poremećaja žrtvi ne predstavlja elemenat bića ovog oblika krivičnog dela nasilja u porodici. Istovetna je situacija i u pogledu drugog oblika krivičnog dela nasilja u porodici iz čl. �9� st. 2. KZ; za postojanje ovog krivičnog dela bitno je da je izvršilac koristio oružje, opasno oruđe ili drugo sredstvo podobno da telo teško povredi ili zdravlje teško naruši i time stvorio konkretnu opasnost da do ovih povreda zaista i dođe. Za postojanje krivičnog dela nasilja u porodici nije relevantan kontinuitet u vršenju nasilja; dovoljno je da je radnja dela izvršena samo jednom. Saglasno tome, broj ponovljenih radnji može biti od značaja samo za odmeravanje kazne, a ne i za kvalifikaciju dela.2�

Odredbama čl. �9�. KZ RS predviđeno je pet oblika krivičnog dela nasilja u porodici.25 Radnja prvog oblika krivičnog dela sastoji se u ugrožavanju spokojstva, telesnog integriteta ili duševnog stanja člana porodice, kao i u drskom ili bezobzirnom ponašanju sa istim ciljem (čl. �9�. st. �. KZ RS). Posledica takve radnje je stvaranje opasnosti da će biti ugroženo spokojstvo, telesni ili duševni integritet člana svoje porodice. Ovom inkriminacijom pruža se zaštita članu porodice − žrtvi psihičkog nasilja i/ili fizičkog nasilja, koje može da ima za posledicu i laku telesnu povredu.

24 Radnjakrivičnogdelaizčl.194st.1KZizraženajeupotrebomtrajnogglagola.Međutim,sobziromnačl.112st.30.KZRSkojimjepropisano„Kadjeradnjakrivičnogdelaodređenatrajnimglagolomsmatrasedajedeloučinjeno,akojeradnjaizvršenajednomilivišeputa“.

25 Detaljno:KonstantinovićVilićS.,Petrušić,N., Krivično delo nasilja u porodici – aktuelna pravosudna praksa u Beogradu i Nišu,AŽC,ŽIC;Beograd,2007,str.12-16.

�8

Za ovaj oblik predviđena je kazna zatvora od tri meseca do tri godine. Drugi oblik krivičnog dela nasilja u porodici postoji ako je pri

izvršenju krivičnog dela nasilja u porodici korišćeno oružje, opasno oruđe ili sredstvo podobno da telo teško povredi ili zdravlje teško naruši (čl. �9�. st. 2. KZ). Posledica radnje izvršenja u ovom slučaju je takođe stvaranje opasnosti po telesni integritet ili duševno stanje člana porodice, ali može da bude nanošenje lake telesne povrede, koja dobija kvalifikaciju “opasne lake telesne povrede” jer je prilikom izvršenja dela korišćeno oružje ili oruđe ili drugo sredstvo podobno da telo teško povredi ili zdravlje teško naruši. Za ovaj oblik predviđeno je kažnjavanje zatvorom od šest meseci do pet godina.

Treći oblik krivičnog dela nasilja u porodici postoji u slučaju kada je izvršeno nasilje u porodici prouzrokovalo tešku telesnu povredu ili trajno i teško narušavanje zdravlja člana porodice ili je delo izvršeno prema maloletniku (čl. �9�. st. �. KZ). Radnja izvršenja ovog oblika krivičnog dela ista je kao kod prva dva oblika, ali se posledice razlikuju. Posledica dela nije samo stvaranje opasnosti da će biti povređen telesni integritet ili narušeno duševno zdravlje, već da je zaista nastupila teška telesna povreda ili teško narušavanje zdravlja člana porodice. Ispoljavanje kvalifikovanog oblika nasilja u porodici iz čl. �9�. st. �. KZ postoji u slučaju kada je pasivni subjekt izvršenja dela maloletno lice. Za treći oblik krivičnog dela predviđena je kazna zatvora od dve do deset godina.

Četvrti, najteži oblik krivičnog dela nasilja u porodici postoji kad je nasilje dovelo do smrti člana porodice (čl. �9�. st. � KZ). Za ovoj oblik dela predviđena je kazna zatvora od tri do petnaest godina.

Peti oblik krivičnog dela nasilja u porodici postoji kad izvršilac nasilja kome je sud izrekao meru zaštite od nasilja u porodici prekrši ovu meru. Prema čl. �9�. tač. 5 KZ RS, lice koje prekrši bilo koju meru zaštite od nasilja u porodici, kazniće se zatvorom od tri meseca do tri godine i novčanom kaznom.

Pasivni subjekt krivičnog dela nasilja u porodici je član porodice lica koje je izvršilo nasilje, pri čemu se, saglasno čl. ��2 st. 28. KZ RS, članovima porodice smatraju: supružnici, njihova deca, preci supružnika u pravoj liniji krvnog srodstva, vanbračni partneri i njihova deca, usvojilac i usvojenik, hranilac i hranjenik, braća i sestre, njihovi supružnici i deca, bivši supružnici i njihova deca i roditelji bivših supružnika, ako žive u zajedničkom domaćinstvu, kao i lica koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu.

�9

Najnovijim izmenama i dopunama KZ od 2009. godine predviđena je mogućnost da sud u krivičnom postupku izda jednu ili više mera radi zaštite osobe prema kojoj je nasilje izvršeno. Saglasno čl. 89 a KZ, sud može izvršiocu krivičnog dela nasilja u porodici zabraniti približavanje oštećenoj osobi na određenoj udaljenosti, zabraniti pristup u prostor oko njenog mesta stanovanja ili mesta rada i zabraniti dalje uznemiravanje oštećene osobe, odnosno dalju komunikaciju sa ovom osobom, ako se opravdano može smatrati da bi dalje vršenje takvih radnji izvršioca krivičnog dela bilo opasno po oštećenu osobu. Ove mere mogu trajati najduže tri godine, pri čemu se vreme provedeno u pritvoru, kao i svako drugo lišenje slobode u vezi sa krivičnim delom ne uračunava u vreme trajanja mere. Mere se mogu ukinuti pre isteka vremena za koje su određene, ako prestanu razlozi zbog kojih su određene.

20

4. Porodičnopravna zaštita od nasilja u porodici

Porodičnopravna zaštita od nasilja u porodici regulisana je tako što je zakonodavac izričito zabranio nasilje u porodici, članovima porodice priznao pravo na zaštitu od nasilja u porodici (čl. �0. PZ), regulisao mere porodičnopravne zaštite i uslove pod kojima se one određuju i predvideo (čl. �9�- 200. PZ) i uredio poseban postupak po čijim se pravilima postupa u parnici koja se vodi radi zaštite od nasilja u porodici (čl. 28�-289. PZ).2�

4.1. Definicija nasilja u porodici i mere zaštite

Prema čl. �9�. st. �. PZ, nasilje u porodici je “Ponašanje kojim jedan član porodice ugrožava telesni integritet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice”. Karakteristični slučajevi nasilja u porodici koje zakonodavac navodi primera radi su oni koji se u praksi najčešće ispoljavaju: nanošenje telesnih povreda; pokušaj nanošenja telesnih povreda, prisiljavanje na seksualni odnos, navođenje na seksualni odnos ili seksualni odnos sa licem koje nije navršilo ��. godinu života ili sa nemoćnim licem, ograničavanje slobode kretanja ili komuniciranja sa trećim licima, vređanje (imenovani oblici nasilja), kao i svako drugo drsko, bezobzirno i zlonamerno ponašanje (neimenovani oblici nasilja). U krug subjekata kojima pripada pravo na porodičnopravnu zaštitu od nasilja u porodici spadaju: supružnici ili bivši supružnici; deca, roditelji i ostali krvni srodnici, kao i lica u tazbinskom ili adoptivnom srodstvu, odnosno lica koja vezuje hraniteljstvo, lica koja žive ili su živela u istom porodičnom domaćinstvu, vanbračni partneri ili bivši vanbračni partneri, lica koja su međusobno bila ili su još uvek u emotivnoj ili seksualnoj vezi, odnosno koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu (čl. �9�. st. �. PZ). Prilikom određivanja kruga titulara prava na porodičnopravnu zaštitu od nasilja u porodici, zakonodavac je nastojao da omogući zaštitu ne samo osoba koje povezuje “klasičan” porodični odnos, već i osoba koje su u kvaziporodičnim odnosima, za

26 Detaljnooporodičnopravnoj zaštitiodnasiljauporodici:Petrušić,N.,KonstantinovićVilić,S.,Vodič kroz sistem porodičnopravne zaštite od nasilja u porodici,AŽC,ŽIC,Beograd,2006.

2�

koje se zna da mogu biti podloga nasilničkom ponašanju.2� Odredbama čl. �98. st. 2. predviđeno je pet posebnih mera

zaštite: izdavanje naloga za iseljenje iz porodičnog stana ili kuće, bez obzira na pravo svojine odn. zakupa nepokretnosti; izdavanje naloga za useljenje u porodični stan ili kuću, bez obzira na pravo svojine odnosno zakupa nepokretnosti; zabrana približavanja članu porodice na određenoj udaljenosti; zabrana pristupa u prostor oko mesta stanovanja ili mesta rada člana porodice i zabrana daljeg uznemiravanja člana porodice. Mere su određene po sistemu enumeracije, tako da sud nije ovlašćen da odredi bilo koju drugu meru, ali može odrediti veći broj mera kombinujući ih na način koji obezbeđuje da budu prilagođene okolnostima konkretnog slučaja.

Prema odredbi čl. �98. st. �, sud, po svojoj oceni, određuje dužinu trajanja svake izrečene mere, pri čemu je maksimalni rok za svaku meru godinu dana. Saglasno odredbi čl. �98. st. �. PZ, vreme provedeno u pritvoru, kao i svako lišenje slobode u vezi s krivičnim delom, odnosno prekršajem uračunava u vreme trajanja mere zaštite od nasilja u porodici. Odredbama čl. �99. PZ predviđena je mogućnost produžavanja trajanja izrečene mere, sve dok ne prestanu razlozi zbog kojih je mera bila određena. Saglasno tome, postupci za produženje trajanja mere mogu se sukcesivno pokretati neograničeni broj puta. Za slučaj da je pre isteka vremena na koji je mera određena prestanu razlozi zbog kojih je ona određena, postoji mogućnost da izvršilac nasilja traži njen prestanak (čl. 200. PZ).

27 Takoi:Draškić,M.,op.cit.,str.57.iPonjavić,Z.,Porodično pravo,Kragujevac,2005,str.395.

22

4.2. Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici

Parnice za zaštitu od nasilja u porodici vode se po pravilima posebnog parničnog postupka za zaštitu od nasilja u porodici, koji je regulisan odredbama čl. 28�-289 PZ. Po pravilima ovog postupka vode se parnice u kojima sud, na zahtev ovlašćenih lica, odnosno organa ili po službenoj dužnosti, određuje jednu ili više mera zaštite od nasilja u porodici, u kojima odlučuje o produženju trajanja mere zaštite od nasilja u porodici posle isteka vremena na koji je mera određena, kao i u parnicama u kojima sud, na zahtev lica protiv koga je mera zaštite određena, odlučuje o prestanaku ove mere pre nego što je isteklo vreme na koje je ona određena.

Parnicu za određivanje mera zaštite od nasilja u porodici, kao i parnicu za produženje mere zaštite od nasilja u porodici, mogu pokrenuti: član porodice prema kome je nasilje izvršeno, njegov zakonski zastupnik, javni tužilac i organ starateljstva (čl. 28�. st. 2. PZ). Parnicu za prestanak mere zaštite od nasilja u porodici pre isteka vremena na koji je presudom suda određena može pokrenuti isključivo član porodice protiv koga je mera određena.

Za postupanje u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici stvarno je nadležan opštinski sud28 dok je mesno nadležan sud opšte mesne nadležnosti i sud na čijem području ima prebivalište, odn. boravište član porodice prema kome je nasilje izvršeno (čl. 28�. PZ). U ovim parnicama u prvom stepenu odlučuje veće sastavljeno od jednog sudije i dvoje sudija porotnika, a u postupku po žalbi, veće sastavljeno od troje sudija (čl. 20�. st. �. PZ). Zbog kompleksnosti pravnih stvari u domenu porodičnih odnosa, postupanje u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici povereno je spacijalizovanom veću. Specijalizovano veće čine posebno stručno osposobljene i kvalifikovane sudije profesionalci, koji su stekli posebna znanja iz oblasti prava deteta,29 i sudije porotnici, koji se biraju iz redova stručnih lica sa iskustvom u radu sa decom i mladima. Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici predstavlja poseban parnični postupak, koji je zasnovan na modifikovanim parničnim procesnim načelima i time prilagođen prirodi pravnih stvari

28 Čl.21.st.2.ZakonaouređenjusudovaRS,„Sl.glasnikRS“,63/2001,42/2002,27/2003i29/2004.

29 EdukacijasudijasprovedenajepremaPravilniku o programu i načinu sticanja posebnih znanja iz oblasti prava deteta sudija koji sude u postupcima u vezi sa porodičnim odnosima („Sl.glasnikRS“,44/2006).

2�

u kojima se primenjuje. Prema izričitoj odredbi sadržanoj u čl. 285. PZ, postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici naročito je hitan. Ako se postupak odnosi na dete ili na roditelja koji vrši roditeljsko pravo, tužba se ne dostavlja tuženom na obavezan odgovor (čl. 20�. st. 2. PZ), a sud je dužan da postupak sprovede na najviše dva ročišta (čl. 20�. st. �. PZ). Prvo ročište treba da bude održano u roku od osam dana od dana prijema tužbe u sudu, a drugostepena odluka treba da bude doneta u roku od �5 dana od dana kad je žalba dostavljena drugostepenom sudu (čl. 285. PZ).

U postupku u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici sud nije vezan granicama tužbenog zahteva i može odrediti meru zaštite od nasilja u porodici koju tužilac nije tražio, ako oceni da se takvom merom najbolje postiže zaštita člana porodice prema kome je nasilje izvršeno (čl. 28�. PZ). Sud po službenoj dužnosti može da pokrene adhezioni postupak za zaštitu od nasilja u porodici uz postupak u bračnim parnicama (čl. 22�. st. �. PZ), u maternitetskim i paternitetskim parnicama (čl. 2�0. st. �. PZ), u parnicama za zaštitu prava deteta, u parnicama za vršenje roditeljskog prava, kao i u parnicama za lišenje i vraćanje roditeljskog prava (čl. 2��. st. �. PZ). U pogledu prikupljanja procesnog materijala, dominira istražno načelo u odnosu na raspravno načelo (čl. 205. PZ). U toku usmene rasprave dolazi do punog izražaja načelo saslušanja i načelo jednakosti stranaka.

Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici redovno se pokreće tužbom aktivno legitimisanih lica, odn. organa i vodi se kao osnovni postupak. Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici može se voditi i kao adhezioni (pridruženi) postupak uz postupak u bračnim parnicama�0 u maternitetskim i paternitetskim parnicama,�� u parnicama za zaštitu prava deteta, u parnicama za vršenje roditeljskog prava, kao i u parnicama za lišenje i vraćanje roditeljskog prava.�2 Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici, kao adhezioni postupak, može pokrenuti neka od parničnih stranaka u osnovnom postupku ili sud, ex officio. Prema odredbi čl. 28�. st. 2. PZ, aktivno procesno legitimisani u parnicama za određivanje mera zaštite od nasilja u porodici i u parnicama za produžavanje trajanja mera zaštite su član porodice prema kome je nasilje izvršeno, njegov zakonski zastupnik, javni tužilac i organ

30 Čl.226.st.3.PZ.31 Čl.260.st.3.PZ.32 Čl.273.st.3.PZ.

2�

starateljstva. Aktivna legitimacija u parnici u kojoj se traži prestanak mera zaštite od nasilja u porodici pre isteka vremena na koji je ona određena, prema izričitoj zakonskoj odredbi, pripada isključivo licu protiv koga je mera određena (čl. 200. PZ).

U parnicama za zaštitu od nasilja u porodici organ starateljstva sudeluje u različitim procesnim ulogama i ostvaruje različite funkcije i zadatke.�� Pre svega, organ starateljstava ima položaj tužioca, kad pokrene postupak ili kad se u toku postupka pridruži tužiocu i time naknadno stekne položaj jedinstvenog suparničara. Ukoliko organ starateljstva nije sam pokrenuo ovaj postupak, on u postupku koji su pokrenuli drugi ovlašćeni subjekti ili sud, ex officio, može da se javi kao specifičan veštak, kao pomoćni organ suda i kao saradnik suda. Organ starateljstva ima položaj specifičnog veštaka kad daje svoje mišljenje o svrsishodnosti tražene mere zaštite od nasilja u porodici. Sud može da zatraži od organa starateljstva da da svoje mišljenje o svrsishodnosti mere zaštite od nasilja u porodici ukoliko organ starateljstva nije sam pokrenuo postupak (čl. 28�. PZ). Organ starateljstva u parnici ima ulogu pomoćnog istražnog organa suda, kada, po nalogu suda, pruža sudu pomoć u pribavljanju potrebnih dokaza (čl. 28�. PZ). Tako je organ starateljstva dužan da, na zahtev suda, prikupi i sudu stavi na uvid podatke do kojih je došao primenom različitih metoda socijalnog rada sa pojedinim članovima porodice. Organ starateljstva je saradnik suda kada, na zahtev suda, pruža stručnu pomoć u utvrđivanju mišljenja deteta (čl. �5. st. �. PZ). Dete kao tužioca u parnici za zaštitu od nasilja u porodici zastupa njegov zakonski zastupnik. Ukoliko između deteta i njegovog zakonskog zastupnika postoje suprotni interesi,�� dete zastupa kolizijski staratelj, odn. privremeni zastupnik.�5 Kolizijskog staratelja postavlja organ starateljstva, samoinicijativno ili na predlog deteta, odn. drugog lica ili ustanove, kojima se dete obratilo i zatražilo pomoć u pokretanju postupka za postavljanje kolizijskog staratelja, ukoliko utvrdi da između deteta i njegovog zakonskog zastupnika postoje suprotni interesi��

33 Videti:Stanković,G.,Petrušić,N.,Novine u građanskom procesnom pravu,Udruženjezagrađanskoprocesnopravo,„Sven“,Niš,2005,str.43.

34 Ouporednimmodelimanezavisnepravnereprezentacijedetetausudskompostupku,vi-deti:Petrušić,N.,Pravna reprezentacija deteta u postupku porodičnopravne zaštite od nasilja u poro-dici,Pravniživot,9/2002,tematskibroj“Pravoisvetskiporedak”,str.755-767;Petrušić,N.,Zastupanje deteta u parnici,Pravniživot.Tematskibroj„Pravoihumanabudućnost“,10/2006.,str.169-192.

35 Čl.265.PZ.36 Deteimapravodasamostalnoiliprekodrugoglicailiustanoveiniciraovajpostupakako

jenavršilo10.godinuživotaiakojesposobnozarasuđivanje(čl.265.st.2.PZ).

25

Privremenog zastupnika detetu postavlja sud u toku parnice, po službenoj dužnosti ili na predlog samog deteta, odn. lica ili ustanove, kojima se dete obratilo za pomoć u pokretanju postupka za postavljanje privremenog zastupnika, ukoliko utvrdi da između deteta i njegovog zakonskog zastupnika postoje suprotni interesi ili da dete kao stranka nije zastupano na odgovarajući način.

U postupku za zaštitu od nasilja u porodici primenjuju se i pravila PZ koja obezbeđuju da dete formira i slobodno izrazi svoje mišljenje�� u postupku pred sudom (čl. �5. i čl. 2��. PZ).�8 Dete ima pravo da slobodno izrazi svoje mišljenje u svim postupcima koji tangiraju njegove interese, što podrazumeva da ima pravo na slobodno izražavanje mišljenja u svim parnicama za zaštitu od nasilja u porodici, uključujući ne samo one koje se vode u cilju zaštite deteta od nasilja, već i one koje se vode radi zaštite drugog člana porodice. Prilikom utvrđivanja mišljenja deteta, sud je dužan da sarađuje sa školskim psihologom, odnosno sa organom starateljstva, porodičnim savetovalištem ili sa drugom ustanovom specijalizovanom za posredovanje u porodičnim odnosima. Razgovoru sa detetom, koji se vodi radi utvrđivanja mišljenja deteta, obavezno prisustvuje lice koje je dete samo izabralo. Ovo lice, u koje dete ima poverenje, pruža pomoć i podršku detetu i ohrabruje ga da, na osnovu činjenica sa kojima se upoznalo, slobodno izrazi svoje autentično mišljenje.

Pre i u toku parnice za zaštitu od nasilja u porodici, kao i po njen-om okončanju, sve dok presuda kojom je određena porodičnopravna mera zaštite od nasilja u porodici ne bude izvršena, mogu biti određene privremene mere, kojima se pruža privremena i provizorna zaštita od nasilja u porodici ograničenog vremenskog trajanja.�9 S obzirom da odredbama PZ nisu predviđena posebna pravila u pogledu uslova za određivanje privremenih mera, primenjuju se odredbe Zakona o izvršnom postupku�0 kojima su regulisane privremene mere radi obezbeđenja nenovčanih potraživanja (čl. 29�-298, čl. �02 i čl. �0�. Za-kona o izvršnom postupku).

37 O značaju prava deteta na slobodno izražavanjemišljenja, koje garantuje Konvencijaopravimadetetaučl.12.st.1.,videti:Freeman,M.:Whither Children: Protection, Participation, Autonomy?ManitobaLawJournal,Vol.22,1993,p.319).

38 Detaljno: Petrušić, N., Pravo deteta na slobodno izražavanje mišljenja u novom porodičnom pravu Republike Srbije,u:Novineuporodičnomzakonodavstvu,CentarzapublikacijePravnogfakultetauNišu,Niš,2006.itamonavedenuliteraturu.

39 OprivremenimmeramaurežimunovogizvršnogpravaSrbije,detaljno:Stanković,G.,Petrušić,N.,Novine u građanskom procesnom pravu,Niš,2005.,str.209-213.

40 Zakonoizvršnompostupku(udaljemtekstu:ZIP),„Sl.glasnikRS”,br.125/2004.

2�

Prema PZ, žalba u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici ne zadržava izvršenje presude o određivanju ili produženju mere zaštite od nasilja u porodici (čl. 228. PZ), a protiv odluka u ovim parnicama revizija je dozvoljena (čl. 208. PZ). O troškovima postupka sud odlučuje po slobodnoj oceni, vodeći računa o razlozima pravičnosti.�� Presudu u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici sud dostavlja strankama. Sud je dužan da presudu odmah dostavi i organu starateljstva na čijoj teritoriji ima prebivalište, odnosno boravište član porodice prema kome je nasilje izvršeno i organu starateljstva na čijoj teritoriji ima prebivalište odnosno boravište član porodice protiv koga je mera zaštite određena.�2 Organ starateljstva dužan je da vodi evidenciju i dokumentaciju kako o licima prema kojima je nasilje izvršeno, tako i o licima protiv kojih je određena mera zaštite.��

41 Čl.207.PZ.42 Čl.289.PZ.43 Čl.289. st.2. i 3.PZ.Načinvođenjaevidencije regulisan jePravilnikomoevidenciji i

dokumentacijiolicimapremakojimajeizvršenonasiljeuporodiciiolicimaprotivkojihjeodređenamerazaštiteodnasiljauporodici(“Sl.glasnikRS”,br.56/2005).

2�

II METODOLOŠKI OKVIR EMIRIJSKOG ISTRAŽIVANJA

1. Uvodna određenja

1.1. Karakteristike područja obuhvaćenog istraživanjem

Pčinjski okrug nalazi se u Južnom delu Srbije i obuhvata sledeće opštine: Vranje, Vladičin Han, Surdulica, Bosilegrad, Trgovište, Bujanovac i Preševo.

Pčinjski okrug se prostire na površini od �.520 km2, ima ��� naselja, u kojima je, prema proceni na dan �0.0�.200�. godine, živelo 229.200 stanovnika, ili �5 stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Pčinjskom okrugu je registrovano 22�.�90 stanovnika, od toga ���.��8 osoba ženskog pola i ���.552 osoba muškog pola. Među stanovnicima je ���.0�� Srba, �25 Crnogoraca, 5�� Jugoslovena, 5�.�95 Albanca, �2 Bošnjaka, 8.�9� Bugara, � Vlah, �9 Goranaca, �9 Mađara, �95 Makedonaca i 55 Muslimana. Registrovano je ��8.�85 stanovnika starosti �5 i više godina. Među njima je 88.288 muškaraca, i to: neoženjenih 25.�0�, oženjenih 5�.�22, razvedenih �.0��. Žena je 90.�9�, od toga ��.��� neudatih, 59.09� udatih i �.�8� razvedenih.

U Pčinjskom okrugu je registrovano ukupno ��.��� domaćinstava, a prosečan broj članova domaćinstva je �,55.

Podaci o polu i školskoj spremi stanovnika prikazani su u sledećoj tabeli:

Pčin

jski

okr

ug

Pol

Uku

pno

Bez

škol

ske

spre

me

�-�

razr

eda

osno

vne

škol

e

�-�

razr

eda

osno

vne

škol

e

Osn

ovno

ob

razo

vanj

e

Sred

nje

obra

zova

nje

Više

obr

azov

anje

Viso

ko

obra

zova

nje

Nep

ozna

to

S 178685 19861 3324 25300 56293 50195 5291 6794 11627

Ž 90397 15463 1980 14325 28904 20828 2141 2480 4276

Pčinjski okrug: Stanovništvo staro �5 i više godina, prema polu i školskoj spremi, prema popisu 2002. godine

28

U 200�. godini u Pčinjskom okrugu bilo je zaposleno ukupno �� 20� osoba, od toga ��,�% žena.�� Iste godine, prema podacima Nacionalne službe za zapošljavanje, ��.��9 osoba bilo je nezaposleno. Od ovog broja ��.��� je žena, što čini 5�,�% nezaposlenih osoba.

U periodu januar – decembar 200�. prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) iznosila je 20.5�� dinar.

U 200�. godini registrovano je 9.509 punoletnih osoba korisnika/korisnica socijalne zaštite.�5

Grad Vranje je sedište Pčinjskog okruga. Udaljena je �50 kilometara od Beograda i zauzima površinu od 859,9 km2. Gustina naseljenosti je �0� stanovnik na km2. Ima �05 naseljenih mesta, koja su grupisana u �� mesnu zajednicu. Prema popisu od 2002. godine, u Vranju je živelo 8� 288 stanovnika, ��.��9 osoba muškog pola i ��.8�9 osoba ženskog pola tako da žene čine 50,�% ukupne populacije Grada Vranja.

Starosna struktura stanovništva: do �9 godina (22.��9 osoba); do 59 godina (�8.�8� osobe); od �0 i više godina (��.�2� osoba). Osobe preko �0 godina starosti čine �8,8% ukupnog stanovništva Vranja.

Kod Nacionalne službe zapošljavanja registraovano je 8.��� nezaposlenih osoba, što čini 2�% ukupnog broja aktivnog stanovništva.

Nezaposleni po stepenu stručnosti:

I stepen 2 ��9

II stepen ��8

III stepen � 992

IV stepen 2 ���

V stepen �9

VI stepen �82

VII stepen ��5

VII2 stepen

Od ukupnog broja nezaposlenih, �.��2 je žena (52%), koje imaju niže kvalifikacije.

Na teritoriji Grada Vranja živi �50 izbeglih i �.800 interno raseljenih lica.

44 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.Obuhvaćenisu:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama, zadrugama,organizacijama ipreduzetnici i lica koja samo-stalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.)

45 RepubličkizavodzastatistikuSrbije–godišnjazbirkastatističkihpodatakaoopštinama„OpštineuSrbiji2008“.

29

U 2008. godini u Vranju je ukupno bilo zaposleno 28.�92 osoba, od toga u privredi 20.8�2, a u vanprivredi �.���. Nezaposlenošću su više pogođene žene i mladi. Najveći broj nezaposlenih nema srednju školsku spremu.

Iznos prosečne mesečne neto zarade u gradu za decembar 2008. godine je 2�.9��,00 dinara, dok je republički prosek po zaposlenom �8.�2�,00 dinara.

Na teritoriji grada Vranja postoje � nehigijenska naselja sa oko �0.000 stanovnika i to mahom romskog sastava. ��

Prema podacima Centra za socijalni rad Vranje, u 200�. godini,�� u bračnoj zajednici rođeno je 82� deteta, a vanbračnoj 208 deteta. Sklopljen je 55� brak, a razvedeno �8 brakova.

Opština Vladičin Han prostire se na površini od ��� km2 i ima 5� naselje. Procenjuje se da je na dan �0.0�.200�. godine u Opštini Vladičin Han živelo 22.��9 stanovnika, ili �2 stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Vladičinom Hanu registrovano je 2�.�0� stanovnika, ��.925 osoba ženskog pola i ��.��8 osoba muškog pola. Bilo je �9.989 stanovnika starosti �5 i više godina. Među ovom kategorijom stanovništva registrovano 9.8�9 muškaraca, i to: neoženjenih 2.�5�, oženjenih �.5�9, razvedenih ���. Bilo je �0.�20 žena, od toga neudatih �.�2�, udatih �.��� i razvedenih 2��.

U Vladičinom Hanu registrovano je ukupno �.��2 domaćinstva, a prosečan broj članova domaćinstva je �,09.

U 200�. godini u Vladičinom Hanu bilo je zaposleno �.��9 osoba, među kojima je �2,2% žena.�8

Prema podacima na dan ��. decembar 200�. godine, �.552 osobe bile su nezaposlene, medju kojima 2.��0 žena, koje čine 5�,8 % ukupno nezaposlenih.�9

U periodu januar – decembar 200�. godine prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) u Vladičinom Hanu je iznosila ukupno �� 9�8 dinar. U 200�. godini u Vladičinom Hanu je registrovano ��5 punoletnih lica korisnika socijalne zaštite.50

Opština Surdulica prostire se na površini od �28 km2 i ima ��

46 GodišnjiizveštajoraduCentrazasocijalniraduVranjuza2007.godinu.47 Godišnjiizveštajoraduza2008.godinu.48 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.2007.godine.Obuhvaćeni

su:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama,zadrugama,organizacijamaipreduzetniciilicakojasamostalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

49 PodaciNacionalneslužbezazapošljavanje,http://www.nsz.sr.gov.rs.50 Godišnja zbirka statističkihpodatakaoopštinama „Opštineu Srbiji 2008“,Republički

zavodzastatistiku.

�0

naselje. Procenjeno je da je na dan �0.0�.200�. godine u Opštini Surddulica živelo 20.95� stanovnika ili �� stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Surdulici je registrovano 22.�90 stanovnika, i to ��.2�0 žena i �0.950 muškaraca. Registrovano je �8.�8� stanovnika starosti �5 i više godina. Medju njima je bilo 9.0�� muškaraca (neoženjenih 2.��9, oženjenih 5.9�9 i razvedenih �5�) i 9.��� žena, i to: neudatih �.�8�, udatih �.029 i razvedenih 2�8.

U Surdulici je registrovano ukupno � 9�� domaćinstava, a prosečan broj članova domaćinstva je �,�8.

U 200�. godini u Surdulici je bilo zaposleno ukupno 5.��8 osoba. Žene su činile ��,8% svih zaposlenih.5�

Prema podacima na dan ��. decembar 200�. godine, �.��� osobe bile se nezaposlene, a medju njima je bilo 2.�2� žena, što čini 5�,� % ukupnog broja nezaposlenih.52

U periodu januar – decembar 200�. godine prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) iznosila je 22.89�. dinar

Tokom 200�. godine registrovane su ��� punoletne osobe kao korisnice/korisnici socijalne zaštite.5�

Opština Bosilegrad prostire se na površini od 5�� km2 i ima �� naselja. Procenjeno je da je na dan �0.0�.200�. godine u ovoj opštini živelo 8.�58 stanovnika ili �5 stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Opštini Bosilegrad registrovano je 9.9�� stanovnik, i to �.909 žena i 5.022 muškaraca. Medju registrovanim, 8.��� stanovnik bio je starosti �5 i više godina. Ovu kategoriju stanovnika činili su �.2�� muškaraca, i to: neoženjenih �.252, oženjenih 2.��9 i razvedenih 5�, i �.�85 žena, medju kojima je neudatih ��� bilo, udatih 2.��5, a razvedenih �0.

Registrovano je �.5�� domaćinstava, a prosečan broj članova domaćinstva bio je 2,80.

U 200�. godini bilo je zaposleno ukupno �.�90 osoba, medju kojima su žene činile �5,�%.5�

51 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.2007.godine.Obuhvaćenisu:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama,zadrugama,organizacijamaipreduzetniciilicakojasamostalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

52 PodaciNacionalneSlužbazazapošljavanje,http://www.nsz.sr.gov.rs.

53 Godišnja zbirka statističkihpodatakaoopštinama „Opštineu Srbiji 2008“,RepubličkizavodzastatistikuSrbije.

54 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.2007.godineObuhvaćenisu:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama,zadrugama,organizacijamaipreduzetniciilicakojasamostalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

��

Prema podacima na dan ��. decembar 200�. godine, �.�9� osobe bile su nezaposlene, a medju njima �99 žena ili 50,2% ukupnog brpja nezaposlenih.55

U periodu januar – decembar 200�. prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) u Bosilegradu je iznosila ukupno �9 ��2 dinar. U 200�. godini u Bosilegradu je registrovano 9�0 punoletnih lica korisnika socijalne zaštite.5�

Opština Trgovište prostire se na površini od ��0 km2 i ima �5 naselja. Prema proceni na dan �0.0�.200�. u ovoj opštini živelo je 5.�90 stanovnika, ili �5 stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Trgovištu je registrovano �.��2 stanovnika, prema polu, od toga �.05� žena i �.��5 muškaraca. Bilo je 5.��� stanovnika starosti �5 i više godina. Medju njima je bilo 2.��8 muškaraca, i to: neoženjenih 8�2, oženjenih �.��9, a razvedenih 2�. U okvoj kategoriji stanovništva bilo je 2.��9 žena, i to: neudatih �20, udatih �.��� i razvedenih �0.

Popisom od 2002. godine u Opštini Trgovište registrovano je ukupno 2.��� domaćinstva, a prosečan broj članova domaćinstva bio je 2,99.

U 200�. godini u Trgovištu je bila zaposlena ukupno �.0�� osoba, a medju njima je bilo ��,5% žena.5� Na dan ��. decembar 200�. godine, �.��5 osoba bilo je nezaposleno. Od ovog broja, 5�� bile su žene, koje su činile ��,�% ukunog broja nezaposlenih osoba.58

U periodu januar – decembar 200�. prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) iznosila je ukupno �9.090 dinara. Iste godine registrovane su ��� korisnice/korisnika socijalne zaštite.

Opština Bujanovac prostire se na površini od ��� km2 i ima 59 naselja u kojima je na dan �0.0�.200�. živelo �5 2�2 stanovnika, ili 98 stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Bujanovcu je registrovano ��.�02 stanovnika, od toga 2�.595 žena i 2�.�0� muškaraca. Bilo je ��.5�9 stanovnika starosti �5 i više godina, a medju njima �5.��� muškaraca, i to neoženjenih �.5�5, oženjenih �0.20� i razvedenih 99, kao i �5.9��

55 PodaciNacionalneSlužbezazapošljavanje,http://www.nsz.sr.gov.rs.56 Godišnja zbirka statističkihpodatakaoopštinama „Opštineu Srbiji 2008“,Republički

zavodzastatistikuSrbije.57 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.2007.godineObuhvaćeni

su:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama,zadrugama,organizacijamaipreduzetniciilicakojasamostalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

58 PodaciNacionalneslužbezazapošljavanje,http://www.nsz.sr.gov.rs..

�2

žena, od koji je neudatih bilo �.��8, udatih �0.��� i razvedenih �5�. Popisom su registrovana 9.0�� domaćinstva, a prosečan broj članova domaćinstva je �,�9.

U 200�. godini u Opštini Bujanovac �.��2 osobe, bile su zaposlene, a medju nijima je bilo ��,�% je žena. Prema podacima na dan ��. decembar 200�. godine, 5.2�� osoba bilo je nezaposleno. Medju nezaposlenima je bilo 2.��8 žena, što čini 52,8% nezaposlenih osoba.59

U periodu januar – decembar 200�. godine prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) iznosila je ukupno 2� 2�� dinar.

U 200�. godini u Bujanovcu su registrovane �.�8� punoletne osobe koje su korisnice/korisnici socijalne zaštite.�0

Opština Preševo prostire se na površini od 2�� km2 , ima �5 naselja, u kojima je dan �0.0�.200�. godine živelo �8.8�9 stanovnika, ili ��� stanovnika na � km2.

Prema popisu od 2002. godine, u Opštini Preševo bilo je registrovano ��.90� stanovnika, među kojima ��.5�� žena i ��.��� muškaraca. Bilo je 2�.8�� stanovnika starosti �5 i više godina, medju kojima ��.��9 muškaraca, i to: neoženjenih �.��8, oženjenih �.�5� i razvedenih �5, i �2.20� žena (neudatih 2.9��, udatih 8.05� i razvedenih ��).

U Opštini Preševo bilo je registrovano �.98� domaćinstava, a prosečan broj članova domaćinstva bio je �,��.

U 200�. godini bile su zaposlene ukupno � �02 osobe, od koji su 29,� % bile žene.��

Prema podacima na dan ��. decembar 200�. godine, �.�55 osoba bilo je nezaposleno, medju kojima je bilo �.2�9 žena (5�,�%).

U periodu januar – decembar 200�. godine prosečna zarada (bez poreza i doprinosa) iznosila je �9.5�� dinara.

U 200�. godini registrovane su �.��� punoletne osobe kao korisnice/korisnici socijalne zaštite.�2

59 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.Obuhvaćenisu:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama, zadrugama,organizacijama ipreduzetnici i lica koja samo-stalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

60 Godišnjazbirkastatističkihpodatakaoopštinama„OpštineuSrbiji2008“.Republičkiza-vodzastatistikuSrbije–godišnjazbirkastatističkihpodatakaoopštinama„OpštineuSrbiji2008“.

61 Godišnjiprosekizračunatjenabazidvastanja:31.03.i30.09.Obuhvaćenisu:zaposleniuprivrednimdruštvima,ustanovama, zadrugama,organizacijama ipreduzetnici i lica koja samo-stalnoobavljajudelatnostizaposlenikodnjih.

62 Godišnjazbirkastatističkihpodatakaoopštinama„OpštineuSrbiji2008“. RepubličkizavodzastatistikuSrbije.

��

1.2. Institucije koje su obuhvaćene istraživanjem

Sprovedeno istraživanje odnosi se na rad ustanova i organa nadležnih da postupaju u slučajevima nasilja u porodici koje deluju na području Pčinjskog okruga. Istraživanjem je obuhvaćen rad sledećih institucija:

- Okružni sud u Vranju; - Opštinski sudovi u Vranju, Vladičinom Hanu, Surdulici,

Bosilegradu, Bujanovcu i Preševu; - Centri za socijalni rad u Vranju, Vladičinom Hanu, Surdulici,

Bosilegradu, Trgovištu, Bujanovcu i Preševu;- Organi za prekršaje u Vranju, Vladičinom Hanu, Surdulici,

Bosilegradu, Trgovištu, Bujanovcu i Preševu;- Opštinska javna tužilaštva u Vranju, Vladičinom Hanu,

Surdulici, Bosilegradu, Bujanovcu i Preševu;- PU - Policijska Uprava Vranje; - Policijske stanice u Vladičinom Hanu, Surdulici, Bosilegradu,

Trgovištu, Bujanovcu i Preševu.

��

2. Cilj istraživanja

Cilj sprovedenog pilot istraživanja bio je da se stekne opšti i preliminarni uvid u rad centara za socijalni rad, policije, opštinskih javnih tužilaštava, organa za prekršaje i parničnih i krivičnih sudova na području Pčinjskog okruga, nadležnih da pružaju podršku i zaštitu žrtvama nasilja u porodici i procesuiraju slučajeve nasilja u porodici. Saglasno tome, konkretizovani su neposredni zadaci preliminarnog istraživanja. Jedan od zadataka sprovedenog istraživanja bio je da se utvrde osnovna obeležja nasilja u porodici koje je prijavljeno nadležnim ustanovama, odnosno organima na području obuhvaćenom istraživanjem. Pored toga, zadatak istraživanja bio je da se ispita stepen primene pojedinih instrumenata pravne zaštite od nasilja u porodici, kao i rad državnih organa ustanova i organa nadležnih za pružanje socijalne podrške i porodičnopravne, prekršajnopravne i krivičnopravne zaštite od nasilja u porodici.

3. Predmet istraživanja

Preliminarno istraživanje je obuhvatilo prijavljene i proce-suirane slučajeve nasilja u porodici na teritoriji Pčinjskog okruga u jednoipogodišnjem periodu od �. januara 2008. do �0. juna 2009.

4. Opis istraživanja

Metodologija i realizacija empirijskog istraživanja, i u tom kontekstu planiranje samog uzorka, bili su u velikoj meri određeni tipom zahtevanih podataka, kao i raspoloživim finansijskim sredstvima. Zbog toga se istraživanje oslanja na relevantne podatke iz službenih evidencija, koje su pružile same ustanove i institucije popunjavanjem upitnika koji su im upućeni.

Istraživanje je realizovano kroz dve faze, u periodu od � meseci.

U prvoj fazi, autorka istraživanja je utvrdila metodologiju istraživanja, izradila šest upitnika, koji su kao nezavisni instrumenti

�5

korišćeni za prikupljanje podataka o radu centara za socijalni rad, organa za prekršaje, javnih tužilaštava i sudova. Pored toga, u ovoj fazi, Odbor za ljudska prava Vranje, S.O.S. Vranje, kao nosilac istraživanja, pripremio je plan istraživanja i uspostavio kontakt sa institucijama, kojima su upućeni upitnici sa odgovarajućim objašnjenjima i instrukcijama.

U drugoj fazi istraživanja, nosilac istraživanja je objedinio prikupljene podatke i poslao ih autorki istraživanja na dalju obradu i analizu. Autorka je selektovala podatke, koji su statistički obrađeni korišćenjem SPSS ��.0 programa, izvršila kritičku analizu prikupljenih podataka i pripremila prikaz i interpretaciju rezultata istraživanja.

Upitnici koji su korišćeni u empirijskom istraživanju nalaze se na kraju ove publikacije, u integralnom obliku.

��

��

III PRIKAZ I INTERPRETACIJA REZULTATA ISTRAŽIVANJA

Rezultati istraživanja koji su u ovoj publikaciji prezentovani, grupisani su u nekoliko celina: Obeležja nasilja u porodici; Rad centara za socijalni rad; Rad policije; Rad organa za prekršaje; Rad parničnih sudova; Rad javnog tužilaštva i Rad krivičnih sudova.

1. Obeležja nasilja u porodici

1.1. Žrtve nasilja u porodici

Prema rezultatima istraživanja, u svim opštinama na teritoriji Pčinjskog okruga, izvršioci nasilja u porodici su najčešće muškarci, a žrtva nasilja najčešće žene. Na takav zaključak upućuju podaci koje su pružle sve ustanove i organi obuhvaćeni istraživanjem u svim opštinama obuhvaćenim istraživanjem.

U ukupno 2�5 slučajeva nasilja u porodici koji su prijavljeni centrima za socijalni rad, samo � žrtava su osobe muškog pola, �5 žrtava su deca, dok su ostale žrtve osobe ženskog pola (grafikon �).

Grafikon �.

�8

Među slučajevima nasilja u porodici koji su prijavljeni policiji (ukupno �908), u čak ���0 slučajeva žrtve su osobe ženskog pola, u �� slučaju žrtve su deca, dok su u ostalim slučajevima osobe muškog pola (grafikon 2).

Grafikon 2.

Žene su dominantne žrtve nasilja i kad su u pitanju procesuirani slučajevi nasilja u porodici. Od 220 krivičnih prijava podnetih javnom tužilaštvu, �0 se odnosi na krivično delo nasilja u porodici izvršeno prema osobama muškog pola. Od ukupno �9 sprovedenih krivičnih postupaka zbog krivičnog dela nasilja u porodici, u �0 postupaka žrtve nasilja bile su žene, u sedam postupaka deca, a u ostalim postupcima žrtve nasilja u porodici bili su muškarci (grafikon �).

�9

Grafikon �.

U parnicama za zaštitu od nasilja u porodici među članovima bračne, odnosno vanbračne zajednice, koje su u ispitivanom periodu vođene (ukupno 25), žene su žrtve nasilja u čak �8 predmeta (grafikon �).

Grafikon �.

�0

Među žrtvama nasilja dominiraju osobe starosti �8-�0 godina. Prema objedinjenim podacima koje su pružili centri za socijalni rad, u uzorku od 2�5 prijavljenih slučajeva nasilja u porodici, u čak ��2 slučaja žrtve nasilja su u uzrastu od �8-�0 godina starosti, 55 njih mlađe je od �8 godina, a 2� starije je od �0 godina (grafikon 5).

Grafikon 5.

Iz grafikona se vidi da je u ispitivanom uzorku relativno visok procenat maloletnih tužilaca/žrtava (2�%). Veliki broj žrtava nasilja ima sa izvršiocem nasilja zajedničko maloletno dete: - u uzorku od 2�5 slučajeva nasilja u porodici koji su prijavljeni centrima za socijalni rad, u �� slučaja žrtva je sa nasilnikom imala zajedničko maloletno dete. Žrtve nasilja, sudeći prema prikupljenim podacima, retko napuštaju nasilnike. Prema objedinjenim podacima koje su pružili centri za socijalni rad, u uzorku od 2�5 prijavljenih slučajeva nasilja u porodici, samo �5 žrtava je napustilo nasilnika pre obraćanja centru za socijalni rad.

��

Ovaj podatak potvrđuje rezultate ranijih istraživanja�� i ukazuje da su žrtve svesne opasnosti kojoj su izložene u pokušaju da napuštanjem nasilnika izađu iz situacije nasilja. S druge strane, može se pretpostaviti da žene koje nisu napustile nasilnika pre nego što su prijavile nasilje očekuju da će upravo intervencija nadležnih organa biti delotvorna i sprečiti dalje ispoljavanje nasilja.

1.2. Oblici nasilja u porodici

Dominantan oblik nasilja u porodici je partnersko nasilje, tj. nasilje u bračnoj, odnosno vanbračnoj zajednici. Na to upućuju podaci iz policijskih, parničnih i krivičnopravnih predmeta.

U uzorku obuhvaćenom istraživanjem, od �.98� slučajeva nasilja u porodici prijavljenih policiji, njih �.9�9 odnosi se na partnersko nasilje, što čini oko 98%, dok ostale slučajeve čine drugi vidovi nasilja.

U ispitivanom periodu, od ukupno 29 parnica za zaštitu od nasilja u porodici, 25 su vođene zbog partnerskog nasilja, a samo četiri zbog nasilja nad članom šire porodice. Slični su podaci i kada su u pitanju procesuirana krivična dela nasilja u porodici: - od �9 procesuiranih dela nasilja u porodici, �2 se odnose na slučajeve nasilja prema članovima šire porodice, pet je procesuiranih dela nasilja prema deci, dok ostala procesuirana krivična dela čine dela partnerskog nasilja (grafikon �).

63 Istraživanjapokazujudaposebnaugroženostiopasnostzaženepostojiumomentukadaodlučedanapustesvojemuževenasilnike.Tadačestopostajužrtveubistvaodstranenasilnika.Ovajobrazacnasilja jetolikorasprostranjendaM.R.Mahoneyuvelaposebantermin“napadprilikomodvajanja” (“separationassault”) dabi opisala različiteoblikenasilja i prinude kojenasilnikpre-duzimakadaženapokušavadaganapusti.Sdrugestrane,mnogiekonomski,socijalniiemocionalnifaktorisprečavajuženudanapustinasilnika.Velikibrojženakojetrpenasiljeubrakuekonomskisuzavisneodmuža(nezaposlenesuibezrešenogstambenogpitanja),jedanbrojženaostajesanasil-nikomzbogdece,nekeseplašeosveteilineznajusvojaprava,mnogesuizgubilesamopouzdanjeineverujuusvojemogućnostiisposobnostiilisuemotivnozavisneodpartnerakojiseucikličnomjavljanjunasiljaujednommomentupromeniiženaverujedasenasiljenećeponoviti.Prematome,ženaneostajesanasilnikomzbogtogaštojojtakvasituacijaodgovaravećzbogtogaštosvakaženanijeuvekumogućnostidanađeizlazizsituacijenasilja.Videti:KonstantinovićVilić,S.,Petrušić,N.,Krivično delo nasilja u porodici – pravna praksa u Republici Srbiji, ZIC,Niš,2004,str.33-35itamonavedenuliteraturu.

�2

Grafikon �.

Prema prikupljenim podacima, dominantan oblik nasilja je fizičko nasilje; među 2�9 slučajeva nasilja u porodici prijavljenih centrima za socijalni rad, ��9 su slučajevi fizičkog nasilja, samo je pet slučajeva psihičkog nasilja, a u 95 slučajeva ispoljeno je i fizičko i psihičko nasilje (grafikon �).

Grafikon �.

��

Prema prikupljenim podacima, nasilje u porodici se u pojedinim slučajevima ispoljava u toku trajanja brakorazvodne parnice, kao i posle razvoda braka, odnosno prestanka vanbračne zajednice. Od 2�5 slučajeva nasilja u porodici prijavljenih centrima za socijalni rad, u �� slučajeva nasilje je izvršeno posle razvoda braka, odnosno prestanka vanbračne zajednice.

2. Rad centara za socijalni rad

U ispitivanom periodu centrima za socijalni rad na teritoriji Pčinjskog okruga obratilo se ukupno 2�5 osoba tražeći pomoć zbog nasilja u porodici: 5� osoba obratila se Centru za socijalni rad u Bujanovcu, �� osoba Centru za socijalni rad u Preševu, �� osoba Centru za socijalni rad u Surdulici, �� osoba Centru za socijalni rad u Vladičinom Hanu i ��5 osoba Centru za socijalni rad u Vranju. Centar za socijalni rad u Bosilegradu i Centar za socijalni rad u Trgovištu nisu evidentirali nijedan slučaj nasilja u porodici u periodu obuhvaćenom istraživanjem. Takvi slučajevi, kako se u dopisu ovog Centra u Bosilegradu navodi, su u službenoj evidenciji označeni kao poremećeni porodični odnosi.

Na osnovu komparacije broja osoba koje su od centara za socijalni rad u pojedinim opštinama tražile pomoć zbog nasilja u porodici sa brojem krivičnih prijava koje su podnete policiji u tim opštinama može se pretpostaviti da žrtve nasilja policijsku intervenciju smatraju delotvornijom. Tako je, npr. policiji u Vranju u ispitivanom periodu prijavljeno �.��� dela nasilja u porodici, dok je u istom periodu Centaru za socijalni rad u Vranju obratilo „samo“ ��5 žrtava nasilja u porodici.

U istraživanom uzorku ukupan broj žrtava veći je od broja prijavljenih slučajeva nasilja i iznosi 2��, što znači da je u pojedinim slučajevima nasilje izvršeno prema većem broju osoba.

Zbog nasilja u porodici �9 osoba obraćalo se više puta centrima za socijalni rad. Najveći broj ovih osoba je sa teritorije koju pokriva Centar za socijalni rad u Vranju (�8).

Relativno veliki broj osoba koje su se više puta obraćale za pomoć centrima za socijalni rad, pre svega, pokazuje, da nasilje u porodici ima kontinuitet u ispoljavanju, ali i da intervencije centara za socijalni rad često nisu delotvorne, tj. da ne preveniraju dalje ispoljavanje nasilja.

Stručni rad zaposlenih u centrima za socijalni rad sa 2�5 žrtava

��

nasilja rezultirao je time da su 52 žrtve nasilja pokrenule brakorazvodni postupak, dok je �0 žrtava nasilja smešteno u prihvatilište za žrtve nasilja.�� U �0� slučaja nasilja u porodici žrtve nasilja i izvršioci nasilja upućeni su u savetovalište za brak i porodicu, što čini ��.89 % od ukupnog broja žrtava.

Prema podacima koje su pružili centri za socijalni rad, oni su u ispitivanom periodu podneli 2� krivične prijave zbog krivičnog dela nasilja u porodici, pri čemu je �5 krivičnih prijava podneto javnom tužilaštvu, a ostale policiji. Indikativo je, međutim, da, prema podacima koje su pružile policijske uprave, centri za socijalni rad nisu uopšte evidentirani kao podnosioci prijave, što se, možda, može objasniti time da su centri za socijalni rad evidentirali kao podnete i one krivične prijave koje su njihovi pravnici sastavili pružajući strankama besplatnu pravnu pomoć.

Ako se uporedi broj krivičnih prijava podnetih javnom tužilaštvu od strane centara za socijalni rad (�5) sa ukupnim brojem krivičnih prijava podnetih javnom tužilaštvu od strane policije (�02) i samih žrtava (�0�) – ukupno 22� – vidi se da krivične prijave organa starateljstva čine tek �.�8% svih podnetih krivičnih prijava.

Centari za socijalni rad su u ispitivanom periodu, kao organi starateljstva, pokrenuli �2 parnice za određivanje mera porodičnopravne zaštite od nasilja u porodici, u skladu sa svojim zakonskim ovlašćenjima, što znači da su u svakom sedmom prijavljenom slučaju nasilja u porodici reagovali isticanjem zahteva za određivanje mera zaštite od nasilja u porodici. Budući da je u ispitivanom periodu, prema podacima koje su pružili sudovi, podignuto samo 29 tužbi za određivanje mera zaštite od nasilja u porodici, može se pretpostaviti da su centri za socijalni rad, kao organi starateljstva, u velikom broju slučajeva tražili određivanje mera zaštite od nasilja u porodici u okviru drugih postupaka u kojima su bili tužioci, odnosno jedinstveni suparničari (postupci u parnicama za zaštitu prava deteta, za vršenje roditeljskog prava, kao i u postupcima za lišenje i vraćanje roditeljskog prava (čl. 2��. st. �. PZ).

Prema PZ, ovlašćenje na pokretanje parnice za zaštitu od nasilja u porodici pripada organu starateljsva, bez obzira na to da li je žrtva nasilja u porodici dete ili punoletno lice i kakav je njegov pravni status (čl. 28�. st. 2. i �. PZ). Relativno mali broj parnica za određivanje mera

64 NateritorijiPčinjskogokrugafunkcionišejednoprihvatilištezažrtvenasiljauporodici.PrihvatilištejeuVranju,kapaciteta24krevetairadiuokviruCentrazarazvojlokalnihuslugasoci-jalnezaštitegradaVranja.

�5

zaštite od nasilja u porodici koje su inicirali centri za socijalni rad, kao organi starateljstva, upućuje na zaključak da centri za socijalni rad još uvek ne koriste svoje zakonsko ovlašćenje (i dužnost) da pokretanjem postupka za zaštitu od nasilja u porodici izdejstvuju određivanjem adekvatnih mera zaštite žrtava od ovog oblika nasilja.

3. Rad policije

U ispitivanom periodu policiji je podneto ukupno �.992 prijave, i to ��09 tokom 2008. godine i �8� u prvoj polovini 2009. godine. Među prijavama nije bilo ni jedne koja je podneta zbog kršenja zaštitne mere koju je odredio parnični sud (krivično delo iz člana �9�. stav 5. KZ). Prijave su u većini slučajeva podnele same žrtve nasilja (�.908), dok su ostale podnete od strane trećih lica (školski psiholozi, rođaci i dr.). Broj žrtava je za �� veći od broja podnetih prijava, što znači da je u pojedinim slučajevima nasilje istovremeno ispoljeno prema većem broju lica. Policija je intervenisala na licu mesta �.�29 puta (�,�05 intervenicja u 2008. godini i �8� intervencija u prvoj polovini 2009. godine). U ispitivanom periodu policija je izdala �.�29 upozorenja (�.�5� upozorenje u 2008. godini i 5�8 upozorenja u prvoj polovini 2009. godine). Komparacija broja podnetih prijava i izdatih mera upozorenja pokazuje da mera upozorenja nije primenjena u čak 25� prijavljenih slučajeva nasilja u porodici.

Mera zadržavanja primenjena je samo prema dvojici izvršioca nasilja, a pritvor je određen samo prema tri izvršilaca (dva u 2008. godini i jedan u prvoj polovini 2009. godine). Oružje je oduzeto od ukupno �� osoba protiv kojih su podnete krivične prijave zbog dela nasilja u porodici, i to od �0 osoba u 2008. godini i od šest osoba u prvoj polovini 2009. godine.

Policija je podnela ukupno �9 prekršajnih prijava, dok je broj krivičnih prijava za �5 veći od broja prekršajnih prijava i iznosi �2� (grafikon 8).

��

Grafikon 8.

Iako se sve prijave odnose na nasilje u porodici, policija je u �9 prijavljena slučaja nasilja u porodici radnje izvršenja kvalifikovala kao prekršaj protiv javnog reda i mira, s pozivanjem na čl. �. Zakona o javnom redu i miru.�5 Međutim, članom �. Zakona o javnom redu i miru nije posebno inkriminisano nasilje u porodici, već samo dela ugrožavanja javog reda i mira, koji je odredbama čl. 2. ovog Zakona definisan kao “usklađeno stanje međusobnih odnosa građana nastalo njihovim ponašanjem na javnom mestu i delovanjem organa i organizacija u javnom životu radi obezbeđivanja jednakih uslova za ostvarivanje prava građana na ličnu i imovinsku sigurnost, mir i spokojstvo, privatni život, slobodu kretanja, očuvanje javnog morala i ljudskog dostojanstva i prava maloletnika na zaštitu”. Očigledno je da se u policijskoj praksi mnoga dela nasilja u porodici lakšeg oblika još uvek pogrešno kvalifikuju kao prekršaj, čime se umanjuje društvena opasnost ovih dela i stvaraju uslovi da nasilnicima budu izrečene neadekvatne sankcije, tj. sankcije koje su predviđene za druga dela sa elementima nasilja, u kojima se

65 Premačl. 6. Zakonao javnom redu imiru, (“Sl. glasnikRS”,br. 51/92,53/93,67/93,48/94,101/2005 -dr. zakon i85/2005 -dr.Zakon),kosvađom ili vikomremeti javni red imir iliugrožavabezbednostgrađana-kaznićesenovčanomkaznomdo20.000dinara ilikaznomzatvo-rado20dana,akougrožavasigurnostdrugog licapretnjomdaćenapastinaživot ili telotog ilinjemubliskoglica-kaznićesenovčanomkaznomdo25.000dinarailikaznomzatvorado30dana.Zaonogakovređanjemilizloupotrebomdrugog,vršenjemnasiljanaddrugim,izazivanjemtučeiliučestvovanjemunjoj,ugrožavaspokojstvograđanailiremetijavniredimirpredviđenajenovčanakaznado30.000dinara ilikaznazatvorado60dana,akadasenavedeniprekršaji izvršeugrupi,zaprećenajekaznazatvorado60dana.

��

žrtva i nasilnik ne nalaze u specifičnom porodičnopravnom odnosu. Takva praksa, koja nema podlogu u zakonskim propisima, otežava ostvarivanje onih postuliranih ciljeva koje primena odredbi o krivičnom delu nasilja u porodici u praksi treba da ostvari.

4. Rad parničnih sudova

Pred sudovima sa područja Pčinjskog okruga u periodu obuhvaćenom istraživanjem podneto je 29 tužbi za zaštitu od nasilja u porodici, tj. tužbi za određivanje mera zaštite od nasilja u porodici i to 20 tokom 2008. godine i devet tokom prve polovine 2009. godine. U svim pokrenutim parnicama za zaštitu od nasilja u porodici traženo je izdavanje mera zaštite od nasilja u porodici. U uzorku obuhvaćenom istraživanjem nije pokrenuta ni jedna parnica za produžavanje trajanja mere zaštite od nasilja u porodici.

Najviše parnica za zaštitu od nasilja u porodici pokrenuto je pred Opštinskim sudom u Vranju (��), dok je devet parnica pokrenuto pred Opštinskim sudom u Surdulici, šest parnica pred Opštinskim sudom u Vladičinom Hanu. U periodu obuhvaćenom istraživanjem pred ostalim sudovima sa teritorije Pčinjskog okruga nije pokrenuta ni jedna parnica za zaštitu od nasilja u porodici. Razloge takvog stanja treba tražiti u nedovoljnoj informisanosti građanki/građana o merama porodičnopravne zaštite od nasilja u porodici i nedovoljnoj spremnosti drugih legitimisanih subjekata (organ starateljstva i javni tužilac) da pokrenu postupak.

U ispitivanom uzorku odbačena je samo jedna tužba za zaštitu od nasilja u porodici i odbijen je samo jedan zahtev za određivanje mera zaštite, dok je sedam zahteva usvojeno. U ostalim predmetima postupak je još uvek bio u toku u vrema okončanja faze prikupljanja podataka.

U pogledu mera zaštite koje je sud odredio, u ispitivanom uzorku najčešće određivana mera bila je zabrana daljeg uznemiravanja, koja je određena u ukupno pet predmeta. Nešto je ređa mera zabrane prilaska tužiocu, njegovom mestu stanovanja, odnosno rada, koja je određena u četiri predmeta, dok je iseljenje tuženog iz zajedničkog stana/kuće određeno u samo jednom predmetu.

Prema prikupljenim podacima, u ukupno 29 pokrenutih parnica

�8

određene su privremene mere u samo šest parnica (grafikon 9). Time se potvrđuje nalaz ranijih istraživanja da stranke relativno retko koriste zakonsku mogućnost da traže određivanje privremenih mera u parni-cama za zaštitu od nasilja u porodici i time sebi obezbede provizornu zaštitu u toku trajanja parnice.��

Grafikon 9.

U pogledu efikasnosti rada sudova, ne može se dati sveukupna ocena jer nisu prikupljeni relevantni podaci iz svih sudova. Naime, Opštinski sud u Preševu i Opštinski sud u Bosilegradu nisu pružili podatke koji se odnose na trajanje sudskog postupka. Prema podacima koje su dostavili sami sudovi, u Opštinskom sudu u Vranju i u Opštinskom sudu u Vladičinom Hanu postupak u parnici za zaštitu od nasilja u porodici traje u proseku � meseci, dok je u Opštinskom sudu u Surdulici prosečno trajanje postupka �� meseci. Ove podatke treba uzeti sa rezervom, budući da je od ukupno 20 pokrenutih parnica tokom 2008. godine u prvom stepenu okončano samo 9 parnica.

Sudeći prema broju žalbi, tužioci i tuženi su u podjednakoj meri nezadovoljni odlukama suda. Naime, na ukupno devet sudskih odluka, izjavljene su četiri žalbe, dve od strane tužioca i dve od strane tuženog.

66 Petrušić,N.,KonstantinovićVilić,S.,Vodič kroz sistem porodičnopravne zaštite od nasilja u porodici,AŽC,ŽIC,Beograd,2006.

�9

Dve žalbe su odbijene, a jedna je usvojena, dok je u jednom predmetu postupak po žalbi bio u toku u vreme okončanja faze prikupljanja podataka.

Ni u jednom predmetu nije izjavljena revizija, koja je po zakonu dopuštena u pravnim stvarima nasilja u porodici bez posebnih ograničenja.

5. Rad organa za prekršaje U periodu obuhvaćenom istraživanjem podneto je ukupno 20 zahteva za pokretanje prekršajnog postupka zbog narušavanja javnog reda i mira sa elementima nasilja u porodici, od čega se pet prijava odnosi na partnersko nasilje. Najviše prekršajnih prijava podneto je prekršajnom organu u gradu Vranju (ukupno 9), dok u opštinama Bujanovac, Vladičnih Han i Bosilegrad nije sproveden ni jedan prekršajni postupak zbog dela narušavanja javnog reda i mira sa elementom nasilja prema članu porodice.

Prema podacima koje su pružili organi za prekršaje, nijedna prijava nije odbačena, a postupak je obustavljen samo u jednom predmetu, dok je u ostalim predmetima sproveden.

Ni u jednom predmetu nisu izrečene zaštitne mere: mera obaveznog lečenja od alkoholizma, mera obaveznog lečenja od narkomanije, dok je samo u jednom slučaju naloženo oduzimanje predmeta izvršenja dela.

U ispitivanom periodu doneto je ukupno �� rešenja, kojima je �5 izvršilaca nasilja novčano kažnjeno zakonom predviđenom kaznom u iznosu 20.000-�0.000 dinara. Kaznom zatvora kažnjeno je samo jedno lice tokom 2008. godine, dok u prvoj polovini 2009. godine nije izrečena ni jedna takva kazna.

Na ukupno �2 rešenja organa za prekršaje, izjavljeno je pet žalbi, od kojih su tri odbijene, a dve usvojene.

50

6. Rad javnog tužilaštva

Krivično delo nasilja u porodici spada u grupu krivičnih dela koja se gone po službenoj dužnosti.

Javnom tužilaštvu podneto je 220 krivičnih prijava zbog krivičnog dela nasilja u porodici (�5� u 2008. godini i �� u prvoj polovini 2009. godine). Najveći broj prijava podnele su same žrtve (�0�), dok je nešto manji broj prijava podnetih od strane policije (�02). Prema podacima koje su pružila opštinska javna tužilaštva, najviše krivičnih prijava podneo je Centar za socijalni rad u Vranju (��). Ovaj podatak je indikativan, budući da upitnik koji je Centar za socijalni rad u Vranju popunjio ne sadrži podatak o podnetim krivičnim prijavama u okviru postavljenog pitanja broj šest, koji bi, verujemo, bio unet da je organ starateljstva podneo krivične prijave. Zbog toga se može pretpostaviti da se podaci javnog tužilaštva u Vranju odnose na druga krivična dela izvršena prema maloletnim članovima porodice.

U periodu obuhvaćenom istraživanjem javno tužilaštvo je odbacilo �� krivičnu prijavu, što je više od �/� ukupno podnetih prijava. Ovako veliki broj odbačenih prijava je čak nešto viši od prosečnog broja odbačenih prijava u dosadašnjoj parksi javnog tužilaštva na području Srbije.�� To potvrđuje i komparacija sa podacima prikupljenjim istraživanjem prakse Opštinskog javnog tužilaštva u Beogradu i Opštinskog javnog tužilaštva u Nišu.�8 Naime, u uzorku obuhvaćenom ovim istraživanjem, javni tužilac je odbacio oko �0% krivičnih prijava, pri čemu u mnogim slučajevima za takvu odluku nisu postojali ni stvarni ni pravni razlozi. Donošenju odluka o odbacivanju krivične prijave često nije prethodilo preduzimanje zakonom predviđenih radnji u cilju prikupljanja relevantnih podataka. U odlukama o odbacivanju krivičnih prijava često se, kao razlog, navodi nedostatak dokaza, u situaciji kad žrtva izjavljuje da se ne pridružuje krivičnom gonjenju i koristi svoju zakonsku mogućnost da ne svedoči, iako iz opisa dela u krivičnoj prijavi proizilazi da, osim iskaza žrtve, postoje i drugi dokazi koji se u postupku mogu koristiti za dokazivanje relevantnih činjenica. S obzirom na specifičan odnos žrtve i izvršioca dela, nesumnjivo je da pre odlučivanja povodom krivične prijave javni tužilac treba pažljivo i

67 KonstantinovićVilićS.,Petrušić,N., Krivično delo nasilja u porodici – pravna praksa u Republici Srbiji, ZIC,Niš,2004,str.34.

68 Videti:KonstantinovićVilićS.,Petrušić,N., Krivično delo nasilja u porodici – aktuelna pravosudna praksa u Beogradu i Nišu,AŽC,ŽIC;Beograd,2007,str.108.

5�

svestrano da razmotri sve okolnosti izvršenja dela, situaciju u porodici pre i u vreme izvršenja dela i da, sam ili posredstvom drugih organa, prikupi dodatne informacije o svim relevantnim činjenicama. U praksi su, međutim, ove radnje najčešće izostajale. Veliki broj odbačenih krivičnih prijava od strane javnih tužilaca sa područja Pčinjskog okruga navodi na zaključak da opštinska javna tužilaštva na području ovog okruga ispoljavaju iste negativne tendencije u svom radu koje su evidentne i kod ostalih opštinskih javnih tužilaštava.

Prema podacima koje su pružila opštinska javna tužilaštva sa područja Pčinjskog okruga, u ispitivanom periodu podneto je �28 optužnih akata. Pokrenuti krivični postupci rezultirali su osuđujućom presudom u 5� slučaja, dok je u šest slučajeva izdata sudska opomena. U procesuiranim slučajevima, prema podacima opštinskih javnih tužilaštava, dominira kazna zatvora, koja je izrečena prema 2� izvršilaca, dok je novčana kazna izrečena prema šestoro izvršilaca.

U istraživanom uzorku, javni tužioci su se žalili na sudsku presudu u ukupno �� predmeta, dok je samo jedan osuđeni izjavio žalbu. Sudeći prema odnosu broja žalbi podnetih od strane javnih tužilaca i osuđenih, radom sudova više su zadovoljni osuđeni nego javni tužioci, što upućuje na zaključak da je u ispitivanoj sudskoj praksi ispoljena tendencija blagog kažnjavanja, koja je evidentna i u radu ostalih sudova u Srbiji.�9

Javni tužioci, koji su aktivno procesno legitimisani u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici (čl. l. , nisu koristili svoje ovlašćenje na pokretanje ovih parnica.

7. Rad krivičnih sudova

Pred krivičnim sudovima sa teritorije Pčinjskog okruga sproveden je 9� krivični postupak, najviše pred Opštinskim sudom u Vranju (ukupno �2), a najmanje pred Opštinskim sudom u Bujanovcu (ukupno osam). Pred Opštinskim sudom u Bosilegradu u periodu obuhvaćenom istraživanjem nije sproveden nijedan krivični postupak zbog krivičnog dela nasilja u porodici.

69 PremarezultatimaistraživanjaprakseuBeograduiNišu,sudovinajvišeizričunovčanekazneiuslovneosuda,doksukaznezatvoraodređeneutrajanjukojipredstavljazakonskiminimum.Detaljno:KonstantinovićVilićS.,Petrušić,N., Krivično delo nasilja u porodici – aktuelna pravosudna praksa u Beogradu i Nišu,AŽC,ŽIC;Beograd,2007.

52

Prema podacima koje su pružili krivični sudovi, prosečna dužina trajanja krivičnog postupka iznosila je oko osam meseci.

Opštinski sud u Bujanovcu je tokom 2008. godine krivične postupke okončao u roku od osam meseci, dok su postupci pokrenuti u prvoj polovini 2009. godine još uvek bili u toku u vreme okončanja prikupljanja podataka. Slična je efikasnost i Opštinskog suda u Preševu, pred kojim su krivični postupci u proseku trajali nešto više od 8 meseci (8,08).

Opštinski sud u Vladičinom Hanu je bio nešto manje efikasan. Krivični postupci pred ovim sudom tokom 2008. godine okončani su maksimalno do jedne godine, s tim što je efikasnost poboljšana u prvoj polovini 2009. godine, kada su predmeti okončani prosečno za šest meseci.

Krivični postupci pred Opštinskim sudom u Surdulici, od pokretanja postupka do donošenja prvostepene presude, trajali su u 2008. godini od šest meseci do godinu dana, s tim što je vreme trajanja postupaka vođenih u prvoj polovini 2009. godine povećano na preko jednu godinu.

Najefikasniji je bio Opštinski sud u Bosilegradu, pred kojim su krivični postupci vođeni tokom 2009. godine okončani u proseku za četiri meseca.

Opštinski sud u Vranju nije pružio podatke o dužini trajanja krivičnih postupaka koji su pred njima vođeni, tako da je ostao nepoznat stepen efikasnosti ovog suda.

U odnosu na praksu ostalih sudova u Srbiji, efikasnost sudova sa teritorije Pčinjskog okruga bitno se ne razlikuje. Tako, npr. prema podacima iz istraživanja koje je obuhvatilo aktuelnu praksu opštinskih sudova u Beogradu u Nišu, prvostepeni postupak pred Opštinskim sudom u Beogradu trajao je manje od jednog meseca u samo jednom predmetu, dok je u �5 predmeta trajao 5-� meseci, u �8 predmeta �-�2 meseci, a u �0 predmeta preko �2 meseci.�0

Na ukupno 58 krivičnih sudskih odluka izjavljeno je �� žalbi, i to devet od strane javnog tužioca i osam od strane osuđenih osoba (grafikon �0).

70 Videti:KonstantinovićVilićS.,Petrušić,N., ., Krivično delo nasilja u porodici – aktuelna pravosudna praksa u Beogradu i Nišu,AŽC,ŽIC;Beograd,2007.str.109.

5�

Grafikon �0.

Najveći broj žalbi je odbijen (��), a usvojene su samo dve žalbe (grafikon ��).

Grafikon ��.

5�

Kad je reč o kažnjavanju izvršilaca dela nasilja prema članovima porodice, prema objedinjenim podacima iz dostavljenih upitnika, u 55 od ukupno 58 predmeta u kojima je prvostepeni postupak okončan meritornom presudom izvršioci su osuđeni, dok su u tri predmeta donete oslobađajuće presude. Izvršiocima su izrečene sledeće krivične sankcije: zatvor – �0 izvršilaca (2�%), novčana kazna – šest izvršilaca (��%), uslovna osuda – 22 izvršilaca (58%) – grafikon �2.

Grafikon �2.

Kazne koje su izrečene izvršiocima krivičnog dela nasilja u porodici ukazuju na tendenciju blagog kažnjavanja, što je nedopustivo, imajući u vidu društvenu opasnost dela nasilja u porodici i posledice koje ono izaziva u odnosu na žrtve ovog oblika nasilja.

55

5�

5�

Ispovest žena - žrtava nasilja u porodici

„...Dvadesetgodinasambilaubraku.Čovekkogasamznalanijetajkojijesad.Onječovekkojijespremannasve,sverešavaputemnasilja! Skorodvadeset godina trpela sam fizičko, psihičko, ekonomsko i seksualnonasiljeodstranesvogsupruga.Nikadanismouspelidaostvarimonekunormalnu komunikaciju, jer je on svaki problem rešavao batinama inasiljem.Uveksamumestolepihrečidobijalasamobatine.Udaraomejerukama,pesnicama,šutiraoineretkoudaraopredmetomkojimujeu tom trenutkubionadohvat ruke. TukaomedoBoga!Kadabi decapokušaladameodbraneinjihbiizudaraoistokolikoimene.Iakosudecasadaodrasla,onanemogudazaboraveonoštosupreživela, jer je todubokourezanounjihovopamćenje.Višeputasmodecaijapokušavalidarazgovaramosanjim,damuobjasnimodajelošeštonasmaltretiraidabitrebaodasemenja.Međutim,svebitoostajalonarečimaionbinastaviopostarom.Naposlusammoraladalažemkolege,kakosamsepovredilaiodaklemimodrice.Mislećidasamlagalanjih,jasamzapravolagalasebeiprikrivalanasilnika.“

***

„... Od samog pošetka našeg zabavljanja trudio se da bude stabilan,drugačijioddrugihimenisetosviđalo.Čovekkojiznaštahoće.Gradilismo zajedničkeplanove. Promenio se kada smodobili devojčicu. Svevremejebionezadovoljanmaterijalnomsituacijom,bezobziraštosmoobojeradili.Želeo jedaštopresteknenovac,pa jedošaona idejudaprodaje imovinu.Ubeđivaome je da je to zbog toga štome voli i dabisveuradiozamene.Čestojemenjaoraspoloženje-biojeagresivan,nervozan,vikaoje,iposlesatvremenaubeđivaobimedajetozanašukorist.Tučaisvađabilesusvakodnevnoprisutneunašojkući.Tukaojeidecu.Govoriojedahoćedamepromeni.Jasamsetolikopromenila,dasebenisamprepoznavala!”

***“... Kadasamdošlasposla,onjesedeoumojstanipiosprijateljima.Samoštosampitalaštaradite,osetilasamudaracikakomipolicutečeneštotoplo.Moliojedamuoprostimposlednjiput.Mislilasamdanećeviše, jerusvakojporodicisedešavatakonešto.Oprostilasammusve.

58

Počelismodasvestičemozajedno.Napočetkujesvebilodobro.Kupovalismonameštaj,sređivalinašživotnikutak…Ali,ponovojepočeodatučeimeneimojućerkuizprvogbraka.Udaraonasjepredmetima,motkomdebelom i velikom. Nije mi davao nikakvu slobodu. Komšiluk nisamimala, rodbinenisam imala. Sa sobom jenosio imojpasošdanebihotišla.Novacminijedavao,ajasamprodavalamlekodabihsadetetompreživela.Poslednjiputjebilostrašno.Sedelismoukućiiodjednomsamosetilaudaracnalevojstraniglave.Paomijemraknaočiionesvestilasamse.Vukaomezakosu,draose.Odvukaodokrevetaitukao…Uspelasamdaprijavimpoliciji…Napustila samga…Spasila samživot…Ali, iporedovakvognasilničkogponašanja,sudjedetedodelionjemudagačuvaivaspitava.Neprestajemdaseborimpredsudomdadeteživisamnom”

***

“...Upočetku jebio suvišedobar.Pio jeali,ne toliko.Bio jena ratištui imao je traume.Noću je preživljavao šta je tamodoživeo. Razumelasamga iprihvatala tu situaciju.Ali, njemu je sve smetalo.Više sumerazumelinjegoviroditeljinegoon.Bio je ljubomoran,govorio jedagazapostavljam,dasamnašladrugog.Nikadsezadecunijezainteresovaokaoroditelj.Dođepijan,uvekprebacujedajauvekgrešim,adajeonupravu.Upočetkusammudozvoljavaladameudari.Ženamoradatrpisve,nigdenijesavršeno!Ali,nisammogladatrpimdamegazinogama,dame šutira, da udara njegovom glavomumoju. Nisamodlazila kodlekarainisamprijavljivalapoliciji.Štitilisugajerradiujednojoddržavnihinstitucija.Plašilasamseštaćesedesitikadonizađeizpritvorailizatvora.Imaipištolj.Odlučilasam…sadecomsamnapustilatakavbrak.Dugomejeposletogaproganjaoipretiomeniimojimroditeljima.Idanasseborimsanjim.Ali,uspelasamdaposletogpaklauradimprvikorakidasebeidecuizvučemizkrize.Mnogojeteškoživetisanasiljemuporodici.Samohrabro,najtežejeučinitiprvikorak.Kadučinitetajprvikorakondajelakše”.

***

“ ...Bilasamubraku.Mnogome jemaltretirao jošuprvojgodinikadsamrodilaprvodete.Nikadminijepružaoljubav,dobrotu,dasedneidarazgovaramo.Svegajenerviralo.Počeojesadruštvomdapije.Kadnema

59

parazaalkoholmaltretiraobime,udarao,vukaozakosu.Htelasamdagaprijavimalinisamsmelaodnjega.Pretiomijedaneidemupolicijuidanekazemmojojmajci.Jednomsamsvaumodricamasadecomotišlakodmajkekakobihsesklonilaodnjega.Onamejenagovaraladagaprijavimzanasilje,ali jasamseplašiladatouradim, jersamsvakodnevnobilaizloženanjegovimpretnjama.Tešilasamsebedaćeproćiidamoramsvetodatrpimzbogdece,pasamse iztograzlogaponovovratilanjemu.Obećao je da više nikada neće damemaltretira. Ali, bilo je još gore.Mnogomijeteškokadsesetim.Jednehladnenoćiizbaciomesadecomnapolje.Bilojekasnoihladno.Tukaomesvomsvojomsnagomdosmrti.Vikalasam„Upomoć“.Mojadecasuplakala.Svisučuli,alinisusmelidapomognu. I zato,nedozvoliteda savamamuž, suprug, radi štahoće.Boritesezasvojživot.Neplašitese.Uraditejedankoraknapred,kaojaikaodrugežene.Netrpite,javite,tražitepomoć”.

IzdokumentacijeSOStelefonaVranje“SOSDOSIJE”–2008.

�0

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ POLICIJSKIH PREDMETA

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.2008.

1.1.2009.do30.06.2009.

1. Ukupanbrojprijavanasiljauporodici

2. Brojprijavakojesupodnelesamežrtve

3. Brojprijavakojejepodneocentarzasocijalnirad

4. Brojprijavatrećihlica(školskipsiholog,rodjak,komšijaisl.)

5. Brojprijavljenihslučajevanasiljaubračnojivanbračnojzajednici

6. Brojprijavljenihslučajevanasiljapremačlanovimašireporodice

7. Brojprijavljenihslučajevanasiljapremadeci

8. Brojintervencijanalicumesta

9. Brojlicakojimajeizdatoupozorenje

10. Brojlicapremakojimajeprimenjenamerazadržavanja

11. Brojlicakojimajeodredjenpritvor

12. Brojlicakojimajeoduzetooružje

13. Ukupanbrojžrtava

14. Brojžrtavaženskogpola

15. Brojžrtavamuškogpola

16. Brojdece,žrtavaporodičnognasilja

17. Brojprijavljenihslučajevanasiljauvanbračnojzajednici

18. Brojpodnetihprekršajnihprijava

19. Ukupanbrojpodnetihkrivičnihprijava

20. Brojkrivičnihprijavazbogkršenjazaštitnemerekojujeodredioparničnisud

��

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ PREDMETA ORGANA ZA PREKRŠAJE

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.008.

1.1.2009.do30.06.2009.

1.Ukupanbrojpodnetihzahtevazapokretanjeprekršajnogpostupkazbognarušavanjajavnogredaimirasaelementimanasiljauporodici

2. Brojpodnetihprekršajnihprijavaodstranepolicije

3. Brojpodnetihprekršajnihprijavaodstraneoštećenih

4. Brojsprovedenihpostupaka

5. Ukupanbrojizrečenihzaštitnihmeraobaveznoglečenjaodalkoholizma

6. Ukupanbrojizrečenihzaštitnihmeraobaveznoglečenjaodnarkomanije

7. Ukupanbrojizrečenihzaštitnihmeraoduzimanjapredmeta

8. Brojizdatihmeraradiobezbeđenjaprisustvaokrivljenog

9. Brojizdatihmerazadržavanjaokrviljenog

10. Brojodbačenihzahteva

11. Brojobustavljenihpostupaka

12. Ukupanbrojdonetihrešenjaoprekršaju

13. Brojdonetihrešenjaonovčanomkažnjavanju

14. Brojdonetihrešenjaokažnjavanjukaznomzatvora

15. Brojizjavljenihžalbi

16. Brojodbijenihžalbi

17. Brojusvojenihžalbi

18. Broj prekršajnih postupaka u slučajevimanasiljaubračnojivanbračnojzajednici

19.Broj prekršajnih postupaka u slučajevimanasiljapremačlanovimašireporodice

20.Brojprekršajnihpostupakauslučajevimanasiljapremadeci

�2

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ JAVNOTUŽILAČKIH PREDMETA

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.008.

1.1.2009.do30.06.2009.

1. Ukupanbrojpodnetihkrivičnihprijava

2. Brojpodnetihkrivičnihprijavaodstranepolicije

3. Brojpodnetihprekršajnihprijavaodstraneoštećenih

4. Brojpodnetihkrivičnihprijavaodstraneorganastarateljstva

5. Brojodbačenihkrivičnihprijava

6. Brojpodnetihoptužnihakata

7. Brojosuđujućihpresuda

8. Brojoslobađajućihpresuda

9. Brojpresudakojimajeizrečenanovčanakazna

10. Brojpresudakojimajeizrečenakaznazatvora

11. Brojžalbiuloženihodstranejavnogtužilaštva

12. Brojžalbiuloženihodstraneosuđenog

13. Brojkrivičnihprijavauslučajevimanasiljaubračnojivanbračnojzajednici

14. Brojkrivičnihprijavauslučajevimanasiljapremačlanovimašireporodice

15. Brojkrivičnihprijavauslučajevimanasiljapremadeci

16. Brojkrivičnihprijavazadelonasiljauporodicipremaosobamaženskogpola

17. Brojkrivičnihprijavazadelonasiljauporodicipremaosobamamuškogpola

18.Prosečnadužinatrajanjapostupkaodpodnošenjakrivičneprijavedopodnošenjaoptužnogakta

��

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ PARNIČNIH PREDMETA

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.2008.

1.1.2009.do30.6.2009.

1. Ukupanbrojpodignutihtužbizaodređivanjemerazaštiteodnasiljauporodici

2. Ukupanbrojtužbikojimajetraženoprodužava-njetrajanjamerazaštiteodnasiljauporodici

3. Brojodbačenihtužbi

4. Brojpredmetaukojimajetužbenizahtevusvojen

5. Brojpredmetaukojimajetužbenihzahtevodbijen

6. Brojpresudakojimajenaloženoiseljenjeizstana

7.Brojpresudakojimajeodredjenamerazabranepribližavanjažrtvi/mestustanovanja/mesturadažrtve

8. Brojpresudakojimajezabranjenodaljeuznemiravanje

9. Brojpredmetaukojimajeuloženažalbaodstranetužioca

10. Brojpredmetaukojimajeuloženažalbaodstranetuženog

11. Brojpredmetaukojimaježalbausvojena

12. Brojpredmetaukojimaježalbaodbijena

13. Brojpredmetaukojimajeizjavljenarevizija

14. Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljaubračnojivanbračnojzajednici

15. Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljapremačlanovimašireporodice

16. Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljapremadeci

17. Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljauporodicipremaosobamaž.pola

18. Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljauporodicipremaosobamam.pola

19. Prosečnadužinatrajanjapostupkaodpodiza-njatužbedodonošenjaprvostepenepresude

20. Brojpredmetaukojimajeodređenaprivremenamera

��

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ KRIVIČNIH PREDMETA

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.2008.

1.1.2009.do30.06.2009.

1. Ukupanbrojsprovedenihpostupaka

2. Ukupanbrojosuđujućihpresuda

3. Ukupanbrojoslobađajućihpresuda

4. Ukupanbrojpredmetaukojimajeizrečenanovčanakazna

5. Ukupanbrojpredmetaukojimajeizrečenakaznazatvora

6. Ukupanbrojpredmetaukojimajeizrečenauslovnaosuda

7. Brojpostupakakojiseodnosenaslučajevenasiljaubračnojivanbračnojzajednici

8. Brojpostupakakojiseodnosenaslučajevenasiljapremačlanovimašireporodice

9. Brojpostupakakojiseodnosenaslučajevenasiljauporodicipremadeci

10.Brojpostupakakojiseodnosenaslučajevenasiljauporodicipremaosobamaženskogpola

11.Brojpredmetakojiseodnosenaslučajevenasiljauporodicipremaosobamamuškogpola

12.Prosečnadužinatrajanjapostupkaodpokretanjapostupkadodonošenjaprvostepenepresude

13. Brojpredmetaukojimajeuloženažalbaodstranejavnogtužioca

14. Brojpredmetaukojimajeuloženažalbaodstraneosudjenog

14. Brojpredmetaukojimaježalbausvojena

15. Brojpredmetaukojimaježalbaodbijena

�5

U P I T N I K ZA PRIKUPLJANJE PODATAKA IZ PREDMETA CENTARA ZA SOCIJALNI RAD

PODACI O SLUČAJEVIMA NASILJA U PORODICI ZA PERIOD 1. januar 31. decembar 2008. 1. januar – 30 jun 2009.

1.1.2008.do31.12.2008.

1.1.2009.do30.06.2009.

1. Ukupanbrojprijavljenihslučajevanasiljauporodici

2. Brojstranakakojesusevišeputaobraćalezapomoćzbognasiljauporodici

3. Brojslučajevafizičkognasilja

4. Brojslučajevapsihičkognasilja

5. Brojslučajevafizičkogipsihičkognasilja

6. Brojpodnetihkrivičnihprijava

7. Brojpokrenutihparničnihpostupakazaodređivanjemerazaštite

8. Brojžrtavasmeštenihuprihvatilište

9. Brojžrtavanasiljauporodicimladjihod18godina

10. Brojžrtavanasiljaizmeđu18-40godina

11. Brojžrtavanasiljastarijihod40godina

12. Brojžrtavanasiljaženskogpola

13. Brojžrtavanasiljamuškogpola

14. Brojdecežrtavanasilja

15. Brojžrtavanasiljaizvršenogodstranenjihovogbračnog/vanbračnogpartnera

16. Brojupućivanjanaporodičnosavetovalište

17. Brojžrtavanasiljauporodicikojesunapustilenasilnika

18. Brojžrtavanasiljakojesanasilnikomimajuzajedničkomaloletnodete/decu

19. Brojžrtavanasiljauporodicikojesupokrenulebrakorazvodnipostupak

20.Brojžrtavanasiljauporodicikojesunasiljedoživeleposlerazvodabraka/napuštanjavanbračnezajednice

��

��

Odbor za ljudska prava Vranje(SOS telefon Vranje)

RadinstitucijauzaštitiodnasiljauporodicinapodručjuPčinjskogokruga

IzdavačiAurora O.D. Vranje

NVO VRANJE PRESS print

Za izdavačaTomislav Cvetković, direktor

Vojkan Ristić, predsednik

Autorka istraživanja Prof. dr Nevena Petrušić

PriredjivačicaSuzana Antić Ristić

Prikupljanje podataka Tim SOS telefona Vranje

UrednicaSuzana Antić Ristić

Tehnički urednik i dizajnMiodrag Dejanović

ŠtampaAurora O.D. Vranje

Tiraž�00 primeraka

ISBN

Podaci o autorstvu: Tekst istraživanja napisala je prof. dr Nevena Petrušić.

Autentična iskustva žena prikupio je tim S.O.S. telefona Vranje, a obradili su i pripremili za objavljivanje Maja Jovanović,

Milan Stojanović, Milena Dimitrijević, Dragana Đorđević.

�8

�9

S a d r ž a j

Predgovor ................................................................................................................... �Preface ......................................................................................................................... �

I. TEORIJSKI I PRAVNI OKVIR ISTRAŽIVANJA ................................................. ��

�. Nasilje u porodici – karakteristike i pristupi u sagledavanju .......................... �� 2. Izgradnja sistema pravne zaštite od nasilja u porodici u Srbiji ...................... ���. Krivičnopravna zaštita od nasilja u porodici ........................................... ���. Porodičnopravna zaštita od nasilja u porodici ....................................... 20�.�. Definicija nasilja u porodici i mere zaštite ............................................ 20�.2. Postupak u parnicama za zaštitu od nasilja u porodici ................... 22

II. METODOLOŠKI OKVIR EMPIRIJSKOG ISTRAŽIVANJA ............................ 2�

�. Uvodna određenja ........................................................................................... 2��.� Karakteristike područja obuhvaćenog istraživanjem ....................... 2��.2. Institucije koje su obuhvaćene istraživanjem ..................................... ��2. Cilj istraživanja ................................................................................................... ���. Predmet istraživanja ........................................................................................ ���. Opis istraživanja ................................................................................................ ��

III. PRIKAZ I INTERPRETACIJA REZULTATA ISTRAŽIVANJA ........................ ��

�. Obeležja nasilja u porodici ............................................................................ ���.�. Žrtve nasilja u porodici ............................................................................... ���.2. Oblici nasilja u porodici .............................................................................. ��2. Rad centara za socijalni rad .......................................................................... ���. Rad policije ......................................................................................................... �5�. Rad parničnih sudova ..................................................................................... ��5. Rad organa za prekršaje ................................................................................. �9�. Rad javnog tužilaštva ...................................................................................... 50�. Rad krivičnih sudova ....................................................................................... 5�

Ispovest žena - žrtava nasilja u porodici ....................................................... 5�

Prilozi: Upitnici istraživanja ................................................................................ �0

�0

CIP-KatalogizacijaupublikacijiNarodnabibliotekaSrbije,Beograd

��

HumanRightsCommittee founded in �998 with the support of the NGO Committee for Human Rights from Leskovac and the Swedish Helsinki Committee in Serbia. Mission of organization is the promo-tion and preservation of human rights and development of civil sector in southern Serbia. For �� years of functioning, Committee has imple-mented over 250 projects including campaigns, actions, performanc-es, panel discussions, workshops, seminaries, media conferences, and other activities.

SOSVranje formed in 2002 as a part of the special program activi-ties of the Committee, dedicated to the prevention of family domestic violence, promotion of gender equality policies, the promotion and protection of human rights of women. Permanent duty of consulting team, free legal advisory, workshops, training of professionals from in-stitutions ... activities are intended for prevention, support, assistance to victims of domestic violence - mainly women and children - and pre-vention of human trafficking... VranjePressAgencywas founded in 2002 within a Committee and is the first agency engaged in web journalism in the area of south of central Serbia. Since 200�, Vranje Press is an autonomous NGO with own video production and publishing activities. Mission is related to the promotion and strengthening of independent journalism, profes-sional journalistic principles of tolerance in the media and the prompt exchange of information in the region of southern Serbia.

January, 20�0.

Istraživanje i štampu podržali: