Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
roman lolua
u d i u r i e n au d i u r i e n au d i u r i e n au d i u r i e n a
(gramatikuli analizi, teqstebi, leqsikoni)
TbilisiTbilisiTbilisiTbilisi
2012012012010000
2
3
sarCevisarCevisarCevisarCevi
aRniSvnebi...................................................................................................................................................
Sesavali........................................................................................................................................................
fonetika.......................................................................................................................................................
vokalizmi........................................................................................................................................
konsonantizmi..............................................................................................................................
fonetikuri procesebi.......................................................................................................
saxeli..............................................................................................................................................................
arsebiTi saxeli.......................................................................................................................
zedsarTavi saxeli................................................................................................................
nacvalsaxeli..............................................................................................................................
ricxviTi saxeli......................................................................................................................
zmna......................................................................................................................................................................
saxelzmnuri formebi................................................................................................................
masdari...............................................................................................................................................
mimReoba.............................................................................................................................................
absolutivi....................................................................................................................................
formaucvleli sityvebi.........................................................................................................
zmnisarTi.........................................................................................................................................
Tandebuli.......................................................................................................................................
nawilaki............................................................................................................................................
kavSiri................................................................................................................................................
Sorisdebuli...............................................................................................................................
sintaqsi.........................................................................................................................................................
atributuli sintagma..........................................................................................................
predikatuli sintagma........................................................................................................
metyvelebisa da folkloris nimuSebi.............................................................
varTaSnuli dialeqti (sof. oqtomberi).........................................................
nijuri dialeqti (sof. niji).....................................................................................
udiur-qarTuli leqsikoni..................................................................................................
4
6
16
17
29
45
61
61
92
97
110
120
163
163
168
174
178
178
184
186
188
189
190
190
197
214
214
247
252
4
aRniSvnebi:aRniSvnebi:aRniSvnebi:aRniSvnebi:
- morfemaTa sazRvari
+ morfemaTa Serwyma
= klitikTa sazRvari
: kumulacia
# sityvaformis sazRvari
1, 2, 3 piri
[A] gardamavali zmnis subieqti
[O] gardamavali zmnis obieqti
[S] gardauvali zmnis oqtanti
ABL ablativi
ABS absolutivi (I, II, III, IV)
ABSTR abstraqtul saxelTa
sufiqsi
AD adesivi
ADD =alalalal klitika (qarTuli -cccc
nawilakis analogi)
ADV adverbialuri mawarmoebeli
ALL alativi
AOP sruli saxis mimReoba
AOR aoristi
APUD apudesivi
ART nawevari
ATR atributivis mawarmoebeli
-nananana
BEN benefaqtivi
CAUS kauzativi
CNV absolutivis gaqvavebuli
mawarmoebeli
COLL rigobiTi ricx. saxeli
COM komitativi
COMP maqvemdebarebeli kavSiri
COND kondicionali
CONT kontesivi
COP meSveli zmna
CTRF kontrafaqtivi
DAT micemiTi brunva
DEB myofadi aucileblobiTi
DIST Soreuli demonstrativi
DLOG Soreuli demonstrativi
lokativSi
ELAT elativi
ERG ergativi [=instrumentalisi]
ESS esivi
FUT myofadi ZiriTadi
GEN naTesaobiTi brunva
HORT hortativi
IMP brZanebiTi kilo
INS instrumentalisi [=ergativi]
INTJ Sorisdebuli
JUSS iusivi
LAT lativi
LV damxmare zmna (kompozitebSi)
MED saSualo demonstrativi
MSD I masdari (-es)
MSD II masdari (-es-un)
NA masubstantivebeli
(nominativSi)
NEG “finituri” uaryofa
PROH prohibitivi
5
NO masubstantivebeli (irib
brunvebSi)
NOM nominativi
NOT “arafinituri” uaryofa
O iribi fuZe (CanarTi)
PART usruli saxis mimReoba
PERF namyo sruli
PERF2 “meore” perfeqti
PL mravlobiTi ricxvi
PLOG uaxloesi demonstrativi
(lokativSi)
POSS posesiuri seriis piris
niSani
POST postesivi
POT myofadi potenciuri
PROX uaxloesi demonstrativi
PRS awmyo
PST namyo
PTCP mimReoba
Q kiTxviTi nawilaki
RDP reduplikacia
SG mxoloobiTi ricxvi
ST zmnuri fuZis “gamoyofadi”
nawili
SUBJ koniunqtivi
SUP superlativi
SUPER superesivi
TEMP drois absolutivi
VOC vokatiuri nawilaki
6
SSSSesavaliesavaliesavaliesavali
(mokle cnobebi udiuri enisa da udi xalxis Sesaxeb)
udiebi kavkasiis erT-erT mcirericxovan eTnoss warmoadgenen.
maTi saerTo raodenoba dRes daaxl. 8,5 aTas kacs Seadgens.1 udi
eTnosis ZiriTadi birTvi cxovrobs azerbaijanis Crdilo-
aRmosavleT nawilSi, gabalis (yof. quTqaSenis) r-nSi mdebare sof.
nijSi (3,5-4 aTasi kaci). udiebis kompaqturi dasaxleba arsebobs
saqarTveloSic; es aris kaxeTSi, yvarlis r-nSi mdebare sof.
oqtomberi (yof. zinobiani) _ am sofelSi daaxl. 400 macxovrebelia,
xolo komlTa raodenoba 100-s aRwevs. saqarTveloSi udiebis
saerTo raodenoba 500-600 kacs ar unda aRematebodes.
XX s.-is miwuruls udiebis sacxovrebeli areali Semcirda. 1990
wlebis dasawyisamde udiebi kompaqturad saxlobdnen sam
dasaxlebaSi: sof. niji (daaxl. 4,5 aTasi kaci); q. varTaSeni (dRes q.
oRuzi) _ daaxl. 3 aTasi kaci;2 sof. oqtomberi (daaxl. 800 kaci).
1990-ian wlebSi azerbaijanSi ganviTarebuli tragikuli movlenebis
Sedegad udi mosaxleobisagan daicala q. oRuzi (varTaSeni). dRes
oRuzs ocdaaTiode udiuri komli SemorCa (mekomurebis raodenoba
50-60 kacs ar unda aRematebodes). udiebis didi nawili iZulebuli
gaxda daetovebina samkvidrebeli da ruseTSi gadaxvewiliyo (mcire
nawili _ somxeTSi, ukrainasa da dsT-s sxva qveynebSi). udiebis
yvelaze mravalricxovani jgufebi warmodgenilia ruseTis samxrul
olqebSi _ rostovisa da volgogradis olqebsa da krasnodaris
mxareSi. 2002 wlis aRweris mixedviT ruseTSi 3 721 udi cxovrobda,
Tumca maTi realuri ricxvi SeiZleba ufro didic ki iyos.3 udiebis
gansaxleba uzarmazar teritoriaze, bunebrivia, xels ar uwyobs
udiuri enis SenarCunebas. samwuxarod, ramdenime aTwleulSi
1 “udiuri krebuli”, moskovi, 2008: 5. 2 iqve. 3 iqve: 6.
7
mosalodnelia udiuri diasporis warmomamadgenelTa asimilireba.
amasTan, aRsaniSnavia, rom, rogorc wesi, gadasaxlebulTa bavSvebi
ukve ver floben mSobliur enas.
saqarTveloSi udiebi 1918-1922 ww. gadmosaxldnen varTaSenidan.
am procesis wamomwyebi da moTave iyo udi moRvawe zinobi
silikaSvili, visi saxelic daerqva axaldaarsebul sofels. 1938
wlamde sofels erqva zinobiani, xolo zinobi silikaSvilis
daxvretis Semdeg (1938 w.) mas ewoda oqtomberi. aRniSnul saxels
sofeli dRemde atarebs, Tumca TviT oqtomberis mkvidrni da
axlomdebare soflebis mosaxleobac mas mainc zinobians uwodebs.
udiuri ena ganekuTvneba iberiul-kavkasiuri enebis Crdilo-
aRmosavleT ganStoebas _ daRestnur enaTa lezgiur qvejgufs.
udiuri ena iyofa or dialeqtad _ varTaSnul (varTaSnul-
oqtomberul an varTaSnul-zinobianur) da nijur kiloebad.
dialeqturi sxvaoba Tavs iCens enis TiTqmis yvela komponentSi:
leqsikaSi, fonologiur sistemasa da morfologiur-sintaqsur
wyobaSi.
udiuri ena safrTxeSi myofi enaa. Tu sof. nijSi met-naklebad
myaria enis codna, maT Soris, axalgazrdebSic, sof. oqtomberSi
udiuri metyveleba gaqrobis pirasaa misuli. miuxedavad imisa, rom
oqtomberis saSualo skolaSi fakultaturad iswavleba udiuri
ena1, misi codna umcrosebSi Zalze iSviaTia. es mdgomareoba
ZiriTadad gamowveulia Sereuli qorwinebebiT: oqtombereli udi
mamakacebis umravlesoba qarTvel qalebze qorwindeba, xolo udi
qalebi Zalian xSirad axlomdebare qarTul soflebSi Txovdebian.
gamomdinare iqidan, rom dRes oqtomberi (zinobiani) varTaSneli
udiebis faqtobrivad erTaderTi kompaqturi dasaxlebaa, es
viTareba safrTxes uqmnis saerTod varTaSnuli dialeqtis
arsebobas.
1 udiuri enis swavleba IV_IX klasebSi ganxorcielda oqtomberis mkvidris m.
neSumaSvilis mecadineobiT, romelic uSualod aswavlis bavSvebs mSobliur enas.
udiuri ena agreTve sof. nijSi iswavleba specialurad Sedgenili programiT, ix.:
Айдынов Ю. А., Кочарли Ж. А. Программа удинского языка (для начальных классов): Проект, Удины: источники и новые материалы, Краснодар, 1999.
8
garSemomyofi enebi sagrZnob zegavlenas axdenen udiur enaze.
pirvel rigSi es iTqmis leqsikis Sesaxeb. a. diri samarTlianad
aRniSnavda: “... udiuri leqsikonis Sedgena sakmaod saCoTiro saqmea.
ar ici _ unda Semoifarglo mxolod udiuri sityvebiT, Tu masSi
unda Seitano agreTve Turquli, somxuri, sparsuli sityvebic.
pirvel SemTxvevaSi miviRebT odenobiT iseT Semofarglul
leqsikons, rom sityvebi ar gveyofa yoveldRiuri sagnebis
aRsaniSnavadac ki. meore SemTxvevaSi ki, Tundac iseTi sityvebiT
davkmayofildeT, romelTac udiurSi Sesatyvisi ara aqvT,
saSiSroeba iqmneba, Seadgino igive Turquli an somxuri
leqsikonebi, aqa-iq gafantuli sxva sityvebiT, romlebic swored
iqnebian udurni”1.
udiurze udides gavlenas axdenda azerbaijanuli ena (nijurze
dRemde, sof. oqtomberis metyvelebaze _ gadmosaxlebamde).
azerbaijanuli enis gavlena, upirveles yovlisa, SesamCnevia
leqsikaSi, naklebad _ sityvawarmoebaSi, morfologiasa da
sintaqsSi.
aRsaniSnavia somxuri enis gavlena, gansakuTrebiT nijurze.
istoriulad es gavlena umTavresad eklesiis (Sesabamisad, skolis)
meSveobiT xorcieldeboda. TvalSi sacemia sparsuli da arabuli
enebidan Semosuli leqsikis simravlec. bolo periodSi udiuri
enis leqsikur fondSi damkvidrda rusuli enidan nasesxebi sityvebi
da am enis meSveobiT Semosuli e.w. internacionalizmebi.
sof. oqtomberis udiur metyvelebaze did zegavlenas axdens
qarTuli ena. es gavlena gansakuTrebiT SesamCnevia axalgazrdebis
metyvelebaSi, Tumca qarTuli enis gavlena udiurze istoriuladac
Zlieri unda yofiliyo.
udiebi istoriul wyaroebSi pirvelad herodotes “istoria”-Si
arian moxseniebulni uiti, uitioi (ούιτιοι) formiT. utiebi aseve
ixseniebian strabonis “geografia”-Si da sxva antikur wyaroebSi.
garda berZnul-romauli wyaroebisa, sagulisxmo cnobebs udiebis
1 a. diri, udiuri enis gramatika, tfilisi, 1903: 2 (rusul enaze).
9
Sesaxeb (ուտիուտիուտիուտի, ուտիքուտիքուտիքուտիք) gvawvdis somxuri wyaroebi, romelTa Soris
gansakuTrebiT aRsaniSnavia movses kalankatuacis “aluanTa qveynis
istoria” (Պափմութիւն Աղուանից աշխարլի).
udiuri enis monacemebi gansakuTrebiT aqtualuri gaxda 1994-
1995 ww. Semdeg, rodesac qarTvelma mecnierma, akad. z. aleqsiZem
sinas naxevarkunZulze mdebare wm. ekaterines monasterSi pirveli
gabmuli kavkasiis albanuri teqsti aRmoaCina. dRes mecnierTaTvis
ukve naTelia, rom udiuri kavkasiis albanuris an uSualo
gamagrZelebels warmoadgens, anda udiuris winapari ena kavkasiis
albanuris erT-erTi dialeqti iyo. erTi ram ueWvelia: udiuri
kavkasiis albanuris erTaderTi SemorCenili reliqtia.
sarwmunoebiT varTaSneli da oqtombereli udiebi
marTlmadidebeli qristianebi arian, xolo nijeli udiebi
monofizitebi (“grigorianelebi”) iyvnen. amJamad, cnobili mizezebis
gamo, somxuri “samociqulo” eklesia ver axorcielebs Tavis
saqmianobas azerbaijanis teritoriaze, ris gamoc nijelebis
liturgikuli cxovreba erTaderT moqmed wm. eRiSes (elises)
eklesiaSi (ud. CoTari gergec) mxolod “mamao Cveno”-s kiTxviT
Semoifargleba.
udiuri enis mecnieruli Seswavla XIX s.-dan iwyeba. pirveli
monografia udiuris Sesaxeb ekuTvnis ant. Sifners _ “cda udiuri
enis gamokvlevisa”, romelic 1863 wels gamoqveynda germanul enaze
peterburgSi, saimperatoro akademiis “memuarebSi”1 (naSromi daiwera
1862 wels).
meore monografia udiuris Sesaxeb ekuTvnis a. dirs; esaa
“udiuri enis gramatika”, romelic jer, 1903 wels calke
gamoqveynda,2 xolo Semdeg (1904 wels) krebulSi: “Сборник материалов
для описания местностей и племён Кавказа”, XXXIII gamoSveba, IV nawili.
aRsaniSnavia, rom am orive monografias jerac ar daukargavs
samecniero Rirebuleba.
1 Schiefner A., Versuch über die Sprache der Uden, Mémoires de ľacadémie impériae des sciences de
St. Pétersbourg, VII ͤ S., P. VI, #8, 1863. 2 Дирр А. М., Грамматика удинского языка, Тифлис, 1903.
10
mesame monografia udiuris Sesaxeb aris vl. fanCviZis
sadoqtoro disertacia “udiuri enis gramatikuli analizi”,
romelic jer kidev 1949 wels iqna daculi (naSromis momzadeba 1948
wels dasrulda), magram wignis saxiT igi mxolod 1974 wels
gamoqveynda1. es naSromi udavod axal safexurs warmoadgenda
udiuri enis kvlevis saqmeSi.
udiuri enis nijur kilos daeTmo v. gukasianis sakandidato
disertacia “udiuri enis nijuri dialeqti. fonetika, morfologia”
(1965 w.)2. gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia v. gukasianis meore
monografia, esaa 1974 wels gamoqveynebuli “udiur-azerbaijanul-
rusuli leqsikoni”3. dRemde arsebulTagan es leqsikoni yvelaze
vrcelia.
udiuri enis mecnieruli Seswavlis saqmeSi didi wvlili
Seitana evg. jeiraniSvilis monografiam “udiuri ena: gramatika.
qrestomaTia. leqsikoni”, romelic gamoqveynda 1971 wels4.
XX s-is 80-ian wlebSi udiuris Sesaxeb ori angariSgasawevi
naSromi gamoica, esaa: v. Sulces “udiebis ena Crdilo-
azerbaijanSi”5 da t. sixaruliZis sakandidato disertacia “arsebiT
saxelTa bruneba udiurSi”6.
ukanasknel periodSi SeiniSneba interesis gazrda udiuri enis
misamarTiT. es gamowveulia erTis mxriv _ kavkasiis albanuri
xelnaweri Zeglebis aRmoCeniT, xolo meore mxriv _ udiur enaSi
damowmebuli sayuradRebo TaviseburebebiT, romelic mis
unikalurobas warmoaCens ara mxolod iberiul-kavkasiur enaTa
wreSi, aramed msoflio enaTa Soris. am mimarTulebis naSromebidan,
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974. 2 Гукасян В. Л., Фонетические и морфологические особенности ниджского диалекта удинского
языка, Баку, 1965. 3Гукасян В. Л., Удинско-азербайджанско-русский словарь, Баку, 1974. 4 jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971. 5 Schulze W., Die Sprache der Udin in Nord-Azerbaidzan, Wiesbaden, 1982. 6 sixaruliZe t., arsebiT saxelTa bruneba udiurSi, sakandidato disertaciis
avtoreferati, Tbilisi, 1987; sadisertacio naSromi mTlianad 2005 w. gamoqveynda
_ sixaruliZe t., arsebiT saxelTa bruneba udiurSi, Tbilisi, 2005.
11
upirveles yovlisa, aRsaniSnavia a. harisis monografia
“endoklitikebi da udiuri morfonosintaqsis warmoSoba”1.
sakiTxebi, romelic dasmulia da ganixileba am naSromSi, ar
Semoifargleba iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Cveulebrivi
problematikiT da zogadi enaTmecnierebisaTvisac aris
sayuradRebo.
aRniSvnis Rirsia krebuli _ “udiuri krebuli: gramatika,
leqsika, enis istoria”, romelic proeqt “udilang”-is farglebSi
momzadda2. es krebuli faqtobrivad udiuri enis vrcel
monografias warmoadgens. gansakuTrebiT mniSvnelovania nijis
dialeqtis saxelisa da zmnis morfologiis vrceli aRwera,
romelic faqtobrivad pirvelad swored am krebulSi aris
warmodgenili.
sxva iberiul-kavkasiur enebTan erTad, udiuri enis masala
moxmobilia da ganixileba fr. miuleris, r. erkertis, h. Suxartis, J.
diumezilis, n. trubeckois, i. meSCaninovis, d. karbelaSvilis, k.
boudas, r. lafonis, ak. SaniZis, arn. Ciqobavas, m. aleqseevis, e.
bakarevis, g. klimovis, b. gigineiSvilis, b. Talibovis, g. Tofurias,
S. gafrindaSvilis, s. koZasovis, a. kibrikis, m. qurdianisa da sxva
mkvlevarTa naSromebSi.
amJamad, udiur enas produqtiulad ikvleven rogorc
qarTveli, ise ucxoeli specialistebi: t. sixaruliZe, m.
TandaSvili, n. ruxaZe, a. harisi, v. Sulce, t. maisaki, i. landeri, d.
ganenkovi da sxva.
udiuri enis teqstobrivi wyaroebidan pirvel rigSi unda
aRiniSnos udiur enaze s. beJanovis mier Targmnili oTxTavi3,
romelic xelmeored moamzada da gamosca v. Sulcem4. enis istoriis
TvalzasazrisiT agreTve Zalze mniSvnelovania udiuri zRaparis
1 Alice C. Harris., Endoclitics and the Origins of Udi Morphosyntax, Oxford, 2002. 2 Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка, Исследования и материалы по языкам
Кавказа (РАН Институт языкознания, Институт востоковедения), вып. 1, Москва, 2008. 3 Бежанов С., Господа Нашего Иисуса Христа Святое Евангелие от Матвея, Марка, Луки и
Иоанна, Сборник Материалов для Описания Племен и Местностей Кавказа, XXX, Тифлис, 1902. 4 Schulze W., The Udi Gospels, Anotated Text, Etymological Index, Temmatized Concordance,
Munich, 2001.
12
“rustam”-is gamocema1 da teqstebi, romelic darTuli aqvs a. diris
monografias (es teqstebi Semdeg calkec gamoqveynda Jurnal
“Caucasica”-Si)2 da udiuri enis saanbano-sakiTxav wigns “samji d„s”-s
(varTaSnul-nijuri paraleluri teqstebi)3. gansakuTrebuli
aRniSvnis Rirsia evg. jeiraniSvilis monografias darTuli
qrestomaTia4.
bolo periodSi gamoqveynda nijuri dialeqtis mdidari
masala. unda aRiniSnos: i. aidinovisa da g. keCaaris mier Sedgenili
udiuri saanbano wigni5, g. keCaaris mier Sedgenili literaturuli
krebuli “nana oCˤal”6 (samSoblo, mSobliuri mxare; zedmiw. dedis
miwa). aRsaniSnavia v. dabakovis mier Sedgenili udiuri folkloris
krebuli7. mogvepoveba originaluri literaturuli nawarmoebebi
udiur enaze, esaa, giorgi (Jora) keCaaris poetur-prozauli
krebuli “oraÁin” (wyaro)8 da poeturi krebuli “buruxmux” (mTebi)9.
ganxorcielda Zveli aRTqmis wignebis _ ruTisa da ionas Targmna
udiur enaze (nijur kiloze)10.
uZvelesi originaluri damwerlobis mqone enis (kavkasiis
albanuris) STamomavali _ udiuri, dRes umwerlobo enaa. XX s.-is
30-ian da 90-ian wlebSi da XXI s.-is dasawyisSi iyo ramdenime cda
udiuri anbanis SemuSavebisa11, Tumca verc erTma maTganma fexi ver
1 Бежанов М., Рустам (Удинская сказка), Сборник Материалов для Описания Племен и
Местностей Кавказа, XII, Тифлис, 1988 2 Дирр А. М., Грамматика удинского языка, Сборник материалов для описания местностей и
племён Кавказа”, XXXIII вып., ч. IV, Тифлис, 1904 (Dirr A., Udische Texte, 1928, Caucasica, 5: 60-
72). 3 Çejrani Ţ., Çejrani M., Samçi dəs, Suxum, 1934. 4 jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 135-192.
5 Aydınov Y. A., Keçaari J. A., Əlifba (TIetıir), Bəkü, 1996. 6 Кечаари Ж. (Semdg.), Нана очъал. Шеирхо, гьекйаьтхо, драма, Баку, 1996. 7 Dabakov V. V. (Semdg.), Udiğoy folklor: Nağılxo. Legendoox, Астрахань, 2007. 8 Keçaari Ҝ., Orayin, Bakı, 2001. 9 Keçaari Ҝ., Buruxmux, Gəncə, 2003. 10 Rut’ _ Iona, Chambersburg (USA), 2009. 11 laTinuri grafikis safuZvelze 1933-34 wlebSi varTaSneli udiebis, Zmebi
jeiraniSvilebis mier (Tevdore da mixeil jeiraniSvilebi) Sedgenilia anbani,
romelic gamoyenebul iqna udiuri sakiTxavi-saanbano wignis Sesaqmnelad (samji
13
moikida, ix.: udiurisaTvis gamoyenebuli ZiriTadi satranskrifcio
sistemebi:
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
dir
idir
idir
idir
i
oTxTav
ioTxTav
ioTxTav
ioTxTav
i
sam
ji
dsam
ji
dsam
ji
dsam
ji
d„ ss ss
guka
sia
niguka
sia
niguka
sia
niguka
sia
ni
udil
angi
udil
angi
udil
angi
udil
angi
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
haris
iharis
iharis
iharis
i
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
qarTul
iqa
rTul
iqa
rTul
iqa
rTul
i
a а а a а a a a a a a
ạ ‛ȧ ȧ ħa аъ aI aˁ ạ əъ, aъ ă (a´) [aˤ]
ä ä ä ə аь ä ä ä ə ə „
b б б b б b b b b b b
g г г g г g g g g g g
— — — — ҝ (g j ) — — ҝ — (g½)
d д д d д d d d d d d
e е е e е e e e e e e
— ‛е е̇ ħe еъ eI eˁ ẹ eъ ĕ (e´) [eˤ]
w в, w в v в v v v v v v
z з з z з z z z z z z
t т˛ т ͨ ƫ т t t t t t T
d„s). am anbaniT garkveuli drois ganmavlobaSi udiuri enis swavlebac
mimdinareobda.
g. keCaarisa da i. aidinovis TaosnobiT 1992 wlidan ganxorcielda udiuri
saliteraturo enis Camoyalibebis meore cda da am mizniT gamoyenebul iqna v.
gukasianis mier slavuri grafikis safuZvelze SemuSavebuli anbani
(transkrifcia). am anbaniT gamoqveynda g. keCaaris mier Sedgenili krebuli “nana
oCˤal” (1996 w.).
mogvianebiT, 90-iani wlebis meore naxevarSi es anbani Secvlil iqna g.
keCaarisa da i. aidinovis mier laTinuri grafikis safuZvelze SemuSavebuli
anbaniT, romelic SeZlebisdagvarad azerbaijanul moqmed grafikas imeorebda,
Tumca masze wina, v. gukasianiseuli anbanis gavlena igrZnoboda, magaliTad,
SenarCunebuli iyo ramdenime rusulisaTvis damaxasiaTebeli aso-bgera (ц, ъ, ь), ar
Seicvala Caweris principi (digrafebis gamoyeneba) da a.S. am anbaniT gamoqveynda
udiuri saanbano wigni (1996 w.), romliTac daiwyo da dRemde mimdinareobs udiuri
enis swavleba sof. nijSi. gamoqveynda agreTve g. keCaaris poetur-prozauli
krebulebi “oraÁin” (2001 w.) da “buruxmux” (2003 w.).
2007 w. wels v. dabakovma gadaamuSava es anbani da am modernizirebuli versiiT
gamosca udiuri folkloris krebuli (2007). es anbani g. keCaarisa da i. aidinovis
anbanisagan ZiriTadad diakritikuli niSnebis xSiri gamoyenebiT gansxvavdeba da
piriqiT, masSi ar aris digrafebi da slavuri grafikuli simboloebi.
1990-iani wlebidan moyolebuli zinobianSic mimdinareobs udiuri enis
fakultaturi swavleba da am mizniT gamoiyeneba m. neSumaSvilis mier
SemuSavebuli anbani, romelic, faqtobrivad, mTis iberiul-kavkasiuri enebisaTvis
Sedgenili qarTuli samecniero transkrifciis identuria.
14
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
dir
idir
idir
idir
i
oTxTav
ioTxTav
ioTxTav
ioTxTav
i
sam
ji
dsam
ji
dsam
ji
dsam
ji
d„ ss ss
guka
sia
niguka
sia
niguka
sia
niguka
sia
ni
udil
angi
udil
angi
udil
angi
udil
angi
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
haris
iharis
iharis
iharis
i
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
qarTul
iqa
rTul
iqa
rTul
iqa
rTul
i
i i i i и i i i i i i
— — — ħь иъ iI iˁ ị iъ ĭ (i´) [iˤ]
k к к k к1 kː k’ k’ q k' k
l л л l л l l l l l l
m м м m м m m m m m m
n н н n н n n n n n n
j j ĭ j й j y y y y Á
o о о o о o o o o o o
ọ ‛ȯ ȯ ħo оъ oI oˁ ọ öъ, oъ ŏ (o´) [oˤ]
ö ö ö ө оь ö ö ö ö ö ”
p п п p п1 pː p’ p’ pı p' p
z ̔ ж ж ƶ ж ž ž ž j j J
ẓ ̔ — ӂ ʒ ж1 žI ź ž: jı ĵ (J´) [_]
r р р r р r r r r r r
s с с s с s s s s s s
t т т t т1 tː t’ t’ tı t' t
u у у u у u u u u u u
ụ ‛ẏ ẏ ħu уъ uI uˁ ụ üъ, uъ ŭ (u´) [uˤ]
ü ÿ ÿ ɡ уь ü ü ü ü ü š
p̔ п˛ п ͨ ɾ п p p p p p f
в ф ф в ф f f f f f †
k̔ к˛ кͨ ⱪ к k k k k k q
ģ ҕ ҕ ƣ гъ ʁ ğ ɣ ğ ğ R
q q k къ qː q’ q’ kъ q' y
s ̔ ш ш s´ ш š š š ş ş S
ṣ ̔ ш̆ ш̆ ɥ ш1 šI ś š: şı ŝ (S´) [_]
c ̔ ч ч ʯ ч č č č ç ç C
— — — ҿ чъ čI ć č: çъ ç' (C´) [_]
c ц ц ƺ ц c c c ц ś c
ʒ ʒ ʒ dz дз ʒ — ʒ zı, dz ź Z
c ̣ ц̓ ц̓ ʮ ц1 cː c’ c’ цı s' w
— — — ʮʮ ц́ — — — — — (w´)
c ̣ ̔ ч̓ ч̓ c ч1 čː č’ č’ çı č W
— — — — ч́ čːI ć’ č’: ć, cъ ć (W´) [_]
x х х x х χ x x x x x
x ƙ k̔ q хъ q q q хъ q Ã
15
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
Sif
neri
dir
idir
idir
idir
i
oTxTav
ioTxTav
ioTxTav
ioTxTav
i
sam
ji
dsam
ji
dsam
ji
dsam
ji
d„ ss ss
guka
sia
niguka
sia
niguka
sia
niguka
sia
ni
udil
angi
udil
angi
udil
angi
udil
angi
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
Sul
ce
haris
iharis
iharis
iharis
i
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
keCa
ari
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
dab
akovi
qarTul
iqa
rTul
iqa
rTul
iqa
rTul
i
ʒ̔ џ џ дж ǯ ǯ ǰ c c j
— — — — дж1 ǯI ʒ́ ǰ: cı ĉ (j´) [_]
h, ḥ h h h гь h h h h h h
y ы ы ɓ ы ɨ ə ə ь ı ˆ
— — ы̇ — ыъ ɨI — — — — (ˆ´) [ˆˤ]
SeniSvna: (...) mrgval frCxilebSi Casmulia fonemuri
Rirebulebis armqone bgerebi.
[...] kvadratul frCxilebSi Casmulia Cven mier gamoyenebuli
satranskrifcio niSnebi, romelic udiuris Sesaxeb qarTulenovan
samecniero literaturaSi gamoyenebuli transrifciisagan
gansxvavdebian.
e.w. iracionalurs (ˆ̂̂̂ bgeras) varTaSnul kiloSi ar moepoveba
distinqciuri funqcia.
16
fonetikafonetikafonetikafonetika
udiuri enis fonologiuri sistema, bevri maxasiaTeblis gamo,
monaTesave enaTa fonologiuri sistemebisagan gansxvavdeba. pirvel
rigSi aRsaniSnavia, rom sof. oqtomberis (zinobianis) metyvelebis
gamoklebiT, udiur enaSi abruptiuli Tanxmovnebi gadavidnen
preruptivebSi, rac udiurs mniSvnelovnad ganasxvavebs sxva
iberiul-kavkasiur enaTagan. axlomonaTesave lezgiur da saerTod,
daRestnur enaTagan gansxvavebiT udiuri enis fonologiuri sistema
gamartivebulia da, am enebTan SedarebiT, udiuri ena, fonetikuri
sistemis TvalsazrisiT, ufro qarTul enas uaxlovdeba: udiurs
axasiaTebs xSul-mskdomTa da afrikatTa sameulebrivi sistema
(mJReri-fSvinvieri-preruptivi _ nijursa da varTaSnul
metyvelebaSi; mJReri-fSvinvieri-abruptivi _ sof. oqtomberis
metyvelebSi); ar moepoveba intensiuri Tanxmovnebi; sustadaa
daculi labializebuli Tanxmovnebi (bgerebi); SeiniSneba ukana
warmoebis TanxmovanTa simcire sxva lezgiur da daRestnur enebTan
SedarebiT _ udiurs ar moepoveba daRestnur enaTa umetesobisaTvis
damaxasiaTebeli faringaluri spirantebi, laringaluri xSul-
mskdomebi, mJReri laringaluri spiranti. udiurSi aseve ar gvxvdeba
zogierT daRestnur enaSi daculi mJReri faringaluri xSul-
mskdomi; ar mogvepoveba lateraluri Tanxmovnebi (Tumca isini,
garda arCibulisa, arc erT sxva lezgiur enas ar axasiaTebs).
udiur enaSi daculia yvela is Tanxmovani Tu xmovani
qarTulSi rom gvaqvs. garda amisa udiurSi gvaqvs: palatalizebuli
xmovnebi („„„„, ””””, šššš); e.w. iracionaluri ˆ̂̂̂ (nijur kiloSi moepoveba
fonemuri Rirebuleba); sonori ÁÁÁÁ; dentolabialuri ††††; faringaluri
ÃÃÃÃ. qarTulTan SedarebiT, garda moyvanili xmovnebisa Tu
Tanxmovnebis, udiuri enis fonologiuri sistema damatebiTi
17
artikulaciiT _ faringalizaciiT aris garTulebuli, romelic
udiurSi prosodiis Tvisebas warmoadgens.
udiuri enis fonologiuri sistema, bgeriTi Sedgenilobis
TvalsazrisiT, erTgvarad aris warmodgeli orsave kiloSi.
vokalizmivokalizmivokalizmivokalizmi
varTaSnul kiloSi dasturdeba 8 ZiriTadi (aaaa, eeee, iiii, oooo, uuuu, ŽŽŽŽ, ””””,
šššš) da erTi fakultaturi xmovani (ˆ̂̂̂), xolo nijurSi ˆ̂̂̂ xmovans
moepoveba fonemis statusi.
udiurs ar moepoveba daRestnur enebSi gavrcelebuli grZeli
da nazalizebuli xmovani fonemebi. grZeli xmovani udiurSi
SeiZleba an morfemaTa gasayarze Segvxvdes, anda erTi bgeris mier
meores asimilaciiT iyos miRebuli, mag.: ma “sadac” + a (kiTxv.
nawilaki) _ mÀ? (ma-a?) “sad?” sa “erTi” + o (masubstant. sufiqsi) _
s’ (so-o) “erTi”; qala “didi” + o (masubstant. sufiqsi) _ qal’
(qalo-o) “didi”; paˤ “ori” + o “balaxi” _ p’ˤ (poˤ-o) “ori Reri
balaxi”...
udiurSi xmovnebi SeiZleba or jgufad davyoT:
martivi xmovnebi (aaaa, eeee, iiii, oooo, uuuu);
palatalizebuli (umlautiani) xmovnebi („„„„, ””””, šššš).
amis garda, calke SeiZleba gamovyoT e.w. iracionaluri, an
(zogierTi klasifikaciiT) naxevarxmovani ˆ̂̂̂.
udiurSi xmovanTa klasifikacia SeiZleba ase warmovadginoT:
aweva wina rigis Sua rigis ukana rigis
martivi palataliz.
maRali „„„„ aaaa
saSualo eeee ”””” oooo
dabali iiii šššš [ˆ̂̂̂] uuuu
18
martivi xmovnebimartivi xmovnebimartivi xmovnebimartivi xmovnebi
rogorc zemoT aRiniSna, udiurSi dasturdeba xuTi martivi
xmovani (aaaa, eeee, iiii, oooo, uuuu). maTi warmoTqma iseTivea, rogorc, magaliTad,
qarTulSi. yvela maTgani nebismier poziciaSi SeiZleba Segvxvdes,
mag.: amma//ama “magram”; aS “saqme”; ar “msxali”; ala “maRla”, “zemoT”;
maà “sari”; baba, bava (nij.) “mama”; xa “matyli”; maˤ “tvini”; baWan
“zurgi”; baWana “mercxali”...
eSˤ “vaSli”; el “marili”; ey “xorci”; meà “matli”, “Wia”; vel
“Txa”; xe “wyali”; me “es”; ene “ukve”; eRel “cxvari”; eˤlem “viri”;
eˤvel “saydari, eklesia”; erey “Txili”...
viCi “Zma”; ix “mexsiereba”; iy “nacari”; iJˤ “Tovli”; in
“rwyili”; ini “axali”; Cil “mZivi”; iC “TviTon”; iCi “Tavisi”; iriz
“biliki”...
o “balaxi”; ox “savarcxeli”; oy “Ziri”, fskeri”; gon “feri”;
Tog “fasi”; koj, qoJ (nij.) “saxli”; xod “xe”; xo “cvari”; xˤo
“curi”; boyo “comi”...
un, hun (nij.) “Sen”; uà “mdinare”; uÃˤ “eqvsi”; uk “guli”; uyˤ
“kakali”; muà “frCxili”; muÃˤ “mxiaruli”; Wum “sarevela”; mur
“RerZi”; zu “me”...
palatalizebulipalatalizebulipalatalizebulipalatalizebuli (umlautianiumlautianiumlautianiumlautiani) xmovnebixmovnebixmovnebixmovnebi
udiur enaSi warmodgeniia sami umlautiani xmovani („„„„, ””””, šššš). es
xmovnebi gvxvdeba yvela poziciaSi. palatalizebuli xmovnebi
dasturdeba ZiriTadad nasesxeb (rogorc wesi _ azerbaijanulidan)
sityvebSi, Tumca es xmovnebi sakuTar leqsikaSic aRiniSneba, mag.:
„g„r„m “Tu”, “Tuki”; „Áz “sofeli”; „Áel “bavSvi”; q„R„z “qaRaldi”;
„rq„d “xvadi”; d„d„ “mamida”...
19
”vl„d “gvari”, “geni”, “warmoSoba”; ”m„g “ZarRvi”; ”qšz “tyupi”;
g”l” “bevri”; g”miS “kameCi”; g”g “ca”...
šTš “uTo”; šsšn “male”; šršmšršm “bind-bundi”; „ršg “Werami”;
gšrji “qarTveli”...
aRsaniSnavia, rom nijurSi ŽŽŽŽ bgera ufro xSirad gvxvdeba da
zogjer varTaSnulis martiv aaaa bgeras Seesatyviseba, mag.: ŽS (nij.) _
aS (varT.) “saqme”. ”””” da šššš bgerebi ki nijurSi, piriqiT, ganicdis
gamartivebas, anu kargavs umlautobas da eeee (< ””””) da iiii (< šššš) bgerebSi
gadadis, mag.: g””””l”””” (varT.) _ geeeeleeee (nij.) “bevri”; Žrššššg (varT.) _ Žriiiig
(nij.) “Werami”... palatalobis dakargvis procesi amJamad varTaSnul
kiloSicaa xelSesaxebi; amis gamo SeiniSneba martiv da
palatalizebul bgeraTa xSiri monacvleoba, mag.: ŽŽŽŽÁel _ aaaaÁel
“bavSvi”; g”mššššS _ g”miiiiS “kameCi” da a.S.
evg. jeiraniSvilis azriT, palatalizebuli xmovnebi udiurSi
fonemis statusiT ar arian aRWurvilni1. SeuZlebelia daveTanxmoT
aRniSnul mosazrebas; miuxedavad imisa, rom palatalizebuli
xmovnebis warmoqmna udiurSi ucxoenovani gavlenis Sedegi unda
iyos (ZiriTadad _ azerbaijanulis), mainc miviCnevT, rom sinqronul
doneze palatalizebuli xmovnebi ueWvelad fonemebs warmoadgenen.
amis Sesaxeb Semdegi faqtebi metyvelebs:
es bgerebi artikulaciurad wminda xmovnebs warmoadgenen;
palatalizebuli xmovnebi yvela poziciaSi gvxvdeba
(anlautSi, inlautsa Tu auslautSi), isini ar arian poziciurad
Sepirobebulni;
aRsaniSnavia maTi siWarbe udiuri enis Tanamedrove leqsikur
fondSi;
1 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 11.
20
dRes udiurSi palatalizebul xmovnebs moepovebaT
mniSvnelobis ganmasxvavebeli (distinqciuri) funqcia, mag.:
bala “Svili”, “bokveri”, “bartyi” _ bŽlŽ “Tavsatexi”,
“problema”;
duˤgun “koJri”, “simsivne”, “gamagreba” _ dšgšn “kvanZi”;
qala “didi”, “ufrosi” _ qŽlŽ “Tavis qala”, “kefa”;
qalam “qalamani” _ qŽlŽm “kombosto”;
qur “ormo”, “qvabuli” _ qšr “celqi”, “Seupovari”;
Caf “daorTqlili”, “sokoTi daavadebuli” _ CŽf “elami”...
Ê bgerabgerabgerabgera
Ê bgera dasturdeba udiuri enis orsave kiloSi, Tumca
fonemis statusi mas mxolod nijur kiloSi moepoveba. es bgera
Cveulebriv gvxvdeba nasesxeb sityvebSi (ZiriTadad _
azerbaijanulidan), Tumca nijur kiloSi igi sakuTar masalaSic
dasturdeba (maT Soris, morfologiur elementebSic), mag.: qaRÊz
“qaRaldi”; ÃÊc “qsovili”; ÃÊzÊl “oqro”; haÃÊl “Wkua”, “goneba”...
raodenobrivad, Ê xmovani ufro gavrcelebulia nijurSi.
xSirad nijurSi Ê xmovani Seesatyviseba varTaSnulis srul (martiv)
xmovans (uuuu, iiii an eeee bgerebs). aseT SemTxvevaSi, Ê nijurSi reduqciis
Sedegad unda iyos miRebuli, mag.: aluuuun (varT.) _ alÊn (nij.) “zemo”;
esbeeeesun (varT.) _ esbÊsun (nij.) “xvna”; akamiiiin (varT.) _ aqamÊn (nij.)
“naxvamdis”...
difTdifTdifTdifTongebiongebiongebiongebi
udiurSi dasturdeba aRmavali da daRmavali difTongebi: ÁaÁaÁaÁa,
ÁÁÁÁŽŽŽŽ, ÁeÁeÁeÁe, ÁiÁiÁiÁi, ÁoÁoÁoÁo, ÁuÁuÁuÁu; aÁaÁaÁaÁ, ŽŽŽŽÁÁÁÁ, eÁeÁeÁeÁ, iÁiÁiÁiÁ, oÁoÁoÁoÁ, uÁuÁuÁuÁ. aRmavali difTongebi (ÁaÁaÁaÁa, ÁÁÁÁŽŽŽŽ, ÁeÁeÁeÁe,
21
ÁiÁiÁiÁi, ÁoÁoÁoÁo, ÁuÁuÁuÁu) ufro xSirad nasesxeb sityvebSi gvxvdeba, Tumca sakuTar
leqsikaSic dasturdeba, mag.: Áan “Cven”; Áay “gza”; Áezna “size”; ÁeTim
“oboli”; Áig “mtkaveli”; ÁoldaS “amxanagi”, “megobari”; ÁorRan
“sabani”, “TavSesafari”; Áu “rbili”; Áumbur “muSti”...
daRmavali difTongebi (aÁaÁaÁaÁ, ŽŽŽŽÁÁÁÁ, eÁeÁeÁeÁ, iÁiÁiÁiÁ, oÁoÁoÁoÁ, uÁuÁuÁuÁ) xSirad viTardeba
morfemaTa mijnaze, mag.: baneqsaaaa-ÁÁÁÁ “iyo”, iarseba; beneeee-ÁÁÁÁ “gaakeTa”
(adre, winarewarsulSi); buzuuuu-ÁÁÁÁ “viyavi” (-ÁÁÁÁ namyos mawarmoebeli
klitika); nanaaaa-ÁÁÁÁ (+ GEN)...
daRmaval difTongebad naTesaobiTi brunvis formantebi
gvevlineba: aÁaÁaÁaÁ, eÁeÁeÁeÁ, oÁoÁoÁoÁ, uÁuÁuÁuÁ; mag.: Cur-aÁaÁaÁaÁ “Zroxisa”; mexn-aÁaÁaÁaÁ “namglisa”;
gan-eÁeÁeÁeÁ “adgilisa”; viC-eÁeÁeÁeÁ “Zmisa”; viCimR-oÁoÁoÁoÁ “Zmebisa”; xˤorx-oÁoÁoÁoÁ
“ZaRlisa”...
udiurSi fuZiseuli daRmavali difTongebic gvxvdeba, mag.: vuÁ
“cxra”; buÁ “savse”; ÃaÁ “Ria”; ŽÁT “sityva”; yeÁri “sxva”...
nijurSi, varTaSnulTan SedarebiT, ufro metadaa
gavrcelebuli rogorc aRmavali, ise daRmavali difTongebi. es
gamowveulia imiT, rom sityvis absolutur anlautsa da auslautSi
nijurSi xmovanTan viTardeba ÁÁÁÁ. nijuri aseve hiatuss ver egueba da
ÁÁÁÁ intervokalur poziciaSic viTardeba; Sdr.:
varT. ey “xorci”; taRa-maRa “iqiT-aqeT”; xˤa-en “ZaRlma”.
nij. ÁÁÁÁeà “id”; TaRaÁÁÁÁ-maRaÁÁÁÁ “id”; xˤa-ÁÁÁÁ-en “id”...
aRsaniSnavia, rom iÁiÁiÁiÁ difTongi umTavresad nijur kiloSi
gvxvdeba, mag.: baqaÁiniÁiÁiÁiÁ “rom arsebuliyo”; “rom yofiliyo”, “rom
gamxdariyo”; biÁiniÁiÁiÁiÁ “rom gaekeTebina”... iÁiÁiÁiÁ difTongi nijurSi
kontrafaqtivisa da II (SedegobiTi) perfeqtis (-iÁoiÁoiÁoiÁo) mawarmoeblad
warmogvidgeba.
eeee ....wwww. . . . faringalizebulfaringalizebulfaringalizebulfaringalizebul xmovanTaxmovanTaxmovanTaxmovanTa sakiTxisakiTxisakiTxisakiTxi
udiuri enis mecnieruli Seswavlis pirveli cdebidan (XIX s.-
is meore naxevari) moyolebuli TiTqmis yvela mkvlevari aRniSnavs
faringalizebul xmovnebs. meore rigis xmovnebs (aaaaˤ, ooooˤ, uuuuˤ) udiurSi
22
imowmebs am enis pirveli mkvlevari a. Sifneri. igive suraTi
gvxvdeba a. diris naSromebSi udiuris Sesaxeb1. aseve sami meore
rigis xmovani warmodgenilia udiur zRaparSi “rustam”, xolo
“udiuri oTxTavis” teqstSi ukve xuTi “faringalizebuli” xmovani
gvaqvs (aaaaˤ, eeeeˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ); aseTive viTarebaa udiur saanbano wignSic
“samji dŽs”. vl. fanCviZisa da evg. jeiraniSvilis naSromebSi
udiuris Sesaxeb aseve warmodgenilia xuTi “faringalizebuli”
1 rogorc a. Sifners, aseve a. dirs sxvagvarad aqvT warmodginili am xmovanTa
buneba.
a. Sifneris cnobiT: “CemTvis xelmisawvdomi wyaroebi am xmovanTa ufro rbil
warmoTqmas adastureben ... ạ warmoiTqmis TiTqmis rogorc a frangul la-Si, ọ
rogorc eu heure sityvaSi da ụ rogorc u sityvaSi une” _ Schiefner A., Versuch über die
Sprache der Uden, Mémoires de ľacadémie impériae des sciences de St. Pétersbourg, VII ͤ S., P. VI, #8,
1863, gv. 9.
a. diris gansazRvriT: “ȧ, ȯ da ẏ uWiravs saSualo adgili. pirvels a-sa da ä-s
Soris, meores o-sa da ö-s Soris, mesames у-sa da ӱ-s Soris” _ Дирр А. М., Грамматика
удинского языка, Тифлис, 1903, gv. 1.
miuxedavad imisa, rom a. diri aRniSnavs: “meCveneboda, rom ȧ, ȯ-sa da ẏ-s
(gansakuTrebiT ȯ-sa da ẏ-s) yovelTvis Tan sdevs Zalian susti xorxismieri xma (a.
diri, dasaxelebuli naSromi, gv. 1, SeniSvn.), mainc safiqrebelia, rom aq
mkvlevari ara e.w. faringalizebul xmovnebs gulisxmobs, arames poziciurad
Sepirobebul xmovanTa jgufs, romelic mkvlevris azriT, martivi da umlautiani
xmovnebisaganac gansxvavdebodnen.
amas adasturebs is faqti, rom TanxmovanTa tabulaSi a. dirs moyvanili aqvs ‘‘‘‘
bgera, romelic mkvlevris daxasiaTebiT “aris msubuqi xorxismieri bgera,
arabuli hamze-s msgavsi; is aramarto sityvis dasawyisSi gvxvdeba, aramed sityvis
SigniTac da am SemTxvevaSi, aZlevs momdevno xmovans ufro xorxismier xasiaTs,
mag.: м’ел “Tagvi” (meˤl), м’ȧiн “Savi” (maˤÁn), п’ȧ “ori” (paˤ) _ iqve, gv. 2-3. aqedan
gamomdinare, SegviZlia miviCnioT, rom a. diri faringalizacias ganixilavs ara
rogorc xmovnebis segmentur Tvisebas, aramed konkretul specifikur Tanxmovans
miawers.
gasarkvevia udiur saanbano-sakiTxav wignSi (“samji dŽs”) ganxorcielebuli
faringalizaciis aRniSvnis principi. faringalizacia iq gadmoicema ħ niSnis
meSveobiT, romelic qmnis kompleqsebs sxvadasxva xmovnebTan: ħa, ħe, ħi, ħo, ħu. k.
boudas azriT: “axali “saanbano-wigni” aRniSnavs emfatikurad darbilebul
Tanxmovnebs ... laringalurobis niSniT, rasac Cven ᴐ niSniT gadmovcemT” _ K.
Bouda, Beiträge zur Kenntnis des Udischen auf Grund neuer Texte, “Zeit-schr. d. Deutschen morgenländischen Gesellschaft”, Bd. I, Leipzig, 1913, gv. 61.
am mosazrebas kategoriulad ar eTanxmeba vl. fanCviZe. misi azriT, ħ niSani
xmovnis kuTvnilebas warmoadgens da ara damoukidebel Tanxmovans _ fanCviZe vl.,
uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 22.
23
xmovani (aaaaˤ, eeeeˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ). v. gukasiani nijis dialeqtSi maT rigs
umatebs ààààˤ-s. “faringalizebul” xmovnebs udiur masalaSi aRniSnavs
a. harisi da v. Sulce.
garkvevas moiTxovs TviT faringalizaciisa da
“faringalizebuli” xmovnebis raobis sakiTxi. faringalizaciiis
mizezTa Sesaxeb samecniero literaturaSi gansxvavebuli
mosazrebebi gamoiTqva: evg. jeiraniSvilma ruTuluris, waxurisa da
udiuris “faringalizebuli” xmovnebis sakiTxs miuZRvna specialuri
werili, sadac rentgenografiul monacemTa gamoyenebiT daaskvna,
rom am enebSi faringalizacia xmovnis Tvisebaa da ara Tanxmovnisa.
mkvlevari waxursa da ruTulurSi eqvs “faringalizebul” xmovans
gamoyofs (aaaaˤ, eeeeˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ. Êˤ), xolo udiurSi, rogorc zemoT
aRiniSna, _ xuTs (aaaaˤ, eeeeˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ)1. b. Talibovi waxurSi mxolod oTx
“glotalizebuls” (resp. faringalizebuls) afiqsirebs (aaaaˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ)2.
didourSi, hinuxursa da xvarSiuli enis inxoyvarul dialeqtSi evg.
bokarevi faringalizebuli xmovnebis arsebobas aRniSnavs3, xolo d.
imnaiSvili am mosazrebas ar eTanxmeba. mkvlevari didoursa (RRRR¶¶¶¶, xxxx¶¶¶¶,
ÃÃÃö¶¶¶, yyyy¶¶¶¶) da xvarSiuli enis inxoyvarul dialeqtSi (gggg¶¶¶¶, qqqq¶¶¶¶, kkkk¶¶¶¶, hhhh¶¶¶¶)
faringalizebul Tanxmovnebs imowmebs4. evg. bokarevis azrs el.
lomTaZec ar iziarebs. mkvlevris azriT, xvarSiuli enis
inxoyvarul dialeqtSi faringaluri („„„„, hhhh»»»») da “qvemofaringaluri”
(ÃÃÃû»»», yyyy»»»», RRRR»»»») Tanxmovnebi mogvepoveba5. n. trubeckoi xmovanTa
faringalizaciis mizezs “emfatikurad darbilebul” Tanxmovnebs
1 Джейранишвили Е. Ф., Лабиализованные согласные и их изменение в цахско-мухадском
(рутульском) и других языках лезгинской группы, ike, t. XIV, Tbilisi, 1966, gv 339-359. 2 Талибов Б. Б., Цахурский язык, Языки народов СССР, т. IV, Иберийско-Кавказские
языки, Москва, 1967, gv. 592. 3 Бокарев Е. А., Цезские (дидойские) языки Дагестана, Москва, 1959, gv. 112; Бокарев Е.
А., Хваршинский язык, Языки народов СССР, т. IV, Иберийско-Кавказские языки, Москва,
1967, gv. 422. 4 Имнаишвили Д. С., Дидойский язык в сравнении с гинухским и хваршинскими языками,
Тбилиси, 1963. 5 lomTaZe e., xvarSiuli ena, I. fonetika, Tbilisi, 1998, gv. 25.
24
miawers1. am mosazrebas al. mahometovi iziarebs da darguli enis
kubaCur dialeqtsa da Tabasaranul enaSi faringalizebul
Tanxmovnebs aRniSnavs2... sayuradReboa, rom Tabasaranul enaSi al.
mahometovi faringalizebul TanxmovnebTan erTad faringalizebul
xmovnebsac gamoyofs. specialistis azriT, faringalizacia
Cveulebriv moudis ukana warmoebis Tanxmovnebs (faringalurebs),
xolo xmovanTagan, aseve ukana rigis xmovnebs (aaaa, uuuu). Sesabamisad,
TabasaranulSi, rogorc mkvlevars miaCnia, xSirad
faringalizebuli marcvali gvxvdeba3.
unda aRiniSnos, rom faringalizaciisaTvis damaxasiaTebeli
artikulaciis Taviseburebebi erTnairad warmoudgeniaT im
mkvlevrebsac, vinc “faringalizebul” xmovnebs fonemebad miiCnevs
da imaTac, vinc faringalizaciis mizezs Tanxmovnebs miawers.
sruliad gansxvavebuli mosazreba g. deetersma gamoTqva. misi
azriT, faringalizacia aris Tviseba, romelic axasiaTebs ara
calkeul fonemas (Tanxmovansa Tu xmovans), aramed marcvals, anda
mTel sityvas4. am mosazrebas daeTanxma arn. Ciqobava5 da sxva
zogierTi mkvlevaric.
sayuradReboa s. koZasovis mosazreba. mkvlevarma, udiuri enis
fonologiuri sistemis Seswavlis Semdeg, miiCnia, rom udiurSi
faringalizacia prosodiis Tvisebas warmoadgens da mTel sityvaze
vrceldeba. s. koZasovis azriT, faringalizaciis piki moudis
pirvel marcvals, xolo Tu sityvaSi gvxvdeba SiSina, uvularuli
1 Trubetzkoy N., Die Konsonantensysteme der ost-kaukasischen Sprachen, Caucasica, 8, Leipzig, 1931. 2 Магометов А. А., Кубачинский язык, Тбилиси, 1963; Магометов А. А., Табасаранский язык,
Тбилиси, 1965. 3 Магометов А. А., Табасаранский язык, Тбилиси, 1965, gv. 49-51. 4 Deeters G., Die kaukasischen Sprachen, Leiden-Köln, 1963, gv. 33. unda aRiniSnos, rom g.
deetersma gamoTqva mosazreba, rom sisina Tanxmovnebis faringalizacia
SeuZlebelia, magram udiur enaSi sisinac ganicdis faringalizacias da anlautSi
mis marcvalze SeiZleba faringalizaciis pikic modiodes, mag.: caycaycaycayˤ “elva”;
caycaycaycayˤnabeddala[y] “maJaura”; wiywiywiywiyˤ//wixwixwixwixˤ//ciyciyciyciyˤ “ciyvi”; woRwoRwoRwoRˤ [aRala] “Tavsxma wvima”,
sasasasaˤmi “tabiki”, saxsaxsaxsaxˤtik “koWli”; cacacacaˤmmmmdesun “dasusxva”, “daSuSxva”; wawawawaˤvvvvdalbul
“wabli”; wawawawaˤvvvvdeux “wurbelebi”; wawawawaˤffffdeRsun “taSis cema”; wiwiwiwiˤlampur “mxali”... 5 Ciqobava arn., iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Sesavali, Tbilisi, 1979, gv.
62.
25
an faringaluri Tanxmovani, maSin faringalizaciis maqsimumi mas
moudis1.
Cveni dakvirvebiT, es mosazreba gasaziarebelia. am wess
emTxveva specialistebis mier faringalizebul xmovanTa aRniSvnis
zogadi tendencia. Tu faringalizebul sityvaSi ar aris SiSina,
uvularuli an faringaluri Tanxmovani, maSin, rogorc wesi,
“faringalizebuli” xmovani, specialistTa Canawerebis mixedviT,
pirvel marcvalSia, xolo Tu romelime aRniSnuli Tanxmovani
warmodgenilia sityvaSi, am SemTxvevaSi “faringalizebuli” xmovani
an am Tanxmovnis marcalSia damowmebuli, anda “faringalizebul”
xmovnebad aRniSnulia momdevno da wina xmovnebi, mag.: aˤxiˤl
“Soreuli” (axˤil); oˤyeˤÁn “Zvali” (oyˤeÁn)...
specialistebis Canawerebi imis Sesaxebac metyvelebs, rom
udiurSi faringalizacia mTel sityvaze vrceldeba; mag.: iˤJ
“Tovli” (Sdr. nijis dialeqtis: ˆˤJ “id”); > iˤJ-eˤn “Tovliani”,
“zamTari” (vl. fanCviZe, evg. jeiraniSvili; v. gukasianTan aris: iˤJ´;
ˆˤJ´; iˤJ´-eˤn); qaˤm “WuWyi” > qaˤm-eˤn “WuWyiani” (vl. fanCviZe, evg.
jeiraniSvili; v. gukasiani...); -enenenen am sityvebSi derivaciul sufiqss
warmoadgens, romelic warmoSobiT ergativ-instrumentalisis
formantia. calke aRebul am elements faringalizacia ar
axasiaTebs, Sdr. analogiuri: us-en “weliwadi”, tam-en “gemrieli”.
baˤ-Reˤ-na (varT.), baˤ-Raˤ-naˤ (nij.) “guSinwin”, baˤ-gaˤr-Re-na//baˤ-gçr-Re-
na “guSinwiniswin”... calke aRebul sityvebs Re “dRes”, g„r “areuli”,
“Sereuli”, “SeerTebuli”, “Serwymuli”, “mRvrie” da derivants -nananana
(warmoSobiT _ micemiTi brunvis niSania -aaaa, e.w. CanarTovan
elementTan erTad _ -nnnn) faringalizacia ar axasiaTebs. am da sxva
mraval aseT magaliTSi, mkvlevarTa Canawerebis mixedviT,
faringalizebuli xmovani momdevnos imsgavsebs da SeuZlebelia es
mxolod asimilaciiTa an singarmonizmiT aixsnas.
1 Кибрик А. Е., Кодзасов С. В., Сопоставительное изучение дагестанских языков. Имя. Фонетика,
Москва, 1990, gv. 347.
26
sayuradReboa “faringalizebul” xmovanTa xSiri monacvleoba,
maSin, rodesac ar SeiniSneba “faringalizebul” xmovanTa
monacvleobis SemTxvevebi arakorelat martiv xmovnebTan, rac aseve
imis maniSnebelia, rom faringalizaciis procesi udiurSi ar
warmoadgens segmentur Tvisebas, mag., uˤma//oˤma “marwyvi”, “saxsari”
[menjisa]; o[ˤ]Rˤsun//u[ˤ]Rˤsun “daleva”; o[ˤ] yˤeÁn//u[ˤ] yˤeÁn “Zvali”;
oxˤe[ˤ] Ál “nanadirevi”; Sdr.: oxˤa[ˤ]l “nadiroba”; Jˤa[ˤ]l//Jˤi[ˤ]l
“qaosuri moZraoba”, “arev-dareva” (Jˤaldesun “aduReba”, Jˤalfesun
“duRili”)...
aris SemTxvevebi, rodesac martivi xmovani axdens
faringalizebuli xmovnis asimilacias, magram, amis miuxedavad,
inarCunebs faringalizebulobas, rac aseve ar metyvelebs
“faringalizebuli” xmovnebis fonemurobis sasargeblod, mag.: paˤ
“xuTi”; Sdr.: poˤ “ori Reri balaxi” (o “balaxi” paˤ + o > poˤ); poˤ-
poˤ “or-ori” (paˤ + o > poˤ); Sdr. analogiuri: so-so (sa + o > so)
“erT-erTi” (-oooo _ “masubstantivebeli” sufiqsia)...
Cveni azriT, udiurSi zogadad faringalizacias aqvs
distinqciuri funqcia, ris Sesaxebac mravali minimaluri wyvili
metyvelebs, da ara romelime faringalizebul bgeras _ xmovansa Tu
Tanxmovans.
unda aRiniSnos, rom udiuris Sesaxeb qarTulenovan specialur
literaturaSi (vl. fanCviZe, evg. jeiraniSvili da sxva)
faringalizebul xmovanTa aRsaniSnavad ixmareba ´́́́ diakritikuli
niSani, romelic aseve intensiuri TanxmovnebisaTvis gamoiyeneba.
udiur masalaSi faringalizaciis aRniSvnisas ZiriTadad
vxelmZvanelobdiT s. koZasovis mier SemoTavazebuli principiT,
romelic gulisxmobs, Tu sityvaSi ar gvaqvs SiSina, faringaluri
an velaruli Tanxmovani, faringalizaciis aRniSvnas pirvel
marcvalze (e.i. xmovanze), xolo Tu sityvaSi gvaqvs aRniSnuli
Tanxmovnebi, maSin faringalizaciis maqsimumi sityvaSi moudis
pirvel maTgans da faringalizaciis aRmniSveli niSani swored mas
daerTvis. Cven mier mxolod faringalizaciis maqsimumis aRniSvna
27
imTaviTve mTliani sityvis faringalizebulobas gulisxmobs; mag.:
sityva paˤ “ori”-s zusti fonologiuri transkrifcia unda
yofiliyo pˤaˤ; sitvisa kaˤkap _ kˤaˤkˤaˤpˤ; sityvisa beRˤ _ bˤeˤRˤ, xolo
sityvisa WˤoWa _ WˤoˤWˤaˤ, rac, bunebrivia, Zalze uxerxul
satranskrifcio sistemas Seqmnida. es sistema moiTxovs
faringalizaciis aRmniSvneli niSnis gamoyenebas xmovnebisaTvis da
TanxmovnebisaTvis da udiuris Sesaxeb samecniero literaturaSi
tradiciulad miRebuli niSnis gamoyeneba Sarmoqmnida uxerxulobas
da gaarTulebda faringalizebuli da intensiuri bgerebis (sxva
lezgiur da daRestnur enaTa masalaSi) garCevas. amis gamo,
faringalizaciis aRsaniSnavad viyenebT ˤ niSans, romelic ukve
ixmareba specialur literaturaSi am funqciiT (v. Sulce da sxva).
faringalizaciis aRniSvnisas garkveulwilad morfologiuri
principiTac vxelmZRvanelobT. mxedvelobaSi ar miiReba
arafuZiseuli SiSina, uvularuli da faringaluri Tanxmovani, anu
Tu sityvaSi mogvepoveba romelime maTgani, magram fuZis gareT,
maSin faringalizacias aRmniSvneli diakritika fuZis pirvel
xmovans daerTvis (Tu fuZeSi ar gvaqvs romelime aRniSnuli
Tanxmovnebidan). aseve, Cveni dakvirvebiT, piris niSnebi xels uSlis
faringalizaciis gavrcobas (zmnaSi Tu sxva), mag.: uRˤ-es “sma”; u-ne-
RRRRˤ----esa “svams” (+ 3SG _ -nenenene). fonologiuri TvalsazrisiT ufro
upriani iqneboda es forma ase gadmogveca: uuuuˤneResa, magram aqac da
msgavs magaliTebSic, orazrovnebis Tavidan asacileblad,
vsargeblobT morfologiuri principiT.
faringalizaciis aRmniSvneli niSani daerTvis Semdeg bgerebs:
aaaa, eeee, iiii, oooo, uuuu; RRRR, xxxx; ÃÃÃÃ, yyyy; Sesabamisad, SesaZlebelia Semdegi grafikuli
kombinaciebi: aaaaˤ, eeeeˤ, iiiiˤ, ooooˤ, uuuuˤ; RRRRˤ, xxxxˤ; ÃÃÃÃˤ, yyyyˤ.
faringalizacia, rogorc Cans, saerTo lezgiurisaTvis ukve
iyo damaxasiaTebeli. amis Sesaxeb metyvelebs faringalizaciis
TvalsazrisiT identuri bgeraTSesatyvisobebis arseboba lezgiur
enaTa Soris, mag.: ud. maÃˤ – Tab. maÃˤ…, ruT. maxˤ…, wax. muÃˤ, kriw.
maRˤ, aR. meRˤu “rko” [muxis];
28
ud. RˤoR – lezg. Ãˤur, Tab. Ãˤur//Rˤur, aR. Rˤur, ruT. Rˤir,
wax. ÃˤiÁe; Sdr. agreTve:Ldid. ÃˤaÁ, xvarS. Ãˤe “kurdReli”...
xSiria SemTxvevebi, roca sxva lezgiur da (//an) daRestnur
enebSi dadasturebuli faringaluri Tanxmovani udiurSi
dakargulia, magram mis nacvlad gvxvdeba faringalizacia, rac
gvafiqrebinebs, rom faringalizacia udiurSi warmoadgens erTgvar
sakompensacio process, romelic gamowveulia faringaluri
Tanxmovnebis SesustebiT, Semdgomi dakargviT an sxva konsonantebSi
gadasvliT, mag.:
ud. aˤm < *µVn – arC. ôun, Tab. ROn, ruT. Rˆn “mxari”; Sdr.
agreTve: wax. Rulze “niCabi”;
ud. eSˤ < *®eS < *®eC – xunZ. ÄeC, axv. ÄeCe, did. heneS, ÄiCu, lak.
hi…C, aR. ®aC “vaSli”;
ud. iJˤen < *yVj-Vn < *yVd-Vn – lezg. yu´d, Tab. yu´rd, aR.
Ru´rd, ruT. yu´d, wax. yi´dim, bud. ya´jra´j, kriw. yud, xin. kinaJ, arC.
yo´t´-ià “zamTari”;
ud. paˤ < *y…V – lezg. y…ed, Tab. yu´d, aR. yud, ruT. y…ad, wax.
yo´d, bud. yad, kriw. y…ad, xin. ku, arC. y…evu “ori”;
ud. moˤl < *mVyVl – lezg. yi†, yuS (axt), yu´x½ (†iÁ), Tab.
yi´l, aR. Äul//yu´l, ruT. yˆl, wax. yo´v, bud. yal, xin. nuyur, arC.
no´yo´n;
ud. Jˤe-[n] < *µ…Vn – lezg. ô…an, Tab. R…an, aR. R…an “qva”; Sdr.
aseve xunZ. yono, arC. Ã…an “qvis fila”;1
1 b. gigineiSvilis azriT, aq unda gvqondes saerTo daRestnuri *µµµµ-s refleqsebi
_ Гигенейшвили Б.К., Сравнительная фонетика дагестанских языков, Тбилиси, 1977, gv. 85.
29
konsonantizmikonsonantizmikonsonantizmikonsonantizmi
konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. oqtomberi (oqtomberi (oqtomberi (oqtomberi (zinobianizinobianizinobianizinobiani))))
xSuli afrikati spiranti
sono
ri
mJRer
i
fSvi
nv.
abrupt
.
mJRer
i
fSvi
nv.
abrupt
.
mJRer
i
yru
labialuri bbbb ffff pppp vvvv mmmm
dentaluri dddd TTTT tttt [ZZZZ] cccc wwww zzzz ssss n,n,n,n, llll
alveolaruli jjjj CCCC WWWW JJJJ SSSS rrrr
Suaenismieri ÁÁÁÁ
ukanaenismieri gggg qqqq kkkk RRRR xxxx
faringaluri ÃÃÃÃ yyyy
laringaluri hhhh
konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. konsonantTa sistema: sof. niji da q. oRuzidan (varTaSeniji da q. oRuzidan (varTaSeniji da q. oRuzidan (varTaSeniji da q. oRuzidan (varTaSenidan) nidan) nidan) nidan)
gadasaxleli udiebi.gadasaxleli udiebi.gadasaxleli udiebi.gadasaxleli udiebi.
xSuli afrikati spiranti sono
ri
mJRer
i
fSvi
nv.
prer
up.
mJRer
i
fSvi
nv.
prer
up.
mJRer
i
yru
labialuri bbbb ffff ffff vvvv mmmm
dentaluri dddd TTTT TTTT [ZZZZ] cccc cccc zzzz ssss n, ln, ln, ln, l
alveolaruli jjjj CCCC CCCC JJJJ SSSS rrrr
Suaenismieri ÁÁÁÁ
ukanaenismieri gggg qqqq qqqq RRRR xxxx
faringaluri ÃÃÃÃ ÃÃÃÃ
laringaluri hhhh
30
SeniSvna: [...] kvadratul frCxilebSi Casmulia fonemuri
Rirebulebis armqone bgerebi.
udiuri enis Tanxmovnebi arsebiTad iseTivea, rogorc sxva
iberiul-kavkasiur enebSi. principuli gansxvaveba imaSi
mdgomareobs, rom sof. oqtomberis (zinobianis) metyvelebis
gamoklebiT, udiur enaSi abruptiuli Tanxmovnebi gadavidnen
preruptivebSi. tabulebSi moyvanil TanxmovanTa Taviseburebebi
zogadad cnobilia. warmogidgenT sailustracio masalas:
Cqamieri TanxmovnebiCqamieri TanxmovnebiCqamieri TanxmovnebiCqamieri Tanxmovnebi
xSulxSulxSulxSul----mskdomnimskdomnimskdomnimskdomni
bilabialuri Tanxmovnebi
bbbb. baba (varT.) “mama”; biˤbiˤ “xidi”; bul “Tavi”; bes “keTeba”...
ffff. fof “Tma”; fuˤf “wifeli”; ful “Tvali”; foTik “goWi”...
pppp//ffff. paˤ “ori”; pi “sisxli”; pep “akvnis leibi”; puri “mkvdari”...
dentaluri Tanxmovnebi
dddd. dŽdŽ “mamida”; dizik “gveli”; dadal “mamali”; dŽÁ “nedli”...
TTTT. TŽTik “TaTi”; TŽmbŽl “zarmaci”; Tšlqi “melia”; Te “ara”...
tttt//TTTT.Ytam “gemo”; taÁna “feTvi”; tat “buzi”; tekal “kalia”...
ukanaenismieri Tanxmovnebi
gggg. ga “adgili”; gon “feri”; gog (varT.) “ca”; gugel “Woti”...
qqqq. qala “didi”; qeje “mJave”; qoÁ “saxelo”; qul “xeli”...
kkkk//qqqq. kaˤkap “muxli”; kaSa “TiTi”; kiwi “cota”; kokow “qaTami”...
31
afrikatebiafrikatebiafrikatebiafrikatebi
sisina afrikatebi
[ZZZZ]. amJamad udiurSi ZZZZ afrikati gvxvdeba mxolod ramdenime
nasesxeb sityvaSi. evg. jeiraniSvili am fonemas sul oTx sityvaSi
imowmebs: Zabri “Zabri”, xaZal “foToli”, mønZil “manZili” da
RanZil “RanZili”. amasTan, mkvlevari SeniSnavs, rom oTxive
magaliTSi ZZZZ afrikats fakultaturad zzzz spiranti enacvleb: zzzzabri;
xazzzzal; manzzzzil; Ranzzzzil1. vl. fanCviZes am afrikatiT ori sityva
mohyavs: RanZÊl “RanZili” da Zet “zeTi”2; v. gukasianis leqsikonSi
gvxvdeba: birinZ “brinji”; RanZil “RanZili”; RanZilluR
“RanZiliani adgili”; Zaburi “Zabri”; Zax “marcxena”, “marcxniv”;
qŽrŽmZux “saflavi”, “sasaxle”3.
cccc. cac “ekali”; cec “CrCili”; cil “Tesli”; cicik “yvavili”...
wwww//cccc. wabul “wabli”; wi “saxeli”; wirik “wiwila”; weT “zeTi”...
SiSina afrikatebi
jjjj. janavar “mgeli”; jejer “bage”; jok “calke”...
CCCC. CŽli “Tevzi”; CeC “fiWa”; Co//Cˤo “saxe”; Cubux “coli”...
WWWW//CCCC. WŽlŽg “tye”; WŽÁn “karaqi”; WˤaWi “SaSvi”; WˤoWa “wiTeli”...
faringaluri Tanxmovnebi
ÃÃÃÃ. Ãabun ‘varskvlavi”; ÃaÁ “Ria”; Ão “xuTi”; Ãoxla “kvercxi”...
yyyy//ÃÃÃÃ. ya “oci”; yˤi “SiSi”; yom “naTesavi”; yoy “saxelo”...
1 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 13. 2 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 27. 3 Гукасян В. Л., Удинско-азербайджанско-русский словарь, Баку, 1974.
32
spirspirspirspirantebiantebiantebiantebi
dentolabialuri Tanxmovnebi
vvvv. vaxt “dro”; vel “Txa”; viCi “Zma”; viw “aTi”; vuÁ “cxra”...
††††. †i “Rvino”; †ŽriStŽ “angelozi”; eˤ†an “Tqven”; †u “haeri”...
sisina spirantebi
zzzz. zu “me”; zido “rkina”; zor “Zala”; zarrazamTŽr “bzoba”...
ssss. sa “erTi”; sŽs “xma”; sevCe “mazli”; seÁne “dedamTili”...
SiSina spirantebi
JJJJ. Jˤe “qva”; Jˤomox “wisqvili”; JˤoRul “zafxuli”...
SSSS. Savat “lamazi”; Sel “kargi”; Sˤum “puri”; Sˤue “daTvi”...
uvularuli Tanxmovnebi
RRRR. Ri “dRe”; beRˤ “mze”; Rar “vaJi”, “biWi”; RoR “tyemali”...
xxxx. xˤa “ZaRli”; xe “wyali”; xib “sami”; xinŽr “qaliSvili”...
laringaluri Tanxmovani
hhhh. hazar “aTasi”; haso “Rrubeli”; hint “indauri”; hŽveW “kinZi”...
sonorebisonorebisonorebisonorebi
mmmm. maral “iremi”; mi “sicive”; mozi “xbo”; muz “ena”; muR “rva”...
nnnn. nana “deda”; neR “cremli”; neSˤum “yviTeli”; niko “burTi”...
33
rrrr. r bgera udiur enaSi absolutur anlautSi TiTqmis ar
gvxvdeba (Tu ar CavliT ramdenime nasesxeb sityvas, mag.: raS “raSi”),
xolo inlautsa da auslautSi r bgeris pozicia myaria, mag.: Tur
“fexi”; zor “Zala”; turi “Zafi”; forTbes “moTmena”...
llll. lal “munji”; laSko “qorwili”; lil “lami”; bul “Tavi”...
ÁÁÁÁ. Áan “Cven”; Áezna “size”; Áu “rbili”; Áay “gza”; ÁemiS “nesvi”...1
[…………]. zogierTi mkvlevris azriT, udiurs moepoveba
bilabialuri sonanti …………. vl. fanCviZe miiCnevs, rom es bgera uuuu//oooo da
aaaa xmovanTa Soris viTardeba da mas Semdeg sityvaformebSi imowmebs:
Sono-…-al “isic” (+ADD); ku…a “saxls” (DAT); zu-…-al “mec” (+ADD).2
bunebrivia, am bgeras ar gaaCnia fonemuri Rirebuleba.
abruptiul TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiabruptiul TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiabruptiul TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiabruptiul TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSi
abruptivTa Sesaxeb samecniero literaturaSi ramdenime
urTierTgamomricxavi mosazreba gamoiTqva:
zogi mklevaris azriT, udiurs mxolod sami abruptivi
moepoveba: yyyy, wwww, WWWW da sami preruptivic: qqqq, ffff, TTTT.3
vl. fanCviZe, evg. jeiraniSvili da v. gukasiani ki miiCnevdnen
rom udiuri enis fonologiur sistemaSi ar dasturdeba
1 evg. jeiraniSvilis azriT, udiurSi ori saxis ÁÁÁÁ gvxvdeba. pirveli
TanxmovanTa palatalizaciis Sedegadaa wormoqmnili, xolo meore _ iiii xmovnis
dasustebiTaa miRebuli _ evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia,
leqsikoni), Tbilisi, 1971. 2 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 28; iqve, gv. 25;
iqve, gv. 39. 3 a. diri udiuri enaSi ц̓, ч̓ da q bgerebs aRniSnavs, romlTac qarTul wwww, WWWW, yyyy da
somxur ծ, ճ aso-bgerebs udarebs, xolo п, т, к bgerebi rusul п, т, к bgerebTanaa
Sedarebuli, rac imas gvafiqrebinebs, rom mkvlevari udiuri enis fonologiur
sistemaSi sam abruptivs da sam preruptivs gamoyofs _ Дирр А. М., Грамматика
удинского языка, Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа”, XXXIII вып., ч.
IV, Тифлис, 1904, gv. 2.
sam abruptivs (wwww, WWWW, yyyy) da sam preruptivs (qqqq, ffff, TTTT), an rogorc mkvlevari
uwodebs _ “arafSvinvier xSul-mskdoms”, udiuri enis fonologiur sistemaSi d.
karbelaSvilic aRniSnavs _ Карбелашвили Д. К., К фонетике удинского языка, Язык и
Мышление, т. III-IV, Москва-Ленинград, 1935.
34
preruptivebi da masSi mxolod abruptivebia warmodgenili: pppp, tttt, kkkk,
yyyy, wwww, WWWW [WWWW ´́́́]. amis garda vl. fanCviZe aRniSnavs, rom udiurSi
dasturdeba e.w. naxevar-abruptivebi (“meoTxe rigis xSulebi”;
“saSuali bgerebi” _ yyyy½½½½, kkkk½½½½, pppp½½½½, tttt½½½½), romlebsac, vl. fanCviZis azriT,
“jer ar miuRiaT fonematuri Rirebuleba”1. amasTan erTad,
mkvlevris mosazrebiT: “pppp, tttt, kkkk, yyyy smeniTi STabeWdilebis mixedviT
udiurSi naklebad mkveTrebia, vidre, magaliTad, qarTul-
qarTvelurSi”.2
sruliad gansxvavebuli Tvalsazrisi b. Talibovma
warmogvidgina. mkvlevris azriT, udiur enas saerTod ar moepoveba
abruptivebi. varTaSnul kiloSi, rogorc b. Talibovi miiCnevs,
abruptivTa degradaciisa da preruptivebSi gadasvlis procesi
dasrulebulia, xolo nijis dialeqtSi – dasrulebis stadiaSia.3
mogvianebiT, v. gukasianma gaiziara b. Talibovis mosazreba4.
b. Talibovis mosazrebas nawilobriv arn. Ciqobavamac iziarebs.
mkvlevari aRniSnavs, rom: “sayuradReboa b. Talibovis dakvirveba:
mkveTrebs udiurSi preruptivebi cvliso. preruptivebs nibismier
poziciaSi vipoviTo ... (kaxeTSi _ sof. oqtomberSi dasaxlebuli
udiebis metyvelebas mkveTrebi daucavs, qarTuli metyveleba amas
xels uwyobda)”.5
Cven mTlianad viziarebT aRniSnul mosazrebas. Cveni azriT,
ueWvelia, rom sof. oqtomberis udiur metyvelebas Semounaxavs
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 30-31.
warmodgenil bgeraTa transkrifcia mocemulia vl. fanCviZis mixedviT. 2 iqve, gv. 15. 3 Талибов Б. Б., К вопросу об абруптивных согласных в удинском языке, Тезисы докладов II
региональной научной сессии по историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков, Тбилиси, 1967; Талибов Б. Б., К вопросу об абруптивных согласных в удинском языке, ЕИКЯ, т. 1, 1974; ix. agreTve: Талибов Б. Б., Сравнительная фонетика лезгинских языков, Москва, 1980, gv.
176-180; 186-194. 4 Гукасян В. Л., Взаимоотношения азербайджанского и удийского языков, Автореферат
докторской диссертации, Баку, 1973; unda aRiniSnos, rom Semdgom v. gukasiani udiuri
enis fonologiur sistemaSi isev or abruptiul Tanxmovans (wwww, WWWW) imowmebs _
Гукасян В. Л., Краткий очерк грамматики удинского языка, В кн.: Удинско-азербайджанско-русский словарь, Баку, 1974, gv. 255.
5 Ciqobava arn., iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Sesavali, Tbilisi, 1979, gv.
70-71.
35
abruptivebi. Cveni dakvirvebiT, ufrosi Taobis warmomadgenelTa
metyvelebaSi wwww da WWWW afrikatebi mkveTrad gamoiTqmis (iseve rogorc
qarTulSi), xolo yyyy, kkkk, pppp, da tttt bgerebi zogierT poziciaSi
(ZiriTadad _ auslautSi) Sesustebuli Cans, magram, ara imdenad,
rom preruptivebad miviCnioT. saSualo da umcrosi TaobaTa
metyvelebaSi ki _ yvela abruptivi mkveTrad gamoiTqmis,
daaxloebiT iseve, rogorc es aris qarTulSi.
amasTan erTad, saSualeba mogveca davkvirvebodiT q. oRuzis
(varTaSeni) da sof. nijis metyvelebas.1 Cveni azriT, b. Talibovis
mosazreba udavod gasaziarebelia. ufro metic: nijurSi SeiniSneba
tendencia fSvinvieri_arafSvinvieri dapirispirebis neitralizaciis.
Tu erT sityvaSi fSvinvieric da preruptivic gvxvdeba, maSin
fSvinvieri am ukanasknels emsgavseba, Tumca es daskvna, ra
sakvirvelia, eqsperementalur dadasturebas saWiroebs.
sayuradReboa, rom preruptivebi an Semonaxuli abruptivebi
udiur enaSi, rogorc wesi, saerTo daRestnurisaTvis da (//an)
saerTo lezgiurisaTvis postulirebul intensiur abruptivebs
Seesatyviseba, xolo saerTo daRestnuris//saerTo lezgiuris
martivi, aramagari abruptivi saerTod dakargulia (zogjer
abruptivi gadasulia ÁÁÁÁ-Si an sxva romelime konsonantSi).2
intensiur TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiintensiur TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiintensiur TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSiintensiur TanxmovanTa sakiTxi udiur enaSi
TiTqmis yvela mklevari udiurSi gamoyofs meore rigis
sibilantebs. JJJJ da SSSS SiSinebis korelatebs udiurSi aRniSnavs am
enis pirveli mkvlevari a. Sifneri. erTi aseTi sibilanti (ш̆)
gvxvdeba a. diris naSromebSi udiuris Sesaxeb. ori meore rigis
1 q. oRuzisa da sof. nijis metyvelebis nimuSTa audioCanawerebi mogvawoda
ruseTis federaciis mecnierebaTa akademiis aRmosavleTmcodneobis institutis
mecnier TanamSromelma i. landerma, risTvisac mas did madlobad vuxdiT.
amasTan, aRsaniSnavia, rom sof. oqtomberSi Cveni ZiriTadi informanti iyo q.
oRuzSi (maSin _ q. varTaSeni) dabadebuli q-ni olRa tigirova-qumsiaSvili. 2 ix.: cercvaZe il., mexuTe lateraluri Tanxmovnis Sesatyvisobisatvis udur
enaSi, ike, XIV, 1964; Талибов Б. Б., Сравнительная фонетика лезгинских языков, Москва, 1980,
gv. 189-194.
36
SiSina spiranti, a. Sifneris msgavsad, warmodgenilia udiur
zRaparSi “rustam” da “udiuri oTxTavis” teqstSi. aseTive viTareba
gvaqvs udiur saanbano wignSic. xuTi intensiuri SiSina Tanxmovani
(JJJJ ´́́́, SSSS ´́́́, jjjj ´́́́, CCCC ´́́́, WWWW ´́́́) pirvelad gvxvdeba vl. fanCviZisa da evg.
jeiraniSvilis naSromebSi udiuris Sesaxeb. v. gukasiani nijis
dialeqtSi maT rigs umatebs sisina wwww ´́́́-s. intensiur SiSinebs (JJJJ ´́́́, SSSS ´́́́,
jjjj ´́́́, CCCC ´́́́, WWWW ´́́́) gamoyofs udiur masalaSi a. harisi da udiuri enis
zogierTi sxva Tanamedrove mkvlevari.
vl. fanCviZis, evg. jeiraniSvilisa da v. gukasianis azriT,
udiurs moepoveba SiSina afrikatebisa da SiSina spirantebis
“intensiuri” (“myovari”) korelatebi: jjjj ´́́́, CCCC ´́́́, WWWW ´́́́, JJJJ ´́́́, SSSS ´́́́. vl. fanCviZe am
bgerebs Semdeg sityebSi afiqsirebs: SSSS ´́́́umumumum “puri”, JJJJ ´́́́eeee “qva”, SSSS ´́́́aldesunaldesunaldesunaldesun
“aduReba”, WWWW ´́́́oWoWoWoW ´́́́aaaa “wiTeli”...; v. gukasiani adasturebs Semdeg
sityvebSi: eeeeˤSSSS ´́́́ “vaSlis xe”, oJoJoJoJ ´́́́ulululul “kudi”, konjkonjkonjkonj ´́́́uxuxuxux “patroni”...; evg.
jeiraniSvilTan gvaqvs: SSSS ´́́́uuuu “Rame”, baCbaCbaCbaC ´́́́ “asi”, aCaCaCaC ´́́́iiii “dakarguli”
“damaluli”, yaWyaWyaWyaW ´́́́ “tkivili” WWWW ´́́́apapapap “gamqrali”...
udiurSi intensiurebis arsebobasTan dakavSirebiT, b.
gigineiSvilma samarTliani SeniSvna gamoTqva. misi azriT,
samecniero literaturaSi mJReri intensiurebis (JJJJ ´́́́, jjjj ´́́́) postulireba
(aseTi fonemebi arc erT iberiul-kavkasiur enebSi ar gvxvdeba) da
intensivobis korelacia erT lokalur rigSi (SiSinaTa) eWvqveS
ayenebs intensiurTa mTeli rigis kvalifikacias, xolo maTi
“intensivoba”, b. gigineiSvilis azriT, mTel rig SemTxvevaSi
gamowveulia faringalizebul xmovnebTan mezoblobiT1.
b. gigineiSvili SeniSnavs, rom specialistTa Canawerebis
Sedarebisas, an, miT ufro, erTi mklevris masalebSi, TvalSisacemia
erTi da imave sityvis gansxvavebulad Caweris faqtebi: zogan
intensiuriT, zogan ki araintensiuriT, mag., evg. jeiraniSvilis
monografiaSi “udiuri ena: gramatika. qrestomatia. leqsikoni” (1971
1 Гигенейшвили Б. К., Сравнительная фонетика дагестанских языков, Тбилиси, 1977, gv. 61-63.
37
w.) warmodgenilia: iJiJiJiJ ´́́́ (gv. 22) – iiiiˤJJJJ (gv. 208, 249) “Tovli”; JJJJ ´́́́olololol (gv.
214) – JolJolJolJol (gv. 33, 78) “sacobi”; uWuWuWuW (gv. 22) – uWuWuWuW ´́́́ (gv. 217, 254) “Tafli”;
kaWkaWkaWkaW ´́́́iiii (gv. 28, 219) – kaWikaWikaWikaWi (gv. 255) “brma”; WWWW ´́́́oWoWoWoW ´́́́aaaa (gv. 220, 258) – WoWaWoWaWoWaWoWa (gv.
32) “wiTeli”.
b. Talibovma Seamowma is sityvebi, sadac mkvlevarTa azriT,
intensiurebi unda gvqonoda da ver daadastura intensivobis
mixedviT korelaciis arseboba udiurSi1.
samecniero literaturaSi iyo erTaderTi cda, rom udiurSi
intensiur SiSina Tanxmovnebis fonemuroba damtkicebuliyo. evg.
jeiraniSvilma intensiurTa distinqciuri funqciis sailustraciod
moiyana Semdegi minimaluri wyvilebi: SSSS ´́́́uuuu “Rame” _ SuSuSuSu “vin”; baCbaCbaCbaC ´́́́ “asi”
_ baCbaCbaCbaC “qvevrze dasafarebeli qva”; aCaCaCaC ´́́́iiii “dakarguli” “damaluli” _
aCiaCiaCiaCi “TamaSi”; yaWyaWyaWyaW ´́́́ “tkivili” _ yaWyaWyaWyaW “viwro”; WWWW ´́́́apapapap “gamqrali” _ WapWapWapWap
“vazi”2.
samecniero mivlinebiT ramdenjerme vimyofebodiT yvarlis
raionSi udiebiT dasaxlebul sof. oqtomberSi (zinobiani).
mivlinebisas gadavamowmeT is sityvebi, sadac, mkvlevrebi intensiur
Tanxmovnebs imowmebdnen. Cveni dakvirvebiT, SiSina Tanxmovnebi
gamoiTqmis erTnairad da aranairi korelacia maT Soris ar
SeiniSneba, xolo, umetes SemTxvevaSi, intensiur Tanxmovnebs
varaudoben im sityvebSi, sadac gvaqvs faringalizacia. SevamowmeT
agreTve evg. jeiraniSvilis mier intensiurebis distinqciuri
funqciis sailustraciod moyvanili magaliTebi da davimowmeT
aRniSnuli leqsemebi Semdegi formiT: aCaCaCaCˤiiii “dakarguli”, “damaluli”
_ Sdr. evg. jeiraniSvilis: aCaCaCaC ´́́́iiii; baCbaCbaCbaCˤ “asi” _ Sdr.: baCbaCbaCbaC ´́́́; baCbaCbaCbaCˤ “qvevrze
dasafarebeli qva” _ Sdr.: baCbaCbaCbaC; yyyyˤaWaWaWaW “tkivili”, “daWletva”, “dawnexva”
_ Sdr.: yaWyaWyaWyaW ´́́́ “tkivili”. maSasadame, Cveni dakvirvebiT, aCaCaCaC ´́́́iiii (aCaCaCaCˤiiii)
“dakarguli” “damaluli” _ aCiaCiaCiaCi “TamaSi”, yaWyaWyaWyaW ´́́́ (yyyyˤaWaWaWaW) “tkivili” _ yaWyaWyaWyaW
1 Талибов Б. Б., Сравнительная фонетика лезгинских языков, Москва, 1980, gv. 181. 2 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 14.
38
“viwro” leqsemebSi gansxvaveba faringalizaciis procesis gamo
warmoiqmna, xolo baCbaCbaCbaC ´́́́ (baCbaCbaCbaCˤ) “asi” _ baCbaCbaCbaC (baCbaCbaCbaCˤ) “qvevrze dasafarebeli
qva”, SSSS ´́́́uuuu (SuSuSuSu) “Rame” _ SuSuSuSu “vin” da WWWW ´́́́apapapap (WapWapWapWap) “gamqrali” _ WapWapWapWap “vazi”
magaliTebis SemTxvevaSi informatorebisagan msgavs ganmartebas
viRebdiT: es erTi da igive JReradobis sityvebia, magram TiToeuls
ori mniSvneloba aqvso, anu dRes udiur enaze molaparakeTaTvis es
wyvilebi omonimebs warmoadgenen1.
safiqrebelia, rom udiurSi gavrcelebul faringalizaciis
processa da mklevarTa mier damowmebul “intensiurebs” Soris
kavSiri arsebobs. specialistTa masalebSi “intensiuri” Tanxmovnebi,
xSir SemTxvevaSi, gvxvdeba faringalizebuli xmovnebis gverdiT
(postpoziciaSi, prepoziciaSi an intervokalur poziciaSi), mag.: eeeeˤSSSS ´́́́
“vaSli”; iiiiˤJJJJ ´́́́ “Tovli”; iiiiˤJJJJ ´́́́eeeeˤnananana “zamTari”;'JJJJ ´́́́aaaaˤldesunldesunldesunldesun “aduReba”; JJJJ ´́́́eeeeˤ
“qva”; uuuuˤÃbaÃbaÃbaÃbaˤWWWW ´́́́ “eqvsasi”; ooooˤJJJJ ´́́́ilililil (varT.)//ooooˤJJJJ ´́́́ulululul (nij.) “kudi”...
am mosazrebas isic amyarebs, rom udiuris Sesaxeb samecniero
literaturaSi mklevarTa (evg. jeiraniSvili, vl. fanCviZe da v.
gukasiani) Canawerebis Sedarebisas anda erTi specialistis
masalebSi xSiria faringalizebuli xmovnebisa da intensiuri
Tanxmovnebis monacvleobis (araerTgvarovani Caweris) SemTxvevebi,
1 evg. jeiraniSvili imave naSromis rusul reziumeSi, sadac warmodgenilia
intensiurTa minimaluri wyvilebi, aRniSnavs “Возникновение омонимов обусловлено
главным образом внешним совпадением в результате фонетических изменений слов (в частности в результате упрощения-ослабления артикуляции интенсивных согласных), например: ачи (<ачъи) «потерянный», «утеренный» - ачи «игра», муча (<мучIа) «сладкий» - муча «горсть», чIапI (<чIъапI) «угасший» - чIапI «лоза», шу (<шъу) «ночь» - шу «кто», шор (<шIор) «творог» - шор «так», «таким образом»” _ evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia,
leqsikoni), Tbilisi, 1971, 310.
es debuleba aseve gvxvdeba evg. jeiraniSvilisa da vl. fanCviZis udiuri enis
erTobriv mimoxilvaSi: “Возникновение омонимов обусловлено главным образом внешним
совпадением в результате фонетических изменений слов, например: ачи (<ачъи) «потерянный», «утеренный» - ачи «игра», шу (<шъу) «ночь» - шу «кто», чIапI (<чIъапI) «угасший» - чIапI «лоза»”
_ Панчвидзе В.Н., Джейранишвили Е.Ф., Удинский язык, Языки народов СССР, т. IV, Иберийско-
кавказские языки, Москва, 1967, gv. 686; aRsaniSnavia, rom es magaliTebi warmodgenilia evg. jeiraniSvilis
monografiis 14-e gverdze rogorc minimaluri wyvilebi, miuxedavad imisa, rom
imave naSromSi mkvlevari maT intensiurTa moSlis Sedegad warmoqmnil
omonimebad miiCnevs.
39
anu erTsa da imave sityvaSi zogjer damowmebulia gverdigverd
myofi faringalizebuli xmovani da martivi SiSina Tanxmovani,
zogjer intensiuri SiSina da martivi xmovani, zogjer ki _
intensiuri SiSina da faringalizebuli xmovani, mag., iJiJiJiJ ´́́́1 _ iiiiˤJJJJ2 _
iiiiˤJJJJ ´́́́3 “Tovli”; JJJJ ´́́́eeee4 _ JJJJ ´́́́eeeeˤ5 “qva”; ojjjj ´́́́iiiil6 – oJJJJ ´́́́iiiiˤl7 – ojijijijiˤl8 “kudi”; iSiSiSiS ´́́́a9
– iiiiˤSSSSa10 – iSiSiSiSa11 – iiiiˤSSSS ´́́́a12 “axlos”; CCCC ´́́́oooo13 _ CoCoCoCoˤ14 “saxe”; qaCaCaCaC ´́́́//qaCaCaCaC//qaSaSaSaS15 _
qaSaSaSaS ´́́́16 “ormo”, “Txrili” – qaaaaˤSSSS-kal17 “ormos//Txrilis kide”...
gvaqvs SemTxvevebi, roca erT dialeqtSi dafiqsirebulia
intensiuri Tanxmovani, meoreSi ki faringalizebuli xmovani, mag.:
JJJJ ´́́́uuuuÃTesun (nij.) – CuCuCuCu´́́́xtesun (varT.) “Seyofa”, “Setenva”, “SeWra”18;
oJJJJ ´́́́uuuul (nij.) – oJJJJ ´́́́iiii ´́́́l (varT.) “kudi” (12121212, 182)19...
rogorc zemoT aRiniSna, Cven gadavamowmeT is sityvebi, sadac
mklevarTa azriT “intensiuri” Tanxmovnebi unda gvqonoda.
sayuradReboa, rom umravles SemTxvevaSi, sadac specialistTa mier
1 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 22. 2 iqve, gv. 208, 212; fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv.
19. 3 Гукасян В. Л., Удинско-азербайджанско-русский словарь, Баку, 1974, gv. 130. 4 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29; evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli
naSromi, gv. 206. 5 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 114. 6 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 7 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 182. 8 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 205. 9 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 30. 10 iqve, gv. 19. 11 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 205. 12 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 130. 13 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 30; v. gukasiani, dasaxelebuli
naSromi, gv. 242. 14 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 203. 15 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi. 16 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 30; v. gukasiani, dasaxelebuli
naSromi, gv. 133. 17 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 134. 18 iqve, gv. 115. 19 iqve, gv. 182.
40
navaraudevia intensiuri, Cven davimowmeT faringalizacia, mag.: aCaCaCaCˤiiii
“dakarguli”, “damaluli”; aCaCaCaCˤiiiibesun “dakargva” _ Sdr.: aCaCaCaC ´́́́iiii1;
aCaCaCaC ´́́́ibˆsun2; baCaCaCaCˤ “asi”, “qvevrze dasafarebeli qva” _ Sdr.: baCaCaCaC ´́́́3333 “asi”;
eSeSeSeSˤ “vaSli” _ Sdr. eeeeˤSSSS ´́́́4; iJiJiJiJˤ “Tovli” _ Sdr.: iJiJiJiJ ´́́́5 da iiii ´́́́JJJJ ´́́́6; iSiSiSiSˤaaaa
“axlos” _ Sdr.: iSiSiSiS ´́́́a7 da iiii ´́́́SSSS ´́́́a8; iSiSiSiSˤkesun “varcxna”, “davarcxna” _
Sdr.: iiii ´́́́SSSS ´́́́kesun9; kaWWWWˤiiii “brma” _ Sdr.: kaWWWW ´́́́iiii10; JJJJˤaaaaldesun “aduReba” _
Sdr.: SSSS ´́́́aaaaldesun11 da JJJJ ´́́́aaaaldesun12; JJJJˤiiiik “qneva”, “rweva” _ Sdr.: JJJJ ´́́́iiii ´́́́k13;
JJJJˤooool “sacobi” _ Sdr.: JJJJ ´́́́ooool14; JJJJˤoooomox “piri” _ Sdr.: JJJJ ´́́́oooomox15; JJJJˤooooRul
“zafxuli” _ Sdr.: JJJJ ´́́́ooooRul16; oCCCCˤaaaal “miwa”, “zedapiri” [dedamiwis],
“niadagi” _ Sdr.: oCCCC ´́́́aaaal17; oWi//oWoWoWoWˤiiii “talaxi” _ Sdr.: oWoWoWoW ´́́́iiii18; uWuWuWuWˤ
“Tafli” _ Sdr.: uWuWuWuW ´́́́19; qaCaCaCaCˤfsun “amoTxra”, “Cafvla” _ Sdr.: qaSaSaSaS ´́́́fsun
(nij.)20; RRRRˤaCaCaCaCfesun “Sekvra”, “Seyofa” _ Sdr.: RaCaCaCaC ´́́́fesun21; yyyyˤaWaWaWaW
“tkivili”, “daWletva”, “dawnexva” _ Sdr.: yyyyaWaWaWaW ´́́́ “tkivili”22; SSSSˤuuuumak
1 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 14. 2 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 30. 3 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 14. 4 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 85. 5 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 22. 6 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 131. 7 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 8 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 130. 9 iqve. 10 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 28; 219. 11 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 12 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 114. 13 iqve. 14 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 214. 15 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 114. 16 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 30. 17 iqve, gv. 29. 18 iqve. 19 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 217, 254; vl. fanCviZe,
dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 20 iqve, gv. 30. 21 iqve, gv. 29. 22 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 14.
41
“dedali” _ Sdr. SSSS ´́́́uuuumak1; Co//CCCCˤoooo “saxe” _ Sdr.: CCCC ´́́́oooo2; WWWWˤoWaoWaoWaoWa “wiTeli” _
Sdr.: WWWW ´́́́oWoWoWoW ´́́́aaaa3; muWmuWmuWmuWˤaaaa “tkbili” – Sdr.: muWmuWmuWmuW ´́́́aaaa (9999, 310)4...
Tu gaviTvaliswinebT imas, rom udiurSi SeiniSneba
faringalizaciis artikulaciis Sesustebisa da [zogjer] moSlis
procesi (es tendencia gansakuTrebiT axalgazrdebis metyvelebas
daetyo), safiqrebelia, rom aseTi magaliTebis ricxvi ufro didi
unda yofiliyo. amis miuxedavad, aRsaniSnavia, rom
“arafaringalizebul” sityvaTa ricxvi, sadac mkvlevrebi
intensiurTa arsebobas varaudobdnen, mcirea, mag.: Su “Rame”; Wap
“gamqrali” da a.S. aqedan gamomdiare SegviZlia davaskvnaT, rom
mkvlevarTa mier udiurSi navaraudeb intensiur Tanxmovnebsa da
faringalizaciis process Soris mizez-Sedegobrivi kavSiri
arsebobs.
gamoTqmul mosazrebas isic adasturebs, rom intensiuri SiSina
Tanxmovnebisa da “faringalizebuli” xmovnebis artikulaciis
Taviseburebebi specialistebs TiTqmis erTnairad warmoudgeniaT;
Sdr.: “aRniSnul [faringalizebul] xmovanTa warmosaTqmelad
SemarTvis momentisaTvis piris Rrus Riaoba da enis mdgomareoba
TiTqmis iseTivea, rogoric martivi xmovnebisa, oRond am xmovanTa
warmoTqmis dros ena ufro Cazneqilia da ukan gadaweuli, enis ena ufro Cazneqilia da ukan gadaweuli, enis ena ufro Cazneqilia da ukan gadaweuli, enis ena ufro Cazneqilia da ukan gadaweuli, enis
kideebi TiTqmis ebjinebian gverdiT kbilebs, enis ukana nawili kideebi TiTqmis ebjinebian gverdiT kbilebs, enis ukana nawili kideebi TiTqmis ebjinebian gverdiT kbilebs, enis ukana nawili kideebi TiTqmis ebjinebian gverdiT kbilebs, enis ukana nawili
odnav aweulia da uaxlovdeba rbil sasasodnav aweulia da uaxlovdeba rbil sasasodnav aweulia da uaxlovdeba rbil sasasodnav aweulia da uaxlovdeba rbil sasas”5, Sdr. mis “intensiurTa”
daxasiaTebas: “warmoTqmis momzadebis momenti TiTqmis iseTivea,
rogorc Sesabamisi “Cveulebrivi” alveolaruli Tanxmovnebisa – jjjj, CCCC,
WWWW afrikatebisa da JJJJ, SSSS spirantebisa, oRond am Tavisebur bgeraTa
1 v. gukasiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 250. 2 vl. fanCviZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 3 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 220, 258; vl. fanCviZe,
dasaxelebuli naSromi, gv. 29. 4 evg. jeiraniSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 310. 5 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 10.
42
warmoTqmis dros ena amozneqil mdgomareobaSi ufro ukan gadaiwevs, ufro ukan gadaiwevs, ufro ukan gadaiwevs, ufro ukan gadaiwevs,
misi Sua nawili TiTqmis ebjineba kbilmisi Sua nawili TiTqmis ebjineba kbilmisi Sua nawili TiTqmis ebjineba kbilmisi Sua nawili TiTqmis ebjineba kbil----nunebsnunebsnunebsnunebs”1.
Sdr., agreTve, vl. fanCviZis “intensiuri” SiSina Tanxmovnebis
daxasiaTebas: “nunasTan xSvas an naprals hqmnis ara enis wveri, nunasTan xSvas an naprals hqmnis ara enis wveri, nunasTan xSvas an naprals hqmnis ara enis wveri, nunasTan xSvas an naprals hqmnis ara enis wveri,
aramed enis wveri da Sua enis nawili, Tanac artikulacia aramed enis wveri da Sua enis nawili, Tanac artikulacia aramed enis wveri da Sua enis nawili, Tanac artikulacia aramed enis wveri da Sua enis nawili, Tanac artikulacia
farTovdeba ukan magar sasazec (ena dakecilia, wveri dfarTovdeba ukan magar sasazec (ena dakecilia, wveri dfarTovdeba ukan magar sasazec (ena dakecilia, wveri dfarTovdeba ukan magar sasazec (ena dakecilia, wveri daaaaweulia weulia weulia weulia ––––
zurgi zurgi zurgi zurgi aweuli)aweuli)aweuli)aweuli)”2.
aRsaniSnavia, rom zogierTi Tanamedrove mkvlevari (t. maisaki,
v. Sulce), udiurSi ara “intensiur”, aramed velarizebul SiSina
Tanxmovnebs aRniSnavs3.
sayuradRebod migvaCnia s. koZasovis mosazreba: mkvlevari
velarizacias, romelic SiSina Tanxmovans gansxvavebul tembrs
aniWebs, faringalizaciis Tanamdev procesad miiCnevs4, rac
gasaziarebeli Cans. Cveni azriT, swored SiSinaTa
faringalizaciis//velarizaciis procesma Seiyvana SecdomaSi is
mkvlevrebi, vinc udiuri enis fonologiur sistemaSi intensiur
Tanxmovnebs aRniSnavs.
unda davaskvnaT, rom samecniero literaturaSi
postulirebul intensiur, anda velarizebul SiSina TanxmovanTa da
faringalizacias Soris uSualo kavSiri arsebobs: _ iSviaTi
gamonaklisis garda, mkvlevrebi intensiur Tanxmovnebs varaudoben
faringalizebul sityvebSi. TviT velarizebuli da miT ufro _
intensiuri (“geminirebuli”, “magari”) fonemebis gamoyofa udiurSi,
Cveni azriT, aramarTebulia.
1 iqve, gv. 13. 2 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 39.
3 ix.: Майсак Т.А., Варианты удинской орфографии и транскрипции (краткий обзор), Удинский
сборник (грамматика, лексика, история языка), Москва, 2008, gv. 452. 4 Кибрик А. Е., Кодзасов С. В., Сопоставительное изучение дагестанских языков. Имя. Фонетика,
Москва, 1990, gv. 347.
43
TanxmovanTa kompleqsebiTanxmovanTa kompleqsebiTanxmovanTa kompleqsebiTanxmovanTa kompleqsebi
udiuri ena ver egueba TanxmovanTa Tavmoyras erTi marcvlis
farglebSi. varTaSnul kiloSi SeiZleba Segvxvdes mxolod ori
Tanxmovanisagan Semdgari kompleqsi, xolo nijurSi iSviaTad sami
Tanxmovnisagan Semdgari kompleqsic gvxvdeba. es kompleqsebi
warmoiqmneba maSin, rodesac erTi maTgani xuravs wina marcvals,
xolo meore _ iwyebs momdevno marcvals. aRsaniSnavia isic, rom
udiuri enaSi Zirebi umTavresad erTi, iSviaTad ori marcvlisagan
Sedgeba. Tu gvxvdeba sam an metmacvliani sityva, is an aris
nasesxebi, anda derivaciul afiqsebs Seicavs.
TaxmovanTa Tavmoyra reduqciis Sedegadac viTardeba.
reduqcia xdeba im SemTxvevaSi, Tu TanxmovanTa Tavmoyra asatania.
qarzux’sa1 < qarzuxesa “vcxovrob”, magram: qarxesun da ara
[qarx’sun] “cxovreba”...
nijur dialeqtSi reduqcia ufro metadaa gavrcelebuli:
SesaZlebelia zedized sulac ori xmovnis amoReba, magram aseT
SemTxvevaSi viTardeba TanxmovanTgasayari e.w. iracionaluri bgera,
mag.: qarÊz’x’sa < qarzuxesa “vcxovrob”,2 Sdr. varT.: qarzux’sa <
qarzuxesa “id”...
aRsaniSnavia, rom udiuri ver egueba TanxmovanTa garkveul
kompleqsebs:
dentalur xSul-mskdomTa rigi//SiSina afrikatTa rigi (dddd, TTTT,
tttt; jjjj, CCCC, WWWW) + sisina da SiSina yru spirantebi (ssss, SSSS). Tu es
Tanxmovnebi am TanmimdevrobiT xvdeba morfemaTa sazRvarze, xdeba
maTi gadasma: dsdsdsds > sdsdsdsd; TsTsTsTs > sTsTsTsT; tstststs > stststst da a.S., mag.: lastun <
ladsun < ladesun “wasma”; bistun < bitsun < bitesun “Tesva”; e-ne-
WWa < e-ne-sWa < e-ne-sCa < e-ne-Csa < e-ne-Cesa “moaqvs”...
1 ’’’’ niSniT reduqciis adgils aRvniSnavT. 2 am magaliTSi SesaZlebelia metatezasTan gvqondes saqme: qarzuxesa >
qaruzx’sa > qarÊzx’sa, iseve, rogorc, magaliTad, qalqo-uz < qalqo-zu
(viswavli”) formis SemTxvevaSi.
44
winaenismieri xSul-mskdomi (dddd, TTTT, tttt) + sonori (nnnn, rrrr, llll)
varTaSnul kiloSi ver Zlebs erTad. aseve varTaSnuli ver egueba
sonorTa garkveul kombinaciebs. aseT SemTxvevebSi, xdeba sruli
asimilacia: dddd + nnnn//rrrr//llll > dddddddd; TTTT + nnnn//rrrr//llll > TTTTTTTT; tttt + nnnn//rrrr//llll > tttttttt; rrrr
+ nnnn//llll > llllllll; llll + rrrr//nnnn > llllllll...
nijur kiloSi es procesi, rogorc wesi, ar viTardeba, Sdr.:
varT. qar-ru-xsa < qar-nu-xsa “cxovrob”;
nij. qar-nu-xsa “id”...
45
ZiriTadi fonetikuri procesebiZiriTadi fonetikuri procesebiZiriTadi fonetikuri procesebiZiriTadi fonetikuri procesebi
xmovanTa rxmovanTa rxmovanTa rxmovanTa reduqciaeduqciaeduqciaeduqcia (SekumSvaSekumSvaSekumSvaSekumSva)
reduqcia udiurSi dakavSirebulia maxvilTan. maxvili,
rogorc wesi, fiqsirebulia bolo marcvalze, Tumca zogjer
maxvili Tavkidur marcvals moudis. Tu sityva orze
metmarcvliania, aseT SemTxvevaSi, ori maxvili dasturdeba:
ZiriTadi (bolo marcvalze) da Tanamaxvili (Tavkidur marcvalze).
reduqcia mosdis maxvilis wina xmovans.
fuZis SigniT reduqcia (fuZis kumSva) udiurSi gavrcelebuli
movlenaa. rogorc wesi, ikumSeba eeee da uuuu xmovnebi, mag.: ŽÁ’lux <
ŽÁelux “bavSvebi” (ŽÁel “bavSvi”); JoR’la < JoRula (JoRul
“zafxuli”); ÃoS’nun (nij.) < ÃoSunun “jaris” (ÃoSun “jari”)...
reduqcia sistematurad dasturdeba zmnis formebSi: masdaris
mawarmoeblis (-eseseses) eeee xmovani xSirad ikumSeba masze dayrdnobiT
nawarmoeb masdari II-s, awmyosa da namyo-uwyvetelis (imperfeqti)
formebSi, mag.:
uq’sun < uqesun “Wama”; uRˤsun < uRˤesun “sma”...
u-ne-q’sa < u-ne-qesa “Wams”; u-ne-Rˤ’sa < u-ne-Rˤesa “svams”...
u-ne-q’saÁ < u-ne-qesaÁ “Wamda”; u-ne-Rˤ’saÁ < u-ne-RˤesaÁ “svamda”...
reduqcia sistematurad xdeba mravlobiTi ricxvis
warmoebisas, irib brunvaTa formebSi, mag.:
saxsaxsaxsax. guratux “perangebi”; viCimux “Zmebi”; hasoux “Rrublebi”;
ergergergerg. gurat’Ron < guratuRon < *guratuxen; viCim’Ron <
viCimuRon < *viCimuxen; haso’Ron < hasouRon < *hasouxen;
naTnaTnaTnaT. gurat’Ro[Á] < guratuRo[Á] < *guratuxai; viCim’Ro[Á] <
viCimuRo[Á] < *viCimuxai; haso’Ro[Á] < hasouRo[Á] < *hasouxai;
micmicmicmic. gurat’Ro[x] < guratuRo[x] < *guratuxa[x]; viCim’Ro[x] <
viCimuRo[x] < *viCimuxa[x]; haso’Ro[x] < hasouRo[x] <
*hasouxa[x]...
46
xmovanTa SekvecaxmovanTa SekvecaxmovanTa SekvecaxmovanTa Sekveca
xmovanTa Sekveca ZiriTadad dakavSirebulia morfologiur
movlenebTan. varTaSnul kiloSi, rodesac erTmaneTs Sexvdeba ori
xmovani _ fuZiseuli da formantiseuli, rogorc wesi, erT-erTi
amoiReba, mag.:
faSna “gogra” _ faSn’in “gogrisa” (GEN);
Tarna “Tone” _ Tarn’in “Tonisa” (GEN)...
xmovnis Sekveca gavrcelebulia agreTve kompozitebis
warmoebisas, mag.:
qal-nana < qala-nana “dideda”; qal-baba < qala-baba “babua”...
erTmarcvlian xmovanfuZian saxelebSi xmovani ar ikveceba.
nijurSi erTmarcvliani saxelis fuZisa da formants Soris Cndeba
xmovanTgasayari ÁÁÁÁ, Sdr.:
varTvarTvarTvarTaSnuliaSnuliaSnuliaSnuli
sax. xˤa
erg. xˤa-en
mr. xˤa-urux
nijnijnijnijuriuriuriuri
xˤa
xˤa-Á-en
xˤa-Á-ox
xmovanTa asimilaciaxmovanTa asimilaciaxmovanTa asimilaciaxmovanTa asimilacia
udiurSi SeiniSneba xmovanTa sruli an nawilobrivi
asimilacia. dasturdeba rogorc regresuli, ise progresuli
asimilacia.
xSiria bagismieri xmovnebis (oooo, uuuu) mier aaaa da eeee xmovnebis
regresuli asimilireba, mag.:
qala-o > qalo-o > qalo “didi” (+ NA); sa-o > so-o > so
“erTi” (+ NA);
meno > mono “es” (+ NA); Seno > Sono “is” (+ NA)...
nijurSi dasturdeba eeee xmovnis asimilacia momdevno ÁÁÁÁ
bgerasTan. es procesi viTardeba, rodesac uaryofiTi klitika -TeTeTeTe
moxvdeba -ÁanÁanÁanÁan _ I piris niSanTan mravlobiTSi, mag.:
47
Te-Áan-baqe > Ti-Áan-baqe “ar viyaviT”;
Te-Áan-haÃo > Ti-Áan-haÃo “ar viyidiT”...
progresuli asimilacia uuuu...aaaa//uuuu...eeee > uuuu...oooo Cveulebrivia
mravlobiTi ricxvis warmoebisas. xSir SemTxvevaSi, asimilaciis
gamomwvevi uuuu bgera SeiZleba reducirebuli iyos:
sax. fulmux “Tvalebi”; adamarux “adamianebi”...
erg. fulmuRon < *fulmuxen; adamar’Ron < *adamaruxen;
mic. fulmuRo[x] < *fulmuxa[x]; adamar’Ro[x] < *adamaruxa[x]...
udiur enaSi gavrcelebuli ŽŽŽŽ...aaaa > ŽŽŽŽ...ŽŽŽŽ progresuli asimilacia:
xinŽr-a “qaliSvils” (DAT) > xinŽr-Ž...
xmovanTa SerwymaxmovanTa SerwymaxmovanTa SerwymaxmovanTa Serwyma
udiurSi iiii+aaaa aaaa+iiii Serwymis Sedegad Cven zogjer viRebT eeee
bgeras, mag.:
sax. viCi “Zma”;
naT. viCi-aÁ > viCeÁ;
mic. viCi-a[x] > viCe[x]...
xmovanTa harmoniaxmovanTa harmoniaxmovanTa harmoniaxmovanTa harmonia
xmovanTa harmonia Zalze gavrcelebulia Turqul enebSi da
kerZod _ azerbaijanul enaSi, romelic, Tavis mxriv, Zlier
gavlenas axdens udiurze. singarmonizmis movlena ZiriTadad
azerbaijanuli enidan nasesxeb leqsikaSi dasturdeba, mag.: ŽgŽrŽm
“Tu”, “Tuki”; šršmšršm “bind-bundi”...
xmovanTa monacvleobaxmovanTa monacvleobaxmovanTa monacvleobaxmovanTa monacvleoba
aRsaniSnavia oooo//uuuu-sa da eeee//iiii-s xSiri monacvleoba. es xmovnebi
erTsa da imave sityvaSi mTqmelTa mixedviT erTmaneTs enacvleba,
mag.:
48
oˤma _ uˤma “marwvi”; Soto _ Sotu “mas”; eSyar _ iSyar
“mamakaci”, “vaJkaci”...
warmodgenil xmovanTa monacvleoba udiuri enis kiloebs
Soris dasturdeba: nijurs axasiaTebs farto (oooo, eeee), xolo
varTaSnuls viwro (uuuu, iiii) xmovnebi, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
kua “saxls”
xˤaurux “ZaRlebi”
juRab “pasuxi”
iSyar “mamakaci”
iRarux “sicxe”
nijurinijurinijurinijuri
qoÁa
xˤaÁox
joRab
eSÃar
eRarux
xmovanTa xmovanTa xmovanTa xmovanTa aspiraciuli aspiraciuli aspiraciuli aspiraciuli SemarTvaSemarTvaSemarTvaSemarTva (preTezapreTezapreTezapreTeza)
es movlena gansakuTrebiT damaxasiaTebelia nijuri
kilosaTvis. xSiria SemTxvevebi, rodesac absolutur anlautSi
xmovnis win (ZiriTadad aaaa da eeee xmovnebisa) Cndeba laringaluri h h h h
bgera, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
ari “mosuli”
ayes “aReba”, “ayvana”, “yidva”
aÁzes “adgoma”
isus “ieso”
ema? “ramdeni”
eka? “ra”
nijurinijurinijurinijuri
hari
haÃes//hexˤTes
haÁzes
hisus
hema?
hiqŽ?
ramdenime leqsemis SemTxvevaSi gvxvdeba sapirispiro viTareba:
xmovnis asririrebuli (fSvinvieri) SemarTva dasturdeba
varTaSnuli dialeqtis formebSi, Sdr.:
49
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
haso “Rrubeli”
haCar “gasaRebi”
hŽzreil “azraili” (sikvdilis
angelozi)...
nijurinijurinijurinijuri
asoÁ
aCar
azreÁil
difTdifTdifTdifTongizaciaongizaciaongizaciaongizacia
ÁÁÁÁ SeiZleba gaCndes rogorc anlautSi (preTeza), ise inlautsa
(epenTeza) da auslautSi (epiTeza). difTongizaciis procesi
gansakuTrebiT damaxasiaTebelia nijuri kilosaTvis, xolo
varTaSnulSi am process aqvs epizoduri xasiaTi.
nijurSi, varTaSnuli dialeqtisagan gansxvavebiT, zogjer
sityvas anlautSi xmovnis win moudis ÁÁÁÁ, mag.: Áeà “xorci”, Sdr.
varT.: ey “id”...
nijur kiloSi xSiria epenTeza. varTaSnulisagan gansxvavebiT,
sadac gavrcelebulia xiatusi, nijurSi or xmovans Sua viTardeba ÁÁÁÁ
bgera, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
Sue “daTvi”
xˤaÁurux “ZaRlebi”
maa? “sad”
biÁas “saRamo”
kua “saxlSi”
nijnijnijnijuriuriuriuri
SuÁe
xˤaÁox, xˤaÁurux
maÁa
biÁas
qoÁa
epiTezac damaxasiaTebelia oden nijuri kilosaTvis:
xmovanfuZian saxelebs nijurSi xSirad moudis ÁÁÁÁ bgera, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
haso “Rrubeli”
laSko ‘qorwili”
nijurinijurinijurinijuri
asoÁ
laSqoÁ
50
oyalo “dabali”
taRa-maRa “iqeT-aqeT”
oÃaloÁ
TaRaÁ-maRaÁ
eliziaeliziaeliziaelizia----kontaminaciakontaminaciakontaminaciakontaminacia
udiur enaSi dasturdeba elizia-kontaminaciis SemTxvevebi
(gamoTqmis dawyvilebul wevrTa imgvari Serwyma, inkorporacia,
romlis Sedegad xdeba winamavali wevris bolokiduri marcvlis an
momdevno wevris Tavkiduri marcvlis amogdeba), mag.:
qa-qala (nij.) < qala-qala (Sdr. varT.: qal-qala); “didi-didi”,
“didroni”, “msxvili” (qala “didi”); saÁ < saki < sa-kiwi “cota”,
“mcireodenad”, “cotaodenad” (sa “erTi” + kiwi “cota”, “mcire”); zuz
< zuzu < zu-buzu “me var” (zu “me” + buzu “var”; bu “yofna”, “qona”,
“yola”)...
xmovanTa palatalizaciaxmovanTa palatalizaciaxmovanTa palatalizaciaxmovanTa palatalizacia
xmovanTa palatalizacia ufro metadaa nujuri kilosaTvisaa
damaxasiaTebeli (gansakuTrebiT aaaa xmovnisa). xSiria SemTxvevebi,
rodesac varTaSnul kiloSi damowmebul martiv xmovans nijurSi
palatalizebuli xmovani Seesatyviseba, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
harsa “yoveli”
aS “saqme”
kaSa “TiTi”
toS “gareT”
usin “male”, “Cqara”...
nijurinijurinijurinijuri
hŽrsa
ŽS
qŽSŽ
C”S
šsin
51
xmovanTa labializaciaxmovanTa labializaciaxmovanTa labializaciaxmovanTa labializacia
udiur enaSi sxva procesic dasturdeba, romlis Sedegad
palatalizebuli xmovnebi warmoiqmneba. wina rigis xmovnebi (eeee, iiii)
labializaciis Sedegad gadadis ”””” da šššš-Si. es procesi
gansakuTrebiT varTaSnulSi SeiniSneba, Sdr.:1
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
g”l” “bevri”
haqšm “eqimi”
sš†tin “pirveli”
Žršg “Werami”...
nijurinijurinijurinijuri
gele
haqim
si†Tin
Žrig
es procesi zogjer nijurSic iCens Tavs: varTaSnulSi
damowmebuli eeee xmovani labializaciis Sedegad nijurSi gvaZlevs ””””-
s, Sdr.: eW (varT.) _ ”C (nij.) “kalo”...
TamxmovanTa reduqciaTamxmovanTa reduqciaTamxmovanTa reduqciaTamxmovanTa reduqcia
udiurSi Zireuli leqsikuri fondis erTeulTa struqtura
iCens midrekilebas gamartivebisaken. es tendencia vlindeba
TanxmovanTa reduqciiT (ZiriTadad sonorTa) sityvis absolutur
anlautsa da auslautSi. es dasturdeba rogorc TviT udiuri enis
leqsikur erTeulTa Sinagani rekonstruqciiT, ise axlomonaTesave
enebis monacemTa moxmobiT, Sdr.:
1 vl. fanCviZis azriT, aq piriqiT palatalizebuli xmovnebis gamartivebasTan unda
gvqondes saqme _ fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 17-
18. SeuZlebelia daveTanxmoT am mosazrebas, mag.: ueWvelia, rom forma haqim
“eqimi” nijurSi pirveladi saxiTaa SenarCunebuli, xolo varTaSnuli haqšm
fonetikuri cvlilebis (labializaciis) Sedegadaa miRebuli, Sdr. arab.: حکم
(haqim).
52
ud. uWˤ (< *nuWˤ) _ Sdr. xin. niw; sak.-did. nuci; beJit. nuco;
xvarS. nuca; hinux. nuce; hunz. nucu; lak. niw; Sdr. agreTve: axvax.
unw´i (< nuw´i); and., boTl., karat. hunw´i; tind., godob. hunc´i; Camal.
nunw´; bagv. hunw´ “Tafli”.
ud. uk (< *ruk) _ Sdr. lezg. rik; xunZ. rak; axvax., karat.,
tind., Camal., bagv., boTl., godob. rak…a; and. roko; sak.-did. roku;
hinux. roke; hunz. raku; darg. urki (< *ruki) “guli”.
ud. RˤoR (nij.), Ru (varT.) < *Rur – Sdr. lezg. Ãˤur; Tab.
Ãˤur//Rˤur; aR. Rˤur//Rur; ruT. Rˤir; kriw., budux. yur; darg. ®ˤara
“kurdReli”.
ud. wi (< *wir) _ Sdr. t…ar; Tab. wur//c´ur//zur; aR., kriw.,
budux. Tur; ruT. dur; arC. wor; xunZ. w´ar; axv., karat., boTl. w´eri;
tind. c´era; and. w´er; beJ. caro; hunz. canru “saxeli”.
ud. xe (< Ãe < *Ãed) _ Sdr. lezg. Áad; Tab. Sad//Sar; aR. Ãed;
wax. ÃŽn; kriw., budux. Ãad “wyali”.
xmovanTa reduqcia ufro metad axasiaTebs nijur kilos, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
Cubux “coli”, “qali”
ÃŽrC “tkivili”1
jib ‘jibe”
nijurinijurinijurinijuri
Cuux2
ÃaC jš
TanxmovanTa asimilaciaTanxmovanTa asimilaciaTanxmovanTa asimilaciaTanxmovanTa asimilacia
varTaSnul kiloSi Zalze gavrcelebulia nnnn da llll bgerebis
asimilacia: Tu nnnn bgera moxvdeba winamavali rrrr, llll, TTTT//tttt, dddd-s Semdeg,
is emsgavseba maT. es procesi Cveulebrivia piris niSnebis, brunvis
1 es forma oden q. oRuzis (varTaSenis) metvelebaSi dasturdeba _ Талибов Б. Б.,
Сравнительная фонетика лезгинских языков, Москва, 1980, gv. 199. es leqsema oqtomberulSi
aseve reduciebuli saxiT gvxvdeba: yˤaW. 2 nijurSi Cu…ux da Cuhux formebic dasturdeba.
53
formantebisa darTvisas da aseve sityvawarmoebaSi. mag.: qarrrrrrrrexsa <
qarnrnrnrnexsa “cxovrobs”; kallllllllexa < kalnlnlnlnexa “kiTxulobs”; aÁiTTTTTTTTexa <
aÁiTnTnTnTnexa “laparakobs”; xoddddddddaÁ < xodndndndnaÁ “xisa”...
aRsaniSnavia, rom nijurSi es fonetikuri procesi ar
dasturdeba, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
arrrrrrrra xod “msxlis xe”
dampulllllllla xod “qliavis xe”
aÁTkallllllllu “ityvi”...
nijurinijurinijurinijuri
arnrnrnrna xod
damfulnlnlnlna xod
aÁTqalnlnlnlnu
sityvawarmoebisas, xSiria llll bgeris asimilacia winamaval rrrr,
TTTT//tttt, dddd bgerebTan, mag.: azarrrrrrrru < azarlrlrlrlu “avadmyofi”; xodddddddduR <
xodldldldluR “tye”, “baRi” (xod “xe” + krebiTobis sityvawarmoebiTi
afiqsi luR). llll bgeris asimilacia winaenismier xSulebTan (dddd, TTTT, TTTT)
nijurSic dasturdeba.
rogorc magaliTebidan irkveva, varTaSnulSi asimilaciis
Sedegad geminatebi warmoiqmneba: rnrnrnrn > rrrrrrrr; lnlnlnln > nnnnnnnn; dndndndn > dddddddd; TnTnTnTn >
TTTTTTTT... rlrlrlrl > rrrrrrrr; dldldldl > dddddddd; TlTlTlTl > TTTTTTTT... amis sapirispirod, nujurSi
gavrcelebulia nnnn da llll bgerebis reduqcia winamaval rrrr, llll, dddd, TTTT, TTTT
bgerebTan, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
tullllllllu < tulnlnlnlnu “yurZens”
qarrrrrrrrexsa < qarnrnrnrnexsa “cxovrobs”
hŽrŽqŽTTTTTTTTebesa < hŽrŽqŽTnTnTnTnebesa
“cdilobs”, “fafxurobs”...
nijurinijurinijurinijuri
Tulllla
qarrrrexsa
hŽrŽqŽTTTTebsa
TanxmovanTa gadasma TanxmovanTa gadasma TanxmovanTa gadasma TanxmovanTa gadasma (meTaTezameTaTezameTaTezameTaTeza)
udiuri ver egueba TanxmovanTa garkveul kompleqsebs:
54
Tu dentalur xSul-mskdomTa rigisa an SiSina afrikatTa
rigis Tanxmovnebi (dddd, TTTT, tttt; jjjj, CCCC, WWWW) morfemaTa sazRvarze Sexvdeba
momdevno sisina an SiSina yru spirantebs (ssss, SSSS), xdeba maTi gadasma:
dsdsdsds > sdsdsdsd; TsTsTsTs > sTsTsTsT; tstststs > stststst da a.S., mag.:
lastun < ladsun < ladesun “wasma”;
bistun < bitsun < bitesun “Tesva”;
e-ne-WWa < e-ne-sWa < e-ne-sCa < e-ne-Csa < e-ne-Cesa “moaqvs”...
udiurSi aseve sonorTa meTaTeza SeiniSneba:
amdar (nij.) _ adamar (varT.) “adamiani”;
arbuSen (varT.) _ abriSum (nij.) “abreSumi”...
labialuri xSvis labialuri xSvis labialuri xSvis labialuri xSvis reduqciareduqciareduqciareduqcia
varTaSnul dialeqtSi damowmebuli bilabialuri bbbb bgera
nijurSi anlautsa da inlautSi sustdeba da gadadis kbilbagismier
vvvv bgeraSi, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
abazak “avazaki”
aba “mcodne”
baba “mama”
boyˤ “Rori”
xabar “ambavi”
nijurinijurinijurinijuri
avazaq
ava
bava
voÃˤ
xavar
zogjer bbbb bgeris nacvlad nijurSi RRRR da hhhh bgerebi
dasturdeba, mag.: aRRRRuz (//avvvvuz) “meti”, “Warbi”, “ukeTesi”, Sdr. varT.
abbbbuz;
nij. cacna RˤaRal “zRarbi”, Sdr. varT. cacna beRˤal;
nij. Cuhux (//Cu…ux, Cuux) “coli”, “qali”, Sdr. varT. Cubux;
nij. suhuq “msubuqi”, Sdr. varT. subuq...
es fonetikuri procesi istoriulad varTaSnulisaTvis unda
yofiliyo damaxasiaTebeli, mag.:
55
havgŽ “abga”, Sdr. lezg. hebge;
Savalut “wabli”, Sdr. lezg. Sabalut;
yavar “koJri”, Sdr. azerb. gabar;
TanxmovanTa dayruebaTanxmovanTa dayruebaTanxmovanTa dayruebaTanxmovanTa dayrueba
es procesi gansakuTrebiT nijur kilos axasiaTebs. mJReri
Tanxmovani (bbbb, dddd) nijurSi nebismier poziciaSi SeiZleba gadavides
yru arafSvinvier TanxmovanSi (ffff, TTTT), mag.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
bapi “mwife”
bar “wili”, “nawili”
Zaburi “Zabri”
aSbaz “mzareuli”
daÁi “biZa” (dedis mxridan)
daxtag “ficari”
nijurinijurinijurinijuri
fafi faÁ cŽfiri
aSfaz TaÁi TaxTaq
TanxmovanTa gamJRerebaTanxmovanTa gamJRerebaTanxmovanTa gamJRerebaTanxmovanTa gamJRereba
es SezRuduli fonetikuri procesia. udiur enaSi mxolod xxxx >
RRRR dasturdeba da isic, mxolod varTaSnul kiloSi, mag.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
ajiR “risxva”, “brazi”
boxˤmoR “cxviri”
ÁumburuR “muSti”
nijurinijurinijurinijuri
ajix
boxˤmox
Áumbrux
es procesi sitymawarmoebisas da brunebisas (mravlobiT
ricxvSi) orsave kiloSi iRebs regularul xasiaTs: rodesac xxxx
bgera auslautSi, romelime afiqsis darTvis Sedegad (ZiriTadad,
mravlobiTi ricxvis formaze romelime brunvis niSnis darTvisas),
56
aRmoCndeba intervokalur poziciaSi an sonorsa da xmovans Soris
(nijurSi intervokalur poziciasa da rrrr Tanxmovnis Semdeg), igi
aucileblad gadadis RRRR bgeraSi,1 mag.: adamarux “adamianebi” >
adamarRon (ERG); adamarRo[Á] (GEN); adamarRo[x] (DAT);
Rarmux “vaJebi” > RarmoRon (ERG); RarmoRo[Á] (GEN);
RarmoRo[x] (DAT)...
zogjer, xxxx bgeris gamJrereba mravlobiTi ricxvis afiqsSi
SeiZleba ganxorcieldes sxva arasonori Tanxmovnis Semdeg, mag.:
guratux “adamianebi” > guratRon (ERG); guratRo[Á] (GEN);
guratRo[x] (DAT)...
sayuradReboa, rom analogiur viTarebaSi ar mJrerdeba
dativis mawarmoeblis kuTvnili xxxx Tanxmovani, Sdr.:
adamarux “adamianebi” _ adamarax “adamians”;
adamarRon “adamianebma” _ adamaraxo “adamianisgan” (ABL)...
TanxmovanTa palatalizaciaTanxmovanTa palatalizaciaTanxmovanTa palatalizaciaTanxmovanTa palatalizacia (iotizaciaiotizaciaiotizaciaiotizacia)
nijur kiloSi zogierTi Tanxmovnebi garkveul fonetikur
pirobebSi gadadian Suaenismier ÁÁÁÁ bgeraSi:
ukanaenismieri gggg, qqqq, qqqq Tanxmovnebi palatalizebul xmovnebTan
kompleqsSi inlautsa da auslautSi gvaZlevs ÁÁÁÁ-s, mag.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
WŽlŽg “tye”
bŽq//bŽk “Tavadi”, “begi”
dŽlŽg “dalaqi”
nijurinijurinijurinijuri
CŽlŽÁ
bŽÁ
dŽlŽÁ
1 vl. fanCviZe am movlenas imiT xsnida, rom: “mJReri Tanxmovani udiurSi sityvis
boloSi ver Zlebs da igi yruvdeba. samagierod, rodesac igi moxvdeba sityvis SigniT,
xmovnebs Soris, isev gamJRerdeba. es procesi ... gansakuTrebiT TvalsaCinoa ... -uxuxuxux
mravlobiTis niSanSi” _ fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974,
gv. 44. anu, unda vivaraudod, rom mkvlevari mravlobiTi ricxvis
mawarmoebelisaTvis RRRR mJRers aRadgenda.
57
dŽrgŽn “zRva”
gegŽr “mtredi”
dŽrÁŽn
giÁŽr
zogjer palatalizacia martiv xmovnebTanac xdeba, mag.: Tog
(varT.) “fasi” > ToÁ (nij.);
TŽg (varT.) “toti” > TaÁ (nij.)...
llll bgera intervokalur poziciaSi gadadis ÁÁÁÁ-Si, mag.: bali
(varT.) “bali” > baÁi (nij.);
mala? (varT.) “sad” > maÁa? (nij.);
fulin (varT.) “Tvalis” > fuÁin (nij.)...
dezafrikatizaciadezafrikatizaciadezafrikatizaciadezafrikatizacia
nijuri kilosatvis damaxasiaTebelia varTaSnulSi
damowmebuli jjjj bgeris dezafrikatizaciis (JJJJ bgeraSi gadasvlis)
procesi, mag.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
bixajux “RmerTi”
borj “vali”
koj “saxli”
keje “mJave”
yoja “moxuci”
xoji “Crdili”
ojil “kudi”
jam “gineba”
jejer “bageebi”
nijurinijurinijurinijuri
bixaJux borJ
qoJ
qeJe ÃoJa
xoJi
oJul
Jam
JeJer
CCCC, CCCC bgerebisa da sisina afrikatebis pozicia nijurSi myaria,
xolo jjjj afrikati sul ramdenime sityvaSi dasturdeba, mag.: joRab
58
“pasuxi”, Sdr. varT. juRab; qonjur “patroni”, Sdr. varT. konjux;
j”baqsun “gayofa”, “dayofa”, Sdr. varT. joqbaqsun...
afrikatizaciaafrikatizaciaafrikatizaciaafrikatizacia
dezafrikatizaciisagan gansxvavebiT, afrikatizacia
varTaSnuli kilosTvisaa damaxasiaTebeli. es SezRuduli
fonetikuri procesia: afrikarizacias ganicdis ssss Tanxmovani,
romelic inlautsa da auslautSi cccc da wwww bgerebSi gadadis, mag.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
qolqoc “buCqi”
mec “bude”
TŽrc “jiuti”
axwima “aRdgoma”
nijurinijurinijurinijuri
qolqos
mes
TŽrs
axsibaÁ1
iSviaTad, zzzz bgera intervokalur poziciasa da rrrr Tanxmovansa
da xmovans Soris gadadis wwww afrikatSi, Sdr.:
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
miwiq “xbo”2
quw “Tvlema”
taw “taSti”
nijurinijurinijurinijuri
mozi3
quz
Taz4
dezabruptivizadezabruptivizadezabruptivizadezabruptivizaciaciaciacia
rogorc zemoT aRiniSna, sof. oqtomberis (zinobianis)
metyvelebis gamoklebiT, udiur enaSi abruptiuli Tanxmovnebi
1 Sdr. qarT. aRvseba. 2 sof. oqtomberis metyvelebaSi mozi formac dasturdeba. 3 Sdr. arC. biS, sak.-did., ginux. meSi, xvarS. miSe, hunz., beJ. biSe, axv. buSa. 4 sof. nijSi zogierT mTqmelTa metyvelebaSi afrikatizaciis Sedegad
miRebuli formebic SeiniSneba: quc “Tvlema”; Tac “taSti” da a.S.
59
gadavidnen preruptivebSi. aRsaniSnavia, rom preruptivebi an
Semonaxuli abruptivebi udiur enaSi, rogorc wesi, saerTo
daRestnurisaTvis da (//an) saerTo lezgiurisatvis postulirebul
intensiur abruptivebs Seesatyviseba, mag.:
oqt. wi, varT., nij. ci “saxeli”, Sdr.: lezg. t…ar, Tab. wur,
c´ur, xunZ. w´ar, war, axv. w´eri, karat. w´eri, ¬eri, tind. c´era, Camal.
¬´e, boTl. w´eri, hodob. c´eri, and. w´er;
oqt. uWˤ, varT., nij. uCˤ “Tafli”, Sdr.: Tab. Ái�, aR. š�´, šT,
xunZ. how´o, and., boTl. hunw´i, Camal., bagv. hunw´, karat. hunw´e, axv.
unw´.
saerTo daRestnurisaTvis da (//an) saerTo lezgiurisaTvis
postulirebuli martivi, aramagari abruptivi, rogorc samecniero
literaturaSia aRniSnuli (il. cercvaZe, b. Talibovi), saerTod
dakargulia, nulovani refleqsaciiTaa warmodgenili (zogjer
abruptivi gadasulia ÁÁÁÁ-Si an sxva romelime konsonantSi), mag.:
ud. el < *yel “marili”, Sdr.: lezg. yel, Tab. yil, aR. yel,
ruT. yˤal, wax. yev, bud. yel, kriw. yel, xin. yˤa;
ud. in < *Win < *Wid “rwyili”, Sdr.: arC. Win, lezg. WuT, Tab.
Wud, Wur, aR. Wid, Wir, ruT. WiT, wax. Win, xin. WˤuT, kriw. Wid, bud.
Wid; Sdr. agreTve: xunZ. Wet, bagv., boTl., hodob. Want, and. Wonni,
sak.-did. Wiqi, lak. Waga, darg. wiqa;
ud. ini < *wini “axali”, Sdr.: lezg. wiÁi, Tab. wiÁi, aR. weÁe,
ruT. windÊ, wax. wedÊn, kriw. wiÁal, arC. mawaT; Sdr. agreTve: wiÁab,
karat. winÁub, tind. winhub, Camal. winub, boTl. winu, sak.-did. ewun,
xvarS. ewna;
ud. vuÁ < *vuW “cxra”, Sdr.: Tab. vurWuv, urWub, aR. ÁerWud,
ruT. uWud, huWud, ÁiWud, wax. ÁuWˤud, kriw. ÁiWid, bud. viWid, arC.
uW; Sdr. agreTve: xunZ. iWgo, axv. abWada, karat. haW…ada, tind. haWaÁa,
Camal. aWada, bagv. haWara, boTl. haWada, and. hoWoCu, beJ. aWena, sak.-
60
did. oWino, xvarS. unWin, hinux. ®aWino, hunz. uCin, darg. urWemal,
lak. urWa;
ud. moˤl (//meˤl) < *moyˤol “Tagvi”, Sdr.: xin. nuyur, arC.
noyˤon, lezg. yi†, yuS (axt.), yˤux½ (fii.), Tab. yˤil, aR. Äul, yˤul,
ruT. yˆl, wax. yˤov, bud. yal; Sdr. agreTve: beJ. anyo, xvarS. any…a,
hinux. ay…e, hunZ. anyu, lak. kulu, xunZ. hunk´, and. hink´u, boTl.
hink´…a, karat. herk´…a;
ud. iJˤen < *yˤijen < *yˤiden “zamTari”, Sdr.: lezg. yˤud, Tab.
yˤurd, aR. Rˤurd, ruT. yˤud, wax. yˤidim, bud. yˤajraj, kriw. yud, xin.
kinaJ, arC. yˤot´iÃ...
61
saxelisaxelisaxelisaxeli
arsebiTi saxeliarsebiTi saxeliarsebiTi saxeliarsebiTi saxeli
udiur enaSi arsebiT saxels moepoveba brunvisa da ricxvis
kategoriebi. istoriulad udiurisaTvis damaxasiaTebeli unda
yofiliyo amJamad moSlili gramatikuli klas-kategoria. TvalSi
sacemia am kategoriis naSTi gaqvavebul klasifikatorTa saxiT, maT
Soris arsebiT saxelebSic.
arsebiTi saxeliarsebiTi saxeliarsebiTi saxeliarsebiTi saxeli agebulebis mixedviT. sityvawarmoebaagebulebis mixedviT. sityvawarmoebaagebulebis mixedviT. sityvawarmoebaagebulebis mixedviT. sityvawarmoeba
udiur enaSi arsebiTi saxeli fuZis agebulebis mixedviT
iyofa sam jgufad: martivfuZian, nawarmoebfuZian da rTulfuZian
(TxzulfuZian) saxelebad.
martivimartivimartivimartivi fuZefuZefuZefuZe
istoriulad udiuri enis arsebiTi saxelisaTvis unda
yofiliyo damaxasiaTebeli erTmarcvliani martivi fuZe VC, CV da
CVC (rogorc wesi _ CVS an SVC) struqturis, mag.: wiwiwiwi “saxeli”; pipipipi
“sisxli”; fifififi “qoni”; ††††iiii “Rvino”; gagagaga “adgili”; RiRiRiRi “dRe”...
iyiyiyiy “nacari”; eyeyeyey “xorci”; elelelel “marili”; arararar “msxali”; eSeSeSeSˤ
“vaSli”...
qulqulqulqul “xeli”; kkkkulululul “miwa”; bulbulbulbul “Tavi”; fulfulfulful “Tvali”; tultultultul
“yurZeni”; cilcilcilcil “Tesli”; wilwilwilwil “nakverCxali”; RarRarRarRar “vaJi”; “Svili”...
nepnepnepnep “Zili”; neR neR neR neR “cremli”; muSmuSmuSmuS “qari”; muzmuzmuzmuz “ena”...D
gavrcelebulia, agreTve, ormarcvliani (iSviaTad
sammarcvlianic) martivfuZiani (sinqronul doneze) arsebiTi
saxeli, mag.: nayelnayelnayelnayel “mawoni”; buqunbuqunbuqunbuqun “muceli”; ezbunezbunezbunezbun “xnuli”; laSkolaSkolaSkolaSko
62
“qorwili”; zidozidozidozido “rkina”; nikonikonikoniko “burTi”; hasohasohasohaso “Rrubeli”; baWanbaWanbaWanbaWan
“zurgi”; baWanabaWanabaWanabaWana “mercxali”...
zogierT martivfuZian arsebiT saxels unda gamoeyos
determinaciuli elementebi (rogorc wesi _ sufiqsi), mag.: -elelelel _
nay-elelelel “mawoni”, Sdr.: naynaynaynay “do” an muWˤa-naynaynaynay “rZe”; -ulululul _ b-ulululul “Tavi”,
magram: b-inininin “Tavma”, “Tavis”, b-exxxx “Tavs”, b-exexexex-oooo “Tavidan”; f-ulululul
“Tvali”, magram: f-inininin “Tvalma”, “Tvalis”, f-exexexex “Tvals”, f-exxxx-oooo
“Tvalidan”; q-ullll “xeli”, magram: q-inininin “xelma”, “xelis”, q-exexexex “xels”,
q-exexexex-oooo “xelidan”;
-lalalala//-babababa _ mniSvnelobiT udris qarTul -ianianianian, -ierierierier, -ovanovanovanovan
sufiqsebs. -lalalala sufiqsi determinativad gvxvdeba zogierT arsebiT
saxelSi, mag.: ÃoÃ-lalalala “kvercxi”; yoSa-lalalala “tyufi”; muSa-lalalala
“Widaoba”...
-ikikikik _ awarmoebs kninobiT saxelebs, magram zogierTi arsebiTi
saxelis ZirTan Sezrdilia (TiTqmis) ufunqciod, mag.: foˤfn-ikikikik
“qusli”; bizl-ikikikik “wveTiani”...
-iiii da -alalalal sufiqsebi udiurSi awarmoebs sruli (-i i i i
formantiani) da usruli (-alalalal formantiani) saxis mimReobebs. am
sufiqsebis gamoyofa SesaZlebelia zogierT arsebiT saxelSic, mag.:
moz-iiii “xbo”; Cçl-iiii “Tevzi”; tur-iiii “Zafi”; viC-iiii “Zma”; xunC-iiii “da”... ;
tek-alalalal “kalia”; jirjirk-alalalal “WriWina”; cacbeRˤ-alalalal “zRarbi”; kerw-alalalal
“kaWkaWi”...
-unununun _ warmoSobiT naTesaobiTi brunvis formantia. es sufiqsi
ZirTan unda iyos Sezrdili iseT saxelebSi, rogoricaa: buq-unununun
“muceli”; Ãab-unununun “varskvlavi”; daˤv-unununun “mxali”; qej-unununun “tylapi”, Sdr.:
qejeqejeqejeqeje “mJave”...
udiurs moepoveba saxelTa fuZeebis erTi jgufi, romelsac
boloSi uzis -inininin//-ÁnÁnÁnÁn elementi. es elementi SeiZleba daukavSirdes
rogorc naTesaobiTi brunvis, ise ergativ-instrumentalisis
formants, mag.: gog-inininin “mwvane”, “mwvanili”; b-inininin “rZali”, “patarZali”;
Wç-Án Án Án Án “cximi”, “qoni”; ko-ÁnÁnÁnÁn “qudi”; qo-ÁnÁnÁnÁn “saxelo”; kuˤ-ÁnÁnÁnÁn “boli”,
“kvamli”...
63
aseve, safiqrebelia, rom -oooo elementi determinativad
gvevlineba iseT sityvebSi, rogoricaa: laSklaSklaSklaSk-oooo “qorwili”; zidzidzidzid-oooo
“rkina”; niknikniknik-oooo “burTi”; hashashashas----oooo “Rrubeli”; Sdr. udiurisaTvis
damaxasiaTebel masubstantivebel -oooo sufiqss.
gaqvavebul klasis eqsponatTa sakiTxi arsebiT saxelSigaqvavebul klasis eqsponatTa sakiTxi arsebiT saxelSigaqvavebul klasis eqsponatTa sakiTxi arsebiT saxelSigaqvavebul klasis eqsponatTa sakiTxi arsebiT saxelSi
udiurSi gavrcelebulia bbbb- Tavkiduriani arsebiTi saxelebi.
es elementi (bbbb- an xSirad bVbVbVbV-: babababa- bebebebe-, bibibibi-, bobobobo-, boboboboˤ-, bubububu-, bubububuˤ-...) nivTis
klasis gaqvavebuli eqsponenti unda iyos, mag.: bbbb-er “baliSi”; bbbb-eRˤ
‘mze”; bbbb-oyˤ “Rori”; bubububu-qun “muceli”; babababa-Wˤan “zurgi”; bbbb-aWˤ “qvevrze
dasafarebeli qva”; bobobobo-yo “comi”...
zogierT arsebiT saxelSi xerxdeba vvvv- (mamakacis klasis
aRmniSvneli eqsponenti) an ÁÁÁÁ- prefiqsis (qalis klasis aRmniSvneli
eqsponenti) gamoyofa, mag.: vivivivi-Ci “Zma”; Sdr.: hunhunhunhun-Ci “da”; se-vvvv-Ce
“mazli”... ; se-ÁÁÁÁ-ne “dedamTili”... naTesaobis aRmniSvnel saxelTa
amdagvari warmoeba dasturdeba udiuris monaTesave enebSi, Sdr.,
magaliTad, xunZ.: vvvv-ac´ “Zma”//ÁÁÁÁ-ac´ “da”; vvvv-at¾ad “mamamTili”//ÁÁÁÁ-at¾ad
“dedamTili”...
nawarmoebi fuZe. derivaciuli sufiqsebinawarmoebi fuZe. derivaciuli sufiqsebinawarmoebi fuZe. derivaciuli sufiqsebinawarmoebi fuZe. derivaciuli sufiqsebi
sakuTari mawarmoeblebisakuTari mawarmoeblebisakuTari mawarmoeblebisakuTari mawarmoeblebi
-ikikikik _ awarmoebs kninobiT saxelebs, mag.: fu†Tl-ikikikik “buTxuza”;
foT-ikikikik “goWi”; miw-ikikikik “patara”, “pawawina”; xunC-ikikikik “daiko”; bin-ikikikik
“Tojina” (binbinbinbin “patarZali”)...
-nuTnuTnuTnuT _ uaryofis bolosarTovani nawilakia, mniSvnelobiT
udris qarTul uuuu- ... -oooo cirkumfiqss, mag.: bul-nuTnuTnuTnuT “uTavo”; qul-nuTnuTnuTnuT
“uxelo”; konjux-nuTnuTnuTnuT “upatrono”; koj-mec-nuTnuTnuTnuT “usaxlkaro”...
-lalalala//-babababa _ mniSvnelobiT udris qarTul -ianianianian, -iiiierererer, -ovanovanovanovan
sufiqsebs, mag.: fof-lalalala “Tmiani” (foffoffoffof “Tma”); ey-lalalala//ey-babababa “xorciani”
64
(eyeyeyey “xorci”); iy-lalalala//iy-babababa “nacriani” (iyiyiyiy “nacari”); wi-lalalala “saxelovani”
(wiwiwiwi “saxeli”); uk-lalalala “guliani” (ukukukuk “guli”)...
-oooo _ daerTvis sxvadasxva metyvelebis nawils da axdens maT
gasubstantivebas, mag.: qala adamar arene “ufrosi adamiani movida”,
Sdr.: qalo-oooo (< qala-oooo) arene “ufrosi movida”...
udiurSi derivantis funqciiT xSirad gamoiyeneba agreTve
brunvis niSnebi, saxeldobr:
-enenenen (ergativ-instrumentalisi): paˤ-elmuR-onononon < *paˤ-elmux-enenenen
“orsuli” (papapapaˤ “ori” + elmuxelmuxelmuxelmux [pl. tantum] “suli”); iJˤ-enenenen “zamTari”,
Sdr.: iJiJiJiJˤ “Tovli”; iy-enenenen “nacriani” (iyiyiyiy “nacari”), Sdr.: iyiyiyiy-lalalala
“nacriani”...
-unununun (naTesaobiTi brunva): daerTvis zmnisarTebsa da zmnur
fuZeebs da awarmoebs zedsarTav da arsebiT saxelebs, mag.: miÁa-unununun
“aqauri” (mimimimiÁÁÁÁaaaa “aq”); tiÁa-unununun “iqauri” (ttttiiiiÁÁÁÁaaaa “iq”); bit-uuuunnnn “naTesi” (bitbitbitbit-
esun “Tesva”); kaWk-unununun “kevi” (kaWkaWkaWkaW-f-esun “ReWva”, kaWkkaWkkaWkkaWk-al “mReWavi”);
yˤayˤaf-unununun “erbo-kvercxi” (yyyyˤayayayayˤaaaa-ffff-sun “xrCoba”, “gudva” ?); Wef-unununun
“gamonayari”, “muwuki” (WeWeWeWe-ffff-sun “gamoyra”)...
-axaxaxax (micemiTi brunva): apin-axaxaxax “ofliani” (apapapap “ofli”); WçÁn-axaxaxax
“cximiani” (WWWWççççÁnÁnÁnÁn “cximi”, “qoni”)...
-axaxaxax-oooo (ablativi): el-axaxaxax-oooo “mlaSe” (elelelel “marili”)...
nasesxebi mnasesxebi mnasesxebi mnasesxebi mawarmoeblebi (azerbaijanulidan)awarmoeblebi (azerbaijanulidan)awarmoeblebi (azerbaijanulidan)awarmoeblebi (azerbaijanulidan)
----lu lu lu lu _ mniSvnelobiT udris qarTul -ianianianian, -ierierierier, -ovanovanovanovan sufiqsebs
(Sdr. igive funqciiT udiur enaSi -lalalala//-babababa sufiqss) da agreTve
ixmareba sadaurobis aRmniSvneli formantis funqciiT, mag.: çÁz-lulululu
“sofleli” (ççççÁzÁzÁzÁz “sofeli”); Sçhçr-lulululu “qalaqeli” (SSSSççççhhhhççççrrrr “qalaqi”);
borS-lulululu < *borj-lulululu “movale” (borjborjborjborj “vali”)...
-CiCiCiCi _ ZiriTadad awarmoebs xelobis, profesiis aRmniSvnel
sityvebs, mag.: naxir-CiCiCiCi//naxàr-CiCiCiCi “menaxire” (naxirnaxirnaxirnaxir//naxnaxnaxnaxààààrrrr “naxiri”);
yorux-CiCiCiCi “mevele” (yoruxyoruxyoruxyorux “mindori”, “veli”); yaraul-CiCiCiCi “daraji”;
Coban//Coban-CiCiCiCi “mwyemsi”; çrzø-CiCiCiCi “momCivani”...
65
-luRluRluRluR//-luxluxluxlux _ awarmoebs ganyenebul saxelebs da gamoxatavs
visame an risame Senacvlebas, magivrobas, mag.: viCi-luRluRluRluR “Zmoba”, “Zmis
magivroba”, “geri Zma” (viCiviCiviCiviCi “Zma”); nana-luRluRluRluR “dedoba”, “dedinacvali”
(nananananananana “deda”); dost-luRluRluRluR “megobroba” (dostdostdostdost “megobari”); yonax-luRluRluRluR
“stumroba”, “stumarTmaspinZloba”, “wveuleba” (yonaxyonaxyonaxyonax “stumari”);
Sel-luRluRluRluR//Sel-luxluxluxlux “sikeTe” (SelSelSelSel “kargi”); agreTve aRniSnavs
krebiTobas, erTgan Tavmoyras, mag.: cac-luRluRluRluR “eklnari” (caccaccaccac
“ekali”); maÃˤmaÃˤ-luRluRluRluR “muxnari” (maÃmaÃmaÃmaÃˤ “muxa”, “rqo”); gçrømzç-luRluRluRluR
“sasaflao” (ggggççççrrrrøøøømzmzmzmzçççç “samare”)...
-sussussussus//-suzsuzsuzsuz _ TiTqmis iseTive mniSvnelobis mawarmoebelia,
rogorc zemoT dasaxelebuli udiuri -nuTnuTnuTnuT nawilaki, mag.: bul-sussussussus//
bul-suzsuzsuzsuz “uTavo” (bulbulbulbul “Tavi”); qul-sussussussus “uxelo” (qulqulqulqul “xeli”);
namus-sussussussus “unamuso” (namusnamusnamusnamus “namusi”)...
rTuli (Txzuli) fuZeebirTuli (Txzuli) fuZeebirTuli (Txzuli) fuZeebirTuli (Txzuli) fuZeebi
erTcnebiani kompozitebierTcnebiani kompozitebierTcnebiani kompozitebierTcnebiani kompozitebi
reduplikacia: yumyumyumyum-yumyumyumyum “lokokina”; damdamdamdam-damdamdamdam “dila”; xxxxˤaaaa-xxxxˤaaaa
“gatexili”; bibibibiˤ-bibibibiˤ ‘xidi”; kowkowkowkow-kowkowkowkow “moxrili”; xurixurixurixuri-xurixurixurixuri “wvril-
wvrili” (xurixurixurixuri “wvrili”)...
zogjer fuZegaorkecebul kompozitebSi SemaerTebel
nawilakad gvxvdeba -babababa- elementi, mag.: SSSSççççhhhhççççrrrr-babababa-SSSSççççhhhhççççrrrr “qalaq-qalaq”
(SSSSççççhhhhççççrrrr “qalaqi”); CoCoCoCo-babababa-CoCoCoCo “pirispir” (CoCoCoCo//CCCCˤoooo “piri”); usenusenusenusen-babababa-usenusenusenusen
“wliTiwlad” (usenusenusenusen “weliwadi”); xaSxaSxaSxaS-babababa-xaSxaSxaSxaS “TveobiT” (xaSxaSxaSxaS “Tve”)...
reduplikacia fonetikuri cvlilebebiT: qaqaqaqa-qalaqalaqalaqala (nij.)//
qalqalqalqal-qalaqalaqalaqala (varT.) < *qalaqalaqalaqala-qalaqalaqalaqala “did-didi”, “didroni”, “msxvili”
(qalaqalaqalaqala “didi”); kiwkiwkiwkiw-kiwikiwikiwikiwi < *kiwikiwikiwikiwi-kiwikiwikiwikiwi “cot-cota”, “mciredi” (kiwikiwikiwikiwi
“cota”); korikorikorikori-morimorimorimori < *korikorikorikori-korikorikorikori “mixveul-moxveuli” (korikorikorikori “mrude”)...
ori an sami arsebiTi saxelis fuZisagan Txzuli
kompozitebi: xaSxaSxaSxaS-babababababababa “naTlia” (xaSxaSxaSxaS “naTeli”, “sinaTle” + babababababababa
“mama”); xaSxaSxaSxaS-babababababababa-CubuxCubuxCubuxCubux “naTlideda” (sinonimi: xaSxaSxaSxaS-nananananananana _ nananananananana “deda”),
66
“naTliis coli” (xaSxaSxaSxaS-babababababababa + CubuxCubuxCubuxCubux “coli”, “dedakaci”)... sami
arsebiTi saxelis fuZisagan Semdgari kompozitebi udiur enaSi
iSviaTad gvxvdeba.
kompozitebi, romelTa pirveli wevri arsebiTi
saxelis fuZea, xolo meore _ msazRvreli sityva: aÃaÃaÃaÃˤ-mawimawimawimawi
“gulTeTra”, “TriTina” (aÃaÃaÃaÃˤ “mkerdi” + mawimawimawimawi “TeTri”); bulbulbulbul-zapkalzapkalzapkalzapkal
“meTauri”, “moTave”, “Tavmjdomare” (bulbulbulbul “Tavi” + zapkalzapkalzapkalzapkal “gamwevi”);
ukukukuk-ÃaÁÃaÁÃaÁÃaÁ “gulRia”, “gulaxdili” (ukukukuk “guli” + ÃaÁÃaÁÃaÁÃaÁ “Ria”)...
kompozitebi, romelTa pirveli wevri msazRvreli
sityvaa, xolo meore _ arsebiTi saxelis fuZe: muWmuWmuWmuWˤaaaa-naynaynaynay “rZe”
(muWmuWmuWmuWˤaaaa “tkbili” + naynaynaynay “do”); xebaqixebaqixebaqixebaqi-WWWWççççÁnÁnÁnÁn “erbo” (xebaqixebaqixebaqixebaqi “damdnari” +
WWWWççççÁnÁnÁnÁn “cximi”, “qoni”); qalqalqalqal-nananananananana “bebia”, qalqalqalqal-babababababababa//qalqalqalqal-papapapapapapapa “babua” (qalqalqalqal
< qalaqalaqalaqala “didi” + nananananananana “deda”; babababababababa//papapapapapapapa “mama”)...
kompozitebi, romelTa pirveli wevri naTesaobiT
brunvaSi dasmuli arsebiTi saxelia, xolo meore _
martivfuZiani arsebiTi saxeli: nepnanepnanepnanepna-tiktiktiktik “Zilis guda” (nepnepnepnep-nananana[ÁÁÁÁ]
“Zilis” + tiktiktiktik “guda”); babababababababa-kojkojkojkoj “mamis saxli” (babababababababa-[ÁÁÁÁ] “mamis” + kojkojkojkoj
“saxli”); muWmuWmuWmuWˤanaynaanaynaanaynaanayna-Co “naRebi” (muWmuWmuWmuWˤanayanayanayanay----nnnnaaaa[ÁÁÁÁ] + CoCoCoCo/CCCCˤoooo “piri”); JJJJˤeneeneeneene-elelelel
“qvamarili” (JJJJˤeeee-nenenene[ÁÁÁÁ] “qvis” + elelelel “marili”); uynauynauynauyna-xodxodxodxod “nigvzis xe”
(uyuyuyuy-nananana[ÁÁÁÁ] “nigvzis” + xodxodxodxod “xe”); WWWWççççÁnaÁnaÁnaÁna-xupxupxupxup “erbos flavi” (WWWWççççÁnÁnÁnÁn-aaaa[ÁÁÁÁ]
“erbos”, “cximis” + xupxupxupxup “flavi”)...
kompozitebi, romelTa pirvel wevrad ixmareba
atributuli sityva, xolo meore wevrad _ arsebiTi
saxelidan nawarmoebi zedsarTavi saxeli: qalaqalaqalaqala-uklauklauklaukla
“didgula”, (qalaqalaqalaqala “didi” + uklauklauklaukla “guliani”); qalaqalaqalaqala-boxboxboxboxˤboxboxboxboxˤlalalala (qalaqalaqalaqala
“didi” + boxboxboxboxˤboxboxboxboxˤlalalala “cxviriani”); papapapaˤ-CollaCollaCollaColla “orpira” (papapapaˤ “ori”,
CollaCollaCollaColla “piriani”)...
orcnebiani komorcnebiani komorcnebiani komorcnebiani kompozitebipozitebipozitebipozitebi
ori arsebiTi saxelis fuZisagan Sedgenilni: nananananananana-babababababababa
“ded-mama”, “mSoblebi”; iSuiSuiSuiSu-CubuxCubuxCubuxCubux “col-qmari”; xunCixunCixunCixunCi-viCiviCiviCiviCi “da-Zma”;
67
kojkojkojkoj-mecmecmecmec “saxl-kari” (zedmiw. “saxl-bude”); ÁorRan-dèSag “saban-
leibi”...
arsebiTi saxelis fuZisa da msazRvreli sityvisagan
Sedgenilni: xexexexe-zapkalozapkalozapkalozapkalo “wylis mzidveli”, “meTuluxe”; xoragxoragxoragxorag-
boxaloboxaloboxaloboxalo “mzareuli” (zedmiw. “saWmlis mxarSveli”); JJJJˤomoxomoxomoxomox-berxaloberxaloberxaloberxalo
“mewisqvile” (zedmiw. “wisqvilis mfqveli”)...
msazRvreli saxelisa da arsebiTi saxelisagan
Sedgenilni: camficamficamficamfi aRalaaRalaaRalaaRala “JuJuna wvima” (zedmiw. “Wreli wvima”);
camficamficamficamfi dadaldadaldadaldadal “Wreli mamali”...
sakuTari saxelisagan da sazogado arsebiTi
saxelisagan Sedgenilni: mariammariammariammariam-nananananananana//marÁammarÁammarÁammarÁam-nananananananana “mariam-deda”,
“RvTismSobeli”...
naTesaobiT brunvaSi dasmuli arsebiTi saxelisa da
martivfuZiani arsebiTi saxelisagan Sedgenilni: kokowunkokowunkokowunkokowun-
kojkojkojkoj “saqaTme” (zedmiw. “qaTmis saxli”); xalikunxalikunxalikunxalikun-RarRarRarRar “biZaSvili”
[dedis mxridan]; TurinTurinTurinTurin-lekerlekerlekerleker “fexsacmeli” (zedmiw. “fexis
WurWeli”)...
ori mimReobisagan Sedgenilni: eRaleRaleRaleRal-TaRaloTaRaloTaRaloTaRalo “momsvlel-
wamsvleli”; boxiboxiboxiboxi-CoCaloCoCaloCoCaloCoCalo “mxarSvel-gamomtani”, “msaxuri”...
aaaarsebiTrsebiTrsebiTrsebiTi saxelisi saxelisi saxelisi saxelis brunebabrunebabrunebabruneba
udiuri enis brunebis sistemis safuZvlad unda miviCnioT
Semdegi ZiriTadi principebi:
brunvebi da mravlobiTi ricxvi iwarmoeba aglutinaciurad.
mravlobiTSi dasturdeba igive brunvis niSnebi, garkveul
fonetikur cvlilebebs Tu ar CavTvliT, rac mxoloobiTSi
gamoiyofa: brunvis niSnebi daerTvis gauformebel fuZes (nominativs
emTxveva) an mravlobiTi ricxvis formantiT garTulebul fuZes.
brunebisas, sxva iberiul-kavkasiur enaTa msgavsad, mravlobiTis
sufiqsi yovelTvis win uswrebs brunvis niSans.
68
udiiur enaSi gamoiyofa ZiriTadi (uTandebulo _ saxelobiTi,
ergativi, naTesaobiTi da micemiTi) da meoreuli (Tandebuliani _
ablativi, komitativi, adesivi, alativi, superisivi da benefaqtivi)
brunvebi. meoreul (Tandebulian) brunvebSi mawarmoebeli
Tandebulebi imgvaradaa Serwymuli brunvis formasTan, rom maTi
gamoyofa zogjer ver xerxdeba.
brunebis sistema erTgvaradaa warmodgenili udiuris orsave
dialeqtSi (varTaSnulsa da nijurSi), Tumca dasturdeba
gansvavebebic.
brunebis sistema udiur enaSi rTulia. SeiniSneba brunvis
niSanTa mravalferovneba, romelic ver aixsneba mxolod
fonetikuri procesebiT: zogierTi mkvlevris azriT (vl. fanCviZe,
evg. jeiraniSvili, v. gukasiani...), udiurSi dasturdeba mxolod erTi
brunebis tipi, xolo formantTa nairsaxeoba aixsneba oden
fonetikuri cvlilebebiT. samarTliani Cans mosazreba (a. Sifneri,
a. diri, t. sixaruliZe), romlis Tanaxmad udiuri enaSi arsebiTi
saxeli brunebis TaviseburebaTa mixedviT iyofa xuT jgufad,
esenia:
1) erTmarcvliani xmovanfuZiani saxelebi;
2) erTmarcvliani TanxmovanfuZiani saxelebi;
3) or an metmarcvliani xmovanfuZiani saxelebi;
4) or an metmarcvliani TanxmovanfuZiani saxelebi;
5) “pluralia tantum” saxelebi.
unda aRiniSnos, rom es sqema yovlismomcveli ar aris: gvrCeba
saxelebi, an saxelTa jgufebi, romlebic Znelia mivakuTvnoT am
zemoCamoTvlilTagan romelime brunebis tips.
jamSi, Cven viRebT formantTa ganawilebis Zalze rTul
sistemas, romelzec moqmedebs rogorc sabrunebeli saxelis fuZis
agebuleba: TanxmovanfuZiania Tu xmovanfuZiani; ramdenmarcvliania
fuZe _ erTmarcvlian saxelebs axasiaTebs, rogorc wesi, fuZesa da
brunvis niSans Soris Tanxmovnuri CanarTebis gaCena (iribi fuZe),
ZiriTadad, -nnnn- elementisa; ise sxvadasxva fonetikuri procesi, mag.:
69
rrrr, llll, dddd//tttt bgerebze daboloebuli saxelTa fuZeebis dasaxelebuli
bolokiduriani Tanxmovnebi regularulad imsgavsebs momdevno -nnnn-
CanarTs: *...rrrr-nnnn-... > ...rrrr-rrrr-...; *...llll-nnnn-... > ...llll-llll-...; *...dddd-nnnn-...//...tttt-nnnn-... > ...dddd-dddd-...).
amis garda, samecniero literaturaSi gamoiTqva safuZvliani
mosazreba, rom udiurSi saxelis brunebaze moqmedebs aw ukve
moSlili gramatikuli klas-kategoriac (t. sixaruliZe).
amas TvalnaTliv davinaxavT xalaxalaxalaxala “deida” da xxxxalaalaalaala “Cangali”
sityvebis magaliTze: orsave saxels saxelobiTSi erTi forma aqvs
(maSasadame _ erTi fuZec), xolo brunebisas vlindeba
Taviseburebebi, Sdr.:
sax. xala “deida”
erg. xala-n
naT. xala-Á
mic. xala-x
abl. xala-x-o...
sax. xala “Cangali”
erg. xal-in-en
naT. xal-in
mic. xal-in-ax
abl. xal-in-ax-o...
pirveli tipis (xalaxalaxalaxala “deida”) mixedviT ibrunvis aaaa//„ xmovanze
daboloebuli ormarcvliani saxelebi, romlebic adamians
aRniSnaven, anu es sityvebi istoriulad mamakacisa da qalis
klasebSi Semavali saxelebia: babababababababa “mama”; nananananananana “deda”; kadakadakadakada “ufrosi
Zma”; ÁeznaÁeznaÁeznaÁezna “siZe”; ustaustaustausta “xelosani”, “ostati”. am principiT ibrunvis
agreTve eeee xmovanze daboloebuli saxelebi: seÁseÁseÁseÁdededede “mamamTili”; seÁneseÁneseÁneseÁne
“dedamTili”; sevCesevCesevCesevCe “mazli” (aq safiqrebelia: eeee < çççç < *aaaa; Sdr. nijis
dialeqtSi dadasturebuls: seÁseÁseÁseÁddddçççç “mamamTili”; seÁnseÁnseÁnseÁnçççç “dedamTili”;
sevCsevCsevCsevCçççç “mazli”)...
meore tipis (xalaxalaxalaxala “Cangali”) mixedviT ibrunvis zustad
aseTive struqturis (aaaa//„ xmovanze daboloebuli ormarcvliani
saxelebi) nivTis aRmniSvneli saxelebi (e.i., istoriulad nivTis
klasSi Tu klasebSi Semavali leqsemebi): ToyToyToyToyˤaaaa “qamari”, ÃoÃlaÃoÃlaÃoÃlaÃoÃla
“kvercxi”, ooooˤmamamama “marwyvi”, muWamuWamuWamuWa “muWa”...
70
es viTareba mxolod imiT aixsneba, rom istoriulad udiur
enaSi saxelebi brunebis dros Taviseburebebs avlendnen maTi
klasovani kuTvnilebis mixedviT.
brunvaTa funqciebbrunvaTa funqciebbrunvaTa funqciebbrunvaTa funqciebiiii
ZiriTadi brunvebiZiriTadi brunvebiZiriTadi brunvebiZiriTadi brunvebi
saxelobiTi brunvasaxelobiTi brunvasaxelobiTi brunvasaxelobiTi brunva. ø (uniSno) _ aRniSnavs subieqts gardauval
zmnasTan, mag.:
CobanCobanCobanCoban onebbsin enesa kua “mwyemsimwyemsimwyemsimwyemsi tiriliT modis Sin [saxlSi]”...
nominativi gvevlineba realur obieqtad rogorc gardamaval
zmnebTan, ise micemiT-subieqtian da naTesaobiT-subieqtian
zmnebTanac, mag.:
elaxun kiwke ÁoldaSen Tanede xib Togix-lu JJJJˤeeee “wasvlisas
patara amxanagma misca sami Zvirfasi qvaqvaqvaqva” [gardamavali zmna];
za azaksa Sel, lçzçTlu faqfaqfaqfaq “me (mic.) vxedav karg, lamaz baRs baRs baRs baRs
(sax.)” [micemiT-subieqtiani zmna];
kua nanaÁ boxeci dadaldadaldadaldadal-ta-baqsa “saxlSi dedas moxarSuli
mamalimamalimamalimamali aqvs” [naTesaobiT-subieqtiani zmna].
ergativiergativiergativiergativi. formantebia -enenenen, -inininin, -onononon: gamoiyeneba ori brunvis
moTxrobiTisa da moqmedebiTis (instrumentalisi) funqciiT.
asrulebs realuri subieqtis rols gardamaval zmnasTan da
Tanabrad ixmareba yvela dro-kilos formasTan (qarTul TargmanSi
mas Seesatyviseba xan moTxrobiTi, xan saxelobiTi, zogjer ki _
micemiTi), mag.:
vaˤ fine isusisusisusisus-enenenen baCna kalatu “da uTxra iesomiesomiesomiesom aseulis
ufross” (mT. 8, 13);
SeTabaxtin-Te har so besalbesalbesalbesal-tttt-inininin aneysa “radganac yoveli
mTxovnelimTxovnelimTxovnelimTxovneli (erg.) miiRebs” (mT. 7, 8)...
ergativis forma xSirad gvevlineba realur subieqtad
micemiT-subieqtian zmnasTan. es procesi meoreulia da
damTavrebuli ar aris: fakultaturad gvxvdeba orive brunvis
forma (micemiTisa da ergativis), oRond tendencia miuTiTebs
71
ergativis gabatonebaze, mag.:
CubRCubRCubRCubR-onononon ekaTe itubaqsa, exne iSex “colscolscolscols (erg.) rac esmis,
eubneba qmars”...
rogorc zemoT aRiniSna, udiuri ergativi instrumentalisis
funqciiT aris aRWurvili, mag.:
zu xaCzude eˤ†an xexexexe-nnnn-enenenen “me mognaTleT Tqven wyliTwyliTwyliTwyliT (erg.)”
(mrk. 1, 4)...
naTesaobiTi brunvisnaTesaobiTi brunvisnaTesaobiTi brunvisnaTesaobiTi brunvis formantebia -iiii, -inininin, -nnnn-inininin, -unununun, -nnnn-unununun, -aaaa[ÁÁÁÁ], -
nnnn-aaaa[ÁÁÁÁ], -eeee[ÁÁÁÁ], -nnnn-eeee[ÁÁÁÁ], -oooo[ÁÁÁÁ], -nnnn-uuuu[ÁÁÁÁ]: “qona”-“yolis” zmnasTan gadmoscems
realur subieqts, mag.:
zinovzinovzinovzinov-inininin butaÁ sa Rar ya sa xin„r “zinobiszinobiszinobiszinobis (naT.) hyavda erTi
vaJi da erTi qaliSvili”...�
naTesaobiTi brunva gamoxatavs kuTvnileba-gansazRvras, anu
aRWurvilia posesiuri funqciiT, mag.:
Sono baÁneci g‘nçhqçr adamaradamaradamaradamar-iiii toRol “da Sevida codvili
kaciskaciskaciskacis saxlSi” (lk. 19, 7);
zorruyunbesaÁ Sotxo juRabux ggggèèèèllllèèèèTTTT-aaaa baxtin “ZaliT
iTxovdnen misgan pasuxs bevrisbevrisbevrisbevris gamo” (lk. 11, 53)...
micemiTi brunvismicemiTi brunvismicemiTi brunvismicemiTi brunvis formantebia -aaaa[xxxx], -eeee[xxxx], -uuuu[xxxx], -oooo[xxxx], -iiii[xxxx], -nnnn-aaaa[xxxx],
-nnnn-eeee[xxxx], -nnnn-uuuu[xxxx]: micemiTi brunvis forma, micemiT-subieqtian zmnebTan
(verba sentiendi) SeiZleba subieqti gadmogvces, Tumca, arsaniSnavia,
rom amJamad es iSviaTi movlenaa, mag.:
me adamaradamaradamaradamar-aaaa butuysa Cubux “am adamiansadamiansadamiansadamians uyvars coli”...
rogorc zemoT aRiniSna, micemiTi brunvis formiT,
nominativTan paralelurad, pirdapiri obieqti gadmoicema yvela
dro-kilos formasTan, mag.:
zu Tassa †urufsan beRbeRbeRbeRˤ-nnnn-uxuxuxux ya xaSxaSxaSxaS-nnnn-uxuxuxux “me mivdivar
saZebnelad mzisamzisamzisamzisa da mTvarisamTvarisamTvarisamTvarisa”...
aseve, micemiTi brunviT iribi obieqti aRiniSneba, mag.:
CobanRon arzyunbesa te CobanCobanCobanCoban-aaaa “mwyesebi saCivars miarTmeven am
mwemssmwemssmwemssmwemss”...
micemiTi xSirad gamoyenebulia garemoebis (lokativis)
72
funqciiT Tandebulis daurTvelad, mag.:
beRˤsane, fasWaRun qqqq…………aaaa laSkone-bu “xedavs, mefis saxlSisaxlSisaxlSisaxlSi (mic.)
qorwilia
Tandebuliani (meoreuli) brunvebiTandebuliani (meoreuli) brunvebiTandebuliani (meoreuli) brunvebiTandebuliani (meoreuli) brunvebi
ablativi ablativi ablativi ablativi (daSorebiTidaSorebiTidaSorebiTidaSorebiTi). es brunva micemiTze dayrdnobiT
iwarmoeba da misi formantebia ----axaxaxax----oooo//-oxoxoxox----oooo (zogjer fonetikuri
cvlilebebiT; pirveli komponenti (-axaxaxax//-oxoxoxox) icvleba micemiTi
brunvis mixedviT). ablativs qarTuli -gangangangan Tandebulis msgavsi
funqcia aqvs, mag.:
Te un Wapnebu metux abatuRabatuRabatuRabatuR-oxoxoxox-oooo vaˤ hayullutuRhayullutuRhayullutuRhayullutuR-oxoxoxox-oooo “rom
Sen damale es brZenTaganbrZenTaganbrZenTaganbrZenTagan da gonierTagangonierTagangonierTagangonierTagan” (lk. 6, 45)...
udiurSi ablativi SedarebiT xarisxsac gamoxatavs, mag.:
me xod te xodxodxodxod-axaxaxax-oooo qalane “es xe im xezexezexezexeze (abl.; zedmiw. xisganxisganxisganxisgan)
didia”...
komitativikomitativikomitativikomitativi (TanaobiTiTanaobiTiTanaobiTiTanaobiTi). ZiriTadi formantebia -axaxaxax-alalalal[anananan]//-oxoxoxox-
olololol[anananan] (pirveli komponenti -axaxaxax//-oxoxoxox icvleba micemiTi brunvis
mixedviT, anu komitativi micemiTis formas eyrdnoba). udiuri
komitativi udris qarTul -TanTanTanTan Tandebuls iseT frazebSi,
rogoricaa: “xesTan dgas”... an kacTan erTad midis” da a.S., anu
komitativi gamoxatavs sagnis myofobas pirTan an saganTan da sagnis
moZraobas sxva pirTan an saganTan erTad, mag.:
Tanesa iC nananananananana-xxxx-olololol “d‘r‘sluRon” fesan “midis Tavis
dedasTandedasTandedasTandedasTan “mSvidobiT” saTqmelad” (rust.)...
adesiviadesiviadesiviadesivi (TanamyofobiTiTanamyofobiTiTanamyofobiTiTanamyofobiTi). formantebia -aaaa----ssss-tatatata//-oooo----ssss----tatatata (zogjer
fonetikuri cvlilebebiT). adesivi micemiTze dayrdnobiT iwarmoeba,
Tumca -ssss- elementis warmoSoba naTeli araa. evg. jeiraniSvilis
varaudiT: *xxxx (dativis formanti) > ssss. ver gaviziarebT aRniSnul
mosazrebas: savaraudod, -ssss- elementi uSualod Tandebuls unda
mivakuTvnoT (-stastastasta), anda SesaZlebelia es elementi kavkasiis
albanur enaSi micemiTi brunvis damowmebul formantTa erT-erTi
seriisagan momdinareobdes. adesivi gamoxatavs moZraobas
73
obieqtisaken, garkveuli punqtis maxloblad miRwevas, agreTve
myofobas obieqtTan da gadmogvcems qarTuli -TanTanTanTan Tandebulis
Sinaars imis msgavsad, rogoricaa frazebSi “xesTan mivida”, “xesTan
dgas” da a.S., mag.:
eTçr camne fexambarRfexambarRfexambarRfexambarR-osososos-tatatata “rogorc weria mociqulebTanmociqulebTanmociqulebTanmociqulebTan”
(mrk. 1, 2)...
alativialativialativialativi (mimarTulebiTimimarTulebiTimimarTulebiTimimarTulebiTi). formantebia -aaaa-WWWW//-oooo-WWWW (pirveli
komponenti -aaaa//-oooo icvleba micemiTi brunvis mixedviT, anu alativi
micemiTze dayrdnobiT iwarmoeba). gamoiyeneba qarTuli -kenkenkenken da -mdemdemdemde
Tandebulebis funqciiT, mag.:
vaˤ Taneci SçhçrRon vaˤ çÁzurRon, zombesin vaˤ Áay akestesin
erusalimerusalimerusalimerusalim-aaaa-WWWW “da wavida qalaqebiTa da soflebiT, swavlebiTa da
gzis CvenebiT ierusalimisakenierusalimisakenierusalimisakenierusalimisaken [ierusalimamdeierusalimamdeierusalimamdeierusalimamde]” (lk. 13, 22)...
superasivisuperasivisuperasivisuperasivi (termintativitermintativitermintativitermintativi; zedaobiTizedaobiTizedaobiTizedaobiTi). formantebia -aaaa-llll//-oooo-llll
(pirveli komponenti -aaaa//-oooo icvleba micemiTi brunvis mixedviT, anu
superasivi dativis formas eyrdnoba). es brunva gadmogvcems
qarTuli -zzzzeeee Tandebulis Sinaarss, mag.:
laCayta vi turturturtur-eeee-llll “Caicvi Sen fexzefexzefexzefexze!”...
benefaqtivibenefaqtivibenefaqtivibenefaqtivi (kauzativikauzativikauzativikauzativi1; gankuTvnebiTigankuTvnebiTigankuTvnebiTigankuTvnebiTi). formantebia -enenenen-kkkk[enaenaenaena]//-
onononon-kkkk[enaenaenaena] (zogjer fonetikuri cvlilebebiT). varTaSnulSi es
brunva, rogorc Cans, ergativ-instrumentalisis formas eyrdnoba,
xolo nijis dialeqtis formis -aÁnaaÁnaaÁnaaÁnaqqqq//-oÁnaoÁnaoÁnaoÁnaqqqq sarydeni brunva
naTeli araa. samecniero literaturaSi gamoiTqva mosazreba, rom
nijur kiloSi benefaqtivis forma micemiTze dayrdnobiT iwarmoeba
(vl. fanCviZe; evg. jeiraniSvili), Tumca eWvi gvepareba aRniSnuli
mosazrebis marTebulobaSi. gamoiyeneba qarTuli -TvisTvisTvisTvis Tandebulis
funqciiT, mag.:
†ulan Wçlçgi un gçrçg uSuSuSuS-enenenen-kkkk TaRan “ama da am tyeSi Sen unda
SeSisaTvisSeSisaTvisSeSisaTvisSeSisaTvis waxvide”...
1 am brunvis aRsaniSnavad es termini gamoyenebuli aqvs a. Sifners, a. dirs da
evg. jeiraniSvils.
74
brunvis niSnebi mxoloobiTSibrunvis niSnebi mxoloobiTSibrunvis niSnebi mxoloobiTSibrunvis niSnebi mxoloobiTSi
brunvebibrunvebibrunvebibrunvebi varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli nijurinijurinijurinijuri Zi
riT
adi
ZiriT
adi
ZiriT
adi
ZiriT
adi
1 saxelobiTi ø (aramarkirebulia) ø (aramarkirebulia)
2 ergativi -en, -in, -on igive da -ˆn
3 naTesaobiTi -i, -in, -n-in, -un, -n-un, -a[Á],
-n-a[Á], -e[Á], -n-e[Á], -o[Á],
-n-u[Á]
igive da -ˆn, -n-ˆn
4 micemiTi -a[x], -e[x], -u[x], -o[x], -i[x],
-n-a[x], -n-e[x], -n-u[x]
igive, im gansxvavebiT,
rom -[x] elementi
TiTqmis ar ixmareba
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
5 ablativi -ax-o -ax-un
6 komitativi -ax-ol[an] -ax-un[an]
7 adesivi -a-sta -a-sTa
8 alativi -a-W -a-C
9 superisivi -a-l igive
10 benefaqtivi -en-k[ena] -aÁnaq, -eÁnaq
brunvis niSnebi mravlobiTSibrunvis niSnebi mravlobiTSibrunvis niSnebi mravlobiTSibrunvis niSnebi mravlobiTSi
brunvebibrunvebibrunvebibrunvebi varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli nijurinijurinijurinijuri
ZiriT
adi
ZiriT
adi
ZiriT
adi
ZiriT
adi
1 saxelobiTi -ux, -ur, -ur-ux, -m-ux,
-ur-m-ux, -or
-ux//-xo, -ur, -ur-ux//
-ur-xo, -m-ux, -ur-m-ux
2 ergativi -R//-oR, -m-uR, -ur-m-uR
-ur-uR//-ur-R, + brunvis
-on
-R//-x, -ox, -ur-ux//-ur-x,
-m-ux, -ur-m-ux + brunvis
-on
3 naTesaobiTi igive, rac ergativSi +
-o[Á]
igive, rac ergativSi +
-o[Á]
4 micemiTi igive + -o[x] igive + -o[x]
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
Tan
deb
ul
iani
5 ablativi igive + -ox-o igive + -ax-un
6 komitativi igive + -ox-ol[an] igive + -ax-un[an]
7 adesivi igive + -o-sta igive + -os-Ta
8 alativi igive + -o-W igive + -o-C
9 superisivi igive + -o-l igive + -o-l
10 benefaqtivi igive + -on-k[ena] igive + -oÁnaq
75
arsebiT saxelTa brunebis paradigmebi:arsebiT saxelTa brunebis paradigmebi:arsebiT saxelTa brunebis paradigmebi:arsebiT saxelTa brunebis paradigmebi:
(varTaSnuli dialeqtisa)
erTmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaerTmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaerTmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaerTmarcvlian xmovanfuZian saxelTa bruneba
mx.
sax. Co//Cˤo “saxe”, “zedapiri”,
“mxare”
erg. Co-en
naT. Co-e[Á]
mic. Co-e[x]
abl. Co-ex-o
komit. Co-ex-ol[an]
ades. Co-e-sta
alat. Co-e-W
super. Co-e-l
benefaqt. Co-en-k[ena]
mr.
sax. Co-r-xox
erg. Co-r-xon
naT. Co-r-xo[Á]
mic. Co-r-xo[x]
abl. Co-r-x-ox-o
komit. Co-r-x-ox-ol[an]
ades. Co-r-x-o-sta
alat. Co-r-x-o-W
super. Co-r-x-o-l
benefaqt. Co-r-x-on-k[ena]
egreve ibrunvis: xaxaxaxa “matyli”, WaWaWaWa “matylis sabeli”, xoxoxoxo
“TrTvili”, mumumumu “qeri”, CuCuCuCu “palo”, “soli”, ††††uuuu “amonasunTqvi”,
“amonaberi”, kakakakaˤ “Wirxli”, mamamamaˤ “tvini”, xxxxˤoooo “curi”... saxeli oooo “balaxi”,
romelic am principiT ibrunvis orgvarad awarmoebs micemiT
brunvas _ oooo-e[x]//oooo-a[x]. Sesabamisad, Tandebulian brunvebSi
(benefaqtivis garda) or-ori varianti gvaqvs: oooo-ex-o//oooo-ax-o (abl.), oooo-
es-ta//oooo-as-ta (ades.), oooo-e-W//oooo-a-W (alat.), oooo-e-l//oooo-a-l (super.).
Tavisebureburebas iCens am saxelis komitativis forma sadac gvaqvs
o-exexexex-ol[an]//o-ixixixix-ol[an].
76
mx.
sax. xˤa “ZaRli”
erg. xˤe-Án
naT. xˤe-Á
mic. xˤa
abl. xˤa-x-o
komit. xˤa-x-ol[an]
ades. xˤa-x-o-sta
alat. xˤa-W
super. xˤa-l
benefaqt. xˤa-Án-k[ena]
mr.
sax. xˤa-r-x-ox
erg. xˤa-r-x-on
naT. xˤa-r-x-o[Á]
mic. xˤa-r-x-o[x]
abl. xˤa-r-x-ox-o
komit. xˤa-r-x-ox-ol[an]
ades. xˤa-r-x-ox-o-sta
alat. xˤa-r-x-o-W
super. xˤa-r-x-o-l
benefaqt. xˤa-r-x-on-k[ena]
mx.
sax. ga “adgili”
erg. ga-n-en//ga-l-en
naT. ga-n-e[Á]//ga-l-a[Á]
mic. ga-n-u[x]//ga-l-a[x]
abl. ga-n-ux-o//ga-l-ax-o
komit. ga-n-ux-ol[an]//ga-l-ax-
ol[an]
ades. ga-n-u-sta//ga-l-a-sta
alat. ga-n-u-W//ga-l-a-W
super. ga-n-u-l//ga-l-a-l
benefaqt. ga-n-en-k[ena]//ga-l-en-
k[ena]
mr.
sax. ga-m-x-ox//ga-r-x-ox
erg. ga-m-x-on//ga-r-x-on
naT. ga-m-x-o[Á]/ga-r-x-o[Á]
mic. ga-m-x-o[x]//ga-r-x-o[x]
abl. ga-m-x-ox-o//ga-r-x-ox-o
komit. ga-m-x-ox-ol[an]//ga-r-x-ox-
ol[an]
ades. ga-m-x-ox-o-sta//ga-r-x-ox-o-
sta
alat. ga-m-x-o-W//ga-r-x-o-W
super. ga-m-x-o-l//ga-r-x-o-l
benefaqt. ga-m-x-on-k[ena]//ga-r-x-on-
k[ena]
77
mx.
sax. me “dana”
erg. me-n-en
naT. me-n-e[Á]
mic. me-n-a[x]//me-n-e[x]
abl. me-n-ax-o
komit. me-n-ax-ol[an]
ades. me-n-a-sta
alat. me-n-a-W
super. me-n-a-l
benefaqt. me-n-en-k[ena]
mr.
sax. me-r-x-ox
erg. me-r-x-on
naT. me-r-x-o[Á]
mic. me-r-x-o[x]
abl. me-r-x-ox-o
komit. me-r-x-ox-ol[an]
ades. me-r-x-o-sta
alat. me-r-x-o-W
super. me-r-x-o-l
benefaqt. me-r-xo-en-k[ena]
aseve ibrunvis: JJJJˤeeee “qva”, tetetete “wili”, xexexexe “wyali”... am tips miekuTvneba
sityva pipipipi “sisxli”, oRond, im gansxvavebiT, rom micemiTsa da
ablativSi es sityva paralelur formebs awarmoebs: pi-n-aaaa[xxxx]//pi-n-eeee[xxxx]
(mic.); pi-n-axaxaxax-oooo//pi-n-eeeexxxx-oooo (abl.).
mx.
sax. wi “saxeli”
erg. wi-Á-en
naT. wi-Á-e[Á]
mic. wi-Á-e[x]//wi-a[x]
abl. wi-Á-ex-o//wi-ax-o
komit. wi-Á-ex-ol[an]//wi-ax-ol[an]
ades. wi-Á-e-sta//wi-a-sta
alat. wi-Á-e-W//wi-a-W
super. wi-Á-e-l//wi-a-l
benefaqt. wi-Á-en-k[ena]//wi-en-k[ena]
mr.
sax. wi-r-x-ox//wi-m-x-ox
erg. wi-r-x-on//wi-m-x-on
naT. wi-r-x-o[Á]
mic. wi-r-x-o[x]
abl. wi-r-x-ox-o//wi-m-x-ox-o
komit. wi-r-x-ox-ol[an]
ades. wi-r-x-o-sta
alat. wi-r-x-o-W
super. wi-r-x-o-l
benefaqt. wi-r-xo-en-k[ena]
aseve ibrunvis: mimimimi “sicive”, yyyyˤiiii “SiSi”...
78
mx.
sax. Ri “dRe”
erg. Re-n-en
naT. Re-n-e[Á]
mic. Re-n-a[x]
abl. Re-n-ax-o
komit. Re-n-ax-ol[an]
ades. Re-n-a-sta
alat. Re-n-a-W
super. Re-n-a-l
benefaqt. Re-n-en-k[ena]
mr.
sax. Ri-m-x-ox//Ri-r-x-ox
erg. Ri-m-x-ox//Ri-r-x-ox
naT. Ri-m-x-o[Á]
mic. Ri-m-x-o[x]
abl. Ri-m-x-ox-o
komit. Ri-m-x-ox-ol[an]
ades. Ri-m-x-o-sta
alat. Ri-m-x-o-W
super. Ri-m-x-o-l
benefaqt. Ri-m-x-on-k[ena]
erTmarcvlian erTmarcvlian erTmarcvlian erTmarcvlian TanTanTanTanxmovanfuZian saxelTa brunebaxmovanfuZian saxelTa brunebaxmovanfuZian saxelTa brunebaxmovanfuZian saxelTa bruneba
mx.
sax. mex “namgali”
erg. mex-en
naT. mex-n-a[Á]
mic. mex-n-u[x]
abl. mex-n-ux-o
komit. mex-n-ux-ol[an]
ades. mex-n-us-ta
alat. mex-n-u-W
super. mex-n-u-l
benefaqt. mex-en-k[ena]
mr.
sax. mex-r-ux
erg. mex-r-uR-on
naT. mex-r-uR-o[Á]
mic. mex-r-uR-o[x]
abl. mex-r-uR-ox-o
komit. mex-r-uR-ox-ol[an]
ades. mex-r-uR-os-ta
alat. mex-r-uR-o-W
super. mex-r-uR-o-l
benefaqt. mex-r-uR-on-k[ena]
79
aseve ibrunvis erTmarcvlian TanxmovanfuZian arsebiT saxelTa
umravlesoba.
mx.
sax. tul “yurZeni”
erg. tul-en
naT. tul-l-a[Á]
mic. tul-l-u[x]
abl. tul-l-ux-o
komit. tul-l-ux-ol[an]
ades. tul-l-u-sta
alat. tul-l-u-W
super. tul-l-u-l
benefaqt. tul-en-k[ena]
mr.
sax. tul-r-ux
erg. tul-r-uR-on
naT. tul-r-uR-o[Á]
mic. tul-r-uR-o[x]
abl. tul-r-uR-ox-o
komit. tul-r-uR-ox-ol[an]
ades. tul-r-uR-o-sta
alat. tul-r-uR-o-W
super. tul-r-uR-o-l
benefaqt. tul-r-uR-o-en-k[ena]
aseve ibrunvis: kulkulkulkul “miwa”, gulgulgulgul “saceri”, cilcilcilcil “Tesli”, wilwilwilwil
“nakverCxali”, CilCilCilCil “mZivi”, qolqolqolqol “buCqi”, RRRRˤolololol “gube”, CalCalCalCal “Robe”,
malmalmalmal “saqoneli, qoneba”, SalSalSalSal “Sali”, xelxelxelxel “tvirTi”, “bargi”, JJJJˤolololol
“sacobi” da sxva erTmarcvliani TanxmovanfuZiani llll aso-bgeraze
daboloebuli saxelebi.
mx.
sax. gor “sari”
erg. gor-en
naT. gor-r-a
mic. gor-r-u[x]
abl. gor-r-ux-o
komit. gor-r-ux-ol[an]
ades. gor-r-u-sta
mr.
sax. gor-r-ux
erg. gor-r-uR-on
naT. gor-r-uR-o[Á]
mic. gor-r-uR-o[x]
abl. gor-r-uR-ox-o
komit. gor-r-uR-ox-ol[an]
ades. gor-r-uR-o-sta
80
alat. gor-r-u-W
super. gor-r-u-l
benefaqt. gor-en-k[ena]
alat. gor-r-uR-o-W
super. gor-r-uR-o-l
benefaqt. gor-r-uR-on-k[ena]
aseve ibrunvis sxva erTmarcvlian TanxmovanfuZian rrrr aso-bgeraze
daboloebul saxelTa umetesoba.
mx.
sax. xod “xe”
erg. xod-en
naT. xod-d-a[Á]
mic. xod-d-u[x]//xod-d-a[x]
abl. xod-d-ux-o
komit. xod-d-ux-ol[an]
ades. xod-d-u-sta
alat. xod-d-u-W
super. xod-d-u-l//xod-d-al
benefaqt. xod-en-k[ena]
mr.
sax. xod-r-ux
erg. xod-r-oR-on
naT. xod-r-oR-o[Á]
mic. xod-r-oR-o[x]
abl. xod-r-oR-ox-o
komit. xod-r-oR-ox-ol[an]
ades. xod-r-oR-o-sta
alat. xod-r-oR-o-W
super. xod-r-oR-o-l
benefaqt. xod-r-oR-on-k[ena]
aseve ibrunvis sxva erTmarcvliani TanxmovanfuZiani dddd//tttt aso-
bgerebze daboloebuli saxelebis umetesoba.
mx.
sax. Rar “vaJi”, “biWi”
erg. Rar-en
naT. Rar-i
mic. Rar-a[x]
abl. Rar-ax-o
komit. Rar-ax-ol[an]
ades. Rar-a-sta
alat. Rar-a-W
mr.
sax. Rar-m-ux
erg. Rar-m-oR-on
naT. Rar-m-oR-o[Á]
mic. Rar-m-oR-o[x]
abl. Rar-m-oR-ox-o
komit. Rar-m-oR-ox-ol[an]
ades. Rar-m-oR-o-sta
alat. Rar-m-oR-o-W
81
super. Rar-a-l
benefaqt. Rar-en-k[ena]
super. Rar-m-oR-o-l
benefaqt. Rar-m-oR-on-k[ena]
mravlobiTSi agreTve ixmareba Semdegi formebi: Rar-m-uuuuR-on
(erg.), Rar-m-uuuuR-o[Á] (naT.), Rar-m-uuuuR-o[x] (mic.), Rar-m-uuuuR-ox-o (abl.),
Rar-m-uuuuR-ox-ol[an] (komit.) da a.S.
mx.
sax. çiz “sofeli”
erg. çiz-en
naT. çiz-un
mic. çiz-i[x]
abl. çiz-ix-o
komit. çiz-ix-ol[an]
ades. çiz-i-sta
alat. çiz-i-W
super. çiz-i-l
benefaqt. çiz-en-k[ena]
mr.
sax. çiz-r-ux
erg. çiz-r-uR-on
naT. çiz-r-uR-o[Á]
mic. çiz-r-uR-o[x]
abl. çiz-r-ox-o
komit. çiz-r-oR-ox-ol[an]
ades. çiz-r-oR-o-sta
alat. çiz-r-oR-o-W
super. çiz-r-oR-o-l
benefaqt. çiz-r-oR-on-k[ena]
mx.
sax. koj “saxli”
erg. koj-en
naT. koj-in
mic. kua[x]
abl. kua-x-o
komit. kua-x-ol[an]
ades. kua-sta
alat. kua-W
mr.
sax. koj-r-ux
erg. koj-r-oR-on
naT. koj-r-oR-on
mic. koj-r-oR-o[x]
abl. koj-r-oR-ox-o
komit. koj-r-uR-ox-ol[an]
ades. koj-r-uR-o-sta
82
super. kua-l
benefaqt. koj-en-k[ena]
alat. koj-r-uR-o-W
super. koj-r-uR-o-l
benefaqt. koj-r-uR-o-en-k[ena]
egreve ibrunvis: babakojbabakojbabakojbabakoj “mamis saxli”; burRokojburRokojburRokojburRokoj “gomuri”;
kokowunkojkokowunkojkokowunkojkokowunkoj “saqaTme”...
mx.
sax. koÁ “qvevri”
erg. koÁ-en//koÁ-n-en
naT. koÁ-e[Á]//koÁ-n-a[Á]//koÁ-n-un
mic. koÁ-a[x]//koÁ-ex//koÁ-n-ux
abl. koÁ-ax-o//koÁ-n-ux-o
komit. koÁ-a-x-ol[an]
ades. koÁ-a-sta
alat. koÁ-a-W
super. koÁ-a-l
benefaqt. koÁ-en-k[ena]
mr.
sax. koÁ-m-ux//koÁ-r-ux
erg. koÁ-m-uR-on//koÁ-r-oR-on
naT. koÁ-m-uR-o[Á]
mic. koÁ-m-uR-o[x]
abl. koÁ-m-uR-ox-o//koÁ-r-oR-ox-o
komit. koÁ-m-uR-ox-ol[an]
ades. koÁ-m-uR-o-sta
alat. koÁ-m-uR-o-W
super. koÁ-m-uR-o-l
benefaqt. koÁ-m-uR-on-k[ena]
aseve ibrunvis: qoÁqoÁqoÁqoÁ[nnnn] “saxelo”, boÁboÁboÁboÁ “simaRle” [adamianis]...
mx.
sax. SeÁ “rame”, “nivTi”
erg. SeÁ-en
naT. SeÁ-na
mic. SeÁ-n-ux
abl. SeÁ-n-ux-o
komit. SeÁ-n-iex-ol[an]
ades. SeÁ-a-sta
alat. SeÁ-n-ux-ol-a-W
mr.
sax. SeÁ-r-ux
erg. SeÁ-r-uR-on
naT. SeÁ-r-uR-o
mic. SeÁ-r-uR-ox
abl. SeÁ-r-uR-ox-o
komit. SeÁ-r-uR-ox-ol[an]
ades. SeÁ-r-uR-o-sta
alat. SeÁ-r-uR-o-W
83
super. SeÁ-n-u-l
benefaqt. SeÁ-en-en-k[ena]
super. SeÁ-r-uR-o-l
benefaqt. SeÁ-r-uR-on-k[ena]
egreve ibrunvis: baÁbaÁbaÁbaÁ “bali”, SSSSççççÁÁÁÁ “Sauri”...
mx.
sax. ful “Tvali”
erg. f-in
naT. f-in
mic. f-e[x]
abl. f-ex-o
komit. f-ex-ol[an]
ades. f-e-sta
alat. f-e-W
super. f-e-l
benefaqt. f-en-k[ena]
mr.
sax. ful-m-ux
erg. ful-m-uR-on
naT. ful-m-uR-o[Á]
mic. ful-m-uR-o[x]
abl. ful-m-uR-ox-o
komit. ful-m-uR-ox-ol[an]
ades. ful-m-uR-o-sta
alat. ful-m-uR-o-W
super. ful-m-uR-o-l
benefaqt. ful-m-uR-on-k[ena]
aseve ibrunvis: bulbulbulbul “Tavi” da qulqulqulqul “xeli”.
mx.
sax. Tur “perangi”
erg. Tur-en//Tur-in
naT. Tur-e[Á]//Tur-in
mic. Tur-a[x]//Tur-e[x]//Tur-r-ux
abl. Tur-ax-o//Tur-ex-o
komit. Tur-ex-ol[an]
ades. Tur-e-sta
mr.
sax. Tur-m-ux
erg. Tur-m-uR-on
naT. Tur-m-uR-o[Á]
mic. Tur-m-uR-o[x]
abl. Tur-m-uR-ox-o
komit. Tur-m-uR-ox-ol[an]
ades. Tur-m-uR-o-sta
84
alat. Tur-e-W
super. Tur-e-l
benefaqt. Tur-en-k[ena]
mx.
sax. Cur “furi”, “Zroxa”
erg. Cur-en
naT. Cur-e[Á]//Cur-a[Á]
mic. Cur-a[x]//Cur-e[x]//Cur-r-u[x]
abl. Cur-ax-o//Cur-ex-o//Cur-r-ux-o
komit. Cur-ax-ol[an]//Cur-ex-l[an]
//Cur-r-ux-ol[an]
ades. Cur-a-sta//Cur-e-sta//Cur-r-u-
sta
alat. Cur-a-W//Cur-e-W//Cur-r-u-W
super. Cur-a-l//Cur-e-l//Cur-r-u-l
benefaqt. Cur-en-k[ena]
alat. Tur-m-uR-o-W
super. Tur-m-uR-o-l
benefaqt. Tur-m-eR-on-k[ena]
mr.
sax. Cur-ux//Cur-x-ox
erg. Cur-R-on
naT. Cur-R-o[Á]
mic. Cur-R-o[x]
abl. Cur-R-ox-o
komit. Cur-R-ox-ol[an]
ades. Cur-R-o-sta
alat. Cur-R-o-W
super. Cur-R-o-l
benefaqt. Cur-R-on-k[ena]
mx.
sax. aS “saqme”
erg. aS-en//aS-l-en
naT. aS-n-a[Á]
mic. aS-l-a[x]//aS-n-u[x]
abl. aS-l-ax-o//aS-n-ux-o
komit. aS-l-ax-ol[an]//aS-n-ux-
ol[an]
ades. aS-l-a-sta//aS-n-u-sta
mr.
sax. aS-r-ux//aS-m-ux
erg. aS-r-uR-on
naT. aS-r-uR-o[Á]
mic. aS-r-uR-o[x]
abl. aS-r-uR-ox-o
komit. aS-r-uR-ox-ol[an]
ades. aS-r-uR-o-sta
85
alat. aS-l-a-W//aS-n-u-W
super. aS-l-a-l//aS-n-u-l
benefaqt. aS-l-en-k[ena]//aS-en-k[ena]
alat. aS-r-uR-o-W
super. aS-r-uR-o-l
benefaqt. aS-r-uR-on-k[ena]
or an metmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian xmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian xmovanfuZian saxelTa bruneba
mx.
sax. faSna “gogra”
erg. faSn-in-en
naT. faSn-in
mic. faSn-in-a[x]
abl. faSn-in-ax-o
komit. faSn-in-ax-ol[an]
ades. faSn-in-a-sta
alat. faSn-in-a-W
super. faSn-in-a-l
benefaqt. faSn-in-en-k[ena]
mr.
sax. faSn-i-[Á]-ux
erg. faSn-i-[Á]-uR-on
naT. faSn-i-[Á]-uR-o[Á]
mic. faSn-i-[Á]-uR-o[x]
abl. faSn-i-[Á]-uR-ox-o
komit. faSn-i-[Á]-uR-ox-ol[an]
ades. faSn-i-[Á]-uR-o-sta
alat. faSn-i-[Á]-uR-o-W
super. faSn-i-[Á]-uR-o-l
benefaqt. faSn-i-[Á]-uR-on-k[ena]
aseve ibrunvis sxva or da metmarcvlian xmovanfuZian aaaa//çççç da iiii
aso-bgerebze daboloebul saxelTa umetesoba, romelic
istoriulad nivTis klasis kuTvnileba unda yofiliyo.
mx.
sax. nana “deda”
erg. nana-n
naT. nana-[Á]
mic. nana-[x]
abl. nana-x-o
mr.
sax. nana-ux
erg. nana-R-on
naT. nana-R-o[Á]
mic. nana-R-o[x]
abl. nana-R-ox-o
86
komit. nana-x-ol[an]
ades. nana-sta
alat. nana-W
super. nana-l
benefaqt. nane-n-k[ena]
komit. nana-R-ox-ol[an]
ades. nana-R-o-sta
alat. nana-R-o-W
super. nana-R-o-l
benefaqt. nana-R-on-k[ena]
aseve ibrunvis: babababababababa “mama”, xalaxalaxalaxala “deida”, ddddççççddddçççç “mamida”, kadakadakadakada
“ufrosi Zma”, ÁeznaÁeznaÁeznaÁezna “siZe”, ustaustaustausta “ostati”, “xelosani”... sevCesevCesevCesevCe
“mazli”, seÁneseÁneseÁneseÁne “dedamTili”, seÁdeseÁdeseÁdeseÁde “mamamTili”... da sxva or da
metmarcvliani xmovanfuZiani aaaa//çççç da eeee aso-bgerebze daboloebuli
saxelebis umetesoba, romelic istoriulad mamakacisa da qalis (an
adamianis) klasebis kuTvnileba unda yofiliyo.
mx.
sax. vçdç “dro”
erg. vçdç-in-en
naT. vçdç-in
mic. vçdç-in-a[x]
abl. vçdç-in-ax-o
komit. vçdç-in-ax-ol[an]
ades. vçdç-in-a-sta
alat. vçdç-in-a-W
super. vçdç-in-a-l
benefaqt. vçdç-in-en-k[ena]
mr.
sax. vçd-i-ux//vçd-i-m-ux
erg. vçd-i-R-on//vçd-i-m-R-on
naT. vçd-i-R-o[Á]//vçd-i-m-R-o[Á]
mic. vçd-i-R-o[x]//vçd-i-m-R-o[x]
abl. vçd-i-R-ox-o//vçd-i-m-R-ox-o
komit. vçd-i-R-ox-al[an]//vçd-i-m-R-
ox-ol[an]
ades. vçd-i-R-o-sta//vçd-i-m-R-o-sta
alat. vçd-i-R-o-W//vçd-i-m-R-o-W
super. vçd-i-R-o-l//vçd-i-m-R-o-l
benefaqt. vçd-i-R-on-k[ena]//vçd-i-m-
R-on-k[ena]
aseve ibrunvis: kaSakaSakaSakaSa “TiTi”, TTTTççççqqqqçççç “jixvi”...
87
mx.
sax. bele “pirutyvi”, “saqoneli”
erg. bele-n-en
naT. bele-n-un
mic. bele-n-a[x]
abl. bele-n-ax-o
komit. bele-n-ax-ol[an]
ades. bele-n-a-sta
alat. bele-n-a-W
super. bele-n-a-l
benefaqt. bele-n-en-k[ena]
mr.
sax. bele-ux
erg. bele-R-on//ber-r-on
naT. bele-R-o[Á]//ber-R-o[Á]
mic. bele-R-o[x]//ber-R-o[x]
abl. bele-R-ox-o//ber-R-ox-o
komit. bele-R-ox-ol[an]//ber-R-ox-
ol[an]
ades. bele-R-o-sta//ber-R-o-sta
alat. bele-R-o-W//ber-R-o-W
super. bele-R-o-l//ber-R-o-l
benefaqt. bele-R-on-k[ena]//ber-R-
on-k[ena]
mx.
sax. viCi “Zma”
erg. viC-en
naT. viC-e[Á]
mic. viC-e[x]
abl. viC-ex-o
komit. viC-ex-ol[an]
ades. viC-e-sta
alat. viC-e-W
super. viC-e-l
benefaqt. viC-en-k[ena]
mr.
sax. viCi-m-ux
erg. viCi-m-R-on
naT. viCi-m-R-o[Á]
mic. viCi-m-R-o[x]
abl. viCi-m-R-ox-o
komit. viCi-m-R-ox-ol[an]
ades. viCi-m-R-o-sta
alat. viCi-m-R-o-W
super. viCi-m-R-o-l
benefaqt. viCi-m-R-on-k[ena]
aseve ibrunvis: hunCihunCihunCihunCi “da”
88
mx.
sax. haso “Rrubeli”
erg. haso-n-en
naT. haso-n-un
mic. haso-n-a[x]
abl. haso-n-ax-o
komit. haso-n-ax-ol[an]
ades. haso-n-a-sta
alat. haso-n-a-W
super. haso-n-a-l
benefaqt. haso-n-en-k[ena]
mr.
sax. haso-ux
erg. haso-R-on
naT. haso-R-o[Á]
mic. haso-R-o[x]
abl. haso-R-ox-o
komit. haso-R-ox-ol[an]
ades. haso-R-o-sta
alat. haso-R-o-W
super. haso-R-o-l
benefaqt. haso-Ro-en-k[ena]
egreve ibrunvis: boyoboyoboyoboyo “comi”, oyooyooyooyo “Zmari”, kirokirokirokiro “waldi”, nikonikonikoniko
“burTi”, paltopaltopaltopalto “palto”, hinohinohinohino “ina”... borzuborzuborzuborzu “mosavali”, barubarubarubaru
“kedeli”, SeuSeuSeuSeu “daTvi”...
or an metmarcvlian TanxmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian TanxmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian TanxmovanfuZian saxelTa brunebaor an metmarcvlian TanxmovanfuZian saxelTa bruneba
mx.
sax. gurat “perangi”
erg. gurat-en
naT. gurat-un
mic. gurat-a[x]
abl. gurat-ax-o
komit. gurat-ax-ol[an]
ades. gurat-a-sta
alat. gurat-a-W
super. gurat-a-l
benefaqt. gurat-en-k[ena]
mr.
sax. gurat-ux
erg. gurat-R-on
naT. gurat-R-o[Á]
mic. gurat-R-o[x]
abl. gurat-R-ox-o
komit. gurat-R-ox-ol[an]
ades. gurat-R-o-sta
alat. gurat-R-o-W
super. gurat-R-o-l
benefaqt. gurat-R-on-k[ena]
egreve ibrunvis or an metmarcvlian TanxmovanfuZian arsebiT
saxelTa umetesoba.
mx.
sax. adamar “adamiani”
erg. adamar-en
naT. adamar-i
mic. adamar-a[x]
abl. adamar-ax-o
komit. adamar-ax-ol[an]
ades. adamar-a-sta
alat. adamar-a-W
super. adamar-a-l
benefaqt. adamar-en-k[ena]
mr.
sax. adamar-ux
erg. adamar-R-on
naT. adamar-R-o[Á]
mic. adamar-R-o[x]
abl. adamar-R-ox-o
komit. adamar-R-ox-ol[an]
ades. adamar-R-o-sta
alat. adamar-R-o-W
super. adamar-R-o-l
benefaqt. adamar-R-on-k[ena]
egreve ibrunvis: xinçr “gogo”, “qaliSvili” da qarTuli enidan
an qarTulis SuamavlobiT nasesxebi ormarcvliani TanxmovanfuZiani
sakuTari saxelebi _ Tamar, omar, Tamaz, nodar...
mx.
sax. yˤavan “mindori”
erg. yˤavan-en
naT. yˤavan-un
mic. yˤavan-e[x]
abl. yˤavan-ex-o
komit. yˤavan-ex-ol[an]
ades. yˤavan-e-sta
alat. yˤavan-e-W
super. yˤavan-e-l
benefaqt. yˤavan-en-k[ena]
mr.
sax. yˤavan-ux
erg. yˤavan-R-on
naT. yˤavan-R-o[Á]
mic. yˤavan-R-o[x]
abl. yˤavan-R-ox-o
komit. yˤavan-R-ox-ol[an]
ades. yˤavan-R-o-sta
alat. yˤavan-R-o-W
super. yˤavan-R-o-l
benefaqt. yˤavan-R-on-k[ena]
“pluralia tantum” saxelTa brunebasaxelTa brunebasaxelTa brunebasaxelTa bruneba
mx.
sax. ulux “kbili”
erg. ul-R-on
naT. ul-R-o[Á]
mic. ul-R-o[x]
abl. ul-R-ox-o
komit. ul-R-ox-ol[an]
ades. ul-R-o-sta
alat. ul-R-o-W
super. ul-R-o-l
benefaqt. ul-R-on-k[ena]
mr.
sax. ul-xo
erg. ul-x-on//ul-x-oR-on
naT. ul-x-o[Á]
mic. ul-x-o[x]
abl. ul-x-ox-o
komit. ul-x-ox-ol[an]
ades. ul-x-o-sta//ul-x-oR-o-sta
alat. ul-x-o-W
super. ul-x-o-l
benefaqt. ul-x-on-k[ena]//ul-x-oR-
on-k[ena]
SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: sityvebi bixajuRbixajuRbixajuRbixajuR//bixoRbixoRbixoRbixoR “RmerTi” da elmuxelmuxelmuxelmux “suli”
Cveulebriv mravlobiTSi ar ixmareba. Taviseburad ibrunvis sityva
CubuxCubuxCubuxCubux “coli”, romelsac mravlobiTSi daerTvis -yoxyoxyoxyox//-yoR yoR yoR yoR sufiqsi:
Cub-yoxyoxyoxyox “colebi”, Cub-yoR-on (erg.), Cub-yoRyoRyoRyoR-o[Á] (naT.), Cub-yoRyoRyoRyoR-o[x]
(mic.), Cub-yoRyoRyoRyoR-ox-o (abl.) da a.S.
91
msazRvrelmsazRvrelmsazRvrelmsazRvrel----sazRvrulis brunebasazRvrulis brunebasazRvrulis brunebasazRvrulis bruneba
msazRvrel-sazRvrulis brunebisas _ msazRvreli ucvlelia,
xolo sazRvruli ibrunvis Cveulebriv, mag.:
mx.
sax. Sel adamar “kargi adamiani”
erg. Sel adamar-en
naT. Sel adamar-i
mic. Sel adamar-a[x]
abl. Sel adamar-ax-o
komit. Sel adamar-ax-ol[an]
ades. Sel adamar-a-sta
alat. Sel adamar-a-W
super. Sel adamar-a-l
benefaqt. Sel adamar-en-k[ena]
mr.
sax. Sel adamar-ux
erg. Sel adamar-R-on
naT. Sel adamar-R-o[Á]
mic. Sel adamar-R-o[x]
abl. Sel adamar-R-ox-o
komit. Sel adamar-R-ox-ol[an]
ades. Sel adamar-R-o-sta
alat. Sel adamar-R-o-W
super. Sel adamar-R-o-l
benefaqt. Sel adamar-R-on-k[ena]
92
zedsarTavi saxelizedsarTavi saxelizedsarTavi saxelizedsarTavi saxeli
udiur enaSi zedsarTavi saxelis calke metyvelebis nawilad
gamoyofis safuZveli arc gveqneboda, misTvis damaxasiaTebeli rom
ar yofiliyo Taviseburi, arsebiTi saxelisagan gansxvavebuli
brunebis tipi, romelic, meores mxriv, mas nacvalsaxelsa da
ricxviT saxelTan aaxlovebs.
arsebiT da zedsarTav saxelebs Soris zRvaris dadeba
Zneldeba: zedsarTav saxels ar moepoveba raime mawarmoebeli
afiqsi; arsebiTi da zedsarTavi saxelebis sityvawarmoeba msgavsia _
gamoiyeneba erTi da igive sityvawarmoebiTi afiqsebi (-enenenen, -unununun, -lulululu...);
erTi da igive saxeli zogjer gamoiyeneba atributivis da
substantivis mniSvnelobiT, mag., Sdr.: gogin “mwvane” da gogin
“mwvanili”...
zogierTi zedsarTavi saxelisa da zmnisarTis forma
identuria, mag.: Sel Rar “kargi vaJi” _ Sel besane “kargad
akeTebs”...
msazRvrelad gamoyenebuli zedsarTavi saxeli ar ibrunvis,
xolo substantivad gamoyenebuli, rogorx zemoT aRiniSna, misdevs
nacvalsaxelisaTvis da ricxviTi saxelisaTvis damaxasiaTebel
brunebas.
zedsarTavi saxeli erTnairad aris warmodgenili udiuri enis
orive kiloSi. nijur kiloSi zedsarTavi saxelis gauformebel
fuZes zogjer daerTvis -jajajaja elementi, romelic ricxviT saxelebSi
gvxvdeba. amasTan, nijurSi SeiniSneba zogierTi fonetikuri
xasiaTis Tavisebureba.
zedsarTavi saxeli agebulebis mixedviTzedsarTavi saxeli agebulebis mixedviTzedsarTavi saxeli agebulebis mixedviTzedsarTavi saxeli agebulebis mixedviT
agebulebis mixedviT udiurSi martivi, nawarmoebi da
rTulfuZiani zedsarTavi saxelebi gvxvdeba.
93
martivfuZiani zedsarTavi saxeli. erTmarcvliani: Sel
“kargi”; fis “cudi”; biy “muqi”; ÃaÁ “Ria”, “baci”...
erTze met-marcvliani: g”l” “bevri”; qala “didi”; muWˤa
“tkbili”; mawi “TeTri”; WˤoWa “wiTeli”; neSˤum “yviTeli”; gogin
“mwvane”; maˤÁn “Savi”...
nawarmoeb-fuZiani zedsarTavi saxeli. -enenenen mawarmoebliani
(warmoSobiT ergativ-instrumentalisis formanti): tam-en “gemrieli”;
Wem-en “WuWyiani”...
-unununun mawarmoebliani (warmoSobiT genitivis niSani): miÁa-un
“aqauri”; tiÁa-un “iqauri”...
-axaxaxax mawarmoebliani (warmoSobiT micemiTis niSani): apin-ax
“ofliani”, “gaoflianebuli”; WÁn-ax “cximiani”, “cximovani”...
-axoaxoaxoaxo mawarmoebliani (warmoSobiT ablativis formanti): el-axo
“mlaSe”...
-lalalala mawarmoebliani: uk-la “guliani; fof-la “Tmiani”; wi-la
“saxelovani”...
-babababa (//-lalalala) mawarmoebliani: ey-ba (//ey-la) “xorciani”; iy-ba (//iy-
la) “nacriani”...
-lulululu mawarmoebliani: ala-lu “maRali”; oya-lu “dabali”; Áz-
lu “sofleli”; Shr-lu “qalaqeli”...
-miSmiSmiSmiS (varT.)//-ÁinSÁinSÁinSÁinS (nij.) mawarmoebliani: azara-miS
“daavadebuli”; yojal-miS “daberebuli”... gansakuTrebiT
gavrcelebulia nijur kiloSi.
-amaamaamaama//-omaomaomaoma mawarmoebliani: umuR-oma (< *umux-ama) “yurisodena”...
-kenakenakenakena mawarmoebliani: puri-kena “mkvdrisebri”; falaz-kena
“Cvarisebri”...
-ggggrrrr mawarmoebliani: kiwi-gr “cotaodeni”...
-jajajaja mawarmoebliani: yˤiba-ja “mSiSara”, “SiSiani”; baÃi-ja
“Txeli”...
94
-nuTnuTnuTnuT mawarmoebliani: xe-nuT “uwylo”; Sun-nuT “upuro”;
konjux-nuT “upatrono”...
-sussussussus//-suzsuzsuzsuz mawarmoebliani: namus-sus “unamuso”, bul-suz//bul-
sus “uTavo”; qul-sus “uxelo”...
qamqamqamqam-//qqqqmmmm- mawarmoebliani: qm-baxT “ubedo”, “ubeduri”... nijurSi
ufro gavrcelebulia qqqqmmmm- forma.
rTulfuZiani zedsarTavi saxeli. reduplikaciiT
miRebuli: xˤa-xˤa “gatexili”; kow-kow “moxrili”; qal-qala (varT.)//qa-
qala (nij.) “did-didi”, “msxvili”...
arsebiTi da zedsarTavi saxelisagan (msazRvreli sityvisagan)
Semdgari kompozitebi: uk-ÃaÁ “gulRia” (uk “guli” + ÃaÁ “Ria”);
bul-kow “Tavmoxrili” (bul “Tavi” + kow “moxrili”); aÃˤ-mawi
“gulTeTra” (aÃˤ “mkerdi” + mawi “TeTri”)...
ori zedsarTavi saxelisagan (msazRvreli sityvisagan)
Sedgenili kompozitebi: qala-ukla “didgula” (qala “didi” + ukla
“guliani”); ÃaÁ-ukla “gulRia”, “gulgaxsnili” (ÃaÁ “Ria” + ukla
“guliani”); paˤ-Colla “orpira” (paˤ “ori” + Colla “piriani”)...
ori arsebiTi saxelisagan Sedgenili kompozitebi: ful-deSik
“gaumaZRari”, “xarbi” (ful “Tvali” + deSik “naxvreti”)...
zedsarTavi saxeli msazRvreladzedsarTavi saxeli msazRvreladzedsarTavi saxeli msazRvreladzedsarTavi saxeli msazRvrelad
zedsarTavi saxeli msazRvrelis funqciiT, rogorc wesi,
sazRvrulis win daismis, Tumca sazRvrulis Semdegac xvdeba.
brunebisas msazRvreli zedsarTavi ar icvleba arc brunvisa da
arc ricxvis mixedviT:
mx.mx.mx.mx. ricxviricxviricxviricxvi
sax. neSˤum gurat
“yviTeli perangi”
erg. neSˤum gurat-en
mr.mr.mr.mr. ricxviricxviricxviricxvi
sax. neSˤum gurat-ux
erg. neSˤum gurat-R-on
95
naT. neSˤum gurat-un
mic. neSˤum gurat-a[x]
abl. neSˤum gurat-ax-o
komit. neSˤum gurat-ax-ol[an]
ades. neSˤum gurat-a-sta
alat. neSˤum gurat-a-W
super. neSˤum gurat-a-l
benefaqt. neSˤum gurat-en-k[ena]
naT. neSˤum gurat-R-o[Á]
mic. neSˤum gurat-R-o[x]
abl. neSˤum gurat-R-ox-o
komit. neSˤum gurat-R-ox-ol[an]
ades. neSˤum gurat-R-o-sta
alat. neSˤum gurat-R-o-W
super. neSˤum gurat-R-o-l
benefaqt. neSˤum gurat-R-on-k[ena]
zedsarTavi saxeli substantivis funqciiTzedsarTavi saxeli substantivis funqciiTzedsarTavi saxeli substantivis funqciiTzedsarTavi saxeli substantivis funqciiT
substantivis funqciiT gamoyenebuli zedsarTavi saxeli
nacvalsaxelebisa da ricxviTi saxelebis msgavsad ibrunvis.
gasubstantivebul zedsarTav saxels -oooo masubstantivebeli elementi
erTvis bolokidurad, xolo irib brunvaTa formebSi, fuZesa da
brunvis niSans Soris Cndeba determinati -tttt, romelic,
SesaZlebelia, warmoSobiT paleoergativis niSani iyos,1 anda tetetete
CvenebiTi nacvalsaxelisagan momdinareobdes.2 masubstantivebeli -oooo
sufiqsi zedsarTav saxelSi fuZes erwymis da gadayveba mas irib
brunvebSi -tttt elementis win, maT Soris mravlobiT ricxvSic.
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
Sel-o “kargi”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
Sel-o-r
erg. Sel-o-t-in Sel-o-t-R-on
naT. Sel-o-t-a[Á] Sel-o-t-R-o[Á]
mic. Sel-o-t-u[x] Sel-o-t-R-o[x]
abl. Sel-o-t-uxo Sel-o-t-R-oxo
komit. Sel-o-t-uxol[an] Sel-o-t-R-oxol[an]
ades. Sel-o-t-usta Sel-o-t-R-osta
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 89. 2 jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 69-70.
96
alat. Sel-o-t-uW Sel-o-t-R-oW
super. Sel-o-t-ul Sel-o-t-R-ol
ben. Sel-o-t-enk[ena] Sel-o-t-R-onk[ena]
-tttt elementis pozicia varTaSnulSi myaria, xolo nijurSi
arniSnuli elementi zogjer ikargeba.
zedsarTavi saxelis xarisxis warmoebazedsarTavi saxelis xarisxis warmoebazedsarTavi saxelis xarisxis warmoebazedsarTavi saxelis xarisxis warmoeba
zedsarTavi xarisxebis sawarmoeblad udiurSi specialuri
formanti ar dasturdeba. xarisxebis sawarmoeblad gamoyenebuli
ablativis forma: Sesadarebel saxelTagan erTi daismis
saxelobiTSi, meore ablativSi, xolo zedsarTavi ucvlelia, mag.:
me xod te xod-axo qala-ne “es xe im xeze (xisgan) didia”...
aRmatebiTi xarisxis sawarmoeblad gamoyenebulia damxmare
sityva laflaflaflaf “mTlad”, “yveleze”, mag.:
me xod laflaflaflaf alalu xod-de “es xe yvelaze maRali xea”...
SedarebiTi xarisxi zogjer iwarmoeba -gr sufiqsis
meSveobiT, mag.: g”l”-gr “mobevro”; WˤoWa-gr “mowiTalo”...
97
nacvalsaxelinacvalsaxelinacvalsaxelinacvalsaxeli
piris nacvalsaxelpiris nacvalsaxelpiris nacvalsaxelpiris nacvalsaxeliiii
udiurSi dasturdeba I da II piris nacvalsaxelebi: zu “me”; un
(varT.)//hun (nij.) “Sen”; Áan “Cven”; vaˤn “Tqven”.
I piris II piris
mxoloobiTi mravlobiTi mxoloobiTi mravlobiTi
saxelobiTi
ergativi
zu
_
Áan
_
un*//hun** (n.)
_
vaˤn//eˤ†an
vaˤn
naTesaobiTi bezi beSi vi eˤ†i*//e†i**
micemiTi za//zax* Áa//Áax va//vax* vaˤ//vaxˤ
ablativi zaxo*//
zaxun**
Áaxo*//
Áaxun**
vaxo*//
vaxun**
vaxˤo*//
vaxˤun**
komitativi zaxol[an]*//
zaxun**
Áaxol[an]*//
Áaxun**
vaxol[an]*//
vaxun**
vaxˤol[an]*//
vaxˤun**
adesivi zasta*//
zasTa**
Áasta*//
ÁasTa**
vasta*//
vasTa**
vaˤsta*//
vaˤsTa**
alativi zaW*//zaC** ÁaW*//ÁaC** vaW*//vaC** vaWˤ* //vaCˤ**
superasivi zal Áal val vaˤl
benefaqtivi zenk[ena]*//
zaÁnaq**
Áenk[ena]*//
ÁaÁnaq**
venk[ena]*//
vaÁnaq**
veˤnk[ena]*//
vaˤÁnaq**//
eˤ†aÁnaq**
SeniSvna:
* warmodgenili formebi mxolod varTaSnul kiloSi gvxvdeba;
** aRniSnuli formebi mxolod nijur kiloSi gvxvdeba.
98
udiur enas ar moepoveba III piris nacvalsaxelebi: am funqciiT
udiurSi CvenebiTi nacvalsaxelebi gamoiyeneba.
piris nacvalsaxelTa saxelobiTi da ergatiuli brunva ar
aris diferencirebuli, mag.:
zuzuzuzu isa laÁzuRo “me (NOM) axla aval”;
zuzuzuzu besazu aS “me (ERG) vakeTeb saqmes”...
aRsaniSnavia, rom mravlobiTi ricxvis I piris nacvalsaxeli
ar ganirCeva inkkluziurobisa da eqskluziurobis TvalsazrisiT.
CvenebiTi nacvalsaxeliCvenebiTi nacvalsaxeliCvenebiTi nacvalsaxeliCvenebiTi nacvalsaxeli
udiur enaSi mogvepoveba CvenebiT nacvalsaxelTa sami saxeoba,
romelic imis mixedviT gansxvavdeba, Tu romel pirze migviTiTebs:
pirvel pirTan gvaqvs me; meore pirTan qa; mesame pirTan te. es
CvenebiTi nacvalsaxelebi ibrunvis sxva atributiul sityvaTa
msgavsad, anu dasaxelebuli nacvalsaxelebi yovelTvis sazRvrulis
win dgas da ar icvleba brunvisa da ricxvis mixedviT, mag.:
saxelobiTi me adamar me adamar me adamar me adamar
“es adamiani”
qa adamarqa adamarqa adamarqa adamar
“eg adamiani”
te adamarte adamarte adamarte adamar
“es adamiani”
ergativi me adamar-en qa adamar-en te adamar-en
naTesaobiTi me adamar-i qa adamar-i te adamar-i
micemiTi me adamar-a[x] qa adamar-a[x] te adamar-a[x]
ablativi me adamar-ax-o qa adamar-ax-o te adamar-ax-o
mr. ricxvi me adamar-ux qa adamar-ux te adamar-ux
rodesac CvenebiTi nacvalsaxeli gamoyenebulia substantivis
funqciiT, maSin saxelobiT brunvaSi mis formas daerTvis ori
elementi: nnnn- determinati1 da -oooo masubstantivebeli sufiqsi. aseT
1 es determinati, safiqrebelia, rom piris nacvalsaxelTa formaSic gvxvdeba:
u-n (< *vu-n) “Sen”, Áa-n “Cven”, vaˤ-n, eˤ†a-n “Tqven”; Sdr.: va[x] “Sens”, vi “Senis”; Áa[x]
“Cvens”; vaˤ[x] “Tqvens”, eˤ†i “Tqvenis”.
99
SemTxvevaSi, CvenebiTi nacvalsaxeli arsebiTi saxelis msgavsad
ibrunvis im gansxvavebiT, rom fuZesa da brunvis niSans Soris,
yvela irib brunvasTan Tavs iCens tttt- elementi (ix. zedsarTavi
saxeli).
mxol. ricxvi mravl. ricxvi
sax. monomonomonomono “es” qanoqanoqanoqano “eg” SonoSonoSonoSono “is” monormonormonormonor qanorqanorqanorqanor SonorSonorSonorSonor
erg. me-t-in qa-t-in Se-t-in me-t-R-on qa-t-R-on Se-t-R-on
naT. me-t-aÁ qa-t-aÁ Se-t-aÁ me-t-R-oÁ qa-t-R-oÁ Se-t-R-oÁ
mic. me-t-u[x] qa-t-u[x] Se-t-u[x] me-t-R-o[x] qa-t-R-o[x] Se-t-R-o[x]
abl. me-t-ux-o qa-t-ux-o Se-t-ux-o me-t-R-ox-o qa-t-R-ox-o Se-t-R-ox-o
kom. me-t-ux-ol qa-t-ux-ol Se-t-ux-ol me-t-R-ox-ol qa-t-R-ox-ol Se-t-R-ox-ol
ades. me-t-u-sta qa-t-u-sta Se-t-u-sta me-t-R-o-sta qa-t-R-o-sta Se-t-R-o-sta
alat. me-t-u-W qa-t-u-W Se-t-u-W me-t-R-o-W qa-t-R-o-W Se-t-R-o-W
sup. me-t-u-l qa-t-u-l Se-t-u-l me-t-R-o-l qa-t-R-o-l Se-t-R-o-l
ben. me-t-enk qa-t-enk Se-t-enk me-t-R-onk qa-t-R-onk Se-t-R-onk
nijur kiloSi zogierTi movlena Taviseburadaa
warmodgenili: nijurSi, varTaSnulisagan gansxvavebiT, dasturdeba
orgvari CvenebiTi nacvalsaxelebi _ me//mo “es”; qe//qo “eg”; te//So
“is”. aRsaniSnavia, rom nijurs moepoveba formebi qono da qeno,
romelic ar dasturdeba varTaSnulSi.
gansxvavebuli viTareba mJRavndeba CvenebiTi nacvalsaxelebis
mravlobiTi ricxvis warmoebisas: nij. mo-r-ox < mo-r-ux “eseni”; qo-
r-ox < qo-r-ux “egeni”; So-r-ox < So-r-ux “isini”, Sdr. varT. mo-n-or
< me-n-or “eseni”; qa-n-or “egeni”; So-n-or < Se-n-or “isini”.
aRsaniSnavia, rom varTaSnulSi masubstantivebeli -o o o o sufiqsi
yovelTvis daerTvis -nnnn elementiT gartulebul fuZes, xolo
nijurSi, mravlobiTi ricxvis warmoebisas, es -nnnn elementi ikargeba.
100
kuTvnilebiTi nacvalsaxelikuTvnilebiTi nacvalsaxelikuTvnilebiTi nacvalsaxelikuTvnilebiTi nacvalsaxeli
udiur enaSi mogvepoveba samive piris kuTvnilebiTi
nacvalsaxelebi: bezi “Cemi”; vi “Seni”; Seta < SetaÁ “misi”, “imisi”;
beSi “Cveni”; eˤ†i “Tqveni”; SetRo < SetRoÁ “maTi”, “imaTi”. sxva
nacvalsaxelebisagan gansxvavebiT, kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi,
rodesac gamoyenebulia msazRvrel sityvaT, rogorc wesi, ekvecebaT
bolokiduri -iiii an -ÁÁÁÁ (vivivivi nacvalsaxelis gamoklebiT), mag.:
bez (< bezi) koj “Cemi saxli”;
Seta (< SetaÁ) iSu “misi qmari”;
beS (< beSi) muz “Cveni ena”;
eˤ† (< eˤ†i) Áel “Tqveni bavSvi”;
SotRo (< SotRoÁ) faq “maTi baRi”...
msazRvrelad gamoyenebuli kuTvnilebiTi nacvalsaxeli,
saerTo wesisamebr _ ucvlelia, xolo substantivad gamoyenebuli _
sxva atributiul saxelTa msgavsad ibrunvis:
sax. bezibezibezibezi----oooo “Cemi” beSibeSibeSibeSi----oooo “Cveni” vivivivi----oooo “Seni” eeeeˤ††††iiii----oooo “Tqveni”
erg. bezi-o-t-in beSi-o-t-in vi-o-t-in eˤ†i-o-t-in
naT. bezi-o-t-a[Á] beSi-o-t-a[Á] vi-o-t-a[Á] eˤ†i-o-t-a[Á]
mic. bezi-o-t-u[x] beSi-o-t-u[x] vi-o-t-u[x] eˤ†i-o-t-u[x]
abl. bezi-o-t-ux-o beSi-o-t-ux-o vi-o-t-ux-o eˤ†i-o-t-ux-o
kom. bezi-o-t-ux-ol beSi-o-t-ux-ol vi-o-t-ux-ol eˤ†i-o-t-ux-ol1
ades. bezi-o-t-u-sta beSi-o-t-u-sta vi-o-t-u-sta eˤ†i-o-t-u-sta
alat. bezi-o-t-u-W beSi-o-t-u-W vi-o-t-u-W eˤ†i-o-t-u-W
sup. bezi-o-t-u-l beSi-o-t-u-l vi-o-t-u-l eˤ†i-o-t-u-l
1 bezi-o-t-ux-olanananan, beSi-o-t-ux-olanananan, vi-o-t-ux-olanananan, eˤ†i-o-t-ux-olanananan
formebic gvxgvdeba.
101
ben. bezi-o-t-enk beSi-o-t-enk vi-o-t-enk eˤ†i-o-t-enk1
ix. agreTve sxva kuTvnilebiT nacvalsaxelTa bruneba:
sax. iCi iCi iCi iCi
“misi”, “Tavisi”
iCior iCior iCior iCior
“misni”
iCuRoÁiCuRoÁiCuRoÁiCuRoÁ
“TavianTi”
erg. iCi-t-in//
iCi-o-t-in
iCior-t-R-on iCuRoÁ-t-in//
iCuRoÁ-o-t-in
naT. iCi-t-a[Á]//
iCi-o-t-a[Á]
iCior-t-R-o[Á] iCuRoÁ-t-a[Á]//
iCuRoÁ-o-t-a[Á]
mic. iCi-t-u[x]//
iCi-o-t-u[x]
iCior-t-R-o[x] iCuRoÁ-t-u[x]//
iCuRoÁ-o-t-u[x]
sax. SetaÁSetaÁSetaÁSetaÁ----oooo “misi” SotoRoÁSotoRoÁSotoRoÁSotoRoÁ----oooo “maTi”
erg. SetaÁ-t-in//SetaÁ-o-t-in SetoRoÁ-t-in//SetoRoÁ-o-t-in
naT. SetaÁ-t-o[Á]//SetaÁ-o-t-o[Á] SetoRoÁ-t-o[Á]//SetoRoÁ-o-t-o[Á]
mic. SetaÁ-t-u[x]//SetaÁ-o-t-u[x] SetoRoÁ-t-u[x]//SetoRoÁ-o-t-u[x]
nijur kiloSi dasturdeba igive kuTvnilebiTi
nacvalsaxelebi, rac varTaSnulSi, Tu SoTaÁ (“misi”) formas ar
miviRebT mxedvelobaSi, Sdr. varT. SetaÁ. aRsaniSnavia, rom Tu
varTaSnulSi msazRvrelad gamoyenebis dros SetaÁ “misi” da
SetRoÁ//SotRoÁ “maTi” nacvalsaxelebs bolokiduri ÁÁÁÁ Tanxmovani
xSirad ekveceba, nijurSi ki, rogorc wesi, ucvlelad rCeba, mag.:
Seta (< SetaÁ) Cubux (varT.) _ SoTaÁ Cuux (nij.) “misi coli”;
SotRo (< SotRoÁ) koj (varT.) _ SoToRoÁ qoJ (nij.) “maTi
saxli”...
1 bezi-o-t-enkenaenaenaena, beSi-o-t-enkenaenaenaena, vi-o-t-enkenaenaenaena, eˤ†i-o-t-enkenaenaenaena formebic
gvxgvdeba.
102
kiTxviTi nacvalsaxelikiTxviTi nacvalsaxelikiTxviTi nacvalsaxelikiTxviTi nacvalsaxeli
udiurSi dasturdeba Semdegi kiTxviTi nacvalsaxelebi da am
funqciiTYgamoyenebuli sityvebi: Su? “vin?”; eka? (varT.)//hiq? “ra?”;
mano? (varT.)//manu? (nij.) “romeli?”; ema?//emo? (varT.), hema?//hemo?
(nij.) “ramdeni?”; eyara?//eyaro? (varT.), heÃara? (nij.) “ramdeni?”;
ejšr?//ejšro?//ejšro? (varT.), hejšr? (nij.) “rogori?”;
evaxtun?//evaxtuno? (varT.), hevaxTuno? (nij.) “rodindeli?”,
SiÁ?//SiÁo? “visi?”, etaÁ?//etaÁo? “risi?”, mataÁ?//mataÁo? “romlis?”...
kiTxviT nacvalsaxelTa bruneba ar gansxvavdeba sxva
nacvalsaxelTa brunebisagan. Taviseburi bruneba axasiaTebs Su?
“vin?” nacvalsaxels, romelic -oooo masubstantivebel sufiqss ar
irTavs:
sax. Su “vin?”
erg. Sin
naT. Si
mic. Su[x]
abl. Suxo
komit. Suxol[an]
ades. Susta
alat. SuW
super. Sul
benefaqt. Sink[ena]
samecniero literaturaSi aRniSnulia,1 rom Ziriseul
elementad Su? formaSi unda gamoiyos SSSS- Tanxmovani, Sdr.: S-in
(ERG); S-i (GEN) da S-ink[ena] (BEN).
1 evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 43; fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 90.
103
Su? nacvalsaxeli mravlobiTSi TiTqmis ar ixmareba da
xSirad -aaaa kiTxviT nawilaks irTavs, mag.: me adamar Su-a? “es
adamiani vin aris?”...
eka? (varT.)//hiq? “ra?” nacvalsaxelis fuZe unda daiSalos
Semdegnairad: e? (varT.)//hi < he (nij.) “ra?” + ka (varT.)//q (nij.)
“erTi”. irib brunvaTa formebSi vlindeba tttt-//TTTT- determinativi.
saxelobiTSi mosalodneli iyo -oooo masubstantivebeli elementi,
magram is ar dasturdeba:
sax.
varTaSnulivarTaSnulivarTaSnulivarTaSnuli
e-ka “ra?”
nijurinijurinijurinijuri
hi-q “id”
erg. e-t-in he-T-in
naT. e-t-a[Á] he-T-a[Á]
mic. e-t-u[x] he-T-u[x]
abl. e-t-uxo he-T-uxun
komit. e-t-uxol[an] he-T-uxun
ades. e-t-usta he-T-usTa
alat. e-t-uW he-T-uC
super. e-t-ul he-T-ul
ben. e-t-enk[ena] he-T-aÁnaq
mravlobiTi ricxvi eka?//hiq? nacvalsaxelisaTvis ar
dasturdeba. nijurSi mowmdeba hiq? nacvalsaxelis gamartivebuli
q forma, mag.: q-n-haÃsa? “ras yidulob?”; q-n-Curesa? “ra gsurs?”...
nacvalsaxeli mano? “romeli” (nij. manu) unda daiSalos
Semdegnairad _ ma-n-o, ris Sesaxebac irib brunvaTa formebi
metyvelebs: ma-t-in (ERG); ma-t-a[Á] (GEN) da a.S. mano? forma ibrunvis
sxva nacvalsaxelTa msgavsad:
104
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
ma-n-o “romeli?”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
ma-n-o-r
erg. ma-t-in ma-t-R-on
naT. ma-t-a[Á] ma-t-R-o[Á]
mic. ma-t-u[x] ma-t-R-o[x]
abl. ma-t-uxo ma-t-R-oxo
komit. ma-t-uxol[an] ma-t-R-oxol[an]
ades. ma-t-usta ma-t-R-osta
alat. ma-t-uW ma-t-R-oW
super. ma-t-ul ma-t-R-ol
ben. ma-t-enk[ena] ma-t-R-onk[ena]
mano? nacvalsaxeli damoukideblad iSviaTad gvxvdeba.
Cveulebriv mas daerTvis Te “rom” maqvemdebarebeli kavSiri, xolo
forma mano-Te gamoiyeneba rogorc mimarTebiTi nacvalsaxelis, ise
maqvemdebarebeli kavSiris funqciiTac. arsaniSnavia, rom zogjer
forma mano mimarTebiTi nacvalsaxelad gvxvdeba.
mano?//manu? da eka?//hiq? nacvalsaxelTa msgavsad sxva
kiTxviTi nacvalsaxelebic ibrunvis: yvela maTgani (ema?//emo? (varT.),
hema?//hemo? (nij.) “ramdeni?”; eyara?//eyaro? (varT.), heÃara? (nij.)
“ramdeni?”; ejšr?//ejšro?//ejšro? (varT.), hejšr? (nij.) “rogori?”;
evaxtun?//evaxtuno? (varT.), hevaxTuno? (nij.) “rodindeli?”,
SiÁ?//SiÁo? “visi?”, etaÁ?//etaÁo? “risi?”, mataÁ?//mataÁo? “romlis?”)
mravlobiTi ricxvis formebs awarmoebs. ejšr?//ejšro?//ejšro?
“rogori?”, SiÁ?//SiÁo? “visi?”, etaÁ?//etaÁo “risi?”, mataÁ//mataÁo
“romlis” nacvalsaxelebi irib brunvebSi or-ori variantiTaa
warmodgenili, mag.:
sax. ejšr?//ejšro?//ejšro? SiÁ?//SiÁo? etaÁ?//etaÁo mataÁ//mataÁo
105
erg. ejšr-t-in,
ejšro-t-in
SiÁ-t-in,
SiÁ-o-t-in
etaÁ-t-in,
etaÁ-o-t-in
mataÁ-t-in,
mataÁ-o-t-in
naT. ejšr-t-a[Á],
ejšro-t-a[Á]
SiÁ-t-a[Á],
SiÁ-o-t-a[Á]
etaÁ-t-a[Á],
etaÁ-o-t-a[Á]
mataÁ-t-a[Á],
mataÁ-o-t-a[Á]
mic. ejšr-t-u[x],
ejšro-t-u[x]
SiÁ-t-u[x],
SiÁ-o-t-u[x]
etaÁ-t-u[x],
etaÁ-o-t-u[x]
mataÁ-t-u[x],
mataÁ-o-t-u[x]
ema?//emo? (“ramdeni?”) nacvalsaxeli brunebisas mxoloobiTSi
or fuZes eyrdnoba, xolo mravlobiTSi _ erTs:
sax. ema?//emo? emo-r
erg. ema-t-in, emo-t-in emo-t-R-on
naT. ema-t-a[Á], emo-t-a[Á] emo-t-R-o[Á]
mic. ema-t-u[x], emo-t-u[x] emo-t-R-o[x]
eyara?//eyaro? da evaxtun?//evaxtuno? nacvalsaxelTa irib
brunvaTa forma unificirebulia:
sax. eyara?//eyaro? evaxtun?//evaxtuno?
erg. eyaro-t-in evaxtun-t-in
naT. eyaro-t-a[Á] evaxtun-t-a[Á]
mic. eyaro-t-u[x] evaxtun-t-u[x]
mimarTebiTi nacvalsaxelimimarTebiTi nacvalsaxelimimarTebiTi nacvalsaxelimimarTebiTi nacvalsaxeli
mimarTebiTi nacvalsaxeli, rogorc wesi, iwarmoeba kiTxviTi
nacvalsaxelisagan TeTeTeTe (“rom”) kavSirisa anda -alalalal klitikis
(qarTulSi -cccc nawilaks udris) meSveobiT: Su-Te, Su-al “vinc”; eka-
Te, ekal (< eka-al) “rac”; mano-Te, mano-al “romelic”, mag.:
106
matinmatinmatinmatin-TeTeTeTe nÁnqulayo bšTšntxo, ekaekaekaeka-TeTeTeTe butaÁ, Tetubaqo baqes
bez Sgird “romelmacromelmacromelmacromelmac xeli ar aiRos yvelaferze, racracracrac aqvs, ver
SesZlebs Cems mowafeobas” (lk. 14, 33)...
forma mano (nij. manu), kiTxviTi nacvalsaxelis garda,
zogjer mimarTebiTi nacvalsaxelis funqciiTac gvxvdeba.
mimarTebiTi nacvalsaxelebis brunebisas mTlianad
gameorebulia kiTxviT nacvalsaxelTa formebi:
sax. Su-Te “vinc” eka-Te “rac” mano-al “romelic”
erg. Sin-Te etin-Te matin-al
naT. Si-Te etaÁ-Te mataÁ-al
mic. Su[x]-Te etu[x]-Te matu[x]-al
uaryofiTi nacvalsaxeliuaryofiTi nacvalsaxeliuaryofiTi nacvalsaxeliuaryofiTi nacvalsaxeli
uaryofiTi nacvalsaxelebi iwarmoeba kiTxviTi
nacvalsaxelebisagan kalkalkalkal elementis meSveobiT: Su-kal “aravin”;
ekal//ekkal (< *eka-kal) “araferi”; mano-kal “arc romeli”; ema-kal
“arc ramdeni”... samecniero literaturaSi gamoTqmulia mosazreba,
rom kalkalkalkal elementi zmna fesfesfesfes “Tqma”, “laparaki” awmyo-myofadis
(usruli saxis) mimReobas unda warmosdgendes (“saTqmeli”).1
uaryofiTi nacvalsaxelis gamoyenebisas, winadadebaSi
aucilebelia uaryofis klitika (TeTeTeTe-, nuTnuTnuTnuT- “ara”), mag.:
SuSuSuSu-kalkalkalkal irhlu TeTeTeTe-ne, Tqs sa bixajuR “aravinaravinaravinaravin saxieri (zedmiw.
ucodveli) arararar aris, garda erTi RmerTisa (mxolod erTi RmerTi)”
(lk. 18, 19)...
masubstantivebeli sufiqsi -oooo am nacvalsaxelebs zogjer
daerTvis, zogjer ki _ ara. amis mixedviT, uaryofiT
nacvalsaxelebs axasiaTebs brunebis orgvari tipi: saxeluri da
nacvalsaxeluri, Sdr.:
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 101.
107
sax. Sukal
“aravin”
Sukal-o
“id”
ekal
“araferi”
ekal-o
“id”
erg. Sukal-en Sukal-t-in ekal-en ekal-t-in
naT. Sukal-i Sukal-t-a[Á] ekal-un ekal-t-a[Á]
mic. Sukal-a[x] Sukal-t-u[x] ekal-a[x] ekal-t-u[x]
gansazRvrebiTi nacvalsaxeligansazRvrebiTi nacvalsaxeligansazRvrebiTi nacvalsaxeligansazRvrebiTi nacvalsaxeli
gansazRvrebiTi nacvalsaxelebis funqciiT udiurSi
mogvepoveba: har-o “yoveli”; harsa//harso “yoveli” (nij. hrs);
bšTšn//bšTšn-o “yvela”. harsa//harso forma Sedgenilia: har “yoveli”
+ sa “erTi”//sa-o > so.
gansazRvrebiTi nacvalsaxelebi sxva nacvalsaxelTa msgavsad
ibrunvis:
sax. har-o
“yoveli”
harsa//harso
“id”
bšTšn//bšTšno
“yvela”
erg. har-o-t-in
har-t-in
harsa-t-in
harso-t-in
bšTšn-t-in
naT. har-o-t-a[Á]
har-t-a[Á]
harsa-t-a[Á]
harso-t-a[Á]
bšTšn-t-a[Á]
mic. har-o-t-u[x]
har-t-u[x]
harsa-t-u[x]
harso-t-u[x]
bšTšn-t-u[x]
ganusazganusazganusazganusazRvrelobiTi nacvalsaxeliRvrelobiTi nacvalsaxeliRvrelobiTi nacvalsaxeliRvrelobiTi nacvalsaxeli
ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelis funqciiT ZiriTadad
gamoyenebulia ricxviTi saxeli sa “erTi” da misgan nawarmoebi
formebi. udiurSi mogvepoveba Semdegi ganusazRvrelobiTi
nacvalsaxelebi: sa//so < sa-o “vinme”, “viRac”, “rame”, “raRac”; sun <
108
*sa-un//suno “vinme”, “viRac”; sa-emo “romelime”, “romeliRac”, “zogi”;
tesun < *te-sa-un “sxva [vinme, viRac]”.
ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelebi sxva nacvalsaxelTa
msgavsad ibrunvis:
sax. so < sa-o sun//suno saemo
erg. so-t-in sun-t-in saemo-t-in
naT. so-t-a[Á] sun-t-a[Á] saemo-t-a[Á]
mic. so-t-u[x] sun-t-u[x] saemo-t-u[x]
ukukceviTi nacvalsaxeliukukceviTi nacvalsaxeliukukceviTi nacvalsaxeliukukceviTi nacvalsaxeli
udiurSi amgvari funqciiT dasturdeba nacvalsaxeli iCiCiCiC
“TviT”, “TviTon”. iCiCiCiC nacvalsaxeli substantivis mniSvnelobiT
gamoiyeneba da arsebiTi saxelebis msgavsad ibrunvis. sayuradReboa,
rom qarTulisagan gansxvavebiT, am nacvalsaxels aqvs mravlobiTi
ricxvis forma. aRsaniSnavia, rom mravlobiTSi ar aris garCeuli
saxelobiTisa da ergativis formebi:
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
iC “TviTon”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
iC-R-on
erg. iC-en//iC-in iC-R-on
naT. iC-i iC-R-o[Á]
mic. iC-u[x] iC-R-o[x]
abl. iC-uxo iC-R-oxo
komit. iC-uxol[an] iC-R-oxol[an]
ades. iC-usta iC-R-osta
alat. iC-uW iC-R-oW
super. iC-ul iC-R-ol
ben. iC-enk[ena] iC-R-onk[ena]
109
iCiCiCiC nacvalsaxeli mxolod III piris aRmniSvnelia, xolo I da II
pirs ver iguebs. udiurSi ar gvxvdeba “me TviTon”, “TviT me”, “Sen
TviTon”, “TviT Sen” sintagmebi.
msazRvrel sityvad gamoyenebuli iCiCiCiC (< iCiiCiiCiiCi) nacvalsaxeli
gvevlineba kuTvnilebiT nacvalsaxelad, Sdr.: iC bu-ne “TviTon
aris” da iC nana “Tavisi [misi] deda”... iCiiCiiCiiCi kuTvnilebiTi
nacvalsaxeli substantivis mniSvnelobiTac gvxvdeba (ix.
kuTvnilebiTi nacvalsaxeli).
vl. fanCviZes iCiCiCiC nacvalsaxeli gansazRvrebiT
nacvalsaxelebSi Sehyavs, Tumca aRniSnavs, rom “zog SemTxvevaSi mas
SeiZleba hqondes ukuqceviTi nacvalsaxelis mniSvnelobac”.1
saurTierTo nacvalsaxelisaurTierTo nacvalsaxelisaurTierTo nacvalsaxelisaurTierTo nacvalsaxeli
am funqciiT udiurSi gvevlineba sun-sun//sun-sun-o
“erTmaneTi”. es rTuli Sedgenilobis fuZea, romelic
reduplikaciis Sedegad miRebul -unununun sufiqsiT garTulebul sasasasa
“erTi” ricxviT saxels warmoadgens (sun-sun < *sa-un-sa-un).
brunebisas, es nacvalsaxeli mxolod micemiTis, ablativis,
komitativis, alativis, superasivisa da benefaqtivis formebs
awarmoebs. am nacvalsaxelis mravlobiTi ricxvis forma ar
dasturdeba:
sax.
varT.varT.varT.varT.
sun-sun//sun-sun-o
“TviTon”
nij.nij.nij.nij.
sun-sun//sun-sun-o
“id”
mic. sunsun-a[x] sunsun-a
abl. sunsun-axo sunsun-axun
komit. sunsun-axol[an] sunsun-axun
alat. sunsun-aW sunsun-aC
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 99.
110
super. sunsun-al sunsun-al
ben. sunsun-enk[ena] sunsun-aÁnaq
vl. fanCviZesTan aRniSnulia ergativisa da naTesaobiTis
formebi sunsun-en “erTmaneTma” da sunsun-aÁ “erTmaneTisa”,1 Tumca
Cven es formebi udiurSi ver davimowmeT.
1 fanCviZe vl., uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 102.
111
ricxviTi saxeliricxviTi saxeliricxviTi saxeliricxviTi saxeli
varTaSnul kiloSi, sxva iberiul-kavkasiur enaTa msgavsad,
Tvlis sistema ocobiTia. nijurSi ki, romelmac aTeulebis
aRmniSvneli ricxviTi saxelebi (30-dan 90-is CaTvliT)
azerbaijanilidan isesxa, aTobiTi Tvlis sistema daimkvidra.
aRsaniSnavia, rom aTeulebis aRsaniSnavad nijurSi sakuTari
leqsikuri erTeulebic gamoiyeneba.
rodesac ricxviTi saxeli msazRvrel sityvadaa gamoyenebuli,
igi, wesisamebr, ar icvleba, xolo substantivs gatolebuli
ricxviTi saxeli zedsarTavi saxelisa da nacvalsaxelis msgavsad
ibrunvis.
raodenobiTi ricxviTi saxeliraodenobiTi ricxviTi saxeliraodenobiTi ricxviTi saxeliraodenobiTi ricxviTi saxeli
udiurSi dasturdeba rogorc martivi, ise rTuli (Txzuli)
raodenobiTi ricxviTi saxeli. martiv ricxviT saxelebs
miekuTvneba: sa “erTi”; paˤ ‘ori”; xib “sami”; bip “oTxi”; Ão “xuTi”;
uÃˤ “eqvsi”; vuRˤ “Svidi”; muRˤ “rva”; vuÁ “cxra”; viw “aTi”; baCˤ “asi”;
hazar “aTasi”; milÁon “milioni”; milÁiard “miliardi”. danarCeni
raodenobiTi ricxviTi saxelebi ori, sami an oTxi martivi
fuZisagan Semdgar sityvebs warmoadgenen:
varTaSnuli nijuri
1
2
3
4
5
6
7
sa
paˤ
xib
bip
Ão
uÃˤ
vuRˤ
sa
faˤ
xib
bif
Ão
uÃ//uÃˤ
vuRˤ
112
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
30
40
50
60
70
80
90
100
101
110
111
200
300
1000
1001
10 000
100 000
muRˤ
vuÁ
viw
sawwe
paˤwwe
xibewwe
bipewwe
Ãowwe
uÃˤewwe
vuRˤewwe
muRˤewwe
vuÁewwe
ya
sayoviw
paˤyo
paˤyoviw
xibyo
xibyoviw
bipyo
bipyoviw
sabaCˤ//baCˤ
sabaCˤsa
sabaCˤviw
sabaCˤsawwe
paˤbaCˤ
xibbaCˤ
sa hazar//hazar
sahazarsa
viw hazar
baCˤ hazar
muRˤ
vuÁ
vic
sacce
faˤcce
xibecce
bifecce
Ãocce
uÃˤecce
vuRˤecce
muRˤecce
vuÁecce ya//iÁirmi
oTuz//xibvic
yÊrx//bifvic//faÃa
lli//Ãovic
alTmiS//uÃˤvic
eÁTmiS//vuRˤvic
sqsn//muRˤvic
doxsan//vuÁvic
sabaCˤ//baCˤ//vicaovic sabaCˤsa
sabaCˤvic
sabaCˤsacce
faˤbaCˤ xibbaCˤ
sa hazar//hazar
sahazarsa
vic hazar
baCˤ hazar
113
TerTmetidan cxrametis CaTvliT ricxviTi saxelebi
miRebulia fonetikuri cvlilebebis Sedegad. es saxelebi
Sedgenilia amdagvarad: win erTvis erTeulebis aRmniSvneli
saxelebi, Semdeg viwviwviwviw “aTi” da *sasasasa > sesesese “erTi”:
*sa-viw-sa > *sa-viw-se > sa-w-se > sa-w-we “TerTmeti”;
*paˤ-viw-sa > *paˤ-viw-se > paˤ-w-se > paˤ-w-we “Tormeti”;
*xib-viw-sa > *xib-viw-se > xib-ew-se > xib-ew-we “cameti”...
aRsaniSnavia, rom a. dirs udiurSi dadasturebuli aqvs
Semdegi formebi: sawse “TerTmeti”; paˤwse “Tormeti”; xibewse
“cameti”; bipewse “ToTxmeti” da a.S.1
oceulebisa da aTeulebis warmoebis TvalsazrisiT kiloebis
mixedviT dasturdeba sxvadasxvagvari viTareba: varTaSnulSi, sxva
iberiul-kavkasiur enaTa msgavsad, oceulebis aRsaniSnavad
gamoyenebulia saTanado ricxviTi saxeli da sityva yayayaya//yoyoyoyo “oci” _
paˤ-yo “ormoci” (“ori” + “oci”); xib-yo “samoci” (“sami” + “oci”); bip-
yo “oTxmoci” (“oTxi” + “oci”); 30, 50, 70 da 90 leqsemebis
aRsaniSnavad gamoyenebulia saTanado oceulebi da sityva viwviwviwviw “aTi”:
sa-yo-viw “ocdaaTi” (“erTi oci” + “aTi”); paˤ-yo-viw “ormocdaaTi”
(“ori oci” + “aTi”); xib-yo-viw “samocdaaTi” (“sami oci” + “aTi”);
bip-yo-viw “oTxmocdaaTi” (“oTxi oci” + “aTi”).
nijur kiloSi, rogorc zemoT aRiniSna, Tvlis ocobiTi
sistema moSlilia. aTeulebis aRsaniSnavad gamoyenebulia
azerbaijanulidan nasesxebi ricxviTi saxelebi: iÁirmi “oci”; oTuz
“ocdaaTi”; yÊrx “ormoci”; lli “ormocdaaTi”; alTmiS “samoci”;
eÁTmiS “samocdaaTi”; sqsn “oTxmoci”; doxsan “oTxmocdaaTi”. garda
amisa, nijurSi dasturdeba sakuTari warmoebis aTeulebis
aRsaniSnavi saxelebi: xib-vic “ocdaaTi” (“sami” + “aTi”); bif-vic
“ormoci” (“oTxi” + “aTi”); Ão-vic “ormocdaaTi” (“xuTi” + “aTi”);
1 Дирр А. М., Грамматика удинского языка, Тифлис, 1903, gv. 29.
114
uÃˤ-vic “samoci” (“eqvsi” + “aTi”); vuRˤ-vic “samocdaaTi” (“Svidi” +
“aTi”); muRˤ-vic “oTxmoci” (“rva” + “aTi”); vuÁ-vic “oTxmocdaaTi”
(“cxra” + “aTi”). erTaderTi ricxviTi saxeli, romelic Tvlis
ocobiTi sistemis uqonlobis pirobebSi nijurs naStad SemorCa _
aris paˤ-ya “ormoci” (“ori” + “oci”).
aseulebisa da Semdgomi raodenobiTi ricxviTi saxelebis
warmoeba erTgvaradaa warmodgenili udiuri enis orive kiloSi.
msazRvrelad gamoyenebuli ricxviTi saxeli ar icvlis
brunvisa da ricxvis mixedviT. aRsaniSnavia, rom rogorc wesi,
sazRvruli ar eTanxmeba ricxviT saxels ricxvSi:
saxelobiTi sasasasa adamar adamar adamar adamar
“erTi adamiani”
papapapaˤ adamaradamaradamaradamar
“ori adamiani”
viwviwviwviw adamaradamaradamaradamar
“aTi adamiani”
ergativi sa adamar-en paˤ adamar-en viw adamar-en
naTesaobiTi sa adamar-i paˤ adamar-i viw adamar-i
micemiTi sa adamar-a[x] paˤ adamar-a[x] viw adamar-a[x]
zogjer ricxviTi saxeli iTanxmebs msazRvruls [mravlobiT]
ricxvSi, mag.:
telan te Cˤo Taci, atuki Sotu yeÁri papapapaˤ viCimuRoxviCimuRoxviCimuRoxviCimuRox “iqidan
iqiT mxares wavida ra, dainaxa man sxva ori Zma (Zmebi)” (mT. 4, 21)...
substantivad gamoyenebul ricxviT saxels daerTvis -oooo
sufiqsi: so < so-o < sa-o “erTi”; poˤ < poˤ-o < paˤ-o “ori”; xib-o
“sami”, bip-o “oTxi” da a.S.
varTaSnulSi, amasTan, ricxviTi saxelisaTvis “erTi”
gavrcelebulia forma sun < *sa-un. nijurSi saxelobiTSi ricxviTi
saxelis fuZes zogjer daerTvis -jajajaja an -RoRoRoRo sufiqsebi: sa-ja, so-Ro
< sa-Ro “erTi”; paˤ-ja, poˤ-Ro < paˤ-Ro “ori”...
ricxviTi saxeli nacvalsaxelisa da zedsarTavi saxelis
msgavsad ibrunvis:
115
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
so-o “erTi”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
so-o-r
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
xib-o “sami”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
xib-o-r
erg. soo-t-in soo-t-R-on xibo-t-in xibo-t-R-on
naT. soo-t-a[Á] soo-t-R-o[Á] xibo-t-a[Á] xibo-t-R-o[Á]
mic. soo-t-u[x] soo-t-R-o[x] xibo-t-u[x] xibo-t-R-o[x]
abl. soo-t-uxo soo-t-R-oxo xibo-t-uxo xibo-t-R-oxo
komit. soo-t-uxol[an] soo-t-R-oxol[an] xibo-t-uxol[an] xibo-t-R-oxol[an]
ades. soo-t-usta soo-t-R-osta xibo-t-usta xibo-t-R-osta
alat. soo-t-uW soo-t-R-oW xibo-t-uW xibo-t-R-oW
super. soo-t-ul soo-t-R-ol xibo-t-ul xibo-t-R-ol
ben. soo-t-enk[ena] soo-t-R-onk[ena] xibo-t-enk[ena] xibo-t-R-onk[ena]
rigobiTi ricxviTi saxelirigobiTi ricxviTi saxelirigobiTi ricxviTi saxelirigobiTi ricxviTi saxeli
rigobiTi ricxviTi saxelebi udiuri enis varTaSnul kiloSi
iwarmoeba raodenobiTi ricxviTi saxelis gauformebel fuZeze
azerbaijanulidan nasesxebi -mmmm-jijijiji, -umumumum-jijijiji, -unununun-jijijiji sufiqsebisa,1 an
zogjer -unununun, -umumumum sufiqsebis darTviT.2 aRiniSneba am mawarmoebelTa
paraleluri xmarebac, mag.:
sa-m-ji < sa-um-ji < sa-un-ji; sa-um < sa-un...
nijur kiloSi rigobiTi ricxviTi saxeli, rogorc wesi,
pirveli jgufis (rTul) sufiqsTa meSveobiT iwarmoeba, oRond
SeiniSneba fonetikuri xasiaTis Taviseburebebi, Sdr.:
“pirveli”
varT.varT.varT.varT.
sa-mji; sš†t-unji;
nij.nij.nij.nij.
saÁ-umji; saÁ-imji; sš†t-in
1 SesaZlebelia, rom azerbaijanulidan am sufiqsTa oden meore nawili iyos
nasesxebi (-jijijiji elementi), xolo pirveli warmoSobiT genitivis niSani iyos. 2 -unununun sufiqsi warmoSobiT naTesaobiTi brunvis formanti unda iyos. am
sufiqsis gamoyeneba rigobiTi ricxviTi saxelebisaTvis jer kidev kavkasiis
albanurisaTvis iyo damaxasiaTebeli.
116
sš†t-umji; sš†t-un-o
“meore” paˤ-unji; paˤ-umji;
paˤ-un-o
faˤÁ-imji
“mesame” xib-unji; xib-umji;
xib-un-o
xib-imji
“meoTxe” bip-unji; bip-umji;
bip-un-o
bif-imji
“mexuTe” Ão-unji; Ão-umji;
Ão-un-o
ÃoÁ-imji; ÃoÁ-mji
“meaTe” viw-unji; viw-umji;
viw-un-o
vic-imji
“mease” baCˤ-unji; baCˤ-umji;
baCˤ-un-o
baCˤ-umji; baCˤ-Êmji
rigobiTi ricxviTi saxelis msazRvrel sityvad gamoyenebisas,
igi, wesisamebr, ar icvleba:
sax. sasasasa----mjimjimjimji adamar adamar adamar adamar
“pirveli adamiani”
papapapaˤ-umjiumjiumjiumji adamaradamaradamaradamar
“meore adamiani”
viwviwviwviw----umjiumjiumjiumji adamaradamaradamaradamar
“meaTe adamiani”
erg. sa-mji adamar-en paˤ-umji adamar-en viw-umji adamar-en
naT. sa-mji adamar-i paˤ-umji adamar-i viw-umji adamar-i
mic. sa-mji adamar-a[x] paˤ-umji adamar-a[x] viw-umji adamar-a[x]
xolo rigobiTi ricxviTi saxeli substantivis funqciiT
zedsarTavi saxelisa da nacvalsaxelis msgavsad ibrunvis.
substantivad gamoyenebul rigobiT ricxviT saxelebSi -unununun
sufiqsiani warmoeba Warbobs.
sax. paˤ-un-o, paˤ-umjio
“meore”
xib-un-o, xib-umji-o
“mesame”
117
erg. paˤ-un-t-in, paˤ-umji-t-in,
paˤ-umji-o-t-in
xib-un-t-in, xib-umji-t-in,
xib-umji-o-t-in
naT. paˤ-un-t-a[Á], paˤ-umji-t-a[Á],
paˤ-umji-o-t-a[Á]
xib-un-t-a[Á], xib-umji-t-a[Á],
xib-umji-o-t-a[Á]
mic. paˤ-un-t-u[x], paˤ-umji-t-u[x],
paˤ-umji-o-t-u[x]
xib-un-t-u[x], xib-umji-t-u[x],
xib-umji-o-t-u[x]
krebiTi ricxviTi saxelikrebiTi ricxviTi saxelikrebiTi ricxviTi saxelikrebiTi ricxviTi saxeli
krebiTi ricxviTi saxelebi iwarmoeba raodenobiTi ricxviTi
saxelis fuZeze -llll-inininin//-bbbb-alalalal-inininin, -llll-enenenen//bbbb-alalalal-enenenen rTuli sufiqsis
darTviT,1 mag.:
paˤ-l-in//paˤ-l-en “orive”, “orive erTad”;
xib-al-in//xib-al-en “samive”, “samive erTad”;
bip-al-in//bip-al-en “oTxive”; “oTxive erTad”;
Ão-b-al-in//Ão-b-al-en “xuTive”, “xuTive erTad”;
vuÁ-b-al-in//vuÁ-b-al-en “cxrave”, “cxrave erTad”;
viw-b-al-in//viw-b-al-en “aTive”, “aTive erTad”...
am ori variantidan pirveli (-llll-inininin//-bbbb-alalalal-inininin) orive kiloSia
gavrcelebuli, xolo meore (-llll-enenenen//-bbbb-alalalal-enenenen) mxolod varTaSnulSi
gvxvdeba. amis garda nijurSi -aranaranaranaran sufiqsiani warmoeba dasturdeba:
xib-aran “samive”, “samive erTad”; bif-aran “oTxive”, “oTxive
erTad”...
1 evg. jeiraniSvilis azriT, bolokiduri -en//-in elementi warmoSobiT ergativ-
instrumentalisis formanti unda iyos; -alalalal//-llll elements mkvlevari =alalalal klitikas
(“c”, “ca”, “mca”) ukavSirebs, xolo Tavkidur bbbb- elements gaqvavebul
klasifikatorad miiCnevs _ jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia,
leqsikoni), Tbilisi, 1971, gv. 36.
118
sxva ricxviTi saxelebis msgavsad msazRvrelad gamoyenebuli
krebiTi ricxviTi saxeli ucvlelia, xolo substantivis funqciiT
_ sxva atributul saxelTa msgavsad ibrunvis:
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
paˤ-l-en-o “orive”,
“orive erTad”
mr. mr. mr. mr. ricxviricxviricxviricxvi
paˤ-l-en-o-r
erg. paˤ-l-en-t-in paˤ-l-en-t-R-on
naT. paˤ-l-en-t-a[Á] paˤ-l-en-t-R-o[Á]
mic. paˤ-l-en-t-u[x] paˤ-l-en-t-R-o[x]
wiladi ricxviTi saxeliwiladi ricxviTi saxeliwiladi ricxviTi saxeliwiladi ricxviTi saxeli
wiladi ricxviTi saxeli iwarmoeba aRweriTad. amisTvis
varTaSnulSi gamoyenebulia sityvebi bar “wili”, jok “id”.
konstruqcia Sedgeba naTesaoTsa an ablativis formiT
warmodgenili ricxviTi saxelisagan, msazRvrelad gamoyenebuli
ricxviTi saxelisa da “wili”-s aRmniSnvneli zemoT dasaxelebuli
sityvebisagan:
Ãotxo (an ÃotaÁ) xib bar (an jok) “sami mexuTedi” (zedmiw.
“xuTisagan (an “xuTisa”) sami wili”);
bipotxo (an bipotaÁ) sa bar (an jok) “erTi meoTxedi” (zedmiw.
“oTxisagan (an “oTxisa”) erTi wili”)...
nijurSi dasturdeba sxvagvari konstruqcia: mniSvnelis
sawarmoeblad aq gamoiyeneba -arararar sufiqs darTuli ablativis
formiT warmodgenili ricxviTi saxeli, romelsac sityva faÁ
“wili” erTvis.
wiladi ricxviTi saxelebis sawarmoeblad udiurSi aseve
gamoiyeneba sityvebi Ãˤi “naxevari” da urub “meoTxedi”:
sa-n-Ãˤi “erTnaxevari”; paˤ-n-Ãˤi “ornaxevari”; sa-urub “erTi
meoTxedi”; paˤ-urub “ori meoTxedi”; xib-urub “sami meoTxedi”...
119
jerobis ricxviTi saxelebijerobis ricxviTi saxelebijerobis ricxviTi saxelebijerobis ricxviTi saxelebi
jerobis ricxviTi saxelebi aseve aRweriTiwarmoebisa.
amisTvis gamoyenebulia azerbaijanulidan nasesxebi sityva qrn
(varT.)//qrm (nij.) “gzis”, “-jer”: sa-qrn “erTxel”, “erTgzis”; paˤ-
qrn “orjer”, “orgzis”; xib-qrn “samjer”, “samgzis” da a.S. (nij.
sa-qrm, paˤ-qrm, xib-qrm).
jerobis ricxviTi saxelis sawarmoeblad gamoiyeneba aseve
sityva Áay “gza”: sa-Áay “erTgzis”; xib-Áay “samjer”, “samgzis”...
daSliTdaSliTdaSliTdaSliT----danawidanawidanawidanawilebiTilebiTilebiTilebiTi (wyvilobiTiwyvilobiTiwyvilobiTiwyvilobiTi) ricxviTi saxeliricxviTi saxeliricxviTi saxeliricxviTi saxeli
es ricxviTi saxeli iwarmoeba gasubstantivebul ricxviT
saxelTa reduplikaciiT: so-so < so-o + so-o < sa-o + sa-o “TiTo-
TiTo”, “TiTo-TiTod”; poˤ-poˤ < poˤ-o + poˤ-o < paˤ-o + paˤ-o “or-
ori”; xib-xibo < xib-o + xib-o “sam-sami” da a.S.
120
zmzmzmzmnnnnaaaa
daRestnuri jgufisa da lezgiuri qvejgufis sxva enaTagan
gansxvavebiT udiur zmnas ar axasiaTebs morfologiur kategoriaTa
mravalferovneba. finitur da infinitur formaTa paradigma udiur
enaSi sam aTeul erTeuls ar aRemateba da, maT Soris, Warbadaa
warmodgenili kavSirebiTi da pirobiT-natvriTi kilos formebi.
TvalSi sacemia analitikur formaTa ararseboba da konverbTa
simcire, maSin rodesac es formebi Zalze gavrcelebulia
daRestnur enebSi.
udiurSi zmnisaTvis sistemebr niSandoblivia mxolod piris
[da ricxvis] kategoriisa da dro-kiloTa formebis arseboba.
mravlobiTi ricxvi zmnaSi specialuri afiqsiT ar gamoixateba.
piris kategoriac axali Seqmnili Cans, xolo piris formantTa
ganawileba friad saintereso suraTs gviCvenebs. gramatikuli klas-
kategoria moiSala, Tumca TvalSi sacemia misi naSTi gaqvavebuli
prefiqsebis saxiT. gvari Canasaxovan mdgomareobaSi imyofeba, xolo
aspeqtis kategoria moSlis pirasaa misuli da mxolod zmnebis
erTi jgufis mixedviT SeiZleba vimsjeloT am kategoriis Sesaxeb.
preverbis xasiaTis elementebi gadmonaSTis saxiT gvxvdeba mxolod
ramdenime zmnaSi.
zmnuri sityvaformis struqturazmnuri sityvaformis struqturazmnuri sityvaformis struqturazmnuri sityvaformis struqtura
martivi agebulebis zmnebimartivi agebulebis zmnebimartivi agebulebis zmnebimartivi agebulebis zmnebi
aranawarmoeb (sinqronul doneze), anu martivi agebulebis
zmnebis ricxvi udiur enaSi ar aris didi da 60-70 erTeuls ar
aRemateba. maTi didi nawili erTmarcvliania da VC, VCC, CVC, CVCC
struqturisaa.
121
VVVVC: akakakak-es “naxva”, “danaxva”, “gamoCena”; ayayayay-es “aReba”, “ayvana”; uquququq-
es “Wama”; uRuRuRuRˤ-es “daleva”; ewewewew-es “SeSroba”; owowowow-es “garecxva; eeee††††----
es “daWera”, “dakaveba”...
VCC: arcarcarcarc-es “dajdoma”; uskuskuskusk-es “gazomva”...
CVC: baqbaqbaqbaq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma”; bixbixbixbix-es “Soba”,
“dabadeba”; bokbokbokbok-es “wva”, “xrukva; boxboxboxbox-es “xarSva”; boyboyboyboyˤ-es
“krefa”; WurWurWurWur-es “grexa”; CurCurCurCur-es “gavla”, “gaseirneba” (nij.
“yvareba”, “Seyvareba”); JalJalJalJal-es “duReba”; gurgurgurgur-es “waqceva”; jarjarjarjar-
es “wva”, “xrukva; SamSamSamSam-es “kvla”; dodododoˤffff-es “skdoma”...
CVCC: baskbaskbaskbask-es “dawola”, “daZineba”; burÃburÃburÃburÃ-es “dawyeba”; baSybaSybaSybaSy-es
“moparva”; mandmandmandmand-es “darCena”; CalxCalxCalxCalx-es “gacnoba”...
iSviaTad gvxvdeba ormarcvliani martivi agebulebis fuZeebi,
mag.: woroworoworoworo-es “dineba” [wurwuriT, wveT-wveTad]; axaaxaaxaaxa-es “akideba”,
“zurgze Camokideba”; CCCCovaovaovaovaqqqq-es (nij.; < varT. WeWeWeWe-baqbaqbaqbaq-es) “gadavla”...
bbbb-es “keTeba” da ffff-es “Tqma”, “qmna” fuZes calkeuli Tanxmovani
warmoadgens, Tumca, safiqrebelia, rom istoriulad erTi
Tanxmovnisagan Semdgari fuZeebi udiuri zmnisaTvis unda yofiliyo
damaxasiaTebeli.
rTuli agebulebis zmnebirTuli agebulebis zmnebirTuli agebulebis zmnebirTuli agebulebis zmnebi
udiur enaSi zmnuri leqsemebis didi nawili kompozitebs
warmoadgens. zmnuri kompozitebis pirveli ingredienti martiv
arauRvlebad fuZes warmoadgens, xolo meore Semadgeneli nawili _
meSvel zmnas. am damxmare zmnebisagan calke aRebuli mxolod sami
zmna warmoadgens damoukidebel leqsemas, esenia: baq-es “yofa”,
“arseboba”, “gaxdoma”; b-es “keTeba” da f-es “Tqma”, “qmna”. maT ricxvs
SesaZloa mivumatoT erTi leqsemac _ ec-es, romelic moZraobis
aRmniSvnel defeqtur zmnad unda miviCnioT da, amasTan erTad, igi
dekauzativsac awarmoebs (sxva Tvalsazrisis mixedviT vnebiTi
gvaris mawarmoebels warmoadgens _ evg. jeiraniSvili).
122
baqbaqbaqbaq----eseseses _ gardauval zmnebs awarmoebs, mag.: qala-baqes “gazrda”
(qala “didi”); WˤoWa-baqsun “gawiTleba” (WˤoWa “wiTeli”)...
bbbb----eseseses _ gardamaval zmnebs awarmoebs, mag.: aS-bes “muSaoba” (aS
“saqme); bar-besun “darigeba”, “danawileba” (bar “wili)...
ffff----eseseses _ ZiriTadad semantikurad metyvelebasTan, xmasTan
dakavSirebul moqmedebebis aRmniSvnel da sxva gardamaval
zmnebsac awarmoebs, mag.: „ÁT-fes “laparaki” („ÁT “sityva); maRˤ-
fes “mRera” (maRˤ ‘simRera”); ÃˤoÃ-fes “daxveleba”, axSum-fes
“gacineba”; magram: aCi-fes “TamaSoba” (aCi “TamaSi”); ox-fes
“varcxna” (ox “savarcxeli”); cam-fes “wera” (cam “naweri”)...
forma ffff----eseseses iSviaTad awarmoebs gardauval zmnebsac, Sdr.:
Cur-fes “dgoma”, “gaCereba”...
ecececec----es es es es _ awarmoebs dekauzativs, mag.: ak-e-ne “naxa” _ ak-ecececec-e-ne
“daenaxa”; Tad-e-ne “misca” _ Tad-ecececec-e-ne “mieca”... miuxedavad
amisa, es forma, Cveni azriT, warmoadgens ara mawarmoebels,
aramed meSvel zmnas, Sdr.: cam-ffff-e-ne “wers” _ cam-ecececec-e-ne
“iwereba”; gam-ne-dddd-e “acxelebs” _ gam-ecececec-e-ne “cxeldeba”; gir-bbbb-
e-ne “Tavs uyrian” _ gir-ecececec-e-ne “Tavs iyris”... es magaliTebi
cxadyofs, rom forma acacacac-es pirvel ingredients daerTvis
rogorc meSveli zmna da sxva uRvlebad komponentebs (bbbb-es, ffff-
es, dddd-es) enacvleba (udiurSi dauSvebelia ori damxmare zmnis
erTad Tavmoyra).
rTuli agebulebis zmnebis yvelaze gavrcelebuli meore
uRvlebadi komponenti, romelsac amJamad damoukidebeli leqsikuri
mniSvneloba ar gaaCnia, aris dddd- (yru Tanxmovnebis Semdes xSirad
gvaZlevs tttt-s, mag.: akes-e-dddd-i “daanaxa” _ akes-tttt-es “danaxva”), mag.:
Jol-d-es “dacoba” (Jol “sacobi”); Tog-des “gayidva” (Tog “fasi”).
es elementi gvevlineba aseve kauzativis mawarmoeblad (-evkevkevkevk
mawarmoebelTan erTad), mag.: b-e-s “keTeba” _ b-es-tttt-es “keTebineba”;
uq-es “Wama” _ uqes-dddd-es “Wmeva”; uRˤ-es “daleva” _ uRˤes-dddd-es
“dalevineba”...
123
udiuris Sesaxeb specialur literaturaSi, rTuli
agebulebis zmnebSi gamoiyofa aseve sxva elementebi: kkkk-, ÃÃÃÃ-, yyyy-, xxxx-. am
elementebis gamoyofa xerxdeba mxolod sityvawarmoebiTi analizis
an etimologiuri Ziebis saSualebiT, mag.: baT-kkkk-es “xrCoba”,
“CaZirva”, “wyalSi daSveba”; Sdr. azerbaijanuli: baTbaTbaTbaT “xrCoba”.
rTuli agebulebis zmnebis pirveli komponenti, rogorc wesi,
warmoSobiT saxels an adverbialur sityvas warmoadgens. iSviaTad
pirvel ingredientad SeiZleba Segvxvdes zmnuri fuZe. xSiria
SemTxvevebi, rodesac pirvel komponentsac _ arauRvlebad fuZes,
amJamad ar aqvs damoukidebeli leqsikuri mniSvneloba, mag.: ba-fes
“Casxma”, “Cayra”; Sam-fes “dakvla”; ti-tes “daZaxva”; Wur-des
“mogrexa”, “moRreca” da sxva.
gvxvdeba idiomaturi mniSvnelobis kompozitebi, mag.: xabar-ay-
es “SekiTxva” (xabar “axali ambavi” + ay-es “aReba”); „†Ci-duR-es
“motyueba” („†Ci “tyuili” + duR-es “dartma”, “cema”); gom-duR-es
“Rebva” (gom “feri” + duR-es “dartma”, “cema”); iSex-TaÁ-es
“gaTxoveba” (iSex “qmari” [mic.] + TaÁ-es “wasvla”); nepax-es “daZineba”
(nepax “Zili” [mic.] + es-un “mosvla”)...
piris [da ricxvis] kategoriapiris [da ricxvis] kategoriapiris [da ricxvis] kategoriapiris [da ricxvis] kategoria
udiuri enisaTvis damaxasiaTebelia zmnis uRvlileba piris
mixedviT. sayuradReboa, rom iseve rogorc gardauval zmnasTan,
gardamaval zmnasTanac aRiniSneba mxolod subieqtis piri. am mxriv
udiurSi dasturdeba monaTesave enaTagan gansxvavebuli
mdgomareoba: ivaraudeba, rom iberiul-kavkasiur enebisaTvis,
rogorc klas-kategoriis, ise piris kategoriis TvalsazrisiT,
gardamavali zmnis formaSi pirveladi unda iyos obieqtis asaxva
[arn. Ciqobava]. amasTan, aRsniSnavia, rom yvela iberiul-kavkasiur
enaSi, sadac ganviTarda pirovani uRvlileba (Tabasaranuli ena
[samxruli kilo], qarTveluri enebi, Cerqezuli enebi da ubixuri),
124
gardamaval zmnasTan aRiniSneba rogorc subieqtis, ise realuri
obieqtis piri, xolo im enebSi, sadac klasovani an klasovan-
pirovani uRvlileba gvaqvs (Tabasaranuli ena [Crdilouri kilo],
lakuri da darguuli enebi, bacburi ena) gardamaval zmnasTan
pirdapiri obieqtis klasi aRiniSneba.
zmnebis TiToeul jgufs udiurSi axasiaTebs piris niSanTa
sakuTari seriis yola. subieqtis piri zmnasTan (an, SesaZloa,
winadadebis sxva wevrebTanac; ix. qvemoT) aRiniSneba winadadebis
konstruqciis mixedviT, anu Tu romel brunvaSi moiTxovs zmna
masTan Sewyobil realur subieqts. udiurSi zmnas axasiaTebs piris
gamoxatvis samgvari sistema:
I jgufSi Sedis zmnebis absoluturi umravlesoba, esaa
gardauvali da gardamavali zmnebi, romelic moiTxoven subieqts
saxelobiT brunvasa da ergativSi.
II jgufs ganekuTvneba grZnoba-aRqmis semantikis gamomxatveli
zmnebi (verba sentiendi), romlebic moiTxoven subieqts micemiT
brunvaSi, Tumca dRes udiurSi, rogorc wesi, grZnoba-aRqmis zmnebis
subieqti ergativis formiT gvevlineba. bunebrivia, es meoreuli
movlenaa. nijurSi es procesi (micemiTis Secvla ergativiT)
dasrulebulia, xolo varTaSnulSi _ dasrulebis stadiaSia.
III jgufs ki erTi defeqturi zmna bu “yola”, “qona”
miekuTvneba (is mxolod awmyosa da namyo-uwyvetelis droebs
awarmoebs, xolo danarCen paradigmas baq-es “yofa”, “arseboba”
“gaxdoma” zmnis dro-kiloebi awarmoeben). es zmna subieqts
naTesaobiT brunvaSi moiTxovs (zmna bu “yofnis” mniSvnelobiT
gamoiyeneba, mag.: zu bubububu=zu “me var”. aseT SemTxvevaSi, aRniSnuli
zmna subieqts saxelobiT brunvaSi moiTxovs da Sesabamisad I
jgufSi Sedis).
gansxvavebuli viTareba dasturdeba nijis dialeqtSi.
varTaSnul kiloSi “qona”-“yolis” zmnisaTvis (varT. bu; nij. fu )
damaxasiaTebeli III (posesiuri; genetiuri) seriis piris niSnebi
Seicvala II (micemiTsubieqtiani) piris niSnebiT. varTaSnulSi
125
damowmebuli datiuri konstruqcia grZnoba-aRqmis zmnebTan nijurSi
Seicvala ergatiuliT da verba sentiendi zmnebi I seriis piris niSnebs
irTavs. maSasadame, erTi zmnis Cvenebas (fu “yola”, “qona”) Tu ar
miviRebT mxedvelobaSi, SeiZleba davaskvnaT, rom nijurSi moxda
unifikacia piris aRniSvnis sistemebis.
miuxedavad amisa, unda aRiniSnos, rom uRvlilebis zogadi
principebi principulad msgavsad aris warmodgenili udiuri enis
orsave kiloSi. TiTqmis erTgvaradaa warmodgenili piris niSnebic.
gvxvdeba mcire, fonetikuri xasiaTis gansxvavebani.
piris niSnebi I-sa da II pirSi ueWvelad nacvalsaxeluri
warmoSobisaa. piris niSnebi zogjer fonetikur cvlilebebs
ganicdian, zogjer ki ucvlelad imeoreben I da II piris
nacvalsaxelTa formas.
rogorc aRiniSna, I jgufis zmnebi gramatikul subieqts
moiTxoven saxelobiTsa an ergativSi. amis miuxedavad, piris niSnebi
orive konstruqciasTan warmodgenilia erTnairad. gardamavali
zmnis subieqti udiurSi yovelTvis dasmulia ergatiul brunvaSi,
xolo gardauvali zmnis subieqti, iSviaTi gamonaklisebis garda _
saxelobiTSia.
zmnebis Izmnebis Izmnebis Izmnebis I jgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa an ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi
varTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSi
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. =zuzuzuzu, =zzzz, > =su, =s ====ÁanÁanÁanÁan
II p. ====nunununu (=ru, =lu, =du, =tu)//
=nnnn (=r, =l, =d, =t)
====nannannannan (=ran, =lan, =dan, =tan)
III p. =nenenene (=re, =le, =de, =te) ====yunyunyunyun
SeniSvna: muqi feriT aRniSnulia ZiriTadi (gavrcelebuli)
piris niSnebi; danarCeni variaciebi miRebulia fonetikuri
cvlilebebis safuZvelze. reduqciis Sedegad miRebulia: =zuzuzuzu > =zzzz;
126
=nunununu > =nnnn; =nenenene > =eeee; formebi =su, =s winamaval an momdevno yru
TanxmovanTan asimilaciis Sedegad aris miRebuli: =zuzuzuzu > =susususu; =zzzz >
=ssss, mag.: Ta=zzzz=ci > Ta=ssss=ci “me wavedi”... Tu piris niSani iwyeba nnnn
TanxmovniT da moxvdeba winamavali fuZiseuli rrrr, llll, dddd, TTTT//tttt
Tanxmovnebis uSualo mezoblobaSi, igi srul regresul
asimilacias ganicdis da viRebT Semdeg formebs:
mxol. ricxvi II p. =nu > =ru, =lu, =du, =tu; =n > =r, =l, =d,
=t
III p. =ne > =re, =le, =de, =te
mxol. ricxvi II p. =nan > =ran, =lan, =dan, =tan
nominativ-ergativiani seriis piris niSnebi nijur kiloSic
warmodgenilia varTaSnuli dialeqtis msgavsad, Sdr.:
zmnebis Izmnebis Izmnebis Izmnebis I jgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa anjgufis (subieqti saxelobiTsa an ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi ergativSi) piris niSnebi
nijur kiloSinijur kiloSinijur kiloSinijur kiloSi
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. =zuzuzuzu, =ˆz, =uz, =zzzz > =s ====ÁanÁanÁanÁan
II p. ====nunununu, =nnnn, =ˆn, =un =nannannannan
III p. ====nenenene, =eeee =TTTTunununun
SeniSvna: SeiniSneba zogi Tavisebureba: Tu piris niSnis
darTvisas Tavs iyris ramdenime Tanxmovani, maSin Tanxmovnebs Soris
Cndeba Tanxmovangasayari -ˆ̂̂̂- > -uuuu- elementi: =zuzuzuzu > =zzzz > =ˆ̂̂̂zzzz//=uzuzuzuz;
varTaSnulSi gavrcelebuli regresiuli asimilacia nijurSi ar
dasturdeba; varTaSnulis mxoloobiTi ricxvis III piris ZiriTad
formants (=nenenene) nijurSi ori ZiriTadi formanti Seesatyviseba
(=nenenene//=eeee). amaTgan =nenenene formanti xmovniT dasrulebul fuZes
daerTvis, xolo =eeee _ TanxmovniT; mravlobiTi ricxvis III
127
pirisaTvis nijurSi dasturdeba sxva formanti, Sdr.: varT. =yunyunyunyun da
nij. =TTTTunununun.
rogorc zemoT aRiniSna, udiurSi zmnebis absoluturi
umravlesoba misdevs saxelobiT-ergativiani uRvlilebis sistemas,
xolo micemiT-subieqtiani uRvlileba daaxloebiT TxuTmetiode
zmnas axasiaTebs. unda aRiniSnos, rom nijur kiloSi datiuri
konstruqcia amJamad ar aris warmodgenili, xolo varTaSnulSi igi
moSlis pirasaa misuli: dRes, rogorc wesi, verba sentiendi zmnebis
subieqti dasmulia ergatiul brunvaSi. aseT SemTxvevaSic ki zmna
inarCunebs micemiT-subieqtiani seriis piris niSnebs, rac gvaZlevs
kidec datiuri konstruqciis gamoyofis safuZvels varTaSnul
kiloSi.
zmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiT----subieqtiani) piris niSnebi varTaSnul subieqtiani) piris niSnebi varTaSnul subieqtiani) piris niSnebi varTaSnul subieqtiani) piris niSnebi varTaSnul
kiloSikiloSikiloSikiloSi
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. =zazazaza, =zaxzaxzaxzax, =z ====ÁaÁaÁaÁa, =ÁaxÁaxÁaxÁax
II p. =vavavava, =vaxvaxvaxvax, =v ====vavavavaˤ, =vaxvaxvaxvaxˤ, =va-nan
III p. ====tutututu, =tuxtuxtuxtux =yoyoyoyo, =yoxyoxyoxyox
SeniSvna: micemiT-subieqtiani zmnebis I da II piris niSnebi
warmoadgens saTanado nacvalsaxelTa micemiTi brunvis formas;
mxoloobiTSi III pirisaTvis gamoyenebulia =tutututu formanti, romelic
determinativad gvxvdeba CvenebiT nacvalsaxelTa dativis formaSi,
Sdr.: Se-tutututu, Se-tuxtuxtuxtux. gasarkvevi rCeba =yoyoyoyo//=yoxyoxyoxyox piris niSanTa
sakiTxi; formebi =zzzz da =vvvv reduqciis Sedegadaa miRebuli: =zazazaza > =zzzz;
=vavavava > =vvvv; II piris niSani mravlobiTSi (=vaˤ), zogierT SemTxvevaSi
kargavs faringalizacias =vavavavaˤ > =vavavava. amis Sedegad, es forma
emsgavseba II piris niSans mxoloobiTSi. safiqrebelia, rom
gansxvavebis aRsadgenad mas damatebiT erTvis saxelobiT-
128
ergativiani seriis II piris aRmniSvneli klitika (mravlobiTi
ricxvis) =nannannannan, mag.: bu=vavavava=ysa > bu=vavavava=ysa > bu=vavavava=ysa=nannannannan
Tavisebur viTarebas gviCvenebs nijis dialeqti, sadac
micemiT-subieqtiani seriis piris niSnebi mxolod erT zmnasTan
SemogvrCa _ ffffuuuu “qona”, “yola”. sayuradReboa, rom aRniSnul
zmnasTan piris niSnebi, rogorc wesi, prefiqsur pozicias ikaveben,
mag.: zax=fu “me myavs”, “me maqvs”; vax=fu “Sen gyavs”, “Sen gaqvs”;
Tux=fu “imas yavs”, “imas aqvs” da a.S.
zmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiTzmnebis II jgufis (micemiT----subieqtiani) piris niSnebi nijur ksubieqtiani) piris niSnebi nijur ksubieqtiani) piris niSnebi nijur ksubieqtiani) piris niSnebi nijur kiiiiloSiloSiloSiloSi
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. =zaxzaxzaxzax =ÁaxÁaxÁaxÁax
II p. =vaxvaxvaxvax =vaxvaxvaxvaxˤ
III p. =TTTTuxuxuxux =TTTTuxuxuxuxˤ, =TTTToxoxoxoxˤ, =TTTTooxooxooxooxˤ
miuxedavad imisa, rom piris niSnebi nijur kiloSi micemiTis
formiTaa warmodgenili (micemiT-subieqtian serias ganekuTvnebian),
qona-yolis zmnis realuri subieqti, varTaSnulis msgavsad, aqac
naTesaobiT brunvis formiTaa gadmocemuli, mag.: bezibezibezibezi koJ zaxzaxzaxzax=fu
“me (naT.) saxli maqvs”.
zmnebis III jgufis (naTesaobiTzmnebis III jgufis (naTesaobiTzmnebis III jgufis (naTesaobiTzmnebis III jgufis (naTesaobiT----subieqtiani) piris niSnebi subieqtiani) piris niSnebi subieqtiani) piris niSnebi subieqtiani) piris niSnebi
varTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSivarTaSnul kiloSi
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. =bezbezbezbez =beSbeSbeSbeS
II p. =vivivivi =eeeeˤ††††
III p. =taÁtaÁtaÁtaÁ, =tatatata =yyyyˤoooo, =yoyoyoyo
129
SeniSvna: zmnis genetiuri (posesiuri) konstruqciis piris
niSnebi nijur kiloSi ar gvxvdeba.
samive seriis piris niSnebi, rogorc zemod aRiniSna,
geneturad ama Tu im brunvaSi dasmuli piris nacvalsaxelebia. es
TvalsaCino gaxdeba, Tu piris mawarmoeblebs Sesadareblad
saTanado piris nacvalsaxelTa brunvis formebs muvuyenebT, Sdr.:
piris nacvalsaxelTa bruneba udiur enaSipiris nacvalsaxelTa bruneba udiur enaSipiris nacvalsaxelTa bruneba udiur enaSipiris nacvalsaxelTa bruneba udiur enaSi
brunvebibrunvebibrunvebibrunvebi I piris II piris
mxoloobiTi mravlobiTi mxoloobiTi mravlobiTi
saxelobiTi
ergativi
zu
_
Áan
_
un//hun (nij.)
_
vaˤn//eˤ†an
vaˤn
naTesaobiTi bezi beSi vi eˤ†i
micemiTi za//zax Áa//Áax vax vaxˤ
sayuradReboa, rom kavkasiis albanurSi mogvepoveba III piris
aRmniSvneli enklitika mxoloobiTSi =n(e) [i. giperti, v. Sulce, z.
aleqsiZe, J.-p. mae]. es forma (ne) kavkasiis albanuSi, SesaZloa,
CvenebiTi nacvalsaxelic iyos.
aseve aRsaniSnavia, rom II piris niSanTa (=nu mxoloobiTSi da
=nan mravlobiTSi) nacvalsaxelur warmoSobas ukeT gviCvenebs
kavkasiis albanuri enis II piris nacvalsaxelebis forma, Sdr.: kavk.-
alb. nun “Sen”; nan “Tqven” da ud. un “Sen” da vaˤn//eˤ†an “Tqven”.
rogorc aRiniSna mravlobiT ricxvs sakuTari mawarmoebeli
ar gaaCnia. mravlobiTis pirveli da meore piris niSnebi saTanado
pirisa da ricxvis nacvalsaxelebs warmoadgenen.
III piris mravlobiTis =yunyunyunyun, =yoxyoxyoxyox//=yoyoyoyo, =yoÁyoÁyoÁyoÁ//=yoyoyoyo
mawarmoeblebis warmoSobis sakiTxi naTeli ar aris.
130
samecniero literaturaSi tradiciulad miiCneoda, rom udiur
enaSi, sxva iberiul-kavkasiur enaTa msgavsad, piris niSnebi afiqsebs
warmoadgenen. 90-iani wlebis miwuruls a. harisma axali
Tvalsazrisi warmogvidgina, romelic vrclad gaSuqda mis
monografiaSi “Endoclitics and the Origins of Udi Morphosyntax” (Oxford, 2002).
es Tvalsazrisi udiuri enis zogierTma Tanamedrove mkvlevermac
gaiziara (v. Sulce, t. maisaki...). a. harisis mosazrebis Tanaxmad,
udiuri enis piris niSnebi klitikebs warmoadgenen. garda piris
formantebisa, zmnis morfemaTagan aseTive kvalifikacia mieca
iusivis (kategoriul kilo an “nawilakovan-kavSirebiTi I” evg.
jeiraniSvilis mixedviT) da pirobiT-natvriTi kilos (“nawilakovan-
kavSirebiTi II” evg. jeiraniSvilis mixedviT)O=yayayaya da =gigigigi
mawarmoeblebs da namyos =ÁÁÁÁ mawarmoebelsac.
udiuri enaSi piris formantebis moqmedeba mTel rig
SemTxvevebSi uCveuloa afiqsTaTvis. piris niSnebi winadadebaSi
xSirad sxva metyvelebis nawilebs erTvis (arsebiTi saxeli,
zedsarTavi saxeli, nacvalsaxeli, zmnizeda, Tandebuli, nawilaki).
sayuradReboa, rom piris niSani SeiZleba sxva klitikas daerTos,
rac SeuZleblad miiCneva afiqsTaTvis1. aRsaniSnavia, rom, rogorc
wesi, sityvis leqsikuri mniSvneloba, romelsac daerTvis piris
niSani, ar ganicdis cvlilebas.
Tu winadadebaSi Semasmeneli ar imyofeba fokusSi, aseT
SemTxvevaSi piris niSani daerTvis ara predikats, aramed fokusSi
myof winadadebis wevrs2. kiTxviT winadadebebSi, magaliTad, es,
1 es SeiZleba iyos uaryofis aRmniSvneli klitikebi TeTeTeTe=, nunununu=, mamamama=; iusivisa an
pirobiT-natvriTi kilos mawarmoebeli klitikebi yayayaya= da gigigigi= (nijurSi ÁÁÁÁiiii----);
klitika =alalalal (qarTul -cccc nawilaks udris). piris niSnebi da aRniSnuli klitikebi
erTad adgenen proklitikur (mag.: TeTeTeTe=nenenene=besa “ar akeTebs”), enklitikur (mag.:
bal=TeTeTeTe=nenenene “ar gaakeTebs”) da endoklitikur (mag.: ba=TeTeTeTe=nenenene=qo “SesaZloa
(vinicobaa) iyos, gaxdes”) kompleqsebs. xSirad aseT kompleqsebSi SeiZleba sami
klitikac ki iyos gaerTianebuli, mag.: mamamama=yayayaya=nnnn=baqe “aucileblad ar viqnebodi,
gavxvdebodi”; u=alalalal=TeTeTeTe=nenenene=q-sa, u=alalalal=TeTeTeTe=nenenene=Rˤ-sa “ar SevWam kidec, ar davlev
kidec [arc SevWam da arc davlev]” da a.S. 2 fokusSi myofi winadadebis wevris (ara predikatis) piris niSniT markirebis
asaxsnelad gamoiTqva ori gansxvavebuli hipoTeza: a. harisis varaudiT,
131
rogorc wesi, kiTxvis gamomxatveli sityvebia (mag.: eka=nnnn besa “ras
akeTeb?”; =nnnn II piris niSania mxoloobiTSi da, am SemTxvevaSi, is
ueWvelad kiTxviT nacvalsaxels daerTvis. am SesityvebaSi piris
niSniT predikatis markireba iqneba gaumarTavi da araswori);
uaryofiT winadadebebSi piris niSani daerTvis uaryofis
gamomxatvel sityvebs (mag.: udin çliFba bu=TeTeTeTe=nenenene “udiuri anbani arararar
(+ 3 SG) arsebobsarsebobsarsebobsarsebobs”; uk-es TeTeTeTe=zzzz=baq-sa “Wama arararar (+ 1 SG) SemiZliaSemiZliaSemiZliaSemiZlia”);
winadadebebSi, romelic kiTxvaze pasuxs Seicavs, fokusSi moiqceva
is sityvebi, romlebic uSualod pasuxoben dasmul kiTxvas, mag.: Tu
udiurisaTvis istoriulad unda yofiliyo damaxasiaTebeli kleftis tipis winadadeba, anu iseTi rTuli winadadeba, romelSic mTavari nawili mTlianad
remas miekuTvneba, xolo damxmare _ Temas, mag.: ing. It is John who speaks “es joni
laparakobs [es aris joni, romelic laparakobs]”, an rus. Что касается меня, то я
ухожу... aRsaniSnavia, rom aseTi tipis winadadeba Zalze gavrcelebulia daRestnur
enebSi.
pirobiTad a. harisis mier navaraudebi konstruqcia udiurSi SegviZlia aseTi
saxiT gadmovceT:
xorag COP [PROX xunCi-muR-on h„zir-b-i]
saWsaWsaWsaWmelimelimelimeli arisarisarisaris eseseses dadadada_PL_ERG saWmlis momzadebasaWmlis momzadebasaWmlis momzadebasaWmlis momzadeba_LV_PTCP es saWmelia, romelic moamzades debma [zedmiw. saWmelia es debis (erg.)
momzadebuli]
SemdgomSi, a. harisis varaudiT, meSveli zmna (COP) dakargul iqna, xolo
rTuli winadadeba, romelic mTavari (es saWmelia) da damxmare (romelic
moamzades debma) Sesityvebebisagan Sedgeboda gardaiqmna martiv winadadebad.
damxmare zmnis dakargvis gamo Seicvala SeTanxmebis kontroliori _ am funqciiT
aRiWurva mTavari zmnis qvemdebare (debma) da ara meSveli zmnis subieqti, xolo
nacvalsaxeli, romelsac qvewyobili winadadeba Sehyavda, gardaiqmna piris
SemaTanxmebel elementad, romelic enklitikurad daerTvoda fokusSi mdgom
meSveli zmnis yofil subieqts, xolo gadalagebul winadadebaSi _ damatebas;
mTavari zmna mogvevlina dro-kiloiani da ara mimReobis formiT, ix. Tanamedrove
udiurisagan:
xunCi-muR-on xorag-ax=yun h„zir-b-esa
dadadada_PL_ERG saWmelisaWmelisaWmelisaWmeli_DAT=3 PL saWmlis momzadebasaWmlis momzadebasaWmlis momzadebasaWmlis momzadeba_LV_PRS debi (erg.) amzadeben saWmels
v. Sulces varaudiT ki, fokusis markireba specialuri niSniT (*-nininini) saerTo
lezgiurisaTvis unda yofiliyo damaxasiaTebeli. Tavdapirvelad *-nininini formanti
yvela pirTan Tanabrad gamoiyeneboda, xolo Semdgom, I piris konteqstSi, daiwyo
misi Secvla I piris nacvalsaxeliT. II da III piris formebi Camoyalibda
mogvianebiT, *-nininini formis fonetikuri gavleniT.
132
winaswar cnobili iyo, rom viRacam aiRo ori vaSli, winadadebaSi
“bavSvma aiRo ori vaSli” fokusSi moeqceva saxeli “bavSvi”,
rogorc naTqvamis momentSi araprognozirebadi da logikurad
auxsneli. Sesabamisad, piris niSani (=nenenene IIIPpiris formanti
mxoloobiTSi) am winadadebaSi daerTvis ara predikats (“aiRo”),
aramed subieqts (“bavSvi”):
„Áel-en=nenenene ay-e paˤ eSˤ-n-ux
bavSvi_ERG=III III III III SG aReba_PERF ori vaSli_O_DAT
bavSvma aiRo ori vaSli
Tu daismis kiTxva, ra aiRo bavSvma, an ramdeni vaSli aiRo
bavSma, Cven miviRebT, magaliTad, aseT pasuxs:
„Áel-en paˤ eSˤ=nenenene ay-e
bavSvi_ERG ori vaSli=III III III III SG aReba_PERF
bavSvma aiRo ori vaSli
Cveulebriv TxrobiT winadadebaSi ki es fraza aseT saxes
miiRebs:
„Áel-en paˤ eSˤ-n-ux a=ne=ne=ne=ne=y-e
bavSvi_ERG ori vaSli_O_DAT aReba=III III III III SG=ST_PERF
bavSvma aiRo ori vaSli
piris niSani daerTvis agreTve im sityvebs, romlis gamoyofa
mTxrobelis surviliT xdeba da romelic gamonaTqvamis ZiriTad
azrs gamoxatavs, mag.:
Áan sa qala çÁz-e=ÁanÁanÁanÁan baqsa “Cven erT did sofelSisofelSisofelSisofelSi (+ 1 PL)
vcxovrobT”;
çÁWa zu Tbilisi-n-a=zzzz TaÁsa “me xval TbilisSiTbilisSiTbilisSiTbilisSi (+ 1SG)
133
mivdivar”;
ba=ne=qe, Te=ne=baqe, sa iSu-Cubux=nenenene baqe “iyo da ara iyo ra,
iyo erTi colcolcolcol-qmariqmariqmariqmari (+ 3 SG)”...
aqedan gamomdinare, unda davaskvnaT, rom sintaqsuri
urTierTobebi uSualod moqmedebs piris niSanTa ganawilebaze.1
fokusSi myofi sityva, Tu winadadebaSi gvaqvs Semasmeneli,
rogorc wesi, Semasmenelia an Semasmenels uswrebs.
zmnaSic piris niSans ar aqvs Camoyalibebuli pozicia. erTsa
da imave zmnur formaSi, erTi da igive piris formanti SeiZleba
imyofebodes sxvadasxva poziciaSi: statikur zmnebSi piris niSani,
rogorc wesi, postfiqsur pozicias ikavebs, mag.: bu=nenenene “aris”;
arci=nenenene “zis”; Curfi=nenenene “dgas”; baski=nenenene “wevs”; arci=Te=nenenene “ar zis”
(+ 3SG) ...
gardamaval da gardauval dinamikur zmnebTan piris niSani
gamoiyeneba sxvadasxva adgilas, mag.: ba=nenenene=qsa, baqsa=nenenene “aris
xolme”, “arsebobs”, “xdeba”, Te=nenenene=baqsa “ar aris xolme...”; e=nenenene=sa,
esa=nenenene “modis”, Te=nenenene=esa “ar modis”; aS=nenenene=b[e]sa, aS-besa=nenenene
“muSaobs”, Te=nenenene=aS-besa “ar muSaobs”...
zogjer piris niSnis poziciis SecvliT sityvis gramatikuli
mniSvnelobac icvleba, mag.: bo=nenenene=xsa “xarSavs” _ box=nenenene=sa
“ixarSeba”; bi=nenenene=xsa “Sobs”, “badebs” _ bix=nenenene=sa “ibadeba”...
rodesac piris niSani fuZis momdevno poziciaze imyofeba, is,
1 pirdapiri obieqtis brunvis forma aseve nawilobriv aris damokidebuli
sintaqsur urTierTobebze. cnobilia, rom pirdapiri obieqti udiurSi micemiTi an
saxelobiTi brunvis formebiT aris gadmocemuli. Tu pirdapiri damateba
Semasmenels misdevs, maSin is fakultaturad iyenebs micemiTisa da saxelobiTis
formebs (Tumca micemiTi Warbobs). Tu pirdapiri damateba Semasmenels win
uswrebs, aseT SemTxvevaSi, gamoTqmis momentSi ucnobi, ganusazRvreli nominativis
formiT iqneba warmodgenili, xolo cnobili, gansazRvruli _ dativiT.
ganusazRvreli, naTqvamis momentSi ucnobi saxeli, rogorc wesi, fokusSi
moeqceva (anu fokusSi myofi uaxloesi obieqti saxelobiTSi gveqneba), magram
aris SemTxvevebi, rodesac Semasmenlis win mdgari da fokusSi myofi pirdapiri
obieqti micemiTis formiT iyos warmodgenili.
134
rogorc wesi, bolokidur elementad gvevlineba1, anda, iSviaTad
SeiZleba imyofebodes zmnuri fuZis Semdeg, magram win uswrebdes
romelime mawarmoebels, mag.: bix=nenenene=sa “ibadeba”, box=nenenene=sa
“ixarSeba”2.
prefiqsur (fuZis wina) poziciaze yofnisas piris niSani zmnis
absolutur dasawyisSi ar gvxvdeba: igi ueWvelad unda misdevdes
sxva Tavkidur morfemas (rogorc wesi, es aris zmnaSi uaryofis
gamomxatveli elementebi: TeTeTeTe=, mamamama=, nunununu=).
yvela rTuli agebulebis zmnaSi piris niSani SeiZleba
interfiqsur poziciaSi imyofebodes: is arauRvlilebad fuZesa da
meSvel zmnas Sorisaa, anu komponentebs Sua ikavebs adgils, mag.: aS-
b-es “muSaoba” (aS “saqme” + b-es “keTeba”) _ aS=nenenene=b[e]sa “muSaobs”;
azaru-baq-es “avad gaxdoma” (azaru “avdmyofi”, “sneuli” + baq-es
“yofa”, “arseboba”, “gaxdoma”) _ azaru=nenenene=baqsa “avad xdeba”,
“avaddeba”...
rogorc zemoT aRiniSna, piris niSani martivi agebulebis
zmnebSic gvevlineba infiqsur poziciaSi. aseT SemTxvevaSi, igi
fuZis bolo Tanxmovnis win ikavebs adgils anu zmnur fuZes xleCs,
mag.: baqbaqbaqbaq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma” _ babababa=ne=qqqq-sa “aris xolme”,
“xdeba” (+ 3 SG); bixbixbixbix-es “Soba”, “dabadeba” _ bibibibi=ne=xxxx-sa “Sobs”,
“badebs”; uuuu=ne=qqqq-esa, uuuu=ne=RRRRˤ-esa “Wams, svams”, Sdr.: uquququq-es “Wama”; uRuRuRuRˤ-
1 zogierT dro-kilosTan piris niSnis postfiqsuri ganlageba aucilebelia:
aseT dro-kiloTa ricxvs ganekuTvneba: myofadi ZiriTadi da misgan nawarmoebi
myofadi aucileblobiTi, myofadi nawilakovani, namyo-myofadi ZiriTadi, namyo-
myofadi aucileblobiTi da agreTve koniunqtivi, namyos koniunqtivi da
brZanebiTi kilo (imperativi). 2 piris niSanTa aRniSnuli ganlageba udiur enaSi ewinaaRmdegeba erT-erT
e.w. universalias. samecniero literaturaSi gamoiTqva mosazreba, rom klitikas
SeuZlebelia misdevdes romelime afiqsi. Tu udiuri enis piris niSnebs
klitikebad miviCnevT, rac, Cveni azriT, sakmaod damajerebelia, aseT SemTxvevaSi
saxeze gvaqvs friad saintereso viTereba: warmodgenil magaliTebSi, piris niSans
misdevs awmyos mawarmoebeli -sasasasa [< -esaesaesaesa], romelic diaqroniul doneze SeiZleba
davyoT martiv-mawarmoebliani masdaris sufiqssa (-ssss < -eseseses) da uSualod prezensis
mawarmoebelze (-aaaa). moyvanil leqsemebSi piris niSans SeiZleba misdevdes sxva
dro-kiloTa mawarmoeblebi, romelTa kvalifikacia rogorc afiqsebis _ eWvs ar
iwvevs.
135
es “sma”... safiqrebelia, rom zogierT zmnur leqsemaSi, piris niSani
zmnis istoriuli Ziris SigniTac ki gvxvdeba. aseT leqsemaTa
ricxvs ganekuTvneba: akakakak-es “naxva”, “danaxva”, “gamoCena”; ayayayay=es “aReba”;
eeee††††-es “Senaxva”; eseseses-un “mosvla”; Sdr.: aaaa=tu=kkkk-sa “xedavs”, “dainaxavs”,
“gamoCndeba” (+ 3 SG); aaaa=ne=yyyy-sa “iRebs”; eeee=ne=††††-esa “inaxavs”; eeee=ne=ssss-a
“modis” (ukanasknel zmnas, safiqrebelia, rom dakarguli aqvs
Ziriseuli Tanxmovani ÁÁÁÁ < *RRRR da misi fuZe martiv-mawarmoebliani
masdaris sufiqsis formas emTxveva).
martivi agebulebis zmnebis umravlesobas moepoveba piris
niSnisaTvis infiqsuri pozicia. gamonaklisia zmnebi bbbb-es “keTeba” da
ffff-es “Tqma”, romelTa fuZec calkeuli Tanxmovnisagan Sedgeba da
kidev ori zmna: bubububu “yofna”, “qona”, “yola” da bibibibi[ÁÁÁÁ]-es “mokvdoma”.
Tu udiur enaSi piris niSnebs klitikebad miviCnevT, aseT
SemTxvevaSi saxeze gvaqvs unikaluri viTareba: msoflios
Seswavlil enaTagan arsad ar aris damowmebuli endoklitika, anu
iseTi klitika, romelic erTiani sityvaformis, an, miT ufro,
morfemis SigniT gvxvdeba. zogierT SemTxvevaSi, piris niSani zmnis
istoriul Zirsac ki xleCs (ix. zemoT).
udiur enaSi piris formantTa endoklitikebad Camoyalibebis
asaxsnelad a. harisma gamoiTqva ori hipoTeza. pirvelis Tanaxmad,
saxelisa da zmnisagan Semdgar SesityvebaTa Serwymis Sedegad
udiurSi gamxorcielda piris niSanTa “garSemortymis” (“ trapping”)
procesi. a. harisis azriT, es procesi Semdeg etapebs moicavda:
Semasmenelisa da mis win mdgomi piris niSniT markirebuli
damatebisagan Semdgari fokusuri konstruqciebi ganicdida
leqsikologizacias da gvaZlevda idiomaturi Sinaarsis
Sesityvebebs, romelic morfologizaciis Sedegad yalibdeboda
rTuli agebulebis zmnebad. am procesis gamo, piris niSnebi
aRmoCenil iqna erTiani sityvis SigniT, damxmare zmnasa da
inkorporirebul saxels Sua.
136
am hipoTezis safuZvelze a. harisi cdilobs martivi agebulebis
zmnebSi piris niSanTa intramorfemuli poziciis warmoqmnis axsnas.
mkvlevris varaudiT, am SemTxvevaSi piris niSnebi ki ar
Camoyalibdnen am poziciaze, rogorc rTuli agebulebis zmnebSi,
aramed moxda maT mier TandaTanobiT am poziciis dakaveba.
gamomdinare iqidan, rom udiur enaSi meSveli zmnebis umravlesoba
(bbbb-es “keTeba”; ffff-es “Tqma”; dddd-es _ calke aRebuls ar gaaCnia
damoukidebeli leqsikuri mniSvneloba da sxva) calkeuli
Tanxmovnisagan Sedgeba, pozicia fuZis bolo Tanxmovnis win aRqmul
iqna rogorc piris niSnis adgili. amis Sedegad, piris niSnebma,
analogiiT, martivi agebulebis zmnebSic daikaves infiqsuri
pozicia.
a. harisma warmogvidgina alternatiuli varaudic, romlis
Tanaxmad piris niSnebs yvela pozicia klasifikatorebisagan
memkvidreobiT ergoT: klasovani uRvlilebis moSlis Semdeg,
klasis eqsponentTa nawili daikarga, magram maTi adgili daikaves
axladwarmoqmnilma piris niSnebma.
samecniero literaturaSi ar iyo ganxiluli klasovan-pirovani
uRvlilebis funqcionirebis SesaZlebloba. am varaudis
sasargeblod metyvelebs: udiur enaSi martivi zmnebis
umravlesobas fuZeSi SeiZleba gamoeyos gramatikuli klas-
kategoriis gaqvavebuli eqsponenti (bbbb-, babababa-, bebebebe-, bibibibi-, bobobobo-, boboboboˤ-, bubububu-, bubububuˤ-,
dddd-, dudududu-, uuuu- [< *vuvuvuvu-], uuuuˤ- [< *vuvuvuvuˤ-]...), romlis Semdegac fiqsirdeba piris
niSanTa infiqsuri pozicia. warmodgenili klasovani prefiqsebi
zmnis ZirTan sinqronul doneze erT morfemas warmoadgenen, Tumca
maTi gamoyofa monaTesave enebis monacemTa gamoyenebiT xerxdeba,
mag.: ud. baqbaqbaqbaq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma”; babababa=ne=qqqq-sa “aris”,
“arsebobs”, “xdeba” (+ 3SG); Sdr.: ruT. ÁiÁiÁiÁi-qqqq-is//riririri-qqqq-is//vivivivi-qqqq-is//didididi-qqqq-is
“yofna” [gramatikuli klasebis mixedviT]; arC. vivivivi-qqqq-ir//didididi-qqqq-ir//bibibibi-qqqq-
ir//iiii-qqqq-ir “yofna”; wax. ˆ̂̂̂xxxx½½½½-aÁ//ÁiÁiÁiÁi-xxxx½½½½-aÁ//vuvuvuvu-xxxx½½½½-aÁ “yofna”;
137
ud. bixbixbixbix-es “Soba”, “dabadeba”; bibibibi=ne=xxxx-sa “Sobs”, “badebs” (+ 3SG);
Sdr.: ruT. ÁuÁuÁuÁu-xxxx-ˆn//rurururu-xxxx-ˆn//vuvuvuvu-xxxx-ˆn “Soba”, “dabadeba” [gramatikuli
klasebis mixedviT]; wax. uuuu-xxxx-i//ÁuÁuÁuÁu-xxxx-i//vuvuvuvu-xxxx-i “id”; Sdr. agreTve: lezg.
xxxx-un “id”;
ud. bokbokbokbok-es “wva”; bobobobo=ne=kkkk-sa “iwvis” (+ 3SG); Sdr.: arC. uuuu-kkkk ´́́́-as//dodododo-
kkkk ´́́́-as//bobobobo-kkkk ´́́́-as “wva” [gramatikuli klasebis mixedviT];
ud. duRduRduRduR-es “rtymeva”, “dartyma”; dudududu=ne=RRRR-sa “urtyams” (+ 3SG);
Sdr.: ruT. ÁÁÁÁˆ̂̂̂-xxxx-ˆn//rrrrˆ̂̂̂rrrr-xxxx-ˆn//vvvvˆ̂̂̂rrrr-xxxx-ˆn “rtymeva” [gramatikuli klasebis
mixedviT]; Tab. uuuu-xxxx-uz//ÁuÁuÁuÁu-xxxx-uz “dartyma”; Sdr. agreTve: xunZ. vuvuvuvu-xxxx-
ize//ÁuÁuÁuÁu-xxxx-ize//bubububu-xxxx-ize//rurururu-xxxx-ize “cema”...
eWvi gvepareba, rom piris niSnebs klasovani uRvlilebis
moSlis da, Sesabamisad, klasovani prefiqsisa da zmnuri Ziris
(diaqroniul doneze _ fuZis) erT fuZed Camoyalibebis Semdeg
daekavebinaT intramorfemuli pozicia. amasTan erTad,
sayuradReboa, rom piris niSnebi Tavkidur poziciaSi (absolutur
anlautSi) ar gvxvdeba, rac aseve uaryofs klasifikatorTa piris
niSnebiT Canacvlebis hipoTezas. Tu piris niSani prefiqsur
poziciaze imyofeba, is, ueWvelad, sxva romelime morfemas unda
misdevdes, arada klasifikatorTa Tavkiduri ganlageba yvelaze
gavrcelebulia iberiul-kavkasiur enebSi da, maT Soris,
daRestnursa da lezgiur enebSi.
sayuradReboa, rom udiurSi piris niSnebiT gamoixateba mxolod
subieqtis piri, maSin rodesac pirdapiri obieqtis aRniSvna unda
iyos pirveladi yvela iberiul-kavkasiuri enisaTvis [arn. Ciqobava].
amis axsna SesaZlebelia, Tu davuSvebT, rom klasovani
uRvlilebidan pirovan uRvlilebamde udiurma gaiara klasovan-
pirovani uRvlilebis safexuri, romelic obieqtis klasisa da
subieqtis piris aRniSvnas gulisxmobda (rogorc es aris yvela
iberiul-kavkasiur enaSi, sadac klasovan-pirovani uRvlileba
gvaqvs). gramatikuli klas-kategoriis moSlis Semdeg obieqturi
pirovani uRvlileba, gansxvavebiT, magaliTad, qarTveluri da
138
adiRuri enebisagan, udiurSi, safiqrebelia, rom garSemomyof
aramonaTesave enaTa gavlenis gamo ar warmoiqmna.
Cveni azriT, piris niSnebi yalibdeboda ara intramorfemul
(klasovani prefiqsisa da zmnis Ziris Soris) poziciaze, aramed
TandaTanobiT xdeboda maT mier am poziciis dakaveba. Cveni
varaudiT, Tavdapirvelad piris niSani enklitikurad erTvoda
zmnas, xolo mis mier infiqsuri (//interfiqsuri) poziciis dakaveba
gamowveuli unda yofiliyo sxvadasxva sintaqsuri da
morfologiuri procesebiT (kauzativisa an dekauzativis warmoeba;
gansazRvruloba-ganusazRvrelobis gamoxatva), romlis reliqtebi
Semonaxuli unda iyos Tanamedrove udiur enaSi, ase, magaliTad,
rogorc zemoT aRiniSna, zogjer piris niSnis poziciis SecvliT
sityvis gramatikuli mniSvnelobac icvleba: bo=nenenene=xsa “xarSavs” _
box=nenenene=sa “ixarSeba”; bi=nenenene=xsa “Sobs”, “badebs” _ bix=nenenene=sa
“ibadeba”... am magaliTebSi, piris niSnis poziciis SecvliT xdeba
dekauzativis warmoeba.
gamomdinare iqidan, rom udiur enaSi zmnuri Zirebisa da
meSveli zmnebis umravlesoba calkeuli Tanxmovnisagan Sedgeba,
pozicia fuZis bolo Tanxmovnis win (rTul zmnebSi _ meore
ingredientis win) aRqmul iqna rogorc piris niSnis adgili. amis
Sedegad, analogiiT, piris niSnebma yvela kompozitur zmnaSi
daikaves interfiqsuri pozicia, xolo iseT martiv zmnebSi,
rogoricaa: ak-es “xedva”, ay-es “aReba”, “ayvana”, “yidva”, es-un
“mosvla”, e†-es “Senaxva”... _ infiqsuri pozicia, Sdr.: a=tu=k-sa
“xedavs”, a=ne=y-sa “iRebs”, “iyvans”, “yidulobs”, e=ne=s-a “modis”,
e=ne=†e-sa “inaxavs” (moyvanil leqsemebSi ar gamoiyofa gaqvavebuli
klasovani prefiqsi).
Cveni azriT, warmodgenili mosazreba ar ewinaaRmdegeba sxva
ramdenime hipoTezas, mag.: a. harisis mier gamoTqmul piris niSanTa
“garSemortymis” hipoTezas. amasTan erTad, unda aRiniSnos, rom
SeuZlebelia, daveTanxmoT mis mier gamoTqmul gramatikuli klas-
139
kategoriis formantTa poziciis Canacvlebis (e.w. memkvidreobiTi
poziciis) hipoTezas. Cveni azriT, “endoklizisis” (piris niSanTa
mier zmnuri fuZeebis gaxleCis) movlena aixsneba mxolod klasisa
da piris formantTa paraleluri funqcionirebiT da ara
klasifikatorebis ubralo CanacvlebiT piris niSnebiT.
drodrodrodro----kiloTa sistemakiloTa sistemakiloTa sistemakiloTa sistema
udiuri zmnis dro-kiloTa warmoebis ZiriTadi principebia:
dro-kiloTa warmoeba xdeba sufiqsebisa da klitikebis
meSveobiT; klitikTa meSveobiT iwarmoeba:
iusivi (kategoriul kilo an “nawilakovan-kavSirebiTi I” evg.
jeiraniSvilis mixedviT) _ yayayaya= klitika awarmoebs;
pirobiT-natvriTi kilo (“nawilakovan-kavSirebiTi II” evg.
jeiraniSvilis mixedviT) _ gigigigi= klitika (nijurSi =ÁiÁiÁiÁi) awarmoebs;
namyo drois aRmniSvneli ramdenime forma _ =ÁÁÁÁ klitikis
darTviT iwarmoeba;
myofadi nawilakovani da II koniunqtivi =alalalal klitikis
meSveobiT iwarmoeba.
yayayaya= da gigigigi= mawarmoeblebi SesaZloa infiqsurs (an
interfiqsurs), prefiqsursa da postfiqsur poziciebzec
imyofebodes, namyo droebis mawarmoebeli =ÁÁÁÁ da =alalalal klitika
zmnaSi postfiqsur poziciaze gvxvdeba, Tumca iSviatad =alalalal
klitika SeiZleba infiqsur (interfiqsur) poziciazec Segvxvdes.
oTxive mawarmoebeli klitika SesaZlebelia, rom sxva metyvelebis
nawilebsac daerTos.
amosavals dro-kiloTa warmoebisaTvis warmoadgens martivi
(pirveladi, neitraluri) fuZe. uSualod masze dayrdnobiT
iwarmoeba pirvelad finitur formaTa mozrdili nawili.
sawarmoebeli (sayrdeni) fuZis mixedviT udiuriSi dro-kiloiani
formebi SegviZlia davyoT oTx jgufad, esenia:
martiv-mawarmoeblian masdaris formaze dayrdnobiT
140
nawarmoebi zmnuri formebi: awmyo; imperfeqti;
martiv fuZeze dayrdnobiT nawarmoebi zmnuri formebi:
perfeqti; pluskvamfperfeqti; perfeqtis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi iusivi; perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi
pirobiT-natvriTi kilo (es forma mxolod varTaSnulSi gvxvdeba);
myofadi potenciuri; namyo-myofadi potenciuri; II koniunqtivi (es
forma mxolod varTaSnulSia gavrcelebuli); imperativi;
koniunqtivi, namyos koniunqtivi, kondicionali; (es forma mxolod
nijur kiloSi gvxvdeba);
gamoyenebuli mawarmoeblebis mixedviT es jgufi SegviZlia
davyoT dro-kiloTa sam qvejgufad:
zmnuri fuZe + -eeee mawarmoebeli: perfeqti; pluskvamfperfeqti;
perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi; perfeqtis
formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilo;
zmnuri fuZe + -oooo mawarmoebeli: myofadi potenciuri; namyo-
myofadi potenciuri; II koniunqtivi;
zmnuri fuZe + -aaaa mawarmoebeli: imperativi; koniunqtivi; namyos
koniunqtivi; kondicionali.
sruli saxis mimReobis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi formebi: aoristi; II perfeqti; aoristis formaze
dayrdnobiT nawarmoebi iusivi; aoristis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilo (es forma mxolod
varTaSnulisTvisaa damaxasiaTebeli); II plukvamperfeqti;
kontrafaqtivi (orive forma mxolod nijur kiloSia
gavrcelebuli);
usruli saxis mimReobis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi formebi: myofadi ZiriTadi; namyo-myofadi ZiriTadi;
myofadi aucileblobiTi; namyo-myofadi aucileblobiTi; myofadi
nawilakovani (ukanaskneli forma mxolod varTaSnilisTvisaa
damaxasiaTebeli);
sxvagvari klasifikaciiT dro-kiloebi udiur enaSi SeiZleba
davyoT pirvelad da meorad formemad: pirveladi formebia _
141
uSualod zmnis fuZeze, sruli da usruli saxis mimReobebsa da
martiv-mawarmoebliani masdaris formaze dayrdnobiT nawarmoebi
formebia, xolo meoradi _ pirveladi formebisagan nawarmoebi dro-
kiloebi. meoradi formebi klitikebis meSveobiT iwarmoeba (yayayaya=, gigigigi=
[nij. ÁiÁiÁiÁi-], =ÁÁÁÁ, =alalalal) da, rogorc wesi, namyo drois, iusivis, pirobiT-
natvriTi kilosa da ori drois mijnaze ganviTarebul moqmedebaTa
aRmniSvnel (namyo-myofadi an myofadi namyoSi) formebs warmoadgens.
pirvelad (aranawarmoeb) formebs ganekuTvneba: awmyo;
perfeqti; aoristi; II perfeqti; myofadi ZiriTadi; myofadi
aucileblobiTi; myofadi potenciuri; koniunqtivi; imperativi;
meorad (nawarmoeb) formebs ganekuTvneba: imperfeqti;
pluskvamperfeqti; perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi
iusivi; perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi
kilo; aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi; aoristis
formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilo; II
plukvamperfeqti; kondicionali; kontrafaqtivi; namyo-myofadi
ZiriTadi; namyo-myofadi aucileblobiTi; namyo-myofadi potenciuri;
myofadi nawilakovani; namyos koniunqtivi; II koniunqtivi.
SeniSvna: udiuris Sesaxeb specialur literaturaSi dro-
kiloTa sxvagvari dayofa aris miRebuli. vl. fanCviZe da evg.
jeiraniSvili zmnur fuZeTa modelebisa da struqturis
xasiaTis mixedviT finitur konstruqciebs sam jgufad
hyofdnen:
I jgufSi “infinitiv-masdarisagan” (masdari I; martiv-
mawarmoebliani masdari) nawarmoebi formebi Sedioda (awmyo
da namyo-uwyveteli);
II jgufSi mimReobisagan nawarmoebi formebi;
III jgufSi uSualod zmnis fuZeze dayrdnobiT nawarmoebi
formebi Sedioda.
Cven viziarebT aRniSnul klasifikacias im SeniSvniT, rom
mimReobisagan nawarmoeb formebs vyofT or jgufad,
142
gamomdinare iqidan, rom sayrdeni fuZis TvalsazrisiT am or
jgufs araferi aqvs saerTo rogorc sinqronul doneze, ise
diaqroniulad, esenia: sruli saxis mimReobis formaze
dayrdnobiT nawarmoebi formebi (mawarmoebeli -iiii) da usruli
saxis mimReobis formaze dayrdnobiT nawarmoebi formebi
(mawarmoeblebi -alalalal da -alaalaalaala);
sxvagvar klasifikacias iyeneben Tanamedrove ucxoeli
mkvlevrebi _ a. harisi, v. Sulce, t. maisaki. es klasifikacia
metwilad areregularuli zmnebis Cvenebas eyrdnoba da
udiuri enis zmnis finitur da infinitur formebs oTx
jgufad hyofs:
I jgufSi sruli saxis mimReobisagan nawarmoebi formebi
Sedis;
II jgufSi _ “infinitivis” (martiv-mawarmoeblian masdari)
formaze dayrdnobiT nawarmoebi formebi (prezensi da
imperfeqti);
III jgufSi _ mxolod imperativi, anu brZanebiTi kilo Sedis;
IV jgufSi _ usruli saxis mimReobisagan nawarmoebi formebi.
miuxedavad imisa, rom aRniSnuli klasifikacia diaqroniuli
movlenebis asaxvasac cdilobs, mainc ver gaviziarebT
perfeqtisa da misgan nawarmoebi formebis (pluskvamperfeqti;
perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi; perfeqtis
formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilo)
Seyvanas sruli saxis mimReobisagan nawarmoebi formebis (I)
jgufSi, maSin rodesac -iiii mawarmoebeli (sruli saxis
mimReobas awarmoebs) istoriuladac ar unda yofiliyo
damaxasiaTebeli perfeqtis formisaTvis.
amis garda, diaqroniuli TvalsazrisiTac gaugebaria myofadi
potenciurisa da misgan nawarmoebi formebis (namyo-myofadi
potenciuri; II koniunqtivi) Seyvena IV (usruli saxis
mimReobisagan nawarmoebi formebis) jgufSi. Cveni azriT,
sinqronuli TvalsazrisiT gaumarTlebelia -aaaa mawarmoebliani
143
qvejgufis (imperativi; koniunqtivi, namyos koniunqtivi,
kondicionali) Seyvana imave (IV) jgufSi.
-aaaa mawarmoebliani qvejgufis zmnebs Tu SevadarebT,
imperativis forma ramdenime araregularul zmnur
leqsemasTan gansxvavebul sawarmoebel fuZes gviCvenebs,
esenia: zmna f-es “Tqma” da misgan nawarmoebi rTuli
agebulebis zmnebi da zmna ec-es (moZraobis aRmniSvneli
defeqturi zmna) da misgan nawarmoebi eqvsi istoriulad
prefiqsiani forma da rTuli agebulebis zmnebi, Sdr.: ffff-es
“Tqma” _ ufufufuf-a “Tqvi!”; Ta-[ÁÁÁÁ]-es “wasvla”, Ta-cccc-i “wavida” _ Ta-qqqq-
i “wadi!”; ba-[ÁÁÁÁ]-es “asvla”, ba-cccc-i “Sedis” _ ba-qqqq-i “Sedi!”; gam-
ecececec-es “Tboba” _ gam-eqeqeqeq-i “gaTbi!” da a.S. anu, faqtobrivad, ori
zmnis Cvenebas (f-es “Tqma” da ec-es) Tu ar miviRebT
mxedvelobaSi, safuZvels moklebulia imperativis gamoyofa
calke jgufad.
zmnaTa umetesoba dro-kiloTa paradigmas erTiani fuZis
principiT awarmoebs. gamonakliss warmoadgens ramdenime moZraobis
an moZraobis kauzaciis aRmniSvneli zmna da leqsemebi ffff-es “Tqma”,
uquququq-es “Wama” da bibibibi[ÁÁÁÁ]-es “mokvdoma”. dasaxelebuli zmnebis dro-
kiloTa paradigma warmodgenilia ramdenime (oridan-oTxamde)
supleturi fuZeebiT. jamSi, martivi agebulebis araregularuli
zmnebis raodenoba or aTeuls ar aRemateba, ix.:
araregularuli martivararegularuli martivararegularuli martivararegularuli martiv----mawarmoebliani zmnebimawarmoebliani zmnebimawarmoebliani zmnebimawarmoebliani zmnebi
leqsemebileqsemebileqsemebileqsemebi aoristiaoristiaoristiaoristi masdarimasdarimasdarimasdari inperativiinperativiinperativiinperativi myofadi Imyofadi Imyofadi Imyofadi I
“wasvla” Tac-i Ta[Á]-es Taq-i TaR-al
“Sesvla” bac-i ba[Á]-es baq-i baR-al
“asvla” lac-i la[Á]-es laq-i laR-al
“mosvla” ar-i e[Á]-es eq-i eR-al
144
“gasvla” Wer-i We[Á]-es Weq-i WeR-al
“Casvla” Cir-i Ci[Á]-es Ciq-i CiR-al
“waReba” TaSer-i TaS-es TaS-a TaS-al
“motana” eCer-i eC-es eC-a eC-al
“amoReba” CiCer-i CiC-es CiC-a CiC-al
“adgoma” aÁzer-i aÁz-es aÁz-a aÁz-al
“sirbili” titer-i tit-es tit-a tit-al
“mokvdoma” pur-i bi[Á]-es biÁ-a biÁ-al
“Wama” qçÁ-i uq-es uq-a uq-al
“Tqma” f-i f-es
[awmyo: ex//e]
uf-a uk-al
gacilebiT didia rTuli agebulebis araregularuli zmnebis
raodenoba (daaxl. 100-s Seadgens). es gamowveulia zmnur
kompozitebSi meSveli zmnebis f-es “Tqma” da ec-es (safiqrebelia,
rom moZraobis aRmniSvneli defeqturi zmnaa) xSiri gamoyenebiT.
araregularuli rTulmawarmoebliani zmnebiararegularuli rTulmawarmoebliani zmnebiararegularuli rTulmawarmoebliani zmnebiararegularuli rTulmawarmoebliani zmnebi
leqsemebileqsemebileqsemebileqsemebi aoristiaoristiaoristiaoristi masdarimasdarimasdarimasdari awmyoawmyoawmyoawmyo inperativiinperativiinperativiinperativi myofadi Imyofadi Imyofadi Imyofadi I
“Tboba” gam-ec-i gam-ec-es gam-e-s-a gam-eq-i gam-eR-al
“tirili” oˤne-f-i oˤne-f-es oˤne-ne oˤne-f-a oˤne-k-al
“kiTxva” kal-f-i kal-f-es kal-e kal-f-a kal-k-al
“gaSveba” bar-T-i bar-T-es bar-e bar-T-a bar-k-al
erT zmnas _ bubububu (varT.)//ffffuuuu (nij.) “yofna”, “qona”, “yola”
axasiaTebs dro-kiloTa defeqturi paradigma. es zmna mxolod
awmyosa (bubububu) da namyo-uwyvetel (bubububu=ÁÁÁÁ) droebs awarmoebs, xolo
danarCen paradigmas zmna baqbaqbaqbaq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma” dro-
kiloebi avseben.
145
drodrodrodro----kiloTa warmoebakiloTa warmoebakiloTa warmoebakiloTa warmoeba
I jgufiI jgufiI jgufiI jgufi
udiuris Sesaxeb samecniero literaturaSi Camoyalibebuli
tradiciis gaTvaliswinebiT I jgufSi Segvyavs martivmawarmoeblian
masdarze (masdari I) dayrdnobiT nawarmoebi zmnuri formebi,
kerZod: awmyo da namyo-uwyveteli (imperfeqti).
awmyo awmyo awmyo awmyo (prezensiprezensiprezensiprezensi). iwarmoeba -eseseses formatian masdarze -aaaa sufiqsis
darTviT, mag.: b-es-aaaa=(ne) “akeTebs” (+ 3SG); aS=(ne)=b-s-aaaa < *aS=(ne)=b-
es-aaaa//aS-b-es-aaaa=(ne) “muSaobs”; qar=(re)=x-s-aaaa < *qar=(re)=x-es-aaaa
“cxovrobs”; baq-s-aaaa=(ne)//ba=(ne)=q-s-aaaa < *baq-es-aaaa=(ne)//*ba=(ne)=q-es-aaaa
“aris”, “xdeba”, “arsebobs”.
-eseseses sufiqsis Semadgeneli xmovani xSirad ikveceba, rodesac am
sufiqsis win gvxvdeba daxuruli marcvali. am reduqciis Sedegad
zogjer viTardeba fonetikuri cvlilebebi, mag.: Tog-d-es “gayidva”:
*Tog=(zu)=d-es-a > *Tog=(zu)=d-s-a > Tog=(zu)=st-a (bgeraTa gadasma
dsdsdsds > stststst) “vyidi”. a. Sifnerma awmyos mawarmoeblad gamoyo -sasasasa//-esaesaesaesa
formanti (diaqroniul doneze amdagvari formantis gamoyofa
aramarTebulia, Tumca sinqronul doneze _ SesaZlebelia). a. diri
ukve “swor” -aaaa sufiqss gamoyofs, magram mawarmoebeli fuZis
sakiTxi masac ara aqvs naTlad gaTvaliswinebuli.
awmyos formasa da mowarmoeblis warmoSobis Sesaxeb
samecniero literaturaSi sxvadasxva mosazrebebi gamoiTqva: evg.
jeiraniSvilma axlomonaTesave enebis (saxeldobr, ruTulurisa da
waxuris) monacemTa moxmobiT, udiuri zmnis awmyos -aaaa mawarmoebeli
daaxasiaTa rogorc “yofis” aRmniSvneli meSveli zmnis naSti: *yayayaya >
*‡‡‡‡a a a a > aaaa.
t. maisakis TvalsazrisiT, awmyos forma warmoSobiT micemiT
brunvaSi dasmuli “infinitivis” (martiv-mawarmoebliani masdari)
146
forma unda iyos, romelsac CamoSorda awmyo drois mawarmoebeli
meSveli zmna (anu, t. maisakis azriTac, istoriulad awmyo
analitikurad iwarmoeboda).
unda aRiniSnos, rom kavkasiis albanur enaSi awmyo dros aseve
-a sufiqsi awarmoebs, im gansxvavebiT, rom albanurSi awmyos
formanti uSualod zmnis fuZes daerTvis.
namyonamyonamyonamyo----uwyveteli uwyveteli uwyveteli uwyveteli (imperfeqtiimperfeqtiimperfeqtiimperfeqti). warmoSobiT meoreuli formaa.
iwarmoeba awmyos formaze =Á Á Á Á enklitikis darTviT (es klitika
zmnaSi yovelTvis postfiqsur pozicias ikavebs), mag.: b-es-a=(ne)=ÁÁÁÁ
“akeTebda” (+ 3 SG); aS=(ne)=b-s-a=ÁÁÁÁ < *aS=(ne)=b-es-a=ÁÁÁÁ//aS-b-es-a=(ne)=ÁÁÁÁ
“muSaobda”; qar=(re)=x-s-a=ÁÁÁÁ < *qar=(re)=x-es-a=ÁÁÁÁ “cxovrobda”; baq-s-
a=(ne)=ÁÁÁÁ//ba=(ne)=q-s-a=ÁÁÁÁ < *baq-es-a=(ne)=ÁÁÁÁ//*ba=(ne)=q-es-a=ÁÁÁÁ “iyo”,
“arsebobda”, “xdeboda”.
evg. jeiraniSvilis azriT, namyo-uwyveteli arsebiTad
(warmoSobiT) aris reinterpretirebuli awmyo-zogadi. am mosazrebas
SeuZlebelia daveTanxmoT. kavkasiis albanur enaSi gvxvdeba
aRniSnuli forma. is, udiuris msgavsad, awmyos formas eyrdnoba, im
gansxvavebiT, rom albanurSi awmyos forma uSualod zmnis fuZeze
dayrdnobiT iwarmoeba (ix. zemoT).
II jgufiII jgufiII jgufiII jgufi
II jgufSi Segvyavs uSualod zmnis fuZeze nawarmoebi zmnuri
formebi (zmnis fuZes miviRebT, Tu martiv-mawarmoebliani masdaris
mawarmoebels _ -eseseses sufiqss movaSorebT). rogorc zemoT aRiniSna,
mawarmoeblebis mixedviT es jgufi SegviZlia davyoT dro-kiloTa
sam qvejgufad:
-eeee mawarmoebliani qvejgufi: perfeqti (-eeee formanti awarmoebs)
da misgan nawarmoebi meoradi formebi: pluskvamfperfeqti (-eeee + =ÁÁÁÁ),
perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi (-eeee + yayayaya=),
perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilo
147
(-eeee + gigigigi=);
-oooo mawarmoebliani qvejgufi: myofadi potenciuri (-oooo) da
misgan nawarmoebi meoradi formebi: namyo-myofadi potenciuri (-o o o o +
=ÁÁÁÁ); II koniunqtivi (-oooo + =alalalal);
-aaaa mawarmoebliani qvejgufi: imperativi (-aaaa); kondicionali (-aaaa +
ÁiÁiÁiÁi- < *gigigigi=); koniunqtivi (-aaaa) da misgan nawarmoebi namyos koniunqtivi
(-aaaa + =ÁÁÁÁ).
perfeqti perfeqti perfeqti perfeqti (namyo namyo namyo namyo wyvetiliwyvetiliwyvetiliwyvetili). aoristis mawarmoeblisagan
gansxvavebiT, perfeqtis mawarmoebeli (-eeee) mxolod finitur formebs
awarmoebs. specialur literaturaSi udiuris Sesaxeb es forma
tradiciulad aoristad miiCneoda da “Cveulebrivi” aoristisagan
gansxvavebiT, “II aoristad” iwodeboda (vl. fanCviZe, evg.
jeiraniSvili da sxva). marTlac, TiTqosda erTi mniSvnelobis
formebi gvqondes, xolo maTi diferenciacia mxolod zmnis usruli
da sruli aspeqtis gadmocemaSi mdgomareobdes. Targmnisas, aoristi
gadmoscems qarTulis namyo-wyvetilis usruli aspeqtis
mniSvnelobas, xolo perfeqti Seefardeba namyo-wyvetilis sruli
saxis (preverbian) formas. ufro metic: zogjer es formebi
enacvleba erTmaneTs.
miuxedavad amisa, ver gaviziarebT am mosazrebas. aoristisagan
gansxvavebiT perfeqtis formaSi aisaxeba moqmedebis lokalizacia
droSi; igi yovelTvis, ueWvelad namyo drois mniSvnelobiT
gamoiyeneba. am formisaTvis ar aris damaxasiaTebeli aoristis
mniSvnelobis Tanamdev gangrZobiTobasa da ganusazRvrelobas (a-
oristos).
perfeqts awarmoebs -eeee sufiqsi da, rogorc aRiniSna zemoT,
igi gadmoscems qarTulis namyo-wyvetilis sruli aspeqtis
mniSvnelobas, mag.: b-e=(ne) “gaakeTa” (+ 3 SG); aS=(ne)=b-e//aS-b-e=(ne)
“imuSava”; qar=(re)=x-e < *qar=(ne)=x-e “icxovra” (ukve); baq-
e=(ne)//ba=(ne)=q-e “iyo” (ukve), “iarseba”, “gaxda”.
148
winadadebaSi, sadac predikatis funqciiT gamoyenebulia
perfeqti, xSirad piris aRmniSvneli klitika zmnuri sityvaformis
gareT gvxvdeba, xolo zogjer, saerTod ar mogvepoveba
winadadebaSi.
perfeqtis mawarmoebeli -eeee sufiqsi, piris formantis
darTvisas zogjer reduqcias ganicdis, mag.: purpurpurpur=tun “mokvdnen” (+ 3
PL); arararar=tun “movidnen”; WerWerWerWer=tun “gamovidnen”... es movlena
gansakuTrebiT nijur kilos axasiaTebs.
kavkasiis albanur enaSi mogvepoveba forma, romlis
mawarmoebelia -eeee sufiqsi. es forma Tavisi mawarmoebliTa da
sintaqsuri funqciis mxriv udiuri enis perfeqtis identuria.
myofadi potenciurimyofadi potenciurimyofadi potenciurimyofadi potenciuri (myofadi IImyofadi IImyofadi IImyofadi II). myofadi II iwarmoeba -oooo
sufiqsis meSveobiT, romelic uSualod zmnis fuZes daerTvis. es
forma gamoxatavs SesaZlo, potenciur moqmedebas momavalSi, mag.: b-
o=(ne) “gaakeTebs (vinicobaa, vTqvaT-da)” (+ 3SG); aS=(ne)=b-o//aS-b-
o=(ne) “imuSavebs (vinicobaa, vTqvaT-da)”; qar=(re)=x-o < *qar=(ne)=x-o
“icxovrebs (vinicobaa, vTqvaT-da)”; baq-o=(ne)//ba=(ne)=q-o “iqneba”,
“iarsebebs”, “gaxdeba” (vinicobaa, vTqvaT-da). garda amisa, unda
aRiniSnos, rom es forma xSirad gvaZlevs awmyos gagebas.
mniSvnelobis mixedviT myofadi ZiriTadi da myofadi
potenciuri zogjer zustad ar ganirCeva erTnmaneTisagan. amis gamo
nijurSi dasturdeba saintereso movlena: xSir SemTxvevaSi es
formebi piris mixedviT nawildeba _ I pirisaTvis Cveulebriv
gamoyenebulia myofadi potenciuri, xolo II da III pirisaTvis _
myofadi ZiriTadi.
brZanebiTi kilo brZanebiTi kilo brZanebiTi kilo brZanebiTi kilo (imperativiimperativiimperativiimperativi). imperativi iwarmoeba uSualod
zmnis fuZeze -aaaa sufiqsis darTviT (moZraobis aRmniSvnel eqvs
zmnasa da im rTulmawarmoeblian zmnebSi, romlebSic meore
komponemtad -ecececec meSveli zmna warmogvidgeba, imperativis niSania -iiii
sufiqsi). imperativis forma koniunqtivis formas emTxveva, Tu ar
149
CavTvliT II pirs mxoloobiTSi, sadac imperativi, koniunqtivisagan
gansxvavebiT, ar irTavs pirSi SemaTanxmebel klitikas, Sdr.: baq-a
“iyavi” (imperativi) _ baq-a=n “iqnebi albaT, SesaZloa iqnebi”
(koniunqtivi). garda amisa, ramdenime aTeul zmnaSi imperativisa da
koniunqtivis formebi aris gansxvavebuli, esenia: moZraobis
aRmniSvneli prefiqsiani zmnuri formebi (Ta[Á]-es “wasvla”; ba[Á]-es
“Sesvla”; la[Á]-es “asvla” da a.S.); zmna f-es “Tqma”; meSveli
zmnisagan f-es da ec-es nawarmoebi orkomponentiani zmnebi.
imperativisa da koniunqtivis mawarmoeblebisa da sayrdeni fuZis
igiveobis miuxedavad, warmoSobiT sxvadasxva formebTan unda
gvqondes saqme.
imperativi, rogorc wesi, II pirSi gamoiyeneba, Tumca udiurSi
brZanebiTi kilo III pirsa da I piris mravlobiTSic mogvepoveba.
gasarkvevia I piris formis sakiTxi mravlobiTSi. gamoiTqva
mosazreba, rom saqme gvaqvs sxva formasTan _ e.w. hortativTan (t.
maisaki), rac aramarTebulad migvaCnia. gasaziarebeli Cans vl.
fanCviZis mosazreba, rom am piris forma fonetikuri cvlilebis
Sedegad unda iyos miRebuli mag.: qarx-en < *qarx-a=Áan (=Áan Áan Áan Áan _ _ _ _ I
piris aRmniSvneli klitika mravlobiTSi), ix. imperativis formaTa
sqema:
varTaSnul kiloSi
I mx. piri __ I mr. piri baq=en
II mx. piri baq-a “iyavi”, “gaxdi”,
“iarsebe”
II mr. piri baq-a=nan
III mx. piri baq-a=ne III mr. piri baq-a=yun
nijur kiloSi
I mx. piri __ I mr. piri baq=en
II mx. piri baq-a II mr. piri baq-a=nan
III mx. piri baq-a=ne III mr. piri baq-a=Tun
150
kavkasiis albanurSi davimowmeT imperativi da mas agreTve -aaaa
sufiqsi awarmoebs.
kavSirebiTi I kilo kavSirebiTi I kilo kavSirebiTi I kilo kavSirebiTi I kilo (koniunqtivikoniunqtivikoniunqtivikoniunqtivi). imperativis msgavsad
koniunqtivic -aaaa sufiqsis meSveobiT iwarmoeba, magram imperativisan
gansxvavebiT, sxva warmoSobisaa unda iyos _ absolutivi (usruli
saxis) + meSveli zmna, romelic dRes oden piris niSniTaa
warmodgenili. amas nawilobriv adasturebs is faqti, rom
koniunqtivis forma yovelTvis piris klitikebiTaa markirebuli.
TargmanSi koniunqtivis formas Seesatyviseba: “albaT”, “SesaZloa”,
“iqneb”//”iqneba” + zmna; mag.: b-a=z “gavakeTeb” [albaT, SesaZloa],
“iqneba gavakeTo” (+ 1SG); b-a=ne “gaakeTebs” [albaT, SesaZloa] (+
3SG); aS-b-a=z “vimuSaveb” [albaT, SesaZloa]; aS-b-a=ne “imuSavebs”
[albaT, SesaZloa]; qarx-a=z “vicxovreb” [albaT, SesaZloa]; qarx-a=ne
“icxovrebs” [albaT, SesaZloa]; baq-a=z “viqnebi, viarsebeb, gavxdebi”
[albaT, SesaZloa]; baq-a=ne “iqneba”, “iarsebebs”, “gaxdeba” [albaT,
SesaZloa].
III jgufiIII jgufiIII jgufiIII jgufi
III jgufSi Segvyavs sruli saxis mimReobisagan nawarmoebi
zmnuri formebi, esenia: aoristi (-iiii mawarmoebeli; warmoadgens
sruli saxis mimReobis formas + piris niSans); II perfeqti (-iiii + ÁÁÁÁ-oooo;
warmoadgens substantivad gamoyenebul sruli saxis mimReobis
formas + piris niSans); aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi
iusivi (-iiii + yayayaya=); aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi
pirobiT-natvriTi kilo (-iiii + gigigigi=); II plukvamperfeqti (-iiii + =ÁÁÁÁ);
kontrafaqtivi (-iiii + ÁiÁiÁiÁi- < *gigigigi= + =ÁÁÁÁ//=iÁiÁiÁiÁ).
aoristiaoristiaoristiaoristi. misi mawarmoebelia -iiii sufiqsi, romelic uSualod
daerTvis zmnur fuZes, mag.: b-i=(ne) “akeTa”, “qmna" (+ 3 SG); aS=(ne)=b-
151
i//aS-b-i=(ne) “muSaobda”; qar=(re)=x-i < *qar=(ne)=x-i “cxovrobda”;
baq-i=(ne)//ba=(ne)=q-i “iyo”, “arsebobda”, “xdeboda”.
yuradRebas ipyrobs is faqti, rom aoristi da sruli saxis
mimReoba iwarmoeba erTi da igive -iiii sufiqsiT, anu aoristi sruli
saxis mimReobis formas imeorebs. gansxvaveba imaSi mdgomareobs,
rom aorists SeuZlia piris niSnis darTva, Tumca, xSirad aoristis
forma piris niSnis gareSe ixmareba, xolo zogjer, winadadeba,
sadac predikatad aoristis forma gvevlineba, sulac piris niSnis
gareSe aris warmodgenili.
safiqrebelia, rom istoriulad aoristi analitikur formas
warmoadgenda: absolutivi + meSveli zmna. meSveli zmna amJamad
oden piris niSniTaa warmodgenili.
II perfeqtiII perfeqtiII perfeqtiII perfeqti. iwarmoeba zmnis fuZeze ----iÁoiÁoiÁoiÁo//-ioioioio sufiqsis
darTviT (metyvelebaSi pirveli varianti ufro gavrcelebulia).
warmoSobiT es forma gasubstantivebuli (masubstantivebeli -oooo
sufiqsdarTuli) sruli saxis mimReobisagan warmoiSva da formiT
mas emTxveva kidec. rogorc wesi, aRniSnavs warsulSi raime
moqmedis gamo damdgar Sedegs, magaliTad, Sdr.: bask-i-Á-o
“daZinebuli” (daZineba_AOP_O_NA) da bas=e=k-iÁo “daeZina”, “sZinavs
(ukve)” (daZineba=3 SG=ST_ PERF2).
IV jgufiIV jgufiIV jgufiIV jgufi
IV jgufSi Segvyavs usruli saxis mimReobisagan nawarmoebi
zmnuri formebi, esenia: myofadi ZiriTadi (-alalalal mawarmoebeli;
warmoadgens usruli saxis mimreobis formas + piris niSans) da
misgan nawarmoebi namyo-myofadi ZiriTadi (-alalalal + =ÁÁÁÁ) da myofadi
nawilakovani (-alalalal + =alalalal); myofadi aucileblobiTi (-alaalaalaala;
warmoadgens usruli saxis mimReobis atributul formas + piris
niSans) da misgan nawarmoebi namyo-myofadi aucileblobiTi (-alaalaalaala +
=ÁÁÁÁ).
152
myofadi ZiriTadimyofadi ZiriTadimyofadi ZiriTadimyofadi ZiriTadi (myofadi Imyofadi Imyofadi Imyofadi I). iwarmoeba zmnur fuZeze -alalalal
sufiqsis darTviT. sayuradReboa, rom myofadi I da usruli saxis
mimReoba iwarmoeba erTi da imave -alalalal sufiqsis meSveobiT, rac
naTels xdis am formis warmoSobas. Tu gaviTvaliswinebT, rom
zogadad iberiul-kavkasiur enebSi myofadis warmoebisas
Cveulebrivia mimReobis gamoyeneba, romelsac erTvis meSveli zmna.
unda vivaraudoT, rom udiur enaSic myofadi miRebulia aseTi
procesis Sedegad. safiqrebelia, rom es forma damxmare zmnis
meSveobiT iwarmoeboda, romlisagan dRes oden piris niSania
Semonaxuli.
am mosazrebas nawilobriv adasturebs is sayuradRebo faqtic,
rom am formasTan piris aRmniSvneli klitika mxolod postfiqsur
poziciaze gvxvdeba, mag.: b-al=(le) < *b-al=(ne) “gaakeTebs” (+ 3SG.);
aS-b-al=(le) < *aS-b-al=(ne) “imuSavebs”; qarx-al=(le) < *qarx-al=(ne)
“icxovrebs”; baq-al=(le) < *baq-al=(ne) “iqneba”, “iarsebebs”,
“gaxdeba”. TvalSi sacemia, rom III piris niSani mxoloobiTSi (=nenenene),
rogorc wesi, ganicdis fonetikur cvlilebas (asimilacias
winamavali llll-s gavleniT): =nenenene > =lelelele. unda aRiniSnos, rom II pirSi,
rogorc mxoloobiTSi, iseve mravlobiTSi, piris niSnebis
Tavkiduri nnnn Tanxmovani ucvlelad Semonaxuli aqvs, Sdr.: karx-
al=lelelele “icxovrebs” (3SG); karx-al=nunununu “icxovreb” (2SG) da karx-
al=nannannannan “icxovrebT” (2PL).
es forma, diaqroniulad an awmyosa anda “awmyo-myofads” unda
warmoadgendes.
myofadi aucileblobiTi myofadi aucileblobiTi myofadi aucileblobiTi myofadi aucileblobiTi (myofadi IIImyofadi IIImyofadi IIImyofadi III). es dro moqmedebis
ganxorcielebis aucileblobas gamoxatavs da qarTul TargmanSi
mas Seesatyviseba leqsema unda + zmna. am drois mawarmoebelia -alaalaalaala
sufiqsi da warmoSobiT usruli aspeqtis mimReobis atributul
formas + meSvel zmnas unda warmoadgendes (meSveli zmnis naSti
mxolod piris niSnebiTaa warmodgenili, xolo TviT am drois
153
forma, piris niSnebis daurTvelad, usruli aspeqtis mimReobis
atributiul formas emTxveva), mag.: b-ala=(z) “unda gavakeTo” (+
1SG), b-ala=(ne) “unda gaakeTos” (+ 3SG); aS-b-ala=(z) “unda vimuSao”
aS-b-ala=(ne) “unda imuSaos”; qarx-ala=(z) “unda vicxovro” qarx-
ala=(ne) “unda icxovros”; baq-ala=(z) “unda viyo, viarsebo, gavxde”,
baq-ala=(ne) “unda iyos”, “unda iarsebos”, “unda gaxdes”.
myofadi ZiriTadis msgavsad es dro piris aRmniSvnel
klitikebs mxolod postfiqsur poziciaze irTavs.
meoreuli (klitikebis meSveobiT nawarmoebi) dromeoreuli (klitikebis meSveobiT nawarmoebi) dromeoreuli (klitikebis meSveobiT nawarmoebi) dromeoreuli (klitikebis meSveobiT nawarmoebi) dro----kiloebikiloebikiloebikiloebi
meoradi formebi _ pirveladi formebisagan nawarmoebi dro-
kiloebia. meoradi formebi klitikebis meSveobiT iwarmoeba (yayayaya=, gigigigi=
[nij. ÁiÁiÁiÁi-], =ÁÁÁÁ, =alalalal) da, rogorc wesi, namyo drois, iusivisa, pirobiT-
natvriTi kilosa da ori drois mijnaze (namyo-myofadi) formebs
warmoadgens.
meorad (nawarmoeb) formebs ganekuTvneba:
imperfeqti (awmyo + =ÁÁÁÁ); pluskvamperfeqti (perfeqti + =ÁÁÁÁ); II
plukvamperfeqti (aoristi + =ÁÁÁÁ); namyo-myofadi ZiriTadi (myofadi
ZiriTadi + =ÁÁÁÁ); namyo-myofadi aucileblobiTi (myofadi
aucileblobiTi + =ÁÁÁÁ); namyo-myofadi potenciuri (myofadi
potenciuri + =ÁÁÁÁ); namyos koniunqtivi (koniunqtivi + =ÁÁÁÁ);
perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi (perfeqti +
yayayaya=); aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi (aoristi +
yayayaya=);
aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi
kilo (aoristi + gigigigi=); perfeqtis formaze dayrdnobiT nawarmoebi
pirobiT-natvriTi kilo (perfeqti + gigigigi=); kondicionali (? + ÁiÁiÁiÁi-);
kontrafaqtivi (aoristi + ÁiÁiÁiÁi- + =iÁiÁiÁiÁ//=ÁÁÁÁ);
myofadi nawilakovani (myofadi ZiriTadi + =alalalal); II
koniunqtivi (myofadi potenciuri + =alalalal).
154
=Á =Á =Á =Á (=iiii; =iÁiÁiÁiÁ) klitikis meSveobiT nawarmoebi namyos aRmniSvneli klitikis meSveobiT nawarmoebi namyos aRmniSvneli klitikis meSveobiT nawarmoebi namyos aRmniSvneli klitikis meSveobiT nawarmoebi namyos aRmniSvneli
meoreuli formebimeoreuli formebimeoreuli formebimeoreuli formebi
=ÁÁÁÁ klitika namyo drois aRmniSvnel ramdenime formas
awarmoebs. es formanti, rogorc wesi, zmnas enklitikurad
daerTvis, Tumca dasaxelebuli mawarmoebeli SesaZlebelia sxva
metyvelebis nawilebsac daerTos.
rogorc zemoT iqna naCvenebi, udiurs moepoveba mxolod ori
`pirveladi~, anu uSualod zmnis fuZeze dayrdnobiT nawarmoebi na-
myos drois forma, esenia: aoristi (-iiii formantiani) da perfeqti (-eeee
formantiani), xolo danarCeni formebi (imperfeqti, pluskvamperfeq-
ti da sxva) =ÁÁÁÁ formantis meSveobiT iwarmoeba.
====ÁÁÁÁ enklitikis awmyos formaze darTvisas xdeba moqmedebis dro-
is Secvla: awmyos formaze =ÁÁÁÁ mawarmoeblis darTviT viRebT namyo
uwyvetels (imperfeqts). Tu es mawarmoebeli isedac namyo drois
formas daerTvis, maSin miRebul formas moqmedeba winarewarsulSi
gadaaqvs. garda amisa, =ÁÁÁÁ enklitika myofadze darTviT awarmoebs
formebs, romelic ori drois mijnaze ganviTarebul moqmedebas
(myofads namyoSi).
=ÁÁÁÁ (=iiii; =iÁiÁiÁiÁ ) enklitikis meSveobiT nawarmoebi namyos aR-
mniSvneli meoreuli formebi bbbb-es `keTeba~ zmnis magaliT-
ze:
sawyisi formasawyisi formasawyisi formasawyisi forma nawarmoebi formanawarmoebi formanawarmoebi formanawarmoebi forma
awmyo b-es-a=(ne) `akeTebs~ imperfeqti b-es-a=(ne)=Á
“akeTebda”
perfeqti b-e=(ne) “gaakeTa” pluskvamperfeqti b-e=(ne)=Á
“gaakeTa” [didi xnis win]
aoristi b-i=(ne) “akeTa” pluskvamperfeqti II
b-i=(ne)=Á “akeTa” [didi xnis win]
perfeqti II (SedegobiTi) ------------------------------
155
b-iÁo=(ne)
myofadi I (ZiriTadi)
b-al=(ne) “gaakeTebs”
namyo-myofadi I (ZiriTadi)
b-al=(ne)=Á “gaakeTebda”
myofadi aucileblobiTi
b-ala=(ne)
“gaakeTebs” [aucileblad]
namyo-myofadi aucileblobiTi
b-ala=(ne)=Á
“gaakeTebda” [aucileblad]
myofadi II (potenciuri)
b-o=(ne) “gaakeTebs” [vinicobaa]
namyo-myofadi II (potenciuri)
b-o=(ne)=Á “gaakeTebda” [vinicobaa]
koniunqtivi b-a=(ne)
“gaakeTebs” [SesaZloa, albaT]
namyos koniunqtivi b-a=(ne)=Á
“gaakeTebda” [SesaZloa, albaT]
*kondicionali b-a-Ái=(n) ------------------------------
------------------------------ *kontrafaqtivi b-i-Ái=(n)=iÁ
**** warmodgenili formebi mxolod nijur kiloSi gvxvdeba.
=ÁÁÁÁ formantiT nawarmoebi formebisagan evg. jeiraniSvilTan oden
namyo-uwyvetelia (imperfeqti) aRniSnuli, xolo vl. fanCviZesTan am
formis garda gvaqvs: namyo-winarewarsuli (pluskvamperfeqti) da
masze nawarmoebi pirobiT-natvriTi kavSirebiTi (awarmoebs gigigigi= kli-
tika), kavSirebiTi II (namyos koniunqtivi), myofadi ZiriTadisa da
myofadi potenciurisagan nawarmoebi pirobiT-natvriTi kilos ori
forma.
myofadi ZiriTadisa da myofadi potenciurisagan nawarmoeb
formebs unda daematos mesame forma, romelic myofadi aucileblo-
biTisagan iwarmoeba, mag.: zu tiÁa baqbaqbaqbaq-iiii=gigigigi=zuzuzuzu=ÁÁÁÁ Sotin meno ukukukuk-
alaalaalaala=TeTeTeTe=nenenene=ÁÁÁÁ `me rom mand vyovyovyovyofifififililililiyayayayavivivivi, is amas ar ityoar ityoar ityoar ityodadadada [ueWve-
lad]~, xolo nawyo-winarewarsulisagan nawarmoebi pirobiT-natvri-
Ti kavSirebiTis gamoyofa, piriqiT, saeWvod moCans. unda aRiniSnos,
rom =ÁÁÁÁ enklitikis darTviT an CamoSorebiT am formis mniSvneloba
ar icvleba, Sdr.: gigigigi=n=qarx-e=ÁÁÁÁ “rom ecxovra” da b-e=gigigigi=n “rom
ekeTebina”...
156
unda aRiniSnos, rom myofadisagan nawarmoebi sami forma, garda
pirobiT-natvriTi kilos mniSvnelobis gamoxatvisa, ori drois mi-
jnaze ganviTarebul moqmedebasac aRniSnavs. gramatikulad es for-
mebi myofads warmoadgens, magram maTi moqmedeba viTardeba namyo
droSi myofadze [zogjer _ awmyoze] miTiTebiT, mag.: Seno hçÁsç
baskabaskabaskabaska=lelelele=ÁÁÁÁ “is axlaxan apirebdaapirebdaapirebdaapirebda dawolasdawolasdawolasdawolas”;
zu vaenk nçÁni zengbalzengbalzengbalzengbal=zuzuzuzu=ÁÁÁÁ “me SenTan guSin vapirebdi vapirebdi vapirebdi vapirebdi
darekvasdarekvasdarekvasdarekvas” [myofadi ZiriTadisagan nawarmoebi forma];
geSluRa sa hema baW adamare baqobaqobaqobaqo=ÁÁÁÁ “xeobaSi iyoiyoiyoiyo albaTalbaTalbaTalbaT
[SesaZloaSesaZloaSesaZloaSesaZloa] asiode adamiani”;
sa Samate Wovaqi baqobaqobaqobaqo=ÁÁÁÁ, Áoxsa viw Rine Wovaqi baqobaqobaqobaqo=ÁÁÁÁ “sadRac
erTi kvira gavidagavidagavidagavida (zedmiw. gasuli iyogasuli iyogasuli iyogasuli iyo), an SesaZloa aTi dRe
gavidagavidagavidagavida” [myofadi potenciurisagan nawarmoebi forma];
meno baqbaqbaqbaq-alaalaalaala=nenenene=ÁÁÁÁ, ama baTeneqi `es ununununda moda moda moda momxdamxdamxdamxdaririririyoyoyoyo, magram ar
moxda~;
sawwe iSu davina TaRalaTaRalaTaRalaTaRala=nenenene=ÁÁÁÁ “TerTmeti kaci undaundaundaunda
gamgzavrebuliyogamgzavrebuliyogamgzavrebuliyogamgzavrebuliyo omSi” [myofadi aucileblobiTisagan nawarmoebi
forma].
safiqrebelia, rom =ÁÁÁÁ formanti istoriulad namyos mawarmoebe-
li meSveli zmna unda yofiliyo da aseTi funqciiT is dasturdeba
kidec zogierT lezgiur enaSi, Sdr. aRuluri: mehemed m‘‡elim eeee `muha-
medi maswavlebelia~ da mehemed m‘‡elim iÁiÁiÁiÁ `muhamedi maswavlebeli
iyo~ (aul tpiukis Tqma). lezgiur enaSic namyo drois aRmniSvneli
sxvadasxva formebis sawarmoeblad gamoyenebulia -ÁÁÁÁ mawarmoebeli,
romelic, udiuris msgavsad, aqac enklitikas warmoadgens, mag.: raxaz-
va `ambobs~ _ raxazva=ÁÁÁÁ `ambobda~, iÁizma `akeTebs~ _ iÁizma=ÁÁÁÁ `akeTeb-
da~, iÁida `gaakeTebs~ _ iÁida=ÁÁÁÁ `gaakeTebda~. -ÁÁÁÁ formanti namyos ma-
warmoeblad gvevlineba kavkasiis albanurSic, mag.: q[risto]sen bubububuyayayayanananana----
biÁbiÁbiÁbiÁ-aaaa-ÁÁÁÁ haWink eklesiax `rogorc (viTarc) qristes (erg.) SeSeSeSeuyuyuyuyvarvarvarvardadadada ek-
lesia (mic.)~ (ef. 5, 25);
po(‡)e e(c)ex biÁbiÁbiÁbiÁ-aaaa-ÁÁÁÁ hana(c) “xolo romlisgan yovelive gakeTdagakeTdagakeTdagakeTda”
157
(ebr 3. 4);
iCeÁ bul TTTT[aaaa]faRfaRfaRfaR-eeee----ÁÁÁÁ “Tavisi Tavi miscamiscamiscamisca” (ef. 5, 25);
haÁbokhaÁbokhaÁbokhaÁbok-eeeeˤ----ÁÁÁÁ oenux “aiyvanaaiyvanaaiyvanaaiyvana isini” (mT. 17, 1).
aRsaniSnavia, rom kavkasiis albanurSi am mawarmoeblis meSveli
zmnis funqciiT gamoyeneba ver davadastureT.
sayuradReboa, rom =ÁÁÁÁ mawarmoebeli udiurSi SeiZleba sxva me-
tyvelebis nawilebsac daerTos, magram mxolod piris formantis Se-
mdgom, postfiqsur poziciaze. namyos mawarmoeblisa da piris niSni-
sagan Semdgari kompleqsi faqtobrivad meSveli zmnis funqcias
iZens, mag.: Sair Te=zuzuzuzu=ÁÁÁÁ, vçzTadalo=zuzuzuzu=ÁÁÁÁ `poeti ar viyavi, maswav-
lebeli viyavi~, jçÁil=zuzuzuzu=ÁÁÁÁ “axalzazrda viyavi”...
ya= klitikis meSveobiT nawarmoebi iusivis formebiya= klitikis meSveobiT nawarmoebi iusivis formebiya= klitikis meSveobiT nawarmoebi iusivis formebiya= klitikis meSveobiT nawarmoebi iusivis formebi
klitika yayayaya= iusivis (kategoriuli kilo; nawilakovan-
kavSirebiTi I _ evg. jeiraniSvili; nawilakovan-kavSirebiTi _ vl.
fanCviZe) or sinonimur formas awarmoebs. pirveli _ aoristis
formaze dayrdnobiT iwarmoeba yayayaya= klitikis darTviT, xolo meore
_ perfeqtis formaze igive mawarmoeblis darTviT.
piris niSani iusivis orive formaSi ueWvelad yayayaya= klitikas
misdevs. aRniSnuli kompleqsi, rogorc wesi, perfeqtis formas
daerTvis enklitikurad, xolo aoristis formasTan _
gavrcelebuli proklitikuri, anda endoklitikuri ganlageba.
udiuri zmnis dro-kiloTa umetesobisagan gansxvavebiT
(imperativisa da koniunqtivis garda), iusivis formebTan gamoiyeneba
uaryofis klitika mamamama=. iusivis formebze am uaryofis aRmniSvneli
klitikis darTvis SemTxvevaSi iqmneba sami klitikisagan Semdgari
kompleqsebi: mamamama= + yayayaya= + piris niSani. aseTi kompleqsi, rogorc
wesi, zmnur formasan prepoziciaSi gvevleneba, Tumca aoristis
formasTan dasaSvebia misi endoklitikuri ganlagebac, mag.:
za gal=mamamama=yayayaya=nnnn=d-i
158
memememe:DAT SexebaSexebaSexebaSexeba=PROH=JUSS=3SG=LV_AOR
ar Semexos
yayayaya= klitika SesaZlebelia sxva zmnur formebs da metyvelebis
nawilebs daerTos. es mawarmoebeli maerTebeli kavSiris
funqciiTac gamoiyeneba.
TargmanSi iusivis formeni Seesatyviseba zmnas +
“aucileblad”, “ueWvelad”, “uTuod” da a.S.
gi= gi= gi= gi= (Á(Á(Á(Áiiii----) ) ) ) klitikis meSveobiT nawarmoebi pirobiTklitikis meSveobiT nawarmoebi pirobiTklitikis meSveobiT nawarmoebi pirobiTklitikis meSveobiT nawarmoebi pirobiT----nnnnatvriTi kilos atvriTi kilos atvriTi kilos atvriTi kilos
(kondicionali) (kondicionali) (kondicionali) (kondicionali) formebiformebiformebiformebi
klitika gigigigi= pirobiT-natvriT kilos (kondicionali;
nawilakovan-kavSirebiTi II _ evg. jeiraniSvili; pirobiT-natvriTi
nawilakovani _ vl. fanCviZe), iusivis msgavsad, or sinonimur formas
awarmoebs. pirveli _ aoristis formaze dayrdnobiT iwarmoeba gigigigi=
mawarmoeblis darTviT, xolo meore _ perfeqtis formaze
dayrdnobiT. pirobiT-natvriTi kilos es formebi mxolod
varTaSnuli dialeqtisaTvisaa damaxasiaTebeli.
gigigigi= klitikas dRes udiurSi, yayayaya= mawarmoeblisagan
gansxvavebiT (ix. zemoT), damoukidebeli leqsikuri mniSvneloba ar
gaaCnia.
piris niSani pirobiT-natvriTi kolos orsave formaSi
ueWvelad gigigigi= klitikas misdevs. aRniSnuli kompleqsi SeiZleba
daerTos zmnas enklitikurad, proklitikurad, anda
endoklitikurad.
udiuri zmnis dro-kiloTa formebisagan kondicionalis
formebi erTaderTia, romlebTanac gamoiyeneba uaryofis klitika
nnnn„=. pirobiT-natvriTi kilos formebze am klitikis darTvis
SemTxvevaSi iqmneba sami klitikisagan Semdgari kompleqsebi: nnnn„= +
gigigigi= + piris niSani. aseTi kompleqsi, rogorc wesi, zmnur formasan
prepoziciaSi gvevleneba, mag.:
159
Se-t-in n„=gi=n=cam-f-e=Á
DIST_O_ERG PROH=COND=3SG=werawerawerawera_LV_PERF=PST
mas rom ar daewera
TargmanSi pirobiT-natvriTi kilos formeni Seesatyviseba
“rom” + zmnas.
nijur kiloSi kondicionalis forma sxvagvarad iwarmoeba:
igi, rogorc Cans, koniunqtivis formas eyrdnoba. amasTan,
aRsaniSnavia, rom mawarmoebelic nijurSi fonetikurad
saxecvlilia: *gigigigi > *RiRiRiRi > ÁiÁiÁiÁi.
ÁiÁiÁiÁi- formanti nijurSi aseve kantrafaqtivs awarmoebs.
kondicionalisagan gansxvavebiT, romelic pirobiT, magram realur
moqmedebas aRniSnavs, kontrafaqtivi gamoxatavs irealur moqmedebas,
mag.:
Cur-f-i-Ái=n=iÁ “rom darCeniliyo”
darCenadarCenadarCenadarCena_LV_(AOR)_CTRF=3SG=PST
ava-baq-i-Ái=n=iÁ “rom scodnoda”
codnacodnacodnacodna_LV_(AOR)_CTRF=3SG=PST
metyvelebaSi, kondicionalisa da kontrafaqtivis
mawarmoebeli ÁiÁiÁiÁi- SeiZleba amovardes, mag., Sdr.: f-iiii-ÁiÁiÁiÁi=n=iÁ _ f-
iiii=n=iÁ “rom eTqva”...
aseve aRsaniSnavia, rom kondicionalisagan gansxvavebiT,
kontrafaqtivi aoristis formas eyrdnoba.
Tu varTaSnulSi gigigigi= klitika SeiZleba sxva zmnur formebs da
metyvelebis nawilebs daerTos, nijurSi ÁiÁiÁiÁi- mawarmoebeli mxolod
zmnaSi, kondicionalisa da kontrafaqtivis formebSi gvxvdeba.
=al klitikiT nawarmoebi formebi=al klitikiT nawarmoebi formebi=al klitikiT nawarmoebi formebi=al klitikiT nawarmoebi formebi
myofadi nawilakovani myofadi nawilakovani myofadi nawilakovani myofadi nawilakovani (myofadi IVmyofadi IVmyofadi IVmyofadi IV). myofadi nawilakovani
myofadi ZiriTadis formaze dayrdnobiT iwarmoeba da mas klitika
160
=alalalal awarmoebs, romelic calke aRebuli qarTuli -cccc nawilakis
msgavsi mniSvnelobisaa. TargmanSi am formas Seesatyviseba
kompoziti zmna + “kidec”, “amasTanave”, mag.: b-al=alalalal=(le) < *b-
al=alalalal=(ne) “gaakeTebs kidec, gaakeTebs amasTanave” (+ 3SG); aS-b-
al=alalalal=(le) < *aS-b-al=alalalal=(ne) “imuSavebs kidec, imuSavebs
amasTanave”; qarx-al=alalalal=(le) < *qarx-al=alalalal=(ne) “icxovrebs kidec,
amasTanave”; baq-al=alalalal=(le) < *baq-al=alalalal=(ne) “iqneba”, “iarsebebs”,
“gaxdeba (kidec, amasTanave)”. unda aRiniSnos, rom klitika =alalalal am
formaSi, rogorc wesi, sufiqsur poziciaze gvevlineba piris
aRmniSvneli klitikasTan kompleqsSi, romelic =alalalal klitikas
uSualod misdevs, Tumca gamonaklisic gvxvdeba, mag.: cam=alalalal=k-
al=(lelelele) “dawers kidec”. aq klitika =alalalal interfiqsur poziciaze
gvevlineba, xolo piris formanti _ postfiqsurze.
klitika =alalalal sxva zmnur formebsac SeiZleba daerTos, mag.:
cam=alalalal=fi=(ne) “dawera kidec”; u=alalalal=Te=ne=q-sa, u=alalalal=Te=ne=Rˤ-sa
“ar SevWam kidec [da] ar davlev kidec [arc SevWam da arc davlev]”.
unda aRiniSnos, rom amgvari formebi iSviaTia: im winadadebebSi,
sadac predikatis funqciiT awmyosa an namyos forma gvaqvs, rogorc
wesi, klitika =alalalal sxva metyvelebis nawilebs daerTvis.
kavSirebiTi II kilokavSirebiTi II kilokavSirebiTi II kilokavSirebiTi II kilo (konunqtivi IIkonunqtivi IIkonunqtivi IIkonunqtivi II; nawilakovannawilakovannawilakovannawilakovan----kavSirebiTi IIIkavSirebiTi IIIkavSirebiTi IIIkavSirebiTi III
_ evg. jeiraniSvili). varTaSenul kiloSi dasturdeba meoradi
forma, romlis sayrdeni fuZea myofadi potenciuris forma, xolo
mawarmoemeli =alalalal klitika unda iyos. samecniero literaturaSi
gamoiTqva gansxvavebuli mosazreba am kilos formantis
warmomavlobis Sesaxeb, romlis Tanaxmad am formis mawarmoebeli -
oooo=alalalal ori myofadi drois _ myofadi potenciurisa da myofadi
ZiriTadis -oooo da -alalalal formantebis SerwymiT unda iyos miRebuli
(vl. fanCviZe) _ -oooo-alalalal. TargmanSi II koniunqtivis formas
Seesatyviseba: zmna + “kidec-da”; “iqneb”//”iqneba” + zmna + “kidec-da”;
mag.: b-o=al=(le) < *b-o=al=(ne) “gaakeTebs kidec-da”, “iqneba
gaakeTos kidec-da” (+ 3SG); aS-b-o=al=(le) < *aS-b-o=al=(ne)
161
“imuSavebs kidec-da”, “iqneb imuSavebs kidec-da”; qarx-o=al=(le) <
*qarx-o=al=(ne) “icxovrebs kidec-da”, “iqneb icxovros kidec-da”;
baq-o=al=(le) < *baq-o=al=(ne) “iqneba kidec-da”, “iyos kidec”...
xSirad, metyvelebaSi -oooo=alalalal formanti ganicdis fonetikur
cvlilebas: -oooo=alalalal > =olololol; mag.: zu qar=zu=x=ol “vicxovro kidec-
da”, “iqneba vicxovro kidec-da”, un qar=ru=x=ol “icxovro kidec-
da”, “iqneba icxovro kidec-da” da a.S.
zmnis drozmnis drozmnis drozmnis dro----kiloTa kiloTa kiloTa kiloTa warTqmiTwarTqmiTwarTqmiTwarTqmiT----uaryofiTi formebis paradigmauaryofiTi formebis paradigmauaryofiTi formebis paradigmauaryofiTi formebis paradigma
zmnis baqbaqbaqbaq-es//baqbaqbaqbaq-sun “yofa”, “arseboba”, gaxdoma” magaliTze (dro-
kiloebi warmodgenilia III mx. piris formiT mxoloobiTSi; piris
niSnebia: =nenenene//=nnnn > [...llll]=lelelele). TiToeul dro-kilosTan piris niSnis
yvelaze gavrcelebuli ganlagebaa mocemuli:
drodrodrodro----kilos kilos kilos kilos
saxelwodebasaxelwodebasaxelwodebasaxelwodeba
warTqmiTi formawarTqmiTi formawarTqmiTi formawarTqmiTi forma uaryofiTi formauaryofiTi formauaryofiTi formauaryofiTi forma
awmyo ba=ne=q-s-a Te=ne=baq-s-a
imperfeqti ba=ne=q-s-a=Á Te=ne=baq-s-a=Á
perfeqti baq-e=ne baq-e=Te=ne
pluskvamperfeqti baq-e=ne=Á baq-e=Te=ne=Á
perfeqtze nawarmoebi
iusivi
baq-e=ya=n ma=ya=n=baq-e
* perfeqtze
nawarmoebi pirobiT-
natvriTi kilo
ba=gi=n=q-e n„=gi=n=baq-e
** kondicionali baq-a-Ái=n nu=baq-a-Ái=n
koniunqtivi baq-a=n(e) nu=baq-a=n(e)
*ma=baq-a=n(e)
namyos koniunqtivi baq-a=ne=Á nu=baq-a=ne=Á
*** imperativi baq-a ma=baq-a
162
myofadi potenciuri ba=ne=q-o//ba=ne=q-on ba=Te=ne=q-o//
ba=Te=ne=q-on
namyo-myofadi
potenciuri
ba=ne=q-o=Á ba=Te=ne=q-o=Á
* II koniunqtivi baq-o=al=le//
baq=ol=le
baq-o=al=Te=ne//
baq=ol=Te=ne
aoristi baq-i=ne baq-i=Te=ne
II perfeqti baq-iÁo=ne baq-iÁo=Te=ne
** II pluskvamperfeqti baq-i=ne=Á baq-i=Te=ne=Á
aoristze nawarmoebi
iusivi
baq-i=ya=n ma=ya=n=baq-i
* aoristze nawarmoebi
pirobiT-natvriTi
kilo
ba=gi=n=q-i n„=gi=n=baq-e
** kontrafaqtivi baq-i-Ái=n=iÁ nu=baq-i-Ái=n=iÁ
myofadi ZiriTadi baq-al=le baq-al=Te=ne
*nuT baq-al=le
namyo-myofadi baq-al=le=Á baq-al=Te=ne=Á
*nuT baq-al=le=Á
myofadi
aucileblobiTi
baq-ala=ne baq-ala=Te=ne//
nu=baq-ala=ne
*nuT baq-ala=ne
namyo-myofadi
aucileblobiTi
baq-ala=ne=Á baq-ala=Te=ne=Á//
nu=baq-ala=ne=Á
*nuT baq-ala=ne=Á
* myofadi
nawilakovani
baq-al=al=le nuT baq-al=al=le
baq-al=al=Te=ne
* * * * aRniSnuli formebi mxolod varTaSnul kiloSi gvxvdeba.
** ** ** ** warmodgenili formebi mxolod nijur kiloSi gvxvdeba.
************ imperativi mocemulia II piris formiT mxoloobiTSi.
163
saxelzmnuri formebisaxelzmnuri formebisaxelzmnuri formebisaxelzmnuri formebi
udiurSi saxelzmnuri formebidan dasturdeba: masdarisa da
mimReobis or-ori forma da absolutivis oTxi forma.
yvela saxelzmnur formas axasiaTebs rogorc zmnuri, ise
saxeluri Tvisebebi; zmnuri Tvisebebia:
moqmedebisa an mdgomareobis gamoxatva;
zmnis piriani formebis msgavsad, masTan dakavSirebuli
saxelis marTvis unari, anu saxelzmnuri formebi sintagmaSi
predikatis funqciiT gvevlineba.
umTavresi saxeluri Tviseba, romelic nazmnar saxels
axasiaTebs, aris brunvisa da ricxvis kategoriaTa qona.
masdarimasdarimasdarimasdari
udiurSi gvxvdeba ori TiTqos gardamavali, erTgvari
funqciis mqone forma: orive forma ibrunvis, rac maT aaxlovebs
masdarTan da orive forma SesityvebaSi marTavs saxels brunvaSi,
rac infinitivis Tvisebas warmoadgens. gamomdinare iqidan, rom am
formebs infinitivis sxva niSnebi ar axasiaTebs (es formebi ar
ganarCeven drosa da gvars; gansazRvrebad masTan gamoyenebulia
zedsarTavi saxeli, iseve, rogorc Cveulebriv saxelTan) maT
vuwodebT masdars, Tumca SesaZlebeli iyo infinitiv-masdari-c
gvewodebina, ise rogorc es aris evg. jeiraniSvilis naSromebSi
udiuris Sesaxeb.1
pirveli iwarmoeba zmnis fuZeze dayrdnobiT -eseseses sufiqsis2
darTviT (martiv-mawarmoebliani masdari; masdari I), xolo meore _
1 ix.: jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni),
Tbilisi, 1971, gv. 104-107. 2 -eeeessss, rogorc Cans, saerTo lezgiuris micemiTi brunvis niSans (*-ssss)
ukavSirdeba _ Алексеев М. Е., Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских
языков. Морфология. Синтаксис, Москва, 1985, gv. 45, 100.
164
martiv-mawarmoebliani masdaris formaze -unununun sufiqsis1 darTviT
(rTul-mawarmoebliani masdari; masdari II).
martivmartivmartivmartiv----mawmawmawmawarmoebliani masdariarmoebliani masdariarmoebliani masdariarmoebliani masdari
rogorc zemoT aRiniSna, masdaris es forma -eseseses sufiqsis
meSveobiT iwarmoeba: b-es “keTeba”, “qmna”; f-es “Tqma”, “laparaki”;
baq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma”, “SeZleba”; uq-es “Wama”; uRˤ-es
“sma”, “daleva”; bix-es “Soba”; box-es “xarSva”; bask-es “wola”; Curf-
es “dgoma”...
es forma winadadebaSi gamoxatavs moqmedebis mizan-mizezs,
miswrafebasa da mizan-dasaxulobas, mag.:
un bavaqo qatux ffff-eseseses “Sen SegiZlia amis (mic.) TqmTqmTqmTqmaaaa”;
za baqal Teza me aSlax bbbb-eseseses “me ar SemiZlia am saqmis (mic.)
keTebakeTebakeTebakeTeba”;
melin WeRWeRWeRWeR-eseseses oxari Tene “aqedan gasvlagasvlagasvlagasvla advili ar aris”;
evaxtvabuysa TaÁTaÁTaÁTaÁ-eseseses “rodis ginda (gsurs) wasvlawasvlawasvlawasvla”...
martiv-mawarmoebliani masdari yvela brunvis niSans ver
iguebs (naTesaobiTisa da Tandebuliani brunvebis, ablativisa da
komitativis garda):
sax. b-es “keTeba” f-es “Tqma”
erg. (instr.) bes-in fes-in
mic. bes-a[x] fes-a[x]
abl. bes-axo fes-axo
kom. bes-axol[an] fes-axol[an]
martiv-mawarmoebliani masdaris formantiseuli eeee xmovani irib
brunvata formebSi zogjer reduqcias ganicdis, mag.:
1 rogorc araerTgzis aRiniSna samecniero literaturaSi (a. Sifneri, a. diri,
n. trubeckoi, vl. fanCviZe, evg. jeiraniSvili), es niSani warmoSobiT naTesaobiTi
brunvis formants unda warmoadgendes.
165
sax. baq-es “yofa”, “arseboba”,
“gaxdoma”, “SeZleba”
qarx-es “cxovreba”
mic. baq’s-a[x] qarx’s-a[x]
abl. baq’s-axo qarx’s-axo
kom. baq’s-axol[an] qarx’s-axol[an]
masdaris aRniSnuli forma mastan Sewyobil saxels marTavs
iseve, rogorc zmnis piriani forma, mag.:
bavaqo me aSaSaSaS-llll-axaxaxax bbbb-eseseses “SegiZlia am saqmissaqmissaqmissaqmis (mic.) keTebakeTebakeTebakeTeba”...1
irib brunvaTa formebSic martiv-mawarmoebliani masdari
SeiZleba iyos gamoyenebuli predikatis funqciiT, mag.:
qa xabarxabarxabarxabar-axaxaxax fesfesfesfes-axoaxoaxoaxo “mag ambisambisambisambis (mic.) TqmamdeTqmamdeTqmamdeTqmamde”...
saxelobiTisa da micemiTis garda, martiv-mawarmoebliani
masdaris danarCen brunvaTa formebi TiTosda absolutivis gagebas
gvaZlevs, mag.:
vaˤ qarozneTasta ffff-eseseses-inininin “qadagebda da ityodaityodaityodaityoda (INS)” (mrk. 1, 7);
qatux ffff-eseseses-axoaxoaxoaxo “magis Tqmamde Tqmamde Tqmamde Tqmamde (ABL)”;
qa xabar-ax ffff-eseseses-axoaxoaxoaxolanlanlanlan “mag ambis TqmTqmTqmTqmisTanave isTanave isTanave isTanave (COM)”...
rTulrTulrTulrTul----mawarmoebliani masdarimawarmoebliani masdarimawarmoebliani masdarimawarmoebliani masdari
meore tipis masdari (rTul-mawarmoebliani masdari; masdari
II) iwarmoeba martiv-mawarmoebliani masdaris formaze -unununun sufiqsis
darTviT; am dros xSirad viTardeba formantiseuli eeee bgeris
reduqcia: b-es-un “keTeba”, “qmna”; f-es-un “Tqma”, “laparaki”; baq’s-un
< baq-es “yofa”, “arseboba”, “gaxdoma”, “SeZleba”; uq’s-un < uq-es-un
“Wama”; uRˤ’s-un < uRˤ-es-un “sma”, “daleva”; bix’s-un < bix-es-un
1 aq masdari predikatis funqciiT gvxvdeba: igi marTavs masTan Sewyobil
pirdapir damatebas micemiT brunvaSi, maSin rodesac saxelTan Sewyobili es
sityva (aSaSaSaS “saqme”) naTesaobiTi brunvis formiT iqneboda warmodgenili.
166
“Soba”; box’s-un < box-es-un “xarSva”; bask-es-un “wola”; Curf-es-un
“dgoma”...
rTul-mawarmoebliani masdaris warmoebisas gavrcelebulia
Tanxmovan bgeraTa gadasmac: bist-un < *bit-s-un < bit-es-un “Tesva”;
bisT-un < *biT-s-un < biT-es-un “vardna”, “gdeba’...
rTul-mawarmoebliani masdari, masdari I-sagan gansxvavebiT,
Cveulebrivad ibrunvis, anu yvela brunvas awarmoebs mxoloobiTSi;
mravlobiTs masdaris formebi ar awarmoeben:
sax. b-es-un “keTeba” f-es-un “Tqma”
erg.
naT.
bes-un-en
bes-un-un
fes-un-en
fes-un-un
mic. bes-un-a[x] fes-un-a[x]
abl. bes-un-axo fes-un-axo
kom.
ades.
bes-un-axol[an]
bes-un-asta
fes-un-axol[an]
fes-un-asta
alat. bes-un-aW fes-un-aW
super. bes-un-al fes-un-al
ben. bes-un-enk[ena] fes-un-enk[ena]
rTul-mawarmoebliani masdaris formis mniSvneloba emTxveva
pirveli tipis masdaris mniSvnelobas. martiv-mawarmoeblian
masdarTan SedarebiT, rTul-mawarmoeblian masdars aqvs
gamoxatuli zmnis (moqmedebis) saxelis (rus. «Имя глагола») Sinaarsi.
es forma qarTuli enis masdarisagan imiT gansxvavdeba, rom
SesityvebaSi mas, martiv-mawarmoebliani masdarisa da zmnis piriani
formebis msgavsad, aqvs predikatuli daniSnuleba; masdaris am
formas SeuZlia saxelis marTva, mag.:
aS//aS-l-ax b-es-un “saqme//saqmes keTeba”;
†i//†i-n-ax uRˤ-s-un “Rvino//Rvinos daleva”...
167
samecniero literaturaSi gamoiTqva sxvadasxva mosazrebebi
masdaris formebis Sesaxeb: a. Sifneri da a. diri orive formas
infinitivad ganixilaven;1 evg. jeiraniSvili, rogorc zemoT
aRiniSna, am formebs infinitiv-masdars uwodebs;2 a. harisi da t.
maisaki -es sufiqsian formas infinitivad miiCneven, xolo -es-un
formatians _ masdarad;3 vl. fanCviZisa da v. Sulces azriT ki,
orive SemTxvevaSi masdarTan gvaqvs saqme.4
udiurisaTvis damaxasiaTebeli unda yofiliyo masdaris kidev
erTi forma, romlis naSti dRes arsebiT saxelSi gvxvdeba. am
formis mawarmoebeli -unununun sufiqsi unda yofiliyo, romelic
uSualod zmnis fuZes daerTvoda bolokidurad:
bit-un “naTesi”, Sdr. bit-es “Tesva”;
uq-un “saWmeli”, Sdr. uq-es “Wama”;
ned-un “sadedi”, Sdr. ned-es “Sededevba”;
Caf-un “gamonayari”, Sdr. Caf-es “gamoyra”;
†uf-un “amosunTqva”, Sdr. †uf-es “sunTqva”, “Seberva”...
1 Schiefner A., Versuch über die Sprache der Uden, Mémoires de ľacadémie impériae des sciences de
St. Pétersbourg, VII ͤ S., P. VI, #8, 1863, gv. 28; Дирр А. М., Грамматика удинского языка, Тифлис,
1903, gv. 39. 2 jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi,
1971, gv. 104-107. 3 Alice C. Harris., Endoclitics and the Origins of Udi Morphosyntax, Oxford, 2002; Майсак Т.А.,
Глагольная парадигма удинского языка (ниджский диалект), Удинский сборник (грамматика, лексика, история языка), Москва, 2008, gv. 115-116.
4 vl. fanCviZe, “infinitivis” formaTa warmoeba da mniSvneloba udur enaSi,
mecn. akad. moambe, t. III, #2 da #4, Tbilisi, 1942; misive, uduris gramatikuli
analizi, Tbilisi, 1974, gv. 193-200; Schulze W., Die Sprache der Udin in Nord-Azerbaidzan,
Wiesbaden, 1982 da sxva.
168
mimReobamimReobamimReobamimReoba
udiur enaSi dasturdeba mimReobis ori ZiriTadi forma;
esenia: sruli saxis mimReoba da usruli saxis mimReoba, romelic,
Sesabamisad, dasrulebuli (sruli saxis) an dausrulebeli
(usruli saxis) moqmedebisaTvis an mdgomareobisaTvis gamoiyeneba.1
udiurSi mimReobas gaaCnia sxvadasxvagvari funqciebi, romelic
ufro vrcelia, vidre, magaliTad, qarTuli enis mimReobisa.
mimReobis warmoeba da funqciebi principulad erTgvaria udiuri
enis orive kiloSi.
sruli saxis mimReobasruli saxis mimReobasruli saxis mimReobasruli saxis mimReoba
sruli saxis mimReoba zmnis fuZeze dayrdnobiT iwarmoeba -iiii
sufiqsis meSveobiT, mag.:
b-i “nakeTebi”; f-i “naTqvami”; baq-i “namyofi”; qarx-i
“nacxovrebi”; uq-i “naWami”; mand-i “darCenili”; arc-i “damjdari”;
box-ec-i “moxarSuli”; bask-i “dawolili”...
sruli saxis mimReoba ucvlelia, rodesac igi msazRvreladaa
gamoyenebuli:
sax. ariariariari adamar adamar adamar adamar
“mosuli adamiani”
mandimandimandimandi adamaradamaradamaradamar
“darCenili adamiani”
erg. ari adamar-en mandi adamar-en
naT. ari adamar-i mandi adamar-i
mic. ari adamar-a[x] mandi adamar-a[x]
abl. ari adamar-ax-o mandi adamar-ax-o
mr. ricxvi ari adamar-ux mandi adamar-ux
1 samecniero literaturaSi (vl. fanCviZe, evg. jeiraniSvili da sxva) Semdegi
terminebic gvxvdeba: namyos mimReoba (sruli saxis mimReoba) da awmyo-myofadis
mimReoba (usruli saxis mimReoba). unda aRiniSnos, rom drois kategoria
mimReobaSiwarmodgenilia mkrTalad.
169
Tu mimReoba substantivadaa gamoyenebuli, mas daerTvis -oooo
masubstantivebeli elementi da ibrunvis zedsarTavi saxelebis,
nacvalsaxelebisa da ricxviTi saxelis msgavsad:
sax.
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
ariariariari----oooo
“mosuli”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
ariariariari----oooo----rrrr
mx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvimx. ricxvi
mandimandimandimandi----oooo
“darCenili”
mr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvimr. ricxvi
mandimandimandimandi----oooo----rrrr
erg. ari-o-t-in ari-o-t-R-on mandio-o-t-in mandi-o-t-R-on
naT. ari-o-t-a[Á] ari-o-t-R-o[Á] mandi-o-t-a[Á] mandi-o-t-R-o[Á]
mic. ari-o-t-u[x] ari-o-t-R-o[x] mandi-o-t-u[x] mandi-o-t-R-o[x]
abl. ari-o-t-uxo ari-o-t-R-oxo mandi-o-t-uxo mandi-o-t-R-oxo
kom. ari-o-t-
uxol[an]
ari-o-t-R-
oxol[an]
mandi-o-t-
uxol[an]
mandi-o-t-R-
oxol[an]
ades. ari-o-t-usta ari-o-t-R-osta mandi-o-t-usta mandi-o-t-R-osta
alat. ari-o-t-uW ari-o-t-R-oW mandi-o-t-uW mandi-o-t-R-oW
sup. ari-o-t-ul ari-o-t-R-ol mandi-o-t-ul mandi-o-t-R-ol
ben. ari-o-t-enk[ena] ari-o-t-R-onk[ena] mandi-o-t-enk[ena] mandi-o-t-R-onk[ena]
aRsaniSnavia, rom zogierTi mkvlevris azriT (a. Sifneri,
a.diri, t. maisaki), sruli saxis mimReoba zogjer absolutivis
funqciiT gvevlineba, mag.:
isus-en, qex boxodboxodboxodboxod-iiii, la†nedi Setul vaˤ fine “iesom, gaSala
ra xeli, Seexo mas da Tqva” (rus. «Иисус простерши руку, коснулся его
и сказал») (mT. 8, 2);
adamarRox akakakak-iiii, Sono laÁneci burRol “dainaxa ra xalxi, is
avida mTaze” («увидев народ, он взошел на гору») (mT. 5, 1)...
safiqrebelia, rom am da msgavs magaliTebSi, saqme gvqondes
ara mimReobisa an absolutivis formasTan, aramed aoristis
formasTan, romelsac gamotovebuli aqvs piris niSani (aseTi
170
movlena udiurSi ar warmoadgens iSviaTobas; ix. zmna). Sesabamisad
arniSnuli winadadebebi unda iTargmnos aseTnairad:
“iesom gaSala xeli, Seexo mas da Tqva”;
“dainaxa xalxi [da] is avida mTaze”...
usruli saxis mimReobausruli saxis mimReobausruli saxis mimReobausruli saxis mimReoba
usruli saxis mimReoba zmnis fuZeze dayrdnobiT -alalalal//-alaalaalaala
sufiqsebis darTviT iwarmoeba. amasTan aRsaniSnavia, rom -alalalal
sufiqsi, rogorc wesi, moqmedebiTi gvaris Sinaarsis mimReobas
awarmoebs, xolo -alaalaalaala _ vnebiTi gvaris Sinaarsis (Tumca -alalalal
sufiqsiani warmoebac aRiniSneba),1 Sdr.:
b-al “mkeTebeli”
baq-al “myofi”
uq-al “mWameli”
akest-al “maCvenebeli”
arc-al “mjdomi”, “damjdomi”
b-ala “sakeTebeli”
baq-ala “samyofi”, “samyofeli”
uq-ala “SesaWmeli”
akest-ala “saCvenebeli”
arc-ala “dasajdomi”...
usruli saxis mimReoba ucvlelia, Tu igi msazRvrelis
funqciiT gvxvdeba:
sax. eRaleRaleRaleRal adamar adamar adamar adamar
“momsvleli adamiani”
TaRalTaRalTaRalTaRal adamaradamaradamaradamar
“wamsvleli adamiani”
erg. eRal adamar-en TaRal adamar-en
naT. eRal adamar-i TaRal adamar-i
mic. eRal adamar-a[x] TaRal adamar-a[x]
abl. eRal adamar-ax-o TaRal adamar-ax-o
mr. ricxvi eRal adamar-ux TaRal adamar-ux
1 gvaris kategoria udiurSi Canasaxovan mdgomareobaSi imyofeba.
171
substantivad gamoyenebuli am tipis mimReoba sruli saxis
mimReobis msgavsad ibrunvis:
sax.
mx. ricxvi
eRaleRaleRaleRal----oooo
“momsvleli”
mr. ricxvi
eRaleRaleRaleRal----oooo----rrrr
mx. ricxvi
TaRalTaRalTaRalTaRal----oooo
“wamsvleli”
mr. ricxvi
TaRalTaRalTaRalTaRal----oooo----rrrr
erg. eRal-o-t-in eRal-o-t-R-on TaRal-o-t-in TaRal-o-t-R-on
naT. eRal-o-t-a[Á] eRal-o-t-R-o[Á] TaRal-o-t-a[Á] TaRal-o-t-R-o[Á]
mic. eRal-o-t-u[x] eRal-o-t-R-o[x] TaRal-o-t-u[x] TaRal-o-t-R-o[x]
abl. eRal-o-t-uxo eRal-o-t-R-oxo TaRal-o-t-uxo TaRal-o-t-R-oxo
kom. eRal-o-t-
uxol[an]
eRal-o-t-R-
oxol[an]
TaRal-o-t-
uxol[an]
TaRal-o-t-R-
oxol[an]
ades. eRal-o-t-usta eRal-o-t-R-osta TaRal-o-t-usta TaRal-o-t-R-osta
alat. eRal-o-t-uW eRal-o-t-R-oW TaRal-o-t-uW TaRal-o-t-R-oW
sup. eRal-o-t-ul eRal-o-t-R-ol TaRal-o-t-ul TaRal-o-t-R-ol
ben. eRal-o-t-
enk[ena]
eRal-o-t-R-
onk[ena]
TaRal-o-t-
enk[ena]
TaRal-o-t-R-
onk[ena]
mimReoba droTa sawarmoebladmimReoba droTa sawarmoebladmimReoba droTa sawarmoebladmimReoba droTa sawarmoeblad
rogorc zemoT aRiniSna, udiur enaSi sruli an usruli
mimReobis formaze dayrdnobiT dro-kiloTa didi nawili iwarmoeba.
sruli saxis mimReobis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi formebi: aoristi (sruli saxis mimReobis formas
emTxveva + piris niSani); II perfeqti (+ ÁÁÁÁ-oooo; substantivad
gamoyenebuli sruli saxis mimReobis formas emTxveva + piris
niSani); aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi iusivi (aoristi +
yayayaya=); aoristis formaze dayrdnobiT nawarmoebi pirobiT-natvriTi
kilo (aoristi + gigigigi=); II plukvamperfeqti (aoristi + =ÁÁÁÁ);
kontrafaqtivi (aoristi + ÁiÁiÁiÁi- [< *gigigigi=] + =ÁÁÁÁ//=iÁiÁiÁiÁ).
usruli saxis mimReobis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi formebi: myofadi ZiriTadi (-alalalal mawarmoebliani
172
usruli saxis mimreobis formas emTxveva + piris niSani) da misgan
nawarmoebi namyo-myofadi ZiriTadi (myofadi ZiriTadi + =ÁÁÁÁ) da
myofadi nawilakovani (myofadi ZiriTadi + =aaaallll); myofadi
aucileblobiTi (usruli saxis mimReobis -alaalaalaala mawarmoeblian formas
emTxveva + piris niSani) da misgan nawarmoebi namyo-myofadi
aucileblobiTi (myofadi aucileblobiTi + =ÁÁÁÁ).
sqematurad es SegviZlia ase warmovadginoT:
sruli saxis
mimReoba
aoristi
aoristis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi iusivi;
aoristis formaze dayrdnobiT
nawarmoebi pirobiT-natvriTi
kilo (varT.);
II plukvamperfeqti (nij.);
kontrafaqtivi (nij.);
usruli saxis
mimReoba
myofadi ZiriTadi
myofadi aucileb-lobiTi
namyo-myofadi ZiriTadi
namyo-myofadi aucileblobiTi
myofadi nawilakovani
(varT.)
II perfeqti
173
saxelis marTva mimReobis miersaxelis marTva mimReobis miersaxelis marTva mimReobis miersaxelis marTva mimReobis mier
mimReoba marTavs saxels im formaSi, romelsac moiTxovs
zmnis piriani forma: masdarisagan gansxvavebiT, aseTi marTva
dasturdeba rogorc obieqtis, ise subieqtis SemTxvevaSi:
vaˤ ixnebaqi petren isusisusisusisus-enenenen fifififi ÁTÁTÁTÁT-axaxaxax “da gaixsena petrem iesosiesosiesosiesos
(erg.) naTqvaminaTqvaminaTqvaminaTqvami sityvasityvasityvasityva (mic.)” (mT. 14, 72); Sdr. aoristis formiT: isus-
en fi=ne ÁT-ax “iesom Tqva sityva”;
te vaxta Tamnebaqi eremiaeremiaeremiaeremia fexambarfexambarfexambarfexambar-enenenen fifififi-oooo “maSin aRsrulda
eremia winaswarmetyvelis eremia winaswarmetyvelis eremia winaswarmetyvelis eremia winaswarmetyvelis (erg.) naTqvaminaTqvaminaTqvaminaTqvami” (mT. 12, 17);
a†refanan eeeeˤ††††ax bifarkalax bifarkalax bifarkalax bifarkal-tttt-RRRR-oxoxoxox! “daloceT TqveniTqveniTqveniTqveni (mic.)
mawyevarnimawyevarnimawyevarnimawyevarni” (mT. 5, 44)...
174
absolutiviabsolutiviabsolutiviabsolutivi
absolutivi Iabsolutivi Iabsolutivi Iabsolutivi I
specialur literaturaSi aRniSnuli supinis an I supinis (a.
Sifneri), anda supinumis saxeliT aris cnobili (evg. jeiraniSvili).
es forma martiv-mawarmoebliani masdaris formaze
dayrdnobiT iwarmoeba -anananan sufiqsis darTviT. savaraudod, es
mawarmoebeli warmoSobiT benefaqtivis niSans warmoadgens.1 am
varaudis sasargeblod metyvelebs: q. varTaSenSi dadasturebuli
iyo am mawarmoeblis -anqanqanqanq forma; nijurSi I absolutivis nacvlad
benefaqtivis forma ixmareba, Sdr.:
varT. CˤovalRo kaW TastTastTastTast-anananan serÁanbe daxtakaxo yuTi
“beRurisaTvis sakenkis misacemad (ABS I) ficrisagan yuTi
gavakeToT”;
nij. Cˤovalxo qaC TasTeÁnaq doxTdoxTdoxTdoxTaqaqaqaqaxunaxunaxunaxun (BEN)
ÃuTiÁanserbio “id”...
absolutivis aRniSnuli forma mizez-mizansa da
mizandasaxulobis gamosaxatavad gamoiyeneba:
b-es-an “keTebad”, “sakeTeblad”, “qmnad”; f-es-an “Tqmad”,
“saTqmelad”; uq’s-an < uq-es-an “Wamad”, “saWmelad”; uRˤ-es “sma”,
“daleva”; box’s-an < box-es “xarSvad”, “saxarSavad”; bask-es-an
“wolad”, “dasawolad”; Curf-es “dgomad”, “dadgomad”; asbes-an
“muSaobad”, “samuSaod”...
winadadebaSi aRniSnuli forma miznis damatebad gamoiyeneba,
mag.: arrece camfescamfescamfescamfes-anananan “dajda sawerad (werad)”;
iSu Tanesa Cli biysbiysbiysbiys-anananan “kaci modis Tevzis dasaWerad
(saWerad)”...
1 vl. fanCviZe, uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 212-213.
175
absolutivi IIabsolutivi IIabsolutivi IIabsolutivi II
absolutivis meore formas sxvadasxva sufiqsebi awarmoebs;
varTaSnulSi dasturdeba: -amaamaamaama; -aminaminaminamin; -tatatata-amaamaamaama > -tttt-amaamaamaama; -tttt-aminaminaminamin;
nijurSi yvelaze gavrcelebulia -aminaminaminamin; -amunamunamunamun da reducirebuli -amamamam;
aseve dasturdeba: -amaamaamaama; -amamamamÊnnnn; -amamamamÊnnnn-jajajaja...
iwarmoeba es forma zmnis pirvelad fuZeze dayrdnobiT, an,
zogjer, sruli saxis mimReobis formaze dayrdnobiT, mag.:
qarx-es “cxovreba”; qarx-ama//qarx-amin; q arxi-ama//qarxi-t-ama//
qarxi-ta-amin “cxovrebamde”, “vidre cxovrobs”...
mniSvnelobiT es forma gadmogvcems qarTuli -mdemdemdemde Tandebulis
semantikas, zogjer ki vidrevidrevidrevidre, manammanammanammanam kavSiris semantikas:
tiÁa baqa zu vax ukukukuk-amaamaamaama! “iq iyavi vidre me getyvi (Tqmamde)”
(mT. 2, 13);
tiÁa baneqi irod bibibibi-amaamaamaama “iq iyo herodes sikvdilamde” (mT. 2,
15);
Sotu nut akaltu biesuna xristos bixoRo akakakak-amaamaamaama “igi ver
ixilavs sikvdils qriste RmerTis naxvamde” (lk. 2, 26)...
absolutivi IIIabsolutivi IIIabsolutivi IIIabsolutivi III
aRniSnuli forma uSualod zmnis pirvelas fuZeze
dayrdnobiT iwarmoeba -axunaxunaxunaxun//-xunxunxunxun sufiqsis darTviT da gamoxatavs
moqmedebis Tanadroulobas, mag.: b-axun “keTebisas”, “keTebis dros”;
baq-axun “yofnisas”, “yofnis dros”; uq-axun “Wamisas”, “Wamis dros”.
aRsaniSnavia, rom araregularul zmnebTan am formis
warmoebis dros gamoiyeneba usruli mimReobis (= myofadis) fuZe,
mag.: uk-axun “Tqmisas”, Tqmis dros”; eR-axun “mosvlisas”, mosvlis
dros”...
galileun drianaxo iSˤa WebaqWebaqWebaqWebaq-axunxunxunxun Setu atuki paˤ viCex
“galileas zRvis axlos gasvlisas man dainaxa ori Zma” (mT. 5, 18)...
nijur kiloSi absolutivis es forma ar dasturdeba.
176
absolutivi IVabsolutivi IVabsolutivi IVabsolutivi IV
IV absolutivic gamoxatavs moqmedebis Tanafardobas, anu
Tavisi semantikiT III absolutivs Seesatyviseba. gansxvaveba imaSi
mdgomareobs, rom III absolutivi dausrulebel moqmedebaze
migviTiTebs, xolo IV _ dasrulebulze.1
aRniSnuli forma -atanatanatanatan//-tantantantan sufiqsis meSveobiT iwarmoeba an
uSualod zmnis pirvelad fuZeze dayrdnobiT, anda sruli saxis
mimReobis formaze dayrdnobiT, mag.: b-atan “keTebisas”, “keTebis
dros”; baq-atan “yofnisas”, “yofnis dros”; uq-atan “Wamisas”, “Wamis
dros”...
rustamen exne, Te ey qambaqiqambaqiqambaqiqambaqi-tantantantan iC budduxo bonete “rustami
eubneba, rom xorcis daklebisas [gaTavebisas] Tavisi barZayidan
moiWra”...
garda aRniSnuli formebisa, udiurSi gvxvdeba forma,
romelic “Zvel” absolutivad unda miviCnioT. safiqrebelia, rom am
formisaganac warmoqmnilia absolutivis oTxive produqtiuli
forma. am formis mawarmoebelia -aaaa sufiqsi, romelic uSualod
zmnis fuZes daerTvis bolokidurad. aRniSnuli forma
gavrcelebulia nijurSi, xolo varTaSnulSi aqa-iq gvxvdeba,
ZiriTadad xalxur zepirsityvierebaSi, mag.:
WurkWurkWurkWurk-aaaa-WurkWurkWurkWurk-aaaa lanesa, gamaT-gamaT cinesa “xveul-xveul adis,
Caf-Cafad Camodis” (gamocana)...
1 samecniero literaturaSi gamoiTqva mosazreba, romlis Tanaxmad am
SemTxvevaSi erT formasTan unda gvqondes saqme _ jeiraniSvili evg., udiuri ena
(gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi, 1971, gv. 110-111.
177
saxelis marTva absolutisaxelis marTva absolutisaxelis marTva absolutisaxelis marTva absolutivis miervis miervis miervis mier
absolutivi oTxive forma masTan Sewyobil saxels marTavs
brunvaSi, zmnis piriani saxelis msgavsad:
vaˤ areÁan SotuSotuSotuSotu bulkowbesbulkowbesbulkowbesbulkowbes-anananan “da movediT mas (mic.)
Tayvanissacemad [mas Tavi movuxaroT]” (mT. 2, 2)...
tiÁa baqa zu vaxvaxvaxvax ukukukuk-amaamaamaama! “iq iyavi vidre me Sen (mic.) getyvi
[Tqmamde]” (mT. 2, 13);
SonoSonoSonoSono eReReReR-axunaxunaxunaxun me aSlax CxarzuksaÁ “misi (sax.) mosvlisas am
saqmes vamTavrebdi”;
babababababababa-xxxx akakakak-iiii-tantantantan zu kuazu “mamis (mic.) danaxvisas me Sin
(saxlSi) viyavi”...
178
formaucvleli sityvebiformaucvleli sityvebiformaucvleli sityvebiformaucvleli sityvebi
zmnisarTizmnisarTizmnisarTizmnisarTi
agebulebis mixedviT udiurSi gamoiyofa martivi (pirveladi)
da metyvelebis sxva nawilebisagan nawarmoebi zmnisarTebi.
nawarmoeb zmnisarTebSi SeiZleba gamovyoT rTuli agebulebis
(Txzuli) zmnisarTebi.
udiur enaSi naklebadaa warmodgenili martivi agebulebis
zmnisarTebi. aseTebad unda miviCnioT iseTi zmnisarTebi, romlis
daSla amJamad Semadgenel nawilebad ver xerxdeba, mag. beSˤ “win”,
ÃoS “ukan”, boS “Sig”, toS (varT.)//C”S (nij.) “gareT”, cina “qvemoT”,
bula “zemoT”, g”l” “bevri”...
warmoSobiT zmnizeda, Cveulebriv, saxelia da warmodgenilia
romelime brunvis formiT (nominativis garda, romelic
gauformebel fuZes warmoadgens). es, rogorc wesi, naTesaobiTis,
micemiTisa an Tandebuliani brunvebis formaa, mag.:
bul “Tavi” > bul-a “zeviT”, “TavSi”; oy “Ziri”, “fskeri”, “qveda
mxare” > oy-a “dabla”, qveviT”, “Zirs”, “fskerze”; oS “bolo” > oS-a
“Semdeg” (DAT)...
biÁas “saRamo” > biÁas-un “saRamos”; blzr “SuadRe” > blzr-
un “SuadRes” (GEN)...
beSˤ “win” > beSˤ-tan “winidan”; ÃoS “ukan” > ÃoS-tan “uknidan”
(INS ?)...
Wot “napiri”, “kiduri” > Wot-el “napiras”, “kideze”, “kidurze”;
toRˤ “gverdi”, “ferdi” > toRˤ-ol “Tana”, “gverdiT”; biRˤ “Sua”,
“SuaTana” > biRˤ-il “Sua”, “SuaSi”, “Soris” (SUPER);
ala “maRla” > al-axo “zemoTgan”; oy “Ziri”, “fskeri”, “qveda
mxare” > oy-axo “qvemoTgan” (ABL )...
unda aRiniSnos, rom xSirad emTxveva zedsarTavi saxelisa da
zmnisarTis forma, mag.: Sel “kargi” da Sel “kargad”...
179
rTuli agebulebis zmnisarTebSi gamoirCeva reduplikaciis
gziT warmoqmnili zmnisarTebi, mag.: dam-dam “dilas”; usin-usin
“Cqar-Cqara”; jok-jok “cal-calke”...
orfuZiani zmnisarTebi, mag.: me-Co “aqeT”, “am mxares” (me “es” +
Co//Cˤo “mxare”, “piri”); qa-Co “mag mxares” (qa “eg” + Co//Cˤo “mxare”,
“piri”); te-Co “iqiT”, “mag mxares” (te “is” + Co//Cˤo “mxare”, “piri”);
bip-Co “oTxmxriv”, “irgvliv”, “garSemo” (bip “oTxi” + Co//Cˤo “mxare”,
“piri”); tiÁa-miÁa “aqeT-iqiT”, “aqa-iq” (tiÁa “aq”, miÁa “iq”)...
aaaadgilis zmnisarTebidgilis zmnisarTebidgilis zmnisarTebidgilis zmnisarTebi
warmoeba-agebulebis mixedviT adgilis zmnisarTebi udiurSi
ramdenime jgufad iyofa:
1) zmnisarTebi, romelic istoriulad micemiTsa an romelime
Tandebulian brunvaSi dasmul saxels warmoadgens:
bul-a “zeviT”, “TavSi” (bul “Tavi”); oy-a “dabla”, qveviT”,
“Zirs”, “fskerze” (oy “Ziri”, “fskeri”, “qveda mxare”); oS-a “Semdeg”
(oS “bolo”)... [DAT];
Wot-el “napiras”, “kideze”, “kidurze” (Wot “napiri”, “kiduri”);
toRˤ-ol “Tana”, “gverdiT” (toRˤ “gverdi”, “ferdi”); biRˤ-il “Sua”,
“SuaSi”, “Soris” (biRˤ “Sua”, “SuaTana”)... [SUPER];
al-axo “zemodan” (ala “maRla”); oy-axo “qvemodan” (oy “Ziri”,
“fskeri”, “qveda mxare”; oy-a “dabla”, qveviT”, “Zirs”, “fskerze”)...
[ABL ].
2) pirveladi agebulebis zmnisarTebi (istoriulad _
gauformebeli fuZiT warmodgenilni): mag. beSˤ “win”, ÃoS “ukan”, boS
“Sig”, toS (varT.)//C”S (nij.) “gareT”... yvela am zmnisarTis fuZeSi
saerToa -oSoSoSoS, -SSSS elementi.
SeniSvna: aRniSnul zmnisarTebze -tantantantan elementis darTviT
(safiqrebelia, rom warmoSobiT ergativ-instrumentalisis
niSania) warmoiqmneba zmnisarTTa erTi saxeoba: boS-tan
180
“Signidan”, toS-tan (nij. C”xixun) “garedan”, ÃoS-tan
“uknidan”, beSˤ-tan “winidan”...
3) mVmVmVmV-, qVqVqVqV, tVtVtVtV- elementiani adverbialuri mniSvnelobis
sityvebi:
miÁ-a < mi-a “aq”
mi-x “aq”
ma-Ra “aqeT”
me-l-an//me-l-in
“aqedan”
mel-cirik “aqamde”
me-Co “aqeT”, “aqeTken”
qa < qa-a “mand”
qa-l-an//qa-l-in
“mandedan”
qa-Co “mandeT”,
“mandeTken”
tiÁ-a < ti-a “iq”
tiÁa-miÁa “iqa-aq”
ta-Ra “iqeT”
taRa-maRa “iqiT-aqeT”
te-l-an//te-l-in
“iqidan”
tel-cirik “iqamde”
te-Co “iqeT”,
“iqiTken”.
SeniSvna: samecniero literaturaSi gamoiTqva safuZvliani
mosazreba mVmVmVmV-, qVqVqVqV-, tVtVtVtV- elementebis nacvalsaxeluri
warmoSobis Sesaxeb, kerZod, CvenebiTi nacvalsaxelebisgan
me “es”, qa “eg” da te “is”.1
4) reduplikaciiTa da fuZesTan Serwymuli -babababa infiqsis
gamoyenebiT miRebuli zmnisarTebi: ga-ba-ga “yvelgan”, “yovel
mxares” (ga “adgili”); Co-ba-Co “pirispir” (Co//Cˤo “piri”, “mxare”)...
drois zmnisarTebidrois zmnisarTebidrois zmnisarTebidrois zmnisarTebi
am mniSvnelobis zmnisarTebi warmoeba-agebulebis mixedviT
ramdenime jgufad iyofa:
1 vl. fanCviZe, uduris gramatikuli analizi, Tbilisi, 1974, gv. 219-220;
jeiraniSvili evg., udiuri ena (gramatika, qrestomaTia, leqsikoni), Tbilisi, 1971,
gv. 114-115.
181
1) rogorc wesi, nawarmoebi drois zmnisarTebi micemiTsa am
naTesaobiT brunvaSi dasmuli arsebiTi saxelisagan warmoqmnili
sityvebia: Re-n-ax “yoveldRe” (Ri > Re “dRe”); usen-ax
“yovelwliurad” (usen “weliwadi”) [DAT];
biÁas-un “saRamos” (biÁas “saRamo”); blzr-un “SuadRes” (blzr
“SuadRe”) [GEN]...
zogjer amgvari drois zmnisarTi garTulebulia babababaˤ- an babababaˤ-ggggrrrr-
elementebiT, mag. baˤ-Re-na “guSinwin”, baˤ-gr-Rena “guSinwiniswin”...
iSviaTad drois zmnisarTs orive brunvis (dativisa da
genitivis) gaqvavebuli formanti aqvs, mag.: Re-n-ax-un “dRisiT”...
zogierT sityvaSi micemiTi brunvis sufiqsis gamoyofa mxolod
anologiiT xerxdeba, mag.: is-a “exla”... zogi zmnisarTis agebuleba
naTeli ar aris, mag.: narzux “wuxel”, naˤÁne “guSin”, Tumca,
savaraudoa, rom aqac micemiTis forma iyos.
2) rTulfuZiani drois zmnisarTebirTulfuZiani drois zmnisarTebirTulfuZiani drois zmnisarTebirTulfuZiani drois zmnisarTebi
a. reduplikaciiT miRebulireduplikaciiT miRebulireduplikaciiT miRebulireduplikaciiT miRebuli: dam-dam “dilas”, “diliT”; biÁas-
biÁas “saRamoobiT”, “yovel saRamos”...
xSirad fuZis gaormagebiT miRebuli drois zmnisarTebi
dakavSirebulia -babababa elementiT: usen-ba-usen “wlidan wlamde”,
“yovelwliurad”; Ri-ba-Ri “dRiTi dRe”, “yoveldRiurad”...
b. Txzuli zmnisarTebiTxzuli zmnisarTebiTxzuli zmnisarTebiTxzuli zmnisarTebi. 1. arsebiTi saxelis fuZisa da
mimReobisagan Sedgenili: Ri-Wurdi “dRe-gamoSvebiT” (Ri “dRe” +
Wurdi “dagrexili” > “gamotovebuli”)...
2. ricxviTi da arsebiTi saxelebisagan Semdgari: sa-vaxt “erT
dros”, “odesme”, “odesRac”; sa-ema-vaxt “erT xans” (sa “erTi” + ema
“ramdeni” + vaxt “dro”)...
3. nacvalsaxelisa da arsebiTi saxelisagan Sedgenili: me-Su
“amaRam” (me “es” + Su “Rame”); te-vaxt “im dros”, “maSin (te “is” +
vaxt “dro”)...
182
4. “lokativSi” (micemiTsa an ablativSi) dasmuli saxelisa da
zmnisarTisagan Semdgari: qaÁx-iSa “uTenia”, “alionze” (qÁ-x
“Tenebas”, “TenebaSi” [DAT] + iSa “axlos”); Reunaxo-taRa “dReis
iqiT” (Re-un-axo “dReisagan”, “dReidan” [ABL ] + taRa “iqiT”,
“iqiTken”)...
viTarebis zmnisarTebiviTarebis zmnisarTebiviTarebis zmnisarTebiviTarebis zmnisarTebi
warmoeba-agebulebis mixedviT udiuris viTarebis zmnisarTebi
ramdenime jgufad iyofa:
1. viTarebis gamomxatveli zmnisarTebi, romlebic
miiRebian zedsarTavi saxelis adverbializaciiT, Sdr.: Sel “kargi”;
Sel “kargad”; g”l” “bevri”; g”l” “Zalian”, “bevrad”, “friad”...
2. fuZis gameorebiT miRebuli zmnisarTebi, mag.: g”l-g”l”
“bevr-bevri”, “blomad”; kiw-kiwi “cot-cota”, “cotaTi”...
3. saxelis fuZeze raime formantis, anda romelime sityvis
darTviT miRebuli zmnisarTebi, mag.: sal < sa-al “erTic”, “sulac”,
“erTxelac”, “kidev”, “kvlav” (sa “erTi” + =al _ -cccc nawilakis
funqciiT gamoiyeneba)...
4. nasesxebi viTarebis zmnisarTebi: ÁavaS “nela”, “auCqarebliv”;
ÁavaS-ÁavaS “nel-nela”; dinj “dinjad”, “wynarad”; Áegin “aCqarebiT”,
“swrafad”; Áegin-Áegin “Cqar-Cqara”; mehkŽm//m”hkŽm, ostavar “magrad”,
“mWidrod”; yoWaR//yoCCaR “yoCaRad”, “mxned”; fis “cudad”; SavaT
(nij. SahaT//SaaT) “lamazad”, “moxdenilad”; ŽÁbejŽr “uSnod”...
mizanmizanmizanmizan----mizezis zmnisarTebimizezis zmnisarTebimizezis zmnisarTebimizezis zmnisarTebi
udiurSi ar aris garCeuli miznisa da mizezis zmnisarTebi:
erTi da igive zmnisarTi SeiZleba orive mniSvnelobiT ixmarebodes.
mizan-mizezis zmnisarTebia: Sete < Seten[k]//Setabaxtin[k] “imitom”,
“imisTvis”, “radganac”; metabaxtin “amitom”; qatabaxtin “magitom”;
183
SeteTe//SetetenkTe//SetebaxtinkTe “imitom, rom”, “imisTvis, rom”.
warmoSobiT es formebi Seno//Sono “igi”, me “es” da qa “eg” CvenebiT
nacvalsaxelTa benefaqtivis formas warmoadgens, xolo zogjer
igive formebi garTulebulia Te “rom” kavSiriT.
zomazomazomazoma----odenobis zmnisarTebiodenobis zmnisarTebiodenobis zmnisarTebiodenobis zmnisarTebi
aseTTa rigs unda mivakuTvnoT: ema “ramdeni”, “oden”; ema-Te
“ramdenic”; tema “imdeni”; a-tema “ai imdeni”; mema “amdeni”; a-mema “ai
amdeni”; qama “magdeni” saki < sa-kiwi? “cotaTi”, “odnav” (sa “erTi” +
kiwi? “patara”, “cota”); sa-qrn “erTxel”, paˤ-qrn “orjer”; bšTšm
“mTlad”, “sul”, “yvela”; eyara//eyyara “ramdeni”...
kiTxviTi zmnisarTebikiTxviTi zmnisarTebikiTxviTi zmnisarTebikiTxviTi zmnisarTebi
am jgufis zmnisarTebi warmoiqmneba kiTxviTi nacvalsaxelebisa
e “ra?” da ma “sad?” da sxvadasxva elementTa kombinaciiT: e-Tr
“rogor”, “viTar”; etenq//etenk[ena] “ratom”, “risTvis”, “ris gamo”
(benefaqtivis forma) etuxo/eTxo (ablativis
forma)//etuxolan//eTxolan (komitativis forma) “ratom”, “risTvis”,
“risgan”; ek-al “raze” (superasivis forma); ekal-ux “raze”,
“risTvis”; evax “rodis” (< vaxt “dro”); ete “ratom”; eta-baxtin
“risTvis” (< baxtinq “Tvis” Tandebuli); ma-a “sad”, “saiT” (< -aaaa
kiTxviTi nawilakia); ma-Co “saiT”, “saiTken” (< Co “piri”, “saxe”); ma-
lin-a “saiTgan”... oSte “ratom”...
184
TandebuliTandebuliTandebuliTandebuli
Tandebulebi udiurSi or jgufad iyofa:
1. Serwymuli (sufiqsuri mniSvnelobis) Tandebulebi, romelic
daerTvian saxels (Tandebuliani brunvebis formantebi); maT amJamad
damoukidebeli mniSvneloba ar aqvT da es Tandebulebi imgvaradaa
Serwymuli brunvis formasTan, rom maTi gamoyofa saZnelo xdeba:
Serwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSi
brunvebi varTaSnuli nijuri
ablativi -(ax)-o -(ax)-un
komitativi -(ax)-ol[an] -(ax)-un[an]
adesivi -(a)-sta -(a)-sTa
alativi -(a)-W -(a)-C
superisivi -(a)-l igive
benefaqtivi -(en)-k[ena] -(aÁ-n)-aq, -(eÁ-n)-aq
Serwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSiSerwymuli Tandebulebi mxoloobiTSi
brunvebi varTaSnuli nijuri
ablativi -(ox)-o -(ax)-un
komitativi -(ox)-ol[an] -(ax)-un[an]
adesivi -(o)-sta -(os)Ta
alativi -(o)-W -(o)-C
superisivi -(o)-l -(o)-l
benefaqtivi -(on)-k[ena] -(oÁ-n)-aq
2. Serwymuli, calke xmarebuli Tandebulebi. am jgufs
miekuTvneba: aaaa. Tandebulis mniSvnelobiT gamoyenebuli adgilis
185
zmnisarTebi: beSˤ “win”, ÃoS “ukan”, toRˤol “Tan”, boS “-Si”, “Sig”,
“SigniT”, toS “gareT”, oSa “Semdeg”, “Semdgom”; jok “gare”, “garda”...
bbbb. iseTi Tandebulebi, romelic warmoSobiT zmnisarTs
warmoadgens, Tumca dRes, mxolod Tandebulis funqciiT
gamoiyeneba: -cirik “mde”, -laxo “zeda”, “zed”, “ze”...
adverbialuri (zmnisarTuli) warmoSobis es Tandebulebi,
mosdeven-ra saxels da marTaven mas ama Tu im brunvis formaSi.
yvelaze xSirad Tandebuli marTavs saxels naTesaobiT brunvaSi,
Semdeg ablativsa da komitativSi, xolo erT SemTxvevaSi
superasivSi:
naTesaobiT brunvaSi saxels marTavs Semdegi Tandebulebi: ama
“mde”, “oden”; baxtin//baxtinq “Tvis”; beSˤ “win”; bipCo “irgvliv”,
“garSemo”; hrmina “garSemo”; boS “Si”, “Sig”, “SigniT”; gala
“magivrad”; laxo “zeda”, “zed”, “ze”; oSˤexo “bolodan; oya “qveS”;
oyaxo “qvemoTgan”; teCo “iqiT”; teCoxo “iqiTgan”; toRˤol “Tan”;
toRˤoxo “gverdidan”; toStan “garedan”; yaTi “Sua”; ÃoStan
“uknidan”...
ablativs an komitativs moiTxoven Semdegi Tandebulebi: axˤil
“Sors”, oSa “Semdeg”, “Semdgom”; maRa “aqeT”; jok “gare”, “garda”;
toS “gareT”, “gare”; toRˤ “gare”, “gareSe”...
superasivs moiTxovs erTi Tandebuli: -cirik “mde”.
186
nawilakinawilakinawilakinawilaki
udiurs moepoveba nawilakTa mTeli seria: zogi maTgani
mxolod saxelTan ixmareba, zogi _ zmnasTan; zogi ki saxelTan,
zmnasTan da metyvelebis sxva nawilebTanac. zogierTi nawilaki sxva
sityvasTan SerwymiT ixmareba, xolo zogierTi _ sxva sityvasTan
Seurwymelad, calke ixmareba. met wilad gvxvdeba erTmarcvliani,
Ria an daxuruli marcvlisagan Semdgari nawilakebi, Tumca
mogvepoveba or an orze met marcvlisagan Semdgari nawilakebi.
funqciis mixedviT gvxvdeba Semdegi nawilakebi:
kiTxviTi nawilaki -aaaa. es nawilaki gamoiyeneba metyvelebis
TiTqmis yvela nawilTan, saxeldobr: arsebiT da zedsarTav
saxelebTan, gasubstantivebul sityvebTan, kiTxviT da III piris
nacvalsaxelebTan, zmnisarTebTan, zmnasTan da saxelzmnur
formebTan (mxolod III subieqtur pirTan mxoloobiTSi; -a
nawilakis gamoyenebis SemTxvevaSi piris niSani (-ne) ar daerTvis
zmnas.
uaryofis gamomxatveli nawilakebi: TeTeTeTe- “ar”, nunununu- “ar”, mamamama- “nu”,
“ar”, nnnnŽŽŽŽ- “rom”, “ar”, nuTnuTnuTnuT//nutnutnutnut “ar”. gamoxatavs uaryofas zmnaSi.
gaqvavebuli saxiT gvxvdeba saxelSic.
modalobis gamomxatveli nawilaki yayayaya. awarmoebs kategoriul
kilos (e.w. nawilakovan-kavSirebiTi I) zmnaSi da gamoiyeneba agreTve
makavSirebeli sityvis mniSvnelobiT.
nawilaki -alalalal. mniSvnelobiT udris qarTul -cccc, -cacacaca nawilakebs.
gamoiyeneba arsebiT, ricxviT saxelebTan, nacvalsaxelTan,
gasubstantivebul sityvebTan, zmnisarTebTan. iSviaTad zmnaSic.
nawilaki hahahaha. es nawilaki Cveulebriv ixmareba miTiTebiT
nacvalsaxelebTan da zmnisarTebTan SerwmiTac da Seurwmeladac.
pirvel SemTxvevaSi igi dasawyisSi moudis sityvas, meore
SemTxvevaSi ki _ bolos. amasTan erTad: SerwymiT gamoyenebis dros
es nawilaki gamoxatavs kategoriulobas, dadasturebas,
187
eWvmiutanlobas da aqvs aseTi mniSvneloba: “maincdamainc”, “swored”,
“ai”; Seurwymelad (bolos) gamoyenebis SemTxvevaSi ki gamoxatavs
emociurobas (dadebiTs an uaryofiTs).
nawilaki -nenenene. es nawilaki gamooyeneba mxolod brZanebiTis an
brZanebiTad gamoyenebuli kavSirebiTi kilos formasTan da aqvs
mniSvneloba, rac qarTul “ra”, “raRa”, “da” nawilakebs.
sxva nawilakebidan aRsaniSnavia: vaˤ “gind”; burim “Turme”;
blig “egebis”; gena “ki”; kena “ki”, “viT”; haˤlbaT “rasakvirvelia”;
ukone “Tqmula”; grg “unda”; maufa “nu ityvi” [Turme];
fesunne//fsunne “ese igi”; migila “ai”; hoÁ “maS”; de “dae”, “ha”; gh
“xan”; gr “ve”; ho “ho”, “ki”, “diax”; sa “erTi”; TŽqsa “oRond”, barTa
“dae”...
188
kavSirikavSirikavSirikavSiri
kavSiri funqciis mixedviT SeiZleba davyoT Semdeg jgufebad:
1. maerTebeli. ya//yan; va//vaˤ; ba (yvela qarTuli “da” kavSiris
mniSvnelobis); kavSiri ya amasTan modalobis aRmniSvneli
nawilakicaa da awarmoebs kategoriul kilos (e.w. nawilakovan-
kavSirebiTi I) zmnaSi.
2. maqvemdebarebeli. Te “rom”; qi “rom”; mano-Te “romelic” (mano
“romeli” + Te “rom”); eka-Te “rac” (“ra” + “rom”); ma-Te “sadac”,
“sadac ki” (“sad” + “rom”); Su-Te “vinc”; (“vin” + “rom”); evaxTe <
*evaxt-Te “rodesac”, “roca” (“rodis” + “rom”); eTr-Te “rogorc”
(“rogori” + “rom”); ete-Te “radganac”; Setabaxtin-Te “radganac”
(“radgan” + “rom”); mal < *ma-al “sadac” (ma “sad” + al -cccc nawilaki)
SeniSvna: udiur enaSi aRsaniSnavia maqvemdebarebeli kavSirebis
xSiri gamoyeneba da simravle, rac am enis (rogorc kavkasiis
albanuris reliqtis) uZvelesi werilobiTi istoriiT unda aixsnas.
kavkasiis albanurSi SeiniSneba maqvemdebarebel kavSirTa simravle
da maTi xSiri gamoyeneba. kavSirTa umetesoba nacvalsaxeluri an
zmnizeduri warmoSobisaa. mawarmoeblad, aseT SemTxvevaSi,
gamoiyeneba kekekeke “rom”, “Tu” da, savaraudod, nawilaki -alalalal. kavSiri kekekeke
“rom” erTvis nacvalsaxelsa Tu zmnizedas, aqcevs mas kavSirad da
kompozitSi qarTuli nawilakebis -cccc, -kikikiki, msgavs mniSvnelobas iZens,
mag. haWin-ke “rogorc”, “viTarc”; ana-ke//hana-ke “romelic”...
3. Semapirobebeli. gnm, gr “Tu”, “Tuki”; gi//gin “Tu”; Áosxam
“Torem”... kavSiri gi awarmoebs nawilakovan pirobiT kilos zmnaSi.
4. mapirispirebeli. Áa, Áe “an”, “anda”; Áe-gena “an-ki”; Áe-Te, Áa-Te
“an ara-da”; ama “magram”, ema “sanam”, “vidre”...
aRsaniSnavia nasesxeb kavSirTa simravle: qi, va//vaˤ, ba, gnm,
gr, Áosxam, Áa, Áe, ama...
189
SorisdebuliSorisdebuliSorisdebuliSorisdebuli
Sorisdebuli udiurSi araa mravlad warmodgenili.
dasturdeba Semdegi Sorisdebulebi (an am funqciiT gamoyenebuli
sxva sityvebi):
aÁ//haÁ “ei”, “oi”; poÁ “rao?!”, “rogor?!”, “biWos!”; ho “diax!”;
basta “kmara!”; barTa “dae”; migila “ai”; tigila “ai” [iq]; tige “ai”
[iq!]...
190
sintaqsisintaqsisintaqsisintaqsi
atributuli sintagmis analiziatributuli sintagmis analiziatributuli sintagmis analiziatributuli sintagmis analizi
atributuli sintagma saxelur Sesityvebas warmoadgens. es
Sesityveba sazRvrulisa da msazRvrelisagan Sedgeba. msazRvreli
sazRvrulis raime niSanze, Tvisebaze miuTiTebs, gansazRvravs mas.
sazRvruli yovelTvis arsebiTi saxelia, an masTan gaTanabrebuli,
gasubstantivebuli saxelia, xolo msazRvrelad SeiZleba gvqondes
zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, mimReoba, nacvalsaxeli an
naTesaobiT brunvaSi dasmuli arsebiTi saxeli.
udiurisaTvis damaxasiaTebelia formaucvleli msazRvreli,
anu msazRvruli ar ibrunvis da, maSasadame, ar eTanxmeba
sazRvruls brunvasa da ricxvSi, mag.:
mx. ricxvi
sax. qala xod “didi xe”
erg. qala xod-en
naT. qala xod-daÁ
mic. qala xod-da[x]
abl. qala xod-daxo
komit. qala xod-daxol[an]
ades. qala xod-dasta
alat. qala xod-daW
super. qala xod-dal
benef. qala xod-enk[ena]
mr. ricxvi
sax. qala xod-rux
erg. qala xod-roR-on
naT. qala xod-roR-o[Á]
mic. qala xod-roR-o[x]
abl. qala xod-roR-oxo
komit. qala xod-roR-oxol[an]
ades. qala xod-roR-osta
alat. qala xod-roR-oW
super. qala xod-roR-ol
benef. qala xod-roR-onk[ena]
ix. agreTve ricxviTi saxeli da nacvalsaxeli msazRvrelad:
sax. sa xod “erTi xe”
191
erg. sa xod-en
naT. sa xod-daÁ
mic. sa xod-da[x]
abl. sa xod-daxo...
* * *
sax. me xod “es xe”
erg. me xod-en
naT. me xod-daÁ
mic. me xod-da[x]
abl. me xod-daxo...
SeniSvna: rodesac zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli,
mimReoba an nacvalsaxeli gamoyenebulia substantivis
funqciiT, aseT SemTxvevaSi es saxelebi Cveulebrivad
ibrunvis (substantivad gamoyenebul dasaxelebul saxelebs -oooo
sufiqsi daerTvis da brunebisas, irib brunvebSi, -tttt
CanarTovani elementi iCens Tavs), Sdr.:
sax. qala-o//qalo-o “didi”
erg. qala-t-in//qalo-t-in
naT. qala-t-aÁ//qalo-t-aÁ
mic. qala-t-u[x]//qalo-t-u[x]
abl. qala-t-uxo//qalo-t-uxo...
* * *
sax. so-o < sa-o “erTi”
erg. so-o-t-in
naT. me so-o-t-aÁ
mic. me so-o-t-u[x]
192
abl. me so-o-t-uxo...
* * *
sax. me-n-o “es”
erg. me-t-in
naT. me-t-a[Á]
mic. me-t-u[x]
abl. me-t-uxo
msazRvreli udiurSi, rogorc wesi, daismis sazRvrulis win.
iSviaTad postpoziciuri wyoba SeiZleba gvqondes. aseT SemTxvevaSi
msazRvreli zogjer eTanxmeba ricxvSi sazRvruls, xolo brunvaSi
SeTanxmeba arc maSin dasturdeba, mag. (1):
(1) adamar-ux ar-c-i-o-r buˤinyun-a a=yo=k-e qala xaS
adamiani_PL damsxdari_LV_AOP_NA_PL bneli_DAT
xilva=3Pl=ST_PERF didi naTeli
“adamianebma damsxdarTa bnelSi ixiles didi naTeli” (mT. 4,
16)...
unda aRiniSnos, rom ricxviTi saxeli da simravlis
aRmniSvneli sityvebi (gèlè “bevri” da sxva) Cveulebriv ar
iTanxmebs sazRvruls mravlobiT ricxvSi, mag. (2); (3):
(2) ex=ne, Te †ulan Wçlçg-i xib dèv=ne qarx-esa
Tqma:PRS=3SG COMP ama da am tye_DAT xuTi devi=3SG
cxovreba_PRS
“eubneba, rom ama da am tyeSi sami devi cxovrobs” (rustami);
(3) vaˤ gèlè yeÁri diJam ex=yun=i Se-t=al=axo
193
da bevri sxva lanZRva Tqma:PRS=3PL=PST DIST_NO=ADD=ABL
“da bevr sxva lanZRvas eubnebodnen mas [misTvisac]” (lk. 22,
65)...
zogjer gamonaklisis saxiT msazRvrel ricxviT saxelTan
sazRvruli arsebiTi saxeli ixmareba mravlobiT ricxvSi, mag. (4):
(4) telan te Co Tac-i, a=tu=k-i So-t-u yeÁri paˤ viCi-m-R-ox
iqidan DIST mxare wasvla:AOP_AOR naxva=3PL=ST_AOR
DIST_NO_DAT ori Zma_O_PL_DAT
“iqidan im mxares wavida, dainaxa man sxva ori Zma [Zmani]” (mT.
4, 21)...
msazRvrel-sazRvrulis adgilis SenacvlebiT xSirad
warmoiqmneba erTgvari kompozituri warmonaqmni, romelic ibrunvis
rogorc erTiani sityva (arsebiTi saxeli), Sdr.:
sax. fulWeRal yoÁnSi
“Tvalamosavardni mezobeli”
erg. fulWeRal yoÁnSi-n-en
naT. fulWeRal yoÁnSi-n
mic. fulWeRal yoÁnSi-n-a[x]
abl. fulWeRal yoÁnSi-n-axo...
yoÁnSi-fulWeRal “id”
yoÁnSi-fulWeRal-en
yoÁnSi-fulWeRal-un
yoÁnSi-fulWeRal-a[x]
yoÁnSi-fulWeRal-axo
rogorc aRiniSna zemoT, iSviaTad msazRvreli da sazRvruli
SeiZleba ricxvSi SeTanxmebuli iyos. garda amisa, xSiria
SemTxvevebi sazRvrulis mier msazRvrelis marTvisa naTesaobiT
brunvaSi, mag.:
sax. udi-n muz “udiuri ena” [zedmiw. “udis ena”]
erg. udi-n muz-en
naT. udi-n muz-n-a[Á]
194
mic. udi-n muz-n-u[x]
abl. udi-n muz.-n-uxo..
* * *
sax. durutun koj “xis saxli”
durut “xe” [masala]
erg. durutun koj-en
naT. durutun koj-un
mic. durutun kua[x]
abl. durutun kuaxo...
sazRvruli SeiZleba marTavdes msazRvrels postpoziciuri
wyobis drosac, mag. (5-7):
(5) vaˤ wi-ax=al Se-t-aÁ la=yun=x-o: emmanuil
da saxeli_DAT=ADD DIST_NO_GEN dadeba=3PL=LV_POT emanuel
“da saxelsac missa dasdeben: emanuel” (mT. 1, 23);
(6) Setabaxtin-Te iSa=ne baq-e fasCaR-luR gèg-n-çÁ
radgan_COMP axlos=3SG COP_PERF mefe_ABSTR ca_O_GEN
“radgan moaxlovda meufeba cisa” (mT. 4, 17);
(7) vaˤn bu=nan el qul-l-aÁ
Tqven COP=2PL marili miwa_O_GEN
“Tqven xarT marili miwisa” (mT. 5, 13).
SeniSvna: sazRvrulis mier msazRvrelis marTvis sakiTxi
specialur literaturaSi udiuris Sesaxeb ar aris ganxiluli. vl.
fanCviZis mosazrebiT, msazRvreli amdagvar magaliTebSi nagenitivar
saxels warmoadgens [fanCviZe 1974: 104-105], rasac SeuZlebelia
daveTanxmoT. Cveni azriT, moyvanil magaliTebSi msazRvreli ar aris
nagenitivari zedsarTavi saxeli, aramed warmoadgens naTesaobiT
195
brunvaSi dasmul arsebiT saxels, Sdr. qarTuli xis saxli, bavSvis
sawoli da sxva mravali. Semdegi magaliTebi TvalnaTliv cxadyofs
amis Sesaxeb:
(8) nuT uRˤ-al=zu tul-l-a b‘hçr-axo bixoR-o fasWaR-luR eR-ama
NEG daleva_FUT=1SG yurZeni_O_GEN nayofi_ABL RmerTi_GEN
mefe_ABSTR mosvla_ABS
“ar davlev yurZnis nayofisagan RvTis meufebis mosvlamde” (lk.
22, 18);
(9) vaˤ Ãabun-ux bar-al=yun gèg-ixo vaˤ zor gèg-n-aÁ gal-k-al=le
da varskvlavi_PL Camocvena_FUT=3PL ca_ABL da Zala ca_O_GEN
Seryeva_LV_FUT=3SG
“da varskvlavni Camoscvivian cidan da Zala cisa Seiryeva” (mrk.
13, 25);
(10) vaˤn-gena ser=ran=b-e So-t-ux bina abazak-R-oÁ
Tqven_COMP qmna=2PL=LV_PERF DIST_NO_DAT bina avazaki_PL_GEN
“Tqven ki SehqmeniT is binad avazakTa” (mT. 21, 13);
aseTi msazRvrel-sazRvruli xSirad qmnis kompozitebs (Composita
determinativa), romelTa pirveli wevri naTesaobiT brunvaSi dasmuli
arsebiTi saxelia, xolo meore _ absolutivis (saxelobiTi brunvis)
formiT warmodgenili arsebiTi saxeli: nepna-tik “Zilis guda” (nep-na[Á]
“Zilis” + tik “guda”), baba-koj “mamis saxli”, “deduleTi” (baba-[Á]
“mamis” + koj “saxli”), muWˤanayna-Co “naRebi” (muWanayna[Á] “rZis” +
Co//Cˤo “piri”), Jˤene-el “qvamarili” (Je-ne[Á] “qvis” + el “marili”), uyna-
xod “nigvzis xe” (uy-na[Á] “nigvzis” + xod “xe”) WçÁna-xup “erbos flavi”
(WçÁn-a[Á] “erbos”, “cximis” + xup “flavi”), kokowun-koj “saqaTme”
(zedmiw. “qaTmis saxli” kokow-un “qaTmis” + koj “saxli”), xalikun-Rar
“biZaSvili” [dedis mxridan] (xalik-un “biZis” + Rar “Svili”), Turin-
196
leker “fexsacmeli” (zedmiw. “fexis WurWeli” Tur-in “fexis” + leker
“WurWeli”)...
zogjer sazRvrulis mier marTul msazRvrels naTesaobiTi
brunvis niSani -ÁÁÁÁ//-iiii dakarguli aqvs da igi gauformebeli fuZiTaa
warmodgenili da, Sesabamisad, nominativis formas emTxveva, mag.: baba-
koJ (< babaÁ-koj) “mamis saxli”...
197
predikatuli sintagmis analizipredikatuli sintagmis analizipredikatuli sintagmis analizipredikatuli sintagmis analizi
predikatuli sintagma Sedgeba predikatisagan (Semasmeneli) da
subieqtisagan (qvemdebare): Semasmeneli da qvemdebare predikatuli
sintagmis mTavari wevrebia; maT garda SeiZleba sxva wevrebic gvqondes,
esenia: damateba (pirdapiri da iribi), gansazRvreba da garemoeba
(adgilisa, droisa, viTarebisa, miznisa da mizezisa).
predikatuli sintagmis konstruqciebipredikatuli sintagmis konstruqciebipredikatuli sintagmis konstruqciebipredikatuli sintagmis konstruqciebi
udiur enaSi predikatuli sintagmis oTxi tipis konstruqcia
gamoiyofa; esenia: nominatiuri, ergatiuli, datiuri (inversiuli),
posesiuri (genitiuri). piris nacvalsaxelTa subieqtad gamoyenebis
SemTxvevaSi SeiZleba vilaparakoT indefinituri konstruqciis Sesaxeb
(udiur enaSi piris nacvalsaxelTa saxelobiTisa da ergativisaTvis
erTi forma gvaqvs).
nominatiur konstruqciaSi, sxva iberiul-kavkasiur enaTa msgavsad,
udiurSi predikats gardauvali zmna warmoadgens, xolo subieqts _
nominativiT warmodgenili saxeli (gauformebeli fuZe).
ergatiuli konstruqciis Semadgeneli nawilebia: gardamavali zmna
da masTan dakavSirebuli ori saxeli _ realuri subieqti ergativSi
da pirdapiri obieqti micemiTsa an saxelobiTSi. pirdapiri obieqtis
gadmocema micemiTis formiT mTis iberiul-kavkasiur enaTagan mxolod
udiurisTvisaa damaxasiaTebeli. aRsaniSnavia, rom ergativSi dasmuli
saxeli ramdenime erTpirian (axSum-es “sicili”; axSum-f-es “gacineba”)
da grZnoba-aRqmis zmnebTanac gvevlineba realur subieqtad.
datiur (inversiul) konstruqcias ociode zmna qmnis. unda
aRiniSnos, rom nijur kiloSi datiuri konstruqcia mTlianad
moSlilia, xolo varTaSnulSi igi moSlis pirasaa misuli _ amJamad,
rogorc wesi, verba sentiendi-s tipis zmnebis subieqti dasmulia ergatiul
brunvaSi, Tumca XIX s. dasasrulsa da XX s. dasawyisSi, rogorc
198
udiuri teqstobrivi masalidan irkveva (udiuri oTxTavi, zRapari
“rustam”, udiuri saanbano-sakiTxavi wigni “samji d„s” da sxva),
varTaSnulSi Tanabrad gamoiyeneboda micemiTi da ergatiuli brunvis
formebi (bunebrivia, grZnoba-aRqmis zmnaTa subieqtis dasma ergativSi
meoreuli movlenaa):
(1) te vaxta isusisusisusisus----a a a a andax=tutututu=b-i iC-en iC-boS, Te Wer-i=ne iC-xo
zor
DIST maSin ieso_DAT grZnoba=3SG=LV_AOR TviTon_ERG TviTon_LOC
COMP warTmeva:AOP_AOR=3SG TviTon_LOC Zala
“maSin iesomiesomiesomiesom igrZno Tavis TavSi, rom mas Zala gamosvlia
(warTmevia)” (mrk. 5, 30);
magram:
(2) Setabaxtin-Te irodirodirodirod----en en en en bu=tutututu====y-sa „Áel-ax †uruk-a=ne
radgan_COMP herode_ERG survili=3SG=ST_PRS bavSvi_DAT
moZebna_SUBJ=3SG
“radganac herodesherodesherodesherodes surs bavSvi moZebnos” (mT. 2, 13).
miuxedavad imisa, rom subieqti ergativSia dasmuli, grZnoba-aRqmis
zmnebi varTaSnulSi inarCuneben micemiT-subieqtiani seriis piris
niSnebs, rac gvaZlevs kidec datiuri konstruqciis gamoyofis
safuZvels.
udiur enaSi datiuri konstruqcia Taviseburebas iCens: predikatad
aseT konstruqciaSi, grZnoba-aRqmis gardauvali zmnebis garda,
gardamavali zmnebic gvevlineba: ababaq-es “codna”; ak-es “xedva”; andaxb-
es “grZnoba”; baq-es (rodesac gamoiyeneba “SeZlebis” mniSvnelobiT);
buy-es (rodesac gamoiyeneba “Seyvarebis”, “ndomis”, “mosurvebis”
mniSvnelobiT); ibaq-es “mosmena”; ixb-es “mogoneba”, “gaxseneba”; Calx-es
“cnoba”.
199
realuri obieqti, ergatiuli konstruqciis msgavsad, aqac
saxelobiTsa an micemiTSi gveqneba.
posesiur (genitiur) konstruqcias mxolod erTi defeqturi zmna
bu “qona”, “yola” qmnis (is mxolod awmyosa da namyo-uwyvetelis
droebs awarmoebs, xolo danarCen paradigmas baq-es “yofa”, “arseboba”
“gaxdoma” zmnis dro-kiloebi avseben). posesiuri konstruqciis
subieqtia naTesaobiT brunvaSi dasmuli saxeli. zmna bu “yofnis”
mniSvnelobiTac gamoiyeneba da, aseT SemTxvevaSi, igi nominatiur
konstruqcias qmnis, mag. (3):
(3) zu bubububu=zu
me COP=1SG
“me var”.
gansxvavebuli viTareba dasturdeba nijis dialeqtSi. varTaSnul
kiloSi “qona”-“yolis” aRmniSvneli zmnis konstruqciisTvis (nij. fu)
damaxasiaTebeli posesiuri (genetiuri) seriis piris niSnebi Seicvala
micemiT-subieqtiani seriis piris niSnebiT, Tumca misi subieqti,
varTaSnulis msgavsad, naTesaobiTi brunvis formiTaa warmodgenili,
mag. (4):
(4) zzzzøøøøqqqqøøøørrrr----øøøøÁ Á Á Á fu-TTTT uxuxuxux-i sa Cuvux, iC ci ÁeTør
zaqaria_DAT yola=3SG=PST erTi coli Tavisi saxeli eTeri
“zaqariaszaqariaszaqariaszaqarias hyavda coli, misi [Tavisi] saxelia eTeri”...
grZnoba-aRqmis zmnebis Semcvleli datiuri konstruqcia nijurSi,
varTaSnulisagan gansxvavebiT, Seicvala ergatiuliT: subieqtad verba
sentiendi zmnebTan mxolod ergativSi dasmuli saxeli gvxvdeba da,
amasTan, gamoiyeneba saxelobiT-ergativiani seriis piris niSnebi.
udiurSi iribi obieqtis brunva yvela konstruqciasTan aris
micemiTi. amas garda, irib obieqtad SeiZleba superasivisa da -laxo
“ze”, “zeda” TandebuldarTuli naTesaobiTis formiT Segvxdes.
200
predikatipredikatipredikatipredikati
Semasmeneli udiurSi gamoixateba, rogorc wesi, zmnis piriani
formiT (Tumca nazmnarsaxeliani konstruqciebi dasturdeba), mag. (5):
(5) fasWaR We=ne=saWe=ne=saWe=ne=saWe=ne=sa, be=ne=Rbe=ne=Rbe=ne=Rbe=ne=R----sasasasa, ay=ne=saay=ne=saay=ne=saay=ne=sa
mefe gamosvla=3SG=PRS xedva=3SG=ST_PRS aReba=3SG=PRS
“mefe gamodisgamodisgamodisgamodis, xedavsxedavsxedavsxedavs, hkvirdebahkvirdebahkvirdebahkvirdeba” (rust.).
udiurs moepoveba orgvari agebulebis Semasmeneli _ martivi da
rTuli. martivi agebulebisaa, magaliTad: baneqsa//baqsane “aris”,
“xdeba”, besane “akeTebs”, enesa//esane “modis”, atuqsa “xedavs” da a.S.
martivi agebulebis zmnebis ricxvi udiurSi ar aris didi _ igi eqvs-
Svid aTeuls ar aRemateba.
rTuli agebulebis Semasmenlebia: azaru-ne-baqsa “avad xdeba”,
“avadmyofobs” (azaru “avadmyofi” + baq-es “yofa”, “gaxdoma”); aS-ne-
besa//aS-besa-ne “muSaobs” (aS “saqme” + b-es “keTeba”)...
udiurs moepoveba rTuli Semasmenlis ramdenime saxeoba:
1. subieqtSerwymuli Semasmeneli, mag.: aRala=ne=sa <
*aRala=ne=esa “wvima modis”, “wvims”...
2. obieqtSerwymuli Semasmeneli, mag.: aS=ne=besa “saqmes
akeTebs”, “muSaobs”...
3. adieqtivSerwymuli (adverbSerwymuli) Semasmeneli, mag.:
Sel=le=besa “kargad xdis” (zedmiw. “kargad akeTebs”,
arCens”...
4. infinitivSerwymuli Semasmeneli, mag.: aS-bes=ne=desa
“muSaobas akeTebinebs”, “amuSavebs”...
5. mimReoba//absolutivSerwymuli Semasmeneli, mag.: ari-
ar=re=cesa “mosuli (zedmiw. “modis ra”) jdeba”...
garda aseTi Semasmenlisa udiurSi pirian zmnas advilad
daerTvis sxva sityvebi da iqmneba erTi mTliani sintagma (Txzuli
Semasmeneli), mag. (6-9):
201
(6) Se-n-o eeee----sasasasa----bebebebeˤRRRR----sa=nsa=nsa=nsa=ne=TaÁe=TaÁe=TaÁe=TaÁ----sasasasa
DIST_O_NA mosvla_PRS_yureba_PRS=3SG=mosvla_PRS
“is modis, uyurebs, modis, uyurebs, modis, uyurebs, modis, uyurebs, [dadadada] midismidismidismidis”;
(7) Se-t-in me xup-ax uquququq----sa=ne=marcsa=ne=marcsa=ne=marcsa=ne=marc----evevevevkkkk----esaesaesaesa
DIST_NO_ERG PROX flavi Wama_PRS=3SG=gaTaveba_CAUS_PRS
“is am flavs WamsWamsWamsWams----dadadada----aTavebsaTavebsaTavebsaTavebs”;
(8) me Tømbøl-en uquququq----alalalal----boSboSboSboS----alalalal----baskbaskbaskbask----aaaal=lel=lel=lel=le
PROX zarmaci_ERG Wama_FUT_ZRoma_FUT_dawola_FUT=3PL
“es zarmaci SeWamsSeWamsSeWamsSeWams----gaZReba, wamowvebagaZReba, wamowvebagaZReba, wamowvebagaZReba, wamowveba”;
(9) te xinør-en beRbeRbeRbeRˤ----iiii----beRbeRbeRbeRˤ----i=ne=Taci=ne=Taci=ne=Taci=ne=Tac----iiii
DIST qaliSvili_ERG yureba_AOR_yureba_AOR=3SG=wasvla:AOP_AOR
“is qaliSvili uyurauyurauyurauyura----uyura uyura uyura uyura [dadadada] wavidawavidawavidawavida”.
Txzul SemasmenelSi piris niSani Cveulebriv bolosa da
boloswina komponentebs Soris ikavebs adgils.
SesaZlebelia, rom rTulma Semasmenelma inkorporacia moaxdinos
romelime sagaremoebo an msazRvruli sityvisa, absolutivis.
inkorporirebuli ingredienti win daerTvis zmnis pirian formas _
amasTan ise, rom piris niSani aqac moeqceva xolme Serwymul fuZe-
formaTa Soris, mag. (10):
(10) Se-t-in kiwi=nkiwi=nkiwi=nkiwi=ne=aSe=aSe=aSe=aS----bbbb----eeee
DIST_NO_ERG cota=3SG=muSaoba_LV_PERF
“man cota imuSavacota imuSavacota imuSavacota imuSava”.
udiurSi Semasmeneli SeiZleba garTuldes raime klitikis
(nawilakis) darTviT (uaryofiTi, kiTxviTi da a.S.), mag. (11):
202
(11) aRala TeTeTeTe=ne=esa
wvima NEG=3SG=mosvla_PRS
“wvima ar modis”...
udiurSi sinqroniul doneze calke arsebuli piris niSani
SeiZleba Semasmenlis funqciiT mogvevlinos. es viTareba, rogorc wesi,
gamowveulia meSveli zmnis (bubububu “yofna”) dakargviT, ise, rom mis
funqciiT oden piris niSani gvrCeba, mag. (12):
(12) un=nuun=nuun=nuun=nu So-n-o, mano-Te gørøg eR=a=ne?
Sen=3SG DIST_O_NA romeli_COMP saWiro mosvla:PART=Q=3SG
“Sen xarSen xarSen xarSen xar is, romelic unda movides?” (mT. 11, 3).
Semasmenlis funqciiT zogjer gamodis nazmnari saxeli _
mimReoba da absolutivi. amis gamo udiurSi dasturdeba specifikuri
konstruqciebi. aRsaniSnavia, rom am konstruqciebSi nazmnari saxeli
iseve marTavs qvemdebaresa da damatebas brunvaSi, rogorc zmnis
piriani forma.
Semasmenlis funqciiT Cveulebrivia sruli saxis mimReoba. sxva
enebze Targmanis dros Semasmeneli-mimReoba absolutivis mniSvnelobas
gvaZlevs, mag. (13-15):
(13) adamar-R-ox akakakak----iiii, So-n-o laÁ=ne=c-i burR-ol
adamiani_PL_DAT danaxva_AOP DIST_O_NA asvla:AOP=3SG=LV_AOR
mTa_SUPER
“dainaxa ra dainaxa ra dainaxa ra dainaxa ra (zedmiw. danaxulidanaxulidanaxulidanaxuli) xalxi, is avida mTaze” (mT. 5, 1);
(14) isus-en, qex boxoboxoboxoboxo----dddd----iiii, la†=ne=d-i Se-t-ul vaˤ f-i=ne
ieso_ERG xeli:DAT gaSla_LV_AOP Sexeba=3SG=LV_AOR
DLOG_NO_SUPER da Tqma_AOR=3SG
“iesom, gaSala ragaSala ragaSala ragaSala ra xeli, Seexo mas da Tqva” (mT. 8, 3);
203
(15) rustam, dûv-n-ux besbesbesbes----bbbb----iiii, e=ne=sa kua
rustami devi_O_DAT mokvla_LV_AOP mosvla=3Sg=PRS saxli:DAT
“rustams moekla ramoekla ramoekla ramoekla ra devi, modis saxlSi” (rust.).
mimReoburi konstruqciebi udiurSi Zalze gavrcelebulia.
absolutivi, rodesac gamoyenebulia Semasmenlis funqciiT, iseve
marTavs subieqtsa da obieqts im brunvaSi, ra brunvasac moiTxovs
maTgan zmnis piriani forma, mag. (16-17):
(16) vaˤ ar-e=Áan So-t-u bulbulbulbul----kowkowkowkow----bbbb----esesesesan an an an
da mosvla_PERF=1PL DIST_NO_DAT Tavi_moxra_LV_ABS
“da movediT mas Tavi movuxaroTmovuxaroTmovuxaroTmovuxaroT [mosaxreladmosaxreladmosaxreladmosaxrelad]” (mT. 2, 2).
(17) tiÁa baq-a, zu vax ukukukuk----ama ama ama ama
iq yofa_IMP me Sen:DAT Tqma:PART_ABS
“iq iyav, vidre me Sen getyvigetyvigetyvigetyvi [TqmamdeTqmamdeTqmamdeTqmamde]” (mT. 2, 13).
realuri subieqtirealuri subieqtirealuri subieqtirealuri subieqti
udiur enaSi realuri subieqti oTxi brunvis formiTaa
gadmocemuli, esenia: saxelobiTi (absolutivi); ergativi; micemiTi;
naTesaobiTi.
saxelobiTi brunvasaxelobiTi brunvasaxelobiTi brunvasaxelobiTi brunva _ gauformebelia. absolutivis formiT
gadmocemulia gardauvali zmnis realuri subieqti, mag. (18-20):
(18) amma usin ggggûûûûgggg ya=n oCaoCaoCaoCaˤllll fas=ne=baq-o, zakon-axo sa xaz aCˤ-ama
magram Cqara ca da=3SG dedamiwa darRveva=3SG=LV_POT kanoni_ABL
erTi xazi dakargva_ABS
“magram ufro adre cacacaca da dedamiwadedamiwadedamiwadedamiwa dairRveva kanonis erTi
pwkaris dakargvamde” (lk. 16, 17);
204
(19) barTa, Tam=ya=n=baq-i fexambar-un ffff----iiii----oooo
INTJ asruleba=JUSS=3SG=LV_AOR mociquli_GEN Tqma_AOP_NA
“dae, aRsruldes mociqulis naTqvaminaTqvaminaTqvaminaTqvami” (mT. 2, 23);
(20) ar-i=yun erusalim-a bilijibilijibilijibiliji----uxuxuxux beˤRWeR-al aˤm-exo
mosvla:AOP=3PL ierusalimi_DAT brZeni_PL aRmosavleTi_(AOP)
mxare_ABL
“movidnen ierusalims brZennibrZennibrZennibrZenni aRmosavleTis [mzis amosvlis]
mxridan” (mT. 2, 1).
ergatiuli brunvaergatiuli brunvaergatiuli brunvaergatiuli brunva _ misi formiT gadmocemulia gardamavali
zmnis realuri subieqti. ergativis forma Tanabrad ixmareba yvela
dro-kilos formasTan da qarTul TargmanSi mas Seesatyviseba xan
moTxrobiTi, xan saxelobiTi, xolo zogjer _ micemiTi brunvac, mag.
(21-23):
(21) vaˤ f-i=ne isusisusisusisus----enenenen baˤC-n-a qala-t-u
da Tqma:AOP_AOR=3SG ieso_ERG aseuli_O_GEN ufrosi_O_DAT
“da uTxra iesomiesomiesomiesom aseulis ufross [asisTavs]” (mT. 8, 13);
(22) Setabaxtin-Te harsa besbesbesbes----alalalal----tttt----in in in in a=ne=y-sa
radgan_COMP yoveli Txova_AOP_NO_ERG miReba=3SG=ST_PRS
“radganac yoveli mTxovnelimTxovnelimTxovnelimTxovneli [mi]iRebs” (mT. 7, 8);
(23) puran Ta=ne=sa SeÁTanSeÁTanSeÁTanSeÁTan----en en en en So-t-u gûlû ala-l-u burR-ol
kvlav misvla:MSD=3SG=PRS eSmaki_ERG DIST_NO_DAT bevri
maRali_O_DAT mTa_SUPER
“kvlav mihyavs eSmakseSmakseSmakseSmaks igi Zalian maRal mTaze” (mT. 4, 8).
205
ramdenime SemTxvevaSi ergativis forma realur subieqtad
erTpirian gardauval zmnasTanac dasturdeba, mag.: axSum-es “sicili”;
axSum-f-es “gacineba”, mag. (24):
(24) SeSeSeSe----tttt----inininin axSum=ne=sa
DIST_NO_ERG sicili=3SG=PRS
“igiigiigiigi icinis”...
safiqrebelia, rom forma axSum-es “sicili” ergativSi dasmul
subieqts moiTxovs kompozituri zmnis axSum-f-es “gacineba”-s
analogiiT, romlis meore komponenti _ f-es (calke aRebuls “Tqmis”
mniSvneloba aqvs), Cveulebrivad gardamaval zmnebs awarmoebs.
micemiTi brunvamicemiTi brunvamicemiTi brunvamicemiTi brunva _ misi formiT gadmocemulia grZnoba-aRqmis
(verba sentiendi) zmnebis realuri subieqti. am zmnebis ricxvi udiurSi or
aTeuls ar aRemateba, esenia: ababaq-es “codna”; ak-es “xedva”; andaxb-es
“grZnoba”; baq-es (rodesac gamoiyeneba “SeZlebis” mniSvnelobiT); buy-es
“yvareba”, “ndoma”, “survili”, “wadili”; ibaq-es “mosmena”; iRarib-es
“civeba”; ixb-es “mogoneba”, “gaxseneba”; mib-es “civeba”; otb-es
“darcxvena”; qe†illa†t-es “wyena”; yiˤb-es “SeSineba”; Calx-es “cnoba”...,
mag. (25-27):
(25) te vaxta isusisusisusisus----a a a a andax=tutututu=b-i iC-en iC-boS, Te Wer-i=ne iC-xo
zor
DIST maSin ieso_DAT grZnoba=3SG=LV_AOR TviTon_ERG TviTon_LOC
COMP warTmeva:AOP_AOR=3SG TviTon_LOC Zala
“maSin iesomiesomiesomiesom (mic.) igrZno Tavis TavSi, rom mas Zala gamosvlia
(warTmevia)” (mrk. 5, 30);
(26) vaˤ Te=tu=aba=Á SeSeSeSe----tttt----uxuxuxux, eT„r axrax Se-t-in bi=ne=x-i iC
da NEG=3SG=codna=PST DIST_NO_DAT rogori bolos DIST_NO_ERG
Soba Tviton
beS-umji Rar-ax
206
me:GEN_COLL Svili_DAT
“da ar icoda igiigiigiigi, Tu man rogor Soba bolos Tavisi pirveli
Svili” (mT. 1, 25);
(27) talan te-Cˤo Ta-c-i, a=tu=k-i SoSoSoSo----tttt----uuuu yeÁri paˤ viCi-m-uR-on
iqidan DIST+mxare wasvla:AOP_LV_AOR danaxva=3SG=ST_AOR
DIST_NO_DAT sxva ori Zma_O_PL_ERG
“iqidan im mxares wavida, dainaxa manmanmanman sxva ori Zma” (mT. 4, 21).
grZnoba-aRqmis zmnebis subieqti amJamad xSirad gvxvdeba
ergatiuli brunvis formiT, mag. (28):
(28) Setabaxtin-Te irodirodirodirod----en en en en bu=tu=y-sa „Áel-ax †uruk-a=ne
radgan_COMP herode_ERG survili=3SG=ST_PRS bavSvi_DAT
moZebna_SUBJ=3SG
“radganac herodesherodesherodesherodes surs bavSvi moZebnos” (mT. 2, 13).
micemiTis Secvla ergativiT axal movlenas warmoadgens da
gamowveulia uRvlilebis unifikaciis tendenciiT. varTaSnulSi
micemiTis Secvla ergativiT xSir movlenas warmoadgens, xolo
nijurSi es procesi dasrulebulia _ micemiT-subieqtiani uRvlileba
moSlilia, da Tu mxedvelobaSi ar miviRebT erT SemTxvevas, ar
dasturdeba micemiT-subieqtiani seriis piris niSnebi.
naTesaobiTi brunva naTesaobiTi brunva naTesaobiTi brunva naTesaobiTi brunva _ misi formiT gadmocemulia “qona”_“yolis”
aRmniSvneli zmnis (bubububu _ am zmnas “yofnis” mniSvnelobac aqvs. am
SemTxvevaSi igi nominatiur konstruqcias hqmnis) realuri subieqti. (bubububu
zmnis paradigma defeqturia _ igi mxolod awmyosa da imperfeqtis
formebs awarmoebs, xolo danarCen paradigmas baqbaqbaqbaq----eseseses zmnis formebi
avseben), mag. (29-31):
(29) ioanioanioanioan----i i i i iCi bu=ta=Á farTal buS-e fofn-uxo
ioane_GEN TviTon qona=3SG=PST Tanisamosi aqlemi_GEN bewvi_ABL
“ioanesioanesioanesioanes TviTon hqonda tanisamosi aqlemis bewvisagan” (mT. 3, 4);
207
(30) te-Tør eeee††††iiii isa bu=e† dørd
DIST+COMP Tqven axla qona=2PL mwuxareba
“imgvaradve TqvenTqvenTqvenTqven axla gaqvT mwuxareba” (in. 16, 22);
(31) me CobanCobanCobanCoban----i i i i ba=ta=q-e=Á sa Cibux
PROX mwyemsi_GEN yola=3SG=ST_PERF=PST erTi coli
“am mwyemwyemwyemwyemssmssmssmss hyavda erTi coli (rust.).
sayuradRebo viTareba dasturdeba nijur kiloSi. “qona”-“yolis”
aRmniSvnel zmnas daerTvis micemiT-subieqtiani piris niSnebi, xolo
subieqti, msgavsad varTaSnulisa, naTesaobiTi brunvis formiTaa
warmodgenili, mag. (32):
(32) zzzzøøøøqqqqøøøørrrr----øøøøÁ Á Á Á fu=TTTTuxuxuxux=i sa Cuvux, iC ci ÁeTør
zaqaria_DAT yola=3SG=PST erTi coli Tavisi saxeli eTeri
“zaqariaszaqariaszaqariaszaqarias (naT.) hyavda coli, misi [Tavisi] saxelia eTeri”...
realuri obieqtirealuri obieqtirealuri obieqtirealuri obieqti
predikatul sintagmaSi realuri obieqti realur subieqtze
aranaklebi mniSvnelobisaa. realuri obieqti udiurSi ori brunvis
formiT aris gadmocemuli, esenia: saxelobiTi da micemiTi.
aRsaniSnavia, rom saxelobiTi brunva mxolod pirdapir obieqts
gadmogvcems, xolo micemiTis forma rogorc pirdapir, ise irib
obieqtad gvevlineba.
obieqtis brunvaTa TvalsazrisiT mniSvneloba ar aqvs dro-
kiloTa jgufebs:
pirdapiri obieqti saxelobiTSi (33-34):
(33) rustam-en ex=ne: Sel! hazir-b-a=nan vuˤR yaTiryaTiryaTiryaTir, sa TavarTavarTavarTavar,
rustami_ERG Tqma:PRS=3SG kargi momzadeba_LV_IMP=2PL Svidi
208
saxedari
sa kirokirokirokiro, haro paˤwwe fuTfuTfuTfuT
erTi culi TiTo Tormeti fuTi
“rustami eubneba: kargi! moamzadeT Svidi saxedarisaxedarisaxedarisaxedari, erTi culiculiculiculi,
erTi kirokirokirokiro, TiTo Tormeti fuTifuTifuTifuTi” (rust.);
(34) hhhh‘‘‘‘nnnnççççrrrr rustam-en=ne b-esa
sagmiro saqme rustami_ERG=3SG keTeba_PRS
“sagmiro saqmessagmiro saqmessagmiro saqmessagmiro saqmes rustami akeTebs (rust.).
pirdapiri obieqti micemiTSi (35-36):
(35) migila, zu Áaya=z=b-esa bez ††††ççççriStinriStinriStinriStin----a a a a vi-beˤS
am wams me gagzavna=1SG=LV_PRS Cemi angelozi_DAT Sen_LOC
“am wams me vgzavni Cem angelozsangelozsangelozsangelozs Sens winaSe!” (mrk. 1, 2).
(36) u=yun=Cer-i Se-t-a-toRoˤl b‘T‘n azarazarazarazar----uRuRuRuR----oxoxoxox vaˤ jinbatjinbatjinbatjinbat----RRRR----oxoxoxox
moyvana=3PL=ST_AOR DIST_NO_DAT_LOC yvela avadmofi_PL_DAT da
Sepyrobili_PL_DAT
“moiyvanes masTan yvela avadmyofiavadmyofiavadmyofiavadmyofi da avi suliT Sepyrobiavi suliT Sepyrobiavi suliT Sepyrobiavi suliT Sepyrobilililili [avi
suliT]” (mrk. 1, 32).
iribi obieqti micemiTSi (37-38):
(37) vaˤ Sot-R-oxo=al yeÁri=or, me-t-R-on-Te f-i=yun apostolapostolapostolapostol----RRRR----o o o o
da DLOG_PL_ABL=ADD sxva_PL PROX_NO_PL_ERG_COMP
Tqma:AOP_AOR=3PL mociquli_PL_DAT
“da maTganac sxvani, romelTac uTxres mociqumociqumociqumociqulebslebslebslebs” (lk. 24, 10);
(38) Taq-e=nan, uf-a=nan ioanioanioanioan----axaxaxax, eka-vaˤ-i-baq-sa
wasvla:IMP_PERF=2PL Tqma:IMP_IMP=2PL ioane_DAT
209
ra_Tqven_smena_LV_PRS
“wadiT [da] uTxariT ioanesioanesioanesioanes, rac Tqven gesmiT” (mT. 11, 4).
garda amisa, irib obieqtad SeiZleba superasivis da -laxo “ze”,
“zeda” TandebuldarTuli naTesaobiTis formiT Segvxdes.
superasiviT gadmocemulia, mag. (39-40):
(39) qa-t-in zazazaza----llll Te=ne=ex-a
MED_NO_ERG me:DAT_SUPER NEG=3SG=Tqma:PRS_PRS
“eg CemzeCemzeCemzeCemze (super.) arafers meubneba”
(40) Tçqç CurCurCurCur----alalalal lar-i=ne
jixvi furi_SUPER msgavseba_AOR=3SG
“jixvi fursfursfursfurs (zedmiw. furzefurzefurzefurze) hgavs.
-laxo “ze”, “zeda” adverbialuri TandebuliTa da mis mier
marTuli saxeliT (naTesaobiTSi) gamoxatuli, mag. (41):
(41) un bezbezbezbez----laxolaxolaxolaxo usin-usin qçRiz-cam-f-a
Sen me:GEN_LOC Cqara+Cqara werili_mowera_LV_IMP
“Sen memememe (zedmiw. CemzeCemzeCemzeCemze) xSirad (Cqara-Cqara) momwere werili”...
rogorc zemoT aRiniSna, pirdapiri damateba ori brunvis
formiTaa gadmocemuli _ dativiTa da absolutiviT (saxelobiTi).
samecniero literaturaSi gamoiTqva mosazreba, rom saxelobiTis
formiT gadmocemulia am damatebis ganusasazRvreli forma, xolo
micemiTiT _ gansazRvruli forma (h. Suxarti). es debuleba SegviZlia
mxolod nawilobriv gaviziaroT: rodesac pirdapiri damateba
Semasmenels win uswrebs da warmodgenilia dativiT, gveZleba
damatebas gansazRvruli forma, mag.: ustan kuaxkuaxkuaxkuax ser-re-be “ostatma
saxlisaxlisaxlisaxli (mic.) aago” _ is “saxli”, razedac ukve iTqva...
210
rodesac Semasmenels misdevs pirdapiri damateba, igi
fakultaturad daismis saxelobiTsa da micemiT brunvaSi, masTan ise,
rom am ori brunvis funqcia aseT SemTxvevaSi ar gansxvavdeba
erTmaneTisagan, mag.: Rara butuysa xinxinxinxinççççrrrr----aaaa//xinxinxinxinççççrrrr “vaJs uyvars
qaliSvilsqaliSvilsqaliSvilsqaliSvils//qaliSviliqaliSviliqaliSviliqaliSvili”...
samecniero literaturaSi gamoiTqva mosazreba, rom udiurSi
akuzativi (a. diri; zogierTi mkvlevari am “brunvas” afeqtivs uwodebs
_ a. Sifneri, f. miuleri, r. erkerti) an ori micemiTi brunva unda
gvqondes (vl. fanCviZe, v. Sulce...). Cveni azriT, orive SemTxvevaSi es ar
aris gasaziarebeli. aRsaniSnavia am “brunvaTa” funqciuri toloba _
“orive” erTnairad gamoyenebulia subieqtad verba sentiendi zmnebTan,
pirdapir da irib obieqtad da lokativad. sayuradReboa, rom am
“formaTa” fakultaturad xmareba leqsikuri mniSvnelobis
Seucvlelad da, aseve, ar warmoadgens sirTules micemiTi brunvis
niSanTa ori jgufis (xxxx TanxmovniT da mis gareSe) erTmaneTTan
fonetikurad dakavSireba. ueWvelia, rom sinqronul doneze udiurSi
erTi micemiTi brunva gvaqvs. sayuradReboa micemiT-subieqtiani zmnebis
piris niSnebis =zax, =vax, =Áax, =vaˤx, =tux, =yox... Cveneba, romelic
gvafiqrebinebs, rom istoriuladac udiurSi erTi micemiTi unda
gvqonoda.
predikatuli sintagmis wevrTa marTvapredikatuli sintagmis wevrTa marTvapredikatuli sintagmis wevrTa marTvapredikatuli sintagmis wevrTa marTva----Setanxmebis sakiTxiSetanxmebis sakiTxiSetanxmebis sakiTxiSetanxmebis sakiTxi
marTvamarTvamarTvamarTva
udiurSi Semasmeneli Cveulebriv misdevs qvemdebares, marTavs
qvemdebaresa da damatebas brunvaSi da imarTvis subieqtis mier piris
mixedviT. udiurSi qvemdebaresa da damatebas marTavs saxelzmnuri
formebic. maSasadame, udiurSi predikatuli mniSvnelobis wevrebad
gvevlineba rogorc zmnis piriani forma, ise masdari (orive forma),
mimReobisa da absolutivis formebi.
211
Tu winadadeba Seicavs sruli saxis mimReobas an absolutivis ama
Tu im formas da win uZRvis mas, maSin is imarTvis sasaxelebuli
saxelzmnuri formebisagan brunvaSi. Tu zmnis piriani forma
gardauvali zmna da winadadebaSi gvaqvs gardamavali zmnis mimReoba an
absolutivi, romelic qvemdebares misdevs (qvemdebaresa da Semasmenlis
Soris imyofeba), maSin qvemdebare infinituri formis Sesabamisad
ergatiul brunvaSi daismis da piriqiT, Tu zmnis piriani forma
gardamavali zmnaa, xolo mis win gardauvali zmnis absolutivi an
mimReoba. qvemdebare am SemTxvevaSi am ukanasknelis Sesabamisad
saxelobiT brunvaSi daismis, mag. (42-44):
(42) Se-t-in=al ayayayay----i i i i ar=re=s-c-a
DIST_NO_ERG=ADD aReba_AOR dajdoma=3SG=PRS(MSD)_ST_PRS
“isic iRebsiRebsiRebsiRebs [da] jdeba”;
(43) Se-t-in me-t-ux ffff----iiii Ta=ne=sa
DIST_NO_ERG MED_NO_DAT Tqma:AOP_AOR misvla:MSD=3SG=PRS
“is amas ambobsambobsambobsambobs----rararara [da] midis”;
(44) me çÁT-ax Se-t-in ukukukuk----axunaxunaxunaxun bie-sa=ne
PROX sityva_DAT DIST_NO_ERG tqma:PART_ABS mokvdoma_PRS=3SG
“am sityvis TqmisasTqmisasTqmisasTqmisas is kvdeba” (zedmiw. am sityvas igi (man)
ambobsambobsambobsambobs----rararara, kvdeba)...
SeTanxmebaSeTanxmebaSeTanxmebaSeTanxmeba
qvemdebare-Semasmenlis SeTanxmeba xdeba ricxvis mixedviT, xolo
obieqtis ricxvi zmnaSi sruliad ar aisaxeba, mag., Sdr. (45-46) da (47-48):
(45) usta-n ser=rererere=b-e
ostati_ERG ageba=3SG=LV_PERF
“ostatma aago” (“aaSena”);
212
(46) usta-R-on ser=yunyunyunyun=b-e
ostati_PL_ERG ageba=3PL=LV_PERF
“ostatebi ageben” (“aSeneben”);
(47) adamar qar=rererere=x-sa
adamiani cxovreba=3SG=ST_PRS
“adamiani cxovrobs” (“cocxlobs”);
(48) adamar-ux qar=yunyunyunyun=x-esa
adamiani_PL cxovreba=3PL=ST_PRS
“adamianebi cxovroben” (“cocxloben”)...
udiurSi qvemdebare-Semasmenlis ricxvSi SeuTanxmeblobis
araerTi faqti SeiniSneba _ xSiria SemTxvevebi, rodesac III piris
subieqtis mravlobiToba ar aisaxeba zmnaSi da es movlena ufro
SesamCnevia nijur kiloSi, mag. (49):
(49) beSi ÃonaR-ux=nenenene fu
Cveni stumari_PL=3SG COP
“Cveni stumrebia”
unda yofiliyo (50):
(50) beSi ÃonaR-ux=TTTTunununun fu
Cveni stumari_PL=3PL COP
Sdr. (51-52):
(51) beS quv-a ÃonaR-ux=TTTTunununun fu
Cveni saxli:DAT_DAT stumari_PL=3PL COP
“Cven saxlSi stumrebi arian”;
213
(52) faq-i bele-ux=nenenene fu
baRi_DAT pirutyvi_PL=3SG COP
“baRSi pirutyvia”
unda yofiliyo (53):
(53) faq-i beleux=TTTTunununun fu
baRi_DAT pirutyvi_PL=3PL COP
“pirutyvebi arian”...
es movlena Tavis droze SeniSna a. Sifneri da mas warmodgenili
aqvs Semdegi magaliTebi: buzur=nenenene “yinulis [natexebi] aris”; qulur
uyenal=lelelele Wureci “xelebi Zvlad iqca”.
214
metyvelebisa da folkmetyvelebisa da folkmetyvelebisa da folkmetyvelebisa da folk loris nimuSebiloris nimuSebiloris nimuSebiloris nimuSebi
varTaSnuli dialeqtivarTaSnuli dialeqtivarTaSnuli dialeqtivarTaSnuli dialeqti
sof. oqtomberi (zinobiani)sof. oqtomberi (zinobiani)sof. oqtomberi (zinobiani)sof. oqtomberi (zinobiani)
beS beS beS beS „ÁzÁzÁzÁz
zu „Áziz qarxesa. beS „Ázun wi
bune zinobiani. zinobiani
xaStine zinovin wien _ Sin-Te
miÁa eneWere. zinovinen miÁa
eneWereÁ beS insana hazar vuÁ-
baCˤ vuRˤewunji _ hazar sayo-
samji usena. Áax TayundesaÁ
qarxesan kul gagrina. ama beS
insan gagrina Teyun Tace,
miÁanun kulrux larine
varTaSenun kulruRu _ oÃ
iSanebaqe, W„l„g, Jˤeal oÃal
g”l” _ mamyunde miÁa. „Ázun
wia xaSyunde zinobiani.
zinovin butaÁ sa Rar _ aZik
silikaSvili ya sa xin„r _
leÁla.�
Cemi sofeliCemi sofeliCemi sofeliCemi sofeli
me vcxovrob sofelSi. Cveni
soflis saxelia zinobiani.
zinobians daerqva (zedmiw.
moinaTla) zinobis saxeli _
vinc aq mogviyvana. zinobim aq
moiyvana Cveni xalxi 1917-1921
wlebSi. Cven gvaZlevdnen
sacxovrebel miwas gagraSi,
magram Cveni xalxi gagraSi ar
wavida. aqauri miwa msgavsi iyo
varTaSenis miwis _ mdinare
axlos iyo, tye, qvac mdinareSi
bevri iyo _ darCnen aq. sofels
saxeli daarqves (zedmiw.
monaTles) zinobiani. zinobis
hyavda erTi vaJi _ aZik
silikaSvili da erTi
qaliSvili _ leila.
zu „Áz-i=z qarx-esa. beS „Áz-un wi bu=ne
me sofeli_DAT_1SG cxovreba_PRS Cveni sofeli_GEN saxeli
COP=3SG
me vcxovrob sofelSi. Cveni soflis saxeli aris
215
zinobiani. zinobiani xaS-t-i=ne zinov-in wi-en
zinobiani. zinobiani monaTvla_LV_AOR=3SG zinobi_GEN
saxeli_INS
zinobiani. zinobians daerqva zinobis saxeli [zedmiw. zinobiani
moinaTla zinobis saxeliT]
Sin-Te miÁa e=ne=Wer-e. zinovin-en miÁa
COMP aq moyvana=3SG=ST_PERF zinobi_ERG aq
vinc aq mogviyvana. zinobim aq
e=ne=Wer-e=Á beS insan-a hazar vuÁ+baCˤ
moyvana=3SG=ST_PERF=PST Cveni xalxi_DAT aTasi cxra+asi
moiyvana Cveni xalxi aTas cxraas
vuRˤew-unji hazar sayo+sa-mji usen-a. Áax
Cvidmeti_COLL aTasi oci+erTi_COLL weli_DAT Cven
Cvidmet-aTas cxraas ocdaerT wels. Cven
Ta=yun=d-esa=Á qarxesan kul gagr-in-a.
micema=3SG=LV_PRS=PST sacxovrebeli (< *AOC) miwa gagra_O_DAT
gvaZlevdnen sacxovrebel miwas gagraSi,
ama beS insan gagr-in-a Te=yun Ta-c-e,
magram Cveni xalxi gagra_O_DAT NEG=3PL wasvla_LV_PERF
magram Cveni xalxi gagraSi ar wavida
miÁanun kul-r-ux lari=ne varTaSen-un kul-r-uR-u
aqauri miwa_O_PL msgavsi=3SG varTaSeni_GEN miwa_O_PL_DAT
aqauri miwa [miwebi] msgavsi iyo varTaSenis miwis [miwebis]
216
oà iSa=ne=baqe, W„l„g, Jˤe=al oÃ-al
mdinare axlos yofna=3SG=LV_PERF tye qva=ADD mdinare_SUPER
mdinare axlos iyo, tye, qvac mdinareSi
g”l”. mam=yun=d-e miÁa. „Áz-un wi-a
bevri darCena=3PL=LV_PERF aq sofeli_GEN saxeli_DAT
bevri iyo. darCnen aq. sofels saxeli daarqves [monaTles]
xaS=yun=d-e zinobiani. zinov-in bu=ta=Á
monaTvla=3PL=LV_PERF zinobiani zinobi_GEN yola=3SG=PAST
zinobiani. zinobis hyavda
sa Rar aZik silikaSvili ya sa xin„r leÁla
erTi vaJi aZik silikaSvili da erTi qaliSvili leila
erTi vaJi _ aZik silikaSvili da erTi qaliSvili _ leila
kojin boSkojin boSkojin boSkojin boS1111
beS nanaÁ baneqe muR d„n„ „Áel
_ bip Rar, bip xin„r. Áan kojin
boS sunaxo g”l” Sel-Áen baqe,
muWˤa-Áan baqe. beSi baneqe
g”l”, g”l” qala qulrux. iC
wabuluxne baqe, uyˤne baqe.
sagala girÁanbe, sagala
aSÁanbe. aSle muÃˤÁan be
h„miS„.�
saxlSi [ojaxSi]saxlSi [ojaxSi]saxlSi [ojaxSi]saxlSi [ojaxSi]
deda Cems hyavda rva Svili _
oTxi biWi, oTxi gogo. Cven
ojaxSi Zalian kargad viyaviT
da tkbilad veqceodiT
erTmaneTs. Cven gvqonda bevri,
bevri didi nakveTi [miwa]. Cveni
[Tavisi] wabli gvqonda, Tavisi
kakali. erTad vkrefdiT [maT],
erTad vmuSaobdiT. saqmes
yovelTvis sixaruliT
vasrulebdiT.
1 aRniSnuli teqsti cawerilia ruseTis federaciis mecnierebaTa akademiis
aRmosavleTmcodneobis institutis mecnier TanamSromelTan i. landerTan erTad.
217
beS nana-Á ba=ne=q-e muR d„n„ „Áel, bip Rar, bip xin„r
Cemi deda_GEN yola=3SG=ST-PERF rva cali bavSvi oTxi biWi oTxi
gogo
deda Cems hyavda rva Svili _ oTxi biWi, oTxi gogo.
Áan koj-in boS suna-x-o g”l” Sel=Áen baq-e, muWˤa=Áan baq-e
Cven saxli_GEN SigniT erTmaneTi_PL_DAT kargi=1PL yofa_PERF
tkbili=1PL yofa_PERF
Cven ojaxSi Zalian kargad viyaviT da tkbilad veqceodiT
erTmaneTs.
beSi ba=ne=q-e g”l”, g”l” qala qul-rux
Cveni qona=3SG=ST-PERF bevri bevri didi miwa_PL
Cven gvqonda bevri didi nakveTi [miwa].
iC wabul-ux=ne baq-e, uyˤ=ne baq-e
Tavisi wabli_PL=3SG qona_PERF kakali=3SG qona_PERF
Cveni wabli gvqonda, kakali gvqonda.
sagala gir=Áan=b-e, sagala aS=Áan=b-e
erTad krefa=1PL=LV_PERF erTad muSaoba=1PL=LV_PERF
erTad vkrefdiT [maT], erTad vmuSaobdiT.
aS-l-e muyˤ=Áan b-e h„miS„
saqme_O_DAT sixaruli=1PL keTeba_PERF yovelTvis
saqmes yovelTvis sixaruliT vasrulebdiT.
218
demonsrtracidemonsrtracidemonsrtracidemonsrtracinananana1111
zu kalzuxaÁ viwumji klasa.
sa Ri zax qallexa raÁkomin
sekretaren. exneTe: eqe, exne...
Re maÁsun paˤni, maÁsun paˤtu un
deRˤallu demonsrtacina,
udin muzin gire etqanu. oSa
zu ene Tace uruzi simani kua.
tiÁa SotRo azye sa kinega,
zomzubaqe beS udin insaneaxo
eT„ryun te v„din„ qarxe,
eT„ryun iCoRo qarxesuna,
ejur„ baqe CubyoRoÁ,
iSyarmuRoÁ. xaSna paˤtu Cerez
qala demonstracina.
lamandaxun g”l” zax insane,
g”l” Sel muÃˤ prinimatebe.
udin muzin eÁTzufe,
Cixarzuke. oSa zax raÁkomin
sekretaren zax padarkane
Tade, g”l” dirisbaqane fe.
zual ene Ceri Tace kua.
demonstraciazedemonstraciazedemonstraciazedemonstraciaze
me vswavlobdi meaTe klasSi.
erT dRes gamomiZaxa raikomis
mdivanma. meubneba: “modi,
miTxari [momiyevi Seni ambavi]”.
“dRes ori maisia, or maiss Sen
gamoxval demonstraciaze, Sen
unda ilaparako udiurad”. amis
Semdeg me wavedi kidec simani
uruzisTan saxlSi. iq, masTan
aviRe erTi wigni, viswavle is,
Tu rogor cxovrobda Cveni udi
xalxi Zvelad [im dros],
rogori iyo TviT cxovreba,
rogori iyo qalisa [da]
mamakacis [cxovreba]. [im] Tvis
or ricxvSi gamovedi did
demonstraciaze. Sexvedrisas,
xalxma mimiRo Zalian kargad,
sixaruliT. udiurad vilaparake
[da] davamTavre. Semdeg raikomis
mdivanma saCuqari momca, didi
madloba miTxra. xolo me,
gamovedi da wavedi saxlSi.
zu kal=zu=x-a=Á viw-umji klas-a
me swavla=1SG=ST_PRS=PST aTi_COLL klasi_DAT
me vswavlobdi meaTe klasSi.
1 aRniSnuli teqsti cawerilia ruseTis federaciis mecnierebaTa akademiis
aRmosavleTmcodneobis institutis mecnier TanamSromelTan i. landerTan erTad.
219
sa Ri zax qal=le=x-a raÁkom-in sekretar-en
erTi dRe me:DAT gamoZaxeba=3SG=ST_PRS raikomi_GEN mdivani_ERG
sa Ri zax qallexa raÁkomin sekretaren
ex=ne=t-e eqe, ex=ne
Tqma:PST=3SG=LV_PERF Semosvla:IMP Tqma:IMP=3SG
meubneba: “modi, miTxari [momiyevi Seni ambavi]”.
Re maÁs-un paˤ-ni, maÁs-un paˤ-t-u un deRˤ-al=lu
dRes maisi_GEN ori_COLL maisi_GEN ori_NO_DAT Sen
gamosvla:FUT_FUT=3SG
demonsrtaci-n-a, udi-n muz-in gi=re1 etq-a=nu
demonstracia_O=DAT udiuri_GEN ena_GEN COND=3SG
Tqma:PRS_PRS=2SG
“dRes ori maisia, or maiss Sen gamoxval demonstraciaze, Sen unda
ilaparako udiurad”.
oSa zu ene Tac-e uruzi siman-i kua
Semdeg me kidev wasvla_PERF uruzi simani_GEN saxli:DAT
amis Semdeg me wavedi kidec simani uruzisTan saxlSi.
tiÁa So-t-Ro a=z=y-e sa kinega
iq DIST_NO_ABL aReba=1SG=ST-PERF erTi wigni
1 gigigigi= pirobiT-natvriTi kilos mawarmoebeli klitika. am SemTxvevaSi mosalodneli
iyo forma gigigigi=nenenene. gaugebaria, Tu riT aris gamowveuli III piris aRmniSvneli klitikis
fonetikuri cvlileba: =nenenene > =rererere.
220
iq, masTan aviRe erTi wigni
zom=zu=baq-e beS udi-n insane-axo eT„r=yun te v„d-in-„ qarx-e
swavla=1SG=LV_PERF Cveni udi_GEN xalxi_ABL rogor=3PL DIST
dro_O_DAT cxovreba_PERF
viswavle is, Tu rogor cxovrobda Cveni udi xalxi Zvelad [im
dros].
eT„r=yun iC-oR-o qarx-esun-a
rogor=3PL TviTon_PL_DAT cxovreba_MSD II_DAT?1
rogori iyo TviT cxovreba.
ejur„ baq-e Cub-yoR-oÁ, iSyar-muR-oÁ
rogori yofa_PERF qali:PL_PL_GEN kaci_PL_GEN2
rogori iyo qalisa [da] mamakacis [cxovreba].
xaS-n-a paˤ-t-u Cer-e=z qala demonstraci-n-a
Tve_O_DAT ori_NO_DAT gamosvla:PST_PERF=1SG didi
demonstracia_O_DAT
[im] Tvis or ricxvSi gamovedi did demonstraciaze.
laman-d-axun g”l” zax insan-e, g”l” Sel muÃˤ prinimat=e=b-e
Sexvedra_LV_ABS bevri me:DAT xalxi_DAT bevri kargi sixaruli
miReba=3SG=LV_PERF
1 gramatikulad gaumarTavi winadadeba. gaugebaria dativis gamoyeneba rogorc
formasTan iC-oR, ise masdarTan qar-x-esun. 2 gaumarTavi winadadeba: aklia subieqti.
221
Sexvedrisas, xalxma mimiRo Zalian kargad, sixaruliT.
udi-n muz-in eÁT=zu=f-e, Cixar=zu=k-e
udiuri_GEN ena_INS laparaki=1SG=LV_PERF dasruleba=1SG=LV_PERF
udiurad vilaparake [da] davamTavre.
oSa zax raÁkom-in sekretar-en zax padark-a=ne Tad-e
Semdeg me:DAT raikomi_GEN mdivani_ERG me:DAT saCuqari_DAT=3SG
mocema_PERF
g”l” dirisbaqa=ne f-e
didi madloba=3SG Tqma:MSD_PERF
Semdeg raikomis mdivanma saCuqari momca, didi madloba miTxra.
zu=al ene Cer-i Tac-e kua
me=ADD kidev gamosvla:PST_AOR wasvla:PST_PERF saxli:DAT
xolo me [mec kidev], gamovedi da wavedi saxlSi.
aRala selaRala selaRala selaRala sel
aRala sel baÁnece,
kokow xodal laÁnece,
d„l„gun xin„r Wenebaqe,
bez ukin W„Án xenebaqe,
Zlieri wvimaZlieri wvimaZlieri wvimaZlieri wvima
(xalxuri leqsi)
Zlieri wvima movida [zedmiw.
Sevida],
qaTami xeze avida,
dalaqis qaliSvili wavida
[zedmiw. gadavida],
Cemi guli [gulis cximi] dadna
222
aÁ xin„r, xin„r ma-Taqe,
bez ukin W„Án xenebaqe
o, gogov, gogov, nu waxval
Cemi guli [gulis cximi] dadna
burxoRoÁ maralburxoRoÁ maralburxoRoÁ maralburxoRoÁ maral
aman, oxˤalji, un za maduRa,
zu me burxoRoÁ nana maral-
zu,
maral-zu, zu ham Áaralu,
zu me burxoRoÁ nana maral-
zu,
nana maral-zu, nana maral-zu,
me burxoRoÁ marale †uruko,
iC TurmuRo Jˤene-ne tapko,
me burxoRoÁ nana maral-zu,
nana maral-zu, nana maral-zu
mTis iremimTis iremimTis iremimTis iremi
(xalxuri simRera)
hei, monadirev, Sen me nu mesvri,
me am mTis deda iremi var,
iremi var, Tanac daWrili,
me am mTis deda iremi var,
deda iremi var, deda irmi var,
am mTis iremi seirnobs,
Tavisi fexebiT qvebs isvris
[zedmiw. icems],
am mTis deda iremi var,
deda iremi var, deda iremi var
mamuSmamuSmamuSmamuSˤakakakak
oCˤalun SavaTluR Colle
Were,
jeÁranux puranal dšzšna-ne
Were, dšzšnane Were,
WˤoWa mamuSˤakux kaˤkapene Were,
mono dšnÁa-ne, mono dšnÁa-ne,
SavaTluRo tRoÁ
iaiaiaia
(xalxuri simRera)
miwis silamaze maRla amovida
[zedmiw. gamovida],
jeiranebi kidevac mindorze
gamovidnen,
mindorze gamovidnen,
wiTeli iebi muxlebamde
amovidnen,
es qveyana, es qveyana aris
lamazebis.
223
naizustuxnaizustuxnaizustuxnaizustux
puran JˤoRule are, bez doRda
nana Áurdu,
buruRo wiwik, Wˤomol wiwik
ÃaÁnece har sagala,
vardu xoSel... JˤoRla xoSel
eka baqo? vardu xoSel eka
baqo?
dš... doRma nana xoSel me
dšnÁani eka baqo?
vax b„stlamiSSube zu sa
maral kena,
neSˤumnu baqe kokow kena,
bez papiros boksin-boksin,
aruxne biTe ukel,
barTi TazRo zu va, aÁ hin„r!
manudo boksin-boksin.
vax b„stlamiSSube zu sa
maral kena,
neSˤum banqo nayel kena,
gogin kabinen bezi banuqo,
aÁ, elmux! jan elmux! buyal
varTaSen kena.
bez papiros dšzšn„ne mande,
leqsebileqsebileqsebileqsebi
isev movida gazafxuli Cems
mSobliur mxareSi,
tyis yvavilebi, ezos yvavilebi
gaixara yvelgan,
vardze ukeTesi... gazafxulze
ukeTesi ra SeiZleba iyos?
vardze ukeTesi ra SeiZleba
iyos?
mSobel dedaze ukeTesi amqveynad
ra SeiZleba iyos?
me rogorc irems geferebodi, Sen
ki gayviTldi rogorc qaTami,
Cemi papirosi iwvis-iwvis, gulSi
momxvda cecxli,
migatoveb, Sen, oi gogov!
daixrukebi cecxlSi.
me rogorc irems geferebodi, Sen
ki gayviTldi rogorc mawoni,
mwvane kabaSi gaxdebi Cemi,
oi sulo! sulo jan! rogorc
sayvareli varTaSeni.
Cemi papirosi mindorSi darCa,
224
dšzšn„ne †uruko,
xanWalal xin„ri qene †uruko.
mindorSi seirnobs,
xolo xanjali gogos xelSi.
udin udin udin udin pasWaRpasWaRpasWaRpasWaRluRluRluRluR
Áan buÁan udin millŽT. udin
millŽT ŽmŽlŽxne are, g™l™
bisi vŽdinaxo, beS erinal
wirik me millŽT enesa te
vŽdina... me millŽTun pasWaRne
baqe iC fadCaRluRne baqe, iC
ŽÁluxne baqe, muzne baqe,
camfesune baqe. oSa ene kiw-
kiwi, kiw-kiwi, kiw-kiwi me bisi
udiRom laxo areyuni
TaTarmux, sparselux, arabux,
mongolux. matinTe me udin
millŽTŽ fuCne be. udin
millŽTun baneqe iC pasWaR.
bataqe paˤ dŽnŽ Rar, sa Rari wi
baneqe oroÁs, sa Rari wi
baneqe arine. arine baneqe g™l™
TŽnbŽl Rar. metin ekal beTene,
oxˤalaxo savaÁ iC qe†il ekal
udiuri samefoudiuri samefoudiuri samefoudiuri samefo
Cven varT udi eri (rjuli). udi
eri warmoiqmna (zedmiw. gasuqda)
uZvelesi droidan Cvens
welTaRricxvamde. es eri movida
im dros. am ers hyavda mefe;
Tavisi samefo hqonda, Tavisi
soflebi hqonda, ena hqonda,
damwerloba hqonda. Semdeg, nel-
nela, nel-nela am udiebis Zvel
miwaze modiodnen TaTrebi,
sparselebi, arabebma,
monRolebma, romlebmac es udi
eri gadaagvares (gaafuWes).
udiur ers hyavda Tavisi mefe.
mas hyavda ori (cali) vaJi. erTi
vaJis saxeli iyo oroisi, [xolo]
erTi [meore] vaJis saxeli iyo
arine. arine iyo Zalian zarmaci
(vaJi). is arafers akeTebda,
nadirobis garda araferi
moswonda: marto Wamda, svamda,
qeifSi iyo, sanadirod dadioda.
umcrosi Svili oroisi iyo
Zalian Wkviani da Zalian alali,
225
Teta are. TŽqsŽ uqaneÁ, uRˤaneÁ,
qe† baneÁ, oxˤala TaRaneÁ.
kiwke Rar oroÁs baneqe g™l™
hayulu, g™l™ halal, aSpalo,
pasWaRluRa meÁdani CiCalo
pasWaR baneqe g™l™ yoja
adamar. evaxTe ene me pasWaR
yojane baqe, ene abatu Te
biÁal vŽdŽ arene, metin botuye
kiwke Rarax arcestane taxt-a
laxo, amma qala RarenTe
abatu baqe metu sa Ri iC
ÁuldaSmuRoxo sagala
†iqirebe zu eTŽr baz=Te
pasWaRluRa bez qe ayaz
kalefe iC ÁuldaSmuRo,
ÁuldaSmuRoxo sagala
maslahate be, ayi me kiwke
Raraxal TayunSere iCxo
oxˤala oxˤala=Te Tayunce
menor, metRon ene †iqirbi
hazar jšrŽ uski me kiwke viCex
biyi besyunbe, boyˤ kena
Sˤamyunfe braxyunde Weriyun
are. pasWaRen Te atuke Te
kiwke Rar bespine iC dŽrd-uxo
mŽrŽz-ixo bineTe purene
mSromeli, rTul situaciebSi
poulobda gamosavals (zedmiw.
mefis moednidan gamomsvleli
[iyo]). mefe iyo Zalian moxuci
adamiani. rodesac es mefe
daberda, gaigo ra, rom
sikvdilis dro mouvida, mas
mounda umcrosi Svilis taxtze
ayvana (dajdoma), magram didma
vaJma gaugo, erT dRes Tavis
amxanagebTan erTad ifiqra, Tu
ra gaakeTos, rom aiRos mefoba
Tavis xelSi. dauZaxa Tavis
amxanagebs, amxanagebTan erTad
moiaparakes, aiyvanes (aiRes) es
patara biWi da waiyvanes TaviTan
[erTad] sanadirod. isini
wavidnen sanadirod, amaT ki
moifiqres, aTasnairad gazomes,
Tu rogor ganexorcieebinaT am
umcrosi Zmis mokvla _ RoriviT
dakles, Tavi mianebes da
wamovidnen. mefes gaego ra es,
rom patara biWi mokles, Zalian
udardia (Tavisi dardi ganicada,
sulierad daavadda,) da
momkvdara. xelmwifeba gadavida
(darCa) didi vaJis xelSi. didi
Zma mxolod moqeife adamiani iyo.
nel-nela am samefos saqme ukan-
ukan (dangrevisaken) wavida da
226
pasWaRluR manede qala Rari
qe. qala Rar te TŽqsŽ qe†na
adamare baqe kiw-kiwi ÃoS Taci
pasWaRluR fasne baqe. zor
Teta baqe Te ene Curkaneda
pasWaRluR fasne baqe
albaniÁa.
Zala aq hqonda SeeCerebina
albaneTis samefos dangreva.
udiux vaudiux vaudiux vaudiux vaˤ ggggššššrjistanrjistanrjistanrjistan
bisi znaCiT (rus.) udiRo
pasWaRluR albaneT baneqe
gšrjistanaxo sagala manuTe
beSˤ si†tŽ exyuniÁ iberiÁa.
iberinen za†tebe dšršs maˤÁn
dŽrŽnunya kaspi dŽrŽnun
biRˤil. me kulurux baneqe
bšTšm sa dŽnŽ pasWaRluR.
xibimji erina Tamar pasWaRTe
arene taxt-u te vŽdinŽ ene j™k
baqine baqe... beS vŽdinŽl wirik
pasWaRlux j™kne baqe; iberiÁa
j™kne baqe, albaneTaxo
gšrjistana. albaneTen aneye
xaSparazlux xibimji erina
udiebi da saqarTveloudiebi da saqarTveloudiebi da saqarTveloudiebi da saqarTvelo
Zvelad, ese igi, udiebis samefo
albaneTi saqarTvelosTan erTad
iyo [Sedioda erT saxelmwifoSi],
romelsac winad uwodebdnen
iberias. iberia gadaWimuliyo
(mTianad moicavda) Savi zRvisa
da kaspiis zRvis Soris. es
miwebi mTlianad iyo erTi mefis.
mesame saukuneSi taxtze avida
Tamari (zedmiw. Tamaris mefoba
movida) (?). im dros ukve cal-
calke iyo... Cven droSi
[welTaRricxvaSi] samefo ukve
daSlili (calke) iyo; iberia
calke iyo... albaneTisagan
saqarTvelo [calke iyo].
albaneTma miiRo (aiRo)
qristianoba mesame saukuneSi
Cveni welTaRricxvis. amis Semdeg
227
beS vŽdinŽl wirik, Sotxo oSa
gšrjistanene aye,
xaSparazlux. hameTŽr metRo
aSurux Tanece. pawwimji
veqnul wirik albaneT baneqe
g™l™ zoru, g™l™ har sa aˤm-
exo... doRrine pasWaR purene,
Sotxo oSa yeri pasWaRne baqe
me qala Raren me pasWaRluRa
dšršs fuCne be, ama iz
saldatta baqe. manuTe
saldatux Tžnginenyun aSbi
dšršs armenistanaya ŽrmenRo
hetuale baqe me saldatRon
q™mŽqyunbe gšrjinaxalyun q™mŽq
be nu buneTe naemni (rus.),
menor. pawwemji veqnu beS
TarÊRal wirik mungoleTRon
dšršs albaneTa fasyunbe,
dšršs ŽÁzurRo bokesyunbe,
iyˤnulyun Wurevke. da, insana
kawyunfe, iCRon quluruxRo
za†Tyunde oSa azeruxyun are,
da, manuTe haÁsa bisi albaneT
baneqesa azerbeÁjan ma
azerbeÁjan qano bune
saqarTvelom miiRo (aiRo)
qristianoba. ase wavida maTi
saqme. meTormete saukunemde
albaneTi iyo Zalian Zlieri,
yvelanairad (yvela mxridan) iyo
Zlieri. marTalia mefe daiRupa,
imis Semdeg mefe gaxda es
ufrosi vaJi, [romelmac]
mTlianad daSala (daangria) es
saxelmwifo, magram mas [mainc]
hyavda jari, romeli jaric
daqiravebuli iyo [fuliT
muSaobda, akeTebda saqmes] da
msaxurobda somxur jarSi. es
jariskacebi exmarebodnen
(qomagobdnen) saqarTvelos. es
iyo daqiravebuli jari. Cveni
welTaRricxvis meTormete
saukuneSi albaneTi mTlianad
monRolebma daSales (daangries).
soflebi mTlianad dawves,
gadaaqcies ferflad, xalxi
daxoces, daikaves mTeli miwa
(miwebi). mere movidnen
azerbaijanelebi (azerebi) da
dRevandeli azerbaijani aris
Zveli albaneTi. eg azerbaijani,
eseni arian TaTrebi, romlebmac
daikaves [Cveni] miwa Cveni
welTaRricxvis meTormete
saukuneSi. mere, ukve am
228
TaTarmuRon ayi kul pawwemji
veknu beS vŽdinŽl wirik oSa
ene me azerbeÁjana areyuni
Žrmenux, me ŽrmenuxTe gŽryun
baqe TaTarmuRoxo. ŽrmenRon
g™l™ TaTarmuRoxo sagala
baWˤan-baWˤane duRi g™l™
udiRo laxo ŽÁTyunfe, gileÁ-
yunbe, insana g™l™yun fuC be.
insan ene mŽjbšRe baqe WeRane
TaRane, azebaÁjanaxo udiux
Weri Tayunce. Tayunce
fasyunbaqe me udiux si†tŽ
hazar vuÁ baCˤumji TarÊRa, vuÁ
baCˤ, vuÁ baCˤ Ãomji TarÊRa.
oSa ene hazar vuÁ baCˤ
vuRˤewemji ene voobSe (rus.).
sayosamji TarÊRa, udiRo yaTi
Werene, te jšrŽ, Werene te
jšrŽ adamarTe matinTe iCin
bule zafe insana, eneCere
udiRox gšrjistana.
gšrjistanaTe eneCere me
udiRox. me adamari wi baneqe
azerbaijanSi movidnen samxebi. es
somxebi SeuerTdnen TaTrebs.
somxebma, bevr TaTarTan erTad,
mxardamxar, bevr Woraobdnen
udiebze, iWoraves, xalxi bevric
gadaagvares (gaafuWes). xalxi
(ukve) iZulebuli Seiqmna
(gasuliyo da) wasuliyo.
azerbaijanidan udiebi (gavidnen
da) wavidnen. wavidnen, daiSalnen
es udiebi aTas cxraas xuT _
aTas cxraas Tormet wlebSi.
ukve aTas cxraas Cvidmeti wlis
Semdeg aTas cxraas ocdaerT
wlamde udiebi saerTod wavidnen.
udiebSi gamoCnda (gamovida)
iseTi kaci, romelmac saTaveSi
Caudga Cven xalxs da
saqarTveloSi moiyvana udiebi.
saqarTveloSi moiyvana es udiebi.
am adamianis saxeli iyo zino,
siliki [silikaSvili] zino
[zinobi] andros Ze (zedmiw.
Tavisi mama andro). moiyvana
saqarTveloSi, rodesac
Camovidnen saqarTveloSi, aman
[zinom] uTxra [udiebs]: _ Tu
gindaT davrCeT, Tqven mogcemen
nakveTebs Savi zRvis sanapiroze.
wadiT iq! kargi miwebia,
icxovreT! xalxi zinosTan
229
zino, siliki zino, iC baba
Žndiri. eneCere gšrjistana,
evaxTe areyuni menor
gšrjistana, metRo feyuni: _
ŽgŽnŽm eˤ†an buvaxsanani, eˤ†ax
Taden kulurux maˤÁn dŽrŽnun
Wotel. Taqenan tiÁa! Sel
kuluruxne, qarxanani! insanen
zinovinaxo sagala aryunce
maslahatyunbe _ eTŽrÁanbo?
ekaÁanbo? maÁan TaRo? eTŽrTe
varTaSen baneqe g™l™ Jˤela ga
buruxal iSˤane baqe, me insanen
†iqirebeTe, eRen hamiÁa maTe
maÁande, haÁsanun zinobianina,
miÁa WŽlŽgale bu, JˤeÁal oÃal
iSˤane, qarxeni miÁa, kojurux
biyeni mŽsŽlŽ eCen, qarxeni miÁa.
haqa-jšrŽluRen ben, insan
manede kvareli raÁ...
gšrjistana, yvarelin raÁona,
manoTe haÁsa zinobiani,
zinobin wiÁen, malTe haÁsal
qaryunxesa zinonenTe eneCere
miÁa udiRo, eCeri miÁa TŽzŽ
qŽrfšCšn zavodeSEtI ÃaÁfe,
erTad dajda, [da] moiaparakes _
rogor moviqceT (gavakeToT)? ra
gavakeToT? sad wavideT? radgan
varTaSeni iyo Zalian qviani
adgili, tyec (mTac) axlos iyo,
es xalxi dafiqrda _ sadac
varT, aq davrCeT. zinobianSi, aq
tyec axlos aris, qva mdinareSic
axlos, vicxovroT aq, saxlebi
avaSenoT, masala movitanoT,
vicxovroT aq. ai, ase es xalxi
darCa saqarTveloSi, yvarlis
rionSi, [adgilSi] romelic exla
zinobiania, zinobis saxeliT
[aris darqmeuli], sadac exla
cxovroben [udiebi]. zinom aq rom
Camoasaxla udiebi, aq moawyo
(moitana) axali aguris qarxana,
abreSumis qarxana gaxsna,
gvqonda Tavisi abreSumi, sadac
[risganac] qsovilebs qsovdnen.
gaxsna kramitis qarxana,
kramitebs akeTebdnen. amis Semdeg
gamoiyvanes deni (Suqi). mTel
raionSi deni arsad ar iyo,
magram zinobianSi amis Semdeg
deni iyo. zinobi (zino) iyo
iseTi [Zalian] niWieri da Wkviani
kaci. Cven (Tavis) sofelSi mere
wina planze gamovida (win waiRes
da gamovidnen) iseTi xalxi,
230
arbeSˤumun zavode ÃaÁfe,
bataqe iC arbeSˤum, maTe yÊw-
ruxyun serbeÁ kiramitun
zavode ÃaÁfe, kiramituyun
hebe, hamejšrŽ xaSne CiCeste
dšršs raÁona xaS Tene baqe,
ama zinobianina xaS baneqe oSa
ene. me zinovinaxTe ayukeTe
g™l™ mejšrŽ bula maˤ-la
adamare, iC ŽÁzixTe beSˤne
TaSSa Wereyun adamarux,
matRonTe metu WeyunCere
protiv partii (rus.), Te mono
h™qmŽTun dšSmŽnne. da,
zinovinax oCˤalaxo aWesyunbe
ayi Tayunce TayunSere, me
zinobi manede sa dŽnŽ Rar sa
dŽnŽ xinŽr manorTe haÁsal
dšršsyuni, Rari wi bune aZik.
baneqe ministerane,
ministerstvinane aSbe sviazi,
radio i sxiazi (rus.) xinŽren
gena aSnebe konservatorina
lektor. da, iC Rar mataÁTe
bune haÁsa pianist, amerikinane
aSbesa.
romelTac ise warmoadgines
(gamoiyvanes) saqme, rom TiTqosda
is (zinobi) partiis winaaRmdeg
midioda, rom is (TiTqosda)
saxelmwifos mteri iyo. da
zinobi miwasTan gaaswores da
waiyvanes, amis Semdeg igi aravis
unaxavs. am zinobis darCa erTi
(cali) vaJi da erTi (cali)
qaliSvili, romebic exlac ki
cocxebi arian. vaJis saxelia
aZik (andro). [is] iyo ministri _
kavSirgabmulobis ministri.
qaliSvili muSaobs
konservatoriis leqtorad, hyavs
SviliSvili, romelic amerikaSi
pianistad muSaobs.
231
avtobiograavtobiograavtobiograavtobiogra††††iaiaiaia
zu nanaxo basqe hazar vuÁ baCˤ
paˤyo uyˤumji TarÊRa,
varTaSenun raÁonu, varTaSenun
iC boS varTaSen bune sa qala
ŽÁz, iC boS qaryunxesa udiux,
lekurux, TaTarmux, Žrmenux,
uruzux, juuturux. me
insanRoxo udiux g™l™ Sel
TarayunexaÁ, bšTšmtxo, hartxo
muzyun buRˤafsaÁ, hartxo heyun
besaÁ.
raÁkomun samjiÁo baneqe beSi
TaTar, CubRo asil, dibirova.
paˤyoxibewwemji TarÊRa
baÁzuce samji klasa,
sentabrun xaSi baneqe g™l™
qala oCˤal galfesun, pawwe
bal. me pawwe balu beRˤi beS,
beS varTaSena g™l™ qala
JˤeruxTe bune, oCˤal baTqe
Tene, hebe Tene, da, insan saR-
salamaT Cxareke
paˤyobipewwemji TarÊRa Skola
baÁci, Cxarzuke xibyˤoÃomji
avtobiografiavtobiografiavtobiografiavtobiografiaaaa
me davibade aTas cxraas
ormocda eqvs wels, varTaSenis
raionSi, SigniT [qalaq]
varTaSenSi. varTaSeni aris erTi
didi sofeli, iq cxovroben
udiebi, lekebi, TaTrebi, somxebi,
rusebi, ebraelebi. (es) udiebi am
xalxTan (xalxisagan) kargad
cxovrobdnen, yvelasTan
naxulobdnen saerTo enas. Cveni
raikomis mdivani iyo TaTari,
mdedrobiTi sqesis, [gvarad]
dibirova. [aTas cxraas]
ormocdaToTxmet wels wavedi
pirvel klasSi, seqtembris TveSi
iyo Zalian didi miwisZvra _
Tormetbaliani (?!). miuxedavad am
Tormetbaliani miwisZvrisa, Cveni
varTaSeni ar daingra (miwaSi ar
Cavarda), radgan aris Zalian
didi qviani adgili da saxlic
saR-salamaTi gadarCa. (am)
skolaSi swavlis periodSi me
yvelgan viyavi mowinave, raikomis
mdivnidan dawyebuli,
232
TarÊRa me Skola kalfesunun
mamentRo, zu bšTšm gala
raÁkomun sekretar½axo burÃi,
kamsamolun sekretar½axo
burÃi, bšTšmtin zax h™rmŽTyun
be, aSSube ham Skola ŽÁluRo
laxo, gazeTun ridaktorzu
baqe, bazqe raÁonun
kamsamolun bšronun Clenzu
baqe, tiÁalzu aSpe, ŽÁluRo
kamsamolzu prinimat (rus.)
besaÁ, q™mŽq besaÁ. oSal bazqe
e(t)jšrŽTe Skola samji aÁel,
bšTšm gala zax h™rmŽTyun be,
bšTšm gala bazqe ejšrŽTe
lazÊmne. bazqe bŽqšnŽ, sumgaiTa,
hetoRoz †urufe spartsmenzu
baqe, ŽgŽnŽm varTaSena Skola
kalkal mamenta sa dŽnŽ qŽrŽm
miting baneqe, ŽgŽnŽm Wereyun
ŽÁTurRon si†tŽmji raÁkomun
sekretaren zaxne Wˤaqfe.
SetabaxtingTe bez tati, nana,
baba, bšTšm Áan udiuxÁan baqe
damTavrebuli komkavSiris
mdivniT, yvela mcemda pativs,
skolaSi bavSvebTanac vmuSaobdi,
gazeTis redaqtori viyavi,
raionis komkavSiris biuros
wevri viyavi. iqac vmuSaobdi,
Tanac bavSvebs komkavSirSi
misaRebad vamzadebdi,
vexmarebodi. rogorc skolaSi
viyavi pirveli bavSvi, yvela me
jerovan (rogorc saWiro iyo)
pativs mcemda. baqoSi viyavi,
sumgaiTSi viyavi, Sekrebebze
davdiodi (vseirnobdi),
sportsmeni viyavi. varTaSenis
skolaSi swavlis periodSi, Tu
sadme mitingi iyo, Tu sadme
sityviT gamodiodnen, yvelgan
raikomis mdivani amomirCevda
xolme (sityvis saTqmelad).
imitom rom, Cemi bebia, deda, mama,
Cven yvelani udiebi viyaviT.
udiebis mxridan yovelTvis me
gamovdiodi, yovelTvis me
gamovdiodi moxsenebiT. skolis
periodSi, Cven, skolis bavSvebi,
piesas vdgavdiT TeatrSi,
romeli piesiTac Cven [Semdgom]
233
udiRo TŽrŽ†axo hŽmmŽSŽ zuz
vÊstupat (rus.) besaÁ, hŽmmŽSŽ
zuz ŽÁtexaÁ, ekaTe lazÊmne.
Skolun momentRo, Áan Skolun
ŽÁluRon fÁesaÁan laxsaÁ
teatra, manoTe pÁesoRon Áan
vÊstupatÁan (rus.) besaÁ
insanun beSˤm beS raÁkomun
divani (qarT.) baneqe bez
†amilinen, zu buzu tÊRÊri
akonin xinŽr. da, raÁkomun
divani baneqe dibirova sa†iÁa
ho, da, zuTe sagala TassaÁda
zaxo xabaryun aysaÁ, zu hŽmmŽSŽ
exzuÁ Sono bez Žmikun xinŽre.
saÁal zax g™l™yun uvaJat
(rus.) besaÁ. da, malTe heneÁ
puran hate iCinal te CubRon
zax g™l™ h™rmŽte besaÁ, bšTšm
gala kallexaÁ, exneÁ, _
eTŽrÁanbo? ekaÁanbo? zaxo
xabare aysaÁ. xibyˤoÃomji
TarÊRaTe zu Cxarzuke Skola,
zu buzayeÁ kalkazuÁ oSa ene
te jšrŽne baqeTe ene arez
gamovdiodiT xalxis winaSe.
Cveni raikomis mdivani iyo Cveni
gvaris, me var tiRiri (tiRirova)
olga akonis asuli da raikomis
mdivani iyo dibirova sofia. Tu
sadme erTad mivdiodiT,
mekiTxebodnen, me veubnebodi _
Cemi biZaSviliao. ufro did
pativs mcemdnen, is qalic (kidec)
mcemda pativs. me did pativs
mcemdnen, yvelgan (yvela
adgilas) meZaxodnen,
meaparakebodnen, _ rogor
gavakeToT?), ra gavakeToT? _
ambavs mekiTxebodnen. [aTas
cxraas] samocdaxuT wels me
davamTavre skola, mindoda
swavla gamegrZelebina, magram
Camovedi saqarTveloSi da mama
Cemma gamaTxova. aq myavs meuRle,
xuTi Svili _ sami vaJi, ori
qaliSvili, dedamTili myavs,
mamamTili myavs. gaTxovebis
Semdeg, me varTaSenidan
Camosuls (mosuls), radgan
vicodi eqvsi (cali) ena, raikomis
komitetSi raikomis mdivanTan
meZaxodnen da mawerinebdnen,
234
gšrjistana iSene Tade bez
baban miÁa bubezi bez iSu, Ão
aÁel, xib Rar, paˤ xinŽr, zu,
bez seÁnene baqe, seÁdene baqe.
ariTxo oSa zax raÁona
eTŽrTe zu varTaSenaxo ari
abazaÁ uyˤ tŽnŽ muz, raÁkomun
kamitetaTe raÁkomun
sekretarenTe itubaqe zax
kalyunfe raÁona. kaxnuxoyun
esaÁ, da, bŽqšnaxoyun esaÁ,
lozungRo bšTšm te hetRo
zaxyun camfestesaÁ, TaTaruRo
uruzin muzin da, miÁal
raÁona puran babezqe g™l™
Sel h™rmŽT, ama muz
camfesununTe Teza abbaqe, zu
makala bapes Teza baqe
kaxidan meZaxodnen, baqodan
modiodnen, sxvadasxva (yvela)
lozungs mawerinebdnen
azerbaijanul (TaTrul) da
rusul enebze. aqac raionSi
vsargebobdi didi pativiscemiT,
magram radgan ena da wera
[qarTuli] ar vicodi, verafers
mivaRwie. [rodesac] vTamaSobdiT
”vuyvarvar ar vuyvarvar”
yvavilebiT, erT dRes, dasvenebis
dros, bavSvebs rom eZinaT, erTma
didma gvelma gadaiara bavSvebze,
erTi-orze gadaiara da wavida.
dizikdizikdizikdizik
Skola kalkal mamenta ene
viwwumji klasaÁaniÁ, beSi
baneqe sa Ão-Ão gektar
yarfuzun-bostanun ga, baneqe
sal jalRa-luRÁan beRˤsaÁ me
gvegvegvegvelllliiii
(ukve) skolaSi swavlis periodSi
meaTeklaseli viyavi, Cven rom
gvqonda ocdaxuTi heqtari baR-
bostani (sazamTvro-bostanis
nakveTi) da kidev namyeni xe-xili.
235
aSla TaRaxun Áan tiÁa
ŽÁluRon pereliva besaÁaniÁ
birŽzŽrun arci aWiÁanexaÁ
liubit-neliubit cicikux ayi
hebi, sa RiÁal heÁanbe
baskiyuniÁ aÁluxda sal
beRˤsaÁan sa Áeqa dizik arene
aÁluRo laxo, sa poˤtaÁ laxo
Webaqene Tace Tanece, oSa
RarmuRon gireci besyunbe,
icodabesyunbe, eCeri layunxe
uSˤtelun toRˤol baskesyunde,
uStelTe aÁnezere moRorebaqe,
beRˤsane iC toRˤol sa Áeqa
dizik baskine Tu arada (qarT.)
bespine baqe ene, RarmuRon
besyunbeÁ. aÁnezeri beRˤi
wiRˤinefe oSaTe ayuke Áan
aÁluRon axSˤumfesin,
axSˤumÁanexaÁ, da, uStelen-gena
Tetu abaÁ, eka baneÁ. da, g™l™
Sel vŽdŽmuxÁan WebaqestesaÁ qa
zara†ate, aWine, Skolun
mamentRo. sa Ão-Ão gektar
bostanexo, Sel bostanbeS
baqe, TaÁande h™qmŽteÁan Tade
Áax premiuxyun Tade,
yarRodaliÁan sdavatbi (rus.).
jalRaluRbeS baqe, telan
rodesac Cven mivdiodiT
samuSaod, iq Cven, bavSvebi
dRisiT vakeTebdiT Sesvenebas,
vjdebodiT, vTamaSobdiT. Semdeg
biWebi wavidnen, aiRes da mokles,
mkvdari gveli daawvines
maswavlebis gverdiT,
maswavebelma gaiRviZa da dainaxa
gverdiT didi gvei wevs. arada
gveli biWebma mokles [ar icoda]
da daiwyo kivili. Semdeg naxa,
rom Cven, bavSvebi viciniT, mixvda
(gaigo) rom gveli mkvdaria,
maswavebelma ar icoda ra eqna.
bevr karg dros vatarebdiT
skolaSi swavlis periodSi,
vxumrobdiT, vTamaSobdiT.
ocdaxuTi heqtari baRidan, kargi
baRi gvqonda, CavabareT,
saxelmwifos CavabareT. Cven
miviReT premiebi, simindic
CavabareT, xe-xilidan vaSli
CavabareT. wlis bolos
kolmeurneobam kargi pativi gvca,
Cven premiebi mogvca. jildo-
sigelebi misces skolas Zalian
kargi muSaobisaTvis. da
davikaveT pirveli adgili Cven
236
eSˤÁan boyˤi sdavatbe (rus.). da,
usenun axÊra Áaxo kalxozen
Sel h™rmŽtebe, Áax premiuxne
Tade eCeri paxvalni list
(rus.) uruxne TadeTe Skolin
g™l™ Sel aSne be. da, g™l™
si†tŽmji gaÁan biye Áan
raÁona.
raonSi.
bez naizustuxbez naizustuxbez naizustuxbez naizustux
Skola kalkal mamentRo Áax
raÁkomun sekretaren kalexaÁ,
hŽmmŽSŽ vÊstupatÁan (rus.) besaÁ
kuluba. miÁa kuluba eRaxon
zu hŽmmŽSŽ udin muzinzu WesaÁ,
tiÁa bez camfi naizust-Roz
(rus.) kalexaÁ, bez camfi
maRˤne Áa perevodbine udin
muzin hŽmmŽSŽ vÊstupatzube
(rus.) udin muzin sa tejšrŽ sa
dŽnŽ ŽgŽrTe naizustTe (rus.)
camzufe bezi, bune manoTe
ŽÁzun laxone cam, JˤoRlun
laxo:
Cemi leqsebiCemi leqsebiCemi leqsebiCemi leqsebi
skolaSi swavlis periodSi, Cven
raikomis mdivanma gviTxra, rom
gamovsuviyaviT klubSi. am
klubSi, rodesac movdiodi,
yovelTvis udiur enaze
gamovdiodi, iq Cem daweril
leqsebs vambobdi, Cem daweril
simRerebs. Cven vakeTebdiT
Targmans da udiur enaze
gamovdiodiT. erTi aseTi leqsi,
[romelic] me davwere, aris
(dawerili) sofelze da
gazafxulze:
237
puran JˤoRule are, bez doRma
nana Áurdu
buruRo wiwik, Cˤomol wiwik
ÃaÁnece har sagala
vardu xoSel JˤoRla xoSel
eka baqo, vardu xoSel eka
baqo
dš... doRma nana xoSel me
dšnÁani eka baqo
me naizusta (rus.) camzufe zu,
bezi g™l™ naizustuxne (rus.)
bu camfi.
isev movida gazafxuli Cems
mSobliur mxareSi,
tyis yvavilebi, ezos yvavilebi
gaixara yvelgan,
vardze ukeTesi... gazafxulze
ukeTesi ra SeiZleba iyos?
vardze ukeTesi ra SeiZleba
iyos?
mSobel dedaze ukeTesi amqveynad
ra SeiZleba iyos?
es leqsi davwere me. me dawerili
maqvs bevri leqsi.
kiwke Wkiwke Wkiwke Wkiwke WÊÊÊÊrtani naRrtani naRrtani naRrtani naRÊÊÊÊllll
zu Skola kalkal mamentRo
Áan bez baba kojin baneqe
g™l™ qala. uÃˤna faq-urux,
uÃˤna faqmuRo boS baneqe sa
xibyˤo dŽnŽ xod biÁasunTe
eCeri faÁzaTe uyˤnu
girÁanbesaÁ, Áan girÁanbesaÁ
bšTšm yom-urux beS tatimux,
beS papimux, nanane, babane,
viCine, xunCine, dŽdŽne, xalane
zRapari patara nacarqeqiaszRapari patara nacarqeqiaszRapari patara nacarqeqiaszRapari patara nacarqeqias
SesaxebSesaxebSesaxebSesaxeb
(zRapari)
(me) skolaSi swavlis periodSi
Cven, mamaCemis ojaxi iyo Zalian
didi. [gvqonda] kaklis xe.
kaklianSi (kaklis baRSi) gvqonda
daaxloebiT (erTi) samoci Ziri
(cali) xe. rodesac SemodgomiT
vkrefdiT kakals, Cven
gvexmareboda (gvikrefdnen) yvela
naTesavi (naTesavebi): Cveni
bebiebi, Cveni babuebi, deda, mama,
Zmebi (Zma), debi (da), mamidebi
238
axÊr SuTe buÁan yomurux,
arÁancesaÁ boxo Ri uyˤÁan
WeysaÁ, me uyˤnu Áan
WeÁanyesaÁTe TaSeri bazara
TogdesangTe, manoTe beS
daxode baqe, TogÁandesaÁ beS
kojin baxtink har sa SeÁ
aÁanyesaÁ, qarÁanxesaÁ.
biÁasunTe arÁancesaÁ me uyˤnu
Wakfa... Weyaxun, tayˤfi Weyaxun
iJˤena Sune boxoneda, arci
bšTšmtin hartin sa naRÊle
naRÊl-besaÁ, Te Su Webaqane me
naRÊlRoxo sa so bune kiwke
Wêrtani naRÊl, g™l™ Sel
naRÊle, kiwke aÁlaxone ŽÁT…
ŽÁTexa manoTe aÁel boxo Su
baskesa Tene da, yarole
arcesa, iC ÁoldaSmuRoale
Cxarkestesa oSa iCale
Cxarkesa baneqe, Tene baqe sa
kiwke aÁele baqe sa Žázi. iC wi
baneqe Wêrtan, Wˤirtan bune
kiwqe aÁel, haSor iC wi,
psevdonim ho, da, aÁzeri sa Ri
me aÁluRon maslahatyun be,
aÁzeri Weri Tayunce WžlŽgi.
(mamida), deidebi (deida). mokles
yvela naTesavi (naTesavebi) mTei
dRe da Rame visxediT da
varCevdiT kakals. am kakals Cven
varCevdiT, rom bazarSi
gagveyida, rac (romelic) Cven
gvaZlevda Semosavals; vyididiT
Cven [da] Cveni ojaxebisaTvis
yveafers vyidulobdiT [da egre]
vcxovrobdiT. RamiT vjdebodiT,
am kakals varCevdiT,
vasufTavebdiT da vamtrevdiT.
zamTris Rame grZelia, visxediT
yvelani da zRaprebs vyvebodiT,
rom Rame gasuliyo. am
zRaprebidan erT-erTi (erTi)
aris patara nacarqeqiaze
(zRapari), Zalian kargi zRaparia,
(laparakobs) patara bavSvzea,
romelsac Rame ar sZinavs; ijda
icavda (yaraulobda) da
sakuTari (Tavisi) Tavi da
amxanagebic gadaarCina:
iyo da ara iyo ra, iyo erTi
patara bavSvi erT sofelSi. misi
(Tavisi) saxeli iyo Wirtani
(nacarqeqia). Wirtani iyo patara
bavSvi, es misi saxeli iyo,
fsevdonimi. erT dRes
moiaparakes (maslaaTi gaakeTes)
bavSvebma da (movidnen-gavidnen
239
TaRalyun Samkal girbalyuni,
g™l™yun Tace _ kiwiyun Tace
monor burRol beSˤtan ari
benyˤnebaqe, me aÁlux mayunde
burRol. basyunke vŽdŽne
Webaqe, g™l™ vŽdŽne Webaqe, kiwi
vŽdŽne Webaqe, sal beRˤsayun
sŽsne bu, me sŽsi metRon
moRorbaqi beRˤsayun, iCRoxo
beSˤ sa dŽnŽ Áeqqa qala derviS
Curfineme qala derviS te
vaxTe aÁluRon ayuke, aÁzeri
haro sa qolayoSyun Wiapaqe
Wˤapyun baqe telan beˤyunbesaÁ,
me iSe qe, me derviSun qe
ba†nede Wˤirtan. metin me
aÁlax bineye TaneSere iC kua,
metu beRˤi ÃoStan te
Rarmuxal areyuni, iC
ÁoldaSmux, areyuni Tayunce,
me Su manyunde me kua, biÁasun
sa vŽdinŽ me derviSen butuxsa
me aÁlax uqane Tarafene Te
uqama xabare aysa, gŽrŽ si†tŽ
bespane nepax gala, oSa uqane,
xabare aysa, Sua baski, Su
moRor, e† sŽsi CiCanan. me
da) wavidnen tyeSi. wavidnen
sokos dasakrefad, bevri iares,
cota iares am tyeSi (zedmiw.
mTa), win ukve daRamda, [da] es
bavSvebi darCnen tyeSi (mTaSi).
dawvnen, didi xani gavida Tu
cota xani gavida, esmiT (xedaven)
raRac xma. am xmam isini gaaRviZa
da [bavSvebi] xedaven, rom maT win
dgas erTi (cali) didi, didi
derviSi (kaciWamia). es didi
derviSi bavSvebma rodesac naxes,
yvela daimala buCqebSi. iqidan
icqirebodnen, magram im derviSs
xelSi Cauvarda Wirtani. aman
[derviSma] daiWira es bavSvi da
miiyvana Tavis saxlSi. amas ukan
gayvnen is biWebi, Tavisi
megobrebi. movidnen-wavidnen da
darCnen am saxlSi. SuaRames es
derviSi modis am bavSvebis
SesaWmelad. datrialda (im)
SeWmamde, [da] ekiTxeba, jer
mZinare unda moklas da mere
SeWamos. ekiTxeba: vis sZinavso,
vis RviZavso, (Tqveni) xma
amoiReT. (es) Wirtani eubneba:
yvelas sZinavso, marto me
mRviZavso. eubneba [derviSi]: Sen
ratom ar gZinavso, eubneba.
eubneba (Wirtani): me imitom ar
240
Wˤirtanen exneTe bšTšm
baskeyuni, TŽqsŽ zu moRorzu.
exne un ekalu moRor exne,
exne zu Setenkzu moRor exne,
bez nepax TaRama exne, bez
nanan exne TanesaÁ qala oÃaxo
gulla boS xene eCCaÁ, te
xenax Áax uRˤesnestaÁ, oSa
nepaxzu esaÁ. g™l™ne Áay beRˤe,
kiwine Áay beRˤe me derviSen
isa †iqirebsa, zu gulen
TaRalzu oÃaxo xe heTŽr
eCalzu, qi hŽSi, sal puran
kalkalzu exne, Sua nepax, Su
moRor, e† sŽsi CiCanan, me
Wˤirtanen exne, bšTšm
baskeyuni, zu moRorzu exne.
un ekalnu moRor exne, puran
moRoru _ qi ho. Ta zenkena
bez nanan xe Tene eCCaÁ, zu
Tez nepaxesaÁ. me isa axÊr
xibumji qŽrŽmalTe xabare aye,
me Wˤirtanen Te iC sŽsi
CineCere, me derviS mŽjbšre
baqe, busane ekayanbi, mŽjbšre
baqe, TaRane, gulux ayane,
mZinavso, uebneba, sanam daviZineb
[Cemi Zilis mosvlamde], uebneba,
Cem dedas, uebneba, moaqvs didi
mdinaridan saceriT wyali, am
wyals vsvam, [da] mere viZineb
[Zili modis]. didi dro gavida an
patara dro gavida, es derviSi
[eloda, eloda da] fiqrobs: me
saceriT mdinaridan rogor
movitano wyali. kidev erTxel
ekiTxeba. eubneba [Wirtans]: vis
sZinavs, vis RviZavs, xma
amoiRoso. (es) Wirtani eubneba:
yvelas sZinavs (dawolilia), me
[ki] mRviZavs, eubneba. Sen ratom
gRviZavs, isev gRviZavs? ki, aba!
sanam CemTvis dedaCemi wyals ar
momitans, me ver daviZineb. (ukve)
mesame Rames rom movida da
ikiTxa, (am) Wirtanma amoiRo
(Tavisi) xma. (es) derviSi
iZulebuli gaxda _ mSieri iyo
(mSieri aris) da ra eqna,
iZulebuli gaxda wasuliyo,
saceri aeRo, [da] mdinaridan
wyali moetana. wavida saceriT
wyis mosatanaT, dauSva saceri
qvemoT, aavso mdinaris wyliT,
rogorc sacers awevda, wyali
egreve iRvreboda. kidev aiRebda
(undoda saceri aeRo) sacers,
241
oÃaxo xe eCane. aÁzeri Tanece
oÃal. Tanece gulen xe eCane.
gulux kownebe oya, xenax
ayale oÃe boStan, eTŽr
gulux alanebu, xe hateTŽr
amwine baqe iC boStan barene
puran kownebaqe gulux aneye,
puran xe barene, axÊr hate
jšrŽ derviSen oÃe bel arci,
xaxalun _ gulla boS
Tetubaqe xena buÁ bes, heTŽr
buÁbala Seno bšTšm deSigne,
me mamenta atukeTe mono Weri
Tanece, me Wˤirtanen iC
ÁuldaSmoRo girebesa,
moRorebesa, exne aÁzanan WeRen
TaReni, Áax derviSen uqale,
haqeTŽr me kiwke Wˤirtanen
iCuya iC ÁuldaSmoRo
Cxarkesnede derviSun qexo.
kidev daiceboda. ai ase ijda
derviSi mdinaresTan mTeli Rame.
veranairad ver Seavso wyliT
saceri. rogor Seavsebda?
naxvretiania da wyalic
iRvreboda. Tendeba da xedavs
eseni [bavSvebi] (gavidnen da)
wavidnen. Wirtanma Sekriba Tavisi
megobrebi, gaaRviZa, eubneba:
sofelSi [gadavideT,] wavideT.
Cven derviSi SegvWams. ai, ase
patara Wirtanma gaaTavisufla
Tavisi amxanagebi derviSisgan.
pasWaRpasWaRpasWaRpasWaRluRluRluRluR,,,, maTe Sukal maTe Sukal maTe Sukal maTe Sukal
biesa Tenebiesa Tenebiesa Tenebiesa Tene
baneqe Tene baqe sa dŽnŽ
pasWaRne baqe me pasWaRun paˤ
samefo, sadac aravinsamefo, sadac aravinsamefo, sadac aravinsamefo, sadac aravin
ar kvdebaar kvdebaar kvdebaar kvdeba
(zRapari)
iyo da ara iyo ra, iyo erTi
(cali) mefe. am mefes ori (cali)
vaJi hyavda. dro movida, [da] es
242
dŽnŽ Rare baqe. vaxt-vŽdŽne are,
me Rarmux qalqalayun baqe. me
pasWaRun faqna biRˤil sa dŽnŽ
eSˤna xodde baqe. te eSˤna
xodaxo evaxTe faiz ari
banepesa, eSˤnux ari yuSen ayi
TaneSesa. abaTeyu etina TaSSa
me xodaxo damdam aÁzalyuni
Te ene eSˤ anepe, eSˤ
nuCukalyun, beRˤalyun eSˤ
buTene. eSˤnu SeÁen TaneSere.
axÊr sa Ri, paˤ Ri, sa usen, paˤ
usen, viw usen, me RarmuxTe
qal-qalayun baqe. ari bayunpe,
baban kalefi iC qala Rara
feneTe, aÁ Rar fene, un avake
meTŽr bez faqi mejšrŽ eSˤna
xodTe bune, te eSˤna xodin
eSˤnu Áan Cukes TeÁan baqsan
gŽrŽ TaRan yarol banu, te
eSˤnu etina uqsa Tanece Rar,
arece eSˤna Tume. g™l™ne Áay
beRˤe, kiwine Áay beRˤe, Sune
biRˤ me Rar nepale Tace.
nepalTe Tanece, Savat yuS
†ilin enesa me eSˤnu Cunekesa,
axsane Wesane TaÁsa damdamTe
xaSne biTe, me Rar moRore
vaJebi gaizardnen. (am) mefis
baRis SuaSi idga erTi (cali)
vaSlis xe. rodesac Semodgoma
modioda, am vaSlis xidan
vaSlebi ikargeboda. mofrinavda
(modioda) Citi, [da] mihqonda
vaSlebi, ar icodnen [samefoSi]
vis mihqonda [es vaSlebi] im (am)
xidan. diliT adgebodnen vaSlis
mosawyvetad, magram xedavdnen,
rom vaSli ukve aRar iyo (aris).
vaSlebi viRacam waiRo. bolos
erTi dRe, ori dRe, erTi weli,
ori weli, aTi weli, es biWebic
gaizardnen. movidnen, daeswrnen
(daewivnen). mamam dauZaxa Tavis
ufross vaJs da uTxra: ai,
Svilo! Sen xedav, rom Cem baRSi
amisTana vaSlis xe dgas (aris),
[magram] im vaSlis xis nayofs
[vaSls] ver vwvetT, unda waxvide
udarajo, [da gaarkvio] im vaSls
ra Wams. wavida vaJi, dajda
vaSlis [xis] Ziras. didi xani
eloda Tu cota xani eloda, Sua
Rames am biWs CaeZina (Zili
mouvida). ZilSi rom iyo, lamazi
Citi, filini, movida, vaSli
mowyvita da wavida (modis, vaSls
wyvets da midis). diliT rom
gaTenda, am vaJma gamoiRviZa,
243
baqe, beRˤsaneTe eSˤna xoda eSˤ
buTene. aÁzeri Tanece kua,
Tanece kua, iC babax exneTe zu
exne, aÁ baba exne, boxo Su
exne arzuce exne, ama exne
ekal Teza ake exne etina ari
te eSˤnu Cuqi TaSere. enesa me
sa usenal Wenebaqsa, paˤmji
usen kiwke Raraxne kalexa.
kalexa, exneTe eqe exne, me
viCen exne, qala viCen exne te
eSˤnu yarol bes Tetu baqe.
efsen un exne Taqe, yarol ba.
eSˤTe anepe ari iC mŽnzila
banepe ene eSˤ Cuqal vŽdŽne,
kiwke Rarax Áayanebsa, eSˤna
Tume yarol besuna. me Raren
ekayan bi, eTŽryanbi, biyes Teyu
baqsa etina eSˤnu TaSSa. iCxo
sa dŽnŽ me sal el aysane TaÁsa
Tanesa xodin Tume, g™l™ne Áay
beRˤsa, kiwine Áay beRˤsa, ari
Sune biRˤ banepesa. Sune biRˤ
banepesa, me Rarax nepen
TaneSSa. ekayanbi exne
ekabalzuda eCeri iC kaSina
bonesta, eluxal banexa iC
laxo eluxTe banexa, me Rari
qexo pi Tanesa, da, ama iC
xedavs vaSlis xeze vaSli ar
aris. adga da wavida saxlSi,
wavida saxlSi da Tavis mamas
eubneba: me, eubneba, ai, mama!
eubneba, mTeli Rame, eubneba,
vijeqi, eubneba, magram, eubneba,
araferi ar daminaxavs, eubneba,
ram [movida da] waiRo es
vaSlebi. (movida es) erTi welic
gavida. meore wels eZaxis [mefe]
patara vaJs. dauZaxa da eubneba:
xedav, eubneba, am Zmam, eubneba,
didma Zmam, eubneba, ver udaraja
am vaSls. wels Sen, eubneba, wadi
udaraje. vaSli rom damwifda
(movida simwife) da movida dro
mowyvetis, gzavnis patara vaJs
(mefe) vaSlis [xis] Ziras
sadarajod. am biWma ra hqnas
(gaakeTos)? rogor moiqces
(gaakeTos)? veRar iWeren vaSls
ra hparavs (miaqvs). erTi dana da
cota marili aiRo da wavida
(iRebs da midis). midis vaSlis
Ziras, didi xani gavida, [Tu]
cota xani gavida, movida Sua
Rame. modis Sua Rame, am biWs
eZineba (Zili miaqvs). fiqrobs, ra
gavakeTo? Tavis TiTs Wris da
zed ayris marils. marils rom
ayris, am biWis xelidan sisxli
244
qulal WiWinexa, me qin
WiWifsune me Rara baskesan
Tene barexa, boxo Su arci
yarole besa, Sune biRˤ ari
eRaxun sa vŽdinŽ xaS biTal
mamenta ari sa Áeqqa qŽgne
galexa vurRunne galexa, exne
mono eka fesuna baqo, saÁ
Wenebaqsa me qšlŽgun, me
vurRunun boS sal beRˤsane sa
Áeqa qala yuS †ilin enesa me
eSˤna laxo. arci butuxsaTe
Cuqale me yuSnu biniyesa, me
yuSnu bineysa, me yuSen exneTe,
ene zax mabespa exne, mabiya
exne, un exne zax eka ukaÁnu
exne zu vax haSotu balzu,
exne, un eka besva baqo, zu exne
venkena exne bez pasWaRluRun
exne, pasWaRun xinŽre bu exne,
te xinŽrŽ venkena dšzbesa baqo,
Te Cubux besanu qi un e
padWaluRun yuSnu, zu exne,
pasWaRluR maTe Sukal biesa
Tene te vŽdinŽ exne Sel, ho,
eCeri braxnesta me yuSnu, ÃoS
Weri Tanesa Tanesa, Taci metin
iC babax exneTe hameTŽr, poÁ
sdis (midis), da (magram) Tavisi
xeli ewveba, xeli ewveba am biWs,
ar aZlevs daZinebis (dawolis)
saSualebas. mTeli Rame zis da
udarajebs. Sua Ramis Semdeg
(mosvlidan) gaTenebamde
(gaTenebis mosvlamde) erTma
didma qarma daubera, didi
qarborbala triaebs. qarborbala
trialebs. fiqrobs [vaJi]: es ra
SeiZleba iyos. qaric cota Cadga.
gaiara qarborbalam, xedavs
(vaJi), rom erTi did-did Cits,
filini, mofrinavs (modis)
vaSlTan [vaSlis xesTan], jdeba
totze, unda mowyvitos [vaSli
da], am Cits iWers [vaJi]. iWers am
Cits da es Citi eubneba: nu
momklav, eubneba, nu damiWer,
eubneba, rasac Sen me metyvi,
eubneba, me Sen yvelafers
Segisruleb (gagikeTeb). ekiTxeba
(eubneba) [vaJi]: Sen ra SegiZlia
gamikeTo? me, eubneba (Citi),
SenTvis, eubneba, Cems samefoSi,
eubneba, aris mefis qaliSvili,
eubneba, am qaliSvils Sen
(SenTvis) gagirigeb, is [Seni]
coli gaxdeba (gakeTdeba). Sen,
romeli samefos Citi xar? me,
eubneba (Citi), im samefodan (var),
245
exne, hezbe melin nŽisŽ me
yuSnuxo lamanesta me Rar, me
Rarax me yuSen ayi Tanesa iC
pasWaRluRa g™l™yun TaÁsa,
kiwiyun TaÁsa, Tayunsa sa dŽnŽ
pasWaRluRa, maTe dšršs
varduruxne cicikuxne, bšTšm
har xodaxo varduxo vardu
yuSen exne purexa Savat.
beRˤsane me Raren, me pasWaRun
Sel xinŽrta bu, mauqa, mauRˤa,
TŽqsŽ iC laxo beRˤa isŽ
eTŽryan TaSeri, me xinŽrŽ
eTŽryan baSyi me
pasWaRluRaxo, me yuSen exneTe
zu vax exne q™mŽqbalzu. da,
Wenebaqsa saÁ mal vŽdŽ, me
yuSen me Rarax iC aˤmel
arcesnessTa me xinŽrŽ sagala
baSneyesa, aysane TaÁsa.
haqajšrŽ me pasWaRun Raren iC
faqna xodin eSˤnuxale
Cxarkestesa, da, xinŽrŽxal
iCenk Cubuxne eCCa. me eSˤnuxal,
znaCit (rus.), baneqe me eSˤ
sadac aravin ar kvdeba. am dros
[vaJi] eubneba: kargi. am Cits
uSvebs da ukan brundeba (gadis
da midis). midis, mivida da Tavis
mamas uyveba (eubneba). es vaJi am
Cits xvdeba da Citma waiyvana (es)
vaJi Tavis samefoSi. bevri iares
Tu cota iares, mividnen erT
(cal) samefoSi, sadac sul
vardebia da yvavilebia, yvela
xidan xeze, vardidan vardze
lamazi Citebi dafrinaven. xedavs
es biWi, am mefes kargi
qaliSvili hyavs, [iseTi, rom] ar
Wamo, ar sva, marto imas uyuro.
daiwyo fiqri (axla fiqrobs), tu
rogor moetaca (waeyvana) es
qaliSvili am mefisagan. es Citi
eubneba: me Sen, eubneba,
dagexmarebi. gavida (gadis) cota
xani, am Citma dasva (svams)
zurgze es biWi, im qaliSvilTan
erTad, moipara da waiyvana
(paravs da mihyavs). ai, ese am
mefis Svilma baRSi vaSlis xe
gadaarCina da qaliSvilic
TavisTvis colad moiyvana. am
vaSls, ese igi, rom hparavda
ukvdavebis samefos mefe Wamda.
adamiani, romelic SeWams im
vaSls _ ar mokvdeba.
246
tejšrŽTe te pasWaRenTe
uneqesaÁ mano pasWaRluRa te
yuSen TaneSSaÁ. qano baneqsa
uqalu te eSˤnuda adamar biesa
TeneÁ
247
nijuri dialeqtinijuri dialeqtinijuri dialeqtinijuri dialeqti 1111
sof. nijisof. nijisof. nijisof. niji
niJniJniJniJˤ
niJˤ azerbajani Äb„l„ raioni
qala aÁizmoRoxun soRone.
aÁizin boxoÁluR vic
qilomeTir, gengluR vuRˤ
qilomeTiraxun gelene. aÁize
bifecce m„h„l”no, SoToRoÁ
furannasTa azerbajanluÁox,
l„zgiÁox, facce m„h„lina
udiÁoxe qarxsa. udiÁox
qarxala m„h„l”RoÁ ciur
meT„re: malbel, †„rimli,
aRd„l„qli, m„liqli,
†alCšlš, d„l„qli, jirm„h„l„,
d„r„m„h„l„, v„zirli, d„r„baR,
ÃoJab„Áli, fšcšlš, facce
m„h„l„ne. niJˤ hamal gele bisi
aÁizmoRoxun soRone, niJˤe
aˤmxun faˤ hazar usen
moToxun beSˤ, camure mandiÁo.
nijinijinijiniji
niji _ azerbaijanis gabalis
raionis erT-erTi didi
sofelia. soflis sigrZea aTi
kilometri, xolo sigane _ Svid
kilometrs aRemateba. sofelSi
aris ToTxmeti ubani, maTgan
orSi azerbaijanelebi da
lezgebi saxloben, xolo
TormetSi udiebi cxovroben.
ubnebis saxelebi, romlebSic
udiebi: malbeli cxovroben,
aris: ferimli, aRdeleqli,
meliqli, falCili, deleqli,
jirmahala, deremahala, vezirli,
derebaRi, yoJabeili, fiwili _
Tormeti ubania. niji, amasTan
erTad, erT-erTi uZvelesi
sofelia, nijis Sesaxeb
Semonaxulia ori aRasi wlis
winandeli cnobebi (Canawerebi).
saxelwodeba niji
warmodgenilia 29 qalaqisa da
1 nijuri kilos masalis mopovebas adgilze aRniSnuli proeqti ar iTvaliswinebda.
nijuri dialeqtis teqstebi gamoqveynebis uflebiT mogvawoda ruseTis federaciis
mecnierebaTa akademiis aRmosavleTmcodneobis institutis mecnier TanamSromelma i.
landerma, risTvisac mas did madlobas vuxdiT.
248
fÊTalameÁ cila qala sa
alimun zafi qarTinasTa
saÃovuÁ S„h„rin, aÁizin ciÁe
boS niJˤe ciÁal bune. qe
hesabenal fes baneqo faˤ
hazar usenaxun geleneqi niJˤ
sa aÁiz qin„ baqene, bune. niJˤe
baqala oCˤala faˤ hazar bif
baCˤ _ faˤ hazar go baCˤ usen
moToxun beSˤ baqi ÁaloÁlu-
T„f„ cila gano. SoTinal
aqesesTaqi niJˤ bisi
aÁizmoRoxun soRone. niJˤ
hamal xib xalge Á„S„ÁnSala
aÁizmoRoxun soRone. qe
T„r„†exunal niJˤe baxTen
eCerene, miÁa udiRoxun sagala
hamal azerbaÁjanluÁox,
l„zgiÁox qarxsa. faˤ m„h„lna
SoToRTun qarxsa, gele
xalgurxoÁ Á„S„ÁinSala sa
d„n„ aÁize. udiÁox samal...
†aiz exˤTaÁiÁan gelene, bif
hazar Tanaxun gelene,
mandiÁoroxal azerbaÁjanlu-
ÁoxÃa l„zgiÁoxTun. udiRoÁ
aˤmxun xib hazar usen
moToxun beSˤ Tarixa
soflis saxelwodebaTa Soris,
romelic warmodgenilia didi
mecnieris mier, saxelad
ptolemeusi, Sedgenil ruqaze.
ase rom, SegviZlia vTqvaT, rom
ori aTasi welze meti xnis
winad niji ukve arsebobda
rogorc sofeli, iyo. aris
adgili saxelwodebiT ialoilu-
Tafa, romelic 2400-2500 wlis
winad arsebobda nijis miwaze.
es gviCvenebs, rom niji erT-erTi
uZvelesi safelia. niji, amasTan
erTad, erT-erTi sofelia, sadac
sami eris warmomadgenlebi
cxovroben. am kuTxiTac
bedniereba movida nijSi (?), aq
udiebTan erTad, cxovrobs
azerbaijanelebisa da lezgebis
garkveuli raodenoba. isini or
ubanSi cxovroben, erT sofelSi,
soadac mravali eri saxlobs (?).
udiebi, procentulad [zedmiw.
procentebs Tu aviRebT], cota
metni arian, xolo danarCenebi _
azerbaijanelebia da lezgebi.
istoriaSi udiebis Sesaxeb sami
aTaswlovani cnobebi moipoveba.
Semdeg arsebobs mravali
Canaweri udiebis Sesaxeb. exlac
udiebis Sesaxeb bevr weren,
249
m„lšm„Txo bune. oSa udiRoÁ
barada geke camuro. h„Ás„l
udiRoxun gele camTunne,
gele xavarTun haÃsa,
zomTunbaqsa. udiRoÁ
boÃˤalasTa hesabbaÁiÁan,
biTšn boÃˤal vuÁ hazaraxun
gelene, vuÁunÃˤi hazaral
ciriqe udi. s„qs„n vuÁumji
usenin boÃˤalpsunasTa muR
hazar uÃˤ baCˤ Tane bee, me
Covaqi usenxosTal xeÁl„q
aRuzbeene. aÁizin boS bif
hazar sa baCˤ, bif hazar faˤ
baCˤ Tan meT„r bune,
mandiÁoroxal aÁizexun
axˤilTun qarxsa.
gvkiTxuloben da ikvleven. Tu
davTvliT udiebi ricxvs, sul
[maTi raodenoba] cxra aTass
aRemateba da udebi cxra naxevr
aTass aRweven. oTxmocdacxra
(1989) wlis daTvlis (aRweris)
mixedviT iyo 8600 kaci, gasuli
wlebis Semdeg raodenoba Zalian
(?) gaizarda. sofelSi aris 4100-
4200 kaci, xolo danarCenebi
soflisagan (nijisagan) Sors
cxovroben.
.
ÃÃÃÃoldioldioldioldi
zu gele legendoRoz Curesa
udin muzin. bez qalna Te
vaxT Áava qeT„r SeÁmoRo
h„v„sq„reÁ. aresTaÁ Áaxal
raskazbesaÁ ÁaÁnaqal, qi
heT„r„ Ãoldi „m„l„ hare.
Ãoldi s„ d„n„ T„z„ bine beÁ.
kukukuku
me miyvars bevri legenda udiur
enaze. Cven bebias adre Zalian
uyvarda maTi moyola. ijda,
gviyveboda, Tu rogor gaCnda ku.
ku iyo erTi axalmoyvanili
rZali. [erTxel] am rZalma
dainaxa, rom saxlSi aravin ar
iyo da moindoma banaoba. moitana
250
Te binen beRˤene qoÁa
Suqqal Teno, Curecene
ocqalqane. eCerene vanna.
vanna laxi h„zirbaTan, Te
ÃaTe beRˤene, iz lox m„s„l
ocqalqaTan, beRˤeneqi
ÃaÁimbane eÁsa. fene aÁaman, aÁ
buxajux, vi beSˤ biÁaz! za
T„rbaqi, zu Ãoldi baqaz,
CeRaz TaRaz. ÃaÁimbaÁ CˤoÁe
heT„r CeRoz. haTTe
Rinaxunal kak budto1 Te
legenda dšze, Te ene Te bin
baneqsa Ãoldi.
abazana. Cawva abazanaSi,
yvelaferi moamzada [sabanaod],
xedavs im wuTas, rom masTan...
magaliTad, rodesac banaobda,
xedavs _ modis mamamTili.
[rZalma] Tqva: “o RmerTo, netavi
movkvde Sens winaSe! gamikeTe ise,
rom gavxvde ku da [SeumCnevlad]
gavide. [sxvanaerad] rogor
gamovCnde mamamTilis winaSe?
[zedmiw. mamamTilis saxeze
gamovide?]” im dRidan
moyolebuli, TiTqosda es
legenda gamarTlda da rZali
xdeba ku.
laSqlaSqlaSqlaSqoooo
Covaqi SamaT beS aÁize
laSqoÁe beÁ. Áanal gireci
TaÁanci. biÁ„sin xšÁ„rmux,
Rarmux gelene hareÁ. sunaÁ
baCˤanexun „CiTunneÁ. zaxun
Taci xšÁ„rmoRonal zual faˤ
q„r„n „CiÁanfi. laSqoÁ SahaT,
furanal ciri Tene careci.
korwilikorwilikorwilikorwili
wina kviras Cven sofelSi
gaimarTa qorwili. Cven, suyvela
erTad, wavediT [qorwilSi].
saRamos movida bevri gogona da
vaJi. erTmaneTs ecekvebodnen.
gogoebi, romelic gamomyvnen da
me, orjer vicekveT [biWebTan].
qarwili kargi [iyo], Ramis or
saaTamde ar daviSaleT.
1 barbarizmi.
251
RarmoRoÁ, xšÁ„rmoRoÁ sa faÁ
TaTunci bin „CisTa, zual
SoToRoxun Tazci. bin„
„CidiTuxun oSa laSqoÁ
careci. h„r soRo TaÁanci beSi
qoÁa.
zogierTi vaJi da gogona wavia
patarZalTan sacekvaod [zedmiw.
patarZlis cekvis dasaZaleblad],
da mec gavyevi maT. rodesac
patarZals ecekvnen, qorwilic
damTavrda. Cven wavediT
TiToeulma sakuTar saxlSi.
252
udiur_qarTuli leqsikoniudiur_qarTuli leqsikoniudiur_qarTuli leqsikoniudiur_qarTuli leqsikoni
winamdebare leqsikonSi masala warmodgenilia Semdegi wesiT:
saxeli mocemulia nominativis formiT (gauformebeli fuZe), xolo
zmna martiv-mawarmoebliani masdaris (masdari I) formiT (awarmoebs -eseseses
sufiqsi). saWiroebis SemTxvevaSi mocemulia sityvis esa Tu is
gramatikuli kvalifikacia.
faringalizacia Cven mier ganixileba rogorc prosodiis Tviseba
da, aqedan gamomdinare, ar gamovyofT faringalizebul bgerebs.
Sesabamisad, TviT faringalizacia ar moqmedebs anbanTrigis mixedviT
sityvebis ganlagebaze leqsikonSi.
imis gaTvaliswinebiT, rom palatalizebuli (umlautiani) da
martivi xmovnebi udiurSi xSirad enacvleba erTmaneTs,
palatalizebul xmovnebs ar viRebT mxedvelobaSi leqsikonSi
sityvebis anbanTrigze ganlagebisas.
Semoklebani:Semoklebani:Semoklebani:Semoklebani:
(adv.) _ zmnisarTi.
(anat.) _ anatomiuri.
(atr.) _ atributuli sityva.
(geogr.) _ geografiuli.
(daav.) _ daavadeba.
(dr. erT.) _ drois erTeuli.
(v.) _ varTaSnuli kilo.
(zog.) _ zogadi.
(kavS.) _ kavSiri.
(kiTxv. nacval.) _ kiTxviTi
nacvalsaxeli.
(kuTvn. nacval.) _ kuTvnilebiTi
nacvalsaxeli.
(maT.) _ maTematikuri.
(maqv. kavS.) _ maqvemdebarebeli
kavSiri.
(mamr.) _ mamrobiTi [sqesi].
(masd.) _ masdari (I).
253
(masd. II) _ II masdari
(rTulmawarmoebliani).
(mdedr.) _ mdedrobiTi [sqesi].
(meq.) _ meqanizmi.
(mimR.) _ mimReoba.
(mr.) _ mravlobiTi ricxvi.
(mus.) _ musikaluri.
(n.) _ nijuri kilo.
(Pl. Tant.) _ “Pluralia Tantum”
saxelebi.
(relig.) _ religiuri.
(sin.) _ sinonimi.
(subst.) _ gasubstantivebuli
atributuli sityva.
(Tand.) _ Tandebuli.
(uary. kl.) _ uaryofis
aRmniSvneli klitika.
(ud.) _ udiuri.
(Sor.) _ Sorisdebuli.
(Cv. nacval.) _ CvenebiTi
nacvalsaxeli.
254
udiuri enis bgeraTa transkrifciaudiuri enis bgeraTa transkrifciaudiuri enis bgeraTa transkrifciaudiuri enis bgeraTa transkrifcia
a [aa [aa [aa [aˤ]]]]
„
bbbb
gggg
dddd
e [ee [ee [ee [eˤ]]]]
vvvv
zzzz
TTTT
i [ii [ii [ii [iˤ]]]]
kkkk
llll
mmmm
nnnn
ÁÁÁÁ
o [oo [oo [oo [oˤ]]]]
”
pppp
JJJJ [J[J[J[Jˤ]]]]
rrrr
ssss
t t t t
u [uu [uu [uu [uˤ]]]]
š
ffff
††††
qqqq
RRRR [R[R[R[Rˤ]]]]
yyyy [y[y[y[yˤ]]]]
SSSS [S[S[S[Sˤ]]]]
CCCC [C[C[C[Cˤ]]]]
cccc
[Z][Z][Z][Z]
wwww
WWWW [W[W[W[Wˤ]]]]
xxxx [x[x[x[xˤ]]]]
ÃÃÃÃ [Ã[Ã[Ã[Ãˤ]]]]
jjjj [j[j[j[jˤ]]]]
hhhh
[[[[Ê]]]] [[[[Êˤ]]]]
SeniSvna: kvadratul frCxilebSi is bgerebia Casmuli, romelTac
fonemuri Rirebuleba ar moepovebaT;
faringalizebuli bgerebi (aRniSnulia ˤ diakritikiT) cxrilSi
moyvanilia pirobiTad (udiurSi warmodgenil bgerebs faringalizaciis
piki moudis).
e.w. iracionalurs (Ê bgeras) nijur kiloSi moepoveba distinqciuri
funqcia.
abruptivebi (pppp, tttt, kkkk; wwww, WWWW; yyyy) Semonaxulia mxolod sof. oqtomberis
(zinobiani) metyvelebaSi. nijur kilosa da q. oRuzis (varTaSeni)
metyvelebaSi maT preruptivebi Seesatyviseba (ffff, TTTT, qqqq; cccc, CCCC; ÃÃÃÃ)
255
aaaa
aaaaaaaa! aahaahaahaah! ahahahah! _ ah! netav! (Sor.).
abaabaabaaba, aboaboaboabo, avaavaavaava (n.); abaluabaluabaluabalu _ mcodne.
ababaqesababaqesababaqesababaqes _ codna, gageba.
abaluRabaluRabaluRabaluR _ codna.
abuzabuzabuzabuz, avuzavuzavuzavuz (n.), aRuzaRuzaRuzaRuz (n.) _ meti,
Warbi, ukeTesi.
abuzbesabuzbesabuzbesabuzbes, avuzbesavuzbesavuzbesavuzbes (n.) _ momateba,
mimateba, gadameteba.
adadadad _ suni.
adamaradamaradamaradamar, amdar amdar amdar amdar (n.) _ adamiani.
azarazarazarazar _ avadmyofoba, daavadeba.
azarubaqesazarubaqesazarubaqesazarubaqes _ avad gaxdoma.
akaminakaminakaminakamin _ naxvamdis.
akesakesakesakes _ naxva, xedva, gamoCena,
aRqma.
aaaaˤllll _ dawnuli, daxlarTuli,
mixveul-moxveuli.
alaalaalaala _ maRla, zemoT.
alalualalualalualalu _ maRali.
aaaaˤlamlamlamlam _ broweuli.
alaalaalaala†††† _ Tiva.
alayalayalayalayˤoooo _ mouqneli, dabneuli.
aaaaˤlesunlesunlesunlesun _ axveva, gadaxlarTva.
alveralveralveralver _ vaWroba.
aaaaˤldesldesldesldes _ qsova, dawvna.
aaaaˤmmmm _ mxari (adamianis, cxovelis);
qedi; mimarTuleba; kavebis
samagri koWi.
amaamaamaama (ammaammaammaamma) _ Tumca, magram, arada
(maqv. kavS.).
amaamaamaama _ mamida, amaRaramaRaramaRaramaRar _
mamidaSvili (kaci); amahinamahinamahinamahin„rrrr _
mamidaSvili (qali).
amaRamaRamaRamaRˤaaaa _ usaqmuri.
ambar ambar ambar ambar _ borcvi, grova.
aaaaˤmkurimkurimkurimkuri _ mTqnareba.
amciamciamciamci _ carieli.
andaxbesandaxbesandaxbesandaxbes _ grZnoba, mixvedra.
aÁzesaÁzesaÁzesaÁzes _ adgoma, aRdgoma
(xristos aÁzerexristos aÁzerexristos aÁzerexristos aÁzere “qriste
aRsdga”).
aaaaˤÁnÁnÁnÁn _ safuari.
aÁnaaÁnaaÁnaaÁna _ mina, SuSa.
apapapap _ ofli.
aperaperaperaper _ ojaxis ufrosi, uxucesi.
arararar _ msxali.
arabaarabaarabaaraba _ uremi.
arazarazarazaraz _ SiSis zari, gangaSi.
arakarakarakarak _ zvaraki, kuro.
aramtolaramtolaramtolaramtol _ tura.
arumarumarumarum _ xorbali.
aruxaruxaruxarux (Pl. Tant.) _ cecxli, ali.
arcesarcesarcesarces _ dajdoma.
256
aslanaslanaslanaslan _ lomi.
astarastarastarastar _ sarCuli.
afCiafCiafCiafCi _ tyuili.
aaaa††††arararar _ Rvezeli.
aaaa††††uuuurererere _ locva, kurTxeva.
aaaaˤqtesqtesqtesqtes _ aCqareba.
aRalaaRalaaRalaaRala _ wvima.
aRuaRuaRuaRu _ Sxami, simware.
ayesayesayesayes _ aReba, Sesyidva.
aSaSaSaS _ saqme.
aSbesaSbesaSbesaSbes _ muSaoba.
aSiRaSiRaSiRaSiR _ saxsari.
aCiaCiaCiaCi _ TamaSi.
aCaCaCaCˤiiii _ dakarguli.
awarawarawarawar _ wminda, sufTa, ankara.
axaraxaraxaraxar _ saaRdgomo saklavi.
axafesaxafesaxafesaxafes _ akideba, wamokideba.
aWaWaWaWˤaaaa _ marjvena.
axaxaxaxˤesunesunesunesun _ dajaxeba.
axaxaxaxˤilililil _ Sors.
axmaRaxmaRaxmaRaxmaR _ suleli.
axaxaxaxˤtestestestes _ mijaxeba, mirtyma,
dakvra.
axwaxwaxwaxwimaimaimaima, aRsibaÁaRsibaÁaRsibaÁaRsibaÁ (n.) _ aRdgoma.
axWumaxWumaxWumaxWum _ sicili, Rimili.
aÃaÃaÃaÃˤelelelel (n.) _ kalTa (ix. eÃeÃeÃeÃˤelelelel).
aÃaÃaÃaÃˤun un un un _ axo, yamiri.
ajalajalajalajal _ bediswera, sasjeli.
ajiRajiRajiRajiR _ risxva, javri, brazi.
ahaahaahaaha! _ aha! ager! (Sor.).
„
„gggg„rrrr„mmmm _ Tu, Tuki.
„zbzbzbzb„rrrr _ leqsi.
„TtTtTtTtšgggg _ saklavi.
„mmmm„rikrikrikrik _ berwi.
„mikmikmikmik, „mimimimi _ biZa mamis mxridan
„mikun Rarmikun Rarmikun Rarmikun Rar _ biZaSvili vaJi
(mamis mxridan).
„mikun xinmikun xinmikun xinmikun xin„rrrr _ biZaSvili vaJi
r(mamis mxridan).
„nnnn„rrrr! _ (mimarTva qalTa mimarT).
„nnnngiStgiStgiStgiSt„ _ saTiTuri.
„ÁbÁbÁbÁb _ sircxvili.
„ÁelÁelÁelÁel (aaaaˤÁelÁelÁelÁel, aÁelaÁelaÁelaÁel) _ bavSvi.
„Áz Áz Áz Áz _ sofeli.
„ÁTÁTÁTÁT _ sityva, saTqmeli.
„rqrqrqrq„dddd _ xvadi.
„rmeÁnrmeÁnrmeÁnrmeÁn _ somexi.
„rrrršgggg _ Werami.
257
bbbb
babababababababa (v.), bavabavabavabava (n.) _ mama.
babaybabaybabaybabayˤ _ uunaro, mouxerxebeli.
bbbb„gggg _ Tavadi, batoni, didebuli;
nefe, sasiZo.
babababaˤgggg„rrrrRiRiRiRi _ guSinwin.
badalaybadalaybadalaybadalayˤ _ bayayi.
bbbb„zozozozo _ zogierTi.
bazukbazukbazukbazuk _ mklavi.
babababa[ÁÁÁÁ]eseseses _ Sesavla.
balbalbalbal _ mkeTebeli.
balabalabalabala _ Svili, bokveri, bartyi.
bbbb„llll„ _ Tavsatexi, problema.
balanyobalanyobalanyobalanyo _ mayvali.
balajabalajabalajabalaja _ pawawina, pawia.
balRonabalRonabalRonabalRona _ sesxi.
bbbb„ndndndnd _ foni, wyalgamyofi,
wyalsatevi, auzi.
baÁbaÁbaÁbaÁ _ bali.
barbarbarbar _ nayofi; sakvebi ulufa;
nawili, wiladi, kuTvnili wili.
barbesbarbesbarbesbarbes _ Camorigeba, darigeba.
barubarubarubaru _ kedeli.
baruTbaruTbaruTbaruT _ Tofis wamali, denTi.
baskesbaskesbaskesbaskes _ dawola.
basmabasmabasmabasma _ grova.
bbbb„stststst _ Widili.
bbbb„stestesteste! _ kmara!
bafbafbafbafeeeessss _ Cayra, Casxma.
babababaˤfesfesfesfes _ yefa.
babababa††††testestestes _ Cavardna.
baqesbaqesbaqesbaqes _ yofa, arseboba, gaxdoma;
SeZleba.
baRbaRbaRbaR _ bawari, Zafi.
baRbaRbaRbaRˤenaenaenaena _ guSinwin.
bayesbayesbayesbayes _ teva, ganTavseba
(iZulebiT).
baSbaSbaSbaSˤaaaa _ dampali, mompali.
baSyesbaSyesbaSyesbaSyes _ moparva, qurdoba.
baCbaCbaCbaCˤ _ asi; qvevrze dasafarebeli
qva.
baWbaWbaWbaWˤanananan _ zurgi, beWi.
baWbaWbaWbaWˤanaanaanaana _ mercxali.
baxtbaxtbaxtbaxt _ bedi.
begbegbegbeg„mmmm? _ nuTu? viTom?
bedulbedulbedulbedul _ bari.
bezibezibezibezi _ Cemi (kuTvn. nacval.).
beTbeTbeTbeT„rrrr _ uaresi.
belebelebelebele _ pirutyvi.
benRbenRbenRbenRˤ _ kvira dRe.
benybenybenybenyˤ _ sibnele.
258
benSbenSbenSbenSˤ _ moZRvari, sasuliero
piri.
berberberber _ baliSi.
berxesberxesberxesberxes _ dafqva.
besbesbesbes _ keTeba.
bbbbeeeesalisalisalisali _ maTxovari.
besalobesalobesalobesalo _ mTxovneli.
besbalobesbalobesbalobesbalo _ mkvleli.
besbesbesbesbesbesbesbes _ mkvleloba.
bebebebeˤqqqq _ nemsi.
bebebebeˤqtesqtesqtesqtes _ slokini.
beRbeRbeRbeRˤ _ mze.
beRbeRbeRbeRˤabesabesabesabes _ aRmoCena, povna.
beRbeRbeRbeRˤalualualualu (biRbiRbiRbiRˤalualualualu, buRbuRbuRbuRˤalualualualu) _
Rrma.
beRbeRbeRbeRˤbilbilbilbil„zzzz„rrrr _ SuadRe, Takara.
beSbeSbeSbeSˤ _ winaT, uwin.
beSibeSibeSibeSi _ Cveni.
bebebebejanjanjanjan (v.), bajanaRbajanaRbajanaRbajanaR (n.) _ colis
da.
biabiabiabia-biabiabiabia _ kuneli.
bibibibiÁÁÁÁasunasunasunasun _ RamiT, saRamos.
bibibibiˤ _ mZime.
bibibibiˤbibibibiˤ _ xidi.
bibikbibikbibikbibik _ bibilo (frinvelis).
bibibibi[ÁÁÁÁ]eseseses _ mokvdoma, sikvdili,
daRupva.
bizbizbizbiz _ wveTiani, sadgisi, isari,
sarWi.
binbinbinbin _ rZali, patarZali.
binbinbinbin”r„ _ saZirkveli.
bibibibipppp _ oTxi.
bipSamaTbipSamaTbipSamaTbipSamaT _ oTxSabaTi.
birinwbirinwbirinwbirinw _ brinji.
bisibisibisibisi _ Zveli, meoradi, ZonZi,
Cvari.
bitesbitesbitesbites _ Tesva.
bitunbitunbitunbitun _ yana, naTesi.
biRbiRbiRbiR _ ulvaSi.
biRbiRbiRbiRˤ _ Suaguli, centri.
biyesbiyesbiyesbiyes _ daWera, patimroba;
aSeneba, ageba.
biSibiSibiSibiSi _ qada.
biWibiWibiWibiWi _ mkvaxe, moumwifebeli; umi.
bixaRbixaRbixaRbixaRuxuxuxux _ RmerTi, ufali.
bixesbixesbixesbixes _ Soba, gaCena.
boboCboboCboboCboboCˤalalalal _ beWedi.
bokesbokesbokesbokes _ wva, xrukva.
bolbolbolbol _ uxvi, bevri, uamravi,
ulevi.
boÁboÁboÁboÁ _ simaRle.
boÁluboÁluboÁluboÁlu _ Tanadi.
borzunborzunborzunborzun _ marcvleuli.
borjborjborjborj _ vali.
259
botibotibotiboti _ moWrili, gadaWrili.
boRboRboRboRˤofesofesofesofes _ yvirili, bRavili.
boyboyboyboyˤ _ Rori
boyoboyoboyoboyo _ comi.
boSboSboSboS _ SigniT (Tand.).
boSiboSiboSiboSi _ maZRari.
boStesboStesboStesboStes _ damarxva (adamianis),
Caflva (nergis).
boCboCboCboCˤuuuu _ sqeli; xSiri.
boxesboxesboxesboxes _ xarSva, moxarSva.
boxboxboxboxˤmoRmoRmoRmoR _ cxviri (Pl. Tant.).
boxoboxoboxoboxo _ grZeli.
boxobaqesboxobaqesboxobaqesboxobaqes _ wamowola.
boxobesboxobesboxobesboxobes _ dagrZeleba, gaWimva,
gawelva.
bubububu _ yofna, qona, yola.
budbudbudbud _ barkali.
bulbulbulbul _ Tavi, mwvervali.
buJbuJbuJbuJˤ _ Tavmomwone.
buJbuJbuJbuJˤefesefesefesefes _ Sexorceba.
buÁbuÁbuÁbuÁ _ savse
buÁbesbuÁbesbuÁbesbuÁbes _ avseba, Sevseba.
buruxburuxburuxburux _ mTa, mTebi (Pl. Tant.).
burÃiburÃiburÃiburÃi _ dawyebuli.
busabusabusabusa _ mSieri.
butbutbutbut _ daxuruli, dafaruli.
butkesbutkesbutkesbutkes _ daxurva.
buqunbuqunbuqunbuqun _ muceli.
buRbuRbuRbuR _ orTqli.
buRbuRbuRbuRˤaaaa _ napovni.
buRbuRbuRbuRˤbesbesbesbes _ povna.
buyesbuyesbuyesbuyes (v.) _ siyvaruli, Seyvareba.
ndoma, survili, mosurveba.
bubububuSSSS _ aqlemi.
gggg
gagagaga _ adgili, sivrce, teritoria,
miwa; saTavso, Sesanaxi adgili;
sawoli, mosasvenebeli adgili;
done, Rirseba; gancda.
gggg„dddd„ _ mona, yma, mojamagire.
gggg„dddd„dddd _ zaqi.
gavalgavalgavalgaval _ didi tomara.
gavaseingavaseingavaseingavasein _ saxnisi.
gaTurgaTurgaTurgaTur _ biliki, sasiarulo,
saqaravno gza.
galagalagalagala _ vrceli, farTo,
didadgiliani.
gggg„lmlmlmlm„ _ ltolvili, mawanwala,
momTabare, adgilnacvali.
gamgamgamgam _ cxeli, Tbili.
gggg„rrrr _ areuli, Sereuli,
SeerTebuli, Serwymuli; mRvrie.
260
gggg„rrrr„gggg _ saWiro.
gggg„rrrr„mzmzmzmz„ _ saflavi.
gezgezgezgez _ kvali, gezi.
gelegelegelegele (n.) _ bevri.
geleSgeleSgeleSgeleS _ cekva.
gelgelgelgel, gggg”llll _ tba, tbori, gube.
gemiSgemiSgemiSgemiS _ kameCi.
genggenggenggeng _ farTo.
gergergerger _ geri; nergze SemorCenili
gaxarebuli toti.
geramawangeramawangeramawangeramawan _ pawawina; kenkras
nayofi.
gergecgergecgergecgergec _ eklesia, salocavi;
wm. giorgis saxelze nakurTxi
eklesia.
gerewgerewgerewgerew _ nerwyvi.
gigigigi„ _ naRvela.
gizgigizgigizgigizgi _ sarke.
gilgilgilgil„ _ marcvali.
gileÁgileÁgileÁgileÁ _ Wori.
gimggimggimggimg„ (ggggšmgmgmgmg„, ggggšmgaxanamgaxanamgaxanamgaxana) _
salaybo.
gimiSgimiSgimiSgimiS (ggggšmmmmšSSSS) _ vercxli.
girbesgirbesgirbesgirbes _ akrefa, Segroveba.
gggg”gggg (geggeggeggeg) _ ca.
gggg”dddd„qqqq _ mokle, mokled.
gongongongon _ feri.
gonbesgonbesgonbesgonbes _ SeRebva.
gogogogonnnnnuTnuTnuTnuT _ uferuli.
goroxgoroxgoroxgorox _ sawyali, sacodavi.
goRangoRangoRangoRan _ gamxdari.
gugelgugelgugelgugel _ Woti.
gulgulgulgul _ saceri.
ggggšllll„hhhh„nnnn _ rehani.
ggggšllllllll„ _ Jakani.
ggggšndarundarundarundaru _ nesvi.
guratguratguratgurat _ perangi.
gurdakgurdakgurdakgurdak _ Tirkmeli.
gurdesgurdesgurdesgurdes, guresguresguresgures _ waqceva.
ggggšrjirjirjirji _ qarTveli.
ggggšffff _ gube.
ggggšftesftesftesftes _ cema, tyefa.
dddd
dddd„ (n.) _ _ _ _ ufrosi da.
dddd„gggg„ _ patara saxli, oda;
farduli.
daddaddaddad _ wuxili, SeSfoTeba.
dddd„dddd„ _ mamida.
dddd„dddd„ Rar Rar Rar Rar _ mamidaSvili (mamr.).
dddd„dddd„ xinxinxinxin„r r r r _ mamidaSvili
(mdedr.).
261
dadaldadaldadaldadal _ mamali.
davadavadavadava _ Cxubi, dapirispireba,
omianoba; wamali.
davabesdavabesdavabesdavabes _ gakicxva, sayveduri,
Cxubi.
davaduResdavaduResdavaduResdavaduRes _ Sewamvla (venaxis,
xexilis).
dadadadaˤvunvunvunvun _ mxali.
dazdanidazdanidazdanidazdani _ Zieba, mokvleva.
dddd„llll„gggg _ dalaqi.
dddd„mmmm _ bani (sasimRero).
dddd„mmmm„nnnn _ kalTa.
damdamdamdamdamdamdamdam _ dila, dilas (adv.).
dddd„mduResmduResmduResmduRes _ dadastureba.
dddd„mirCimirCimirCimirCi _ mWedeli.
damnundamnundamnundamnun _ xval.
dampuldampuldampuldampul _ qliavi.
dddd„nnnn _ pureuli, sakvebi
marcvleuli, safqvavi.
dddd„ngngngng _ giJi, saSiSi.
dddd„ngizngizngizngiz _ ufskruli, naprali.
dddd„ÁÁÁÁ _ nedli.
dddd„Á JÁ JÁ JÁ JˤoRuloRuloRuloRul _ dasawyisi.
dddd„ÁrazÁrazÁrazÁraz _ celi.
dddd„ÁrÁrÁrÁr„nnnn _ zRva.
dddd„rmrmrmrm„nnnn _ malamo.
dddd„ssss _ gakveTili, mecadineoba;
gundi, ansambli.
dafdafdafdaf (sin. daÁradaÁradaÁradaÁra, naRaranaRaranaRaranaRara) _ doli.
daRlaxesdaRlaxesdaRlaxesdaRlaxes _ wameba.
daxtakdaxtakdaxtakdaxtak _ ficari.
dendakdendakdendakdendak _ zedadgari.
dexesdexesdexesdexes _ Segineba.
dizikdizikdizikdizik _ gveli.
dildildildil„gggg _ saTxovari, Txovna.
dimdimdimdim (sin. biTbiTbiTbiTšmmmm) _ mTlianad,
yvelaferi.
“dim bazdim bazdim bazdim baz” _ udiuri agazafxulo
zeimi, aRdgomamde sami dRiT
adre imarTeba, xuTSabaTs.
diJdiJdiJdiJˤamamamam _ lanZRva.
diredirediredire _ misayudebeli, misabrjeni.
dirmiStesdirmiStesdirmiStesdirmiStes _ mxaris kvra, biZgi.
diSlaydiSlaydiSlaydiSlay _ kbilebCamocvenili,
dddd”gggg„nnnn„gggg _ korZi, koJri.
doloydoloydoloydoloyˤunununun _ mWvartli.
dodododoˤmfmfmfmf, dodododoˤmfalmfalmfalmfal _ gaberili.
dordorkaldordorkaldordorkaldordorkal _ CanCqeri, wyaro.
doromorodoromorodoromorodoromoro _ abdaubda,
uxarisxo, uwesrigo,
uswormasworo.
dostdostdostdost _ megobari.
262
dodododoˤResResResRes _ gaskdoma, gabzarva,
gasrola, afeTqeba.
doRmadoRmadoRmadoRma _ RviZli, alali,
sisxlis naTesavi.
doRridoRridoRridoRri _ marTali.
dddd”SSSS _ mkerdi.
dddd”SagSagSagSag _ leibi.
daxyazdaxyazdaxyazdaxyaz _ WiSkari.
ddddšgmgmgmgm„ _ Rili.
dudududuˤgungungungun _ koJri, simsivne,
gamagreba.
ddddšggggšnnnn _ kvanZi.
duvanduvanduvanduvan _ kanoni, kanoniereba.
ddddšzzzz _ swori.
ddddšzbeszbeszbeszbes _ garigeba; gasworeba,
Casworeba.
ddddšzzzzšnnnn _ dablobi, vake, veli.
duÁduÁduÁduÁ _ boTe, doylapia, utvino.
ddddšndndndndškkkk _ niskarti.
dufdufdufduf _ cisartyela.
duResduResduResduRes _ dartyma, dajaxeba.
eeee
eeee? (v.), hehehehe (n.)_ ra? romeli?
eeeeˤbesbesbesbes _ kerva.
eeeeˤvelvelvelvel _ samlocvelo, saydari,
eklesia.
evlevlevlevl„dddd _ geni, gvari (mamis
mxridan).
ezezezez _ xnuli, xvnis mimdinereoba.
ezbes ezbes ezbes ezbes _ xvna.
eTeTeTeT„rrrr? _ rogor?
ekaekaekaeka? (v.), hekahekahekaheka? (n.) _ ra?
ekaluekaluekaluekalu? _ ratom?
elaselaselaselas _ fici.
elasfeselasfeselasfeselasfes _ daficeba, pirobis
dadeba.
elelelel _ marili.
eeeeˤlemlemlemlem _ viri, sayrdeni (xis).
elmuxelmuxelmuxelmux _ suli, sicocxle (Pl.
Tant.).
elfeselfeselfeselfes _ yivili (mamlis).
eeeemmammammamma? emmoemmoemmoemmo? _ ramdeni?
emmasaemmasaemmasaemmasa? rodemde?
eneeneeneene _ ukve.
erderderderd„gggg _ ixvi.
ereyereyereyerey _ Txili.
esenesenesenesen _ SarSan.
etaÁetaÁetaÁetaÁ[SiSiSiSi]? _ visi? risi?
etuletuletuletul? etulaetulaetulaetula? _ ramdenad? ra
fasia?
efsenefsenefsenefsen _ wels, am wels.
263
eeeeˤ††††anananan _ Tqven.
eeee††††eseseses _ Senaxva.
eeeeˤ††††iiii _ Tqveni (kuTv. nacval.).
eeeeˤqqqq _ cxeni.
eReleReleReleRel _ cxvari.
eyeyeyey _ xorci.
eyyaraeyyaraeyyaraeyyara? _ ramdeni?
eSeSeSeSˤ _ vaSli.
eWeWeWeW (v.), oCoCoCoCˤ (n.) _ kalo.
exexexex _ mosamkeli.
exbesexbesexbesexbes _ mka.
exyaraexyaraexyaraexyara? (ehyaraehyaraehyaraehyara?) _ ramdeni?
eÃeÃeÃeÃˤ _ kalTa.
ejuraejuraejuraejura? _ rogori? ranairi?
ejizejizejizejiz _ Tavmdabali.
vvvv
vavavavaˤ _ morwmune, damjeri; da
(kavS.).
vvvv„dddd„ _ dro.
vvvv„llll„dddd _ Sinauri, saqmeSi
Caxeduli.
vvvv„luRluRluRluR _ rwmena, religia.
vavavavaˤnnnn, eeeeˤ††††anananan _ Tqven.
vavavavaˤnyonyonyonyo _ enZela.
varvarvarvar _ aRznebuli, gaRizianebuli.
varbaqesvarbaqesvarbaqesvarbaqes _ gagiJeba, cofiT
daavadeba.
vvvv„rTivrTivrTivrTiv„rrrr _ feriscvaleba
(relig.), nayofis (xexilis)
momwifeba.
varruvarruvarruvarru _ mdidari.
vaCavaCavaCavaCa _ bedoba, putkris ojaxi.
vaxtvaxtvaxtvaxt _ dro.
velvelvelvel _ Txa; vel Wikvel Wikvel Wikvel Wik _ Tikani.
vivivivi _ Seni (kuTvn. nacval.).
viCiviCiviCiviCi _ Zma; viCeviCeviCeviCe RarRarRarRar _ ZmisSvili
(mamr.); viCeviCeviCeviCe xinxinxinxin„rrrr _ ZmisSvili
(mdedr.).
viwviwviwviw _ aTi.
vuÁvuÁvuÁvuÁ _ cxra.
vurRunvurRunvurRunvurRun _ qariSxali.
vuRvuRvuRvuRˤ _ Svidi.
zzzz
zalumzalumzalumzalum _ mutruli.
zzzz„mbilmbilmbilmbil _ didi xelCanTa.
zzzz„ngngngng _ zari.
zzzz„ndndndnd _ mimarTuleba, sivrce;
ganWvreta, azri, alRo.
264
zarrazamTzarrazamTzarrazamTzarrazamT„rrrr _ “bzoba” (relig.).
zarazarazarazara††††atatatat _ xumroba.
zafeszafeszafeszafes _ gaweva.
zereszereszereszeres, zerzereszerzereszerzereszerzeres _ morTva,
mokazmva.
zerevkeszerevkeszerevkeszerevkes _ SeTxzva, Selamazeba.
zigilzigilzigilzigil _ meWeWi.
zidozidozidozido _ rkina.
zizamzizamzizamzizam _ elenTa.
zizizizizizizizifesfesfesfes _ kvnesa, wuwuni.
zilzilzilzil----zilzilzilzil _ SeWyunuli,
amoburculi.
zilzilzilzil††††aaaa----zilzilzilzil††††aaaa _ nagjej-naglej,
nakuw-nakuw.
zinjilzinjilzinjilzinjil _ jaWvi.
zirzirzirzir„ngngngng _ cqviti, cocxali,
sazriani, yoCaRi.
zozofeszozofeszozofeszozofes _ ymuili, zmuili.
zombeszombeszombeszombes _ swavla.
zorzorzorzor _ Zala.
zorruzorruzorruzorru _ yovlisSemZle.
zoyzoyzoyzoy, zoÃzoÃzoÃzoà _ ylorti.
zoyzoyzoyzoyalalalal _ Svindi.
zoyalbeszoyalbeszoyalbeszoyalbes _ Tvla.
zuzuzuzu _ me.
zulumzulumzulumzulum _ wvaleba, wameba.
ziziziziˤptesptesptesptes _ wamortyma, wamokvra.
TTTT
TTTT„bibibibi _ morCili, qedmoxrili.
TTTT„gggg _ Tanatoli.
TTTT„gggg„rrrr _ sityva.
TadesTadesTadesTades _ micema, miTxoveba.
TaTaTaTa[ÁÁÁÁ]eseseses _ wasvla.
TavarTavarTavarTavar _ najaxi.
TTTT„zzzz„ _ axali.
TTTT„zzzz„besbesbesbes _ ganaxleba.
TTTT„TikTikTikTik _ TaTi.
TTTT„llll„ _ xafangi, maxe.
TaTaTaTaˤlaSlaSlaSlaS _ nafoTi, naxleCi.
TamTamTamTam _ sruli, srulad.
TTTT„mbmbmbmb„llll _ zarmaci, zanti,
nebieri.
TambesTambesTambesTambes _ srulyofa; morCena,
damTavreba, bolomde miyvana
(saqmis).
TamenTamenTamenTamen _ gemrieli.
TTTT„mizmizmizmiz _ sufTa, wminda; erTianad,
pirwmindad.
TTTT„mizbesmizbesmizbesmizbes _ gawmenda.
265
TTTT„rrrr _ musikaluri instrumenti;
Tixis WurWlis gamosaZerwi
dazga.
TaraTaraTaraTara _ moxveuli, wriuli,
gadabrunebuli, amobrunebuli.
TarabesTarabesTarabesTarabes _ Semobruneba,
Semotrialeba; yuradRebis
miqceva; movla.
TarazikTarazikTarazikTarazik (TarazTarazTarazTarazškkkk) _ saswori,
Tarazo.
TTTT„rrrr„mmmm„ _ Semodgomis buneobis
dResaswauli (“mzis gacileba”) _
micvalebulTa xsenebis dRe.
TTTT„rrrr„†††† _ momxre, mxare (geogr.).
TTTT„rbesrbesrbesrbes _ Tavis danebeba.
TarnaTarnaTarnaTarna (TandTandTandTandˆ̂̂̂rrrr) _ Tone.
TariRTariRTariRTariR _ modgma, weli, saukune,
Jami, maTiane.
TafTafTafTaf _ daJeJili.
TTTT„figbesfigbesfigbesfigbes _ dabarva.
TaTaTaTa††††odododod _ gansxvaveba.
TTTT„qqqq _ euli, ganmartoebuli,
erTeuli, cali, kenti.
TTTT„qqqq„ _ jixvi.
TTTT„qqqq„rrrr _ borbali.
TTTT„qqqq----TTTT„qqqq _ TiTo-TiTo, saTiTao;
xandaxan, zogjer.
TTTT„qqqq----TTTTšqqqq _ TiTo-orola.
TTTT„qlqlqlql„miSbesmiSbesmiSbesmiSbes _ gancalkeveba,
martod momwydeva.
TTTT„qsqsqsqs„ _ mxolod.
TaSesTaSesTaSesTaSes _ waReba, wayvana, mogeba.
TaSestesTaSestesTaSestesTaSestes _ wageba; waRebineba,
wayvanineba, gataneba.
TaxCaTaxCaTaxCaTaxCa _ Taro.
TTTT„hnhnhnhn„ _ wayvedreba.
TeTeTeTe _ ara.
TelTelTelTel _ depeSa.
TilTilTilTil _ waxnagi, qimi.
TiTiTiTirrrr _ koWi, mori, xaxvis kvali.
TiqTiqTiqTiq _ Sveuli.
TiqTiqTiqTiq„ _ nakuwi, naWeri.
TogTogTogTog _ fasi.
TogdesTogdesTogdesTogdes _ gayidva.
TogixTogixTogixTogix _ Zviri.
TozTozTozToz _ mtveri.
TozlamiSbesTozlamiSbesTozlamiSbesTozlamiSbes _ damtverianeba.
ToÁToÁToÁToÁ _ RonisZieba, zeimi,
qorwili.
TorTorTorTor _ gasvrili, dasvrili.
TorakTorakTorakTorak _ tomara.
TofaTofaTofaTofa, TofTofTofTof _ grova, zvini,
borcvi.
TovuzTovuzTovuzTovuz _ kombali.
266
ToSToSToSToSˤoooo _ gvelxokera, ankara
(gveli).
TTTToxoxoxoxˤanaanaanaana _ leRvi.
ToxiToxiToxiToxi _ Toxi.
ToxToxToxToxˤliklikliklik _ Ripi, CiCaxvi.
ToxyaToxyaToxyaToxya (Tohya) _ qamari, Rvedi.
TuTTuTTuTTuT _ TuTa.
TTTTšTTTTšnnnn _ Tambaqo.
TulTulTulTul _ lekvi, naSieri.
TTTTšlqlqlqlqiiii (sin. SulSulSulSul) _ melia.
TumTumTumTum _ Ziri, fesvi; saZirkveli,
saTave.
TTTTšndndndnd _ ficxi, cxare.
TurTurTurTur _ fexi.
TurakalTurakalTurakalTurakal _ xifaTiani, marcxiani,
bedukuRmarti.
TTTTšSSSS _ mizani, mimarTuleba.
TTTTšSbesSbesSbesSbes _ damizneba, mizanSi
amoReba.
TTTTšSbaTSbaTSbaTSbaTšSSSS _ pirispir.
iiii
ibaqesibaqesibaqesibaqes _ mosmena.
izakizakizakizak _ WianWvela.
izmiSbesizmiSbesizmiSbesizmiSbes _ curva.
ilililil _ balaxi (sin. oooo), mcenare,
sarevela, mcenareuliT
mofenili dablobi.
ilbesilbesilbesilbes _ gamargvla.
imanimanimaniman _ araferi.
imuximuximuximux _ yuri (Pl. Tant.); imxoximxoximxoximxox _
yurebi.
inadluinadluinadluinadlu _ RvarZliani, boroti.
ingiringiringiringir----ingiringiringiringir _ gariJraJi,
bindbundi.
inininin _ rwyili.
iniiniiniini _ axali.
inibesinibesinibesinibes _ ganaxleba.
iJiJiJiJˤ _ Tovli.
iJiJiJiJˤenenenen _ zamTari; Tovliani.
iriririr„dddd _ dakarguli.
iriririr„dbesdbesdbesdbes _ moSoreba, mocileba.
iriririr„hhhh„TTTT _ glexi, Tavisufali
miwaTmoqmedi.
iriziriziriziriz _ biliki.
iritiritiritirit _ zizRi.
isisisis _ gabutuli, uZraxi,
gandegili, ganmartoebuli.
isaisaisaisa (sin. haÁsahaÁsahaÁsahaÁsa) _ exla.
iRarixiRarixiRarixiRarix _ sicxe, temperatura.
iRaribesiRaribesiRaribesiRaribes _ dasicxva, gacieba.
iyiyiyiy _ nacari.
267
iSiSiSiSˤaaaa _ axlos, siaxloves.
iSiSiSiSˤabaqesabaqesabaqesabaqes, iSiSiSiSˤabesabesabesabes _ daaxloeba.
iSiSiSiSˤaluRaluRaluRaluR _ siaxlove.
iSiSiSiSˤaaaa----miSmiSmiSmiSˤaaaa _ axlo-maxlo.
iSuiSuiSuiSu _ kaci (sin. iSiSiSiSyaryaryaryar), qmari;
iSuiSuiSuiSu----CubuxCubuxCubuxCubux col-qmari; iSe TaÁesiSe TaÁesiSe TaÁesiSe TaÁes
gaTxoveba (zedm. qmarTan wasvla).
iCiCiCiC _ TviTon.
iCiiCiiCiiCi _ Tavisi; iCioiCioiCioiCio _ Tavisiani.
ixbaqesixbaqesixbaqesixbaqes _ damaxsovreba.
ixbaixbaixbaixba††††testestestes _ gaxseneba.
ixbesixbesixbesixbes _ damaxsovreba, aRqma.
ixtixtixtixt„rrrr _ nebarTva, dasturi.
ixtlixtlixtlixtl„TTTT _ saubari.
kkkk
kakakakaˤ _ TrTvili.
kakakakaˤvanvanvanvan _ mindori.
kkkk„zzzz„rrrr _ stafilo.
kakanikkakanikkakanikkakanik _ mrgvali, wriuli,
sferuli.
kakakakaˤkapkapkapkap _ muxli (anat.).
kakafeskakafeskakafeskakafes _ kakani.
kalakalakalakala _ xeibari, koWli.
kalafeskalafeskalafeskalafes _ koWloba.
kalbeskalbeskalbeskalbes _ gkawvra, gaxazva,
Cxvleta.
kalfeskalfeskalfeskalfes _ daZaxeba, gamoZaxeba.
kanakkanakkanakkanak _ xveuli, gragnili.
kanakbeskanakbeskanakbeskanakbes _ daxveva (Zafis,
bawris).
kakakakaˤnkalnkalnkalnkal _ xveuli.
kantazkantazkantazkantaz _ mwvervali, umaRlesi
wertili.
kancarikkancarikkancarikkancarik _ kalaTa (patara).
kanWkanWkanWkanWˤalalalal _ Tovlis gunda.
karamfeskaramfeskaramfeskaramfes _ kortna.
karovkarovkarovkarov _ oxraxuSi.
kartaSkartaSkartaSkartaS _ kefa.
katkatkatkat _ wveTi.
kkkk„tiktiktiktik _ sasa.
kaSakaSakaSakaSa _ TiTi.
kawkawkawkaw _ gawyvetili, gaglejili,
damsxreuli, dakuwuli.
kawbeskawbeskawbeskawbes _ daxocva, amoJleta.
kaweskaweskaweskawes _ gawydoma, gawyveta.
kawkalkawkalkawkalkawkal _ kibe.
kaWkaWkaWkaW _ sakenki.
kaWkaWkaWkaWˤiiii _ brma.
kaWkaWkaWkaWˤibaqesibaqesibaqesibaqes, kaWkaWkaWkaWˤibesibesibesibes _ dabrmaveba.
kaWkunkaWkunkaWkunkaWkun _ kevi, saReWi rezina.
kaWkaWkaWkaWˤolioliolioli _ kitri.
268
kaWfeskaWfeskaWfeskaWfes _ daReWva, ReWva.
kajuxkajuxkajuxkajux _ wveri (Pl. Tant.).
kerwalkerwalkerwalkerwal _ kaWkaWi.
kiwikiwikiwikiwi _ cota.
kiwkekiwkekiwkekiwke _ patara, pawia.
kiwkebeskiwkebeskiwkebeskiwkebes _ dapataraveba.
kiwkiwkiwkiw----kiwikiwikiwikiwi _ cot-cota.
kobeskobeskobeskobes _ gakreWva.
kodakodakodakoda _ niCabi.
kodoxkodoxkodoxkodox _ Subli.
kovalkovalkovalkoval _ joxi.
koTavarkoTavarkoTavarkoTavar _ tafa.
kokowkokowkokowkokow _ qaTami.
konfuzkonfuzkonfuzkonfuz _ mwvervali.
konjkonjkonjkonjˤuxuxuxux _ patroni (Pl. Tant.).
kkkkoÁnoÁnoÁnoÁn, koÁkoÁkoÁkoÁ _ qvevri.
kokokokoˤÁnÁnÁnÁn _ qudi.
korikorikorikori _ moxrili, mrude.
korikorikorikori----morimorimorimori _ mixveul-moxveuli,
mixril-moxrili.
kopikopikopikopi _ qvici.
kotorkotorkotorkotor _ nawili, naWeri, natexi.
kotorkotorkotorkotor----kotorkotorkotorkotor _ nawil-nawil.
kowkowkowkow _ moxrili, waxrili;
danebebuli.
kowbeskowbeskowbeskowbes _ gadmoxra, gadaxra;
gadmobireba, dayolieba.
koWkoWkoWkoWˤ _ tari.
kojkojkojkoj _ saxli.
kojkojkojkoj----kuakuakuakua _ saxlSive.
kojkojkojkoj----mecmecmecmec----baqesbaqesbaqesbaqes _ daojaxeba,
dabinaveba.
kojkojkojkoj----CCCCˤomoxomoxomoxomox _ saxl-kari.
kulkulkulkul _ miwa.
kuperkuperkuperkuper _ kvirti, kokori.
kurwfeskurwfeskurwfeskurwfes _ Tvlema, Tvalis
moxuWva.
kuweskuweskuweskuwes _ Cacucqva.
llll
lalalalaˤbtesbtesbtesbtes (lalalalaˤptesptesptesptes) _ gabrtyeleba,
gasresa, gaWyletva.
llll„gggg„nnnn _ taSti.
llll„gggg„rrrr _ mRvrie, amRvreuli,
areuli.
lalalala[ÁÁÁÁ]eseseses _ asvla, acoceba.
lavkeslavkeslavkeslavkes _ asxma, Camocmeva,
wamocveva.
lazumlazumlazumlazum _ saWiro.
lallallallal _ munji, utyvi.
lalaqanlalaqanlalaqanlalaqan _ qoSi.
lamlamlamlam _ priala, gaprialebuli.
lamandilamandilamandilamandi _ Sexvedrili.
269
lalalalaˤngngngng _ nabiji.
lalalalaˤpurtikpurtikpurtikpurtik _ gadazelili.
larilarilarilari _ msgavsi, tolfasi,
magieri.
laribaqeslaribaqeslaribaqeslaribaqes _damsgavseba.
laribeslaribeslaribeslaribes _ mimsgavseba.
ladiladiladiladi _ wasmuli.
laflaflaflaf _ Zalian.
lafeslafeslafeslafes _ Cacma.
lalalala††††testestestes _ Sexeba, mortyma.
laRlaRlaRlaRˤaldesaldesaldesaldes _ gamovlena.
laylaylaylay _ laye.
llll„SSSS _ sxeuli.
laSlaSlaSlaSˤkokokoko _ qorwili.
laSlaSlaSlaSˤkobaqeskobaqeskobaqeskobaqes _ qorwineba,
daqorwineba.
laCaylaCaylaCaylaCay _ miwebebuli, mikruli,
mitmasnili.
laCayteslaCayteslaCayteslaCaytes _ dawebeba, dakroba.
lacurdeslacurdeslacurdeslacurdes _ misxureba.
laWurlaWurlaWurlaWur _ daxveuli, xveuli.
laWurfeslaWurfeslaWurfeslaWurfes _ daxveva.
laxilaxilaxilaxi _ dadebuli.
-laxolaxolaxolaxo _ zed, zemodan (Tand.).
levetlevetlevetlevet _ qvabi.
liklikliklik„rrrr _ biliki.
lillillillil _ lami.
loTiloTiloTiloTi _ sayvareli.
lolololokkkk _ qoTani (yvavilis).
llll”llll”cccc _ akvani.
lonRalonRalonRalonRa _ trabaxa.
loÃaloÃaloÃaloÃa _ loya.
llllšllll„ _ lula, mili.
mmmm
mamamama _ ar (uary. kl.); sadac (maqv.
kavS.).
mamamamaˤ _ tvini, Wkua.
mmmm„ _ ar (uary. kl.).
mamamamaˤbabababa _ tviniani.
mmmm„dddd„rbesrbesrbesrbes _ drois gawelva,
drois gayvana, drois mogeba.
mmmm„TTTT _ tylapi.
makalamakalamakalamakala _ arsad.
malmalmalmal _ saqoneli.
malamalamalamala _ farcxi.
maladuResmaladuResmaladuResmaladuRes _ farcxva,
dafarcxva.
malaka malaka malaka malaka _ kovzi.
mamaymamaymamaymamayˤ (babaybabaybabaybabayˤ) _ mouxerxeli.
mamilmamilmamilmamil _ bicola.
mamurmamurmamurmamur _ xavsi.
270
mamuSmamuSmamuSmamuSˤakakakak _ ia.
mamamamaˤngungungungu _ nikapi.
mandimandimandimandi _ darCenili, SemorCenili.
mmmm„nZilnZilnZilnZil (manZilmanZilmanZilmanZil, manzilmanzilmanzilmanzil) _
manZili.
manomanomanomano? _ romeli? (kiTxv. nacval.).
mamamamaˤÁnÁnÁnÁn _ Savi.
mamamamaˤÁnÁnÁnÁnfunfunfunfun _ SavTuxa, Savgrimani.
maralmaralmaralmaral _ iremi.
marcimarcimarcimarci _ gamoleuli, moTavebuli,
morCenili.
mmmm„ssss„llll„ _ saubris Tema, andaza,
Tqmuleba; nedleuli, masala.
masfesmasfesmasfesmasfes _ gacra, mtvrisgan
gawmenda.
masyaramasyaramasyaramasyara _ masxara, klouni,
sasacilo pirovneba.
masyarabesmasyarabesmasyarabesmasyarabes _ dacinva, damcireba,
ironia.
mataÁmataÁmataÁmataÁ? matRoÁmatRoÁmatRoÁmatRoÁ? _ visi? (kiTx.
nacval.).
mamamamaˤfesfesfesfes _ bRavili.
maRmaRmaRmaRˤ _ simRera.
maRamaRamaRamaRa _ aqeT.
maRmaRmaRmaRˤkalokalokalokalo _ momRerali.
maRmaRmaRmaRˤfesfesfesfes _ mRera, simRera.
maSarmaSarmaSarmaSar _ xerxi.
maSaRmaSaRmaSaRmaSaR _ vefxvi.
maSkatekalmaSkatekalmaSkatekalmaSkatekal _ Ramura.
maCmaCmaCmaCˤoooo? _ saiT?
maCmaCmaCmaCˤxoxoxoxo? _ saidan? romeli
mxridan?
mawimawimawimawi _ TeTri.
mawibaqesmawibaqesmawibaqesmawibaqes, mawibesmawibesmawibesmawibes _ gaTeTreba,
gadaTeTreba.
mawi xemawi xemawi xemawi xe _ arayi (zedmiw. TeTri
wyali).
maxpurmaxpurmaxpurmaxpur _ xaverdi.
maÃmaÃmaÃmaà _ mana, sari.
maÃmaÃmaÃmaÃˤ _ muxa, rko; maÃmaÃmaÃmaÃˤna xodna xodna xodna xod _
muxis xe.
mmmm„hlhlhlhl„, mmmm„hhhh„llll„ _ ezo, karmidamo;
ubani (n.).
mmmm„hnhnhnhn„ _ mizezi.
memememe _ es (Cv. nacval.); dana.
memememeˤllll _ Tagvi.
melanmelanmelanmelan, melinmelinmelinmelin _ aqedan (adv.).
memememeˤlumlumlumlum _ Tavkbila, Zirmagara.
memmamemmamemmamemma _ amdeni.
menomenomenomeno _ es (subst.).
meÁdmeÁdmeÁdmeÁd _ cxedari, gvami.
mermermermer _ ase.
meRmeRmeRmeRˤewewewew _ tyipa.
meSumeSumeSumeSu _ amaRam (adv.).
271
mecmecmecmec _ bude; qvabuli, CaRrmaveba.
meWmeWmeWmeW _ WinWari.
meÃmeÃmeÃmeà _ Wia, matli.
mejmejmejmejšrrrr„ _ ase, amnairad.
mimimimi _ sicive.
mibmibmibmibeseseses _ aciveba.
miTmiTmiTmiT„††††kkkk„ _ muTaqa.
mimowmimowmimowmimow _ wvintli, mouxocavi
(atr.).
miÁamiÁamiÁamiÁa (mÁamÁamÁamÁa, miamiamiamia) _ aq.
mismismismis _ spilenZi.
misparmisparmisparmispar _ lursmani.
micmicmicmicikikikik (n.; Sdr.: kiwkekiwkekiwkekiwke) _ patara.
mozimozimozimozi _ xbo.
monomonomonomono _ es (subst.; ix. menomenomenomeno).
mosmosmosmos (fosfosfosfos) _ nagavi, mtveri.
moRormoRormoRormoRor _ gaRviZebuli.
moRorecimoRorecimoRorecimoRoreci _ Secdenili.
moSmoSmoSmoS, moCmoCmoCmoC _ bardi, ekliani buCqi.
mowakmowakmowakmowak _ koRo.
muemuemuemue (mumumumu) _ qeri.
muzmuzmuzmuz _ ena.
muzmuzmuzmuz††††urudesurudesurudesurudes _ Woriknoba,
enaWartloba.
muzÃaesmuzÃaesmuzÃaesmuzÃaes _ enis adgma.
mummummummum _ sanTeli, cvili.
murmurmurmur _ mWvartli, muri, RerZi.
murdalmurdalmurdalmurdal _ avxorci.
mmmmšrrrršmmmm _ mironi.
mutulmutulmutulmutul _ marcvleuli, TavTavi.
muRmuRmuRmuR _ rva.
muymuymuymuyˤaaaa _ rqa.
muSmuSmuSmuS _ qari.
muSmuSmuSmuSWunWunWunWun _ kocna.
muWamuWamuWamuWa _ muWi.
muWmuWmuWmuWˤaaaa _ tkbili.
muWmuWmuWmuWˤanayanayanayanay _ rZe.
muWurmuWurmuWurmuWur _ gadawmendili ca.
muxmuxmuxmux _ frCxili (muÃ); klanWi;
yanwi; kibis safexuri.
muÃmuÃmuÃmuÃˤ _ mxiaruli, gaxarebuli.
muÃmuÃmuÃmuÃˤluRluRluRluR _ zeimi.
nnnn
naanenaanenaanenaane _ araviTar SemTxvevaSi.
namaznamaznamaznamaz _ eklesia, samlocvelo.
namazbesnamazbesnamazbesnamazbes _ locvis aRvlena.
nambesnambesnambesnambes _ danamva.
namgalnamgalnamgalnamgal _ namgali.
namusnamusnamusnamus _ namusi.
nananananananana _ deda.
272
nanaluRnanaluRnanaluRnanaluR _ dedinacvali.
narzuRnarzuRnarzuRnarzuR _ guSin.
naRaranaRaranaRaranaRara _ doli.
naRnaRnaRnaRˆ̂̂̂llll _ zRapari.
naynaynaynay _ do.
nayelnayelnayelnayel _ mawoni.
naxnaxnaxnaxˆ̂̂̂rrrr _ naxiri, qaravani; gundi;
jogi.
neduRalneduRalneduRalneduRal _ sadedi (rZis).
neTneTneTneT _ warbi.
neRneRneRneR _ cremli.
neSneSneSneSˤ _ wirva; msxverpli, ZRveni,
(relig.).
neSneSneSneSˤumumumum _ yveTeli.
newnewnewnew _ tili.
nikonikonikoniko _ burTi.
niktesniktesniktesniktes _ rqena.
ninifesninifesninifesninifes, nanifesnanifesnanifesnanifes _ iavnana (ud.).
niSniSniSniSˤanananan _ niSnoba (saqorwino),
niSani.
niSniSniSniSˤtartartartar _ samarTebeli.
noWnoWnoWnoWˤ _ yurZnis wveni, “tkbili”.
nuTnuTnuTnuT, nutnutnutnut _ ara, gareSe (uar. kl.).
nnnnš††††tttt„ _ muqta.
ÁÁÁÁ
ÁadÁadÁadÁad _ ucxo.
ÁavaÁavaÁavaÁava _ avi, Seupovari.
ÁavanÁavanÁavanÁavan _ damSeuli, mSier-
mwyurvali.
ÁaÁluRÁaÁluRÁaÁluRÁaÁluR _ Tavsaburavi, Tavze
mosaxvevi.
ÁalÁalÁalÁal _ jagari, fafari.
ÁaluRÁaluRÁaluRÁaluR _ ali.
ÁamanÁamanÁamanÁaman _ Zlieri, uZleveli.
ÁamaRÁamaRÁamaRÁamaR _ nakeri, sakerebeli.
ÁamaRbesÁamaRbesÁamaRbesÁamaRbes _ dakerva.
ÁaffesÁaffesÁaffesÁaffes, ÁaÁaÁaÁambesmbesmbesmbes _ amovseba,
amoleva, galesva.
ÁanÁanÁanÁan _ Cven (p. nacval.); gverdi,
sivrce.
ÁannuÁannuÁannuÁannu, ÁannulÁannulÁannulÁannul _ gverdiT,
gaswvriv (adv.).
ÁanRliSÁanRliSÁanRliSÁanRliS _ Secdoma; Semcdari,
gzaabneuli.
ÁaraÁaraÁaraÁara _ Wriloba, iara; ÁaraluÁaraluÁaraluÁaralu _
daWrili, wyluliani.
ÁarmaÁarmaÁarmaÁarma _ damsxreuli, dafSvnili;
RerRili.
273
ÁasÁasÁasÁas _ glova; ÁasluÁasluÁasluÁaslu _
mgloviare.
ÁatunjiÁatunjiÁatunjiÁatunji _ nabadi, matyli,
bewviani mosasxami.
ÁafuRÁafuRÁafuRÁafuR _ saxuravi.
ÁafuWyanÁafuWyanÁafuWyanÁafuWyan _ webo.
ÁalinÁalinÁalinÁalin _ dazustebiT.
ÁayÁayÁayÁay _ gza.
ÁayabesÁayabesÁayabesÁayabes _ gagzavna.
ÁayabeRÁayabeRÁayabeRÁayabeRˤeseseses, ÁaybeRÁaybeRÁaybeRÁaybeRˤeseseses _ lodini.
ÁayTaÁayTaÁayTaÁayTa[ÁÁÁÁ]eseseses _ gamgzavreba.
ÁaSÁaSÁaSÁaS _ asaki.
ÁaxniÁaxniÁaxniÁaxni _ moxarSuli xorci,
xaSlama.
ÁaxuÁaxuÁaxuÁaxu _ aufuari comi.
ÁaharÁaharÁaharÁahar _ unagiri.
ÁeÁeÁeÁe _ an (kavS.).
Áega Áega Áega Áega _ qlibi.
ÁedgÁedgÁedgÁedg„rrrr _ samaxsovro.
ÁeznaÁeznaÁeznaÁezna _ siZe, CasiZebuli.
ÁeTumÁeTumÁeTumÁeTum _ oboli, euli.
ÁemiSÁemiSÁemiSÁemiS (sin. ggggšndndndnd„rrrrš, ggggšndarundarundarundaru) _
nesvi.
ÁengÁengÁengÁeng„ _ xelismomkide
(patarZlis).
ÁeqqaÁeqqaÁeqqaÁeqqa _ veeberTela,
Tvaluwvdeneli.
ÁigÁigÁigÁig _ mtkaveli.
ÁikfesÁikfesÁikfesÁikfes _ gacra (fqvilis, lamis).
ÁihifesÁihifesÁihifesÁihifes _ Wixvini.
ÁoldaSÁoldaSÁoldaSÁoldaS _ megobari, amxanagi.
ÁolCiÁolCiÁolCiÁolCi _ ucxo.
Áon Áon Áon Áon _ xerxi, ileTi;
mimarTuleba.
ÁonsuzÁonsuzÁonsuzÁonsuz _ mouqneli, uxerxuli,
mouxerxebeli.
ÁorRanÁorRanÁorRanÁorRan _ sabani, TavSesafari.
ÁuÁuÁuÁu _ rbili.
ÁubgaÁubgaÁubgaÁubga _ qveda Tansacmeli.
ÁumbuÁumbuÁumbuÁumburrrr _ muSti.
oooo
oooo _ balaxi, mcenare (zog.), Tiva,
Tavtaviani kulturebi; mdelo,
vake, mcenareebiT dafaruli
dablobi, plato.
ogaogaogaoga _ geri, gare (araoirdapiri)
naTesavi; balaxiani adgili,
saTibi, mdelo.
oda oda oda oda _ balaxiT (isliT) an TiviT
daxuruli saxli, saTavso.
ozaozaozaozannnn _ kiseri.
oTaRoTaRoTaRoTaR _ oTaxi; farduli; isliT
daxuruli saTavso.
274
ooooˤmamamama (uuuuˤmamamama) _ marwyvi.
ooooˤnenenene _ tirili, wuxili,
datireba.
ooooˤnefesnefesnefesnefes _ tirili (masd.).
oÁmaRoÁmaRoÁmaRoÁmaR _ modgma, warmoSoba, fuZe.
oreoreoreore _ gabutuli, uZraxi.
oreÁnoreÁnoreÁnoreÁn _wyaro.
orTaRorTaRorTaRorTaR, orTaRluorTaRluorTaRluorTaRlu _ saziaro,
gaerTianebuli; erToblivad
(adv.).
ostavar ostavar ostavar ostavar _ magari.
otototot _ sircxvili.
otbesotbesotbesotbes _ sircxvilis SegrZneba.
oRandoRandoRandoRand _ moxerxebuli, ioli,
advilad mosagvarebeli.
oRraSoRraSoRraSoRraS _ eSmakeuli, Tarsi.
oRuroRuroRuroRur, oRurru oRurru oRurru oRurru _ fexbednieri,
baraqiani, Semosavliani.
oyoyoyoy _ Ziri, qveda nawili.
oyoyoyoyˤ _ uReli, sapalne.
oyaoyaoyaoya _ dabla, qvemoT.
oyabesoyabesoyabesoyabes _ Camoweva, daweva.
oyaluoyaluoyaluoyalu _ dabali.
oyoyoyoyˤeÁneÁneÁneÁn _ Zvali.
oyooyooyooyo _ Zmari.
oSoSoSoSˤ (uSuSuSuS) _ bolo, kide,
dasalieri; bolos (adv.).
oSoSoSoSˤaaaa _ mere, Semdeg.
oSoSoSoSˤunununun _ Semdgomi.
oCoCoCoCˤalalalal _ miwis zedapiri; (n.) _
mindori, veli.
owkaldesowkaldesowkaldesowkaldes _ gabaneba.
owkalfesowkalfesowkalfesowkalfes _ banaoba.
oWoWoWoWˤiiii _ talaxi, lami.
oxoxoxox _ savarcxeli.
oxoxoxoxˤalalalal _ nadiroba.
oxarioxarioxarioxari _ ioli, advili.
oxbesoxbesoxbesoxbes, oxfesoxfesoxfesoxfes _ varcxna,
davarcxna.
oxoxoxoxˤeÁleÁleÁleÁl _ nanadirevi; xorciani
kerZebi.
oÃoÃoÃoà (axaxaxax, uxuxuxux) _ mdinare.
oÃeÁloÃeÁloÃeÁloÃeÁl _ saWmeli, sakvebi.
ojasojasojasojas _ dekeuli.
ojaxojaxojaxojax, ojaRojaRojaRojaR _ ojaxi, kera;
patara salocavi.
o haÁo haÁo haÁo haÁ! o ra kargia! (Sor.).
ohohohoh! _ oh! (Sor.).
”
”guTguTguTguT _ aRzrda.
”vlvlvlvl„dddd _ gvari, geni, warmoSoba.
275
”mmmm„gggg _ ZarRvi.
”qqqqšzzzz _ tyupi.
pppp
papapapaˤ (popopopoˤ) _ ori; papapapaˤelonelonelonelon _ orive,
orTave; papapapaˤluRluRluRluR _ oriani.
papapapaˤelmuRonelmuRonelmuRonelmuRon _ orsuli.
papapapapapapapa (sin. babababababababa) _ mama.
papapapaˤrTbaqesrTbaqesrTbaqesrTbaqes (ffffaaaaˤrTbaqesrTbaqesrTbaqesrTbaqes) _
mokunTva, orad mokeca.
patarakpatarakpatarakpatarak _ qelexi.
patomjanpatomjanpatomjanpatomjan (patumjanpatumjanpatumjanpatumjan) _ badrijani.
papapapaˤSSSS[aaaa]matmatmatmat _ orSabaTi.
peppeppeppep _ akvnis leibi.
pipipipi _ sisxli.
pilinjpilinjpilinjpilinj (sin. mis) _ spilenZi.
piliRonWpiliRonWpiliRonWpiliRonW _ xvliki.
pipipipiˤnaknaknaknak _ sazurge.
piJpiJpiJpiJ _ Surduli.
piJnapiJnapiJnapiJna, xaÁnxaÁnxaÁnxaÁn----piJ piJ piJ piJ _ Suriani.
pirwpirwpirwpirw _ sklinti.
piwumkalpiwumkalpiwumkalpiwumkal _ sisxlismwoveli.
popopopo[ÁÁÁÁ]eseseses _ sakmarisoba,
dakmayofileba.
poÁpoÁpoÁpoÁ! _ maS! viTom?! TiTqosda!
popopopoˤ----popopopoˤ _ or-ori.
poRoWpoRoWpoRoWpoRoW _ Wiayela.
purampurampurampuram _ kidev, isev, mainc.
puripuripuripuri _ mkvdari.
JJJJ
JJJJˤalalalal, JJJJˤalfesalfesalfesalfes (masd.) _ duRili.
JJJJˤaldesaldesaldesaldes _ aduReba.
JJJJˤeeee _ qva, lodi; saflavis qva;
cixe-simagre; klde.
JebJebJebJeb (jebjebjebjeb) _ jibe, ube.
JJJJˤeeee----el el el el _ qva-marili.
JJJJˤeeeeluR luR luR luR _ qviani (atr.); qviani
adgili.
JinjilJinjilJinjilJinjil (zinjilzinjilzinjilzinjil) _ jaWvi.
JJJJˤil il il il (JilJilJilJil, JJJJˤalalalal) _ arev-dareva,
qaosuri moZraoba.
JJJJˤilfesilfesilfesilfes _ ajanyeba, aRreva.
JJJJˤollamiSbesollamiSbesollamiSbesollamiSbes _ dacoba.
JJJJˤomoxomoxomoxomox _ wisqvili; piri.
JJJJˤoRuloRuloRuloRul _ zafxuli.
Juk Juk Juk Juk _ TiTistari.
rrrr
udiur enaSi r r r r bgeris moxvedra
absolutur anlautSi ver
276
davimowmeT (inlautSi da
auslautSi rrrr bgera xSirad
gvxvdeba), Tu ar CavliT
“internacionalizmebs” (radio
da a.S.) da ramdenime nasesxeb
sityvas:
rararara _ raSi, merani (sin. raSraSraSraS),
gadaadgilebis saSualeba.
ssss
sa sa sa sa (sosososo) _ erTi; mxolod; saRi.
saadsaadsaadsaad, sahaT sahaT sahaT sahaT (n.) _ saaTi (meq.);
saaTi (dr. erT.).
saburduRessaburduRessaburduRessaburduRes _ dacemineba.
sagalasagalasagalasagala _ erTad.
saemosaemosaemosaemo (saÁmosaÁmosaÁmosaÁmo) _ ramdenime,
zogierTi.
sazkena sazkena sazkena sazkena _ gawkepili, gamarTuli.
saTamsaTamsaTamsaTam (sa Tamansa Tamansa Tamansa Taman) _ erTianad.
saTsaTsaTsaT„hhhh„rrrr _ rogorme, raime xerxiT.
saluRsaluRsaluRsaluR _ erTiani.
samaRajisamaRajisamaRajisamaRaji _ fiWvi.
samuzsamuzsamuzsamuz _ erTxmad.
samjisamjisamjisamji _ pirveli.
sanduRsanduRsanduRsanduR _ skivri.
sanesanesanesane! _ mainc! (Sor.).
sanjusanjusanjusanju _ mWvali.
saÁsaÁsaÁsaÁ _ cota; kvlavac, kidevac.
saÁmaz saÁmaz saÁmaz saÁmaz _ mcirediT kmayofili,
udardeli, zarmaci.
ssss„rrrr _ gamorCena.
ssss„rrrr††††„dddd„rrrr _ gamorCenisa, mogebis
moyvaruli; pativmoyvare.
ssss„ssss _ xma, hangi, bgera
ssss„smsmsmsm„zzzz, ssss„smsmsmsm„zbaqizbaqizbaqizbaqi _ gulwasuli.
ssss„ssss----ssss„birbirbirbir (ssss„ssss----ssss„mirmirmirmir) _ xma-krinti.
safarasafarasafarasafara _ zogierTi.
safsasafsasafsasafsa _ martoxela; ueli;
damoukidebeli.
saqsaqsaqsaq„rrrr„mmmm _ erTxel.
saqessaqessaqessaqes _ Cagdeba.
sayaTsayaTsayaTsayaT _ erTxanobas.
saxsaxsaxsaxˤtestestestes _ koWloba.
saxsaxsaxsaxˤtiktiktiktik _ koWli.
sajsajsajsajšrrrr„ _ erTnairi, erTferovani.
sevCe sevCe sevCe sevCe _ mazli.
seÁneseÁneseÁneseÁne _ dedamTili.
serbesserbesserbesserbes _ gakeTeba, SekeTeba,
momsaxureba, ageba; Casaxva.
sinsinsinsin„miSbesmiSbesmiSbesmiSbes _ gamocda, dakvirveba.
sirTsirTsirTsirT _ xerxemali; Txemi.
sirsirsirsir _ saidumlo.
sirmiSbessirmiSbessirmiSbessirmiSbes _ dazianeba.
ssssisisisis _ futkris nestari; susxi.
siqsiqsiqsiq„----siqsiqsiqsiq„ _ naglej-naglej, nakuw-
nakuw.
sixsixsixsix _ xSiri, sixSire.
sosososo----sosososo _ TiTo-TiTo.
ssssšzzzz„gggg _ sawuri WurWeli.
ssssšTTTTšnnnn _ sveti, Zeli, boZi.
277
ssssšmbmbmbmbšllll _ TavTavi.
ssssšrrrrš _ grova, fara, jogi, gundi.
suruksuruksuruksuruk _ daweuli, Camokidebuli.
sussussussus _ susti.
susbaqessusbaqessusbaqessusbaqes _ gulwasvla, gonebis
dakargva; gulis SeRoneba.
susususu††††aTaTaTaT _ saxe.
susususuˤhabhabhabhab _ madli, pativi; Secodeba.
tttt
taktaktaktak _ stafilo.
taktaktaktak----taktaktaktak _ mwyobrad, mijriT,
mkrivze [dawyobili].
takfes takfes takfes takfes _ mijriT dawyoba,
Comomwkriveba; dargva.
taldataldataldatalda, taldaluRtaldaluRtaldaluRtaldaluR _ safari,
TavSesafari.
taldabaqestaldabaqestaldabaqestaldabaqes _ Tavis Sefareba,
mifareba.
taleqtaleqtaleqtaleq _ TefSi.
tamtamtamtam _ gemo.
tatatatamarmarmarmar _ ZarRvi.
tamentamentamentamen _ gemrieli; tamsuztamsuztamsuztamsuz _
ugemovno.
tanluRtanluRtanluRtanluR (tonluRtonluRtonluRtonluR) _ xelfasi,
salaro.
taÁaRtaÁaRtaÁaRtaÁaR _ sayrdeni, dasayrdeni,
misayudebeli.
taÁna taÁna taÁna taÁna _ feTvi.
tapantapantapantapan _ ska.
tatatataˤpakpakpakpak _ brtyeli.
tatatataˤpakbespakbespakbespakbes _ gabrtyeleba
tapestapestapestapes _ cema, bertyva, begva.
taramtaramtaramtaram _ mWidrod, mkvidrad;
magram.
tarTmiSbestarTmiSbestarTmiSbestarTmiSbes _ warTmeva, wagleja.
tattattattat _ buzi.
tatitatitatitati _ bebia, dideda (sin. qalqalqalqal----
nananananananana).
tatafes tatafes tatafes tatafes _ gaSla, moSla,
wamoSla; morRveva.
tafi tafi tafi tafi _ nacemi.
tafestafestafestafes _ cema.
taytaytaytayˤtes tes tes tes _ CarWoba, darWoba.
taytaytaytayˤfifififi (taytaytaytayˤbibibibi) _ damtvreuli.
taRa taRa taRa taRa _ iqeT.
taRataRataRataRa----maRamaRamaRamaRa _ aqeT-iqeT.
tetetete _ is (Cv. nacval.).
tevtevtevtev„dindindindin„ _ maSin.
teTteTteTteT„rrrr, teTteTteTteT„hhhh„rrrr _ ise, imgvarad,
imnairad.
tekaltekaltekaltekal _ kalia.
telantelantelantelan, telintelintelintelin _ iqidan (adv.).
temmatemmatemmatemma _ imdeni.
terterterter _ ise, iqiT.
teracuteracuteracuteracu _ diakvani.
terterterter----terterterter _ ise da ise; mixveul-
moxveuli.
tejtejtejtejšrrrr„ _ iseTi, imnairi.
tiÁa tiÁa tiÁa tiÁa _ iq.
tiÁatiÁatiÁatiÁaun un un un _ iqauri.
278
titestitestitestites _ gaqceva.
titiltitiltitiltitil _ metiCara, cancara.
tiytiytiytiyˤ (sin. kopkalkopkalkopkalkopkal) _ wamonazardi,
amonaburci.
totototoˤplikplikplikplik _ kila.
toprak toprak toprak toprak (TorakTorakTorakTorak) _ tomara, parki.
totototototototo _ tutuci.
toRtoRtoRtoRˤol ol ol ol (sin. ÁannulÁannulÁannulÁannul) _ iqve,
gverdiT.
toStoStoStoS _ gareT.
toStoStoStoSˤamfesamfesamfesamfes _ dagva, dasufTaveba.
toSSantoSSantoSSantoSSan _ kurdReli.
tultultultul _ yurZeni, yurZnis
marcvali.
tulboytulboytulboytulboyˤeseseses _ rTveli.
tulytulytulytulyˤaWfesaWfesaWfesaWfes _ yurZnis dawurva.
tumatumatumatuma _ yunwi.
tuntuztuntuztuntuztuntuz _ kurtumi.
tutututuˤpppp _ boloki.
tupaytupaytupaytupayˤ _ meloti.
tupultupultupultupul _ kopli.
tupultupultupultupul----tupultupultupultupul _ koplebiani,
winwklebiani.
turituriturituri _ Zafi.
uuuu
udaudaudauda _ TuTis foTlebi;
abreSumis WiisaTvis
gaTvaliswinebuli TuTis xis
jiSi (sin. udin xudin xudin xudin xodododod; WapalWapalWapalWapal).
ukukukuk _ guli.
ukalo ukalo ukalo ukalo _ mTqmeli.
uklauklauklaukla _ guliani.
ulululul (sin. janavarjanavarjanavarjanavar) _ mgeli.
uluxuluxuluxulux _ kbili (Pl. Tant.); ulxoxulxoxulxoxulxox _
kbilebi.
uuuuˤmamamama _ marwyvi (ix. ooooˤmamamama).
umudumudumudumud _ imedi.
unuRunuRunuRunuR _ nawlavi (Pl. Tant.).
urdanurdanurdanurdan----burdanburdanburdanburdan _ abdaubda.
uruziuruziuruziuruzi (oroziorozioroziorozi) _ xoxobi.
uruzuruzuruzuruz _ rusi.
uruseTuruseTuruseTuruseT _ ruseTi.
urutfesurutfesurutfesurutfes _ Selocva, Serisxva.
usususus _ xari.
usen usen usen usen _ weli, wlis rigi (relig.).
usinusinusinusin _ Cqara, swrafad, maSinve,
umal.
usinusinusinusin----usinusinusinusin _ Cqar-Cqara.
uskesuskesuskesuskes _ gazomva, awonva.
ustaustaustausta _ ostati, xelosani.
uqesuqesuqesuqes _ Wama.
uqsunuqsunuqsunuqsun----uRuRuRuRˤsunsunsunsun _ sma-Wama (masd. II).
uRuRuRuRˤ _ sxveni.
uRuRuRuRˤeseseses _ daleva.
uyuyuyuyˤ _ kakali (nayofi); uyuyuyuyˤna xodna xodna xodna xod
_ kaklis xe.
uyuyuyuyˤeÁn eÁn eÁn eÁn _ Zvali.
uSuSuSuS (sin. uSuSuSuSˤ, WotWotWotWot) _ kide, bolo,
dasalieri.
279
uSuSuSuSˤ _ SeSa; kide, bolo,
dasalieri (ix. uSuSuSuS).
uWuWuWuWˤ _ Tafli.
uWuWuWuWˤe tate tate tate tat _ futkari (zedmiw.
taflis buzi).
uxuxuxux (sin. axaxaxax, uÃuÃuÃuÃ, oÃoÃoÃoÃ) _ mdinare.
uÃuÃuÃuÃˤ _ eqvsi.
ujuzujuzujuzujuz _ iafi.
ujuzbaqesujuzbaqesujuzbaqesujuzbaqes _ gaiafeba (bunebrivi).
ujuzbesujuzbesujuzbesujuzbes _ gaiafeba (xelovnuri.).
uhuhuhuh! _ uh! (Sor.).
š
šTTTTš _ uTo.
šTTTTšduResduResduResduRes, šTTTTšbesbesbesbes _ dauTaveba.
šTTTTšduRduRduRduRi i i i _ dauToebuli.
šssssšnnnn _ male (ix. usinusinusinusin).
šrrrršmmmmšrrrršmmmm _ bind-bundi.
ffff
ffffaÁzaÁzaÁzaÁz _ Semodgoma.
farfarfarfar _ CamoSlili, mozvavebuli,
morRveuli (sin. ferferferfer); gafrena
(sin. fur).
ffff„rgrgrgrg„rbesrbesrbesrbes _ awyoba, gamarTva,
gakeTeba, ageba, amuSaveba, CarTva,
organizeba.
farTalfarTalfarTalfarTal _ tansacmeli,
tanisamosi.
fafafafaˤrTbaqirTbaqirTbaqirTbaqi _ enaCavardnili,
mxilebuli.
farTamiSbesfarTamiSbesfarTamiSbesfarTamiSbes _ farTxali, sulis
Rapva.
fasfasfasfas _ dangreuli, gacveTili;
gaSlili, mimobneuli,
mimofantuli.
faqfaqfaqfaq _ baR-venaxi, baRCa.
fasWaRfasWaRfasWaRfasWaR (fasCaRfasCaRfasCaRfasCaR) _ mefe.
faxlafaxlafaxlafaxla _ lobio.
faxfaxfaxfaxˤtitititi _ moduRebuli, orTqlSi
gatarebuli.
faxfaxfaxfaxˤttttes es es es _ moduReba.
felumfelumfelumfelum _ anafora.
fenewfenewfenewfenew _ xis guTani; kaviani;
saxnisi.
fesunfesunfesunfesun _ Tqma, qmedeba (azris
ganxorcielebis dawyeba).
feSfeSfeSfeSˤakakakak _ xeloba.
feSfeSfeSfeSˤmanmanmanman _ sinanuli.
fifififi _ Txis qoni; naTqvami (mimR.).
filfilfilfil„qqqq„nnnn _ kibe.
fisfisfisfis _ cudi.
fisbaqesfisbaqesfisbaqesfisbaqes _ cudad yofna, cudad
gaxdoma.
280
fisbes fisbes fisbes fisbes _ cudis keTeba, cudis
Cadena.
fisesfisesfisesfises _ cudi gancda, cudad
gaxdoma.
fifififiSik Sik Sik Sik _ kata.
fiStfiStfiStfiSt _ Rumeli.
foTikfoTikfoTikfoTik _ goWi.
forforforfor _ obi.
forwuxforwuxforwuxforwux _ maCvi (Pl. Tant.).
forTbesforTbesforTbesforTbes _ moTmena.
forWefesforWefesforWefesforWefes _ daobeba.
fosfosfosfos (sin. mosmosmosmos) _ nagavi.
fof fof fof fof _ Tma.
fofbarifofbarifofbarifofbari (sin. tupaytupaytupaytupayˤ) _ meloti,
TmaCamocvenili.
foflafoflafoflafofla _ banjgvliani, Tmiani.
fulfulfulful _ Tvali; kvanZi (naqsovis,
xaliCis); saTave (mdinaris,
wyarosi).
fulduResfulduResfulduResfulduRes _ Tvaliswema.
fulTaratesfulTaratesfulTaratesfulTarates _ yuradRebis
miqceva.
fulRfulRfulRfulRˤaCaCaCaC _ Tvalebaxveuli,
tvalebafarebuli.
fulyinW fulyinW fulyinW fulyinW _ TvalebdaxuWuli.
furdesfurdesfurdesfurdes _ gadaqceva, CamoSla;
Wkuidan gadasvla; gafrena
(bartyebis).
furfesfurfesfurfesfurfes _ frena, gafrena.
fusakbesfusakbesfusakbesfusakbes _ jvris wera (relig.).
fufufufuˤffff _ wifeli.
fufufufu†t†t†t†tliklikliklik (fofofofo††††tiktiktiktik) _ buTxuzi.
fuSfuSfuSfuSˤaaaa _ komSi.
fuSfuSfuSfuSˤfuSfuSfuSfuSˤ _ filtvi, RviZli.
fuCfuCfuCfuC _ fuWi, uvargisi,
gafuWebuli; gzasacdenili,
avardnili.
fuCikfuCikfuCikfuCik _ stomaqi, CiCaxvi; buSti.
††††
††††alalalal _ mkiTxaoba, marCieloba.
††††alalalalCi Ci Ci Ci _ mkiTxavi.
††††alalalaldes des des des _ qneva, gakvra, moqneva;
motaceba, moparva.
††††„ndndndnd _ ileTi, xerxi.
††††„ndndndndqqqq„r r r r _ moxerxebuli.
††††arfesarfesarfesarfes _ dakvra (mus.);
danarcxeba.
††††„riStriStriStriSt„ _ angelozi.
††††arRaTbesarRaTbesarRaTbesarRaTbes _ dabinaveba.
††††ahamahamahamaham _ niWi, sazrianoba.
††††iiii _ Rvino.
††††ieieieie††††eseseses _ Rvinis Senaxva, Rvinis
daZveleba.
††††il il il il _ spilo.
††††iltiltiltilt„ _ fitili.
††††iqiriqiriqiriqir _ fiqri.
281
††††iqirbesiqirbesiqirbesiqirbes _ dafiqreba.
††††oooo††††otototot _ future, fuRuro.
††††uuuu _ haeri; airi, gazi; sivrce
airisTvis; Seberva; niavi.
††††uesuesuesues _ gaberiloba.
††††urururur _ koJri.
††††ururururtestestestes _ Cacureba, sriali;
asxleta.
††††ururururtetetetevkevkevkevkessss _ dacureba.
††††urutesurutesurutesurutes _ tareba.
††††urufurufurufurufeseseses _ siaruli, seirnoba;
Zebna.
††††štttt _ stvena.
††††uRarauRarauRarauRara _ sawyali, Raribi.
††††uxuxuxuxˤfesfesfesfes _ gaqurdva, gayaCaReba.
††††uÃuÃuÃuÃˤeseseses _ gayvlefa.
qqqq
qaqaqaqa _ mand.
qanoqanoqanoqano _ eg (subst.).
qavTarqavTarqavTarqavTar----qqqqšstistististi _ sulTamxuTavi,
moCveneba, avi suli.
qqqq„llll _ xar-kameCi.
qalaqalaqalaqala _ didi; ufrosi.
qqqq„llll„ _ Tavis qala; kefa.
qalabesqalabesqalabesqalabes _ gazrda.
qalaluRqalaluRqalaluRqalaluR _ ufrosoba.
qalamqalamqalamqalam _ qalamani.
qqqq„llll„mmmm _ kombosto.
qalbabaqalbabaqalbabaqalbaba (qalababaqalababaqalababaqalababa) _ babua.
qalnanaqalnanaqalnanaqalnana (qalananaqalananaqalananaqalanana) _ bebia.
qqqq„lCalCalCalCa _ mamali zaqi.
qamqamqamqam _ nakluli, mcire.
qamasiqamasiqamasiqamasi _ Raribi.
qambes qambes qambes qambes _ mokleba; gamokleba
(maT.).
qaqaqaqaˤmenmenmenmen _ WuWyiani.
qamesqamesqamesqames _ kleba, Semcireba.
qammaqammaqammaqamma _ magdeni.
qqqq„ndirndirndirndir _ Toki.
qanTalqanTalqanTalqanTal _ tlanqi.
qqqq„ÁÁÁÁ _ naWami; qqqq„ÁÁÁÁ----uRuRuRuRˤi i i i _ naWam-
nasvami.
qqqq„ÁixbesÁixbesÁixbesÁixbes _ RamisTeva.
qarqarqarqar _ yru.
qqqq„rrrr„mbesmbesmbesmbes _ gamravleba.
qarxesqarxesqarxesqarxes (ÃarxesÃarxesÃarxesÃarxes) _ cxovreba.
qqqq„sibsibsibsib _ Raribi (ix. qamasiqamasiqamasiqamasi).
qafqafqafqaf _ Cqari, aCqarebuli.
qafesqafesqafesqafes _ aCqareba.
qafqafqafqaf----qafqafqafqaf _ Cqar_Cqara.
qaqaqaqaˤ†††† _ qafi, dorbli.
qaqaqaqa††††testestestes _ moxvedra, Sexvedra.
qaRqaRqaRqaRÊzzzz _ qaRaldi.
qaCqaCqaCqaCˤ _ xrami, Txrili; xevi, xeoba.
qaCqaCqaCqaCˤfunfunfunfun _ Txrili, mRvime,
gamoqvabuli.
282
qajqajqajqajšrrrr„ _ magnairi.
qeqeqeqe _ xolme.
qemqemqemqemšrrrr (qqqq”mmmmšrrrr) _ naxSiri.
qenqenqenqen _ niori.
qeqeqeqe††††besbesbesbes _ qeifoba, wveuleba.
qeqqeqqeqqeq (qqqq”qqqq) _ msuqani, Cafskvnili.
qejeqejeqejeqeje _ mJave.
qejun qejun qejun qejun _ tylapi.
qizqizqizqiz _ Teqa.
qirqirqirqir„jjjj _ kiri.
qirmiSbesqirmiSbesqirmiSbesqirmiSbes _ SekuCeba, dalageba.
qisqisqisqis„kkkk _ qisa, jibe.
qiSqiSqiSqiS _ Tlili.
qiStesqiStesqiStesqiStes _ dafrTxoba.
qiSfesqiSfesqiSfesqiSfes _ gaTla.
qqqq”bbbb„rrrr _ borcvi.
qqqq”TTTT„nnnn _ guTani.
qqqq”TikTikTikTik _ mori.
qolqolqolqol _ buCqi.
qolqolqolqol----qoluRqoluRqoluRqoluR, qolqolqolqol----qociqociqociqoci _
buCqnari.
qoÁqoÁqoÁqoÁ _ saxelo.
qorqorqorqor _ mase, magre.
qosumqosumqosumqosum (sin. godorgodorgodorgodor) _ godori.
qqqq”fitfitfitfit _ Clungi.
qqqq”qqqq _ msuqani; jiSi.
qoqoqoqoˤqnikqnikqnikqnik (ÃÃÃÃˤoxnikoxnikoxnikoxnik) _ idayvi.
qoSqoSqoSqoSˤmotmotmotmot _ daClungebuli.
qojqojqojqojˤ _ Zneli, miuwvdomeli.
qulqulqulqul _ xeli.
qqqqšlag lag lag lag _ qari.
qulbak qulbak qulbak qulbak _ parki (abreSumis Wiis).
quldesquldesquldesquldes _ xelis xleba.
qulTatesqulTatesqulTatesqulTates _ xelSewyoba.
qqqqšllll††††„TTTT _ ojaxis wevrebi.
qulqebiyesqulqebiyesqulqebiyesqulqebiyes _ xelis CamorTmeva.
qqqqšndndndndšrrrrškkkk _ sakmeli.
qqqqšnjnjnjnj _ kuTxe.
qurqurqurqur _ ormo, qvabuli.
qqqqšrrrr _ celqi, Seupovari.
quqla quqla quqla quqla _ bewvebiani.
quSquSquSquSˤtiktiktiktik _ sartyeli.
quSton quSton quSton quSton (sin. xaCparazxaCparazxaCparazxaCparaz, xaSparazxaSparazxaSparazxaSparaz)
_ qristiani.
RRRR
RRRRˤalfesalfesalfesalfes, RRRRˤolfesolfesolfesolfes _ amolafva
(wumfeSi).
RanZilRanZilRanZilRanZil (RanzilRanzilRanzilRanzil) _ RanZili.
RaÁnRaÁnRaÁnRaÁn _ basri, galesili.
RaÁnRaÁnRaÁnRaÁnaaaa _ yvavi.
RRRRarararar _ vaJi, biWi.
RarRaÁnRarRaÁnRarRaÁnRarRaÁn _ vaJkaci; uSiSari;
medgari.
RRRRˤaRaRaRaRˤafesafesafesafes _ yayani.
RRRRˤaCaCaCaC _ Sekruli; fuTa.
RRRRˤaCfesaCfesaCfesaCfes _ Sekvra.
ReReReRe _ dRes (adv.).
RennaxRennaxRennaxRennax (RibaRiRibaRiRibaRiRibaRi) _ yoveldRiurad.
283
RiRiRiRi _ dRe.
RirxoxRirxoxRirxoxRirxox, RiruxRiruxRiruxRirux _ marxvis dReebi.
RiWurdiRiWurdiRiWurdiRiWurdi _ dRegamoSvebiT.
RRRRˤol ol ol ol (gggg”llll, gelgelgelgel) _ wumfe.
RRRRˤolfesolfesolfesolfes _ amolumpva,
amogangvla, mtverSi amosvra.
RoRRoRRoRRoR _ tyemali.
RunRulRunRulRunRulRunRul _ krazana.
RuÁRuÁRuÁRuÁ _ msxvili, sqeli.
RuÁbesRuÁbesRuÁbesRuÁbes _ mosuliereba,
gamococxleba.
RuraRuraRuraRura _ ekala.
Rurumifes Rurumifes Rurumifes Rurumifes _ Rrena.
RusmeRusmeRusmeRusme _ yveli.
RujaRujaRujaRuja (RijaRijaRijaRija) _ anwli.
yyyy
yayayaya _ oci.
yyyy„bbbb _ yalbi.
yadaRayadaRayadaRayadaRa, yada yada yada yada _ sasjeli, wameba.
yazyazyazyaz _ bati.
yazanjyazanjyazanjyazanj _ Semosavali.
yazyazyazyazÊllll _ boZi.
yaTyaTyaTyaT _ nakeci; kuTxe; Sualedi;
drois monakveTi; raimes
kompleqti (mag. Tansacmlis erTi
xeli).
yaTbesyaTbesyaTbesyaTbes _ dakecva, gadakecva.
yaTbiyaTbiyaTbiyaTbi _ dakecili, gadakecili.
yaTiyaTiyaTiyaTi _ SuaSi, Soris.
yaTiryaTiryaTiryaTir _ jorcxena.
yairyairyairyair _ kristali.
yalayalayalayala _ cixe-simagre; satusaRo,
sapatimro.
yyyy„llll„TbesTbesTbesTbes _ xulignoba,
danaSauli.
yyyy„llll„mmmm _ kalami, sanamyene kvirTi.
yalaÁyalaÁyalaÁyalaÁ _ kala.
yamCayamCayamCayamCa _ maTraxi.
yanajaRluyanajaRluyanajaRluyanajaRlu _ darbaiseli,
sandomiani, gamoCenili.
yandaRyandaRyandaRyandaR _ Txrili, sangari,
naprali.
yandirmiSbesyandirmiSbesyandirmiSbesyandirmiSbes _ Cagoneba.
yyyyˤanwanwanwanw _ yanwi.
yaÁayaÁayaÁayaÁa _ klde, SiSveli mwvervali.
yaÁnyaÁnyaÁnyaÁn _ colis Zma.
yaÁnbabayaÁnbabayaÁnbabayaÁnbaba _ simamri.
yariyariyariyari _ mSrali, xmeli, gamxmari.
yaribesyaribesyaribesyaribes _ gaSroba.
yarmaRyarmaRyarmaRyarmaR _ kavi, Cangali, ankesi.
yarRodaliyarRodaliyarRodaliyarRodali _ simindi.
yastbesyastbesyastbesyastbes _ gajiuteba.
yafaRyafaRyafaRyafaR _ saxuravi.
yaftesyaftesyaftesyaftes _ waTaqeba, TxleSa.
yyyyˤayayayayˤaesaesaesaes _ xrCoba, daxrCoba
(sakuTari).
yyyyˤayayayayˤafesafesafesafes _ xrCoba, daxrCoba
(sxvisi).
yyyyˤayayayayˤafunafunafunafun _ erbo-kvercxi.
yaCiyaCiyaCiyaCi _ makrateli.
284
yaW yaW yaW yaW _ viwro.
yyyyˤaWaWaWaW _ tkivili.
yaWbesyaWbesyaWbesyaWbes (yaWfesyaWfesyaWfesyaWfes) _ Wyletva,
dawnexva.
yyyyˤaWfesaWfesaWfesaWfes _ tkivili.
yyyyˤaWfiaWfiaWfiaWfi _ natkeni.
yeriyeriyeriyeri _ sxva, ucxo.
yyyyˤiiii _ SiSi.
yyyyˤibajanibajanibajanibajan, yyyyˤibaljanibaljanibaljanibaljan _ mSiSara.
yyyyˤibesibesibesibes _ SiSis SegrZneba.
yyyyˤidestesidestesidestesidestes _ daSineba.
yilyilyilyil _ Txis bewvi; Tevzis fxa.
yyyyˤilanwifesilanwifesilanwifesilanwifes _ wkmutuni.
yyyyˤiluRiluRiluRiluR _ saSiSroeba.
yiTyiTyiTyiT _ nakluli.
yobiyobiyobiyobi _ xrami, kldis piri.
yyyyˤodaodaodaoda _ ku.
yolyolyolyol _ xelmowera, xelwera (sin.
yalyalyalyal, kalkalkalkal).
yolyolyolyolzafeszafeszafeszafes _ xelmowera,
dasturi; SeuRleba, qorwineba
(rituali).
yomyomyomyom _ naTesavi, mogvare.
yonaRyonaRyonaRyonaR, yonaxyonaxyonaxyonax _ stumari.
yonSiyonSiyonSiyonSi _ mezobeli.
yonjayonjayonjayonja _ kona.
yoryoryoryor _ naperwkali.
yyyyˤorororor _ Tiaqariani.
yora yora yora yora _ mkvaxe.
yormiSbesyormiSbesyormiSbesyormiSbes _ moxrakva.
yoruRyoruRyoruRyoruR _ saZovari (Pl. Tant.).
yyyyˤoRotesoRotesoRotesoRotes _ baqiaoba.
yoy yoy yoy yoy _ yeli, sayelo
(Tansacmlis).
yoSalayoSalayoSalayoSala _ orpira.
yoSinyoSinyoSinyoSin, yoSiyoSiyoSiyoSi _ jari, laSqari.
yoCyoCyoCyoC, yoCiyoCiyoCiyoCi _ verZi, yoCi; mjobni,
mZleveli.
yyyyˤowowowow _ kuziani.
yyyyˤowowowow----yyyyˤowowowow _ mokuzuli.
yojayojayojayoja _ beberi.
yojabesyojabesyojabesyojabes _ dabereba.
yojaluRyojaluRyojaluRyojaluR _ sibere.
yuburyuburyuburyubur _ qarqaSi.
yudayudayudayuda _ mzaxali.
yyyyuzeuzeuzeuzeÁÁÁÁ _ Crdili.
yuziyuziyuziyuzi _ batkani.
yuzRunyuzRunyuzRunyuzRun _ arwivi, orbi.
yui yui yui yui _ Cxikvi.
yulyulyulyul _ mxari (anat.).
yuluRyuluRyuluRyuluR _ samsaxuri, samuSao.
SSSS
SSSSaadaadaadaad (SadSadSadSad, SadbaqiSadbaqiSadbaqiSadbaqi) _ aSvebuli,
gaSvebuli, Tavisufali.
SavatSavatSavatSavat _ lamazi, mSvenieri.
SSSSˤal al al al _ Sali, mosasxami (Salis
Zafisagan moqsovili).
SSSSamatamatamatamat _ kvira, SabaTi (Samat RiSamat RiSamat RiSamat Ri).
SSSSˤamkalamkalamkalamkal _ soko; mkvleli.
SSSSˤamfes amfes amfes amfes _ dakvla.
285
SSSS„ÁÁÁÁ _ Sauri.
SSSS„ÁnÁnÁnÁn _ sveli, wyliani.
SSSSˤarfesarfesarfesarfes _ dazelva, dasresa.
SSSSˤaaaa††††taluktaluktaluktaluk _ atami.
SSSS„hhhh„rrrr _ qalaqi.
Sel Sel Sel Sel _ kargi.
Selbes Selbes Selbes Selbes _ mkurnaloba,
gamojamrTeleba; kargad,
xarisxianad Sesruleba.
SelluRSelluRSelluRSelluR _ sikeTe.
SelSelSelSel----SeloSeloSeloSelo _ saukeTeso.
SenoSenoSenoSeno, Sonoonoonoono _ is (Cv. nacval.
subst.).
SeÁSeÁSeÁSeÁ _ sagani, nivTi; siTxe; raime,
raRaca.
SereSereSereSere, SerebaqiSerebaqiSerebaqiSerebaqi _ damWknari,
gamomWknari.
SetaÁ SetaÁ SetaÁ SetaÁ _ misi (kuTvn. nacval.).
SetRoÁSetRoÁSetRoÁSetRoÁ _ maTi (kuTvn. nacval.).
SiTilSiTilSiTilSiTil _ nergi.
SiklamSiklamSiklamSiklam _ xaxvi.
SSSSimSimSimSimS„TTTT _ bza.
SipSipSipSip _ Cumad (adv.).
Sipbaqes Sipbaqes Sipbaqes Sipbaqes _ Cumad yofna; gaCumeba,
dawynareba.
SipSipSipSip----SipSipSipSip _ CumCumela.
SirSirSirSir„ngngngng _ koka.
SiriyiriSiriyiriSiriyiriSiriyiri _ abdaubda.
SitSitSitSit, SitfesSitfesSitfesSitfes _ Cxreka, gamoCxreka.
SitirikSitirikSitirikSitirik _ metiCara.
SiqSiqSiqSiq„TTTT _ saCivari, Civili;
gancxadeba.
SorSorSorSor _ cximmoxdili yveli;
imwams (adv.).
SoRRSoRRSoRRSoRR _ wurwuriT.
SSSS”SSSS _ rto.
SSSSˤueueueue (SSSSˤuveuveuveuve) _ daTvi.
SSSSˤueueueuetttt (SSSSˤuveuveuveuvetttt) _ kama.
SulSulSulSul (sin. TTTTšlqilqilqilqi) _ melia.
SSSSˤumumumum _ puri.
SSSSˤumumumumakakakak _ dedali.
SuSuSuSu _ Rame.
SuSuSuSu? _ vin? SuSuSuSu----SuSuSuSu? vindavin?
SSSSšqqqq _ sinaTle; sxivi.
SSSSšSSSS„ _ mina.
SSSSÊrorororo _ Svria.
CCCC
CalCalCalCal _ Robe.
CCCC„lililili _ Tevzi.
CCCC„nCnCnCnC„nnnn„ _ nisli, burusi.
CCCC„rrrr _ celqi.
CCCC„rrrr„yyyy _ mwvadi.
CCCC„rrrr„yyyybesbesbesbes _ Sewva.
CartkalCartkalCartkalCartkal _ mSvildi.
CafCafCafCaf _ daorTqlili; sokoTi
daavadebuli.
CCCC„ffff _ elami.
286
CafesCafesCafesCafes _ amovleba, gavleba (mag.,
CurCxelis).
CCCC„qmqmqmqm„ _ Ceqma.
CaxCaxCaxCax _ civi, sicive; yinuli.
Caxbiyes Caxbiyes Caxbiyes Caxbiyes _ gaciveba.
CaxfesCaxfesCaxfesCaxfes (CaxbesCaxbesCaxbesCaxbes) _ wvela, mowvela
(Zroxis, kameCis); Zleva,
gamarjveba.
CCCCˤaxfesaxfesaxfesaxfes _ dabijeba, fexis dadgma;
Sedgoma, datkepna.
CeCCeCCeCCeC _ fiWa.
CiglCiglCiglCigl„mmmm„ _ ZonZi.
Cil Cil Cil Cil _ mZivi.
CoCoCoCo, CCCCˤoooo _ saxe, pirsaxe (anat.);
mimarTuleba; naRebi; zedapiri.
CovalCovalCovalCoval _ beRura.
CoktesCoktesCoktesCoktes _ daCoqva.
CoktiCoktiCoktiCokti _ daCoqili, muxl-
moxrili.
ColayColayColayColay _ xeibari.
ColiColiColiColi _ gareT, sxvagan.
CCCCˤollollolloll _ zemoT, zedapirze (adv.).
ColCiColCiColCiColCi _ gadamTieli, ucxo.
CCCCˤomoxomoxomoxomox _ kari, karebi (Pl. Tant.).
CofsaqesCofsaqesCofsaqesCofsaqes _ kenWisyra.
Cubux Cubux Cubux Cubux _ qali, mandilosani (Pl.
Tant.); CubyoxCubyoxCubyoxCubyox (mr.).
CuCuCuCu _ soli.
CCCCˤuuuu, CCCCˤukunukunukunukun _ furTxi.
CCCCšTTTT _ wyvili.
CurCurCurCur _ Zroxa.
CurfesCurfesCurfesCurfes _ dgoma.
CuCuCuCurfirfirfirfi _ mdgomi, fexmdgomela.
CCCCˤuxesuxesuxesuxes _ SeZvroma.
CCCCˤuxtesuxtesuxtesuxtes _ Seyofa, Setenva, SeWra,
SerWoba.
CxarkesCxarkesCxarkesCxarkes _ gadarCena; moTaveba.
cccc
camcamcamcam _ naweri.
cacacacaˤmdesmdesmdesmdes _ dasusxva, daSuSxva.
camescamescamescames _ Cawera.
camfescamfescamfescamfes _ dawera, Cawera.
camficamficamficamfi _ dawerili; Wreli.
JuJuna.
cafescafescafescafes _ gaTibva; caficaficaficafi _
gaTibuli.
caccaccaccac _ ekali.
cacbacacbacacbacacba††††TiTiTiTi _ ekliani,
ekalmoreuli [adgili].
cacbeRcacbeRcacbeRcacbeRˤalalalal _ zRarbi.
ceccecceccec _ CrCili.
cibescibescibescibes _ Camoyra, dayra.
civarcivarcivarcivar _ naleqi.
civaruncivaruncivaruncivarun _ naleqiani amindi.
cilcilcilcil _ Tesli.
cinacinacinacina _ qveviT; dasavleTiT (adv.).
ciriciriciriciri _ Camosuli.
ciesciesciescies _ Camosvla.
ciRalo ciRalo ciRalo ciRalo _ Camomsvleli.
287
cicikcicikcicikcicik _ gvigvini; yvavili;
“Cutyvavila” (daav.).
cunaricunaricunaricunari! _ keTili iyos Tqveni
mobrZaneba!
ZZZZ
ZZZZ bgera udiurSi moSlis pirasaa
misuli: igi sul ramdenime
nasesxeb sityvaSi gvxvdeba da,
amasTan erTad, mas yvela im
sityvaSi fakultaturad zzzz
spiranti enacvleba. udiur enaSi
ZZZZ bgeris moxvedra absolutur
anlautSi ar aris damowmebuli.
wwww
wwwwabulabulabulabul _ wabli.
wawawawaˤvdesvdesvdesvdes _ brWviali, RaJRaJi,
bzinva.
wanwanwanwan _ kurka, Tesli; Wipi (sin.
buqununbuqununbuqununbuqunun).
wanTarowanTarowanTarowanTaro _ qondari.
weTweTweTweT _ zeTi.
wewefes wewefes wewefes wewefes _ gawewva, aCeCva (Tmis,
matylis).
wi wi wi wi _ saxeli; tituli.
wialawialawialawiala _ saxelganTqmuli.
wilwilwilwil _ nakverCxali.
wimeriwimeriwimeriwimeri _ wminda adgili;
RmrTismSoblis saxelze
nakurTxi eklesia; dedaTa
monastery; msxevrpSewirvis
adgili.
windakwindakwindakwindak _ winda.
wirikwirikwirikwirik _ wiwila.
wiwiwiwiˤlampur lampur lampur lampur _ mxali.
wixwixwixwixˤ _ ciyvi.
woroworoworoworo _ naJuri.
worobes worobes worobes worobes _ gawurva.
worokworokworokworok, worokworokworokworok----worok worok worok worok _ wveT-
wveTi.
woroRiworoRiworoRiworoRi _ Camonadeni, naJuri,
CamonaRvenTi.
woRwoRwoRwoRˤ _ galumpuli.
WWWW
WWWW„gigigigi _ gvian.
WakfesWakfesWakfesWakfes _ gamorCeva, cal-calke
warmoCena; garCeva (brinjis,
lobios da a.S.; saqmis); arCeva,
arCevnebi.
WWWWˤakfesakfesakfesakfes _ danayva, daroSva;
darbeva, dabegva.
WalWalWalWal _ mownuli Robe.
WWWW„llll„gggg _ tye, Wala.
WWWW„mecimecimecimeci _ amomWknari.
WWWW„mWmWmWmW„mecimecimecimeci _ gamodarebuli,
gamonaTebuli.
288
WWWW„nnnn„ _ TavaSvebuloba.
WWWW„ÁnÁnÁnÁn _ karaqi, cximi.
WapWapWapWap _ vazi; damaluli; Camqrali.
WapalWapalWapalWapal (sin. CCCC”qilqilqilqil) _ TuTis xe.
WapbesWapbesWapbesWapbes _ damalva, Caqroba.
WapkawfesWapkawfesWapkawfesWapkawfes _ vazis gasxvla.
WapkinWapkinWapkinWapkin _ malulad (adv.).
WapluRWapluRWapluRWapluR _ venaxi.
WadiWadiWadiWadi _ mWadi.
WaR WaR WaR WaR _ nekni.
WWWWˤaWiaWiaWiaWi _ SaSvi.
WaxWaxWaxWax _ mexi.
WebaqesWebaqesWebaqesWebaqes _ gadasvla.
Webaqestes Webaqestes Webaqestes Webaqestes _ gadayvana.
Wevkes Wevkes Wevkes Wevkes _ gagdeba.
WemWemWemWem _ WuWyi.
WemenWemenWemenWemen _ WuWyiani.
WeriWeriWeriWeri _ gamosuli.
WetWetWetWet _ matli.
Wefes Wefes Wefes Wefes _ gamoyra.
WefunWefunWefunWefun _ gamonayari.
WeResWeResWeResWeRes _ gamosvla.
WeWWeWWeWWeW„ _ WaWa.
Wiges Wiges Wiges Wiges _ garekva; tareba, marTva
(manqanis).
WikWikWikWik _ toti, Sto, rto.
WiWifesWiWifesWiWifesWiWifes _ wva.
WorniWorniWorniWorni _ gamxdari.
Wot Wot Wot Wot _ napiri.
WWWWˤoWaoWaoWaoWa _ wiTeli, alisferi.
WWWWˤoWabaqesoWabaqesoWabaqesoWabaqes _ gawiTleba, alewva.
WoWolWoWolWoWolWoWol _ bavSvi, biWi.
WumpalaybesWumpalaybesWumpalaybesWumpalaybes _ Wyumpalaoba.
WumWumWumWum----WuplayWuplayWuplayWuplay _ SiSvel-titveli.
WuplayWuplayWuplayWuplay _ SiSveli, cariel-
tarieli.
WuplaybesWuplaybesWuplaybesWuplaybes _ gaSiSvleba.
WurWurWurWur _ xveuli, daxveuli,
dagrexili.
WurdesWurdesWurdesWurdes _ daxveva.
WurumfesWurumfesWurumfesWurumfes _ dagrexa; gazmorva
(WurumesWurumesWurumesWurumes).
WWWWˤuWufesuWufesuWufesuWufes _ zelva.
xxxx
xxxxaaaa _ matyli.
xxxxˤaaaa _ ZaRli.
xabarxabarxabarxabar _ ambavi.
xabarayesxabarayesxabarayesxabarayes _ SekiTxva.
xabarbesxabarbesxabarbesxabarbes _ Setyobineba.
xazalxazalxazalxazal _ foToli.
xazbes xazbes xazbes xazbes _ daxazva, gaxazva.
xaTaxaTaxaTaxaTa _ xifaTi.
xaTirxaTirxaTirxaTir _ xaTri.
xaTirbesxaTirbesxaTirbesxaTirbes _ daTmoba.
xalaxalaxalaxala _ deida; Cangali, fiwali.
xxxxˤaldesaldesaldesaldes _ coxna.
xalikxalikxalikxalik _ biZa (dedis mxridan).
xamxamxamxam _ gauxedavi,
mouTvinierebeli.
xanaxanaxanaxana _ rcxila.
289
xanCalxanCalxanCalxanCal _ xanjali, basri iaraRi,
orlesuli.
xarabxarabxarabxarab _ fuWi, gafuWebuli;
wamxdari, uxarisxo.
xarabbaqi xarabbaqi xarabbaqi xarabbaqi _ znedacemuli,
namusaxdili.
xxxx„rrrr„bbbb„ _ Sexvedris adgili,
TavSeyris adgili.
xxxx„rrrr„gggg _ grova, zvini.
xarbiyixarbiyixarbiyixarbiyi (ÃarbiyiÃarbiyiÃarbiyiÃarbiyi) _ CaSaqruli.
xarTxarTxarTxarT (ÃarTÃarTÃarTÃarT) _ salesi, saxexi qva.
xarixarixarixari (ÃariÃariÃariÃari) _ fqvili.
xarfesxarfesxarfesxarfes _ gaxexva.
xarfunxarfunxarfunxarfun (ÃarfunÃarfunÃarfunÃarfun) _ nafxveni.
xaxaxaxa††††lulululu _ jiquri.
xaS xaS xaS xaS _ sinaTle, naTeli (relig.);
Tve; mTvare; comis safuari (sin.
aaaaˤÁnÁnÁnÁn); xaSi.
xaSbabaxaSbabaxaSbabaxaSbaba _ naTlimama.
xaSilxaSilxaSilxaSil _ fafa; Romi.
xaSixoxaSixoxaSixoxaSixo----xaSixaSixaSixaSi _ Tvidan-Tvemde.
xaSlaxaSlaxaSlaxaSlamiSbesmiSbesmiSbesmiSbes _ daxarjva,
gaflangva.
xaSbiTesxaSbiTesxaSbiTesxaSbiTes _ gaTeneba.
xaSnanaxaSnanaxaSnanaxaSnana _ naTlideda.
xaSparazxaSparazxaSparazxaSparaz (xaCparazxaCparazxaCparazxaCparaz) _ qristiani;
marTlmadidebeli (v.).
xaStesxaStesxaStesxaStes _ monaTvla.
xaCxaCxaCxaC _ jvari.
xxxxˤaxaxaxaxˤaaaa _ gatexili.
xxxxˤaxaxaxaxˤaaaafesfesfesfes _ gatexva.
xaxxaxxaxxax (xalxxalxxalxxalx) _ xalxi.
xxxx„jjjj„llll„TTTT _ ridi, sircxvili.
xajxajxajxajˤolololol _ joxi.
xexexexe _ wyali.
xebaxebaxebaxeba _ Txevadi.
xebaqesxebaqesxebaqesxebaqes _ dnoba (Tovlis).
xebesxebesxebesxebes _ moneleba, gadnoba.
xegxegxegxeg„rrrr _ wyalgareuli; mRvrie
wyali.
xeÁrxeÁrxeÁrxeÁr _ xeiri.
xellaxxellaxxellaxxellax (xeÁlaxxeÁlaxxeÁlaxxeÁlax) _ SesamCnevad,
blomad.
xelxelxelxel _ tvirTi, tvirTamweoba.
xelbesxelbesxelbesxelbes _ datvirTva, akideba.
xenezaxenezaxenezaxeneza _ mwyurvali.
xibxibxibxib _ sami.
xibSamaTxibSamaTxibSamaTxibSamaT _ samSabaTi.
xibJxibJxibJxibJšrrrr„ _ samnairi.
xinxinxinxin„rrrr _ qaliSvili.
xitikistesxitikistesxitikistesxitikistes _ Ritini.
xo xo xo xo (sin. kakakakaˤ) _ TrTvili, name.
xxxxˤoooo _ curi.
xodxodxodxod _ xe.
xozamandxozamandxozamandxozamand _ maWankali, Suamavali,
qalis mTxovneli.
xonCaxonCaxonCaxonCa _ ZRveni.
xoÁxoÁxoÁxoÁ (n.) _ sagvareulo,
STamomavloba, modgma.
xoragxoragxoragxorag _ cxeli saWmeli.
xorikxorikxorikxorik _ cacxvi.
xoSxoSxoSxoS _ neba.
290
xxxxˤoSbesoSbesoSbesoSbes _ xvewna, Sexveweba.
xxxxˤoSkaroSkaroSkaroSkar _ qato.
xoji xoji xoji xoji _ Crdili.
xunixunixunixuni _ dedali (sin. SSSSˤumakumakumakumak).
xunCixunCixunCixunCi _ da; xunCixunCixunCixunCi----viCiviCiviCiviCi _ da-Zma.
xupxupxupxup (xufxufxufxuf) _ flavi.
xurnikxurnikxurnikxurnik _ xurma.
xuruxuruxuruxuru _ wvrili; xurda.
xurubes xurubes xurubes xurubes _ damtvreva, gatexva;
daxurdaveba (fulis).
xurufes xurufes xurufes xurufes _ xvrinva.
xurxurxurxur----xuruxuruxuruxuru _ wvril-wvrili.
ÃÃÃÃ
ÃabunÃabunÃabunÃabun _ varsklavi, ciuri
mnaTobi.
ÃÃÃÃaldes aldes aldes aldes _ coxna.
ÃÃÃÃaÁ aÁ aÁ aÁ _ Ria, gaxsnili, gaSlili.
ÃÃÃÃaÁaqes aÁaqes aÁaqes aÁaqes _ mibruneba, ukan
wamosvla.
ÃÃÃÃaÁes aÁes aÁes aÁes _ gaSla, gaSiSvleba.
ÃÃÃÃaÁun aÁun aÁun aÁun _ SiSveli adgili.
ÃÃÃÃaÁfes aÁfes aÁfes aÁfes _ gaReba, gaxsna.
ÃÃÃÃaÁaÁaÁaÁ----ÃÃÃÃaÁes aÁes aÁes aÁes _ gadawmenda (cis).
ÃÃÃÃar ar ar ar _ nafxveni, fxvnili.
ÃÃÃÃarbiyi arbiyi arbiyi arbiyi _ CaSaqruli (ix.
xarbiyixarbiyixarbiyixarbiyi).
ÃÃÃÃarbuz arbuz arbuz arbuz (yarfuzyarfuzyarfuzyarfuz) _ sazamTvro.
ÃÃÃÃarT arT arT arT _ salesavi qva (ix. xarTxarTxarTxarT).
ÃÃÃÃari ari ari ari _ fqvili (ix. xari).
ÃÃÃÃarfes arfes arfes arfes (sin. xarfesxarfesxarfesxarfes) _ qlibva,
kawvra, Rarva, xexva.
ÃÃÃÃarx arx arx arx (CarxCarxCarxCarx) _ Carxi.
ÃÃÃÃarxes arxes arxes arxes _ cxovreba (ix. qarxesqarxesqarxesqarxes).
ÃÃÃÃaRaRaRaRÊz z z z _ qaRaldi.
ÃÃÃÃaC aC aC aC (sin. xaSxaSxaSxaS) _ mTvare.
ÃÃÃÃˤaSfes aSfes aSfes aSfes _ kbena, kbeCa.
ÃÃÃÃela ela ela ela _ make, fexmZime.
ÃÃÃÃˤiiii, ÃÃÃÃˤio io io io _ naxevari.
ÃÃÃÃˤibi ibi ibi ibi _ gapobili, gaCexili.
ÃÃÃÃˤibes ibes ibes ibes _ gapoba, gaCexva.
ÃÃÃÃo o o o _ xuTi.
ÃÃÃÃˤol ol ol ol _ qerqi, tyavi, qani.
ÃÃÃÃˤoloR _ oloR _ oloR _ oloR _ Sarvali, tanisamosi.
ÃÃÃÃoS oS oS oS _ ukan.
ÃÃÃÃoSamaT oSamaT oSamaT oSamaT _ xuTSabaTi.
ÃÃÃÃoxla oxla oxla oxla _ kvercxi.
ÃÃÃÃˤox ox ox ox (ÃÃÃÃˤooooÃÃÃÃ) _ xvela.
ÃÃÃÃˤoxnik oxnik oxnik oxnik _ idayvi.
ÃÃÃÃˤoxfes oxfes oxfes oxfes (ÃÃÃÃˤooooÃÃÃÃfesfesfesfes) _ xveleba.
ÃÃÃÃul ul ul ul (yulyulyulyul) _ barZayi, kiduri,
mxari.
ÃÃÃÃur ur ur ur _ Wiri, laxvari.
jjjj
jaanjaanjaanjaan! _ icocxle! Wirime!
jadujadujadujadu _ jado; hipnozi, Segoneba.
jadubesjadubesjadubesjadubes _ moxiblva.
jalaRbes jalaRbes jalaRbes jalaRbes _ gadabma.
jalaRbijalaRbijalaRbijalaRbi _ gadabmuli.
291
jalRajalRajalRajalRa _ damynobili; namyeni
nergi.
jalRabesjalRabesjalRabesjalRabes _ damynoba.
janavarjanavarjanavarjanavar (sin. ulululul) _ mgeli.
janlujanlujanlujanlu _ janiani, Ronieri.
jansuzjansuzjansuzjansuz _ dasustebuli, uRono.
jaresjaresjaresjares _ wva, xrakva, dasusxva.
jardes jardes jardes jardes _ mowva, motrusva,
dasusxva.
jjjj„rjirjirjirji _ jagi.
jahmaTjahmaTjahmaTjahmaT _ xalxi, kreba,
samsjavro.
jjjj„hilhilhilhil _ norCi, axalgazrda,
mozardi, ymawvili.
jeÁzjeÁzjeÁzjeÁz _ mziTvi.
jejer jejer jejer jejer _ tuCi.
jigjigjigjig„rrrr _ gul-RviZli, axlobeli,
ganuyofeli.
jjjjilililil„gggg _ modgma.
jirjirjirjir _ TviTnabadi (bunebrivi
warmoSobis).
jirtatjirtatjirtatjirtat _ kela.
jirRoRjirRoRjirRoRjirRoR (RoRRoRRoRRoR) _ tyemali.
jihir jihir jihir jihir (jjjjšhhhhšrrrr) _ Sveli.
jokjokjokjok _ calke.
jokjokjokjok----jokjokjokjok _ cal-calke, nawil-
nawil, nakuw-nakuw.
jokbaqesjokbaqesjokbaqesjokbaqes _ gamoyofa.
jokbesjokbesjokbesjokbes _ gayofa, dayofa.
kolakkolakkolakkolak _ oboba.
jubjubjubjub (jumjumjumjum, jebjebjebjeb) _ jibe.
jjjjšrrrr„bbbb„jjjjšrrrr„ _ nair-nairi.
juutjuutjuutjuut (juudjuudjuudjuud) _ iuda; iudeveli,
ebraeli; jiuti.
jufesjufesjufesjufes _ gadaxtoma.
jjjjÊnjnjnjnjÊRRRR _ Seuvali.
hhhh
haburhaburhaburhabur _ zrdiloba, Rirseba.
havahavahavahava _ haeri, klimati, hava.
havalabaqeshavalabaqeshavalabaqeshavalabaqes _ daZgereba.
havaluhavaluhavaluhavalu _ Tavqariani; agresiuli.
hhhh„vgvgvgvg„ _ xurjini.
hhhh„veWveWveWveW _ qinZi.
hazarhazarhazarhazar _ aTasi.
hhhh„zirzirzirzir _ gamzadebuli.
hhhh„zirbeszirbeszirbeszirbes _ momzadeba.
hhhh„zirzirzirzirelelelel _ yoCaRi, cocxali,
mkvircxli, momzadebuli.
halhalhalhal _ suli, pulsi.
halahalahalahala (hhhh„llll„) _ jer, kidev.
halaqihalaqihalaqihalaqi _ jerjerobiT, jer
kidev.
hamhamhamham _ Tanac.
hambalhambalhambalhambal _ mona.
hambar hambar hambar hambar _ grova.
hamerhamerhamerhamer _ ase, egre.
hammaSahammaSahammaSahammaSa (hhhh„mmmmmmmm„SSSS„) _ yovelTvis,
sul, mudmivad.
hanjalhanjalhanjalhanjal _ mudam.
292
haÁbazhaÁbazhaÁbazhaÁbaz _ mareki.
haÁhaÁhaÁhaÁ----haraÁharaÁharaÁharaÁ _ naucbaTevi.
harharharhar _ yoveli, nebismieri.
hhhh„rrrr„mmmm„ _ irgvliv, yovelmxriv.
haraÁharaÁharaÁharaÁ _ yvirili; haraÁharaÁharaÁharaÁ----huraÁhuraÁhuraÁhuraÁ _
yiJina.
hhhh„rrrr„qqqq„TTTT _ CoCqoli, aCqareba.
hhhh„rbrbrbrb„ _ muqara.
harsaharsaharsaharsa _ TiToeuli.
harsajharsajharsajharsajšrrrr„ _ yovelnairi.
hhhh„sirsirsirsir„TTTT _ natruli.
hasohasohasohaso _ Rrubeli.
hatehatehatehate _ is.
haterhaterhaterhater _ ise.
haqahaqahaqahaqa _ mand, emand.
haqanohaqanohaqanohaqano _ eg (subst.).
haqor haqor haqor haqor _ mase, magre, mag gziT
(adv.).
hayhayhayhayÊllll _ Wkua, mosazreba.
hayuluhayuluhayuluhayulu _ sazriani, Wkviani,
niWieri.
haSonohaSonohaSonohaSono _ ager is, is.
hahahahaSorSorSorSor _ is era, sxvaTa Soris;
ufasod.
haChaChaChaCˤ _ girCa.
haCahaCahaCahaCa _ boZi, sari.
haCalahaCalahaCalahaCala _ Sampuri.
haCarhaCarhaCarhaCar _ gasaRebi.
haÃhaÃhaÃhaà _ gadasaxadi, xarki;
tyvilubralod, gaumarTleblad
(sin. nahaÃnahaÃnahaÃnahaÃ).
hajanhajanhajanhajan! _ batono! genacvale!
he he he he _ raRaca.
hesabhesabhesabhesab _ angariSi; hesabbeshesabbeshesabbeshesabbes _
gaangariSeba.
heWheWheWheW (heCheCheCheC) _ uimedo cda.
hinthinthinthint _ indauri.
houz houz houz houz _ Wa (wylis).
hhhh”qmqmqmqm„TTTT _ saxelmwifo.
hhhhÊrrrrÊppppÊtiktiktiktik _ Worikana.