Rozdział 7. Mazowsze w XX wieku

Rozdział 7

Mazowsze w XX wieku

granicy, na której Wschód spotyka się z Zacho-

dem, pośredniczącej w wymianie handlowej.

Ferdinand de Lesseps, budowniczy Kanału Su-

eskiego, sławny i otoczony powszechną czcią in-

żynier, określił Warszawę mianem miasta o naj-

większych perspektywach w Europie.

Niestety wojna światowa i pierwsze lata niepod-

ległości oznaczały dla miasta cofnięcie się w roz-

woju, mimo wspomnianego już powrotu do roli

stolicy państwa. Warszawa tamtego czasu była

O byt Niepodległej

Koniec pierwszej wojny światowej zastał tere-

ny dzisiejszego Województwa Mazowieckiego

w dramatycznej sytuacji społeczno-ekonomicz-

nej i politycznej. Wywiezione przez wycofujące

się siły rosyjskie (w roku 1915) maszyny i urzą-

dzenia, podobnie jak tabor kolejowy, fatalna

sytuacja aprowizacyjna – a nazywając rzecz po

imieniu: po prostu głód – brak skutecznej wła-

dzy państwowej, a także granic i armii, powraca-

jący z zaborczych wojsk żołnierze i nadchodząca

zima – taki obraz zastał marszałek Józef Piłsud-

ski po powrocie z Magdeburga. Na szczęście

istniała i funkcjonowała powołana do życia Rada

Regencyjna, która organizowała administrację

wewnętrzną i rozdział żywności, tak istotny dla

funkcjonowania społeczności Mazowsza.

Nikt nie miał wątpliwości co do tego, że Mazow-

sze stanie się na powrót centralnym wojewódz-

twem Polski, a Warszawa stolicą. To w zasadni-

czy sposób zmieniało sposób patrzenia na funk-

cje miasta i co za tym idzie – jego okolic. Stolica

wyrastała z miasta zaledwie gubernialnego, lecz

oczywiście dużego oraz posiadającego znaczny

potencjał. Potencjał ten związany był z różnora-

kimi funkcjami, jakie miasto pełniło – ośrodka

przemysłowego, administracyjnego, węzła kole-

jowego, miasta garnizonowego, a nade wszyst-

ko – centrum aglomeracji miejskiej leżącej na

Rozdział 7

Mazowsze w XX wieku

Marszałek Józef Piłsudski z prezydentem Gabrielem Narutowiczem

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego na placu Piłsudskiego w Warszawie

MAZOWSZE

132

stolicy, a w Wyszkowie nad Bugiem w budynku

miejscowej parafii zainstalował się, powstały

w Białymstoku, nowy, rewolucyjny rząd, na któ-

rego czele stali Julian Marchlewski i Feliks Kon.

Na Mazowszu między innymi rozegrała się bi-

twa, która przechylając szalę zwycięstwa na

stronę dopiero co odrodzonej Polski, zadecydo-

wała o losach kraju, a jak chcą niektórzy histo-

rycy – także o losach Europy. Nazwano ją Bitwą

Warszawską. Bolszewicką ofensywę zatrzymano

pod Radzyminem (bitwa pod Ossowem, pod-

czas której do legendy przeszła bohaterska po-

stawa księdza Ignacego Skorupki), najdalszy jej

zasięg wskazuje niewielki obelisk przy drodze

łączącej Marki z Nieporętem, w okolicy wioski

Struga, który cudem przetrwał okres rządów

komunistów*. Jednym z kierunków polskiego

kontruderzenia była rzeka Wkra, a ciężkie wal-

ki o Nasielsk odnotowane zostały na kartach

historii.

szara i wygłodzona, do tego setki ludzi umierały

na „hiszpankę”, odmianę grypy, która nawiedziła

wycieńczoną wojną Europę i zebrała śmiertel-

ne żniwo – zmarło kilkadziesiąt milionów ludzi,

znacznie więcej, niż zginęło w trakcie działań

wojennych. Miasto nie obsługiwało już świato-

wego handlu – rynki wschodnie zostały odcię-

te. W Rosji szalała przecież rewolucja, a na te-

renach wschodnich wciąż stacjonowały wojska

niemieckie.

Brak wywiezionych przez Rosjan maszyn utrud-

niał funkcjonowanie przemysłu, a gospodarka

wiejska zeszła do poziomu autarkii*. Szacuje

się, że ubytek majątku narodowego przekraczał

w sumie 30 procent, a w taborze kolejowym na-

wet 80 procent.

Od wschodu nadciągali bolszewicy* wypeł-

niając lukę po wycofujących się na zachód

wojskach niemieckich. Mazowsze stało się za-

pleczem frontu. Tu organizowano oddziały woj-

skowe, zaopatrzenie, zwożono rannych. W lecie

1920 roku bolszewicy stanęli na przedpolach

Marszałek Józef Piłsudski z prezydentem Gabrielem Narutowiczem

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego na placu Piłsudskiego w Warszawie

Bitwa Warszawska w 1920 roku, polskie pozycje pod Miłosnąw sierpniu 1920 roku

Rozdział 7. Mazowsze w XX wieku

133

narodowych i katolickich wartości, które to po-

stawy znalazły swój wyraz w wynikach wyborów

do Sejmu ustawodawczego w styczniu 1919 roku,

kiedy przytłaczającą większość głosów zdobył

blok Związku Ludowo-Narodowego. Polska Partia

Socjalistyczna cieszyła się poparciem w ośrod-

kach miejskich, ale nie przekraczało ono 20-30

procent. Chłopi mieli nadzieję na realizację refor-

my rolnej, uchwalonej już w 1920 roku. Na wpro-

wadzenie w życie większości jej postanowień

trzeba było poczekać jednak aż do 1925 roku.

Gospodarka

Z czego wówczas utrzymywali się mieszkań-

cy Mazowsza? Przede wszystkim z rolnictwa –

60,8 procent, potem z pracy w przemyśle –

21 procent, z handlu i komunikacji – około

8 procent. Wyjątkiem w tej strukturze była War-

szawa, z dużym odsetkiem ludności zatrud-

nionej w biurach oraz agendach rządowych

i wojskowych. Największymi zakładami prze-

mysłowymi na Mazowszu pozostawały zakłady

Najazd bolszewicki oznaczał również poważ-

ne straty wynikające z poczynionych przez ra-

dziecką armię grabieży, które dotknęły przede

wszystkim wieś i małe ośrodki miejskie na Ma-

zowszu, a w wyniku działań wojennych szcze-

gólnie ucierpiały takie miejscowości jak Mława

czy Nasielsk. Z drugiej strony w trakcie wojny

polsko-bolszewickiej Mazowsze zyskało zna-

czenie jako bezpośrednie zaplecze frontu. Rząd

robił wszystko, żeby uruchomić produkcję zbro-

jeniową na potrzeby wojska i odbudować sieć

komunikacyjną. Jednocześnie rozrastała się ad-

ministracja państwowa w stolicy.

Chłopstwo mazowieckie, mimo olbrzymiego

braku wolnych ziem i złej struktury agrarnej*

(dominujące gospodarstwa miały powierzchnię

do 5 hektarów) niechętnie odnosiło się do bol-

szewickich haseł o reformie rolnej, kwitując tę

propagandę stwierdzeniem: „Swojego nie dam,

cudzego nie chcę”. Trudno się zresztą dziwić –

było to potwierdzeniem przywiązania do tradycji

Obelisk na Cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie(powiat wołomiński)

Zakłady Włókiennicze w Żyrardowie

MAZOWSZE

134

łączyła się z polityką interwencji gospodarczej,

robót publicznych, rozwoju przemysłu zbroje-

niowego. Wiąże się to z osobą ministra Eugeniu-

sza Kwiatkowskiego.

Dla historii Mazowsza istotne znaczenie miała

budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego,

którego powstanie wiązało się z rządowymi pla-

nami rozwoju armii. W granicach dzisiejszego

Województwa Mazowieckiego powstały dwa

ważne dla tego przedsięwzięcia zakłady: Pionki,

produkujące materiały wybuchowe, i zakłady

włókiennicze w Żyrardowie. Najpotężniejszym

ośrodkiem przemysłowym oczywiście była War-

szawa. Jak już wspomniano, po pierwszej woj-

nie światowej przemysł na Mazowszu znalazł się

w zapaści, spowodowanej wywiezieniem ma-

szyn przez Rosjan, a potem inflacją, która prze-

szła w hiperinflację. Jak głębokie było to załama-

nie, pokazują dane dotyczące zatrudnienia w za-

kładach żyrardowskich. W 1918 roku zatrudnio-

nych było około 1600 osób, a pełne, czyli ponad

6000 osób, osiągnięto w 1923 roku. Warto jesz-

cze wspomnieć o tym, że mimo strat spowodo-

wanych wojną polsko-bolszewicką, już w 1921

roku odzyskano samowystarczalność, jeśli cho-

dzi o zaspokojenie potrzeb żywnościowych. Ale

w 1929 roku Polskę dotknął kryzys gospodar-

czy*. Na Mazowszu oznaczał on poważny, wręcz

dramatyczny spadek zatrudnienia w zakładach

przemysłowych dochodzący do około 40 pro-

cent i spadek dochodów gospodarstw rolnych.

Sytuacja zaczęła się poprawiać dopiero w 1936

roku, po śmierci Józefa Piłsudskiego. Koniec

kryzysu gospodarczego i poprawa koniunktury

Isaac Bashevis Singer (1904–1991) – urodzony w niewielkim Leoncinie pod Warsza-

wą, pisarz pochodzenia żydowskiego. Na Ma-

zowszu spędził swoją młodość – opuścił je osta-

tecznie w 1935 roku, przenosząc się do Stanów

Zjednoczonych. W swoich utworach pisanych

w języku jidysz między innymi utrwalił obraz

różnych środowisk żydowskich w Polsce. W roku

1978 został laureatem literackiej Nagrody Nobla.Zdjęcie autorstwa Bernarda Gotfryda

Zakłady Włókiennicze w Żyrardowie

Zakłady Metalowe „Łucznik” w Radomiu


135

Wacław Gąsiorowski, pseud. Wiesław Sclavus (1869–1939) – urodzony w War-

szawie, zmarł w Konstancinie. Współorganizator

armii polskiej we Francji w czasach pierwszej

wojny światowej. Współcześnie znany przede

wszystkim jako autor przygodowo-sensacyj-

nych powieści z okresu wojen napoleońskich,

między innymi Huragan, Rok 1809 i Szwoleżero-

wie Gwardii.

Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki (1859–1941) – urodzony w Płocku, najwy-

bitniejszy przedstawiciel polskich nauk społecz-

nych na przełomie XIX i XX wieku. Zapisał się

w historii między innymi jako współzałożyciel

Głównego Urzędu Statystycznego. Warto też

dodać, że był on jednym z pierwszych popu-

laryzatorów socjalizmu na ziemiach polskich

i gorącym zwolennikiem spółdzielczości, także

w rolnictwie.

Jan Adam Rzewnicki (1871–1944) – uro-

dzony w Ciechanowie, wybitny elektrotechnik

i specjalista w dziedzinie polskiego słownictwa

elektrotechnicznego. Jako współzałożyciel To-

warzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu

i Handlu, a później członek Centralnej Komisji

Słownictwa Elektrotechnicznego przy Stowa-

rzyszeniu Techników Polskich stworzył używaną

do dzisiaj siatkę pojęciową techniki elektrycznej.

Zginął w czasie powstania warszawskiego.

Fotografia z Archiwum Koncernu Ilustrowanego Kuriera Codziennego

Tablica pamiątkowa na domu rodzinnym Jana Rzewnickiego Wytwórnia Papierów Wartościowych w Warszawie

Fotografia z 1882 roku

MAZOWSZE

136

Wyrazem rozwoju miasta i jego dorastania do

roli europejskiej stolicy były nowoczesne reali-

zacje architektoniczne, takie jak gmach sądów,

Wytwórni Papierów Wartościowych czy Kan-

celarii Prezydenta. Dbał o to Stefan Starzyński,

ostatni przed drugą wojną prezydent Warszawy.

O wielkości jego planów niech świadczą choćby

te dwa: rozpoczęcie przygotowań do budowy

metra oraz całkowicie nowa wizja sieci komuni-

kacyjnej stolicy – zawierająca koncepcję budo-

wy arterii, zbliżonej przebiegiem oraz charakte-

rem do dzisiejszej Trasy Łazienkowskiej.

zbrojeniowe w Radomiu – dzisiejszy „Łucznik”

wytwarzający broń strzelecką. Dodać do tego

należy zakłady w Ursusie, produkujące broń

pancerną, i Państwowe Zakłady Lotnicze w War-

szawie, budujące między innymi samoloty my-

śliwskie P.11 oraz bombowe Łoś. Samoloty P.11

w latach trzydziestych należały do najlepszych

na świecie. Mazowsze wraz z Warszawą stało się

zatem istotnym ośrodkiem produkcji zbrojenio-

wej. Ale nie tylko.

Miasto, w którym mieściło się wiele uczelni oraz

instytutów badawczych, było ośrodkiem rozwo-

ju nowych technologii. Już w 1938 roku urucho-

miono w stolicy próbny nadajnik telewizyjny,

w fabryce Philipsa wytwarzano najwyższej jako-

ści radiostacje, notabene używali ich Niemcy na

pokładach łodzi podwodnych w czasie drugiej

wojny światowej. Urządzenia elektryczne naj-

wyższej jakości produkowały zakłady Szpotań-

skiego. Warszawa i Ursus to również przemysł

samochodowy – produkcja licencyjnego Fiata

oraz montownie Citroëna i Chevroleta.

Wytwórnia Papierów Wartościowych w Warszawie

Sąd Okręgowy w Warszawie

Kancelaria Prezydenta RP w Warszawie


137

okres gomułkowski (1956 –1970)

pańs

twow

y prze

mys

ł petr

oche

micz

ny,

meb

larsk

i, pap

iernic

zy

Petrochemia Płocka SA i rurociąg naftowy „Przyjaźń”,

Fabryka Substancji Zapachowych „Pollena-Aroma”

Sp. z o.o. w Warszawie (w planach przeniesienie do

Nowego Dworu Mazowieckiego), Fabryka Mebli

w Wyszkowie, Ostrołęckie Zakłady Celulozowo-

-Papiernicze, Elektrownia Wodna Dębe, Elektrociepłownia

„Siekierki”

okres gierkowski (1970–1980)

pańs

twow

y prze

mys

ł mot

oryz

acyjn

y,

elektr

onicz

ny, e

lektry

czny

, spo

żywc

zy Zakłady pomocnicze FSO w Wyszkowie i Siedlcach, kom-

bajny „Bizon” z Fabryki Maszyn Żniwnych w Płocku, ko-

lorowe telewizory z Zakładów Kineskopowych „Unitra-

-Polkolor” w Piasecznie, elektrownie Kozienice i Ostołęka,

zakłady spożywcze „Hortex” w Płońsku i Górze Kalwarii,

w Siedlcach Południowa Dzielnica Przemysłowa, kilka

fabryk domów

Druga wojna światowa i zagłada ludności żydowskiej. Powstanie Warszawskie

Wybuch drugiej wojny światowej w dziejach

Mazowsza i Warszawy stanowi dramatyczną ce-

zurę, po której na zawsze zmieniło się oblicze tej

części Polski.

Etapy rozwoju przemysłu na Mazowszu (ciąg dalszy tabeli ze strony 126)

Głównetenden-

cje i branże

Ważniejsze zakłady przemysłowe

okres międzywojenny (1918–1939)

główn

ie pa

ństw

owy p

rzem

ysł e

lektry

czny

, zb

rojen

iowy,

lotnic

zy

Elektrownia „Siła i Światło” SA, Elektrownia Pruszków,

Zakłady Wytwórcze Aparatury Wysokiego Napięcia

Kazimierza Szpotańskiego, „Kabel” SA, Państwowe Zakłady

Tele- i Radiotechniczne, Polskie Zakłady Optyczne, Zakłady

Amunicyjne „Pocisk” Spółka Akcyjna, „Nitrat” SA, Polskie

Zakłady Lotnicze, Zakłady Mechaniczne „Ursus”, Państwowa

Wytwórnia Prochu i Materiałów Kruszących „Pionki”,

Wytwórnia Balonów i Spadochronów w Legionowie,

Fabryka Wyrobów Precyzyjnych „Vis” SA, fabryka telefonów

„Ericsson” i fabryka obuwia „Bata” w Radomiu

okres planu sześcioletniego (1950–1956)

pańs

twow

y prze

mys

ł cięż

ki i z

broje

niowy

, cem

ento

wy,

elektr

yczn

y. Po

1954

roku

powr

ót do

prod

ukcji

cywi

lnej

Huta „Warszawa”, Fabryka Samochodów Osobowych SA

(FSO), Zakłady Mechaniczne im. Marcelego Nowotki,

Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka, Zakłady

Mechaniki Precyzyjnej w Błoniu, Elektrociepłownia

Żerań, Cementownia Żerań

Bombowiec PZL-37 Łoś z Fabryki Polskich Zakładów Lotniczych w Warszawie

1 sierpnia 1944 roku – godzina „W”, patrol por. „Agatona” z batalionu „Pięść”

MAZOWSZE

138

1 sierpnia 1944 roku – godzina „W”, patrol por. „Agatona” z batalionu „Pięść”

Mordechaj Anielewicz, pseud. „Marian”, „Malachi”, „Aniołek” (1919–1943) –

dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB)

podczas powstania w getcie warszawskim.

Tadeusz Kutrzeba (1885–1947) – uro-

dzony w Krakowie, generał i pisarz wojskowy,

w 1920 roku walczył o Białystok. Dowodził po-

łączonymi Armiami „Poznań” i „Pomorze”, które

nad Bzurą stoczyły największą bitwę kampa-

nii wrześniowej w 1939 roku. Z upoważnie-

nia generała Rómmla podpisał akt kapitulacji

Warszawy.

Antoni Chruściel pseudonim „Monter”, „Sokół”, „Cięciwa”, „Dozorca”, „Konar”, „Madej”, „Nurt”, „Ryż”, „Kaliński”, „Rze-czyca”, „Andrzej Smalawski”, „Adam” (1895–1960) – generał brygady Wojska Pol-

skiego, komendant Okręgu Warszawa ZWZ, do-

wódca Warszawskiego Korpusu AK, faktyczny

dowódca powstania warszawskiego.

Autor nieznany

Autor nieznany

Fotografia z Żydowskiego Instytutu Historycznego


139

Badacze bardzo szczegółowo opisali historię

militarną kampanii wrześniowej i okupacji, dzia-

łalność ruchu oporu i Państwa Podziemnego,

powstanie warszawskie i zniszczenie Warszawy.

Tu zwrócimy uwagę na te wydarzenia, które

w sposób ostateczny i nieodwracalny zmieniły

strukturę ludności Mazowsza i Warszawy, układy

przestrzenne miast oraz sprawy własnościowe.

Większość ziem dzisiejszego Województwa Ma-

zowieckiego znalazła się w obrębie Generalnego

Gubernatorstwa (dystrykty: warszawski, radom-

ski i lubelski) lub zostały włączone bezpośrednio

do Rzeszy (tak zwana rejencja ciechanowska).

Niewielka tylko część Mazowsza znalazła się na

obszarze okupacji sowieckiej, która objęła tery-

toria na wschód od Małkini i której granice się-

gały aż do Ostrołęki i pod Ostrów.

Na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę już

w kilka tygodni po zakończeniu działań wojen-

nych rozpoczęły się bezwzględne prześladowa-

nia Żydów. W okresie międzywojennym na Ma-

zowszu ludność żydowska stanowiła ponad 10

procent. Pierwsze getto* na ziemiach polskich

powstało w październiku 1939 roku w Piotr-

kowie Trybunalskim. Na Mazowszu getta po-

wstawały w listopadzie tego samego roku. Już

w czasie kampanii wrześniowej wojska niemiec-

kie dopuszczały się mordów na ludności pocho-

dzenia żydowskiego, na przykład w Wyszkowie,

Ostrowie Mazowieckiej. Żydów pozbawiano ma-

jątku, upokarzano, niszczono przedmioty kultu,

palono budynki bóżnic, demolowano kirkuty.

Wszechobecny terror nabierał tempa.

Żydzi pojmani przez SS w trakcie powstania w getcie warszawskim w 1943 roku

Zburzony Pałac Saski w Warszawie w 1944 roku

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie

Płonący gmach Prudentialu* w Warszawie w 1944 roku

Płonący Zamek Królewski w Warszawie po ostrzale przez artylerię niemiecką dnia 17 września 1939 roku

MAZOWSZE

140

Największe getto znajdowało się w Warszawie,

na terenach tak zwanej dzielnicy północnej.

W sumie w gettach mazowieckich i warszaw-

skim zamknięto około 800 tysięcy ludzi. Cia-

snota i fatalne warunki higieniczne oraz głód

dziesiątkowały ludność żydowską. W 1942 roku

Niemcy przystąpili do planowej likwidacji gett

oraz masowej eksterminacji ludności żydow-

skiej, wywożąc ją do obozów zagłady (nie licząc

Warszawy, wymordowano na Mazowszu ponad

200 tysięcy Żydów). Po getcie warszawskim,

gdzie w 1943 roku wybuchło powstanie, pozo-

stało morze ruin i dosłownie kilka budynków.

W tym samym roku na ziemiach polskich zlikwi-

dowano większość gett (najdłużej utrzymało się

getto łódzkie).

Całkiem inaczej wyglądała sytuacja na obszarach

zajętych w 1939 roku przez armię sowiecką –

tu ludność żydowska dość otwarcie wyrażała

swój entuzjazm z tego powodu, chętnie i czę-

sto współpracując z nowymi władzami, również

w ramach represji wobec Polaków. Miało to

swoje fatalne następstwa w postaci antyżydow-

skich wystąpień oraz pogromów, do których

doszło po wkroczeniu na te tereny armii nie-

mieckiej w czerwcu 1941 roku. Władze radziec-

kie w jednakowy sposób potraktowały zarówno

spolonizowanych Żydów, jak i tych, którzy ucie-

kli spod okupacji hitlerowskiej, jako element

niepewny, wysyłając ich do łagrów*.

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie

Płonący Zamek Królewski w Warszawie po ostrzale przez artylerię niemiecką dnia 17 września 1939 roku

Brama getta na ulicy Nowolipie w Warszawie w czasie powstania


141

27 IX

15 IX

24 IX

11 VIII

11 VIII

30 IX

2 IX

2 X6 IX

ll

l

ll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

l

l

l

ll

lllllllll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

ll

l

ll

l

ll

ll

ll

ll

l

ll

ll

ll

ll17-23 IX

19-21 IX

15-29 IX20 VIII 23 VIII

2 IX

23 VIII

11 VIII

DworzecWschodni

DworzecWileńskiDworzec

Gdański

kościółśw. Wojciecha

Cytadela

Pawiak

DworzecGłówny

wyścigi

TARGÓWEK

ŻOLIBORZ

MARYMONT

POWĄZKI

POWIŚLE

STAREMIASTO

ŚRÓDMIEŚCIE

SASKA KĘPA

PRAGA

WOLA

OCHOTA

MOKOTÓW

SIELCE

CZERNIAKÓW

ŁAZIENKI

Gęsia

Al. WojskaPolskiego

Z. Krasińskiego

Dzielna

Leszno

Chłodna

Wolska

Górczewska

Płocka Okop

owa

Żelazna

Agrykola

Stefana Batorego

Gróje

cka

Żwirk

i i W

igur

y

Al. Puławska

Jana SobieskiegoCzerniakow

ska

Podchorążych

Powsińska

Bernardyńska

Marszałkowska

Koszykowa

Solec

Al. Waszyngona

Grochowska

Targowa

Ząbkowska

Plantowa

Al. Jerozolimskie

Most

Kierbedzia

MostPoniatowskiego

WISŁA

7

4

6

12

3

5

WISŁA

l l l l

17-23 IX 23 VIII

11 VIII

Komenda Główna Armii Krajowej (4 sierpnia)

Kolejne siedziby Komendy Głównej Armii Krajowej

Wysadzenie przez Niemców mostów na Wiśle (13 września)

Obszary zajęte przez Niemców (4 sierpnia)

Główne kierunki uderzeń oddziałów niemieckich

Obszary, na których Niemcy gromadzili ludność cywilną przedwywiezieniem do obozu przejściowego w Pruszkowie

Daty zdobycia obiektów przez powstańców

Daty upadku dzielnic

Zrzuty lotnicze

Komenda Okręgu Armii Krajowej (4 sierpnia)

Obszary objęte powstaniem (4 sierpnia)

Pozycje regularnych oddziałów Wojska Polskiegopo zdobyciu Pragi

Próby sforsowania Wisły i utworzenia przyczółków przez oddziały Wojska Polskiego

Zasięg powstania (2 października)

1. Komenda Policji 2. Pałac Staszica 3. Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna (PAST) 4. Plac Zamkowy 5. Ubezpieczalnia na Solcu 6. Elektrownia 7. Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych

Powstanie warszawskie 1 sierpnia – 2 października 1944 roku

MAZOWSZE

142

KOLBUSZOWAKAZIMIERZA WIELKA

PRZYSUCHA

OPATÓW

LIPSKO

ZWOLEŃ

OPOLELUBELSKIE

WYSOKIE MAZOWIECKIE

BRZEZINY

RAWA MAZOWIECKA

GRÓJEC

KOZIENICE

GARWOLIN

RYKI

LUBARTÓW

KOCK

RADZYŃ PODLASKI

PARCZEW

JANÓW LUBELSKI

NISKO

SZYDŁOWIEC

STASZÓW

OPOCZNO

WŁOSZCZOWA

JĘDRZEJÓW

MIECHÓW

PIŃCZÓW

BUSKO-ZDRÓJ

LEŻAJSK

LUBACZÓW

GOSTYNIN

PŁOŃSK

PUŁTUSK

SOKOŁÓW PODLASKIWĘGRÓW

SIEMIATYCZE

OSTRÓW MAZOWIECKA

ZAMBRÓW

KOLNO

PRZASNYSZ

DZIAŁDOWO

RYPIN

SIERPC

ŁUKÓW

BIŁGORAJ

MAJDANEKKL LUBLIN

KL TREBLINKA

SANDOMIERZ

OLKUSZ

ŻYRARDÓW

ŁOWICZ

SOCHACZEW

NOWY DWÓR MAZOWIECKI

WOŁOMIN

Praga

STUDZIANKI9-16 VIII 44

10-14 IX 44

1-6 VIII 44

MIŃSKMAZOWIECKI

PIASECZNO

WYSZKÓW

BIELSK PODLASKI

SZCZYTNO

CIECHANÓW

MŁAWA

IŁAWA

BRODNICA KL SOLDAU

PABIANICE

ZGIERZ

SKIERNIEWICE

TOMASZÓW MAZOWIECKI

PUŁAWY

DĘBLIN

TARNOBRZEG

STALOWA WOLA

OSTROWIECŚWIĘTOKRZYSKI

SKARŻYSKO--KAMIENNARADOMSKO

BEŁCHATÓW

ZAWIERCIE

MIELEC

BIAŁAPODLASKA

KUTNO

PRUSZKÓW

LEGIONOWO

SIEDLCE

ŁOMŻA

OSTROŁĘKA

TREBLINKA

BIAŁYSTOK

CZĘSTOCHOWA

ŁÓDŹ

RADOM

KIELCE

LUBLIN

PŁOCK

WARSZAWA

J. Chańcza

J. Sulejowski(istnieje od 1974 roku)

J. Porajskie

J. Zegrzyńskie(istnieje od 1963 roku)

J. Włocławskie(istnieje od 1970 roku)

Wieprz

San

Wisła

Pilica

Cza rna

Wisł ok

a

Tanew

Wisła

Narew

Liwiec

Bug

Bug

Narew

Wisła

Pilica

Narew

G e n e r a l n e

G u b e r n a t o r s t w o

w ł ą c z o n e d o R z e s z y

T e r e n y

N i e m c y Okręg Białostocki

podlegający

Prowincji Prusy

Wschodnie

Granice Polski w dniu 1 września1939 roku

Współczesne granice Województwa Mazowieckiego

Ważniejsze bitwy stoczone przez polską partyzantkę z Niemcami

Powstanie warszawskie 1 sierpnia – 2 października 1944 roku

Kierunek działań bojowych I Armii Wojska Polskiego

Linia demarkacyjna niemiecko-radziecka (28 września 1939 – 21 czerwca 1941)

Tereny działań partyzantki polskiejPrzebieg linii frontu na początkuwrześnia 1944 roku

Przebieg linii frontu w dniu 17 stycznia1945 roku

Główne hitlerowskie obozy koncentracyjne, inne ośrodki zagłady

Rejony aktywności żołnierzy AK podczas Akcji ,,Burza”

Miasta zajęte przez oddziały AK podczas Akcji ,,Burza”

WARSZAWA

Okupacja hitlerowska i walki zbrojne z okupantem w czasie drugiej wojny światowej w latach 1939–1945skala 1:1 770 000


143

Krzysztof Kamil Baczyński pseudonim między innymi „Krzyś” (1921–1944) – urodził się i mieszkał w Warszawie. Do szko-

ły uczęszczał z późniejszymi żołnierzami Grup

Szturmowych Szarych Szeregów: Tadeuszem

Zawadzkim (pseud. „Zośka”), Janem Bytnarem

(pseud. „Rudy”) i Maciejem Aleksym Dawidow-

skim (pseud. „Alek”). Był harcerzem, należał też

do Organizacji Młodzieży Socjalistycznej „Spar-

takus” pod patronatem PPS. W 1939 roku, niedłu-

go przed wybuchem drugiej wojny światowej,

otrzymał świadectwo dojrzałości. Od wczesnych

lat interesował się współczesną literaturą polską

i francuską. Dziś uznawany jest za jednego z naj-

wybitniejszych młodych poetów czasów okupacji

i jednego z najbardziej znanych przedstawicieli

Pokolenia Kolumbów. Po utworzeniu w 1940 roku

warszawskiego getta ukrywał żydowskie pocho-

dzenie i pozostał z matką po stronie aryjskiej*.

Studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie

Warszawskim i uczył się w Szkole Sztuk Zdobni-

czych i Malarstwa. W czasie wojny był podcho-

rążym i żołnierzem AK (pluton „Alek” kompanii

„Rudy” Batalionu „Zośka”) oraz podharcmistrzem

Szarych Szeregów w Batalionie „Parasol”. Wybuch

powstania warszawskiego zaskoczył go w rejonie

placu Teatralnego. Poległ na posterunku w pałacu

Blanka. Pochowany jest na warszawskim Cmenta-

rzu Wojskowym na Powązkach.

Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie, plac Konstytucji w 1952 roku

Ruiny Zamku Królewskiego w Warszawie Płonąca warszawska Starówka w sierpniu 1944 roku

Fotografia z 1939 roku, autor nieznany

(tekst: redakcja)

MAZOWSZE

144

Znacznie lepsze warunki aprowizacyjne były na

wsi, nie występowało tam zjawisko masowego

głodu, tak powszechnego po pierwszej wojnie

światowej. Sytuacja własnościowa chłopstwa ze

względu na dominację rolnictwa drobnotowa-

rowego nie uległa zasadniczej zmianie, oczywi-

ście przymusowa reforma rolna dotknęła war-

stwę ziemiańską – z wielu majątków utworzono

Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR-y), inne

rozparcelowano, uważając jednocześnie na to,

żeby nie doprowadzić do powstania dużych go-

spodarstw chłopskich. Miało to fatalny wpływ

na strukturę areału i perspektywy rozwojowe

wsi mazowieckiej. O ile w 1938 roku gospo-

darstwa o powierzchni poniżej 5 hektarów sta-

nowiły około 78 procent, to 30 lat później było

jeszcze prawie 45 procent takich gospodarstw,

o jeszcze gorszej strukturze, bo dominowały

wśród nich całkiem małe, o powierzchni poniżej

Czasy PRL

Na przełomie roku 1944 i 1945 Mazowsze wraz

z Warszawą zajęły wojska sowieckie. Był to w ca-

łej Polsce początek władzy komunistów, którzy

rządzili krajem z nadania Związku Radzieckiego

aż do 1989 roku. System władzy państwowej

już na początku oparty został na terenowych

radach narodowych, które najpierw (do 1954

roku) w ogóle nie były wybierane przez miesz-

kańców, zaś gdy potem przywrócono wybory,

głosowanie odbywało się na listy Frontu Jedno-

ści Narodu, ustalone odgórnie, obywatele nie

mieli więc możliwości samodzielnego zgłasza-

nia kandydatów.

Zaraz po wojnie Warszawie nie przyznano na

powrót rangi stolicy – zburzona przez Niemców

po powstaniu warszawskim w 1944 roku, nie za-

pewniała odpowiedniej infrastruktury. Przemysł

i rolnictwo, w znacznym stopniu zniszczone, nie

funkcjonowały.

Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie, plac Konstytucji w 1952 roku

Płonąca warszawska Starówka w sierpniu 1944 roku

Budowa tunelu trasy W-Z w Warszawie


145

usuwano, przejmując ich zakłady, często łamiąc

prawo, nawet to nowe, socjalistyczne. Jednocze-

śnie aparat terroru zajął się likwidacją „reakcyj-

nego podziemia”, czyli oddziałów konspiracyj-

nych, które nie złożyły broni. Na Mazowszu takie

oddziały funkcjonowały jeszcze pod koniec lat

pięćdziesiątych.

Koncepcje rozwojowe nowej władzy wyrażały

się w pełni w ramach systemu planowania, naj-

pierw w trzyletnim planie odbudowy, później

w słynnym planie sześcioletnim, następnie zaś

w kolejnych pięcioletnich planach gospodar-

czych. O ile plan trzyletni miał doprowadzić do

odbudowy po wyniszczającej wojnie potencja-

łu gospodarczego Polski, to plan sześcioletni,

ogólnie rzecz biorąc, miał prowadzić do powsta-

nia w kraju przemysłu na wzór sowiecki – głów-

nie ciężkiego i maszynowego, zaspokajającego

przede wszystkim potrzeby armii. Odgórne pla-

nowanie miało rozwiązać wszystkie problemy

społeczne i gospodarcze kraju.

3 hektarów. Trudno się było spodziewać innego

wyniku, skoro dwie trzecie ziemi podlegającej

parcelacji w trakcie reformy rolnej przypadła

robotnikom folwarcznym i bezrolnym. Gwał-

towna rozbudowa przemysłu i brak rąk do pra-

cy wytworzyły na Mazowszu specyficzną grupę

społeczną – chłoporobotników, czyli osób pra-

cujących zawodowo w przemyśle i traktujących

rolnictwo jako źródło dodatkowego dochodu.

Dziesiątki tysięcy dojeżdżających do Warszawy

z Wołomina, Małkini czy Mławy zasilały budo-

wy nowych osiedli mieszkaniowych, pracowały

w FSO lub w Hucie Warszawa.

Inaczej było w miastach. Ustawy nacjonalizacyj-

ne* po 1945 roku, w tym dekret Bieruta odbie-

rający własność gruntów i budynków w Warsza-

wie, śmierć dawnych właścicieli (było wśród nich

wielu Żydów), zniszczenie ksiąg wieczystych –

wszystko to pozwoliło nowej władzy przystąpić

do organizowania rzeczywistości według zasad

„sprawiedliwości społecznej”. Podobne zjawiska

miały miejsce w przemyśle – dawnych właścicieli

Fabryka Samochodów Osobowych w Warszawie około 1950 roku

Zakłady Metalowe „Łucznik” w Radomiu, produkcja maszyn do szycia


MAZOWSZE

146

ludzie o wyższym statusie materialnym szuka-

li atrakcyjnych miejsc zamieszkania z dala od

miejskiego zgiełku. Teraz proces ten się odwró-

cił, ze wszystkimi tego negatywnymi skutkami,

nastąpił wielki napływ ludności wiejskiej do

miast. Warszawa i inne ośrodki miejskie „wysy-

sały” ludność okolicznych miejscowości, całko-

wicie przeobrażając ich charakter – zamieniały

się one w podmiejskie „sypialnie”. Takie duże

skupiska ludności w formie wielkich blokowisk

powstawały też na peryferiach Warszawy, której

obszar administracyjny został w czasach PRL-u

wielokrotnie powiększony.

Okres gierkowski przyniósł znaczący rozwój

kilku miast, które w 1975 roku, po likwidacji

dużego Województwa Warszawskiego, stały

się stolicami nowych województw, a mianowi-

cie: Ostrołęki, Płocka, Radomia, Siedlec, a także

Ciechanowa. Jednak wraz z dużym wzrostem

ludności w tych ośrodkach miejskich nowe

osiedla powstawały niekiedy po prostu w polu,

a chaotyczna zazwyczaj urbanizacja nie przy-

czyniła się do podniesienia urody tych miast.

Po 1956 roku nastąpiła destalinizacja*, był to

czas tak zwanej odwilży, zmieniono wówczas

nieco priorytety polityczne, niestety socjali-

styczne planowanie pozostało, a wraz z nim nie-

racjonalne koncepcje organizacji przestrzennej

i industrializacji, wprowadzane bez uwzględnie-

nia wymagań ochrony środowiska (na przykład

budowa i utrzymanie huty w Warszawie, rafine-

rii w Płocku, fabryki celulozy w Ostrołęce, zakła-

dów azbestowych w Małkini) i bez liczenia się

z potrzebami mieszkańców. Rozwój aglomeracji

stołecznej znacznie wyprzedził rozwój systemu

komunikacyjnego, co dramatycznie utrudnia do

dzisiaj życie mieszkańcom i przyjezdnym oraz

funkcjonowanie gospodarki, a w ostatnich la-

tach stało się istotną barierą rozwojową.

Wraz z tymi przekształceniami także społecz-

ność Mazowsza ulegała zmianom. Przed wojną

ziemiaństwo parcelowało swoje posiadłości

wokół Warszawy na działki budowlane, przezna-

czone pod zabudowę willową, ale nie prowadzi-

ło to do tak głębokich zmian cywilizacyjnych –

Zakłady Metalowe „Łucznik” w Radomiu, produkcja maszyn do szycia

Rafineria w Płocku



147

Kardynał Stefan Wyszyński (1901–1981) – urodzony w Zuzeli, leżącej w obec-

nych granicach Województwa Mazowieckiego,

Prymas Tysiąclecia. Od 1948 roku arcybiskup

gnieźnieński i warszawski, prymas Polski. Jego

niezłomna postawa pozwoliła Kościołowi kato-

lickiemu na przetrwanie najtrudniejszych cza-

sów, zaś jego działalność duszpasterska przygo-

towała grunt dla pontyfikatu Jana Pawła II i zwy-

cięstwa „Solidarności”.

Jerzy Szaniawski (1886–1970) – wybitny

polski dramatopisarz i prozaik. Autor nasyco-

nych humorem przypowieści zebranych w książ-

ce Profesor Tutka (na jej podstawie powstał serial

telewizyjny). Do dziś w pobliżu mazowieckiego

Serocka istnieją ruiny jego dworku.

Jarosław Iwaszkiewicz (1894–1980) – poeta, prozaik, dramatopisarz. Urodził się

w Kalniku na dalekiej Ukrainie, lecz swoje życie

związał z Mazowszem. W 1928 roku zamieszkał

w Podkowie Leśnej w domu nazwanym Stawi-

skiem, a będącym obecnie jego muzeum. Autor

między innymi Sławy i chwały, Panien z Wilka

i Młynu nad Utratą.

Osiedle mieszkaniowe Służew nad Dolinką w Warszawie

Fotografia z lat siedemdziesiątych XX wieku, autor nieznany

Fotografia z Teatru Dramatycznego imienia Jerzego Szaniawskiego w Płocku

Autor nieznany

MAZOWSZE

148

W poprzedniej części rozdziału, dotyczącej okre-

su wojennego, mówiliśmy o nieodwracalnych

stratach w ludziach, głównie w wyniku ekster-

minacji ludności żydowskiej. W statystykach wi-

dać to bardzo dokładnie – dopiero pod koniec

lat sześćdziesiątych udało się odbudować po-

tencjał ludnościowy Mazowsza (nie mówimy tu

o Warszawie).

Urbanizacja i uprzemysłowienie miały bardzo

negatywny wpływ na środowisko naturalne. Na-

stąpiło zatrucie rzek – Wisły (Warszawa i Płock),

Narwi (Ostrołęka), Bugu (Wyszków) – i ziemi, do

czego przyczyniła się między innymi rafineria

Aglomeracja warszawska znalazła się wówczas

w całości w granicach wykrojonego z Mazow-

sza województwa stołecznego warszawskiego.

Równolegle reforma administracyjna z 1975

roku przyniosła zahamowanie rozwoju więk-

szości mniejszych miast, które jeszcze – mimo

upływu dwudziestu lat – nie zdążyły się odbu-

dować po wojnie, a wraz z likwidacją powiatów

utraciły status siedzib władz powiatowych. Lata

socjalizmu przeobraziły Mazowsze w zakresie

infrastruktury budowlanej – miejsce drewnia-

nych domów zajęła wszechobecna betonowa

płyta (zwana powszechnie wielką płytą), nawet

mieszkania dla robotników PGR-ów oraz budyn-

ki w małych miastach budowano na wzór wiel-

komiejskich bloków.

Z kolei w latach siedemdziesiątych ubiegłego

wieku, w czasach gierkowskiego dobrobytu,

pojawiło się zjawisko poszukiwania miejsc na

dacze, czyli działek służących letniemu wypo-

czynkowi mieszczuchów. Inwestowane przez

nich w ten sposób pieniądze nieco polepszyły

sytuację małych miejscowości, które do tej pory

były wyłącznie rezerwuarami siły roboczej.

Osiedle mieszkaniowe Służew nad Dolinką w Warszawie Osiedle mieszkaniowe (z wielkiej płyty) na Targówku w Warszawie

Osiedle mieszkaniowe na Natolinie w Warszawie


149

w Płocku. Odwrócenie tych zjawisk będzie wy-

magało jeszcze wielu lat pracy i wciąż znacznych

inwestycji.

Nowe czasy, które nadeszły po 1989 roku, inna

wizja rozwoju, oparta o koncepcje ekologii

i równowagi, pozwala dziś spojrzeć na Mazow-

sze w całkiem inny sposób – jak na region, gdzie

źródłem dochodów może stać się w przyszłości

turystyka i rekreacja. Niezrównane walory przy-

rodnicze: Wisła, Narew, Bug, Zalew Włocławski,

Jezioro Zegrzyńskie, Puszcza Kampinoska, Pusz-

cza Biała i wiele innych, dają olbrzymie możli-

wości i zachęcają do tego, żeby je mądrze wyko-

rzystać. Unia Europejska może zapewnić środki,

ale jest to wyzwanie dla pokoleń, które właśnie

teraz dorastają i wchodzą w dorosłe życie.

Ale o tym w następnych rozdziałach.

Stromy brzeg Wisły

Mazowiecka łąka

Kampinoski Park Narodowy

Rzeka Bug

MAZOWSZE

150

Documents

Rozdział 7. Mazowsze w XX wieku