Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich

5

Spis treści

Wykaz skrótów 7Wstęp 9

CZĘŚĆ PIERWSZA

Marcin Wolny, Katarzyna WiśniewskaMiędzynarodowe standardy postępowania w sprawach nieletnich 13

Ireneusz C. KamińskiNieletni sprawcy czynów zabronionych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 19

Michał Szwast, Katarzyna WiśniewskaPrawa dzieci – oskarżonych wedle projektu dyrektywy UE 32

Barbara Grabowska, Michał SzwastKoncepcje legislacyjne w obszarze ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich 45

CZĘŚĆ DRUGA

Wojciech Jasiński, Artur PietrykaRzetelność postępowania w sprawach nieletnich w świetle badań aktowych 57

CZĘŚĆ TRZECIA

Wystąpienia prelegentów podczas seminarium „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich”, Warszawa, 8 października 2013 r. 103

Mariusz LewandowskiPostępowanie w sprawach nieletnich z perspektywy obrońcy 103

Krystyna SergiejOcena postępowania w sprawach nieletnich z perspektywy sędziego 107

Dominika NiemiałtowskaPostępowanie w sprawach nieletnich z perspektywy kuratora sądowego 111

Wanda MendeOcena postępowania w sprawach nieletnich z perspektywy Policji 112

6

Notatka urzędowa Ministerstwa Sprawiedliwości w sprawie zmian legislacyjnych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich 115

CZĘŚĆ CZWARTA

Zapis dyskusji podczas seminarium „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich” 123

Marek Konopczyński 123

Michał Szwast 125

Tadeusz Pisarek 128

Sebastian Dec 130

Roman Kęska 132

Dorota Trautman 133

Romuald Sadowski 136

Marcin Wolny 137

Ewa Waszkiewicz 138

Przemysław Frąckowiak 139

Andrzej Martuszewicz 140

Barbara Grabowska 141

CZĘŚĆ PIĄTA

Wyrok ETPC w sprawie Blokhin przeciwko Rosji 145

Autorzy artykułów i prelegenci 172

Uczestnicy dyskusji 174

Konsultanci naukowi 175

7

Wykaz skrótów

Źródła prawaEKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

(Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)

KPD Konwencja o Prawach Dziecka (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.)

MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 ze zm.)

Reguły pekińskie

Wzorcowe Reguły Minimum NZ dotyczące Wymiaru Sprawiedliwo-ści wobec Nieletnich (United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice), przyjęte rezolucją Zgroma-dzenia Ogólnego 40/33 z dnia 29 listopada 1985r.

Reguły hawańskie

Reguły Narodów Zjednoczonych dotyczące Ochrony Nieletnich Pozbawionych Wolności (United Nations Rules for the Protection of Juveniles Deprived of their Liberty), przyjęte rezolucją Zgromadzenia Ogólnego 45/113 z dnia 14 grudnia 1990 r.

Wytyczne z Rijadu

Wskazania Narodów Zjednoczonych dotyczące zapobiegania prze-stępczości nieletnich (United Nations Guidelines for the Prevention of Juvenile Delinquency), przyjęte rezolucją Zgromadzenia Ogólnego 45/112 z dnia 14 grudnia 1990 r.

k.k. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

k.p.k. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.)

u.p.n. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2014 r., poz. 382 )

Organy orzekająceETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka

TK Trybunał Konstytucyjny

PublikatoryDz. U. Dziennik Ustaw

OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy

9

Wstęp

Problematyka ochrony praw dziecka od dłuższego czasu jest przedmiotem zainteresowania Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Realizowany od stycznia 2013 r. Program „Dzieci Pozbawione Wolności: Wspólny Dorobek a Potrzeba Refor-my” poświęcony jest w szczególności problematyce detencji nieletnich. Oprócz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka uczestniczą w nim: Bułgarski Komitet Hel-siński, Centre for Legal Resources (Rumunia), Węgierski Komitet Helsiński oraz Stowarzyszenie na Rzecz Przestrzegania Praw Człowieka (Rumuński Komitet Helsiński). Założeniem projektu jest wymiana dobrych praktyk i przekazanie rekomendacji właściwym organom publicznym. Projekt realizowany jest ze środków Komisji Europejskiej z programu szczegółowego „Prawa Podstawowe i Obywatelstwo”.

Jednym z filarów programu jest monitorowanie rzetelności postępowa-nia prowadzonego w sprawach nieletnich. W wyroku z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce, Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że doszło do naruszenia prawa do obrony, gwarantowanego w art. 6 § 3c Konwencji oraz prawa do rzetelnego postępowania sądowego (art. 6 § 1 Kon-wencji). W przywołanym orzeczeniu Trybunał dokonał oceny zarówno przyjętej w sprawie praktyki, jak i ogólnego kształtu regulacji krajowych. Trybunał uznał, że pojęcie „dobra nieletniego” powinno być powiązane z gwarancjami proceso-wymi przysługującymi w toczącym się postępowaniu. Postępowanie przeciw-ko nieletniemu, ze względu na swój represyjny charakter, powinno gwaranto-wać możliwość skorzystania z pomocy obrońcy.

Wyrok w niniejszej sprawie stał się impulsem do przeprowadzenia wnikliwej analizy postępowań w sprawach nieletnich. Mamy nadzieję, że przedstawiona publikacja będzie natomiast stanowiła asumpt do dyskusji nad polskim mode-lem odpowiedzialności nieletnich.

Publikacja składa się z pięciu części. Na pierwszą z nich składają się cztery artykuły naukowe dotyczące problematyki prawnomiędzynarodowych uwa-runkowań odpowiedzialności nieletnich oraz koncepcji legislacyjnych dotyczą-cych tejże odpowiedzialności. Część druga to publikacja powstała w oparciu o badania akt sądowych w postępowaniu w sprawach nieletnich prowadzo-ne w ramach Programu w 2013 r. Trzecia i czwarta część niniejszej publikacji zawiera wystąpienia prelegentów oraz uczestników dyskusji z seminarium na-

10

ukowego pt. „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich” zorganizowa-nego 8 października 2013 r. w Warszawie w siedzibie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. W części piątej publikacji zawarto tłumaczenie bardzo istotnego z punktu widzenia odpowiedzialności nieletnich wyroku ETPC w sprawie Blok-hin przeciwko Rosji.

Katarzyna Wiśniewska Michał Szwast Marcin Wolny

CZĘŚĆ PIERWSZA

13

Rzetelność postepowania w sprawach nieletnich – CZĘŚĆ PIERWSZA

Marcin Wolny, Katarzyna Wiśniewska

Międzynarodowe standardy postępowania w sprawach nieletnich

System sprawiedliwości wobec nieletnich opiera się w Polsce w głównej mierze na przepisach ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a także na towarzyszących jej rozporządzeniach. Wszystkie te regulacje powinny być interpretowane z uwzględnieniem bogatego dorobku prawa międzynarodo-wego, ponieważ ustanawia ono standardy, na których powinien opierać się sy-stem sprawiedliwości wobec nieletnich.

System sprawiedliwości wobec nieletnich w Konwencji o Prawach DzieckaJednym z najważniejszych międzynarodowych aktów prawnych który kom-

pleksowo reguluje sytuację prawną dzieci jest Konwencja o Prawach Dziecka (dalej: KPD). W jej art. 40 znajdujemy szereg zapisów regulujących sytuację dziecka w toku prowadzonego przeciwko niemu postępowania. Ustęp 1 punkt a) wspomnianego artykułu odnosi się wprost do gwarancji nullum crimen sine lege, stanowiąc, że Państwa-Strony zapewnią, aby żadne dziecko nie było podej-rzane, oskarżane bądź uznawane winnym pogwałcenia prawa karnego poprzez działanie lub zaniechanie, które nie było zabronione przez prawo wewnętrz-ne bądź międzynarodowe w momencie jego popełnienia. Następnie, w ko-lejnych przepisach art. 40 KPD, znajdujemy katalog szczegółowych gwarancji prawnych przysługujących dziecku, „które podejrzewa się, oskarża lub uznaje winnym”. Wśród nich Państwa – strony Konwencji umieściły m.in. prawo do in-formacji o stawianych zarzutach, zapewnienie pomocy w przygotowaniu obro-ny, rozpatrzenie sprawy bez zwłoki przez niezawisłą i bezstronną władzę lub organ sądowy, niestosowanie przymusu do składania zeznań lub przyznania się do winy, a także prawo do odwołania się od orzeczenia właściwej władzy. W katalogu tym odnajdujemy także zasadę domniemania niewinności. Dodat-kowo Państwa – strony Konwencji zobowiązały się do takiego uregulowania swojego prawa karnego, aby została ustanowiona minimalna granica wieku, poniżej której dzieci będą uznawane za niezdolne do jego naruszenia. Zobligo-wały się także do tego, aby w przypadkach, gdy jest to celowe i właściwe, postę-pować z dziećmi naruszającymi prawo karne w inny sposób niż tylko poprzez postępowanie sądowe. W takim wypadku muszą jednak zapewnić dzieciom pełne poszanowanie praw człowieka i praw procesowych.

14


KPD wprost ustanawia także regułę proporcjonalnego działania względem dziecka i kierowania się jego dobrem przy wyborze środków adekwatnych do zaistniałych okoliczności, a także popełnionego naruszenia prawa. Wymie-nia przy tym potencjalne środki, jakie mogą być stosowane względem dzie-ci. Wśród nich możemy odnaleźć m.in. nadzór, probację, a także umieszczenie w rodzinie zastępczej.

Państwa-Strony są zobowiązane również do zapewnienia, aby żadne dzie-cko nie zostało pozbawione wolności w sposób bezprawny lub arbitralny. Aresztowanie, zatrzymanie lub uwięzienie dziecka powinno być zgodne z pra-wem i może być zastosowane jedynie jako środek ostateczny i na możliwie naj-krótszy czas. Ponadto Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka podej-rzanego, oskarżonego bądź uznanego winnym naruszenia prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości dziecka, które umacnia w nim poszanowanie podstawowych praw i wolności innych osób oraz uwzględnia wiek dziecka i celowość sprzyjania jego reintegracji dla pod-jęcia przez nie konstruktywnej roli w społeczeństwie. Zgodnie z Komentarzami Ogólnymi nr 10 (2007), które należy traktować jako oficjalną interpretację Kon-wencji, prawo krajowe powinno przewidywać odpowiednie środki umożliwia-jące traktowanie dzieci w toku prowadzonego przeciwko nim postępowania sądowego w sposób właściwy dla ich dobrego samopoczucia i proporcjonalne do okoliczności popełnionego czynu .

Minimalne standardy ONZ w zakresie sądownictwa dla nieletnichZasady, jakim powinien kierować się wymiar sprawiedliwości dla nieletnich,

bardziej szczegółowo opisują przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1985 r. Wzorcowe minimalne reguły ONZ dotyczące wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich (zwane dalej Regułami Pekińskimi).

Reguły Pekińskie posługują się bardzo szeroką definicją nieletniego, uznając za niego każdą osobę, która może być pociągnięta do odpowiedzialności na innych zasadach niż dorosły. Stanowią jednak, że przy ustanowieniu granicy wieku, od którego nieletni mogą odpowiadać karnie, powinna być brana pod uwagę emocjonalna, umysłowa i intelektualna dojrzałość nieletnich.

Nadto oddziaływanie Reguł Pekińskich jest rozciągnięte na przypadki za-chowań, które ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich określa mianem demoralizacji. Oznacza to, że Reguły Pekińskie mają znaczenie nie tylko dla przypadków popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego w postaci np. kradzieży, lecz także na wszelkie przejawy „karania” go za przejawy demoraliza-cji wymienione przykładowo w art. 4 § 1 u.p.n. Wśród nich można odnaleźć po-pełnienie czynu zabronionego, uchylanie się od obowiązku szkolnego, czy uży-

15


wanie środków odurzających. Nadto Reguły Pekińskie nakładają na Państwa obowiązek czynienia wysiłków, aby jak najdalej realizowały ich postanowienia w postępowaniach opiekuńczych i wychowawczych. Takie ujęcie treści Reguł pozwala na wypracowanie jednolitego standardu sprawiedliwości procedural-nej dla nieletnich w ramach porządków krajowych.

W treści samych Reguł odnajdujemy wiele wytycznych, które powinny być stosowane w postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z Regułą 5.1, sy-stem sprawiedliwości wobec nieletnich powinien kierować się dobrem dzie-cka. Każda reakcja na popełnienie przez niego czynu zabronionego musi być nacechowane zasadą proporcjonalności. System sprawiedliwości nie powinien kierować się tylko i wyłącznie wagą popełnionego czynu, lecz także okolicznoś-ciami dotyczącymi osoby sprawcy.

Reguły zalecają przy tym, aby przyznać kompetentnym władzom pewien zakres uznania w orzekaniu o sprawach nieletnich. Sprzyja to realizacji zasady proporcjonalności postępowania, a jednocześnie pozwala na podjęcie wobec nieletniego najbardziej uzasadnionych środków.

Niezwykle ważny wydźwięk ma Reguła 7.1., która stanowi, że nieletnim przysługują podstawowe gwarancje proceduralne. Pod tym pojęciem wprost wymienia między innymi domniemanie niewinności, prawo do informacji o postawionych zarzutach, prawo do odmowy składania wyjaśnień, prawo do posiadania obrońcy, a także obecności rodziców czy opiekunów.

W dalszej części Reguły Pekińskie omawiają zagadnienia wszczęcia postę-powania wobec nieletniego. Ustanawiają zasadę natychmiastowego powia-domienia jego najbliższych o wszczętym postępowaniu. Jednocześnie ustana-wiają preferencję środków wolnościowych, stanowiąc, że odpowiednia władza powinna jak najszybciej decydować o jego uwolnieniu. W punkcie 11 wprost stawiają na jak najszersze odformalizowanie postępowania wobec nieletnich. Zalecają korzystanie z alternatywnych form rozwiązywania sporów, a także nie podejmowanie formalnego postępowania, gdy nie jest to konieczne. Reguła 17.4. nakazuje wprowadzenie możliwości zakończenia postępowania w każ-dym czasie. Natomiast pierwsze fazy postępowania wobec nieletnich powinni prowadzić specjalnie wyszkoleni funkcjonariusze Policji.

Osobny punkt został poświęcony pozbawieniu wolności nieletnich. Reguły Pekińskie wprost stanowią, że środek w postaci izolacji nieletniego powinien być używany jako ostateczność, na jak najkrótszy czas. Zalecają przy tym stoso-wanie środków alternatywnych wobec pozbawienia wolności. Reguły stanowią przy tym, że nieletni w czasie detencji powinni być oddzieleni od dorosłych osadzonych i korzystać z tych samych praw, co dorośli więźniowie.

16


Prowadzone wobec nieletnich postępowanie powinno spełniać standardy rzetelnego procesu i być prowadzone w najlepszym interesie nieletniego, bez zbędnych opóźnień. Zgodnie Regułami Pekińskimi, w trakcie postępowania nieletni powinien mieć zapewnione prawo do pomocy prawnej, w tym tej, któ-ra jest świadczona bezpłatnie. Samo postępowanie może się natomiast toczyć w obecności rodziców lub opiekunów nieletniego. Ewentualne pozbawienie ich prawa do udziału w postępowaniu może mieć miejsce jedynie ze względu na interes nieletniego.

Reguły wprowadzają także po stronie organu procesowego obowiązek za-sięgnięcia informacji (np. za pomocą wywiadu kuratorskiego) na temat sytuacji nieletniego, a także okoliczności, w ramach których popełniono czyn zabroniony.

Ponadto Reguły Pekińskie ustanawiają szereg ograniczeń dotyczących na-kładania na nieletnich środków wychowawczych i poprawczych. Zawsze mu-szą być one proporcjonalne względem zachowania nieletniego. Uwzględniać okoliczności popełnienia czynu, a także warunki osobiste sprawcy. Proponują przy tym przykładowy katalog środków wychowawczych, które mogłyby być stosowane względem nieletnich.

Jakakolwiek detencja nieletniego powinna być stosowana po głębokim za-stanowieniu i traktowana, jako środek ostateczny. Zabronione jest karanie nie-letnich karą śmierci i karami cielesnymi.

Europejski system ochrony praw nieletnichPodobne standardy postępowania z nieletnimi ustanawiają europejskie or-

gany ochrony praw człowieka. W rekomendacjach Komitetu Ministrów Rady Europy wskazuje się, że systemowi karnemu dla nieletnich powinny zawsze przyświecać takie cele, jak edukacja i integracja społeczna. Środki i działania stosowane w przypadku nieletnich powinny w pierwszej kolejności być wdra-żane w ich naturalnym otoczeniu oraz powinny obejmować daną społeczność, w szczególności na poziomie lokalnym. Ponadto Komitet Ministrów w reko-mendacjach z 24 września 2003 r. wskazywał, że pomimo ogólnego utrzymy-wania się wskaźników przestępczości nieletnich na mniej więcej stałym pozio-mie, charakter i poważny wymiar przestępczości wśród osób nieletnich wyma-gają nowych metod reagowania i interwencji. Komitet Ministrów już wtedy uznał, że same rozwiązania tradycyjnego systemu wymiaru sprawiedliwości mogą okazać się nieadekwatne w odniesieniu do postępowania z nieletnimi w związku z tym, że ich specjalne potrzeby edukacyjne i społeczne różnią się od potrzeb osób dorosłych. W konsekwencji uznano, że reagowanie na przestęp-czość nieletnich powinno być oparte na wszechstronnym podejściu i powinno obejmować wiele służb i podmiotów, a także powinno zostać tak zaplanowa-

17


ne, aby obejmowało szereg różnych istotnych czynników na poszczególnych szczeblach społeczeństwa, takich jak uwarunkowania indywidualne, czynniki związane z rodziną, szkołą czy daną społecznością lokalną. Na mocy tych re-komendacji Państwa członkowskie zostały zobligowane również do zaplano-wania kompleksowego systemu reakcji na przestępczość nieletnich w ramach partnerstw lokalnych obejmujących kluczowe instytucje i służby publiczne tj. policję, kuratorów, osoby pracujące z młodzieżą, opiekę społeczną, służby są-dowe, pracowników oświaty, służbę zdrowia i odnośne władze odpowiedzialne ze mieszkalnictwo – oraz wolontariuszy i sektor prywatny.

Rada Europy określiła również warunki, jakim powinny odpowiadać postę-powania sądowe w sprawach nieletnich. Zgodnie z zaleceniami Komitetu Mi-nistrów Nr R (87) 20 dla państw członkowskich w sprawie reakcji społecznych na przestępczość nieletnich, Państwa Rady Europy powinny podejmować dzia-łania w celu wzmocnienia prawnej pozycji nieletnich w trakcie postępowania, w tym w czasie postępowania policyjnego, między innymi poprzez poszanowa-nie: zasady domniemania niewinności, prawa do obrony, w tym prawa do ko-rzystania z pomocy obrońcy, który w razie konieczności zostanie wyznaczony i opłacony z urzędu, prawa do obecności rodziców lub innych przedstawicieli prawnych, którzy powinni być informowani o przebiegu postępowania od jego początku, prawa nieletnich do wzywania i przesłuchiwania świadków oraz do konfrontacji, przysługującej nieletnim możliwości wnioskowania o opinię in-nego rzeczoznawcy lub wszelkie inne równoważne działania dochodzeniowe, prawa nieletnich do wypowiadania się i – jeżeli zachodzi taka konieczność – do wygłoszenia opinii na temat środków i działań dla nich przewidywanych, prawa do apelacji, prawa do wnioskowania o rewizję nałożonych środków i działań, prawa nieletnich do poszanowania ich życia prywatnego.

Jednocześnie, rekomendacje stanowią, że kary i środki winny być nakłada-ne przez sąd, a jeżeli mogą być nakładane przez inne, prawnie do tego upo-ważnione władze, muszą podlegać kontroli sądowej. Środki takie powinny być jednak stosowane w możliwie najkrótszym wymiarze czasowym i wyłącznie w prawnie uzasadnionym celu. Komitet Ministrów nakłada jednak obowiązek by stosowanie kar czy środków odbywało się w oparciu o najlepiej pojęty in-teres nieletnich sprawców, w zależności od wagi popełnionego czynu zabro-nionego (zasada proporcjonalności) oraz z uwzględnieniem wieku, fizycznego i psychicznego rozwoju, zdolności i osobistych uwarunkowań sprawcy (zasada indywidualizacji), na podstawie ewentualnych ocen i raportów psychologicz-nych, psychiatrycznych lub społecznych.

18


WnioskiPodsumowując, akty prawa międzynarodowego podkreślają szczególny

charakter postępowań w sprawach nieletnich, tak ze względu na osobę, wzglę-dem której prowadzone jest postępowanie, jak również wartość, wokół której są one zogniskowane, tj. dobro nieletniego. Należy jednak wyrazić ubolewanie, że pomimo tak wielu aktów prawa międzynarodowego i klarownie wskazanych w nich standardów postępowania w sprawach nieletnich, w dalszym ciągu nie są one w wystarczającym stopniu uwzględniane zarówno w toku procesu legis-lacyjnego, jak i praktyki organów krajowych.

Summary

The article describes the international law on juvenile justice, referring, for instance, to the UN Convention on the Rights of the Child. It also describes soft law relevant to the issue, in particular, the UN Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice adopted by the United Nations General As-sembly in 1985 (the so-called Beijing Rules). Moreover, the article refers to the extensive relevant case law of the European Court of Human Rights.

19


Ireneusz C. Kamiński

Nieletni sprawcy czynów zabronionych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

I. Uwagi wprowadzająceW orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: Trybunał

lub ETPC) kilkakrotnie wystąpiły zagadnienia dotyczące nieletnich sprawców czynów zabronionych. Ujawniły się one na kanwie różnych przepisów Europej-skiej Konwencji Praw Człowieka (dalej: Konwencja). W pewnych sytuacjach Try-bunał był gotów tworzyć wyróżnione standardy odnoszące się do nieletnich sprawców lub podejrzanych (zwłaszcza w kontekście art. 6 dotyczącego pra-wa do rzetelnego procesu sądowego), ale w innych już takiej potrzeby wprost nie identyfikował. W omawianych poniżej sprawach doszło ponadto do inte-resującej konfrontacji wymogów Konwencji z krajowymi rozwiązaniami, które nierzadko powstały w tym celu, by uwzględniając wiek sprawców, służyć ich resocjalizacji i zapobiegać użyciu wobec nich „klasycznych” mechanizmów oraz procedur karnych. Uwagę zwrócę też na przypadek szczególnych środków wy-chowawczo-opiekuńczych, zarządzanych gdy nieletni zachowywał się w „aspo-łeczny” sposób1.

W swoich orzeczeniach dotyczących nieletnich Trybunał szeroko przy-woływał akty prawa międzynarodowego, które uznawał za mające znacze-nie dla rozpoznawanej sprawy (część wyroku: „Istotne dla sprawy prawo międzynarodowe”)2. W praktyce jednak określone tam reguły bądź zasady prawne zasadniczo nie były bezpośrednio wykorzystane do rekonstrukcji stan-dardu wynikającego z Konwencji3. Zidentyfikowanie owych aktów prawnych, 1 Niniejszy szkic nie ma ambicji całościowego omówienia strasburskiego orzecznictwa dotyczącego nieletnich sprawców. Chodziło mi o to, by koncentrując się na kilku najnowszych orzeczeniach, zidentyfikować obecny kształt konwencyjnego standardu i uzasadniające go argumenty.2 W oryginalnych wersjach językowych orzeczeń ang.: Relevant international material; fr.: Textes internation-aux pertinents.3 Odmiennie Trybunał postępował wielokroć w innych sprawach, np. rozstrzygając o tym, czy w treści stan-dardu wynikającego z konwencyjnego prawa do stowarzyszania się (art. 11) mieści się uprawnienie związku zawodowego do zawierania układów zbiorowych oraz możliwość tworzenia związków zawodowych przez funkcjonariuszy publicznych (wyrok Wielkiej Izby ETPC z 12.11.2008 r. w sprawie Demir i Baykara przeciwko Turcji, skarga nr 34503/97). Ale w niedawnym wyroku ETPC z 11.03.2014 r. w sprawie Abdu przeciwko Bułgarii, skarga nr 26827/08, gdy Trybunał przywołał inne konwencje i dokumenty międzynarodowe, by wykorzystując je określić standard Konwencji związany z obowiązkiem państwa do podjęcia działań zwalczających rasistowskie akty przemocy (w kontekście realizacji zakazu poniżającego traktowania z art. 3), spotkało się to z niezgodą

20


wypracowanych nie tylko w ramach Rady Europy4, ale i mających charakter uni-wersalny5, oddziaływało więc raczej pośrednio czy też „kontekstowo” na stras-burskie rozstrzygnięcia. Do bezpośredniego użycia dochodziło w przypadku podobieństwa sytuacji faktycznej, w jakiej znalazł się dorosły i nieletni sprawca lub jednoznacznej tożsamości zagadnienia, w ramach którego Trybunał doko-nywał wyróżnienia specyficznego standardu związanego z nieletnim.

II. Sprawa Blokhin przeciwko Rosji6

1. Okoliczności sprawyDwunastoletni, wychowywany przez dziadka Ivan Blokhin został zatrzy-

many przez milicję. Nie poinformowano go, z jakiego powodu się to stało. Chłopca przewieziono na posterunek milicji i umieszczono w celi bez okien i światła. Po około godzinie został przesłuchany przez funkcjonariusza milicji. Zatrzymanemu powiedziano mu, że jest oskarżany o wymuszenie pieniędzy od innego dziecka. Zaproponowano następującą „transakcję”: przyznaje się do winy i natychmiast wychodzi na wolność albo zaprzecza zdarzeniu i pozostaje w areszcie. Blokhin podpisał oświadczenie o dokonaniu czynu. Zadzwoniono następnie do jego dziadka i powiedziano o zatrzymaniu chłopca oraz możliwo-ści odebrania go do domu. Gdy dziadek przyjechał, zatrzymany wycofał swoje wcześniejsze oświadczenie7. Opiekun miał też poinformować milicjantów, że chłopiec cierpi na zaburzenia emocjonalne. Zdiagnozowano u niego zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) oraz enurezję (mimowolne oddawanie moczu). Lekarze specjaliści zalecili stały nadzór neu-

dwóch sędziów (Paula Mahoneya i Krzysztofa Wojtyczka). Uważają oni, że Konwencja określa samodzielnie pewien minimalny standard, który nie może być „podnoszony” poprzez wykorzystanie postanowień innych aktów prawa międzynarodowego.4 Dokumenty Komitetu Ministrów Rady Europy: rezolucja w sprawie przestępczości nieletnich i zmian spo-łecznych, rekomendacja w sprawie społecznych reakcji na przestępczość nieletnich, rekomendacja w sprawie nowych sposobów radzenia sobie z przestępczością nieletnich, rekomendacja w sprawie europejskich reguł dotyczących nieletnich przestępców podlegających sankcjom oraz innym środkom, wskazówki dotyczące wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dla dzieci. 5 Konwencja Praw Dziecka, Ogólne uwagi Komitetu Praw Dziecka oraz rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ: Minimalne standardy dotyczące reguł związanych z działaniami wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich (tzw. reguły pekińskie); Reguły dotyczące ochrony nieletnich pozbawionych wolności, Wskazówki dotyczące zapobiegania przestępczości nieletnich (tzw. reguły rijadzkie).6 Wyrok ETPC z 14.11.2013 r., skarga nr 47152/06. 7 Odmienny opis wydarzeń przedstawiał później rosyjski rząd w toku postępowanie przed ETPC. Twierdzono, że chłopak nie został formalnie zatrzymany, lecz jedynie poproszony o złożenie „wyjaśnienia”. Rozmowę miał przeprowadzić funkcjonariusz mający przygotowanie pedagogiczne. Nie doszło do żadnych aktów przymusu czy zastraszania, chłopak został poinformowany o możliwości odmowy wyjaśnień, a podczas rozmowy był obecny dziadek. Trybunał uznał tę wersję za niewiarygodną.

21


rologiczny oraz regularne spotkania z psychologiem.Przeciwko Blokhinowi nie podjęto postępowania karnego. Chociaż uznano,

że faktycznie dopuścił się wymuszenia, to jednak jako nieletni nie może po-nosić odpowiedzialności. Odrzucono przy tym wniosek dziadka chłopca, by postępowanie zostało umorzone ze względu na brak dowodów winy. Wniosko-dawca wskazywał na zdobycie oświadczenia w sposób niezgodny z prawem i wskutek zastraszenia.

W lutym 2005 r. miejscowy wydział spraw wewnętrznych wystąpił do sądu z wnioskiem o osadzenie Blokhina w ośrodku dla nieletnich przestępców. Uza-sadniono to popełnieniem kilku czynów zabronionych, brakiem opieki ze stro-ny rodziców, którym odebrano prawa rodzicielskie, oraz nieuporządkowanym trybem życia. Pobyt w ośrodku przez 30 dni, gdy Blokhina nie można było z racji wieku pociągnąć do odpowiedzialności, miał powstrzymać przed dokonywa-niem kolejnych przestępstw oraz wpłynąć „naprawczo” na jego zachowanie. Po krótkiej rozprawie sąd zgodził się z wnioskiem.

W ośrodku Blokhin dzielił sypialnię z siedmioma innymi osobami, w której przez całą noc paliło się światło. W ciągu dnia osadzeni nie mogli korzystać z łóżek i korzystać z sypialni. Czas musieli spędzać w dużym pustym pomieszczeniu, gdzie nie było żadnych mebli. Tylko dwukrotnie Blokhin mógł wyjść na podwórze.

W ośrodku były prowadzone lekcje szkolne, ale odbywały się tylko dwa razy w tygodniu, trwały trzy godziny i ograniczały do języka rosyjskiego i matema-tyki. Zajęcia prowadzono łącznie dla wszystkich nieletnich, mimo iż byli w róż-nym wieku.

Wobec osadzonych wychowawcy stosowali kolektywne kary (trwające wie-le godzin stanie bez ruchu przy ścianie), jeśli tylko jedna osoba zachowała się w sposób niezgodny z regulaminem. Istniał też zakaz opuszczania zbiorczej sali. Trzeba było prosić o zgodę na wyjście do toalety i czekać, aż zbierze się grupa trzech osób. Taka reguła była szczególnie dotkliwa dla Blokhina, który cierpiał na enurezję. Za częste prośby karano go wykonywaniem poniżających prac polegających na usuwaniu nieczystości.

Rosyjski rząd kwestionował te dane, ale jednocześnie nie był w stanie prze-kazać teczki personalnej oraz kartoteki medycznej Blokhina, zażądanych przez Trybunał. Twierdzono, że odpowiednio po dwóch i trzech latach zniszczono je zgodnie z niepublikowanymi zarządzeniami ministerstwa spraw wewnętrz-nych8. Nie przeszkodziło to jednak reprezentantowi Rosji na powoływanie się

8 Rząd Rosji nie przekazał też Trybunałowi kopii zarządzenia dotyczącego niszczenia dokumentacji medycz-nej. Należy dodać, że jednocześnie zgodnie z opublikowanymi instrukcjami ministerstwa zdrowia kartoteki medyczne pacjentów są przechowywane przez 10 lat. Władze rosyjskie nie dostarczyły ponadto protokołów zniszczeń, które rutynowo towarzyszą urzędowemu niszczeniu dokumentów.

22


podczas postępowania w Strasburgu na informacje pochodzące się z tych zbio-rów dokumentów…

Po wyjściu z ośrodka Blokhin znalazł się w szpitalu, a następnie był leczony w zakładzie psychiatrycznym.

2. Wyrok TrybunałuTrybunał jednomyślnie orzekł, że doszło do naruszenia trzech przepisów

Konwencji: zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 3), prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5) oraz do rzetelnego postępowa-nia sądowego (art. 6).

W związku z zarzutem dotyczącym naruszenia art. 3 Trybunał uznał za niepotwierdzoną tezę o zniszczeniu dokumentacji dotyczącej Blokhina. Nie-przekazanie przez rosyjskie władze żądanych materiałów potraktowano jako uprawniające do wyciągnięcia negatywnych dla Rosji konsekwencji co do za-sadności zarzutów podniesionych w skardze (par. 90–91)9.

Poniżające i nieludzkie traktowanie było następstwem braku należytej i wy-maganej opieki medycznej, którą państwo musi zapewnić osobom pozba-wionym wolności10. Władze ośrodka były informowane o szczególnych scho-rzeniach Blokhina. Pomimo tego chłopiec nie uzyskał dostępu do psychologa i psychiatry. Mógł skorzystać jedynie z ogólnej pomocy pediatrycznej. Podczas pobytu w ośrodku jego stan zdrowia poważnie się pogorszył (par. 92–95).

Przystępując do analizy zarzutu dotyczącego prawa do wolności i bezpie-czeństwa osobistego, Trybunał musiał najpierw rozstrzygnąć, czy umieszcze-nie w ośrodku stanowiło akt pozbawienia wolności w znaczeniu art. 5. W tej kwestii strony się różniły. Rosyjski rząd podnosił, że celem pobytu w ośrodku było zapobieżenie popełnieniu przez nieletnich kolejnych przestępstw, ochro-na ich życia i zdrowia oraz podjęcie „kroków naprawczych”. Trybunał wskazał, że dokonywana ocena musi uwzględniać szereg czynników charakteryzujących dany przypadek, takich jak rodzaj działania, długość, skutki i sposób realizacji środka11. Blokhin został umieszczony na 30 dni w ośrodku, który był zamknięty

9 Trybunał nie rozważał jednak, czy Rosja dodatkowo złamała art. 38 Konwencji, który wymaga od państwa podjęcia należytej współpracy z ETPC, w tym polegającej na przekazaniu żądanych dokumentów i wyjaśnień. Na temat orzecznictwa ETPC dotyczącego tej kwestii zob. I.C. Kamiński, Obowiązek współpracy państwa z Eu-ropejskim Trybunałem Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2013, nr 10. 10 Trybunał odwołał się do ogólnego obowiązku zapewnienia takiej opieki osobom pozbawionym wolności, bez statuowania specyficznego standardu dotyczącego młodocianych. Przywołał swoje następujące rozstrzyg-nięcia: wyroki ETPC z 26.10.2006 r. w sprawie Khudobin przeciwko Rosji, skarga nr 59696/00, ECHR 2006–XII, par. 93; z 14.11.2002 r. w sprawie Mouisel przeciwko Francji, skarga nr 67263/01, ECHR 2002–IX, par. 40; z 26.10.2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce (Wielka Izba), skarga nr 30210/96, ECHR 2000–XI, par. 94.11 Te czynniki zostały zidentyfikowane w wyroku ETPC z 6.11.1980 r. w sprawie Guzzardi przeciwko Włochom, skarga nr , Series A. 39, par. 92–93.

23


i strzeżony; miejsca nie można było opuścić bez zezwolenia. Osadzeni podle-gali ścisłemu i stałemu nadzorowi, byli przeszukiwani, nie mogli posiadać oso-bistych rzeczy, a za naruszenie reguł zachowania karano ich sankcjami dyscy-plinarnymi. Te okoliczności oznaczały, że doszło do pozbawienia wolności (par. 107). Należało ustalić, czy pozbawienie wolności wynikało z prawa krajowego (zostało dokonane „w trybie ustalonym przez prawo”) i korespondowało z jed-ną z sytuacji określonych w ustępie 1 artykułu 5.

Według rosyjskich władz umieszczenie Blokhina w tymczasowym ośrod-ku korespondowało z art. 5 ustęp 1 punkt (d), gdyż do pozbawienia wolności doszło w celu „ustanowienia nadzoru wychowawczego”. Trybunał wskazał, że w przypadku nieletnich tego rodzaju nadzór nie musi zostać połączony z rygo-rystycznie rozumianą nauką szkolną, lecz powinien obejmować różne aspekty wykonywania przez władze publiczne praw rodzicielskich dla dobra i ochro-ny danej osoby12. Ponadto przetrzymywanie w celu „ustanowienia nadzoru wychowawczego” musi się dokonywać w odpowiednim miejscu, adekwatnie przygotowanym i wyposażonym. Ale jednocześnie umieszczenie ośrodku nie musi być natychmiastowe. Konwencyjny standard nie wyklucza zatrzymania jako środka tymczasowego, poprzedzającego właściwe użycie „nadzoru wy-chowawczego”. Wymaga jednak, by po środku tymczasowym doszło szybko do „nadzoru wychowawczego” (par. 110–111).

Trybunał podkreślił, że tymczasowe zatrzymanie w ośrodku dla nieletnich może zachodzić do czasu podjęcia rozstrzygnięcia (np. przez sąd) lub znale-zienia właściwego miejsca w celu umieszczenia danej osoby. Te przesłanki nie zachodziły w przypadku Blokhina. Osadzono go, by zapobiec dokonaniu kolej-nych czynów przestępczych i by „skorygować jego zachowanie”. W ośrodku nie było też systematycznej działalności edukacyjno-wychowawczej. W takich oko-licznościach pozbawienie wolności nie może zostać uznane za służące „nadzo-rowi wychowawczemu” (par. 113–115).

Strasburscy sędziowie postanowili następnie rozważyć, czy pozbawienie wolności można zakwalifikować jako uzasadnione przez inne okoliczności wymienione art. 5 ust. 1 pkt (a) – (c). Sformułowanie dotyczące zapobieżenia popełnieniu przestępstwa (pkt c) nie odnosi się do wszelkich nielegalnych ak-tów, jakie jednostka mogłaby dokonać, lecz konkretnego czynu przestępczego. Władze nie wskazały takiego zindywidualizowanego, np. ze względu na osobę lub miejsce, zagrożenia bądź przygotowywanie pewnych szczególnych działań, które należało powstrzymać. Dodatkowo zatrzymanie musi być związane z po-

12 Decyzja ETPC z 12.10.2000 r. w sprawie Koniarska przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 33670/96; wyrok ETPC z 16.05.2002 r. w sprawie D.G. przeciwko Irlandii, skarga nr 39474/98, ECHR 2002–III, par. 80; wzrok ETPC z 30.10.2012 r. w sprawie P. i S. przeciwko Polsce, skarga nr 57375/08, par. 147.

24


stawieniem przed właściwym organem, a osobę pozbawioną wolności trzeba osądzić w rozsądnym terminie. Oznacza to, że w grę może wchodzić jedynie zatrzymanie poprzedzające postawienie przed sądem, gdy dana osoba pod-jęła już kroki przygotowujące przestępstwo. Takie okoliczności nie zachodziły w przypadku Blokhina (par. 118–120). Analogicznie osadzenie w ośrodku nie może uchodzić za usprawiedliwione zapewnieniem realizacji określonego obo-wiązku (pkt b). Tu ponownie nie wolno odwoływać się do generalnie wskaza-nego nakazu nienaruszania prawa, lecz trzeba ten obowiązek skonkretyzować; dodatkowo zatrzymywana osoba musi odmawiać wykonania obowiązku (par. 122). Pozbawienie wolności nie było też konsekwencją skazania przez właściwy sąd (pkt a).

W związku z zarzutem złamania prawa do rzetelnego procesu sądowego (w jego karnej części) rosyjskie władze podniosły, że na mocy krajowego prawa Blokhin nie był ścigany karnie, w więc art. 6 nie ma zastosowania w jego spra-wie. Trybunał przypomniał tu jednak swoje utrwalone orzecznictwo, iż pojęciu „oskarżenia w sprawie karnej” należy nadać autonomiczne konwencyjne zna-czenie. Odwołuje się ono do trzech kryteriów wskazanych w wyroku Engel i inni przeciwko Holandii. Są to: prawna kwalifikacja czynu w krajowym ustawodaw-stwie, natura czynu oraz charakter i surowość sankcji13.

Czyn Blokhina miał charakter karny (odpowiadał aktowi określonemu w ko-deksie karnym) i tylko niepełnoletność sprawcy nie pozwoliła na ściganie. Jed-nocześnie postanowiono – w celu zmiany postępowania sprawcy – umieścić go w ośrodku dla nieletnich przestępców. Oparto się przy tym na ustaleniach poczy-nionych w toku wstępnego postępowania karnego. Nie ulega więc wątpliwości, że zastosowany środek stanowił bezpośrednią konsekwencję czynu uznanego za mający znamiona przestępstwa. Osadzenie w ośrodku było połączone z istotnym ograniczeniem swobody i ścisłym reżimem dyscyplinarnym. Te elementy wska-zują na karny charakter sprawy, powodując zastosowanie art. 6.

W części wyroku dotyczącej merytorycznego rozstrzygnięcia zarzutu doty-czącego art. 6 Trybunał sformułował ważne tezy dotyczące procesowej sytu-acji nieletniego. Wskazano, przypominając istniejące już orzecznictwo, że po-stępowanie karne powinno być prowadzone tak, by odpowiadało „najlepszym interesom dziecka”14. Należy uwzględniać – zwłaszcza podczas dokonywania

13 Wyrok ETPC z 8.06.1976 r. w sprawie Engel i inni przeciwko Holandii, skargi nr 5100/71, 5101/71, 5102/71, 5354/72 i 5370/7, Series A. 22, par. 82. Dwa ostatnie kryteria Trybunał traktował jako alternatywne i niemające charakteru kumulacyjnego. Łączne uwzględnienie trzech kryteriów jest możliwe, gdy samodzielna analiza każdego z nich nie pozwalała na ustalenie, czy w sprawie występowało oskarżenie o charakterze karnym.14 Wyroki ETPC z 16.12.1999 r. w sprawie V. przeciwko Wielkiej Brytanii (Wielka Izba), skarga nr 24888/94, ECHR 1999–IX, par 86; z 16.12.1999 r. w sprawie T. przeciwko Wielkiej Brytanii (Wielka Izba), skarga nr 24724/94, par. 84; z 11.12.2008 r. w sprawie Panovits przeciwko Cyprowi, skarga nr 4268/04, par. 67.

25


przesłuchań – wiek sprawcy, jego stopień dojrzałości oraz stan intelektualny i emocjonalny, a także zdolność udziału w postępowaniu. Władze muszą pod-jąć działania w celu zmniejszenia uczucia zastraszenia oraz pozwalające nielet-niemu na zrozumienie istoty postępowania oraz jego konsekwencji, zwłaszcza dotyczących sankcji i kar. Sprawca powinien także wiedzieć o przysługującym mu prawie do obrony i możliwości nieskładania zeznań15.

Uprawnienia nieletniego Trybunał analizował na tle swojego orzecznictwa dotyczącego dwóch kwestii: prawa do pomocy prawnej i prawa do przesłucha-nia świadków lub obecności podczas ich przesłuchiwania. Gdy chodzi o pierwsze z uprawnień, jest ono szczególnie ważne w początkowym etapie postępowania, aby nie doszło do samooskarżania się przesłuchiwanej jednostki. Dlatego Kon-wencja wymaga, by dostęp do prawnika miał zasadniczo miejsce już w czasie pierwszego przesłuchania przez policję16. Nawet jeśli jednak zachodzą specyficz-ne okoliczności uzasadniające ograniczenie dostępu do prawnika, nie może to podważać prawa do rzetelnego postępowania sądowego. Dostęp do prawnika jest kluczowy w przypadku osoby nieletniej, szczególnie podatnej na wpływ i su-gestie. Oskarżony powinien mieć też możliwość zakwestionowania dowodów17.

Trybunał uznał za niewiarygodne twierdzenia rosyjskich władz, że dziadek Blokhina był obecny podczas przesłuchania. Chłopiec był sam, gdy przesłuchi-wał go funkcjonariusz policji. Ze względu na wiek zatrzymanemu należało za-pewnić pomoc prawnika, by w ten sposób „równoważyć” atmosferę przesłucha-nia, która skłaniała do składania samooskarżających zeznań18. Te zeznania zo-stały następnie użyte jako uzasadnienie dla decyzji o umieszczeniu w ośrodku.

Chociaż już sam brak dostępu do prawnika podczas pierwszego przesłucha-nia prowadził do złamania art. 6, Trybunał postanowił jednak dokonać analizy innych aspektów rosyjskiego postępowania dotyczącego nieletnich (par. 171–174). Władze krajowe oparły się w swoich decyzjach na treści zeznań złożonych przez rzekomą ofiarę wymuszenia oraz jego matkę. Nawet jeśli te zeznania nie były jedynymi dowodami w sprawie, to na pewno okazały się rozstrzygającymi

15 Wyroki ETPC z 11.12.2008 r. w sprawie Panovits przeciwko Cyprowi, skarga nr 4268/04, par. 67; z 15.06.2004 r. w sprawie S.C. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 60958/00, ECHR 2004–IV, par. 29; z 30.05.2013 r. w sprawie Martin przeciwko Estonii, skarga nr 35985/09, par. 92.16 Wyrok ETPC z 27.11.2008 r. w sprawie Salduz przeciwko Turcji (Wielka Izba), skarga nr 36391/02, ECHR-2008, par. 50–55.17 Wyroki ETPC z 27.02.2001 r. w sprawie Lucà przeciwko Włochom, skargi nr 33354/96, ECHR 2001–II, par. 39–40; z 15.12.2011 r. w sprawie Al-Khawaja i Tahery przeciwko Wielkiej Brytanii (Wielka Izba), skargi nr 26766/05 i 22228/06, par. 119.18 Rosyjskie władze tłumaczyły brak dostępu do prawnika faktem, że takie uprawnienie nie przysługiwało nieletniemu, który nie mógł ponosić odpowiedzialności karnej za swój czyn. Trybunał odrzucił taki argument przypominając, że już samo ustawowe ograniczenie prawa dostępu do prawnika tworzy systemowe rozwią-zanie, którego nie można zaakceptować w kontekście art. 6. (par. 167).

26


(poza wycofanym przez Blokhina oświadczeniem). Jednak rosyjskie władze nie spowodowały, że świadkowie byli obecni w sądzie, gdzie można byłoby im za-dawać pytania. Taka praktyka wynikała z przepisów ustawodawstwa dotyczą-cego nieletnich sprawców przestępstw19. Niekorzystnej dla nieletniego sytuacji procesowej nie sanowało też ewentualne przyznanie mu innych uprawnień, które mogłyby prowadzić do zakwestionowania wiarygodności świadków.

Chociaż wyrok nie powodował kontrowersji wśród wydających go sędziów – zapadł wszak bez zdań odrębnych i równoległych – zespół pięciu sędziów za-akceptował jednak wniosek Rosji o ponowne rozpoznanie sprawy przez Wielką Izbę20. Rozprawa odbędzie się 22 października 2014 r. Ostateczny wyrok powi-nien następnie zapaść, zgodnie z regułą porządkową Trybunału, w ciągu dzie-więciu kolejnych miesięcy.

III. Sprawa A. i inni przeciwko Bułgarii21

Skarga została wniesiona przez czworo nieletnich, wobec których zastoso-wano – ze względu na różne formy zachowania uznane za antyspołeczne, takie jak prostytucja, ucieczki z domu, nieuczęszczanie do szkoły – środek prawny w postaci umieszczenia w zakładzie wychowawczym. Skarżący podnieśli zarzu-ty dotyczące różnych aspektów art. 5 Konwencji. Trybunał starano się jednak przede wszystkim przekonać, że zastosowany środek miał charakter sankcji kar-nej, mimo iż nie doszło do skazania przez sąd (ustęp 1 pkt a).

Trybunał najpierw ustalił, że ze względu na długość i zasady pobytu w za-kładzie (brak swobody opuszczania, nadzór, regulamin zachowania) w sprawie doszło do ingerencji w wolność osobistą, a tym samym znajdzie tu zastosowa-nie art. 5 (par. 60–62). Nie zgodzono się natomiast ze stanowiskiem skarżących, że w drodze procedur karnych doszło rzekomo do skazania i wymierzenia kary (par. 65). Był to środek wychowawczy, stanowiący następstwo czynów uzna-nych za antyspołeczne. Tej oceny nie podważał fakt, że nieletni sprawcy drob-nych przestępstw też mogli zostać umieszczeni w takim zakładzie (par. 72).

Zdaniem Trybunału w grę wchodziło pozbawienie nieletniego wolności w celu ustanowienia „nadzoru wychowawczego” (ustęp 1 pkt d). Należało więc sprawdzić dwie okoliczności. Po pierwsze, czy osoby umieszczone w zakładzie

19 Ustawa o nieletnich ponownie ustanawiała odstępstwo od reguł procesowych zawartych w rosyjskim kodeksie postępowania karnego.20 Stało się to 24.03.2014 r. Zgodnie z art. 43 ust. 2 Konwencji sprawa na wniosek strony podlega ponownie rozpoznaniu przez Wielką Izbę, po zaakceptowaniu wniosku przez zespół pięciu sędziów, gdy „ujawnia po-ważne zagadnienia dotyczące interpretacji lub stosowania Konwencji i jej Protokołów lub poważna kwestię o znaczeniu ogólnym”. Można podejrzewać, że wniosek rządy Rosji koncentrował się na tej części wyroku izby, która dotyczyła standardu związanego z pozbawianiem wolności w kontekście „nadzoru wychowawczego”.21 Wyrok ETPC z 29.11.2011 r., skarga nr 51776/08.

27


miały cechy kwalifikujące je do poddania nadzorowi wychowawczemu. Po drugie, czy warunki i wyposażenie zakładu wychowawczego oraz zatrudniony w nim personel spełniały kryteria wymagane dla zapewnienia adekwatnie ta-kiego nadzoru.

Skarżący zgadzali się, że przyczyną umieszczenia w zakładzie było wystąpie-nie zachowania uznanego na mocy krajowego ustawodawstwa za antyspołecz-ne, ale uważali, że pojęcie to nie zostało dostatecznie sprecyzowane, by mogło uchodzić za prawo realizujące jakościowe wymogi nakazane przez Konwencję. Inaczej mówiąc, pojęcie „antyspołecznego zachowania” jest nieprecyzyjne i ko-nieczne staje się jego uściślenie poprzez stworzenie np. listy czynów mających kwalifikowanych jako aspołeczne. Tej krytyki Trybunał nie podzielił (par. 68). Ustawowa konstrukcja odwołuje się do społecznych ocen, a jej prawnicze rozu-mienie zostało doprecyzowane przez orzecznictwo. Skarżący mogli więc prze-widzieć, że ich zachowania daje się kwalifikować jako antyspołeczne.

W ocenie Trybunału działania edukacyjne i wychowawcze podjęte w zakładzie oraz sposób ich zorganizowania odpowiadały konwencyjnemu standardowi. Ta-kiej konkluzji nie zmienia fakt, że w placówce mogli zostać też umieszczeni nieletni sprawcy drobnych przestępstw. Nie doszło więc do złamania art. 5 ustęp 1 pkt (d).

Dwa naruszenia art. 5 stwierdzone w bułgarskiej sprawie miały charakter epi-zodyczny. Po pierwsze, jedna ze skarżących została też umieszczona w „centrum kryzysowym dla dzieci”. Zgodnie z krajowym ustawodawstwem taką decyzję powinien podjąć sąd, tymczasem była to jednostka administracji miejskiej zaj-mująca się pomocą społeczną22. Nie został zrealizowany proceduralny nakaz, by do pozbawienia wolności doszło „w trybie ustalonym przez prawo” (art. 5 ust. 1). Po drugie, inna skarżąca została dodatkowo dwukrotnie umieszczona (na 14 i 17 dni) w schronisku dla nieletnich. Od decyzji w tej sprawie nie przysługiwał jej śro-dek odwoławczy do sądu. Doszło więc do złamania art. 5 ust. 423.

IV. Sprawa Adamkiewicz przeciwko Polsce24

1. Okoliczności sprawy i tło prawneW tle skargi znalazło się postępowanie w głośnej przed laty sprawie zabójstwa

dokonanego przez 15-latka na swoim koledze. Sprawca, zatrzymany kilka dni po

22 Władze bułgarskie starały się przekonywać, że umieszczenie w centrum kryzysowym dla dzieci nie skutkuje pozbawieniem wolności. Trybunał odrzucił ten pogląd, wskazując na zamknięty charakter placówki, istniejące w niej restrykcyjne reguły, a dodatkowo długotrwały pobyt skarżącej (sześć miesięcy).23 Trybunał nie zgodził się z poglądem władz, że umieszczenie w schronisku nie stanowiło pozbawienia wolno-ści, lecz był to środek ochronny. Wskazał, że schroniska podlegają ministerstwu spraw wewnętrznych, warunki w nich są analogiczne do istniejących w aresztach, a osoby do schroniska doprowadza policja.24 Wyrok ETPC z 2.03.2010 r., skarga nr 54729/00).

28


tragicznym wydarzeniu, przyznał się do winy podczas przesłuchania na komisa-riacie policji; oświadczenie powtórzył następnie przed sędzią rodzinnym, który wyznaczył adwokata do obrony. Rodzice chłopca ustanowili własnego prawni-ka i powierzyli mu obronę syna. Adwokat wystąpiła natychmiast o zezwolenie na widzenie z zatrzymanym, przebywającym w schronisku dla nieletnich. Sędzia rodzinny wniosek odrzucił, powołując się na toczące się postępowanie wyjaśnia-jące. Wnioski były kilkakrotnie ponawiane przez prawnika. Ostatecznie adwokat mogła spotkać się z chłopcem sześć tygodni po zatrzymaniu.

Ustawa z 26.09.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich25 odcho-dzi od klasycznego modelu postępowania karnego i odwołuje się do dwóch kierunkowych zasad: postępowania prowadzone przez organy państwa mają być podporządkowane dobru dziecka i uwzględniać indywidualne ce-chy dziecka (takie jak jego osobowość, wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju fizycznego i emocjonalnego, zachowanie oraz stopień demoralizacji)26. Po-stępowanie wyjaśniające w pierwszym rzędzie prowadzi sędzia rodzinny. Nie występuje w roli „wroga nieletniego” ani oskarżyciela, lecz ma zagwaranto-wać dobro nieletniego. Na zakończenie postępowania wyjaśniającego sędzia rodzinny decyduje albo o braku zasadności kontynuowania postępowania, albo o przekazaniu sprawy do sądu rodzinnego. Rozstrzyga też, na podsta-wie zgromadzonego materiału i przy uwzględnieniu okoliczności, charakteru sprawy oraz osobowości nieletniego, czy postępowanie przed sądem rodzin-nym będzie się toczyło w trybie przewidzianym dla zastosowania środków wychowawczych (postępowanie opiekuńczo-wychowawcze), czy też środ-ków poprawczych (postępowanie poprawcze).

W ustawie przyjęto, że sędzia rodzinny jako sędzia prowadzący postępowa-nie wyjaśniające i najlepiej znający czyn oraz sprawcę powinien zasiadać w są-dzie rodzinnym jako osoba, której obecność przyczynia się do obrony intere-sów dziecka27.

Sędzia prowadzący sprawę Adamkiewicza podjął decyzję o wyborze trybu postępowania poprawczego. Nieletni został umieszczony z zakładzie popraw-czym na sześć lat.

2. Wyrok TrybunałuRząd polski nie kwestionował, że w początkowym etapie postępowa-

nia doszło do szeregu nieprawidłowości: nieletni został przesłuchany przez

25 Dz.U. 1982 Nr 35, poz. 228, ze zm.26 Zob. T. Bojarski, S. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, uwagi do art. 3, Warszawa 2007. 27 Tamże, uwagi do art. 50.

29


policję w sposób naruszający krajowe prawo (wymaga ono obecności jed-nej z następujących osób – rodziców, opiekuna, nauczyciela lub przedsta-wiciela stowarzyszenia o celach wychowawczych), a adwokatowi nie wyda-no zezwolenia na widzenie. Podnoszono jednak, że nieprawidłowości nie wyrządziły szkód, gdyż sąd odwoławczy wnikliwie zbadał wpływ, jakie mo-gły one mieć na postępowanie, a sam nieletni, gdy został poinformowany przez adwokat o prawie do milczenia, nie skorzystał z tego uprawnienia, kolejny raz potwierdzając swoje wyjaśnienia. Zeznania Adamkiewicza nie były ponadto jedynym środkiem dowodowym, z jakiego skorzystał sąd ro-dzinny.

Trybunał podkreślił znaczenie postępowania przygotowawczego dla losów późniejszego stadium sądowego (par. 83). Artykuł 6 zasadniczo wymaga, by podejrzany miał możliwość pomocy ze strony adwokata już od chwili zatrzy-mania lub tymczasowego aresztowania. W sprawie Adamkiewicza prawnik nie mogła się spotkać z nieletnim bezpośrednio po udzieleniu jej pełnomocnictwa procesowego. Na osiem wniosków, uzyskała tylko dwie zgody. Spotkania odby-wały się w obecności innej osoby (sędziego, pracownika schroniska). Ponadto jedynie raz mogła zapoznać się z aktami sprawy. Prawo do obrony nieletniego zostało więc w znacznym stopniu ograniczone (par. 86).

Strasburscy sędziowie zauważyli, że szczególnie ważne było pierwsze przesłuchanie przez policję, podczas którego nieletni przyznał się do winy. Organy ścigania weszły w posiadanie kluczowych dowodów zanim zatrzy-many mógł zostać poinformowany przez prawnika o przysługującym mu prawie do zachowania milczenia. Adamkiewicz nigdy wcześniej nie był ka-rany, przebywał w schronisku i nie miał kontaktów z rodziną. Nie mógł więc wiedzieć, że ma prawo do uzyskania pomocy prawnika. Tymczasem złożył zeznania, których treść istotnie posłużyła do uzasadnienia wyroku. Trybunał jednogłośnie orzekł, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 3 pkt c w związku z art. 6 ust. 1.

Ale w sprawie wystąpiło też pytanie o rzetelność postępowania sądowego, gdy ten sam sędzia prowadził najpierw postępowanie wyjaśniające, a później orzekał w składzie sądu rodzinnego28. To pytanie dotyczyło wymogu bezstron-ności sędziego.

Bezstronność jest ujmowana w strasburskim orzecznictwie dwojako. Po pierwsze, jest ona związana z osobistym przekonaniem sędziego w danej spra-wie (subiektywna bezstronność). Drugie ujęcie ma charakter obiektywny i łączy

28 Problem ten zauważano jeszcze przed wyrokiem w polskiej literaturze prawnej. Zob. H. Kołakowska-Przeło-miec, Dziecko jako sprawca i jako ofiara przestępstwa. Ochrona dziecka w prawie karnym, w: Konwencja o prawach dziecka (red. T. Smyczyński), Poznań 1999, s. 417.

30


się z istnieniem gwarancji, które wyłączają wszelkie możliwe wątpliwości doty-czące udziału sędziego w orzekaniu29.

Trybunał wskazał, że sam fakt podjęcia przez sędziego pewnej decyzji przez rozpoczęciem postępowania poprawczego nie podważa jego bezstronności. Znaczenie ma zakres czynności. Podobnie jest z dogłębną znajomością oko-liczności sprawy lub dokonaniem pewnej wstępnej oceny. Nie implikują one istnienia przeświadczenia lub poglądu, który nie pozwalałyby na podjęcie bez-stronnego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy. Istotne jest natomiast, by oce-na była dokonywana w momencie orzekania i opierała się na okolicznościach przedstawionych i rozważonych na rozprawie (par. 101).

Postanowienie wydane na zakończenie postępowania wyjaśniającego, w którym sędzia rodzinny przekazywał sprawę do postępowania poprawczego, opierało się na stwierdzeniu przez sędziego, że ujawnione okoliczności wskazu-ją na sprawstwo nieletniego. Zagadnienie rozstrzygnięte przez sędziego w sta-dium przedsądowym było tożsame z tym, jakie miał następnie rozstrzygnąć jako przewodniczący sądu rodzinnego. Trudno więc uznać, że sędzia nie miał już wyrobionego poglądu (par. 102).

Rozwiązanie istniejące w polskim prawie miało być „przyjazne” dla nielet-niego. Dlatego czynności związane z wyjaśnianiem czynu podejmuje sędzia, a nie prokurator. To jednak ta sama osoba wszczyna postępowanie, dokonu-je czynności dowodowe, decyduje o kierowaniu sprawy do postępowania poprawczego, a następnie orzeka w nim jako przewodniczący składu sądu rodzinnego. Wydaje się, że polski ustawodawca „przedobrzył”. Chciał uczynić procedurę dotyczącą nieletnich pozbawioną prawnych ornamentów najmoc-niej kojarzonych z prawem karnych (oskarżenie, prokurator, spór procesowych przeciwników). Skupił więc różne procesowe funkcje w jednej osobie dobrot-liwego sędziego-gospodarza, który najlepiej poznał okoliczności sprawy i roz-poznał osobowość nieletniego sprawcy. Ale w toku podejmowanych czynności sędzia nie tylko kształtuje swoją ocenę, ale staje się ona podstawą dla procedu-ralnego wyboru dotyczącego sądowego trybu, a ostatecznie sędzia orzeka jako przewodniczący sądu o sprawstwie nieletniego, a więc o tym, co już poprzed-nio ustalił. Taka sytuacja jest nie do przyjęcia w perspektywie konwencyjnego standardu, który wymaga strukturalnych gwarancji zapewniających modelowo rzetelne postępowanie sądowe.

29 Np. wyrok ETPC z 15.12.2005 r. w sprawie Kyprianou przeciwko Cyprowi (Wielka Izba), skarga nr 73797/01, par. 118.

31


Summary

Referring to the recent case law of the European Court of Human Rights (the Court), the article summarises the standards of the European Convention on Human Rights applicable to juvenile offenders. In some cases, the Court ex-pressly took into account offenders’ young age and their specific circumstanc-es, which led to the establishment of a specific set of standards and principles which domestic authorities must follow. Some Contracting Parties also set up special legal institutions which are to respond to the special position of young offenders and make the law enforcement process ‘child-friendly’. Although the Court has taken note of these efforts, it verifies strictly whether the basic pre-cepts of the Convention, e.g. those relevant to a fair hearing under Article 6, are not being compromised. Specific issues have arisen in the context of Article 5 (right to liberty and security). It is a qualified right and the Convention permits detention of minors for the purpose of, among others, educational supervision. The Court has made it clear that detention of minors for educational supervi-sion must not only meet the requirement of legality (in both substantive and procedural terms) but that it should also take place in adequate facilities with the resources (material, organisational and in terms of personnel) to meet the necessary educational objectives and security requirements.

32


Michał Szwast, Katarzyna Wiśniewska

Prawa dzieci-oskarżonych wedle projektu dyrektywy UE

Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej, co roku przed wymiarem spra-wiedliwości w sprawach karnych staje ok. 1 086 000 dzieci, co stanowi 12% łącznej liczby osób, których sprawy są rozpatrywane przez wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych w UE1. Powyższe dane przyczyni-ły się do podjęcia na poziomie europejskim dyskusji na temat gwarancji przysługujących tej grupie w toku postępowania karnego.

Zagadnienie projektowanej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskar-żonymi w postępowaniu karnym (dalej jako: dyrektywa) w niniejszym opraco-waniu zostanie jedynie zasygnalizowane ze względu na wciąż trwające prace nad jej zapisami2.

27 listopada 2013 r. Komisja Europejska przedstawiła wniosek w sprawie dyrek-tywy dotyczącej praw dzieci w postępowaniu karnym. Punktem odniesienia dla podejmowanych rozważań są zarówno już ustanowione normy unijne, w szczegól-ności art. 24 Karty Praw Podstawowych, standardy międzynarodowe, jak również bogate orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wydane w szcze-gólności w oparciu o art. 3, 5, 6 i 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta-wowych wolności3. Dyrektywa stanowi kontynuację programu sztokholmskiego, którego celem jest wzmocnienie praw jednostki w postępowaniu karnym. Oparta jest ona na założeniu, że w stosunku do dzieci należy przyjąć środki szczególne, które zapewnią im możliwość skutecznego uczestnictwa w postępowaniu i korzy-stania z przysługujących im praw do rzetelnego procesu sądowego w takim sa-mym stopniu, w jakim korzystają z nich inni podejrzani lub oskarżeni..

Celem projektowanej dyrektywy jest ustanowienie wspólnych norm mini-malnych dla krajów członkowskich Unii Europejskiej w zakresie praw dzieci, wobec których prowadzone jest postępowanie karne oraz dzieci objętych po-stępowaniem dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. Zgodnie z za-

1 Dane zgodne z dokumentem roboczym Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrz-nych z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskar-żonymi w postępowaniu karnym (2013/0408COD).2 Projekt dyrektywy dostępny jest pod adresem: http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/com/com_com(2013)0822_/com_com(2013)0822_pl.pdf.3 Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zmianami.

33


łożeniami dyrektywy gwarancje w niej określone będą miały zastosowanie do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w sposób niedyskryminujący, w tym w odniesieniu do ich statusu odnoszącego się do prawa pobytu.

Jako dzieci dyrektywa definiuje osoby, które nie ukończyły 18. roku życia w chwi-li, gdy stały się podejrzanymi lub oskarżonymi o popełnienie przestępstwa, aż do zakończenia postępowania. Jednocześnie w dyrektywie zawarto zastrzeżenie, że pozostanie ona bez wpływu na przepisy krajowe dotyczące wieku odpowiedzial-ności karnej dzieci. Jest to wiek, po osiągnięciu którego można pociągnąć dziecko do odpowiedzialności karnej za jego czyny. Polska na mocy tej dyrektywy nie zo-stanie więc zobligowana do zmiany obecnych regulacji w tym zakresie, tj. art. 10 § 1 k.k., który ustanawia granicę odpowiedzialności karnej na 17 lat.

Wyjątek w tym zakresie przewidziany jest w art. 10 § 2 k.k., który dopusz-cza pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej, tzn. na zasadach określonych w kodeksie karnym; jeśli po ukończeniu 15. a przed ukończeniem 17. roku życia, dopuścił się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 kodeksu karnego, gdy okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Należy wska-zać, że zgodnie z art. 32k u.p.n. „Jeżeli w toku postępowania ujawnione zosta-ną okoliczności uzasadniające pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, sąd rodzinny orzeka o przekazaniu sprawy prokuratorowi”. Wyjątek od tej instytucji przewidziany jest w art. 16 § 2, który stanowi, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jeżeli czyn karalny nieletniego pozostaje w ścisłym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro nieletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu prowadzeniu sprawy, prokurator wszczyna lub prowadzi śledztwo. Po ukończeniu śledztwa prokurator bądź je umarza, bądź przekazuje sprawę nieletniego sądowi rodzin-nemu. Jeżeli łączne rozpoznanie sprawy jest konieczne – przekazuje sprawę z aktem oskarżenia sądowi właściwemu według przepisów Kodeksu postępo-wania karnego, który orzeka w sprawie nieletniego z zachowaniem przepisów niniejszej ustawy. Jak wskazuje się w doktrynie pojawiły się wątpliwości związa-ne z tym, czy prokurator jest władny samodzielnie ocenić istnienie przesłanek umożliwiających mu łączne prowadzenie sprawy nieletniego z osobą dorosłą, czy też ocena ta powinna należeć w pierwszym rzędzie do sądu rodzinnego (art. 16 § 2 u.p.n.)4.

4 P. Górecki Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz., Oficyna 2007, Lex nr 25799.

34


Natomiast nieletni po ukończeniu lat 13 a poniżej 17 roku życia jeśli dopuś-cili się czynu karalnego co do zasady odpowiadają na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich5. Pod pojęciem «czynu karalnego» ustawodawca rozumie czyn zabroniony przez ustawę jako:

a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albob) wykroczenie określone w art. 51, art. 69, art. 74, art. 76, art. 85, art. 87, art.

119, art. 122, art. 124, art. 133 lub art. 143 Kodeksu wykroczeń.Na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich odpowiadają

również osoby, które nie ukończyły 18 lat, jeśli istnieje zagrożenie demoraliza-cją (art. 1 § 1 pkt 1 u.p.n.).

Na marginesie podejmowanych rozważań warto wskazać, że w uzasadnie-niu projektu nowelizacji Kodeksu karnego z dnia 5 listopada 2013 r. autorstwa Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego wskazano, że choć „Dzieckiem w rozumie-niu prawa międzynarodowego (np. Konwencja o prawach dziecka) jest osoba, która nie ukończyła 18 lat. Wobec dzieci – sprawców czynów zabronionych wymaga się stosowania innych zasad postępowania, niż wobec sprawców dorosłych. Nie wydaje się społecznie możliwe, a także uzasadnione, podwyższenie w art. 10 § 1 granicy od-powiedzialności karnej do ukończenia lat 18.”6.

Dla określenia zakresu zastosowania dyrektywy szczególne znaczenie ma zastrzeżenie zawarte w jej uzasadnieniu (Aspekty prawne wniosku, arty-kuł 2 – zakres zastosowania, punkt 16) mówiące, że „w niektórych państwach członkowskich dzieci, które popełniły czyn uznawany za przestępstwo, nie podlegają postępowaniu karnemu zgodnie z prawem krajowym, ale innym for-mom postępowania, które mogą prowadzić do nałożenia określonych środków ograniczających (na przykład środków ochrony, środków wychowawczych). Postępowanie takie nie wchodzi w zakres stosowania omawianej dyrektywy”. Powyższe budzi wątpliwości, czy dyrektywa przyczyni się do zmiany regu-lacji dotyczących postępowania prowadzonego na podstawie ustawy o po-stępowaniu w sprawach nieletnich, które w Polsce jest obecnie przedmio-tem szerokiej dyskusji. Wątpliwości tych nie rozwiewa zapis art. 2 ust. 4 pro-jektowanej dyrektywy, który stanowi, że „niniejsza dyrektywa ma również za-stosowanie do dzieci innych niż dzieci podejrzane lub oskarżone, które w toku przesłuchania przez policję lub inny organ ścigania stają się podejrzanymi lub oskarżonymi”, który z kolei można by interpretować w kierunku dopusz-czalności zastosowania dyrektywy do polskiego postępowania w sprawach

5 Dz. U. z 2014 r. Nr 382 j.t.6 Uzasadnienie projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego z dnia 5 listopada 2013 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, s. 7–8.

35


nieletnich. Tożsame wątpliwości wskazano w opinii Biura Analiz Sejmowych z dnia 16 stycznia 2014 r.7

Dyrektywa znajdzie natomiast bezsprzecznie zastosowanie do nieletnich od-powiadających na podstawie Kodeksu karnego. Należy podkreślić, że w świet-le polskich regulacji nieletni ponosi odpowiedzialność karną tylko wyjątkowo i jest to każdorazowo uzależnione od oceny sądu rodzinnego. Wydaje się, że postanowienia dyrektywy powinny być stosowane co najmniej do nieletniego opowiadającego na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, gdy dopuścił się czynu karalnego zdefiniowanego przez ustawodawcę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Wynika to z quasi-karnego charak-teru postępowania mającego na celu ustalenie odpowiedzialności nieletniego za czyn karalny będący przestępstwem lub przestępstwem skarbowym i ko-nieczności zapewnienia w tym postępowaniu analogicznych gwarancji proce-sowych dla nieletniego, co podejrzanemu (oskarżonemu) w postępowaniu kar-nym. Trzeba także wskazać, że zdecydowana większość nieletnich dopuszczają-cych się czynów zabronionych jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe odpowiada na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a nie Kodeksu karnego. Stąd wyłączenie stosowania dyrektywy do postępowania w sprawach nieletnich byłoby szczególnie niekorzystne. W związku z pojawia-jącymi się wątpliwościami, zapisy określające zakres zastosowania dyrektywy powinny być doprecyzowane w toku dalszych prac legislacyjnych.

Regulacje szczególneW komentowanym akcie zawarto szereg regulacji o charakterze gwarancyj-

nym, które mają zabezpieczyć interes dzieci w trakcie prowadzonego przeciw-ko nim postępowania karnego. Wymienić należy w szczególności obowiązek dotyczący powiadomienia osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską lub stosownej osoby dorosłej w celu uwzględnienia szczególnych potrzeb dzie-ci, pod warunkiem że pozostaje to bez uszczerbku dla właściwego toku postę-powania karnego przeciwko danej osobie oraz każdego innego postępowania karnego. Prawa tego nie należy stosować, jeżeli powiadomienie osoby posia-dającej odpowiedzialność rodzicielską byłoby sprzeczne z interesem dziecka.

Dostęp do adwokataJedną z podstawowych gwarancji jest zapewnienie przez państwa człon-

kowskie prawa do obligatoryjnego dostępu do adwokata dzieciom, które są 7 Opinia Biura Analiz Sejmowych z dnia 16 stycznia 2014 r. w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Par-lamentu Europejskiego i Rady w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym (COM(2013) 822 final).

36


podejrzane lub oskarżone w postępowaniu karnym (artykuł 6 ust. 1 projekto-wanej dyrektywy). Prawo to przewidziane jest jako niezbywalne (artykuł 6 ust. 2 projektowanej dyrektywy).

W tym zakresie Kodeks postępowania karnego jest zgodny z regulacjami dyrektywy, gdyż w art. 79 § 1 pkt 1 przewiduje obowiązek obrony obligato-ryjnej w przypadku oskarżenia nieletniego, a brak obrońcy w postępowaniu stanowi bezwzględną przyczyną odwoławczą w świetle art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. W przypadku takiego braku, sąd drugiej instancji jest zobowiązany do uchyle-nia zaskarżonego orzeczenia, niezależnie od granic zaskarżenia, podniesionych zarzutów oraz wpływu tego uchybienia na treść orzeczenia.

Warto wskazać, ze zakres obrony obligatoryjnej zostanie rozszerzony w Ko-deksie postępowania karnego, który wejdzie w życie 1 lipca 2015 r. W znajdu-jącym się aktualnie w okresie vacatio legis art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k. wskazano, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli nie ukończył 18 lat. Tym samym ustawodawca zrezygnował z dotychczasowej przesłanki „nieletniości” oskarżonego i podwyższył wiek zobowiązujący do obligatoryjno-ści obrony, co należy przyjąć z aprobatą.

Problemy w zakresie realizacji wskazanego w dyrektywie prawa do obrony nieletniego mogłyby pojawić się, gdyby znalazła ona zastosowanie do nielet-nich, którzy odpowiadają na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Znowelizowania z dniem 2 stycznia 2014 r. ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, stanowi w art. 18a, że nieletniemu przysługują: 1) pra-wo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, 2) prawo do od-mowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania – o czym należy go pouczyć przed przystąpieniem do przesłuchania lub wysłuchania. Niemniej jednak dalsze postanowienia przywołanej ustawy standard prawa do obrony nieletniego istotnie obniżają.

W znowelizowanej z dniem 2 stycznia 2014 r. ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, obrona nieletniego przestała mieć charakter obliga-toryjny. Znowelizowana ustawa pogorszyła gwarancje procesowe nieletniego w zakresie prawa do obrony w znaczeniu formalnym, czyli prawa do posiadania obrońcy. Wedle poprzednio obowiązujących przepisów, nieletni w postępowa-niu poprawczym musiał mieć obrońcę. Przepis ten został uchylony, co wiąza-ło się ze zniesieniem podziału postępowania rozpoznawczego na poprawcze i opiekuńczo-wychowawcze i wprowadzeniem w ich miejsce jednolitego po-stępowania toczącego się, co do zasady, w myśl przepisów Kodeksu postępo-wania cywilnego właściwych dla spraw opiekuńczych.

Z dniem 2 stycznia 2014 r. wprowadzono w ujednoliconym postępowaniu w sprawach nieletnich instytucję obrony z urzędu, uzależnioną jednak od speł-

37


nienia dodatkowych przesłanek. Obrona z urzędu, zgodnie z art. 32c § 1 i 2 u.p.n., jest obligatoryjna w przypadkach: 1) jeżeli interesy nieletniego i jego rodziców albo opiekuna pozostają w sprzeczności, a nieletni nie ma obrońcy, 2) nieletni jest głuchy, niemy lub niewidomy, 3) zachodzi uzasadniona wątpli-wość, czy stan zdrowia psychicznego nieletniego pozwala na udział w postę-powaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny, 4) nie-letniego umieszczono w schronisku dla nieletnich. W tych przypadkach prezes sądu jest zobligowany ustanowić dla nieletniego obrońcę z urzędu, o ile nie ma on obrońcy z wyboru.

Natomiast w innych przypadkach, w myśl art. 32c § 3 u.p.n., nieletni może złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu. Zgodnie z art. 32c § 3 zd. dru-gie u.p.n., prezes sądu uwzględni wniosek, jeżeli udział obrońcy w sprawie uzna za potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wy-nagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Z powyższego wynika, że dla ustanowienia obrońcy z urzędu nie jest wystarczająca sama przesłanka niemożności pokrycia kosztów obro-ny z wyboru, ale jest wymagana dodatkowo zgoda prezesa sądu, uzależniona od dyskrecjonalnego kryterium – przeświadczenia o potrzebie ustanowienia obrońcy.

Z porównania poprzednio obowiązujących i aktualnych przepisów wynika, że nowelizacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich w tym zakresie obniżyła standard prawa do obrony nieletniego. Należy nadmienić, że w zu-nifikowanym postępowaniu, nieletni może ponosić odpowiedzialność za czyn zabroniony jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Odpowiedzialność za czyny karalne egzekwowana była dotychczas nierzadko w postępowaniu poprawczym, w którym, co wskazano wyżej, zapewniono obronę obligatoryjną nieletniego w każdym przypadku.

Standard prawa do obrony zawarty w znowelizowanych przepisach jest tak-że niższy w porównaniu do standardu przewidzianego w Kodeksie postępo-wania karnego. Zgodnie bowiem z art. 78 § 1 K.p.k., oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Nie jest przy tym wy-magana przesłanka stwierdzenia przez prezesa sądu udziału obrońcy za po-trzebny.

Reasumując rozważania w tym przedmiocie, w przypadku uznania, że dy-rektywa znajdzie zastosowanie do postępowania toczącego się na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, standardy tejże ustawy w zakresie prawa nieletniego do posiadania obrońcy, będą dalece niż-

38


sze, aniżeli przewiduje to dyrektywa. Ustawa o postępowaniu w sprawach nie-letnich nie wyklucza bowiem sytuacji, w której nieletni odpowiadający za czyn karalny pozbawiony zostanie pomocy obrońcy.

Organizacja postępowań z udziałem dzieciDyrektywa poświęca również szczególną uwagę przesłuchiwaniu dzieci.

Prawodawcy unijni wychodzą z założenia, że przesłuchiwanie dzieci stanowi potencjalnie ryzykowną sytuację, w której prawa procesowe i godność dzie-ci nie zawsze są szanowane, a ich szczególnie trudna sytuacja nie zawsze jest należycie uwzględniana. Zgodnie z projektem dyrektywy, aby zapewnić do-stateczną ochronę dzieciom, przesłuchania należy nagrywać w postaci zapisu audiowizualnego. Nagrania takie wolno udostępniać jedynie organom sądo-wym i stronom postępowania, aby zapewnić im poznanie treści i kontekstu przesłuchań. Należy zapobiec publicznemu rozpowszechnianiu takich nagrań. Ponadto należy dostosować czas trwania, styl i tempo przesłuchań do wieku i dojrzałości przesłuchiwanego dziecka.

Warto wskazać, że Kodeks postępowania karnego nie przewiduje tożsa-mych regulacji specjalnych w stosunku do dzieci, wobec których prowadzone jest postępowanie karne. W konsekwencji przyjęcie proponowanej dyrektywy skutkowałaby wprowadzeniem obowiązku zastosowania regulacji, które mają w obecnym stanie prawnym charakter fakultatywny i zależą od decyzji organu procesowego, tj. art. 147 § 1 k.p.k. zgodnie z którym „przebieg czynności proto-kołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić oso-by uczestniczące w czynności”. Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, protokół można ograniczyć do za-pisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział (art. 147 § 3 zd. pierwsze k.p.k.). Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku, stają się załącznikami do protokołu (art. 147 § 3 zd. drugie k.p.k.). Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu (art. 147 § 4 zd. pierwsze k.p.k.). Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym (art. 147 § 4 zd. drugie k.p.k.).

Utrwalenie audiowizualne jest obligatoryjne w przypadku przesłucha-nia pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a k.p.k. i art. 185c k.p.k., oraz świadka, o którym mowa w art. 185b k.p.k. (zob. art. 147 § 2a k.p.k.). Taka regu-lacja jest konsekwencją reguły jednorazowości takiego przesłuchania w toku procesu karnego. W uzasadnieniu projektu wprowadzającego tę regulację wskazano, że „projektowana zmiana jest wyrazem szczególnej ochrony psychiki

39


małoletnich świadków, przesłuchiwanych w postępowaniu karnym, bez względu na to czy są oni pokrzywdzonymi przestępstwem czy też nie. Uczestniczenie dzie-cka w przesłuchaniu w ramach postępowania przygotowawczego a następnie na rozprawie głównej, wpływa na jego psychikę destrukcyjnie. Ten stan rzeczy dodat-kowo pogłębia każde dodatkowe przesłuchanie.”8. Jednocześnie w uzasadnieniu projektodawcy już wtedy wskazali, że „przyjęcie projektu nie powinno spowodo-wać dodatkowych skutków finansowych dla budżetu państwa, albowiem kamery filmowe są w dyspozycji organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości”9.

Warto wskazać, że bezwzględnie obligatoryjny charakter nadała tym re-gulacjom ustawa nowelizująca z 13 czerwca 2013 r. Do tej daty możliwe było zaniechanie utrwalenia przebiegu powyższych czynności, gdy względy tech-niczne to uniemożliwiały. W konsekwencji przyjętych aktów nowelizujących od dnia 27 stycznia 2014 r. utrwalenie obrazu i dźwięku podczas przesłucha-nia jest obowiązkiem organu przesłuchującego osoby wskazane w art. 147 § 2 i 2a k.p.k., od którego nie ma wyjątków. Wydaje się, że polski ustawodawca, jak również wymiar sprawiedliwości są przygotowane na ewentualną zmianę prze-pisów w wypadku konieczności dostosowanie regulacji do zapisów dyrektywy, przy akceptacji aksjologii przyjętej przez unijnego prawodawcę.

Wątpliwości co do proponowanych regulacji podniosła jednak Komisja Wol-ności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Parlamentu Eu-ropejskiego w stanowisku z dnia 13 marca 2014 r. wskazując, że we wniosku „przewiduje się dokonywanie audiowizualnego zapisu przesłuchania dzieci jako środka ochrony, jednak można również stwierdzić, że może to onieśmielić dziecko i przynieść efekty odwrotne do zamierzonych. Dlatego przy podejmowaniu decyzji o dokonaniu zapisu audiowizualnego należy wziąć pod uwagę interes dziecka.”10.

Zastrzeżenia w tym zakresie zgłosiło również Biuro Analiz Sejmowych wska-zując, że „w postępowaniu karnym obowiązuje zasada, że przesłuchanie podej-rzanego/oskarżonego następuje bezpośrednio przez sądem. Z tego też powodu należy odstąpić od projektowanych rozwiązań obligatoryjnych na rzecz fakulta-tywności nagrywania przesłuchań nieletnich”11. Wskazana problematyka będzie niewątpliwie wymagała dalszej dyskusji w ramach unijnego procesu legislacyj-nego dotyczącego dyrektywy.

8 Uzasadnienie ustawy z dnia 3 czerwca 2005 r.o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego.9 Ibidem.10 Dokument roboczy Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (2013/0408COD).11 Opinia Biura Analiz Sejmowych z dnia 16 stycznia 2014 r. w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Par-lamentu Europejskiego i Rady w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym (COM(2013) 822 final).

40


Jawność postępowaniaKolejną kwestią, której uregulowania podjęli się w projekcie dyrektywy unij-

ni prawodawcy, jest jawność postępowań. Zgodnie z dyrektywą dzieci powin-ny być sądzone z wyłączeniem jawności. W wyjątkowych przypadkach po nale-żytym uwzględnieniu interesu dziecka sąd może zdecydować, że rozprawa bę-dzie jawna. Ponadto w interesie dziecka i rodziny organy procesowe powinny zapobiegać publicznemu rozpowszechnianiu informacji, które mogłyby umoż-liwiać ich identyfikację (np. imię i nazwisko oraz wizerunek dziecka i członków rodziny). Tymczasem art. 360 § 3 Kodeksu postępowania karnego stanowi, że sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukoń-czył 15 lat. Wyłączenie jawności ma zatem charakter fakultatywny i co do zasa-dy postępowania karne, w którym oskarżonym jest dziecko toczy się jawnie. Jak wskazuje się w doktrynie przy przyjęciu takiego rozwiązania „chodziło o to, by uwzględniać aspekt wychowawczy rozprawy i nie dopuścić do tego, aby ewen-tualnie jawna rozprawa pogłębiała negatywne wzorce osobowości dla nieletniego czy sprzyjała chełpieniu się przez takiego oskarżonego swym czynem”12. Projek-towana dyrektywa przyczyniłaby się więc do zmiany charakteru tej regulacji na obligatoryjną. Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych wskazała, że w tym zakresie konieczne jest zapewnienie równo-wagi między ochroną prywatności dzieci będących podejrzanymi lub oskarżo-nymi a prawem do rzetelnego procesu sądowego i posiedzenia jawnego.

Natomiast w zakresie jawności postępowania dyrektywa pozostaje w zgo-dzie z przepisami ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Stosownie do treści art. 15 § 1 u.p.n., postępowania są niejawne, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Sama zaś rozprawa – stosownie do treści art. 32n § 1 u.p.n. – odbywa się przy drzwiach zamkniętych, chyba że jawność rozprawy jest uza-sadniona ze względów wychowawczych.

Obecność na rozprawieDyrektywa przewiduje również prawo do obecności na rozprawie. W akcie

wychodzi się z założenia, że jeżeli dzieci są nieobecne na rozprawie, ich prawo do obrony jest zagrożone. W takim przypadku oskarżeni nie są w stanie przed-stawić sądowi swojej wersji wydarzeń ani dowodów na jej poparcie. W związku z tym mogą oni zostać uznani za winnych bez możliwości podważenia podstaw takiego skazania.

12 T. Grzegorczyk, Kodeks Postępowania Karnego. Komentarz., Wydanie III, Zakamycze 2003.

41


W kodeksie postępowania karnego brak jest szczegółowych regulacji w tym zakresie. Mimo, że art. 374 k.p.k. stanowi, że obecność oskarżonego na rozpra-wie głównej jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego jest dopuszczalna w postępowaniu uproszczonym, jeżeli nie stawił się on na rozprawę główną, mimo doręczenia mu wezwania, i nie usprawiedliwił nieobecności (art. 479 § 1 i art. 480 k.p.k.), w sprawie o wydanie wyroku łącznego (art. 573 § 2 k.p.k.). Możliwe jest także kontynuowanie rozprawy, w wypadku gdy oskarżony opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego lub nie stawił się bez usprawiedliwienia na roz-prawę przerwaną lub odroczoną (art. 376 k.p.k.) albo nie stawił się na rozprawę z powodu zawinionej niezdolności (art. 377 k.p.k.). Sąd każdorazowo posiada jednak możliwość zarządzenia obowiązkowej obecności na rozprawie na pod-stawie art. 377 k.p.k.

Należy jednak wskazać, że w znowelizowanym Kodeksie postępowania karnego, obowiązującym od 1 lipca 2015 r., regulacje w tym zakresie ulegają znacznym zmianom. Art. 374 § 1 k.p.k. w nowym brzmieniu stanowi bowiem, że „Oskarżony ma prawo brać udział w rozprawie. Przewodniczący lub sąd mogą uznać jego obecność za obowiązkową”. Tym samym dochodzi do odwrócenia dotychczasowej zasady. Jak wskazuje się w uzasadnieniu przyjętej ustawy „Wprowadzona zmiana jest konsekwencją rozszerzenia kontradyktoryjności po-stępowania sądowego, wyrazem rezygnacji z nadmiernie paternalistycznego podejścia do oskarżonego, urealnieniem jednego z przejawów prawa do obrony. Poprzez eliminację totalnego obowiązku obecności oskarżonego na rozprawie i związanych z tym obowiązków spoczywających na sądzie służyć ma też elimina-cji kolejnego źródła przewlekłości postępowania sądowego”13. Jednak obecność oskarżonego może być nadal uznana za obowiązkową mocą rozstrzygnięcia przewodniczącego składu lub sądu orzekającego w sprawie. W ocenie Komi-sji zaistnienie tego wyjątku wymaga inicjatywy ze strony sądu. Stanowi jednak rozwiązanie zapewniające skuteczny instrument reakcji na sytuację, w których obecność oskarżonego okaże się konieczna14. Wprowadzone zmiany od 2015 r. znajdą również zastosowanie do nieletnich, wobec których prowadzone jest postępowanie karne.

Kary i środki stosowane wobec dzieciDyrektywa odwołuje się do przepisów międzynarodowych, takich jak art. 37

Konwencji o Prawach Dziecka, pkt. 79 uwagi ogólnej nr 10 ONZ z 2007 r. w spra-wie praw dziecka w sferze wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich, zaleceń Ko-13 Uzasadnienie s. 127. 14 Ibidem.

42


mitetu Ministrów Rady Europy15, stanowiących, że każda forma pozbawienia dziecka wolności powinna być środkiem ostatecznym stosowanym przez jak najkrótszy stosowny okres. Zgodnie z dyrektywą państwa członkowskie po-winny zapewnić właściwym organom możliwość skorzystania ze środków al-ternatywnych w stosownych przypadkach, gdy spełnione są warunki pozba-wienia wolności.

Zgodnie z treścią dyrektywy środki alternatywne mogą obejmować: obo-wiązek przebywania dziecka w określonym miejscu; ograniczenia kontaktów z określonymi osobami; obowiązek stawiennictwa przed właściwymi organami; poddanie się leczeniu lub leczeniu uzależnień; uczestnictwo w środkach wy-chowawczych.

Należy wskazać, ze zgodnie z dyrektywami zawartymi w Kodeksie karnym w wypadku gdy nieletni odpowiada na podstawie Kodeksu karnego orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagro-żenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zasto-sować także nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 10 § 3 k.k.). Ustawodawca podkreśla zatem szczególne znaczenie prewencji indywidualnej w przypadku nieletniego sprawcy. Wymierzając nieletniemu karę, sąd ma się kierować prze-de wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54 § 1 k.k.).

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowaw-cze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają (art. 10 § 4 k.k.). Warto wskazać, że w projekcie Komisji Ko-dyfikacyjnej Prawa Karnego zaproponowano nowe brzmienie cytowanej re-gulacji, zgodnie z którym: „W stosunku do sprawcy, który po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, popełnił występek, zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą lat 8, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, chyba że okoliczności spra-wy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a w szcze-gólności nieskuteczność stosowanych poprzednio środków wychowawczych lub poprawczych przemawiają za orzeczeniem kary.”. Tym samym Komisja Kodyfi-kacyjna proponuje nadanie przewidzianemu w obowiązującym art. 10 § 4 k.k. wyjątkowi charakteru reguły, jednak jedynie do sprawców przestępstw o nie-zbyt wysokiej społecznej szkodliwości, wyrażającej się zagrożeniem karą nie-przekraczającą 8 lat pozbawienia wolności. Projektowana zmiana zmusza do

15 Zalecenie Komitetu Ministrów (2008)11 w sprawie europejskich zasad dotyczących kar i środków alterna-tywnych wobec sprawców nieletnich, pkt 59 ppkt 1; Wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom, pkt 19.

43


zreformowania systemu stosowania środków przewidzianych dla nieletnich, a w szczególności zakładów poprawczych16.

Natomiast w postępowaniu toczącym się na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, ustawodawca nastawiony jest nie na ka-ranie nieletniego za jego czyn, ale na jego wychowanie i działanie zgodne z do-brem nieletniego. W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowa-niu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełnia-nia przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględ-niając przy tym interes społeczny (art. 3 § 1 u.p.n.). W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego (art. 3 § 2 u.p.n.). O możliwych do orzecze-nia wobec nieletniego środkach stanowi art. 5 u.p.n., zgodnie z którym wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapew-nić resocjalizacji nieletniego. Stosownie zaś do treści art. 19 u.p.n., sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego będącego przestępstwem lub przestępstwem skarbowym, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz oko-liczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Wyżej przywołane przepisy stanowią zatem o gradacji środków z preferencją środków wolnościowych wedle stopniowania: środek wychowawczy – środek poprawczy – kara.

Stanowisko Rządu RPRząd RP zapowiadał, że w trakcie dyskusji nad dyrektywą będzie dążył do: a)

ograniczenia w proponowanej dyrektywie regulacji związanych z obligatoryjną obroną oraz pomocą prawną z urzędu; b) zapewnienia większej swobody orga-nom dokonującym czynności przesłuchania nieletnich w zakresie utrwalenia obrazu i dźwięku z ich przesłuchań; c) umożliwienia organom prowadzącym postępowanie decydowania o ewentualnej konieczności udziału nieletniego w rozprawie oraz d) niewprowadzania jako reguły ponoszenia przez Skarb Pań-stwa kosztów określonych czynności17.

16 Uzasadnienie projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego z dnia 5 listopada 2013 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, s. 7.17 Stanowisko Rządu RP zaprezentowane w opinii Biura Analiz Sejmowych z dnia 16 stycznia 2014 r.

44


WnioskiPodsumowując, obecne regulacje dotyczące nieletnich wciąż wzbudzają

dyskusje tak na poziome krajowym, jak i międzynarodowym. Nie ulega wątpli-wości, że nieletnim przeciwko którym prowadzone jest postępowanie sądowe w związku z popełnieniem czynu zabronionego powinny przysługiwać szcze-gólne gwarancje dla ochrony ich praw. Podejmowana na poziomie unijnym ini-cjatywa może przyczynić się nie tylko do harmonizacji regulacji we wszystkich państwach członkowskich, ale również doprowadzić do ujednolicenia standar-dów stosowanych wobec nieletnich w polskim porządku prawnym.

Jednakże by tak się stało niezbędne jest doprecyzowanie w toku prac le-gislacyjnych zakresu zastosowania dyrektywy. Należy postulować, by postano-wienia dyrektywy były stosowane nie tylko do nieletnich odpowiadających na podstawie kodeksu karnego, ale również do tych, którzy w związku z popeł-nieniem czynu karalnego odpowiadają na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Jednocześnie, w procesie negocjacyjnym konieczne jest określenie priory-tetowych zapisów, bez których dyrektywa nie spełni pokładanych w niej na-dziei. Niewątpliwie taki charakter należy nadać zapisowi o obligatoryjnej po-mocy obrońcy.

Summary

The article discusses the proposed Directive of the European Parliament and the Council on procedural safeguards for children suspected or accused in criminal proceedings. The article aims to answer the question of whether it is worthwhile and indeed possible to set common minimum standards through-out the European Union in this area. It also analyses the compliance of the na-tional regulation currently in place with the proposed Directive’s provisions, specifically: access to a lawyer, the right to appear at trial in person, the right to liberty, as well as the right to privacy.

45


Barbara Grabowska, Michał Szwast

Koncepcje legislacyjne w obszarze ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

Polska ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich1 (dalej jako: ustawa z 26.10.1982r. albo u.p.n.) obowiązuje już po-nad 30 lat. W tym czasie ustawa była nowelizowana około dwadzieścia razy, niekiedy w bardzo szerokim zakresie. Jednocześnie w stosunku do ustawy pod-noszone były liczne wnioski de lege ferenda2. Dlatego coraz częściej formuło-wano argumenty o potrzebie uchwalenia nowej ustawy regulującej zarówno materialnoprawne, jak i procesowe zagadnienia związane z odpowiedzialnoś-cią nieletnich w Polsce3. Mimo tych postulatów, jak dotąd nie opracowano no-wego aktu normatywnego dotyczącego odpowiedzialności nieletnich, a jedy-nie zmieniano coraz mniej czytelną – w wyniku kolejnych nowelizacji – ustawę z 26.10.1982 r. Dlatego też ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich jest aktem o jednej z najmniejszej spójności i czytelności pod względem prawidło-wej legislacji spośród wszystkich polskich znaczących aktów normatywnych. Skutkuje to licznymi trudnościami w jego interpretacji przez osoby, które na co dzień stosują ustawę.

Z uwagi na ramy niniejszego opracowania nie jest celowym przedsta-wianie szczegółowych założeń, które legły u podstaw uchwalenia w 1982 r. pierwotnej wersji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zagadnie-nie to było przedmiotem szczegółowych rozważań w literaturze przedmio-

1 Dz. U. z 2014 r., poz. 382 j.t.2 Zob. np. B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności, Warszawa 2007, s. 310 i n; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2007, s. 13; K. Adamik, M. Lisiecki, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich – próba oceny funkcjonowania niektórych zasad procesowych, Przegląd Sądowy 1997, z. 7–8, s. 120 i n., K. Gromek, Postępowanie z nieletnimi de lege ferenda, Przegląd Sądowy 2004, z. 4, s. 143; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich, Kraków 2004, s. 75 i n.3 Zob. Opinia prawna autorstwa W. Stojanowskiej i J. Słyka do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130, Sejm VII kadencji) dostępna pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/RexDomk7.nsf/0/455F4B6AEB893244C1257B32004D1EE7/$file/i595-13.rtf oraz opinia prawna autorstwa M. Korcyl-Wolskiej do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130, Sejm VII kadencji) dostępna jest pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/RexDomk7.nsf/0/E5CBE2E94F7B4AB0C1257B2C003F4EC4/$file/i595-13.rtf i przywołane w ww. opiniach piśmiennictwo.

46


tu4. Ogólnie natomiast należy jedynie wskazać, że „ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich miała być aktem prawnym całościowo regulującym sprawy nieletnich, którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym lub przejawiają cechy demoralizacji”5. Jak słusznie zauważa się, to założenie od początku było niemożliwe do realizacji, jako że w zależności od trybu postępowania (opiekuńczo-wychowawczego lub poprawczego) stosowane były przepisy bardzo różniących się od siebie procedur sądowych – karnej lub cywilnej6. Ten dualizm procedur powodował przez wiele lat rozmaite proble-my interpretacyjne.

Propozycje kodyfikacyjneKilkakrotnie podejmowano próby zmierzenia się z postulatami stworzenia

nowej kompleksowej regulacji zasad odpowiedzialności nieletnich, która na nowo rozwiązałaby powyższe problemy praktyczne. Na przestrzeni ostatnich 10 lat, pod auspicjami Ministerstwa Sprawiedliwości opracowano co najmniej dwa obszerne projekty kompleksowej regulacji tych zagadnień – „Kodeks nie-letnich” (z 2007 r.) oraz „Prawo nieletnich”.

Z punktu widzenia zmian procesowych, autorzy Kodeksu nieletnich wyszli z założenia, że „głównym problemem przy stosowaniu (…) ustawy (…) [jest] swego rodzaju dwoistość postępowania z nieletnimi”. Dlatego też postępowa-nie w sprawach nieletnich zostało w projekcie oparte na postępowaniu kar-nym, wychodząc z założenia, że ma to „pierwszorzędne znaczenie dla zapew-nienia nieletniemu nie mniejszych niż dorosłemu sprawcy przestępstw gwa-rancji procesowych”7.

Z drugiej jednak strony projektodawca argumentował, że projekt wychodzi naprzeciw „uzasadnionym oczekiwaniom społecznym, które w ostatnim czasie w sposób oczywisty ewoluują w kierunku zaostrzenia polityki oddziaływania na nieletnich a przez to uczynienia tej polityki skuteczniejszą”. Między innymi z tego względu projekt spotkał się z krytyką ze strony Krajowej Rady Sądow-nictwa, która oceniła, że „walka z przestępczością nieletnich nie może opierać się tylko na filozofii karania”. Jednakże, Krajowa Rada Sądownictwa pozytywnie oceniła wprowadzenie jednolitej procedury (karnej), przy założeniu jednak, że projekt uwzględni określoną specyfikę postępowania dotyczącego dzieci8.

4 Zob. np. V. Konarska-Wrzosek, Prawny system postępowania z nieletnimi w Polsce, LEX 2013; B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności, LEX 2014.5 P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, LEX 2014.6 Tamże.7 Podobne zmiany przewidywało także Prawo nieletnich.8 Opinia KRS dostępna na stronie www.krs.pl/admin/files/100313.doc.

47


Nowelizacja z 2013 r.Jedną z ostatnich i jednocześnie najważniejszych zrealizowanych noweliza-

cji ustawy z 26.10.1982 r. w zakresie zmiany modelu postępowania z nieletni-mi była ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw9. Jej przepisy weszły w ży-cie częściowo w dniu 8 października 2013 r., a w pozostałym zakresie w dniu 2 stycznia 2014 r. Deklarowanym przez autora ustawy – Ministerstwo Sprawied-liwości – celem wprowadzenia zmian było dostosowanie systemu polskiego prawa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Adam-kiewicz przeciwko Polsce10. W przedmiotowym wyroku Trybunał stwierdził naru-szenie art. 6 § 3 (c) w powiązaniu z 6 § 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności11, a także naruszenie art. 6 § 1 Konwencji. W pierw-szym przypadku naruszenie polegało na ograniczeniu prawa skarżącego do obrony (odmowa dostępu adwokata do skarżącego przez okres 6 tygodni i pro-wadzenie w tym czasie przesłuchań, utrudnianie adwokatowi dostępu do akt postępowania przez okres 3 miesięcy). Naruszenie dyrektywy rzetelnego pro-wadzenia postępowania polegało z kolei na prowadzeniu zarówno postępo-wania wyjaśniającego, jak i w przedmiocie rozstrzygnięcia o odpowiedzialności nieletniego przez tego samego sędziego rodzinnego. Trybunał wskazał ponad-to, iż pojęcie dobra nieletniego powinno być mocno związane z gwarancjami procesowymi nieletniego. Trybunał przychylił się zarówno do zarzutu uniemoż-liwienia realnej obrony, jak i braku obiektywizmu po stronie sądu rodzinnego rozpatrującego sprawę.

Ponadto, opracowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości, a uchwalona przez parlament ustawa ma za zadanie także dostosowanie ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich do wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich kierowanych do Ministra Sprawiedliwości w związku z realizacją Krajowego Mechanizmu Prewencji w policyjnych izbach dziecka, zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz młodzieżowych ośrodkach wychowawczych. Rzecznik Praw Obywatelskich wskazywał m.in. na brak regulacji zapobiegającej przedłużaniu pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka po ogłoszeniu im postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym12, jak również na brak regulacji w przedmiocie środ-ków dyscyplinarnych i nagród dla nieletnich umieszczonych w schroniskach

9 Dz. U. z 2013 r., poz. 1165.10 Wyrok ETPC z 2.03.2010 r., skarga nr 54729/00 w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce.11 Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zmianami. 12 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich do Ministra Sprawiedliwości z 24 czerwca 2013 r. dostępne na stronie: http://www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/pdf/2012/10/714459/1730648.pdf.

48


dla nieletnich i zakładach poprawczych na poziomie ustawowym13. W przed-miocie drugiego z tych zagadnień orzekał również Trybunał Konstytucyjny, który uznał niezgodność z Konstytucją RP szeregu przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich14, które regulowały system środków dyscyplinarnych i nagród dla nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich lub zakładach poprawczych15. W ocenie Trybunału Konstytucyjne-go system ten został określony na poziomie rozporządzenia wydanego w tym zakresie bez wyraźnego umocowania ustawowego. Co więcej, materia objęta zakwestionowanymi przez Trybunał Konstytucyjny przepisami powinna zostać uregulowana w ustawie. Ustawa nowelizująca przeniosła do ustawy i rozbudo-wała materię regulowaną jak dotychczas w ww. rozporządzeniu (dodany roz-dział 4a ustawy).

Zasadnicza zmiana dokonana wyżej wymienioną ustawą nowelizującą do-tyczy modelu postępowania w sprawach nieletnich i polega, co do zasady, na jego ujednoliceniu. Zrezygnowano zarówno z dwóch faz postępowania – po-stępowania wyjaśniającego i rozpoznawczego, jak również dwóch form postę-powania rozpoznawczego – postępowania opiekuńczo-wychowawczego i po-stępowania poprawczego. W ich miejsce wprowadzono jednolite postępowa-nie w sprawach nieletnich, prowadzone przez sąd rodzinny przy odpowiednim stosowaniu – co do zasady – przepisów Kodeksu postępowania cywilnego16 właściwych dla spraw opiekuńczych (art. 20 § 1 u.p.n.). Jednocześnie przepisy Kodeksu postępowania karnego17 będą odpowiednio stosowane w zakresie: 1) zbierania, utrwalania i przeprowadzania czynności dowodowych prowadzo-nych przez Policję, 2) powoływania i działania obrońcy, 3) postępowania z za-trzymanymi w toku postępowania dowodami rzeczowymi, 4) czynności zwią-zanych z przesłuchiwaniem osób małoletnich innych niż nieletni (art. 20 § 1–3 u.p.n.) oraz do statusu pokrzywdzonego (art. 21 § 3 u.p.n.). Należy jednocześnie podkreślić, że nowelizacja ustawy wprowadziła do autonomicznej treści usta-wy o postępowaniu w sprawach nieletnich niektóre z gwarancji procesowych opartych na gwarancjach oskarżonego w postępowaniu karnym. Dotyczy to przede wszystkim przyznania nieletniemu prawa do obrony, prawa do korzy-stania z pomocy obrońcy, prawa do odmowy składania wyjaśnień lub odpo-

13 Rzecznik Praw Obywatelskich w lutym 2012 r. skierował do Trybunału Konstytucyjnego wniosek w tym zakresie. Wniosek dostępny jest na stronie internetowej: http://www.brpo.gov.pl/sites/default/files/Wniosek_RPO_do_Trybuna%C5%82u_Konstytucyjnego_-_28_lutego_2012_r.pdf.14 Dz. U. Nr 124, poz. 1359, ze zm.15 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 października 2012 r., sygn. U 1/12. 16 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 2014 r., poz. 101 j.t. ze zmianami.17 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zmianami.

49


wiedzi na poszczególne pytania oraz wprowadzenia zasad tzw. obrony obliga-toryjnej (art. 18a oraz art. 32c u.p.n.).

Ustawa zmieniająca zmodyfikowała także przepisy dotyczące zarządzenia obserwacji psychiatrycznej nieletniego (art. 25a u.p.n.). Obserwacja psychia-tryczna nieletniego w zakładzie leczniczym może być zarządzona przez sąd jedynie w razie zgłoszenia przez biegłych lekarzy psychiatrów takiej koniecz-ności oraz tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodo-bieństwo, że nieletni wykazuje wysoki stopień demoralizacji lub popełnił czyn karalny. Określono także maksymalny czas trwania obserwacji psychiatrycznej nieletniego, która nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie. Możliwe jest jednak przedłużenie obserwacji, tylko na wniosek zakładu leczniczego – na czas okre-ślony, niezbędny do jej zakończenia. Łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie może jednak przekroczyć 6 tygodni.

W ustawie nowelizującej zaproponowano także zmianę zasad przeglądania akt sprawy przez nieletniego i jego obrońców (art. 32d u.p.n.). W stanie prawnym obowiązującym przed dniem 2 stycznia 2014 r. nieletni oraz jego obrońcy mogli przeglądać akta sprawy i robić z nich odpisy jedynie za zezwoleniem sędziego ro-dzinnego. Aktualnie strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mogą przeglądać akta sprawy i robić z nich odpisy, przy czym sąd rodzinny może odmówić nieletniemu przeglądania akt i sporządzania z nich odpisów, jeżeli przemawiają za tym wzglę-dy wychowawcze. Przeglądanie akt sprawy zasadniczo nie jest więc uzależnione, jak to było dotychczas, od każdorazowej zgody sędziego rodzinnego.

Ustawa przewiduje obecnie ponadto określenie maksymalnego czasu po-bytu nieletniego w policyjnej izbie dziecka, w przypadku ogłoszenia postano-wienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub tymczasowym umiesz-czeniu w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawo-dowej albo zakładzie psychiatrycznym (art. 32g u.p.n.). Nieletni może wówczas przebywać w policyjnej izbie dziecka przez czas niezbędny do przekazania go do właściwej placówki, nie dłużej jednak niż przez 5 dni. W policyjnej izbie dzie-cka można również umieścić nieletniego w trakcie samowolnego pobytu poza schroniskiem dla nieletnich albo poza młodzieżowym ośrodkiem wychowaw-czym lub zakładem poprawczym na czas niezbędny do przekazania nieletniego do właściwego schroniska, ośrodka lub zakładu, nie dłużej jednak niż na 5 dni.

Wprowadzono także możliwość orzekania przez sąd niektórych środków wychowawczych na posiedzeniu zamiast na rozprawie. Zgodnie ze znowelizo-wanym art. 32l § 1 u.p.n., „jeżeli okoliczności i charakter sprawy, a także celo-wość zastosowania i dobór środków wychowawczych, nie budzą wątpliwości, sąd rodzinny orzeka na posiedzeniu o zastosowaniu środków wychowawczych, o których mowa w art. 6 pkt 1–8”.

50


Kolejnym zagadnieniem, z którym ustawodawca musiał się zmierzyć uchwa-lając nowelizację u.p.n. była kwestia stosowania środków przymusu bezpośred-niego wobec nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich oraz za-kładach poprawczych. Zagadnienie to stało się przedmiotem wniosku Proku-ratora Generalnego do Trybunału Konstytucyjnego (sygn. K 3/12). Prokurator Generalny wniósł o uznanie, że przepis art. 95c § 1 u.p.n. jest niezgodny z art. 92 ust. 1 oraz z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Argumentował przy tym, że stosowanie środków przymusu bezpośredniego stanowi materię ustawową, a tym samym umieszczenie tej regulacji w rozporządzeniu narusza Konstytucję18.

Tryb pracy nad nowelizacjąZakreślony powyżej zakres i charakter wprowadzonych zmian był na tyle

znaczący, że istotne znaczenie miał przy tym tryb, w ramach którego projekt został opracowany. Niestety na etapie rządowym dotknięty był istotną wadą w postaci braku konsultacji społecznych. Konsultacje społeczne prowadzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości nad projektem nowelizacji nie odpowia-dały standardom transparentności procesu legislacyjnego. Przede wszystkim zostały one przeprowadzone w sposób ekspresowy, a dobór konsultowanych podmiotów był wąski i wybiórczy. Pismo z prośbą o zgłoszenie uwag skiero-wane zostało jedynie do trzech podmiotów, będących w dodatku wyłącznie przedstawicielami organów władzy publicznej: Pierwszego Prezesa Sądu Naj-wyższego, Przewodniczącego Krajowej Rady Sądownictwa oraz Przewodni-czącego Krajowej Rady Kuratorów19. Termin na przedłożenie uwag przez ww. instytucje również nie pozwalał na poważne odniesienie się do treści projek-tu. Pismo z prośbą o zgłoszenie uwag Minister Sprawiedliwości wysłał w dniu 7 grudnia 2012 r., wyznaczając termin na przesłanie opinii zaledwie do dnia 27 grudnia 2012 r. Z ww. trzech podmiotów, jedynie Krajowa Rada Sądowni-ctwa zdołała zareagować na powyższą prośbę. Zgodnie z przesłanym stanowi-skiem, KRS nie zgłosiła do projektu żadnych uwag20.

Przy tak istotnej reformie systemu postępowania z nieletnimi zrezygnowano z zasięgnięcia opinii ekspertów zajmujących się przedmiotową problematyką – praktyków (sędziów, kuratorów sądowych, funkcjonariuszy Policji), przedsta-

18 Postanowieniem z 7 listopada 2013 r. Trybunał umorzył postępowanie z wniosku Prokuratora Generalnego (sygn. K 3/12) z uwagi na wejście w życie ustawy z 5 czerwca 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. Poz. 628).19 Por. http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/84724/84728/84730/dokument58814.pdf?lastUpdateDay=26.04.13&lastUpdateHour=11%3A48&userLogged=false&date=pi%C4%85tek%2C+26+kwiecie%C5%84+2013.20 Zob. http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/84724/84728/84731/dokument59502.pdf?lastUpdateDay=26.04.13&lastUpdateHour=11%3A48&userLogged=false&date=pi%C4%85tek%2C+26+kwiecie%C5%84+2013.

51


wicieli doktryny prawa nieletnich oraz organizacji pozarządowych, np. zrzeszeń kuratorów sądowych, Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce, Nie-zależnego Samorządnego Związku Zawodowego Pracowników Schronisk dla Nieletnich i Zakładów Poprawczych, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i innych. Konsultowany szerzej był jedynie projekt założeń tego projektu ustawy, który był jednak na tyle ogólnikowo sformułowany, że trudno było odnieść się wyczer-pująco do większości wprowadzonych ostatecznie rozwiązań. Z tego względu proponowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości reforma niestety nie stała się przedmiotem poważnej debaty z udziałem specjalistów – zarówno praktyków jak i teoretyków – w zakresie problematyki odpowiedzialności nieletnich w Polsce.

Także na etapie rozpatrywania projektu nowelizacji przez Sejm i Senat nie uwzględniono krytycznych głosów pod adresem projektu wyrażonych w opi-niach zleconych przez Biuro Analiz Sejmowych autorstwa wybitnych specjali-stów z zakresu odpowiedzialności nieletnich: W. Stojanowskiej i J. Słyka21, M. Korcyl-Wolską22 oraz przedstawionej przez Helsińską Fundację Praw Człowie-ka23. Ponadto, wniosek o przeprowadzenie wysłuchania publicznego nad pro-jektem zgłoszony przez posła Roberta Biedronia podczas pierwszego posiedze-nia sejmowych komisji obradujących nad projektem, został odrzucony głosami członków koalicji parlamentarnej. Wniosek wydawał się o tyle zasadny, że – jak wskazano powyżej – nad ustawą na etapie rządowego procesu legislacyjnego nie toczyła się rzeczowa debata.

Kolejne projektowane zmianyO niskiej jakości tworzenia prawa w zakresie odpowiedzialności nieletnich

świadczy także fakt, że jeszcze w okresie vacatio legis ustawy z 30 sierpnia 2013 r. Ministerstwo Sprawiedliwości skierowało do konsultacji społecznych projekt założeń kolejnej nowelizacji24. Projekt dotyczy takich kwestii jak nad-

21 Opinia prawna autorstwa W. Stojanowskiej i J. Słyka do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130,Sejm VII kadencji) dostępna jest pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/RexDomk7.nsf/0/455F4B6AEB893244C1257B32004D1EE7/$file/i595-13.rtf.22 Opinia prawna autorstwa M. Korcyl-Wolskiej do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130, Sejm VII kadencji) dostępna jest pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/RexDomk7.nsf/0/E5CBE2E94F7B4AB0C1257B2C003F4EC4/$file/i595-13.rtf.23 Opinia prawna Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 13 maja 2013 r. autorstwa M. Szwasta i M. Wolnego do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (druk sejmowy nr 1130, Sejm VII kadencji) dostępna jest pod adresem: http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2013/05/opinia-hfpc-nieletni.pdf.24 Opracowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt założeń do projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 18 października 2013 r., dostępny pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/184064/184065/184068/dokument90471.pdf,

52


zór nad zakładami poprawczymi25 czy wymogi, jakie muszą spełniać dyrekto-rzy zakładów poprawczych. Jako inspirację dla powstania projektu wskazuje się m.in. uwagi Rządowego Centrum Legislacji wyrażone w 2008 r. w ramach prac nad nowelizacją rozporządzenia z 2001 r. w sprawie zakładów popraw-czych i schronisk dla nieletnich. W projekcie nie wskazano jednak, czemu uwagi te nie zostały uwzględnione w ramach prac nad nowelizacją uchwalo-ną 30 sierpnia 2013 r.

Nieuporządkowany proces legislacyjny wpływa przy tym bezpośrednio na jakość samego aktu prawnego. Uchwalenie obszernej zakresowo ustawy nowelizującej z dnia 30 sierpnia 2013 r., zamiast stworzenia przez Minister-stwo Sprawiedliwości nowej, kompleksowej ustawy regulującej problematy-kę odpowiedzialności nieletnich w Polsce, wydaje się niezgodne z zasadami i regułami prawidłowej legislacji. Po uchwaleniu ustawy doszło do sytuacji, gdzie np. w jednym miejscu ustawa skończy się na art. 32r, a w następnym rozpoczyna się na art. 58. Natomiast w innym miejscu usytuowane będą prze-pisy zawierające podwójne oznaczenia literowe, np. art. 95ce. W wielu miej-scach ustawa zawiera „dziury” po uchylanych przepisach, natomiast w innych jest „rozsadzona” poprzez dodawanie przepisów z podwójnymi oznaczeniami literowymi. Taka praktyka ustawodawcy skomplikowała czytelność i tak już mało przejrzystej ustawy i z punktu widzenia wywodzonych z art. 2 Konsty-tucji RP zasad pewności i przewidywalności prawa należy uznać ją za niedo-puszczalną.

Stosowanie do treści § 84 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerw-ca 2002 r., „jeżeli zmiany wprowadzane w ustawie miałyby być liczne albo mia-łyby naruszać konstrukcję lub spójność ustawy albo gdy ustawa była już po-przednio wielokrotnie nowelizowana, opracowuje się projekt nowej ustawy”. W świetle powyższego w doktrynie prawa słusznie wskazuje się, że „ustawy powinny w sposób spójny i przemyślany regulować daną dziedzinę spraw (§ 2 ZTP), a ich konstrukcja (w tym przede wszystkim kolejność i systematyzacja przepisów danej ustawy) powinna ułatwiać wyszukiwanie określonych infor-macji. Dlatego też w sytuacji, gdy nowelizacja miałaby naruszać jej konstrukcję lub spójność nowelizowanej ustawy, należy odstąpić od nowelizacji i przygo-tować nową ustawę. Wydanie nowej ustawy podkreśli jej odmienność od po-przedniczki. Dzięki temu zmiana konstrukcji ustawy nie będzie stanowić takiej pułapki dla osób zainteresowanych, jak zmiana konstrukcji dotychczasowej

25 Proponuje się wyeliminowanie prezesów sądów okręgowych ze struktury nadzoru zwierzchniego nad zakładami poprawczymi i schroniskami dla nieletnich oraz scentralizowanie tego nadzoru w rękach Mini-stra Sprawiedliwości.

53


ustawy.”26. Niestety z taką sytuacją mamy obecnie do czynienia w przypadku znowelizowanej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

WnioskiZaprezentowany stan prawny w zakresie postępowania w sprawach nielet-

nich pokazuje wyraźnie, że tryb prac legislacyjnych zmierzających do wpro-wadzenia zmian w tym zakresie bezpośrednio wpływa na jakość uchwalane-go i obowiązującego prawa. Wydaje się, że zarówno Ministerstwo Sprawied-liwości, jak jednostki mu podległe (np. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości) nie wypracowały dotychczas kierunku, w którym powinien zmierzać model zmian w postępowaniu w sprawach nieletnich. Dopiero wypracowanie takiego mo-delu umożliwi zaplanowanie i stworzenie postulowanej powszechnie nowej ustawy o nieletnich.

Z całą pewnością nie będzie to łatwe zadanie, czego wyrazem jest m.in. przywołana opinia Krajowej Rady Sądownictwa w przedmiocie Kodeksu nielet-nich. Oparcie postępowania na procedurze karnej może skutkować wprowa-dzeniem zbyt daleko idącej „filozofii karania” do postępowania, w którym głów-ny podmiot to nieletni, a więc osoba świadomie wyłączona spod przepisów kodeksu karnego. Z drugiej jednak strony, pozostawienie obecnych regulacji może w przyszłości ponownie doprowadzić do sytuacji, w której dojdzie do na-ruszenia prawa do rzetelnego postępowania, tak jak miało to miejsce w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce. Racjonalny ustawodawca nie może jednak cze-kać do kolejnego takiego orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, żeby podjąć ten temat na nowo.

W związku z powyższym delikatność omawianej materii nie może stanowić uzasadnienia dla wielokrotnych i rozdrobnionych nowelizacji, które skutkują erozją aktu prawnego. Staje się on nieczytelny, trudny do stosowania w prakty-ce, a tym samym nie zabezpiecza odpowiednio praw nieletnich.

Fakt, że postępowanie w sprawach nieletnich nie należy do mainstreamu nauk prawnych, dodatkowo utrudnia podjęcie prac nad opracowaniem no-wej ustawy. Wydaje się jednak, że przygotowane poprzednio projekty (m.in. Kodeks nieletnich) mogą okazać się bardzo pomocne. Kluczowe wydaje się jednak, żeby zagadnienie postępowania w sprawach nieletnich zostało potrak-towane kompleksowo, z uwzględnieniem całości dorobku orzeczniczego Try-bunału Konstytucyjnego jak również Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

26 G. Wierczyński, Redagowanie i ogłaszanie aktów normatywnych. Komentarz, komentarz do § 84 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, LEX 2014.

54


Summary

The article examines the nature of the legislative process in the field of juve-nile justice in Poland. It briefly describes the provisions of the Juvenile Justice Act 1982 and the unsuccessful attempts at codifying the area of juvenile justice that took place during the past ten years. The article describes the amendments to the Juvenile Justice Act adopted by the Parliament in 2013, despite criticism both from the legal profession and the biggest Polish NGO – the Helsinki Foun-dation for Human Rights. The amendments have significantly re-shaped the ju-venile justice proceedings’ model. The article analyses both the content of the amendments and the related legislative process.

CZĘŚĆ DRUGA

57

Rzetelność postepowania w sprawach nieletnich – CZĘŚĆ DRUGA

Wojciech Jasiński, Artur Pietryka

Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich w świetle badań aktowych

1. Wprowadzenie – cel i założenia przeprowadzonych badań akt postępowań w sprawach nieletnich

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nielet-nich (dalej: ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich) obowiązuje już od ponad trzydziestu lat. W tym czasie doszło nie tylko do jej licznych i funda-mentalnych nowelizacji, ale w istotny sposób zmieniła się także rzeczywistość społeczna i prawna w Polsce. Mimo ciągłych prób dostosowania ustawy do zmieniających się realiów istniejące w niej węzłowe rozwiązania były i są kryty-kowane. Krytyka ta, choć mająca w różnych czasach różne kierunki1, dotknęła w zasadzie wszystkich fundamentów polskiego prawa nieletnich, od jego za-łożeń modelowych2, przez kluczowe pojęcia stosowane w ustawie o postępo-waniu w sprawach nieletnich (vide „nieletni”, „demoralizacja”), aż po sposób ukształtowania oraz unormowania zagadnień prawnoproceduralnych3. Dodat-kowo, kontestowany jest, zresztą słusznie, fakt permanentnego nowelizowania ustawy, która powinna zostać zastąpiona nowym aktem prawnym odpowiada-jącym potrzebom współczesnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach nie-letnich4. Znamienne zresztą, że również ostatnia obszerna nowelizacja ustawy

1 Por. B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności, Warszawa 2007, s. 326.2 Ogólnie w kwestii modeli odpowiedzialności nieletnich por. B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich…, pas-sim, A. Walczak-Żochowska, Modele postępowania z nieletnimi [w:] B. T. Bieńkowska, D. Szafrański (red.), Problemy prawa polskiego i obcego w ujęciu historycznym, praktycznym i teoretycznym, cz. 4, Warszawa 2013, s. 251–264.3 Por. np. A. Gaberle, O wykładni i stosowaniu art. 16 u.p.n., czyli jak nie należy konstruować przepisów prawnych [w:] P. Hofmański, S. Waltoś (red.), W kręgu prawa nieletnich. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Marianny Korcyl--Wolskiej, Warszawa 2009, s. 269–284, V. Konarska-Wrzosek, Prawny system postępowania z nieletnimi w Polsce, Warszawa 2013, s. 282–307, tejże, Rozważania de lege ferenda w kwestii wieku odpowiedzialności karnej i systemu postępowania z nieletnimi [w:] L. Gardocki, M. Królikowski, A. Walczak-Żochowska (red.), Gaudium in litteris est. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Genowefie Rejman z okazji osiemdziesiątych urodzin, Warszawa 2005, s. 209–220, M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich w Polsce, Kraków 2001, s. 424–433, tejże, Uwagi o konstytucyjnie gwarantowanych prawach obywatelskich nieletnich w świetle rozwiązań przyjętych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. [w:] P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. 2, Warszawa 2012, s. 147–163, A. Mudrecki, Prawo nieletniego do rzetelnego procesu przed sądami rodzinnymi, Opole 2008, s. 155–160.4 Por. np. W. Stojanowska, J. Słyk, Ekspertyza prawna dotycząca rządowego projektu zmiany Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Druk nr 1130), s. 1–4 i cytowana tam obszer-na literatura – http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk7.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=1130 (dostęp w dniu 10 marca 2014 r.).

58


o postępowaniu w sprawach nieletnich dokonana ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektó-rych innych ustaw5 (dalej: ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r.) – wprowadzająca zasadniczą zmianę modelu postępowania oraz szereg unormowań mających na celu wzmocnienie prawa do obrony nieletniego – nie uniknęła, w części dość fundamentalnej, krytyki6. Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, że o ile krytyka istniejących rozwiązań jest rzeczą normalną i pożądaną, o tyle niepokoić powinna jej intensywność i rozmiar, a także to, że wypracowane w gronie ekspertów projekty kompleksowej reformy polskiego prawa nielet-nich nie doczekały się wejścia w życie7.

Oceniając ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich nie można prze-oczyć, że polskie rozwiązania normatywne budzą wątpliwości z perspektywy unormowań prawnomiędzynarodowych. Zarzuty dotyczące niezgodności ze standardami międzynarodowymi kształtującymi pozycję dziecka w postępo-waniach mających charakter represyjny zgłaszane były już niejednokrotnie w doktrynie prawa nieletnich8. Co jednak istotne, funkcjonowanie gwaran-cji procesowych w postępowaniu w sprawach nieletnich negatywnie oce-nił w 2010 r. także Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPC), uznając w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce9, że w postępowaniu toczącym się przeciwko skarżącemu doszło do naruszenia art. 6 § 1 Konwencji o ochro-nie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: Konwencji Europejskiej) w związku z niezapewnieniem gwarancji bezstronności sądu rozstrzygającego sprawę skarżącego oraz art. 6 § 3 lit. c w powiązaniu z artykułem 6 § 1 Kon-wencji Europejskiej z powodu nieuzyskania przez skarżącego odpowiedniej pomocy obrońcy w trakcie postępowania wyjaśniającego oraz ze względu na dopuszczenie przez sądy dowodu z wyjaśnień skarżącego złożonych w toku postępowania wyjaśniającego. Oczywiście należy mieć na względzie, że zada-niem ETPC, co zresztą wyraźnie podkreślił skład orzekający, nie była abstrakcyj-na ocena polskiego ustawodawstwa regulującego postępowanie w sprawach

5 Dz.U. 2013 r., poz. 1165.6 Por. W. Stojanowska, J. Słyk, Ekspertyza prawna…, passim, M. Korcyl-Wolska, Opinia w przedmiocie projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych – http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk7.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=1130 (dostęp w dniu 10 marca 2014 r.).7 Na temat podjętych w ostatnich latach prac nad reformą prawa nieletnich w Polsce por. V. Konarska-Wrzosek, Projektowane zmiany w zakresie postępowania z nieletnimi w Polsce, PiP 2011, z. 4, s. 18–34, M. Korcyl-Wolska, Uwagi na temat rozwiązań przyjętych w projekcie ustawy – Prawo nieletnich z 2008 r. [w:] P. Hofmański (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010, s. 188–192.8 Por. np. M. Korcyl-Wolska, Opinia w przedmiocie projektu ustawy…, s. 3, tejże, Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 357–423, A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 105–108, W. Stojanowska, J. Słyk, Ekspertyza prawna…, s. 9–10.9 Por. Wyrok ETPC 2.03.2010 r. w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce, skarga nr 54729/00.

59


nieletnich10. Weryfikacji podlegało bowiem wyłącznie, to w jaki sposób toczyło się postępowanie przeciwko skarżącemu. Nie można jednak nie dostrzec, że przynajmniej w części stwierdzone przez ETPC uchybienia były wynikiem obo-wiązujących w Polsce przepisów prawnych11.

Na marginesie, warto podkreślić, że sprawa Adamkiewicz przeciwko Pol-sce jest jednym z przejawów rosnącego zainteresowania ETPC problematyką postępowania w sprawach nieletnich. Do tej kwestii ETPC odniósł się szeroko w wyroku z dnia 14 listopada 2013 r. w sprawie Blokhin przeciwko Rosji12, w któ-rej weryfikacji poddano środki prawne stosowane w Rosji w stosunku do nie-letnich dopuszczających się czynów zabronionych przed osiągnięciem wieku odpowiedzialności karnej (skarżący miał 12 lat). Przedmiotem oceny ETPC w tej sprawie był sposób postępowania organów ścigania z zatrzymanymi osobami nieletnimi, warunki w jakich są one przesłuchiwane (w szczególności kwestia dostępu do fachowej pomocy prawnej13), legalność umieszczenia nieletniego w izolacji (w sprawie trwała ona 30 dni), a także rzetelność postępowania doty-czącego pozbawienia wolności (kwestia oparcia się na dowodach, których nie przeprowadzono bezpośrednio w obecności skarżącego).

W świetle przedstawionych powyżej okoliczności zasadne byłoby dokona-nie gruntownej analizy unormowań dotyczących postępowania w sprawach nieletnich. Taki wysiłek był już w Polsce nie raz podejmowany, choć niestety bez namacalnych efektów w postaci nowego i kompleksowego uregulowania prawa nieletnich. Konieczność refleksji nad postępowaniem z nieletnimi doty-ka jednak przynajmniej kilku obszarów funkcjonowania tej dziedziny prawa. Odmiennych narzędzi badawczych wymaga np. rozstrzygnięcie o pożądanym modelu postępowania z nieletnimi14, a innych, problematyka zagwarantowa-nia należnych praw uczestnikom postępowania w sprawach nieletnich. W re-formowaniu prawa nieletnich niezbędne jest zatem wieloaspektowe podejście.

Niniejsze opracowanie nie omawia kompleksowo kwestii postępowania w sprawach nieletnich. Jego celem jest wyłącznie diagnoza przebiegu tego postępowania z perspektywy standardów rzetelności procesowej. Badaniu podlega zatem wycinek rozległej problematyki prawa nieletnich. Uwaga auto-rów skupiona została na funkcjonowaniu postępowania w sprawach nieletnich 10 Por. § 106 wyroku.11 Dostrzegła to zresztą Rada Ministrów, która m.in. w wyniku rozstrzygnięcia w sprawie Adamkiewicz przy-gotowała nowelizację ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, która przybrała finalnie postać ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw. W kwestii wadliwości polskich regulacji prawnych i znaczenia powyższego w postępowaniu w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce por. też: W. Stojanowska, J. Słyk, Ekspertyza prawna…, s. 7–9.12 Wyrok ETPC z 14.11.2013 w sprawie Blokhin przeciwko Rosji, skarga nr 47152/06. 13 W tej materii por. także: Wyrok ETPC z 13.10.2009 r. w sprawie Dayanan przeciwko Turcji, skarga nr 7377/03. 14 Szeroko na ten temat por. B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich…, passim.

60


w praktyce. Celem niniejszej publikacji nie jest więc przeprowadzenie komplek-sowej analizy obowiązującego stanu prawnego za pomocą metody prawno--dogmatycznej. Ta ostatnia była już zresztą niejednokrotnie w literaturze doko-nywana. Refleksja dogmatyczna, choć konieczna, jest jednak niewystarczająca do kompleksowej diagnozy postępowania w sprawach nieletnich w Polsce. Niezbędne jest również przyjrzenie się sposobowi stosowania przepisów usta-wy o postępowaniu w sprawach nieletnich w praktyce. Dopiero bowiem ana-liza obejmująca zarówno przepisy prawne jak i ich stosowanie może ujawnić wadliwości w funkcjonowaniu modelu wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich.

Badania akt postępowań w sprawach nieletnich zmierzają do wzbogacenia refleksji naukowej nad funkcjonowaniem tego wycinka wymiaru sprawiedli-wości. Zakładając cel w postaci weryfikacji przebiegu postępowań w sprawach nieletnich w praktyce, analizie w ramach projektu „Children Deprived of Liber-ty: Between Legacy and Reform” (Dzieci Pozbawione Wolności: wspólny dorobek a potrzeba reformy) poddano 105 postępowań w sprawach nieletnich toczą-cych się przez siedmioma sądami rejonowymi w Polsce. Badania akt postępo-wań w sprawach nieletnich zostały przeprowadzone w okresie od sierpnia do listopada 2013 r. przez wolontariuszy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka15 oraz adw. Artura Pietrykę.

Sądami, w których badano postępowania w sprawach nieletnich były:1) Sąd Rejonowy dla Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie,2) Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi,3) Sąd Rejonowy dla Wrocławia – Śródmieścia we Wrocławiu,4) Sąd Rejonowy Poznań – Grunwald i Jeżyce w Poznaniu,5) Sąd Rejonowy Gdańsk – Południe w Gdańsku,6) Sąd Rejonowy w Gdyni,7) Sąd Rejonowy w Białymstoku.W każdym ze wskazanych powyżej sądów rejonowych badaniu poddano

piętnaście losowo wybranych spraw. Do badania wyselekcjonowano postępo-wania, które zakończyły się w pierwszej instancji w 2012 r. W każdym sądzie zbadano dziesięć losowo wybranych spraw zakończonych w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym, w tym pięć spraw, których przedmiotem była demoralizacji nieletniego oraz pięć spraw, których przedmiotem była odpo-

15 W tym miejscu autorzy opracowania pragną bardzo serdecznie podziękować Wojciechowi Dzedzejowi (Gdynia), Adrianowi Jastrzębowskiemu (Gdynia, Gdańsk), Piotrowi Kowalskiemu (Wrocław), Annie Mathews (Poznań), Tymoteuszowi Mądremu (Poznań), Pawłowi Nobisowi (Gdańsk, Gdynia), Radosławowi Parzychowi (Łódź), Katarzynie Wiktorzak (Białystok) oraz Marcinowi Wolnemu (Warszawa) za ich czas i zaangażowanie poświęcone w badanie akt postępowań w sprawach nieletnich.

61


wiedzialność nieletniego za popełnienie czynu karalnego, a także pięć losowo wybranych spraw zakończonych w postępowaniu poprawczym.

W wyborze sądów rejonowych kierowano się dwoma czynnikami. Po pierw-sze, do badania wyselekcjonowano sprawy z sądów rejonowych usytuowa-nych w dużych ośrodkach miejskich, w których liczba mieszkańców przekra-cza 240 tys. Wybrane miasta znajdują się wśród dwunastu najliczniejszych pod względem liczby ludności miast w Polsce. Dodatkowym kryterium determinu-jącym wybór sądów był wpływ spraw zakończonych w 2012 r. w postępowaniu poprawczym. Należy bowiem zauważyć, że w zdecydowanej większości sądów rejonowych w Polsce liczba spraw zakończonych w pierwszej instancji w 2012 r. w postępowaniu poprawczym była mniejsza niż pięć.

Założeniem badań była kompleksowa analiza głównego nurtu wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich. Z tego też powodu skupiono się na po-stępowaniach, które zakończyły się przed sądem rodzinnym w trybie opiekuń-czo-wychowawczym oraz poprawczym. Poza zakresem analizy pozostawiono natomiast te postępowania, które zgodnie z ustawą o postępowaniu w spra-wach nieletnich toczą się przed sądem karnym (art. 16 § 2 oraz 18 § 1 usta-wy o postępowaniu w sprawach nieletnich). W ramach tak zakreślonego pola badawczego weryfikacji poddano całokształt czynności procesowych podej-mowanych do momentu rozstrzygnięcia sprawy w pierwszej instancji. Zakre-sem analizy objęto więc w pierwszej kolejności czynności niecierpiące zwłoki, o ile w danej sprawie zostały one przeprowadzone. Przepis art. 32e § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich uprawnia bowiem Policję do zebrania i utrwalenia dowodów przejawów demoralizacji lub czynów karalnych w wy-padkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby także ujęcia nieletniego16. W dalszej kolejności uwaga skupiona została na prowadzonym w sprawie przez sędziego rodzinnego postępowaniu wyjaśniającym. Celem tej fazy postępowa-nia jest ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nielet-niego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nie-letniego środków opiekuńczo-wychowawczych albo środków poprawczych. Ostatnim badanym etapem było postępowanie rozpoznawcze przybierające postać postępowania opiekuńczo-wychowawczego albo poprawczego17. Po-

16 W toku przeprowadzanych badań kwestia czynności niecierpiących zwłoki była regulowana uchylonym już przepisem art. 37 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, który nieznacznie różnił się od obecnej regulacji czynności niecierpiących zwłoki i stanowił, że Policja lub działający na podstawie szczególnego upo-ważnienia ustawy organ administracji państwowej zbiera i utrwala dowody czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje ujęcia nieletniego.17 Ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. istniejący w czasie prowadzenia badań aktowych podział na postępowaniu wyjaśniające oraz postępowanie rozpoznawcze został przez ustawodawcę zniesiony.

62


stępowanie to prowadzi sąd rodzinny i jego celem jest rozstrzygnięcie w przed-miocie demoralizacji nieletniego lub w kwestii popełnienia przez niego czynu karalnego. Zasadniczo, jak zostało to podkreślone wcześniej, przedmiotem ba-dania był etap do wydania rozstrzygnięcia przez sąd rodzinny w pierwszej in-stancji. Uzupełniająco poddano jednak weryfikacji także to, czy wydane w spra-wie orzeczenie zostało przez uprawnione podmioty zaskarżone. Okoliczność ta ma bowiem niewątpliwie istotne znaczenie z perspektywy oceny przez uczest-ników postępowania zasadności wydanego rozstrzygnięcia.

W celu poddania wskazanych powyżej postępowań w sprawach nieletnich analizie, formularz do badań aktowych został podzielony na 8 części. Pierwsze trzy części dotyczyły podstawowych informacji o analizowanej sprawie (sąd roz-poznający sprawę, wydział sądu, sygnatura oraz przedmiot sprawy) oraz sposo-bie uzyskania informacji o podejrzeniu popełnienia czynu karalnego lub fakcie demoralizacji nieletniego. W części czwartej formularza znalazły się pytania doty-czące czynności niecierpiących zwłoki. Część piąta odnosiła się do etapu wyda-nia rozstrzygnięcia o wszczęciu postępowania, o którym mowa w art. 21 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Część szósta zawierała pytania dotyczą-ce postępowania wyjaśniającego, natomiast pozostałe części objęły swoim za-kresem postępowanie rozpoznawcze (część siódma), z uwzględnieniem specyfi-ki postępowania opiekuńczo-wychowawczego oraz poprawczego (część ósma).

Przebieg poddanych analizie postępowań w sprawach nieletnich badany był z perspektywy standardów rzetelnego procesu wynikających przede wszyst-kim z art. 42 ust. 2 i 3 oraz 45 Konstytucji RP18 oraz źródeł prawa międzynaro-dowego: art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: MPPOiP), art. 47 i 48 Karty Praw Podstawowych oraz art. 6 Konwencji Eu-ropejskiej. Szczególną uwagę poświęcono temu ostatniemu traktatowi. W eu-ropejskiej przestrzeni prawnej ma on bowiem niewątpliwie szczególną wagę. Wiąże się ona nie tylko ze znaczeniem samej Konwencji Europejskiej, ale także aktywizmem orzeczniczym ETPC, który jest interpretatorem i strażnikiem prze-strzegania postanowień konwencyjnych. Jak podkreśla sam ETPC jego rolą jest zagwarantowanie, że prawa i wolności jednostki uregulowane w Konwencji Eu-ropejskiej nie będą teoretyczne i iluzoryczne, ale efektywne i praktyczne19. Re-alizacja powyższego celu sprawia, że, jak słusznie dostrzega M. Balcerzak, ETPC nie tylko dokonuje daleko idącej interpretacji postanowień konwencyjnych, ale wręcz nadbudowuje treść traktatu własnym orzecznictwem20.

18 Warto zauważyć, że konstytucyjny standard prawa do sądu kształtowany jest także przez przepisy regulujące ustrój sądownictwa oraz przewidujące jego dwuinstancyjność.19 Por. np. Wyrok ETPC z 10.02.1995 r. w sprawie Allenet de Ribemont przeciwko Francji, skarga nr 15175/89, § 35.20 M. Balcerzak, Zagadnienie precedensu w prawie międzynarodowym praw człowieka, Toruń 2008, s. 146.

63


Analiza przepisu art. 45 Konstytucji RP nie pozostawia wątpliwości, że od-nosi się on między innymi do postępowania w sprawach nieletnich. Przepis ten wskazuje bowiem, że każdy – w tym także nieletni – ma prawo do zagwaranto-wanych w nim standardów. Wśród tych ostatnich art. 45 Konstytucji RP wymie-nia wprost:

– prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy,– prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy (z wyjątkami z art. 45 ust. 2 Kon-

stytucji RP), – prawo do publicznego ogłoszenia wyroku,– prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, – prawo do rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny

i niezawisły sąd.Przepis art. 42 ust. 2 i 3 Konstytucji RP gwarantuje natomiast każdemu prawo

do obrony na każdym etapie postępowania oraz zapewnia, że każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Nie sposób oczywiście w tym miejscu omówić kompleksowo znaczenia i treści prawa do sądu wynikającego z Konstytucji RP. W tym zakresie pozostaje odesłać do obszernej literatury dotyczącej tej kwestii21. Warto jednak zaakcen-tować, że obok wyrażonych wprost w art. 45 Konstytucji RP gwarancji rzetelno-ści toczącego się postępowania sądowego, Trybunał Konstytucyjny wywodzi ze wskazanego przepisu także gwarancje, które bezpośrednio z niego nie wyni-kają. Podkreśla on choćby w swoim orzecznictwie istotne z perspektywy proce-dur sądowych zagadnienie obecności strony w toku postępowania, podnosząc, że „sprawiedliwa procedura sądowa powinna zapewniać stronom uprawnienia procesowe stosowne do przedmiotu prowadzonego postępowania. W każdym wypadku ustawodawca powinien zapewnić jednostce prawo do wysłuchania. Jednostka musi uzyskać w szczególności możliwość przedstawienia swoich racji oraz zgłaszania wniosków dowodowych. Istotny element sprawiedliwej procedury sądowej stanowi prawo strony do osobistego udziału w czynnoś-ciach procesowych. Ustawodawca może ograniczyć udział stron w określonych czynnościach procesowych, ograniczenia takie powinny jednak zawsze posia-dać odpowiednie uzasadnienie”22. W toku analizy uprawnień składających się na konstytucyjne prawo do sądu należy zatem mieć na uwadze nie tylko wy-rażoną wprost treść przepisów konstytucyjnych, ale również zawarte w nich implicite uprawnienia.

21 Por. w szczególności: P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011, tenże (red.), Rzetelny proces karny, Warszawa 2009, rozdział VII i VIII. 22 Por. Wyrok TK z dnia 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK ZU 2002/A, nr 4, poz. 41.

64


Z perspektywy ustalania standardów rzetelności postępowań w sprawach nieletnich bardzo istotne znaczenie ma także, sygnalizowany już powyżej, przepis art. 6 Konwencji Europejskiej. Oprócz elementów wskazanych powyżej w toku omawiania konstytucyjnego prawa do sądu, kreuje on prawo każde-go do:

– niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskar-żenia,

– posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony,– bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę

(w tym wyznaczonego bezpłatnie z urzędu w przypadku, gdy dana osoba nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony i gdy wyma-ga tego dobro wymiaru sprawiedliwości),

– przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich sa-mych warunkach jak świadków oskarżenia,

– korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie23.

Podobnie jak w przypadku interpretacji Konstytucji przez Trybunał Konsty-tucyjny, ETPC dokonując wykładni unormowania art. 6 Konwencji Europejskiej wskazuje, że z prawa do rzetelnego procesu karnego wynikają nie tylko gwaran-cje wprost w tym przepisie wyrażone, ale także inne zawarte w nim implicite. Przy-kładem takiego uprawnienia jest prawo do niedostarczania dowodów na swoją niekorzyść, które, jak podkreśla ETPC, choć niewyrażone wprost w Konwencji Eu-ropejskiej, bez wątpienia, jako standard międzynarodowy, stanowi nieodłączny element koncepcji rzetelnego procesu karnego unormowanej w art. 6 Konwen-cji Europejskiej24. Innym przykładem uprawnienia wynikającego zdaniem ETPC z art. 6 § 1 Konwencji Europejskiej jest prawo do uzasadnienia wydawanych przez sąd rozstrzygnięć25. Naruszeniem zatem prawa do rzetelnego procesu jest brak odniesienia się przez skład orzekający do kwestii podnoszonych przez skarżące-go przed sądem krajowym, skutkujący wątpliwościami odnośnie do tego, czy sąd wziął w ogóle pod uwagę argumentację uczestnika postępowania26.

23 Szerzej o treści gwarancji zawartych w art. 6 Konwencji Europejskiej por. w szczególności: P. Hofmański, A. Wróbel [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 1–18, t. 1, s. 241–461, M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, Warszawa 2013, s. 509–636.24 Por. np. wyrok ETPC z 8.02.1995 r. w sprawie John Murray przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 18731/91, § 45.25 Por. np. Wyrok ETPC z 24.04.2001 r. w sprawie B. i P. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 36337/97 i 35974/97, § 32.26 Por. np. wyrok ETPC z 19.02.1998 r. w sprawie Higgins i inni przeciwko Francji, skarga nr 20124/92, § 42–43, wyrok ETPC z 9.12.1994 r. w sprawie Ruiz Torija przeciwko Hiszpanii, skarga nr 18390/91, § 29–30.

65


W kontekście analizy postępowań w sprawach nieletnich należy oczywi-ście odnotować, że zakres zastosowania przepisu art. 6 Konwencji Europejskiej obejmuje rozstrzyganie o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności oskarżenia w wytoczonej przeciwko danej osobie sprawie karnej. Z pozoru mogłoby się zatem wydawać, że standardy konwencyjne nie obejmu-ją spraw dotyczących nieletnich. Zauważyć należy jednak, że wskazane powy-żej pojęcia – prawa i obowiązki o charakterze cywilnym oraz oskarżenie w spra-wie karnej – są interpretowane przez ETPC autonomicznie, a nie przez pryzmat znaczenia, jakie terminom tym nadaje się w prawie krajowym. W konsekwencji zatem, choćby w przywoływanej już powyżej sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce, nie budziło wątpliwości składu orzekającego, że standardy określone w art. 6 § 1 Konwencji Europejskiej, a także – co warte podkreślenia – w art. 6 § 3 tego traktatu, mają zastosowanie do postępowania poprawczego. Kontro-wersje mogą rodzić się jednak w odniesieniu do postępowania opiekuńczo--wychowawczego. Wątpliwe jest bowiem uznanie go za sprawę karną w rozu-mieniu przepisów konwencyjnych, a podobny wniosek nasuwa się także, jak się wydaje, na gruncie interpretacji terminu prawa i obowiązki cywilne. Jakkol-wiek nie rozstrzygnąć powyższego dylematu, nie można jednak zapominać, że postępowanie opiekuńczo-wychowawcze jest objęte standardami rzetelnego procesowej, które wynikają z Konstytucji RP i w przeważającej mierze są zbież-ne lub nawet wyższe niż standard konwencyjny.

Rozległość problematyki rzetelności postępowań sądowych sprawia, że niezmiernie trudno byłoby poddać analizie łącznie wszystkie jej aspekty. Nie decyduje zresztą o tym wyłącznie pluralizm uprawnień mających swoje źródło w omówionych powyżej unormowaniach konstytucyjnych i konwencyjnych. Warto bowiem zwrócić także uwagę, że rzetelność postępowania jest współ-cześnie rozumiana wielowymiarowo. Wbrew temu co mogłoby wynikać choćby z literalnego brzmienia art. 6 Konwencji Europejskiej, nie kreuje on standardów skierowanych wyłącznie do oskarżonego (strony sporu cywilnego). Oczywiście w kontekście postępowań o charakterze represyjnym, oskarżony o popełnienie czynu zabronionego pozostaje niewątpliwie w centrum zainteresowania. Coraz częściej wskazuje się jednak, że beneficjentami wymogów rzetelności procedu-ralnej są także pokrzywdzeni27. Argumentuje się ponadto, że rzetelność postę-powania musi uwzględniać interesy świadków występujących w sprawie. ETPC

27 Por. np. M. Wąsek-Wiaderek, Prawo do rzetelnego procesu dla ofiar przestępstw na gruncie art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – rzeczywistość czy postulat? [w:] C. Mik (red.), Prawa czło-wieka w XXI wieku – wyzwania dla ochrony prawnej, Toruń 2005, s. 145–159, tejże, O dostępie pokrzywdzonego do sądu w prawie europejskim i w polskiej procedurze karnej [w:] P. Kardas, W. Wróbel, T. Sroka (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, tom II, Warszawa 2012, s. 1825–1840.

66


akcentuje w swoim orzecznictwie, że oceniając rzetelność postępowania, do-konuje tego kompleksowo, biorąc pod uwagę prawo oskarżonego do obrony, ale także interes społeczeństwa oraz ofiar przestępstw w zakresie efektywnego ścigania popełnionych czynów zabronionych, a także, w sytuacjach, w których jest to konieczne, prawa świadków28.

Problematyka standardów rzetelności postępowania z nieletnimi regulo-wana jest także w aktach prawa międzynarodowego o charakterze soft law. Na gruncie europejskim przykładem są zalecenia Komitetu Ministrów Rady Europy: z 2008 r. – Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the European Rules for juvenile offenders subject to sanctions or mea-sures, z 2003 r. – Recommendation of the Committee of Ministers to member states concerning new ways of dealing with juvenile delinquency and the role of juvenile justice oraz z 1987 r. – Recommendation of the Committee of Minis-ters to member state on social reactions to juvenile delinquency. Na poziomie globalnym natomiast do kwestii funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich odnoszą się przede wszystkim: Wzorcowe minimalne reguły ONZ dotyczące wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich (tzw. re-guły pekińskie) z 1985 r., Reguły ONZ dotyczące ochrony nieletnich pozba-wionych wolności (tzw. reguły hawańskie) z 1990 r., Wytyczne ONZ w sprawie zapobiegania przestępczości nieletnich (wytyczne z Rijadu) z 1990 r. oraz wy-pracowany przez Komitet Praw Człowieka ONZ i interpretujący przepis art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych – General Com-ment No. 32 z 2007 r.29

Przeprowadzone w sądach rejonowych w ramach projektu „Children Depri-ved of Liberty: Between Legacy and Reform” badania akt postępowań w spra-wach nieletnich nie mogły w świetle powyższych uwag zmierzać do weryfikacji wszystkich aspektów prawa do rzetelnego procesu karnego. Uwaga skupiona została na gwarancjach rzetelności postępowania skierowanych do nieletnie-go. Taka optyka jest bowiem zbieżna z ogólnymi celami realizowanego projek-tu. Naturalną koleją rzeczy podejście to pociągnęło za sobą konieczność anali-zy gwarancji skierowanych do osób, które reprezentują nieletniego (obrońca), a także będących stronami postępowania w sprawach nieletnich rodziców oraz opiekuna nieletniego.

Skonstruowany na potrzeby badań akt spraw nieletnich kwestionariusz za-wierał pytania, które zmierzały do ustalenia praktycznego funkcjonowania na-stępujących, składających się na standard rzetelności postępowania, gwarancji:

28 Por. np. Wyrok ETPC (Wielka Izba) z 15.12.2011 r. w sprawie Al-Khawaja i Tahery przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 26766/05 i 22228/06, § 118. 29 Por. część VI tego dokumentu.

67


– zapewnienia nieletniemu informacji o prawach i obowiązkach proceso-wych,

– realizacji prawa do obrony w zakresie dostępu do akt sprawy, inicjowa-nia i uczestnictwa w czynnościach procesowych, a także zaskarżania roz-strzygnięć procesowych,

– możliwości korzystania przez nieletniego z pomocy obrońcy,– uzasadniania kluczowych rozstrzygnięć dotyczących praw i wolności nie-

letniego,– rozsądnego czasu trwania postępowania w sprawie nieletniego,– jawności postępowania w sprawie nieletniego.Przytoczone powyżej zagadnienia wydają się kluczowe dla zdiagnozowania,

na ile w codziennej praktyce wymiaru sprawiedliwości, nieletni jest podmio-tem, a nie przedmiotem, toczącego się postępowania i ma zapewnioną moż-liwość bycia wysłuchanym, a także brania aktywnego udziału w czynnościach procesowych w celu ochrony swoich praw. Analiza wskazanych powyżej kwe-stii umożliwia zatem ustalenie, czy wymagany poziom gwarancji procesowych jest spełniony, a w konsekwencji stwierdzenie, na ile toczące się postępowa-nie jako całość odpowiada wymogom rzetelności. Z tego też powodu w toku przeprowadzonych badań skupiono się właśnie na wymienionych aspektach rzetelności postępowania.

Na zakończenie warto zauważyć, że przeprowadzone badania należą nie-stety do nielicznych analiz praktyki funkcjonowania postępowań w sprawach nieletnich przeprowadzonych w ostatnich kilku latach, których wyniki zostały opublikowane w postaci raportów czy opracowań naukowych30. Pozostaje za-tem mieć nadzieję, że niniejsze badania staną się przyczynkiem do szerszej niż dotychczas obserwacji praktyki funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich w Polsce. Ta ostatnia byłaby szczególnie pożądana ze względu na modelowe zmiany w przebiegu postępowania w sprawach nieletnich, wpro-wadzone ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. Warto byłoby bowiem przyjrzeć się i wnikliwie ocenić, czy wprowadzone zmiany okazały się słuszne.

30 Wyjątkami w tej materii są: B. Czarnecka-Dzialuk, K. Drapała, A. Więcek-Durańska, Analiza postępowań karnych oraz przed sądem dla nieletnich o wybrane czyny karne popełnione przez osoby w wieku 15–17 lat – http://www.iws.org.pl/badania/raporty (dostęp w dniu 10 marca 2014 r.); A. Mudrecki, Prawo nieletniego do rzetelnego procesu przed sądami rodzinnymi, Opole 2008, s. 109–160. W ramach prac Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości powstały ponadto dwa inne opracowania dotyczące opiniowania w sprawach nieletnich: P. Ostaszewski, Opi-nie sporządzane przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne w sprawach opiekuńczych i rozwodowych, tenże, Opinie diagnostyczne w sprawach nieletnich – http://www.iws.org.pl/badania/raporty (dostęp w dniu 10 marca 2014 r.).

68


2. Wyniki badań aktowych postępowań zakończonych w trybie opiekuńczo-wychowawczym

W przeprowadzonym w projekcie badaniu akt postępowań w sprawach nie-letnich, które zakończyły się wydaniem rozstrzygnięcia w trybie opiekuńczo--wychowawczym, poddano analizie łącznie 70 spraw rozpoznanych w siedmiu sądach rejonowych. Połowa z nich miała za przedmiot demoralizację mało-letniego, a połowa dotyczyła popełnienia przez nieletniego czynu karalnego. Wyniki badań zostaną przedstawione kolejno w odniesieniu do problematyki: czynności niecierpiących zwłoki prowadzonych w analizowanych postępowa-niach, postępowania wyjaśniającego oraz postępowania rozpoznawczego.

2.1. Czynności niecierpiące zwłokiW przebadanych 35 sprawach mających za przedmiot demoralizację nie-

letniego czynności niecierpiące zwłoki podejmowane były przez Policję w 13 sprawach. Zdarzały się przypadki (5 spraw), w których jeszcze przed wszczę-ciem postępowania wyjaśniającego przeprowadzany był przez kuratora wy-wiad środowiskowy. W tej sytuacji nie chodzi co prawda o czynności, które można byłoby zakwalifikować jako niecierpiące zwłoki, ale zwraca uwagę, że były one dokonywane jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu po-stępowania.

W badanych sprawach czynności niecierpiące zwłoki przeprowadzone przez funkcjonariuszy Policji miały na celu ustalenie okoliczności sprawy związanych z demoralizacją nieletniego. Polegały one na dokonaniu oględzin miejsca lub rzeczy oraz rozpytaniu potencjalnych świadków. W toku tych czynności docho-dziło również do przesłuchania świadków oraz przesłuchania nieletniego. To ostatnie miało miejsce w 7 sprawach. We wszystkich wspomnianych przypad-kach przesłuchanie odbyło się na komisariacie lub w komendzie Policji. W toku przesłuchania zasadą było zapewnienie obecności przynajmniej jednego ro-dzica nieletniego lub jego opiekuna. Tylko w 1 sprawie nieletni został przesłu-chany bez obecności rodziców lub opiekuna.

Różnie wyglądała sytuacja w odniesieniu do pouczenia nieletniego w trak-cie przesłuchania o przysługujących mu prawach. W 4 sprawach pouczenie zostało wręczone na piśmie na wzorze MS 82/1 – formularz pouczenia nielet-niego o prawach i obowiązkach, który zawiera pouczenia o prawach z art. 300, 301, 72 § 1, 74 § 2 pkt 1 i 2, 75 § 1 i 2 138 k.p.k. i 139 k.p.k. oraz art. 38 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich31. W 2 sprawach brak było w aktach po-stępowania dowodu pouczenia nieletniego. W 1 natomiast z badanych spraw

31 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

69


nieletni został pouczony o możliwości zastosowania środków przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy oraz zatajenie prawdy, a także o uprawnieniach przewi-dzianych w art. 179–180, 182, 183, 185, 191 § 3 k.p.k. W 6 sprawach nieletni był rozpytywany przez funkcjonariuszy Policji na okoliczności związane z demora-lizacją.

W badanych sprawach czas, który upływał od rozpoczęcia dokonywania czynności niecierpiących zwłoki do przekazania sprawy sędziemu rodzinne-mu był bardzo zróżnicowany. W większości spraw nie przekraczał on 15 dni (7 spraw). Czas ten jednak w innych badanych postępowaniach wynosił 20, 23 dni, ale również 2 miesiące i 1 dzień, 2 miesiące i 2 dni oraz 3 miesiące. W 1 spra-wie wyniósł on natomiast aż 8 miesięcy i 15 dni.

W przebadanych 35 sprawach mających za przedmiot czyn karalny nie-letniego czynności niecierpiące zwłoki podejmowane były przez Policję w 32 sprawach. Czynności niecierpiące zwłoki przeprowadzone przez funkcjonariu-szy Policji miały na celu ustalenie okoliczności sprawy związanych z podejrze-niem popełniania czynu karalnego przez nieletniego. Przybierały one postać oględzin miejsca lub rzeczy, przeszukania, zatrzymania rzeczy, okazania czy rozpytania potencjalnych świadków. W toku tych czynności dochodziło także do przesłuchania świadków oraz przesłuchania nieletniego. To ostatnie miało miejsce w 30 sprawach. We wszystkich wspomnianych przypadkach przesłu-chanie odbyło się na komisariacie lub w komendzie Policji. W toku przesłucha-nia zapewniono zasadniczo obecność przynajmniej jednego rodzica lub opie-kuna nieletniego. W 5 sprawach w toku przesłuchania nieletniego nie był obec-ny jego rodzic lub opiekun. W każdej z tych spraw zapewniono jednak obec-ność odpowiednio: pedagoga szkolnego (2 sprawy), wychowawcy (1 sprawa), babki oraz ciotki nieletniego (1 sprawa), a także brata nieletniego (1 sprawa). W jednej ze spraw przesłuchanie odbyło się, obok obecności rodzica, także przy udziale obrońcy.

Zróżnicowanie wyglądała sytuacja w odniesieniu do pouczenia nieletniego w trakcie przesłuchania o przysługujących mu prawach. W zdecydowanej więk-szości spraw pouczenie zostało wręczone nieletniemu na urzędowym formu-larzu MS 82/1 (27 spraw). W jednej ze spraw nie dokonano pouczenia wszyst-kich występujących w sprawie nieletnich. W 2 zaś sprawach brak było w aktach postępowania dowodu dokonania pouczenia. Warto także zwrócić uwagę, że w 13 sprawach nieletni był rozpytywany przez funkcjonariuszy Policji na oko-liczności związane z popełnieniem czynu karalnego.

W badanych sprawach czas, który upływał od rozpoczęcia dokonywania czynności niecierpiących zwłoki do przekazania sprawy sędziemu rodzinnemu

70


był bardzo zróżnicowany. W 14 sprawach okres ten wynosił do 15 dni. W 7 spra-wach wynosił on powyżej 15 dni, ale poniżej miesiąca. W 5 sprawach okres ten wynosił od 1 do 2 miesięcy, w 4 sprawach między 2 a 3 miesiące. W pozostałych sprawach wskazany powyżej okres wynosił odpowiednio 4 miesiące i 21 dni oraz 8 miesięcy i 2 dni.

2.2. Postępowanie wyjaśniające prowadzone przez sędziego rodzinnegoWe wszystkich 35 postępowaniach mających za przedmiot demoralizację

nieletniego zostało wydane przez sędziego rodzinnego łącznie postanowie-nie o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich32) oraz wszczęciu postępowania wyjaśniającego (art. 34 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich33). Regułą był brak precyzyjnego wska-zania w postanowieniu, że zażalenie na wydane postanowienie przysługuje je-dynie w odniesieniu do postanowienia o wszczęciu postępowania. Pouczenie takie znalazło się w aktach wyłącznie jednej sprawy.

O wszczęciu postępowania w 27 sprawach zawiadomiono rodziców nie-letniego lub opiekuna nieletniego. W czterech sprawach zawiadomiono także szkołę. W 9 sprawach zawiadomiono samego nieletniego. Natomiast w 16 spra-wach zawiadomiono prokuratora. Warto zauważyć, że postanowienie o wszczę-ciu postępowania nie zostało w żadnej sprawie zaskarżone.

W żadnej z badanych spraw w toku postępowania wyjaśniającego nieletni nie miał obrońcy.

W 30 z badanych spraw w toku postępowania wyjaśniającego nastąpiło wy-słuchanie nieletniego. W zdecydowanej większości – w 29 sprawach – odbyło się ono w obecności przynajmniej jednego rodzica lub prawnego opiekuna nieletniego. W 1 tylko sprawie wysłuchanie odbyło się bez obecności wskaza-nych powyżej osób. W 5 sprawach nieletni nie został wysłuchany w toku postę-powania wyjaśniającego. We wszystkich sprawach, w których przeprowadzo-no wysłuchanie odbyło się ono w siedzibie sądu. W zdecydowanej większości spraw (24) nieletni składał wyjaśnienia w toku wysłuchania.

We wszystkich badanych sprawach zwraca uwagę całkowity brak aktywno-ści stron w toku postępowania wyjaśniającego. Ani nieletni, ani jego rodzice lub opiekun nie składali wniosków o możliwość zapoznania się z aktami postę-powania czy też sporządzenia z nich odpisów. Nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali także zażaleń na czynności naruszające prawa nieletniego. Fakt ten w zdecydowanej większości spraw wynikał z tego, że brak było czyn-32 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.33 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

71


ności, które potencjalnie mogły te prawa naruszać. W żadnej bowiem sprawie nie doszło do zatrzymania nieletniego czy umieszczenia go w policyjnej izbie dziecka. W zdecydowanej większości spraw (26) nie stosowano także środków tymczasowych przewidzianych przez ustawę o postępowaniu w sprawach nie-letnich. W 9 sprawach zastosowano jednak środek w postaci nadzoru kuratora. W 2 sprawach połączony on został z umieszczeniem nieletniego w młodzieżo-wym ośrodku wychowawczym. I w tych jednak sprawach rozstrzygnięcia o za-stosowaniu wskazanych środków tymczasowych nie zostały przez uprawnione podmioty zaskarżone.

W żadnej z przebadanych spraw nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali skargi na przewlekłość toczącego się postępowania wyjaśniającego.

W żadnym z badanych postępowań nie skierowano sprawy do mediacji.W przebadanych sprawach dotyczących demoralizacji nieletniego zwraca

uwagę dość powtarzalny schemat, jeżeli chodzi o przeprowadzane czynności w toku postępowania wyjaśniającego. Regułą było bowiem, że sędzia rodzinny wyłącznie zwracał się do innych osób lub instytucji o przekazanie informacji dotyczących nieletniego. W 15 sprawach zwrócono się do kuratora o sporzą-dzenie wywiadu środowiskowego. W 3 sprawach zasięgnięto opinii szkoły, do której uczęszczał nieletni. W 2 sprawach łącznie sięgnięto po wywiad środowi-skowy oraz opinię szkoły nieletniego. Ponadto:

– w 1 sprawie – zwrócono się o wywiad środowiskowy oraz opinię rodzinne-go ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego,

– w 1 sprawie – zwrócono się o wywiad środowiskowy, opinię rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego oraz opinię szkoły,

– w 1 sprawie – zwrócono się o opinię wychowawcy nieletniego,– w 1 sprawie – zwrócono się o wyniki badań psychologicznych nieletniego,– w 1 sprawie – zwrócono się o opinię kuratora, – w 1 sprawie – zwrócono się o opinię o stanie zdrowia psychicznego, wyniki

badań psychologicznych oraz opinię rodzinnego ośrodka diagnostyczno--konsultacyjnego,

– w 1 sprawie – zwrócono się o opinię psychologa i pedagoga,– w 1 sprawie – zwrócono się o historię choroby nieletniego oraz opinię po-

radni psychologiczno-pedagogicznej, a także opinię szkoły.W 7 sprawach sędzia rodzinny nie zwracał się do innych podmiotów w celu

zasięgnięcia informacji o nieletnim.We wszystkich badanych sprawach wydano postanowienie o rozpoznaniu

sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. W 26 postępowaniach postanowienie to zostało ogłoszone lub doręczone nieletniemu oraz jego ro-dzicom lub opiekunowi. W 5 sprawach doręczono postanowienie wyłącznie

72


rodzicom nieletniego. W 3 sprawach brak było w aktach informacji dotyczącej doręczenia lub ogłoszenia postanowienia. Natomiast w 1 sprawie postano-wienie nie zostało doręczone (ogłoszone) ani nieletniemu, ani jego rodzicom. W sprawie tej doręczono wyłącznie wezwanie na posiedzenie sądu rodzinnego z informacją o treści postanowienia.

We wszystkich 35 postępowaniach mających za przedmiot odpowiedzial-ność nieletniego za popełnienie czynu karalnego zostało wydane przez sę-dziego rodzinnego łącznie postanowienie o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich34) oraz wszczęciu postę-powania wyjaśniającego (art. 34 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nie-letnich35). W 19 sprawach w pouczeniu o uprawnieniu do zaskarżenia wyżej wymienionego rozstrzygnięcia brakowało precyzyjnego wskazania, że zażale-nie na wydane postanowienie przysługuje jedynie w odniesieniu do postano-wienia o wszczęciu postępowania. W 15 sprawach brak było w aktach sprawy treści pouczenia. Tylko w 1 sprawie w treści pouczenia zawarto wyraźne wska-zanie, w jakim zakresie wydane postanowienie o wszczęciu postępowania jest zaskarżalne.

O wszczęciu postępowania w 28 sprawach zawiadomiono rodziców lub opiekuna nieletniego. W 4 sprawach zawiadomiono także szkołę. W 10 spra-wach zawiadomiono samego nieletniego. Natomiast w 20 sprawach zawiado-miono także prokuratora.

Tylko w 1 z badanych spraw zostało wniesione zażalenie na postanowie-nie o wszczęciu postępowania i zostało ono oddalone. W innych sprawach nie wnoszono środka zaskarżenia od postanowienia o wszczęciu postępowania w sprawie o czyn karalny.

W toku postępowania wyjaśniającego tylko w 2 sprawach nieletni był repre-zentowany przez obrońcę. W jednej sprawie był to obrońca z wyboru, a w dru-giej był to obrońca wyznaczony z urzędu.

W 29 z badanych spraw w toku postępowania wyjaśniającego nastąpiło wysłuchanie nieletniego. W zdecydowanej większości – 26 sprawach – odbyło się ono w obecności przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna nieletniego. W 1 z badanych spraw w wysłuchaniu brał udział brat nieletniego. W 1 spra-wie w czynności wzięła udział babka nieletniego. W 1 przypadku uczestnikiem wysłuchania był wychowawca z młodzieżowego ośrodka wychowawczego. W 6 sprawach nieletni nie był wysłuchiwany w toku postępowania wyjaśniają-cego. We wszystkich sprawach, w których przeprowadzono wysłuchanie odby-ło się ono w siedzibie sądu. 34 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.35 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

73


W zdecydowanej większości spraw (24) nieletni składał wyjaśnienia w toku wysłuchania.

We wszystkich badanych sprawach zwraca uwagę całkowity brak aktywno-ści stron w toku postępowania. Ani nieletni, ani jego rodzice lub opiekun nie składali wniosków o możliwość zapoznania się z aktami postępowania czy też sporządzenia z nich odpisów. Czynności takich nie podejmowali także obrońcy. Nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali także zażaleń na czynności naruszające prawa nieletniego. W większości spraw wiązało się to z brakiem ta-kich czynności. Warto jednak zauważyć, że w sprawach, w których zatrzymano nieletniego (3) oraz w sprawach, w których stosowane były środki tymczasowe (7) rozstrzygnięcia również nie były zaskarżane.

W 3 sprawach nastąpiło zatrzymanie nieletniego. W 2 sprawach poinfor-mowany on został o przyczynach zatrzymania. Powiadomiono także o fakcie zatrzymania rodziców lub opiekuna nieletniego. W 1 ze spraw z zatrzymania sporządzona została przez funkcjonariusza Policji notatka urzędowa, z której nie wynikało czy nieletni został poinformowany o przyczynach zatrzymania oraz czy powiadomiono o zatrzymaniu jego rodziców.

W 2 sprawach zatrzymany został umieszczony w policyjnej izbie dziecka. Jako uzasadnienie takiego kroku w jednej z nich wskazano obawę ukrycia się oraz zatarcia śladów. W drugiej natomiast sprawie brak było w aktach postę-powania informacji o przyczynach umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka.

W zdecydowanej większości spraw (28) nie stosowano środków tymcza-sowych przewidzianych przez ustawę o postępowaniu w sprawach nielet-nich. W 4 sprawach zastosowano jednak środek w postaci nadzoru kuratora. W 1 sprawie nadzór kuratora połączony został z umieszczeniem w młodzieżo-wym ośrodku wychowawczym. W 2 sprawach sięgnięto po środek w postaci umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym.

W żadnej z przebadanych spraw nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali skargi na przewlekłość toczącego się postępowania wyjaśniającego.

W żadnym z badanych postępowań nie skierowano sprawy do mediacji.W przebadanych sprawach dotyczących czynu karalnego nieletniego zwra-

ca uwagę dość powtarzalny schemat, jeżeli chodzi o przeprowadzane czynno-ści w toku postępowania wyjaśniającego. W badanych postępowaniach sędzia rodzinny zwracał się bowiem wyłącznie do innych osób lub instytucji o prze-kazanie informacji dotyczących nieletniego. W 11 sprawach zwrócono się do kuratora o sporządzenie wywiadu środowiskowego. W 5 sprawach zasięgnięto opinii rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego. W 4 sprawach za-sięgnięto opinii szkoły, do której uczęszczał nieletni. Ponadto:

74


– w 2 sprawach – sięgnięto po wywiad środowiskowy oraz opinię rodzinne-go ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego,

– w 2 sprawach – sięgnięto po wywiad środowiskowy oraz opinię szkoły,– w 1 sprawie – zwrócono się o wywiad środowiskowy, opinię rodzinnego

ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego oraz opinię Domu Młodzieży,– w 1 sprawie – zwrócono się o opinię do młodzieżowego ośrodka wycho-

wawczego,– w 1 sprawie – zwrócono się o opinię psychologiczną, opinię rodzinnego

ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego oraz o wyniki badań psycholo-gicznych.

W 8 sprawach sędzia rodzinny nie występował do innych podmiotów oraz instytucji o dostarczenie informacji mających znaczenie dla toczącego się po-stępowania.

We wszystkich badanych sprawach wydano postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. W 28 sprawach posta-nowienie to zostało ogłoszone lub doręczone nieletniemu oraz jego rodzicom (rodzicowi) lub opiekunowi. W 5 sprawach doręczono je wyłącznie rodzicom nieletniego. W 1 sprawie doręczono postanowienie nieletniemu oraz jego bra-tu. W 1 zaś doręczono postanowienie wyłącznie obrońcy nieletniego.

2.3. Postępowanie rozpoznawcze przed sądem rodzinnymAnalizując przebieg postępowania rozpoznawczego należy zauważyć, że

w 34 z 35 badanych spraw dotyczących demoralizacji nieletniego postępowa-nie rozpoznawcze zostało przeprowadzone przez tego samego sędziego, który prowadził postępowanie wyjaśniające.

W żadnym z badanych postępowań, których przedmiotem była demorali-zacja nieletniego w toku postępowania rozpoznawczego nie miał on obrońcy.

Jedynie w 3 z 35 badanych spraw w postępowaniu przed sądem rodzinnym udział brał prokurator.

W 25 z badanych spraw dotyczących demoralizacji, w posiedzeniach przed sądem rodzinnym brał udział nieletni oraz jego rodzice. Natomiast w 10 spra-wach zarówno nieletni, jak i jego rodzice nie byli obecni.

W żadnej z badanych spraw w toku postępowania rozpoznawczego nie przeprowadzono mediacji.

W 19 sprawach w toku postępowania rozpoznawczego odbyło się wysłu-chanie nieletniego. W 16 sprawach nie przeprowadzono tej czynności. W trak-cie 17 z 19 wysłuchań obecny był rodzic (rodzice) lub opiekun nieletniego.

W 18 z 19 spraw, w których odbyło się wysłuchanie, nieletni składał wyjaś-nienia.

75


Podobnie jak w toku postępowania wyjaśniającego, także w trakcie po-stępowania rozpoznawczego zwraca uwagę całkowita bierność stron, w tym w szczególności nieletniego oraz jego rodziców lub opiekunów. W żadnym bo-wiem z poddanych analizie postępowań nie podejmowali oni inicjatywy zmie-rzającej do przeprowadzenia jakichkolwiek czynności procesowych. Zasadni-czo w toku postępowania rozpoznawczego dodatkowe czynności procesowe nie były podejmowane także przez sąd rodzinny. Dokonano takowych jedynie w 3 postępowaniach. W 1 sprawie na etapie postępowania rozpoznawczego po raz pierwszy zlecono opinię psychologiczną. W jednej sięgnięto po opinię rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego, a w jednej przeprowa-dzono dowód z opinii biegłego psychiatry.

W badanych postępowaniach nie stosowano zasadniczo środków przymu-su ani też środków tymczasowych. Jedynie w 1 sprawie nieletni został umiesz-czony w policyjnej izbie dziecka. Wiązało się to z samowolnym pobytem poza młodzieżowym ośrodkiem wychowawczym. W 1 sprawie w ramach środków tymczasowych zastosowano natomiast nadzór kuratora.

Regułą w badanych postępowaniach było przeprowadzenie jednego posie-dzenia. Sytuacja taka miała miejsce w 32 sprawach. W 1 sprawie odbyły się dwa posiedzenia. Natomiast w 1 sprawie, która zakończyła się umorzeniem postę-powania, nie wyznaczono w ogóle posiedzenia. Ponadto w 1 sprawie wyzna-czono rozprawę.

Regułą w badanych sprawach była niejawność posiedzenia (posiedzeń). Sześć spraw odbyło się jednak jawnie, choć w protokołach posiedzeń nie wska-zano przyczyn takiej decyzji. W 5 sprawach brak było w aktach postępowania informacji dotyczących niejawnego lub jawnego jej rozpoznania.

W 33 badanych sprawach sąd rodzinny zastosował w stosunku do nielet-niego środki wychowawcze. W 2 sprawach natomiast postępowanie zostało umorzone.

W żadnej z badanych spraw nie został wniesiony środek zaskarżenia. Czas trwania całości postępowania wyjaśniającego oraz postępowania roz-

poznawczego w badanych sprawach był dość zróżnicowany. W terminie do miesiąca ukończone zostały 3 postępowania. W okresie od 1 do 3 miesięcy za-kończono 14 postępowań. W okresie od 3 miesięcy do 6 miesięcy zakończono 10 postępowań. W okresie od 6 miesięcy do 1 roku zakończono 6 postępowań. Dwa postępowania trwały ponad rok.

W toku postępowania rozpoznawczego w żadnym z badanych postępowań nie składano skargi na jego przewlekłość.

W 27 sprawach koszty postępowania poniósł w całości Skarb Państwa. W 2 sprawach w całości kosztami postępowania obciążono rodziców, nato-

76


miast w 2 innych ponieśli oni koszty częściowo. W 2 sprawach w aktach brak było rozstrzygnięcia w kwestii kosztów, pomimo tego, że w postępowaniu za-padło rozstrzygnięcie o demoralizacji nieletniego i zastosowaniu wobec niego środków wychowawczych. W 2 sprawach, w których umorzono postępowanie, jego koszty poniósł Skarb Państwa.

Analizując przebieg postępowania rozpoznawczego w sprawach dotyczą-cych odpowiedzialności nieletniego za popełnienie czynu karalnego należy zauważyć, że we wszystkich z badanych spraw postępowanie rozpoznawcze zostało przeprowadzone przez tego samego sędziego, który prowadził postę-powanie wyjaśniające.

W 32 z 35 badanych postępowań w toku postępowania rozpoznawczego nieletni nie miał obrońcy. W jednej sprawie występował obrońca z wyboru, na-tomiast w dwóch obrońca z urzędu.

Jedynie w jednej z badanych 35 spraw w postępowaniu przed sądem ro-dzinnym brał udział prokurator.

W 24 z badanych spraw dotyczących odpowiedzialności nieletniego za popełnienie czynu karalnego, w posiedzeniach przed sądem rodzinnym brał udział nieletni oraz jego rodzice. Natomiast w 5 sprawach zarówno nieletni, jak i jego rodzice nie byli obecni. W 3 sprawach obecni na posiedzeniach byli wy-łącznie rodzice, natomiast w 2 sprawach stawił się wyłącznie nieletni. W 1 spra-wie nieletni wziął udział we wszystkich posiedzeniach sądu, natomiast rodzice wyłącznie w dwóch z trzech posiedzeń.

W żadnej z badanych spraw w toku postępowania rozpoznawczego nie przeprowadzono mediacji.

W 20 sprawach w toku postępowania rozpoznawczego odbyło się wysłucha-nie nieletniego. W 15 sprawach nie przeprowadzono tej czynności. W trakcie 19 z 20 wysłuchań obecny był rodzic (rodzice) lub opiekun nieletniego. W trakcie 1 wysłuchania obecny był wychowawca z młodzieżowego ośrodka wychowaw-czego.

We wszystkich 20 sprawach, w których odbyło się wysłuchanie, nieletni skła-dał wyjaśnienia.

Zwraca uwagę w zasadzie całkowita bierność stron w toku postępowania rozpoznawczego, w tym w szczególności nieletniego oraz jego rodziców lub opiekuna. W toku prawie żadnego z poddanych analizie postępowań nie po-dejmowali oni inicjatywy zmierzającej do przeprowadzenia czynności proceso-wych. Wyjątkiem spośród badanych spraw była jedna, w której matka nieletnie-go złożyła wniosek o zapoznanie się z aktami sprawy. Wniosek został przez sąd uwzględniony. Dodatkowo w 1 sprawie obrońca zawnioskował o dopuszczenie w toku postępowania opinii lekarzy, którzy leczyli nieletniego oraz o rozstrzyg-

77


nięcie przez sąd w kwestii dowodów rzeczowych zebranych w sprawie (wnio-sek dotyczył telefonu komórkowego nieletniego).

W zdecydowanej większości spraw w toku postępowania rozpoznawczego sąd rodzinny nie podejmował dodatkowych czynności procesowych. Jedynie w 3 sprawach zlecił wywiad środowiskowy, a w 1 sprawie zwrócił się o opinię do placówki opiekuńczo-interwencyjnej. Ponadto w 1 sprawie przeprowadził dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów, opinii rodzinnego ośrodka diag-nostyczno-konsultacyjnego, opinii szkoły oraz wywiad środowiskowy.

W badanych postępowaniach sąd rodzinny nie stosował środków przymu-su. W żadnej sprawie nieletni nie został umieszczony w policyjnej izbie dziecka. W 1 sprawie sąd rodzinny zastosował natomiast środek tymczasowy w postaci umieszczenia nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym.

Regułą w badanych postępowaniach było przeprowadzenie jednego posiedze-nia. Sytuacja taka miała miejsce w 29 sprawach. Spośród pozostałych w 1 ze spraw odbyły się dwa posiedzenia, w innej zaś trzy. W 4 sprawach odbyła się rozprawa.

Regułą w badanych sprawach była niejawność posiedzenia (rozpraw). Tak było w 21 badanych sprawach. W 9 sprawach z akt postępowania nie wynika-ło czy posiedzenie odbyło się jawnie czy też nie. W 1 sprawie posiedzenie od-było się jawnie. Nie wskazano jednak powodów takiego rozpoznania sprawy. W 4 sprawach, w których odbyła się rozprawa, była ona jawna.

Sąd rodzinny zastosował w stosunku do nieletniego środki wychowawcze w 34 badanych sprawach, a w 1 sprawie postępowanie zostało umorzone.

W żadnej z badanych spraw nie został wniesiony środek zaskarżenia. Czas trwania całości postępowania wyjaśniającego oraz postępowania roz-

poznawczego w badanych sprawach był dość zróżnicowany. W terminie do miesiąca ukończone zostały 2 postępowania. W okresie od 1 do 3 miesięcy za-kończono 14 postępowań. W okresie od 3 miesięcy do 6 miesięcy zakończono 11 postępowań. W okresie od 6 miesięcy do 1 roku zakończono 6 postępowań. Dwa postępowania trwały ponad rok.

W toku postępowania rozpoznawczego w żadnym z badanych postępowań nie wniesiono skargi na jego przewlekłość.

W 30 sprawach koszty postępowania poniósł w całości Skarb Państwa. W 3 sprawach rodziców nieletniego obciążono w całości kosztami postępo-wania. Natomiast w 2 sprawach w aktach brak było rozstrzygnięcia w kwestii kosztów, pomimo tego, że w sprawie zapadło rozstrzygnięcie o demoralizacji nieletniego i zastosowaniu wobec niego środków wychowawczych.

78


3. Wyniki badań aktowych postępowań zakończonych w trybie poprawczym

W ramach badań przeprowadzono analizę akt 35 spraw zakończonych w po-stępowaniu poprawczym.

3.1. Czynności niecierpiące zwłokiZasadą było, że przed wszczęciem postępowania prowadzone były czynno-

ści niecierpiące zwłoki (31 spraw). Prowadziła je Policja, a w 1 sprawie czynności obok Policji dokonywał też lekarz medycyny sądowej.

W większości spraw (27) nieletni został przesłuchany. Przesłuchanie miało miejsce na komisariacie lub komendzie Policji, a tylko w 1 sprawie odbyło się w prokuraturze.

Z innych czynności wymienić należy: zatrzymania nieletnich, przesłuchania świadków i pokrzywdzonych, przeszukanie nieletniego, przeszukanie pomiesz-czeń, oględziny miejsc i przedmiotów, wizję lokalną, pozyskanie i analizę moni-toringu wizyjnego. Dokonywane były także czynności w postaci: okazania wi-zerunku, użycia testera narkotykowego lub urządzenia badającego zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu, oględziny sądowo – lekarskie, obdukcje, użycia psa służbowego.

Zasadą było, że w przesłuchaniach uczestniczyły osoby inne niż przesłuchi-wany i przesłuchujący. Tak było w 26 sprawach36. Zazwyczaj (19 spraw) był to jeden z rodziców lub opiekun nieletniego. W przesłuchaniach uczestniczyły także inne osoby: psycholog (1 sprawa), dyrektor szkoły (1 sprawa), wychowaw-ca szkolny (1 sprawa), pedagog (1 sprawa), opiekun z domu dziecka (1 spra-wa), inny funkcjonariusz Policji (1 sprawa)37, kurator (1 sprawa). W 25 sprawach nieletni składali wyjaśnienia. W 22 sprawach nieletni byli przez funkcjonariuszy Policji rozpytywani na okoliczność popełnienia czynu karalnego.

Zasadą było, że nieletni byli pouczani o przysługujących im prawach. Od-bywało się to w oparciu o formularz MS 82/138. W 1 sprawie pouczenie ograni-czyło się jedynie do informacji o prawie odmowy złożenia wyjaśnień. W 2 spra-wach pouczenie następowało także w oparciu o formularz zatrzymania, który zawiera informacje o uprawnieniach z art. 38 § 2, 40 § 2 ustawy o postępowaniu

36 W 1 sprawie, w jednym przesłuchaniu uczestniczyła matka jednego z nieletnich, nie było natomiast osób postronnych przy przesłuchaniu drugiego nieletniego.37 W tej sprawie w przesłuchaniu uczestniczyli jednocześnie jako osoby dodatkowe funkcjonariusz Policji i pedagog.38 W 1 sprawie nieletni przesłuchany został najpierw w charakterze świadka i został pouczony jedynie o od-powiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy. Dopiero w toku drugiego przesłuchania pouczono go o prawach i obowiązkach nieletniego.

79


w sprawach nieletnich39, art. 245 § 2, 612 § 2 k.p.k. W aktach 2 przebadanych spraw brak było pouczenia o przysługujących nieletniemu prawach.

Jeśli chodzi o czas prowadzenia czynności niecierpiących zwłoki, to był on różny. Do 15 dni trwały one w 19 sprawach, powyżej 15 dni, ale nie dłużej niż 1 miesiąc trwały one w 7 sprawach. Dłużej niż 1 miesiąc, ale krócej niż 2 miesiące prowadzone były one w 3 sprawach, a powyżej tego okresu w 2 sprawach. Po przeprowadzeniu czynności sprawa zasadniczo była przekazywana sądowi ro-dzinnemu. Tylko w 2 sprawach, zanim sprawę przekazano sądowi rodzinnemu, skierowana ona została do prokuratury i dopiero następnie została przesłana do sądu.

4. Postępowanie wyjaśniające prowadzone przez sędziego rodzinnegoWe wszystkich przebadanych sprawach sąd rodzinny wydał łącznie posta-

nowienie o wszczęciu i prowadzeniu postępowania wyjaśniającego. Tylko w ak-tach 2 spraw znajdowało się pouczenie, które wyraźnie wskazywało, w której części (wszczęcia postępowania) postanowienie to było zaskarżalne. W 18 spra-wach brak było wskazania w jakim zakresie postanowienie jest zaskarżalne. Natomiast w 15 sprawach w ogóle nie było w aktach sprawy treści pouczenia w tym zakresie. W żadnej ze spraw postanowienie o wszczęciu postępowania nie zostało zaskarżone.

W aktach 31 spraw znajdowała się informacja o zawiadomieniu określonych osób lub instytucji o wszczęciu postępowania. W 30 spośród tych spraw zawia-damiano o wszczęciu oboje bądź jednego z rodziców, ewentualnie opiekunów lub rodziców zastępczych. W 10 sprawach poinformowano o wszczęciu postę-powania wyjaśniającego nieletniego. O wszczęciu postępowania informowa-no także: prokuratora (20 spraw), obrońcę (1 sprawa), dom dziecka (1 sprawa), schronisko dla nieletnich (1 sprawa), szkołę (1 sprawa).

Na etapie postępowania wyjaśniającego nieletni przeważnie nie miał obroń-cy. Występował on w 14 sprawach, przy czym tylko w 1 przypadku pochodził on z wyboru.

W 30 przebadanych sprawach sędzia rodzinny przeprowadził wysłuchanie nieletniego, które odbywało się w siedzibie sądu. Zazwyczaj (19 spraw) rodzi-ce, ewentualnie rodzice zastępczy lub opiekun uczestniczyli w wysłuchaniach. W 2 sprawach nikt poza nieletnim nie uczestniczył w wysłuchaniu. W 11 spra-wach w wysłuchaniu uczestniczyły osoby postronne: obrońcy (w 4 sprawach), funkcjonariusze Policji (w 3 sprawach), kuratorzy (w 6 sprawach), przedstawi-ciele placówek wychowawczych (w 1 sprawie) oraz opiekuńczych (w 1 spra-

39 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

80


wie). Osoby postronne uczestniczyły zarówno obok osób bliskich, jak i w wysłu-chaniach, w których nie uczestniczyły osoby bliskie. Ta ostatnia sytuacja miała miejsce w 9 sprawach. W 1 sprawie zdarzyło się przeprowadzenie przez sędzie-go rodzinnego dwóch wysłuchań, a w 2 sprawach miały miejsce dodatkowe wysłuchania przed sędzią rodzinnym, przy czym tylko w 1 takim przesłuchaniu uczestniczyli rodzice. Na tym etapie nieletni nie korzystali z prawa do odmo-wy wyjaśnień.

W ramach postępowania wyjaśniającego sędzia rodzinny we wszystkich sprawach zlecał dokonanie czynności innym podmiotom lub instytucjom. Czynności były zlecane: kuratorom (wywiady środowiskowe w 32 sprawach), schronisku dla nieletnich (badania w 11 sprawach), rodzinnym ośrodkom diag-nostyczno – konsultacyjnym (opinie w 12 sprawach), młodzieżowym ośrod-kom wychowawczym (opinie w 2 sprawach), lekarzom psychiatrii (opinie w 4 sprawach), szkole (opinie w 3 sprawach), pogotowiu opiekuńczemu (opi-nia w 1 sprawie), młodzieżowemu ośrodkowi socjoterapii (opinia w 1 sprawie), środowiskowemu hufcowi pracy (opinia w 1 sprawie), okręgowemu zespołowi nadzoru kuratorskiego (opinia w 1 sprawie), a także Policji. W tym zakresie do-dać należy, że była zlecana także diagnoza osobowości (w 1 sprawie) i opinie psychologiczne (w 2 sprawach), a także badania seksuologiczne (w 1 sprawie).

W żadnej z badanych spraw na etapie postępowania wyjaśniającego nie była prowadzona mediacja.

Tylko w 1 ze spraw rodzice wnieśli zażalenie na czynności ograniczające pra-wa nieletniego – umieszczenie w schronisku dla nieletnich. W 1 sprawie rodzic złożył wniosek o zapoznanie się z aktami sprawy i sporządzenie z nich odpisów, zaś w 3 sprawach wnioskował o to obrońca. Sądy rodzinne nie odmawiały udo-stępnienia akt sprawy.

W żadnej z analizowanych spraw nie złożono w toku postępowania wyjaś-niającego skargi na przewlekłość tego postępowania.

W 17 sprawach dokonano zatrzymania nieletniego. We wszystkich tych sprawach poinformowano go o przyczynach zatrzymania. W 13 sprawach nie-letni byli pouczani o dodatkowych uprawnieniach. Przeważnie pouczenie to zgodne było z pouczeniem zawartym w standardowym formularzu wręczanym zatrzymanemu. W pouczeniach występowała także informacja o prawie powia-domienia o zatrzymaniu szkoły lub zakładu pracy. Zazwyczaj informowano ro-dziców lub opiekuna nieletniego o fakcie zatrzymania. Odmienna sytuacja mia-ła miejsce wyłącznie w 4 sprawach. Tylko w 1 sprawie rodzice złożyli zażalenie na zatrzymanie nieletniego.

W 14 sprawach umieszczono nieletniego w policyjnej izbie dziecka. Przyczy-nami umieszczenia były: potrzeba wykonania czynności (wysłuchanie, umiesz-

81


czenie w schronisku dla nieletnich), wysoki stopień demoralizacji, samowolny pobyt poza schroniskiem dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodkiem wycho-wawczym, obawa zatarcia śladów, ukrywania się. W 1 sprawie sąd rodzinny nie został zawiadomiony o umieszczeniu nieletniego w policyjnej izbie dziecka w ciągu 24 godzin, zaś w 4 sprawach zawiadomiono sąd rodzinny o zatrzyma-niu nieletniego, ale umieszczenie w policyjnej izbie dziecka miało miejsce póź-niej. Bardzo trudne było ustalenie jak długo trwało umieszczenie w policyjnej izbie dziecka. Udało się to tylko w kilku sprawach. W 3 sprawach trwało ono 1 dzień, w 3 sprawach 2 dni, 1 sprawie – 3 dni, a w 1 sprawie 9 dni.

Ponadto w przebadanych sprawach stosowane były środki w postaci: umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym (8 spraw), nadzór ku-ratora (7 spraw), a także środki leczniczno – wychowawcze (1 sprawa).

W przebadanych sprawach umieszczano nieletniego w schronisku dla nie-letnich. Środek ten był stosowany w 18 postępowaniach. Tylko w 6 sprawach wniesione zostało zażalenie na jego stosowanie. W 5 sprawach wniósł je obroń-ca, a w 1 matka nieletniego. Tylko w 1 sprawie zażalenie skutkowało uchyle-niem postanowienia w przedmiocie umieszczenia w schronisku dla nieletnich. Umieszczenie było uzasadniane: nieprzyznaniem się do popełnienia czynu karalnego, wysokim stopniem demoralizacji bądź postępującą demoralizacją, charakterem lub wagą popełnionego czynu, nieskutecznością dotychczas sto-sowanych środków wychowawczych, wysokim prawdopodobieństwem po-pełnienia czynu karalnego, obawą ukrywania się i matactwa, brakiem skruchy i poczuciem bezkarności, sprawianiem kłopotów wychowawczych.

W 33 sprawach sąd rodzinny wydał postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania poprawczego. W 2 sprawach sąd rodzinny najpierw wydał po-stanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania opiekuńczego, po czym wydał postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania poprawczego.

Postanowienia o skierowaniu do postępowania poprawczego były zazwy-czaj doręczane stronom postępowania40. Zwykle doręczano je rodzicom (w 1 sprawie nie doręczono) i nieletniemu (w 5 sprawach nie doręczono), a tak-że prokuratorowi.

5. Postępowanie rozpoznawcze przed sądem rodzinnymZasadą w badanych sprawach było prowadzenie postępowania rozpoznaw-

czego przez sędziego rodzinnego, który uprzednio prowadził postępowanie wyjaśniające. Inaczej było tylko w 11 sprawach, przy czym w 1 sprawie zmiana

40 W 2 sprawach, w których najpierw wydano postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania opie-kuńczo – wychowawczego, wszystkie postanowienia doręczano nieletniemu i rodzicom.

82


sędziego wynikała z tego, że połączone zostały sprawy, które w ramach postę-powania wyjaśniającego prowadzone były przez różnych sędziów.

We wszystkich sprawach na etapie postępowania poprawczego nieletni miał obrońcę. Jednak tylko w 2 sprawach obrońca pochodził z wyboru.

Zasadą był udział prokuratora w postępowaniu. Tylko w 9 sprawach prokura-torzy nie uczestniczyli w rozprawie. Jeśli chodzi o udział w rozprawach to tylko w 2 sprawach nieletni nie był obecny na wszystkich rozprawach. Ponadto tylko w 1 sprawie obrońca nie uczestniczył we wszystkich rozprawach. Z kolei, jeśli chodzi o rodziców, to nie byli oni obecni na wszystkich rozprawach w 5 spra-wach.

W 33 przebadanych sprawach nieletni został wysłuchany na rozprawie. Za-sadą był udział w tej rozprawie rodziców i obrońcy, ewentualnie prokuratora. Zdarzyło się, że w rozprawie uczestniczyły inne osoby postronne: funkcjonariusz Policji (w 1 sprawie), a także pracownik pogotowia opiekuńczego (w 1 sprawie). Tylko w 1 sprawie nieletni odmówił składania wyjaśnień na rozprawie.

W żadnej ze spraw nie została przeprowadzona mediacja. W żadnej ze spraw nieletni, jego rodzice lub opiekun oraz obrońca nie skła-

dali skargi na przewlekłość postępowania. Na etapie postępowania rozpoznawczego aktywność nieletnich, rodziców

lub opiekunów nieletniego oraz obrońców była nieznaczna. Jedynie w 7 spra-wach dokonywali oni dodatkowych czynności. Było to wnioskowanie o dostęp do akt sprawy, zmianę stosowanego środka tymczasowego, zgłoszenie wnio-sku dowodowego oraz złożenie zażalenia na środek tymczasowy.

Na etapie postępowania rozpoznawczego tylko w 3 sprawach umieszczano nieletnich w policyjnej izbie dziecka, co następowało w związku z koniecznoś-cią umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich albo dokonania czyn-ności procesowych.

Tylko w 13 sprawach podejmowane były dodatkowe czynności proceso-we. Polegały one na: przeprowadzeniu wywiadów środowiskowych (w 9 spra-wach), zleceniu badań w schroniskach dla nieletnich (w 5 sprawach), zasię-ganiu: opinii ze schroniska dla nieletnich (w 3 sprawach), opinii z rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego (w 1 sprawie), opinii młodzieżowe-go ośrodka wychowawczego (w 1 sprawie), opinii biegłych psychiatrów (w 1 sprawie).

Na omawianym etapie postępowania nie były już raczej stosowane dodat-kowe środki tymczasowe. Jeśli już to zazwyczaj kontynuowane były dotychcza-sowe, bądź dodatkowo stosowano nadzór kuratora (w 2 sprawach), ewentu-alnie umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym (w 1 sprawie).

We wszystkich sprawach przeprowadzona została rozprawa. Najczęściej

83


postępowanie kończyło się po 1 rozprawie (16 spraw). W 10 sprawach odbyły się 2 rozprawy, w 5 sprawach konieczne były 3 rozprawy, w 3 sprawach 4, a w 1 sprawie aż 6. W 8 postępowaniach sprawa toczyła się jawnie. W aktach sprawy nie zostały jednak wskazane powody jawnego rozpoznania sprawy.

Sąd rodzinny w 34 sprawach uznał, że nieletni popełnili zarzucone im czyny karalne, przy czym w 1 sprawie umorzył postępowanie co do części czynów. W 1 sprawie postępowanie zostało w całości umorzone. Sądy orzekały umiesz-czenie w zakładzie poprawczym bez zawieszenia wykonania tego środka w 16 sprawach, w tej samej liczbie spraw orzeczono je w zawieszeniu. W 2 spra-wach poprzestano na nadzorze kuratora łączonym z obowiązkiem terapii albo umieszczeniem w młodzieżowym ośrodku wychowawczym.

W 5 sprawach obrońcy nieletnich wnosili apelację od wyroku sądu I instancji (przy czym w 1 sprawie cofnięto apelację). W 1 sprawie doprowadziła ona do częściowej zmiany wyroku, a w 1 sprawie do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Niezwykle problematyczne okazało się ustalenie kosztów postępowania przed sądem I instancji. Zasadą było, że sąd rodzinny nie określał wysokości po-niesionych kosztów. Przeważnie wskazywał wysokość kosztów działania obroń-cy. Jeżeli na podstawie akt możliwe było ustalenie dodatkowych kosztów, to były to koszty korespondencji (na etapie czynności niecierpiących zwłoki) – w 2 sprawach, konwojów (3 sprawy), opinii biegłych (2 sprawy) czy też rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego (2 sprawy).

Zazwyczaj (30 spraw) kosztami postępowania obciążano Skarb Państwa. Tylko w 4 sprawach koszty przeniesiono w całości lub w części na rodziców nieletniego. W 1 sprawie brak było danych o obciążeniu kosztami postępo-wania.

Czas trwania całości postępowania wyjaśniającego oraz postępowania roz-poznawczego w badanych sprawach był dość zróżnicowany. W 3 sprawach po-stępowanie trwało przez okres od 1 do 3 miesięcy, w okresie 3–6 miesięcy to-czyło się postępowanie w 10 sprawach, w 13 sprawach trwało ono przez okres 6–12 miesięcy, a ponad 1 rok postępowanie trwało w 9 sprawach.

6. Wnioski

6.1. Prawo do informacji o prawach i obowiązkach nieletniegoAnaliza zagadnienia dostępu do informacji o prawach i obowiązkach nielet-

niego wymaga w pierwszej kolejności przyjrzenia się problematyce pouczenia nieletniego w trakcie przesłuchania odbywającego się w toku czynności nie-

84


cierpiących zwłoki. To pierwsze przesłuchanie jest bowiem niewątpliwie nie-zmiernie istotne z punktu widzenia możliwości faktycznej realizacji prawa do obrony41.

W sprawach dotyczących demoralizacji przesłuchanie nieletniego odbyło się w 7 postępowaniach. W większości (4 sprawy) nieletni otrzymał pouczenie o uprawnieniach na piśmie w postaci formularza MS 82/1. W 2 sprawach brak było w aktach postępowania dowodu pouczenia nieletniego. W 1 natomiast nieletni został pouczony o możliwości zastosowania środków przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy oraz zatajenie prawdy, a także o uprawnieniach przewi-dzianych w art. 179–180, 182, 183, 185, 191 § 3 k.p.k.

W sprawach dotyczących odpowiedzialności za popełnienie czynu karal-nego zakończonych następnie w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym nieletni był przesłuchiwany w toku czynności niecierpiących zwłoki w 30 po-stępowaniach. W zdecydowanej większości spraw pouczenie zostało wręczone nieletniemu na ww. urzędowym formularzu (27 spraw). W 1 ze spraw nie doko-nano pouczenia wszystkich występujących w sprawie nieletnich, zaś w 2 spra-wach brak było w aktach postępowania dowodu dokonania pouczenia.

W postępowaniach zakończonych w trybie poprawczym zasadą było, że nieletni byli pouczani o przysługujących im prawach. W 26 sprawach odby-ło się to w oparciu o formularz MS 82/1, w 1 sprawie pouczenie ograniczyło się jedynie do informacji o prawie do odmowy złożenia wyjaśnień. Natomiast w 2 sprawach pouczenie następowało także w oparciu o formularz wręczany zatrzymanemu. W 2 przebadanych sprawach brak było w aktach sprawy po-uczenia o przysługujących nieletniemu prawach.

Powyższe dane wskazują, że w zdecydowanej większości spraw nieletni miał zapewnioną przynajmniej teoretyczną możliwość poznania swoich praw. Poja-wiały się jednak sytuacje, w których nie dokonano pouczenia lub też nastąpiło błędne pouczenie nieletniego. Pomimo tego, że są one w badanej próbie w wy-raźnej mniejszości, nie można, biorąc w szczególności pod uwagę istnienie ustandaryzowanego wzoru pouczenia, przejść nad tym faktem do porządku dziennego. Wskazuje on bowiem na potrzebę zapewnienia funkcjonariuszom Policji stykającym się z nieletnimi niezbędnej wiedzy dotyczącej postępowania z tymi osobami.

Drugą kwestią podlegającą weryfikacji w toku badań ankietowych było pra-wo do informacji związane ze wszczęciem postępowania w sprawie nieletnie-

41 Potwierdza to choćby orzecznictwo ETPC, który akcentuje bardzo istotne znaczenie obecności adwokata w trakcie przesłuchania osoby podejrzanej z perspektywy jej prawa do obrony. Por. wyrok ETPC 27.11.2008 r. w sprawie Salduz przeciwko Turcji, skarga nr 36391/02, § 50–55.

85


go, w tym w szczególności pouczenie o prawie do zaskarżenia postanowienia o wszczęciu postępowania. We wszystkich analizowanych postępowaniach (70 w których prowadzono postępowanie opiekuńczo-wychowawcze oraz 35 w których prowadzono postępowanie poprawcze) zostało wydane łączne postanowienie o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich42) oraz wszczęciu postępowania wyjaśniającego (art. 34 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich43). Jednakże tylko w 2 z 70 spraw prowadzonych w trybie opiekuńczo – wychowawczym wyraźnie zostało wskazane, w jakim zakresie na postanowienie to przysługiwało zażalenie. Z ko-lei w sprawach, w których prowadzone było postępowanie poprawcze, tylko w 2 znajdowało się pouczenie wyraźnie wskazujące, w jakiej części postano-wienie to było zaskarżalne. W 18 sprawach brak było wskazania w jakim zakre-sie postanowienie o wszczęciu postępowania jest zaskarżalne. Natomiast w 15 sprawach w ogóle nie było w aktach sprawy treści pouczenia w tym zakresie.

Na powyższym tle należy zauważyć, że tylko w 1 spośród wszystkich 105 przebadanych spraw złożone zostało zażalenie na wszczęcie postępowania i zostało ono oddalone.

Analizując kwestię informowania o wszczęciu postępowania w sprawie nie-letniego warto także odnotować, że w badanych sprawach zróżnicowanie wy-glądała kwestia zawiadomienia stron o wszczęciu postępowania. W sprawach dotyczących demoralizacji z akt postępowań wynika, że rodziców nieletniego lub opiekuna nieletniego zawiadomiono o wszczęciu postępowania w 27 z 35 spraw. W 9 sprawach zawiadomiono natomiast nieletniego. W 8 sprawach brak było w aktach informacji o zawiadomieniu powyższych osób. W sprawach ma-jących za przedmiot odpowiedzialność za czyn karalny rodziców lub opiekuna nieletniego zawiadomiono o wszczęciu postępowania w 28 na 35 badanych spraw. W 10 sprawach zawiadomiono nieletniego. W 6 sprawach brak było w aktach informacji o zawiadomieniu powyższych osób. Jeśli zaś chodzi o po-stępowania poprawcze to w aktach 31 spraw znajdowała się informacja o za-wiadomieniu o wszczęciu postępowania. W 30 spośród tych spraw zawiada-miano o wszczęciu oboje bądź jednego z rodziców, ewentualnie opiekunów lub rodziców zastępczych. W 10 sprawach poinformowano o wszczęciu nielet-niego.

Generalnie można stwierdzić, że obowiązek informacyjny był w omawianym zakresie realizowany prawidłowo. Warto także podkreślić, że w niektórych spra-wach o wszczęciu postępowania informowano nieletniego, pomimo tego, że art. 23 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich formalnie do tego 42 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.43 W brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

86


nie obliguje. To ostatnie zresztą, na powyższym tle, a także biorąc pod uwagę uprawnienie nieletniego do zaskarżenia postanowienia o wszczęciu postępo-wania44, nie wydaje się być właściwym rozwiązaniem.

Trzecią kwestią, na którą warto zwrócić uwagę, jest informowanie stron po-stępowania o sposobie zakończenia fazy wyjaśniającej. W 26 na 35 badanych sprawach dotyczących demoralizacji nieletniego postanowienie to zostało ogłoszone lub doręczone nieletniemu oraz jego rodzicom lub opiekunowi. W 5 sprawach doręczono postanowienie wyłącznie rodzicom nieletniego. W 3 sprawach brak było w aktach postępowania informacji dotyczącej doręczenia lub ogłoszenia postanowienia. Natomiast w 1 sprawie postanowienie nie zo-stało doręczone (ogłoszone) nieletniemu oraz jego rodzicom. W sprawie tej doręczono wyłącznie wezwanie na posiedzenie sądu rodzinnego z informacją o treści postanowienia. W 28 na 35 sprawach mających za przedmiot odpo-wiedzialność nieletniego za popełnienie czynu karalnego postanowienie to zostało ogłoszone lub doręczone nieletniemu oraz jego rodzicom (rodzicowi) lub opiekunowi. W 5 sprawach doręczono je wyłącznie rodzicom nieletniego. W 1 sprawie doręczono postanowienie nieletniemu oraz jego bratu. W 1 zaś doręczono postanowienie wyłącznie obrońcy nieletniego. W postępowaniach zakończonych w trybie poprawczym tylko w 1 sprawie nie doręczono rodzicom nieletniego postanowienia o skierowaniu sprawy do postępowania popraw-czego, a nieletniemu nie doręczono go tylko w 5 sprawach45.

Zdiagnozowana praktyka wskazuje, że w większości postępowań strony zo-stały prawidłowo zawiadomione o sposobie zakończenia postępowania wyjaś-niającego. Zwraca jednak uwagę, że zdarzały się przypadki, iż o fakcie tym nie był zawiadomiony nieletni. Pomimo zatem tego, że postanowienie to nie jest zaskarżalne46, świadczyć to może o tendencji do dość przedmiotowego trakto-wania tego uczestnika postępowania.

Na zakończenie warto odnieść się do kwestii prawa do informacji w toku stosowania środka przymusu, jakim jest zatrzymanie. Wśród badanych 70 spraw zakończonych w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym tylko w trzech nastąpiło zatrzymanie nieletniego. W 2 sprawach pouczony on zo-stał o przyczynach zatrzymania. Powiadomiono także o fakcie zatrzymania rodziców lub opiekunów nieletniego. Natomiast w 1 ze spraw z zatrzymania sporządzona została przez funkcjonariusza Policji notatka urzędowa, z któ-

44 Wynikające z obowiązującej do 2 stycznia 2014 r. treści art. 21 § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.45 W 2 sprawach, w których najpierw wydano postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania opie-kuńczo – wychowawczego, wszystkie postanowienia doręczano nieletniemu i rodzicom.46 W stanie prawnym obowiązującym do 2 stycznia 2014 r. W obecnym sąd rodzinny, w związku z przemode-lowaniem postępowania w sprawach nieletnich, nie wydaje już takiego rozstrzygnięcia.

87


rej nie wynika czy nieletni został pouczony o przyczynach zatrzymania oraz czy powiadomiono o zatrzymaniu jego rodziców. W tym ostatnim przypadku odbyło się to z pogwałceniem art. 40 § 3 ustawy o postępowaniu w spra-wach nieletnich47. Spośród spraw zakończonych w postępowaniu popraw-czym w 17 dokonano zatrzymania nieletniego. We wszystkich tych sprawach poinformowano go o przyczynach zatrzymania. W 13 sprawach nieletni byli pouczani o swoich uprawnieniach. Przeważnie pouczenie to zgodne było z pouczeniem zawartym w standardowym formularzu wręczanym zatrzyma-nemu. W pouczeniach występowała także informacja o prawie powiadomie-nia o zatrzymaniu szkoły lub zakładu pracy. Zazwyczaj informowano rodzi-ców lub opiekuna nieletniego o fakcie zatrzymania. Odmienna sytuacja miała miejsce tylko w 4 sprawach.

Powyższe ustalenia każą przyjąć, że obowiązek poinformowania zatrzyma-nego o jego prawach był realizowany raczej prawidłowo. Niepokoi jednak, że w kilku sprawach nieletni nie otrzymał rzetelnej informacji o swoich uprawnie-niach a także, że nie zawsze informowano rodziców lub opiekuna nieletniego o fakcie zatrzymania.

6.2. Realizacja prawa do obrony w zakresie dostępu do akt sprawy, inicjowania i uczestnictwa w czynnościach procesowych, a także zaskarżania rozstrzygnięć procesowychPierwszą kwestią wymagającą refleksji z perspektywy realizacji prawa do

obrony nieletniego jest przebieg przesłuchania w toku czynności niecierpiących zwłoki podejmowanych przez Policję. W przebadanych sprawach mających za przedmiot demoralizację nieletniego w 7 doszło do takiego przesłuchania. We wszystkich wspomnianych przypadkach przesłuchanie odbyło się na komisa-riacie lub w komendzie Policji. W toku przesłuchania zasadą było zapewnienie obecności przynajmniej jednego rodzica nieletniego lub jego opiekuna. Tylko w 1 sprawie nieletni został przesłuchany bez obecności rodziców lub opieku-na. W sprawach mających za przedmiot odpowiedzialność nieletniego za czyn karalny przesłuchania odbyły się w 30 na 35 postępowań. We wszystkich wspo-mnianych przypadkach przesłuchanie odbyło się na komisariacie lub w komen-dzie Policji. W toku przesłuchania zapewniono zasadniczo obecność przynaj-mniej jednego rodzica lub opiekuna nieletniego. Zauważyć jednak należy, że w 5 sprawach w toku przesłuchania nieletniego nie był obecny jego rodzic lub opiekun. W każdej jednak z tych spraw zapewniono obecność odpowiednio: pedagoga szkolnego (2 sprawy), wychowawcy (1 sprawa), babki oraz ciotki nie-

47 W stanie prawnym obowiązującym do 2 stycznia 2014 r.

88


letniego (1 sprawa), a także brata nieletniego (1 sprawa). Warto odnotować po-nadto, że w jednej ze spraw przesłuchanie odbyło się, obok obecności rodzica, także przy udziale obrońcy. W sprawach, w których następnie prowadzono po-stępowanie poprawcze, zasadą było, że w przesłuchaniach uczestniczyły osoby inne niż przesłuchiwany i przesłuchujący. Tak było w 26 sprawach48. Zazwyczaj (19 spraw) był to jeden z rodziców lub opiekun nieletniego. W przesłuchaniach uczestniczyły także inne osoby: psycholog (1 sprawa), dyrektor szkoły (1 spra-wa), wychowawca szkolny (1 sprawa), pedagog (1 sprawa), opiekun z domu dziecka (1 sprawa), inny funkcjonariusz Policji (1 sprawa)49, kurator (1 sprawa). Wszystkie przesłuchania nieletniego miały miejsce na komisariacie lub komen-dzie Policji.

Przeprowadzona analiza wskazuje, że pomimo tego, iż przesłuchania doko-nywane przez funkcjonariuszy Policji odbywały się na komendzie lub w komisa-riacie, to jednak w sprawach opiekuńczo – wychowawczych przestrzegana była podstawowa gwarancja praw nieletniego jaką jest obecność osoby dorosłej przy przesłuchaniu. W zdecydowanej większości spraw obecny przy przesłu-chaniu był rodzic lub opiekun nieletniego albo ewentualnie inny dorosły. Tylko w 1 sprawie taka obecność nie została zapewniona. Nieco gorzej przedstawia się natomiast ta kwestia w sprawach, w których prowadzone było postępowa-nie poprawcze. W tej grupie bowiem aż w 7 sprawach w toku przesłuchania nie uczestniczyła dorosła osoba najbliższa, przy czym tylko w 1 sprawie obecność osoby dorosłej w ogóle nie została zapewniona.

Gwarancja dotycząca obecności osoby dorosłej w toku wysłuchania pod-dana została analizie także na etapie postępowania wyjaśniającego. Spośród 30 spraw dotyczących demoralizacji nieletniego tylko w 1 wysłuchanie odbyło się pod nieobecność rodzica lub prawnego opiekuna nieletniego. Natomiast w sprawach mających za przedmiot odpowiedzialność nieletniego za czyn ka-ralny do wysłuchania doszło w 29 postępowaniach. W 26 sprawach zapewnio-no obecność przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna nieletniego. W 3 po-zostałych udział wzięły osoby najbliższe nieletniego (brat, babka) oraz wycho-wawca z młodzieżowego ośrodka wychowawczego. W 30 sprawach, w których prowadzono następnie postępowanie poprawcze, sędzia rodzinny dokonał wysłuchania nieletniego. W 19 sprawach w wysłuchaniach uczestniczyli rodzi-ce, rodzice zastępczy lub opiekunowie. W 2 sprawach nikt poza nieletnim nie uczestniczył w wysłuchaniu. W 9 sprawach w wysłuchaniach uczestniczyły wy-

48 W 1 sprawie, w jednym przesłuchaniu uczestniczyła matka jednego z nieletnich, nie było natomiast osób postronnych przy przesłuchaniu drugiego nieletniego.49 W tej sprawie w przesłuchaniu uczestniczyli jednocześnie jako osoby dodatkowe funkcjonariusz Policji i pedagog.

89


łącznie osoby inne niż rodzice lub opiekun nieletniego.Powyższe dane wskazują, że o ile w postępowaniach opiekuńczo – wycho-

wawczych osoby dorosłe i bliskie nieletniemu prawie zawsze uczestniczyły w wysłuchaniach, o tyle już w postępowaniach poprawczych, udział ten nastę-pował rzadziej.

W toku postępowania rozpoznawczego zapewniona była w zdecydowanej większości spraw obecność rodzica (rodziców) lub opiekuna nieletniego w wy-słuchaniu. W postępowaniach dotyczących demoralizacji miało to miejsce pod-czas 17 z 19 wysłuchań. Natomiast w sprawach dotyczących odpowiedzialności za czyn karalny wysłuchanie nastąpiło w 20 sprawach. W trakcie 19 z 20 wy-słuchań obecny był rodzic (rodzice) lub opiekun nieletniego. W trakcie 1 wy-słuchania obecny był natomiast wychowawca z młodzieżowego ośrodka wy-chowawczego. W 33 przebadanych sprawach zakończonych w postępowaniu poprawczym nieletni został wysłuchany na rozprawie. Zasadą był udział w tej rozprawie rodziców lub opiekunów. Nie byli oni obecni na wszystkich rozpra-wach jedynie w 5 sprawach.

Analiza powyższych danych prowadzi do wniosku, że regułą jest przestrze-ganie gwarancji w postaci zapewnienia obecności osoby dorosłej w trakcie wysłuchania nieletniego na rozprawie albo posiedzeniu w toku postępowania rozpoznawczego. Wyjątki od tej reguły zdarzają się w praktyce rzadko, choć dostrzec można, że częściej w postępowaniu poprawczym niż opiekuńczo--wychowawczym.

Wszystkie wysłuchania, które w badanych sprawach odbyły się przed sędzią oraz sądem rodzinnym miały miejsce w budynku sądu. Pustą normą okazuje się zatem być przepis art. 19 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, który stanowi, że wysłuchanie nieletniego powinno odbywać się w warunkach zbliżonych do naturalnych, w miarę potrzeby w miejscu zamieszkania nielet-niego50.

W toku postępowania wyjaśniającego oraz postępowania rozpoznawczego wyraźnie zwraca uwagę prawie całkowita bierność nieletniego oraz jego ro-dziców (opiekuna) w zakresie inicjowania czynności procesowych, uzyskiwania informacji o zebranym w sprawie materiale dowodowym oraz kwestionowania rozstrzygnięć zapadających w sprawie.

Tylko w 1 z 70 badanych spraw dotyczących demoralizacji oraz czynu karal-nego zostało zaskarżone postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie nieletniego. Sprawa dotyczyła czynu karalnego, a zażalenie zostało oddalone. W żadnej natomiast ze spraw, w których prowadzone było postępowanie po-50 Potwierdza to zresztą praktykę zdiagnozowaną we wcześniejszych badaniach. Por. A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 131.

90


prawcze, nie zostało złożone zażalenie na wszczęcie postępowania.W toku postępowania wyjaśniającego w żadnej z badanych spraw z zakre-

su postępowania opiekuńczo – wychowawczego, nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali zażaleń na czynności naruszające prawa nieletniego, w szczególności zatrzymanie nieletniego czy stosowanie środków tymczaso-wych z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ani nieletni, ani jego rodzice lub opiekun nie składali również wniosków o możliwość zapoznania się z aktami postępowania czy też sporządzenia z nich odpisów. W żadnej z prze-badanych spraw nieletni oraz jego rodzice lub opiekun nie składali skargi na przewlekłość toczącego się postępowania wyjaśniającego. Z kolei w postępo-waniach poprawczych tylko w 1 ze spraw rodzice wnieśli zażalenie na czynno-ści ograniczające prawa nieletniego – postanowienie o umieszczeniu w schro-nisku dla nieletnich. W 1 sprawie rodzic złożył wniosek o zapoznanie się z akta-mi sprawy i sporządzenie z nich odpisów, który został pozytywnie rozpoznany. Ponadto tylko w 1 sprawie rodzice złożyli zażalenie na zatrzymanie nieletniego.

Podobnie jak w toku postępowania wyjaśniającego, także w trakcie po-stępowania rozpoznawczego zwraca uwagę całkowita bierność stron, w tym w szczególności nieletniego oraz jego rodziców lub opiekuna. W żadnym bo-wiem z poddanych analizie postępowań nie podejmowali oni inicjatywy zmie-rzającej do przeprowadzenia jakichkolwiek czynności procesowych. Wyjątkiem spośród 105 badanych spraw była jedna, w której matka nieletniego złożyła wniosek o zapoznanie się z aktami sprawy. Wniosek został przez sąd uwzględ-niony.

Warto odnotować również, że w części spraw nieletni oraz jego rodzice nie wzięli udziału w posiedzeniu (rozprawie) odbywającej się przed sądem rodzin-nym. W 25 z 35 badanych spraw dotyczących demoralizacji w posiedzeniach przed sądem rodzinnym brał udział nieletni oraz jego rodzice. Natomiast w 10 sprawach zarówno nieletni, jak i jego rodzice nie byli obecni. W 24 z 35 ba-danych spraw dotyczących odpowiedzialności nieletniego za popełnienie czynu karalnego w posiedzeniach przed sądem rodzinnym brał udział nieletni oraz jego rodzice. Natomiast w 5 sprawach zarówno nieletni, jak i jego rodzice nie byli obecni. W 3 sprawach obecni na posiedzeniach byli wyłącznie rodzi-ce, natomiast w 2 sprawach stawił się wyłącznie nieletni. W 1 sprawie nieletni wziął udział we wszystkich posiedzeniach sądu, natomiast rodzice wyłącznie w dwóch z trzech posiedzeń. Jeśli chodzi o udział nieletniego w sprawach, w których prowadzone było postępowanie poprawcze, to zauważyć należy, że nierzadko w postępowaniu rozpoznawczym odbywała się więcej niż 1 rozpra-wa. Mimo tego tylko w 2 sprawach nieletni nie był obecny na wszystkich roz-prawach. Ponadto tylko w 1 sprawie obrońca nie uczestniczył we wszystkich

91


rozprawach. Z kolei, jeśli chodzi o rodziców, to nie byli oni obecni na wszystkich rozprawach jedynie w 5 sprawach. Zatem w postępowaniach poprawczych mówić należy o większej aktywności stron w tym zakresie.

W żadnej z badanych spraw dotyczących demoralizacji oraz odpowiedzial-ności za czyn karalny nie został wniesiony środek zaskarżenia od wydanego w sprawie rozstrzygnięcia. W 5 sprawach, w których prowadzone było postę-powanie poprawcze, obrońcy nieletnich wnosili apelacje od wyroku sądu I in-stancji (przy czym w 1 sprawie cofnięto ją). W 1 sprawie doprowadziła ona do częściowej zmiany wyroku, a w 1 sprawie do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Przedstawione powyżej wyniki badań są przynajmniej zastanawiające. Trud-no bowiem, biorąc pod uwagę zróżnicowanie badanych spraw, zrozumieć aż tak daleko idącą bierność stron postępowania w sprawie nieletniego, przeja-wiającą się zresztą na każdym jego etapie. O ile w przypadku nieletniego moż-na byłoby to jeszcze tłumaczyć młodym wiekiem oraz niską świadomością prawną, o tyle nie sposób wyjaśnić w ten sposób bierności osób najbliższych nieletniego. Nazbyt optymistyczna byłaby także wiara, że brak zaangażowania stron wynika z pozbawionego wad sposobu procedowania przez sądy i sę-dziów rodzinnych. Na podstawie samej analizy akt postępowania nie można oczywiście postawić jednoznacznej i kategorycznej diagnozy takiego stanu rzeczy. Wydaje się jednak, że na stwierdzony powyżej fenomen mogą wpływać przede wszystkim następujące czynniki:

1) nieskomplikowany charakter przynajmniej części spraw zakończonych w trybie opiekuńczo-wychowawczym (np. dotyczących zaniedbywania obowiązków szkolnych lub popełnienia drobnych czynów karalnych),

2) niska świadomość prawna stron postępowania (wynikająca np. ze środo-wiska społecznego, z którego pochodzą),

3) brak zainteresowania przejawami demoralizacji czy popełnianiem czy-nów karalnych przez nieletniego,

4) brak wiary w skuteczność reakcji sądu na demoralizację lub czyny karalne nieletniego czy bardziej ogólnie w skuteczność oddziaływania wycho-wawczego na nieletniego,

5) inkwizycyjny system postępowania w sprawach nieletnich, który ze swej natury nie sprzyja aktywności stron.

6.3. Możliwość korzystania przez nieletniego z pomocy obrońcyW toku postępowania wyjaśniającego tylko w 2 sprawach, w których prowa-

dzono postępowanie opiekuńczo – wychowawcze, nieletni był reprezentowa-ny przez obrońcę. W jednej sprawie był to obrońca z wyboru, a w drugiej był to

92


obrońca wyznaczony z urzędu. Na etapie postępowania rozpoznawczego tylko w 1 sprawie występował obrońca z wyboru, natomiast w dwóch obrońca z urzę-du. Również w sprawach, które zakończono w postępowaniu poprawczym, na etapie postępowania wyjaśniającego nieletni przeważnie nie miał obrońcy. Występował on wyłącznie w 14 sprawach, przy czym tylko w 1 przypadku po-chodził on z wyboru. W fazie poprawczej, we wszystkich sprawach uczestniczyli obrońcy, przy czym tylko w 2 sprawach obrońca pochodził z wyboru.

Generalnie zwraca uwagę brak szczególnej aktywności obrońców występu-jących w sprawach nieletnich. Spośród postępowań opiekuńczo – wychowaw-czych, w których występował obrońca, tylko w 1 postępowaniu zawnioskował on o dopuszczenie opinii lekarzy, którzy leczyli nieletniego oraz o rozstrzyg-nięcie przez sąd w kwestii dowodów rzeczowych zebranych w sprawie (wnio-sek dotyczył telefonu komórkowego nieletniego). Z kolei w postępowaniach, w których prowadzono postępowanie poprawcze obrońca w 5 przypadkach złożył zażalenie na umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich, a w 3 sprawach wniósł o dostęp do akt. Na etapie postępowania rozpoznawcze-go z kolei w 3 sprawach wnioskował o dostęp do akt, w 1 złożył zażalenie na umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w 1 sprawie – wnio-sek o zmianę stosowanego środka, a w 1 sprawie wniosek dowodowy. Niewąt-pliwie zatem aktywność obrońców w toku postępowania poprawczego była większa niż w postępowaniach opiekuńczo-wychowawczych.

Wydaje się, że tak znikomy udział obrońców w sprawach dotyczących nie-letniego może wiązać się przede wszystkim z czterema czynnikami:

1) uznaniem, że sprawy nieletnich ze względu na swój charakter, stopień skomplikowania albo z innych powodów nie wymagają fachowej pomo-cy prawnej,

2) brakiem środków finansowych niezbędnych na opłacenie obrońcy,3) niską świadomością prawną i niewiedzą lub nieumiejętnością skorzysta-

nia z fachowej pomocy prawnej,4) w sprawach poprawczych z zaawansowanym etapem postępowania (roz-

poznawczym), na którym dopiero pojawiał się obrońca.Warto przy tej okazji zauważyć, że w kontekście poczynionych wyżej usta-

leń niewiadomą pozostaje, na ile ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. doprowadzi do istotnego podwyższenia standardu w zakresie prawa do obrony w postę-powaniu w sprawach nieletnich. Należy podkreślić, że wraz ze zmianą modelu postępowania, ustawodawca odszedł od generalnego wymogu obligatoryjnej obrony, który obowiązywał w postępowaniu poprawczym51. Ograniczona ona 51 Por. art. 49 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich obowiązujący do momentu wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r.

93


została wyłącznie do sytuacji wskazanych w art. 32c § 1 i 2 ustawy o postępo-waniu w sprawach nieletnich. Natomiast obowiązujący obecnie przepis art. 32c § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zakłada, że nieletni może złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu. Prezes sądu zaś uwzględnia wniosek, jeżeli udział obrońcy w sprawie uzna za potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Rozwiązanie to jest krytykowane, z uwagi na możliwość formalnego ograniczania prawa do obrony przez sąd52. Wątpliwości te zdają się potwierdzać dostrzeżone w postępowa-niach opiekuńczo – wychowawczych sytuacje, w których odmawiano uwzględ-nienia wniosku stron o ustanowienie obrońcy z urzędu (1 sprawa).

6.4. Rozpoznanie sprawy w rozsądnym terminieAnalizując czas trwania postępowań w sprawach nieletnich w pierwszej ko-

lejności warto przyjrzeć się czasowi trwania czynności niecierpiących zwłoki. W badanych 70 sprawach zakończonych w trybie opiekuńczo-wychowawczym czynności niecierpiące zwłoki były dokonywane w 45 postępowaniach. W spra-wach dotyczących demoralizacji nieletniego w większości przypadków czyn-ności te trwały do 15 dni (7 spraw). W 2 sprawach czas ich trwania wynosił po-wyżej 15 dni, ale poniżej miesiąca. W 3 sprawach wyniósł on między 2 a 3 mie-siące. W jednej sprawie wskazany okres wyniósł natomiast 8 miesięcy i 15 dni.

W badanych sprawach dotyczących odpowiedzialności za czyn karalny czas, który upływał od rozpoczęcia dokonywania czynności niecierpiących zwłoki do przekazania sprawy sędziemu rodzinnemu był także istotnie zróżnicowany. W 14 sprawach okres ten wynosił do 15 dni. W 7 sprawach wynosił on powyżej 15 dni, ale poniżej miesiąca. W 5 sprawach okres ten wynosił od 1 do 2 miesię-cy, a w 4 sprawach między 2 a 3 miesiące. W pozostałych sprawach wskazany powyżej okres wynosił odpowiednio 4 miesiące i 21 dni oraz 8 miesięcy i 2 dni.

Jeśli chodzi o czas prowadzenia czynności niecierpiących zwłoki w spra-wach, w których potem prowadzono postępowanie poprawcze, to był on róż-ny. Do 15 dni trwały one w 19 sprawach, powyżej 15 dni, ale nie dłużej niż 1 miesiąc trwały one w 7 sprawach. Dłużej niż 1 miesiąc, ale krócej niż 2 miesiące prowadzone były one w 3 sprawach, a powyżej tego okresu w 2 sprawach.

Przytoczone dane wyraźnie wskazują, że w istotnej części postępowań czynności Policji przybierały postać quasi-postępowania przygotowawczego. Funkcjonariusze Policji podejmowali czynności mające na celu zabezpieczenie dowodów w sprawie bez kontaktu z sędzią rodzinnym. Trudno zatem uznać,

52 W. Stojanowska, J. Słyk, Ekspertyza prawna…, s. 10.

94


że mieściły się one w ramach ratio legis przepisu art. art. 37 § 1 ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich53. Zauważyć można także, że istotna rozpię-tość w czasie trwania czynności nie wynikała ani z ich radykalnie odmienne-go charakteru, ani też liczby. Można zatem podejrzewać, że w tych sprawach, w których czynności trwały kilka miesięcy związane to było albo z problemami organizacyjnymi związanymi np. z koniecznością przesłuchania świadków, wy-padkami losowymi albo też zaniedbaniami natury organizacyjnej obciążający-mi funkcjonariuszy Policji.

Czas trwania postępowań w sprawach nieletnich toczących się przed sędzią rodzinnym, a następnie sądem rodzinnym był także dość zróżnicowany. Licząc okres trwania całości postępowania wyjaśniającego oraz postępowania rozpo-znawczego należy zauważyć, że w sprawach dotyczących demoralizacji nielet-niego w terminie do miesiąca ukończone zostały 3 postępowania. W okresie od 1 do 3 miesięcy zakończono 14 postępowań. W okresie od 3 miesięcy do 6 miesięcy zakończono 10 postępowań. W okresie od 6 miesięcy do 1 roku za-kończono 6 postępowań. Dwa postępowania trwały ponad rok.

W sprawach mających za przedmiot odpowiedzialność za czyn karalny czas trwania całości postępowania wyjaśniającego oraz postępowania rozpo-znawczego również był dość zróżnicowany. W terminie do miesiąca ukończone zostały 2 postępowania. W okresie od 1 do 3 miesięcy zakończono 14 postę-powań. W okresie od 3 miesięcy do 6 miesięcy zakończono 11 postępowań. W okresie od 6 miesięcy do 1 roku zakończono 6 postępowań. Dwa postępo-wania trwały ponad rok.

Jeżeli chodzi o postępowania, które zakończono w trybie poprawczym, to ich długość kształtowała się różnie. W 3 sprawach postępowanie trwało przez okres od 1 do 3 miesięcy, w okresie 3–6 miesięcy postępowanie toczyło się w 10 sprawach, w 13 sprawach trwało ono przez okres 6–12 miesięcy, a ponad 1 rok postępowanie trwało w 9 w sprawach.

Przebieg powyższych postępowań był w zasadzie w każdej sprawie bardzo podobny. W toku postępowania wyjaśniającego czynności sędziego rodzinne-go polegały na zasięgnięciu opinii o nieletnim (opinie różnych instytucji i wy-wiad środowiskowy) oraz w większości spraw wysłuchaniu nieletniego. W toku natomiast postępowania rozpoznawczego odbywało się zazwyczaj jedno posiedzenie (rozprawa). Wyjątek stanowiły jedynie 4 sprawy, w toku których odbyły się albo dwa, albo trzy posiedzenia. W postępowaniach poprawczych zanotowano tę różnicę, że rozpraw było więcej. Najczęściej postępowanie koń-czyło się po 1 rozprawie (w 16 sprawach), w 10 sprawach odbyły się 2 rozprawy,

53 Obecnie art. 32e § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

95


w 5 sprawach konieczne były 3 rozprawy, w 3 sprawach 4, a w 1 sprawie aż 6.W świetle powyższego nie można uzasadnić znacznych rozbieżności w cza-

sie trwania badanych postępowań poziomem skomplikowania sprawy. Wyda-je się raczej, że zdiagnozowane różnice wynikały z przyczyn czysto organiza-cyjnych, takich jak: możliwość rozpoznania sprawy przez sąd determinowana ilością spraw w referacie sędziego, indywidualnymi umiejętnościami sędziów w zakresie organizacji pracy, terminowością w przekazywaniu sądowi wywiadu środowiskowego lub opinii instytucji zewnętrznych, rozpoznawaniem spraw m.in. w czasie okresu urlopowego.

Na zakończenie warto odnotować, że nawet w sprawach trwających kilka lub kilkanaście miesięcy strony postępowania nie wniosły ani razu skargi na ich przewlekłość54.

6.5. Jawność postępowania w sprawach nieletnichRegułą w postępowaniu w sprawach nieletnich jest jego niejawność

w aspekcie zewnętrznym. Zasadniczym powodem takiego stanu rzeczy jest dążenie ustawodawcy do ochrony nieletnich przed stygmatyzacją. Paradoksal-nie można zatem stwierdzić, że zasadą w sprawach nieletnich jest odstąpienie od realizacji jednego z fundamentalnych uprawnień składających się na prawo do rzetelnego procesu karnego. Należy jednak podkreślić, że rozwiązanie to jest zgodne z unormowaniami konstytucyjnymi i prawnomiędzynarodowymi, a dobro małoletnich wprost wymienione jest w źródłach prawa międzynarodo-wego (MPPOiP oraz Konwencja Europejska) jako jedna z racji przemawiających za rozpoznaniem sprawy za zamkniętymi drzwiami. Analiza postępowań za-

54 Można oczywiście argumentować, że skarga taka stronom nie przysługuje, gdyż postępowanie w sprawach nieletnich nie zostało wprost wymienione w art. 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, który określa zakres przedmiotowy skargi na przewlekłość postępowania. Warto jednak zauważyć, że w doktrynie wskazuje się, iż, odwołując się do ratio legis ustawy, należy dopuścić możliwość wniesienia skargi na przewlekłość w postępowaniu w sprawach nieletnich (por. W. Jasiński [w:] J. Skorupka (red.), Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Komentarz, Warszawa 2010, s. 116–118 i cytowana tam literatura, A. Pietryka [w:] P. Kładoczny, A. Pietryka, M. Bernatt, B. Grabowska, Skarga na przewlekłość postępowania. Komentarz do ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, Warszawa 2010, s. 93). Za wnioskiem tym przemawia także orzecznictwo Sądu Najwyższego, w którym uznaje się, że skargę można wnosić nie tylko w postępowaniach wprost wymienionych w art. 3 ustawy o skardze na przewlekłość postę-powania (por. postanowienie SN z dnia 14 września 2011 r., WSP 3/11, OSNKW 2011, nr 10, poz. 95, w którym przyjęto, że „strona postępowania prowadzonego na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodle-głego bytu Państwa Polskiego (…) jest uprawniona do wniesienia skargi na przewlekłość tego postępowania, mimo niewymienienia jej wśród podmiotów wskazanych w art. 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki”).

96


kończonych w trybie opiekuńczo-wychowawczym wskazuje, że ich większość toczyła się niejawnie (45 na 70 spraw). Jedynie w 11 sprawach odbyła się jaw-na rozprawa lub posiedzenie. W aktach badanych postępowań nie wskazano jednak powodów, dla których zdecydowano się na taki krok. Ponadto w 14 sprawach brak było informacji dotyczących niejawnego lub jawnego jej roz-poznania. Tylko w 8 sprawach, w których prowadzono postępowanie popraw-cze sprawa toczyła się jawnie. W aktach sprawy nie zostały jednak podawane powody jawnego rozpoznania sprawy. Ta ostatnia obserwacja niepokoi, gdyż może wskazywać na małą wagę, jaką do kwestii odnotowania sposobu prze-biegu postępowania przywiązuje się w praktyce.

6.6. Uwagi ogólneNa zakończenie warto odnieść się ogólnie do ustawowego modelu po-

stępowania w sprawach nieletnich. Choć problematyka ta nie dotyka wprost uprawnień stron postępowania, to jednak niewątpliwie ma ona istotny wpływ na tę kwestię. Ukształtowanie sposobu przebiegu postępowania nie pozostaje bowiem bez związku z możliwością realizacji praw składających się na standar-dy rzetelności postępowania. Z powyższej perspektywy w pierwszej kolejno-ści warto zwrócić uwagę na to, że w praktyce czynności niecierpiące zwłoki w istotnej części badanych postępowań przeradzały się w quasi-postępowanie przygotowawcze. Świadczy to wyraźnie o tym, że założenia ustawowe nie przy-stają do rzeczywistości. Problem ten, co pokazują badania empiryczne, istnieje od dawna55. Trudno zatem pozytywnie ocenić postawę ustawodawcy, który konsekwentnie ignoruje fikcyjność instytucji czynności niecierpiących zwłoki. Uwaga ta odnosi się zresztą także do aktualnego kształtu ustawy o postępo-waniu w sprawach nieletnich, która po uchyleniu art. 37, reguluje czynności niecierpiące zwłoki w art. 32e. Przepis ten bowiem zasadniczo nie różni się od swego poprzednika. Jedyną zmianą jest wprowadzenie przepisu art. 32e § 4, który stanowi, że jeżeli z okoliczności sprawy wynika, iż sprawcą czynu karalne-go jest nieletni, lecz czynności przeprowadzone przez Policję nie doprowadziły do ustalenia jego tożsamości, niezwłocznie przekazuje ona sprawę sądowi ro-dzinnemu, który odmawia wszczęcia postępowania i może zlecić Policji doko-nanie określonych czynności lub dokonanie czynności w określonym zakresie w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż 2 miesiące. Właściwym rozwiąza-niem byłoby rozważenie ustawowego przekazania Policji, w tych sprawach, w których ich charakter tego wymaga, kompetencji do gromadzenia dowodów dotyczących demoralizacji lub popełniania czynu karalnego przez nieletnie-55 Por. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie…, s. 425–427. Por. też wyniki badań w: A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 126.

97


go. Słusznie bowiem w literaturze podnosi się, że oczekiwanie, iż sędziowie rodzinni będą w stanie wyręczyć w tym organy ścigania jest nieuprawnione56. Oczywiście krokowi powyższemu powinno towarzyszyć jednoczesne zadbanie o podniesienie kwalifikacji funkcjonariuszy Policji zajmującymi się sprawami nieletnich. W poddanych analizie sprawach dostrzegalne są bowiem uchybie-nia w tym zakresie57.

Drugą strukturalną wadliwością badanych postępowań w sprawach nielet-nich jest podział na fazę postępowania wyjaśniającego oraz rozpoznawczego (w trybie opiekuńczo-wychowawczym oraz poprawczym). Jak pokazują prze-prowadzone badania nie uzasadnia go ani liczba, ani też charakter prowadzo-nych na tych etapach postępowania czynności procesowych. Co znamienne w postępowaniu rozpoznawczym tylko w 8 na 70 badanych spraw, w których prowadzono postępowanie opiekuńczo – wychowawcze, a także 13 z 35 spraw, w których prowadzono postępowanie poprawcze, dokonano jakichkolwiek czynności o charakterze dowodowym. W pozostałych postępowanie rozpo-znawcze polegało wyłącznie na odbyciu posiedzenia (rozprawy) i ewentualnie, najczęściej powtórnym, wysłuchaniu nieletniego. Należy również zauważyć, że tylko w jednej na 70 badanych spraw, które zakończono w postępowaniu opie-kuńczo – wychowawczym oraz w 11 z 35 spraw, które zakończono w postępo-waniu poprawczym, obie fazy postępowania były prowadzone przez różnych sędziów.

Warto dodatkowo podkreślić, że omawiany podział postępowania na fazę wyjaśniającą i rozpoznawczą sprzyja przewlekłości postępowań w sprawach nieletnich58. Z tej zatem perspektywy ujednolicenie postępowania przed są-dem rodzinnym wprowadzone ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. jest rozwią-zaniem niewątpliwie lepszym. Oczywiście budzi ono wątpliwości z perspekty-wy jego skrajnej inkwizycyjności, ale nie zmienia to faktu, że i tak stanowi krok naprzód w porównaniu do stanu prawnego sprzed wejścia w życie wskazanej powyżej ustawy.

Na zakończenie warto także pokusić się o bardziej ogólną refleksję nad postępowaniem w sprawach nieletnich. Należy bowiem poważnie rozważyć, czy wszystkie sprawy nieletnich, które w aktualnym stanie prawnym są rozpo-56 M. Korcyl-Wolska, Postępowanie…, s. 426–427.57 Można jednak zauważyć, że są one widoczne w dużo mniejszej skali niż zostało to ujawnione w trakcie badań prowadzonych przez A. Mudreckiego. Trudno jednoznacznie wyrokować, jakie są tego powody, ale niewąt-pliwie jest to tendencja optymistyczna. Por. A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 121–128. Na powyższym tle pozytywnie należy ocenić krok ustawodawcy, który wprost w art. 18a ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich nakazał pouczyć nieletniego przed przystąpieniem do przesłuchania lub wysłuchania o prawie do obrony, w tym prawie do korzystania z pomocy obrońcy oraz prawie do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania.58 Por. podobne wnioski: A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 158.

98


znawane przed sądami rodzinnymi naprawdę powinny tam trafiać. Już treść ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje, że sam ustawodawca dostrzega walor alternatywnych metod rozwiązywania problemów dotyczą-cych demoralizacji nieletnich i popełniania przez nich czynów karalnych (art. 32j § 1 ustawy59). Niestety rozwiązanie to, jak dowodzą badania empiryczne, pozostaje martwe60. Przeprowadzona analiza wskazuje również, że w żadnym z postępowań nie przeprowadzono mediacji. I w tym zatem zakresie nie ko-rzystano z możliwości alternatywnych form rozwiązywania konfliktów z udzia-łem nieletnich.

Obecnym rozwiązaniom ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich można postawić zarzut, że skutkują w części kierowaniem do sądu spraw, które nie powinny się tam w ogóle trafiać. Z natury rzeczy bowiem postępowanie przed sądem powinno być traktowane jako ostateczność, a problemy związane chociażby z realizacją obowiązku szkolnego lepiej byłoby rozwiązywać w ra-mach środowiska, w którym nieletni funkcjonuje. Tendencja do angażowania sądu w te problemy wydaje się być przejawem bezradności i nieumiejętności ich rozwiązywania w takich środowiskach, jak w szczególności szkoła. Warto także mieć świadomość, że sąd nie jest instytucją, która w skuteczny sposób rozwiąże problemy demoralizacji nieletnich. Bez zaangażowania osób ma-jących z małoletnimi codzienny kontakt, nawet najlepiej przygotowane sądy rodzinne nie spełnią pokładanych w nich nadziei. Dodatkowo nie można zapo-minać o tym, że funkcjonowanie sądownictwa wymaga niemałych nakładów finansowych, które w sytuacji wyboru alternatywnych metod rozwiązywania kwestii demoralizacji i popełniania czynów karalnych nie musiałyby być pono-szone. W odniesieniu zatem do tych spraw, w których istnieje szansa skutecz-nego oddziaływania wychowawczego na nieletnich, warto byłoby możliwie jak najwięcej z nich rozwiązywać bez udziału sądu. Każdy bowiem uważny obser-wator postępowań sądowych zdaje sobie sprawę, że jurydyzacja sporów nie może być postrzegana jako uniwersalne i skuteczne remedium na rozwiązywa-nie problemów społecznych.

59 Przed wejściem w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. – przepis art. 42 § 4 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.60 A. Mudrecki, Prawo nieletniego…, s. 134.

99


Summary

The article discusses practical aspects of the right to a fair trial in juvenile cases in Poland. The authors analysed 105 proceedings before seven district courts in Warsaw, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Gdynia and Białystok in cases of juveniles suspected of committing punishable acts or at risk of becoming of-fenders. The aim of the research was to establish how fair trial rights of juveniles are ensured in the above-mentioned proceedings. The article focuses both on the investigation process (conducted by the police) and the procedure before juvenile courts. The authors focused on the following aspects of the right to a fair trial: the right to information about procedural rights and obligations, the right to legal aid, the right to participate actively in the proceedings (e.g. file motions, have access to the case file, lodge appeals), the right to have one’s case heard within a reasonable time and the right to a public trial.

CZĘŚĆ TRZECIA

103

Rzetelność postepowania w sprawach nieletnich – CZĘŚĆ TRZECIA

Wystąpienia prelegentów podczas seminarium „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich”, Warszawa, 8 października 2013 r.

Mariusz Lewandowski

Postępowanie w sprawach nieletnich z perspektywy obrońcy

Przedmiotem mojego wystąpienia jest problematyka postępowania w spra-wach nieletnich z perspektywy adwokata, a ściślej obrońcy. Punktem wyjścia będzie oczywiście specyfika postępowania w sprawach nieletnich, które to postępowanie jak wiemy zostało niejako ukształtowane obok samego procesu karnego, jak i nie należy do stricte spraw rodzinnych. Osoba nieletnia to osoba poniżej 17 roku życia z jej wszystkimi warunkami i właściwościami osobistymi, określonym stopniu rozwoju, dojrzałości i doświadczenia życiowego. Odnosząc się do tych dwóch ostatnich elementów pozwolę sobie przypomnieć solenną treść preambuły rzeczonej ustawy, a mianowicie brzmi ona, że „W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warun-ków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa stanowi się, co następuje”. Widzimy zatem, że regulacja ta jest ukierunkowana niejako na prewencyjne oddziaływanie w stosunku do nieletnich, resocjalizacyjne oraz ochronne. Represja znajduje się niejako na drugim planie

Warto również pamiętać o art. 3 tej ustawy, który stanowi o tym, że w spra-wie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem. Szczegól-ne położenie nieletniego w ramach postępowania stanowiło źródło wprowa-dzenia do porządku prawnego rzeczonej ustawy. Natomiast z punktu widzenia adwokata i praktyka w mojej ocenie same rozwiązania systemowe nie są do-skonałe, o praktyce nie wspominając.

Po pierwsze i najważniejsze, regulacja postępowania w sprawach nieletnich nie przewiduje rozwiązania systemowego, zapewnienia nieletniemu w pierw-szym kontakcie z organami ścigania udziału adwokata, czy też już funkcji pro-cesowej obrońcy. W wypadkach, w których nieletni jest podejrzany o popełnie-

104


nie czynu zabronionego, w pierwszej fazie postępowania nie ma on gwarancji posiadania obrońcy Zwracam uwagę na art. 6 ustawy, który stanowi, że nieletni może mieć obrońcę dopiero w postępowaniu wyjaśniającym, czyli jak wiemy już przed sędzią rodzinnym, które takie postępowanie prowadzi. Wniosek jest prosty, w mojej ocenie, dzieje się to dalece za późno. W tych czynnościach z organami ścigania nieletni zostanie pozostawiony samemu sobie. W mojej ocenie obecność adwokata na tym etapie jest kluczowa dla realizacji praw za-trzymanego w szczególności jego prawa do obrony, wszelkich gwarancji pro-cesowych, w tym swobody wypowiedzi, prawa do odmowy składania wyjaś-nień, czy też odpowiadania na pytania. Nieletni, bez doświadczenia życiowego, którego przesłuchanie może stanowić pierwszy kontakt, w takiej formie z or-ganami wymiaru sprawiedliwości, bez znajomości przepisów, może być dalece podatny na wpływ osoby przesłuchującej, czy też zespołu takich osób, która poprzez swoje doświadczenie, poprzez stosowanie odpowiednich technik przesłuchania, może dalece wpływać na ich treść, czy prowadząc chociażby do przyznania się przesłuchiwanego do sprawstwa. W mojej ocenie, brak obrońcy na tym etapie wiąże się z ograniczeniem prawa do obrony i godzi w swobodę wypowiedzi. Dlatego pozwolę sobie na szerszą uwagę, iż adwokat w mojej oce-nie nie jest stricte procesowym obrońcą, jest niejako opiekunem nieletniego, który ma go przeprowadzić przez trudne chwile, niejako zredukować negatyw-ne skutki takiego postępowania. Z pewnością takich funkcji nie spełni policja, która w mojej ocenie niejako z urzędu, będzie się wcielała w rolę oskarżyciela. Tak to przynajmniej w mojej praktyce najczęściej wyglądało.

Powyższe stanowisko znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie Eu-ropejskiego Trybunału Praw Człowieka. Można odwołać się do wyroku, gdzie wskazano, że pomoc obrońcy musi być zapewniona już w pierwszych czyn-nościach w sprawie i stanowi tak naprawdę immanentną cechę rzetelnego procesu prawa do obrony. W mojej ocenie również na gruncie postępowania w sprawach nieletnich panuje przeświadczenie wśród przedstawicieli organów ścigania, funkcjonariuszy policji, że w momencie pojawienia się adwokata pro-ces będzie utrudniany, proces będzie spowalniany. Są to konkretne przykłady wyniesione z mojej praktyki. Problematyczna jest tutaj niejako mentalność, podświadomość może policji, niedostrzegalność szczególnego położenia nie-letniego w sytuacji procesowej. W mojej ocenie brak obecności obrońcy jest to kolec systemowy. Obecnie nie ma odpowiedniego instrumentarium do za-pewnienia pomocy obrońcy od pierwszych chwil zatrzymania lub podejścia do przesłuchania. Nawet jeśli zostaje złożony wniosek, to obrońca zostaje wyzna-czony po kilku tygodniach, w najlepszym wypadku po tygodniu, a potrzebny jest przecież tu interes, patrząc z perspektywy zatrzymanego. Na tym etapie

105


materiał dowodowy, jaki jest zgromadzony i zebrany najczęściej samodzielnie składane wyjaśnienia bez obecności fachowca, będą zwieńczone do przyzna-nia się do sprawstwa przez naszego bohatera. Niepokojące jest, że od wyroku ETPCZ nie pojawiły się żadne pozytywne następstwa, pozytywne skutki tego wyroku w naszym kraju, mimo upływu kilku lat od jego wydania.

Reasumując, zmiany są potrzebne. Dlatego oprócz tej negatywnej oceny wskaże w jaki sposób można by usprawnić niektóre elementy. W mojej ocenie nie jest potrzebna jakaś nadmierna rewolucja w porządku prawnym. W chwili obecnej, mamy tysiące nowych adwokatów, jeszcze więcej aplikantów, którzy, mówię z perspektywy toruńskiej, na nadmiar pracy nie narzekają i narzekać nie będą. Wydaje się, że w ramach tej luki można by było ich uruchomić zawo-dowo. Nie widzę przeszkód, aby wprowadzić dyżury adwokackie, właśnie dla osób zatrzymanych i przede wszystkim nieletnich. Jest to jak najbardziej do zrealizowania.

Kolejny zagadnieniem jest stosunek policji w ramach kontaktu z nieletni-mi. W mojej ocenie do przeprowadzania czynności z nieletnimi, powinien być skierowany policjant po specjalistycznym przygotowaniu, o odpowiednio spe-cjalistycznym podłożu. Uzupełnieniem byłoby, moim zdaniem, przygotowanie psychologiczne. Z perspektywy toruńskiej, czynności przeprowadza ten poli-cjant, który akurat jest na służbie, także nie ma tutaj żadnego zróżnicowania na czynności procesowe związane z dorosłym czy z nieletnim. Nie można zaprze-czyć, że pobyt na komendzie osoby dorosłej, zatrzymanie, przesłuchanie, robi ogromne wrażenie i wiąże się z ogromnymi emocjami. Z uwagi na wspomniane właściwości osobiste nieletniego, będą one dalece spotęgowane i właśnie po-licjant o właściwym podejściu, przygotowaniu, mógłby piętno postępowania jak najbardziej spłycić, tak aby nie miało ono wpływu na rozwój nieletniego i jego psychikę. Sądy oceniając te wyjaśnienia nieletnich, powinny podchodzić z daleko idącą ostrożnością, większym dystansem do relacji nieletnich złożo-nych przed funkcjonariuszami policji bez udziału adwokata. Z pewnością takie podejście sądu do tej materii, również wiązałoby się z inną formą prowadzenia tych przesłuchań przez rzeczonych funkcjonariuszy.

Chciałbym zasygnalizować jeszcze jeden problem, również toruński, doty-czący wokand sądów rodzinnych. W praktyce sędzia rodzinny rano rozpatruje sprawę o alimenty, następnie o kontakty z dzieckiem, kolejną o władzę rodzi-cielską, następnie może o ustalenie/zaprzeczenie ojcostwa. Nagle pojawia się rozprawa o czyn karalny, wśród spraw stricte rodzinnych. Nie możemy oczywi-ście stwierdzić, że jest inna kultura procesowa prowadzenia tych postępowań, jednak mają one inne cele, inne elementy, nie wspominając o innych instytu-cjach prawnych i innej nomenklaturze. Adwokatowi trudno jest się przestawić

106


z jednej sprawy na drugą – tok myślenia, rozumowania, czynności procesowe. Jestem pełen podziwu dla sędziów rodzinnych, którzy wydaje mi się, że to umieją, ale może to rodzić pewne problemy i pewne wątpliwości. Chciałbym usłyszeć więc głos sędziów na ten temat, czy te sprawy o czyn karalny powinny być rozpatrywane w innym dniu, czy właśnie ich zestawienie wespół ze sprawa-mi rodzinnymi nie rodzi pewnych problemów.

107


Krystyna Sergiej

Ocena postępowania w sprawach nieletnich z perspektywy sędziego

Jestem wieloletnim sędzią, który orzekał w tego rodzaju sprawach, prawie od początku powstania odrębnego sądownictwa dla nieletnich, tj. od czasu gdy sprawy te zostały wyodrębnione i przekazane wydziałom dla nieletnich. Skoncentruję się na prezentacji uwag z perspektywy sędziego, który orzeka na przestrzeni wielu lat.

Jesteśmy przed kolejnymi zmianami ustawy. W swoim życiu przeżyłam kilka projektów zmian ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Niektóre z nich weszły w życie, a niektóre pozostały na etapie projektów. Wielu jest sę-dziów, którzy lubią orzekać w sprawach nieletnich, ale też wielu jest takich, któ-rzy nie czują sympatii do tego rodzaju postępowania.

Powodem tego może być procedura postępowania przyjęta w tej ustawie. Na tle jej stosowania przez ostatnie lata pojawiają się dylematy i spory. Najstar-si sędziowie przyzwyczaili się do obowiązujących rozwiązań i mnie osobiście procedura ta odpowiada, ale początkujący sędziowie mają pewne problemy.

Jesteśmy aktualnie przed kolejnymi zmianami i zobaczymy, jak w praktyce sprawdzą się te zmiany. Chcę podkreślić, że teoria i przepisy weryfikowane są przez praktyczne ich zastosowanie.

Sędzia orzekając ma zawsze na uwadze dobro dziecka, dobro nieletniego, a czas postępowania w tego rodzaju sprawach jest niezwykle ważny. Orzekam w Sądzie Okręgowym w II instancji. Sprawy nieletnich rzadko trafiają do sądu II instancji (to jest moje odczucie i tak to wynika ze statystyki). Generalnie od orzeczeń sądów I instancji mało jest wnoszonych środków odwoławczych, a je-żeli są wnoszone (szczególnie przez prokuratora), to często są zasadne.

Kolejne moje spostrzeżenie to, że strony (w tym prokurator, czy rodzice nie-letniego) uaktywniają się po wydaniu orzeczenia przez sąd I-ej instancji. Zgła-szają wówczas nowe wnioski dowodowe (czasami zasadne) i trzeba prowadzić postępowanie uzupełniające. Może pojawić się w II instancji problem – jakie wydać orzeczenie, gdy np. sąd I instancji orzekł umieszczenie nieletniego w za-kładzie wychowawczym. Sąd II instancji stwierdza, że postępowanie prowa-dzone było nieprawidłowo, zawiera braki dowodowe i orzeczenie powinno być uchylone do ponownego rozpoznania.

108


Tymczasem nieletni za kilka dni lub nawet za kilka miesięcy kończy 18 lat i wiemy, że w praktyce ten orzeczony środek nie może być wykonany z uwagi na wiek nieletniego. Uchylenie więc sprawy do ponownego rozpoznania bę-dzie miało znaczenie tylko formalno-prawne, ale nic nie osiągniemy w reso-cjalizacji nieletniego, gdyż na to nie będzie czasu. Cały czas towarzyszy nam ten sam cel – dobro nieletniego. Sędzia rodzinny widzi początek postepowania, a powinien widzieć jego koniec i efekty.

Wydłużony czas postępowania działa na niekorzyść nieletniego, a także stwarza problemy proceduralne (które zasygnalizowałam).

Moim zdaniem lepiej wobec nieletniego sprawcy zastosować środek wy-chowawczy (nawet łagodniejszy), ale szybko i skutecznie niż, gdy będziemy orzekać zgodnie z procedurami, wydłużymy czas postępowania, a efektów nie będzie żadnych. Chyba, że doczekamy się takich rozwiązań, że orzeczone środ-ki będą bardzo szybko wykonywane.

Aktywność obrońcy w postępowaniu z nieletnimi jest jak najbardziej pożą-dana. Pojawia się pytanie – czy powinna być wprowadzona obligatoryjna re-prezentacja nieletniego przez profesjonalnego pełnomocnika?

Brak aktywności stron powoduje czasami wydłużenie czasu postępowania, gdyż cały ciężar postępowania przerzucony jest na sąd. Sąd rodzinny stosuje różne środki od upomnienia (najłagodniejszy środek wychowawczy) po zakład poprawczy jako środek najsurowszy.

Problemem jest, że wykonywanie tych środków jest w różnych resortach. Moim zdaniem najlepiej funkcjonuje wykonywanie środka w postaci umiesz-czenia w zakładzie poprawczym, który nadzorowany jest przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Gorzej jest z innymi resortami.

Sądownictwo rodzinne boryka się z problemem wykonywania orzeczeń i z wielością podmiotów, które je wykonują. Jako sędzia rodzinny obserwuje czę-sto pozytywny proces resocjalizacyjny, jaki prowadzony jest w zakładzie po-prawczym czy schronisku dla nieletnich.

Natomiast są problemy z umieszczeniem w odpowiednim zakładzie wycho-wawczym, a następnym problemem są ucieczki z tego rodzaju ośrodków. Jeśli nieletni zostanie doprowadzony do takiego ośrodka, szybko podejmuje próby ucieczek, lub też nie wraca z przepustek. Wytwarza się atmosfera, że cokolwiek by sąd nie orzekł, to w praktyce środek ten nie jest realizowany (chodzi tu głów-nie o zakłady wychowawcze).

Chcę podkreślić, że w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich jest bardzo dobry środek – umieszczenie w ośrodku kuratorskim. Jeżeli takiego ośrodka nie ma na terenie działalności danego sądu rejonowego, to sędziowie nie mogą orzekać tego środka.

109


Moim zdaniem, jest to jeden z najlepszych środków wychowawczych, a tym bardziej jeżeli połączymy go z nadzorem kuratora.

W taki ośrodku prowadzona jest konkretna praca z nieletnim (nauka, kursy, terapia, sport) i wiele innych oddziaływań. W okręgu lubelskim jest kilkanaście takich ośrodków bardzo dobrze pracujących. Wiem też, że w niektórych okrę-gach sądowych nie ma takich ośrodków.

Warto też większą rolę dostrzec w mediacji. Mediacja najpierw została wpro-wadzona w sprawach nieletnich, a potem weszła do Kodeksu postępowania kar-nego i do kodeksu postepowania cywilnego. Jednakże w praktyce zbyt mała ilość spraw kierowanych jest do mediacji. Nadal taką możliwość należy propagować.

Dodać należy, że zmniejsza się ilość spraw nieletnich wpływających do są-dów. Zapewne związane to jest ze zmniejszającą się liczbą urodzeń i mniejszą liczbą młodzieży, a może są tego inne przyczyny. Nie chcę w tej kwestii zdecy-dowanie wypowiadać się. Jedynie zauważam, że zmienia się osobowość nie-letnich. Wiele lat temu gdy orzekałam w I-ej instancji, sam fakt stawienia się w sądzie i wysłuchania przez sędziego był dla nieletniego wielkim przeżyciem. Nierzadko pojawiały się łzy, słowa żalu i obietnica poprawy zachowania. Można było przypuszczać, że już samo wszczęcie postępowania przyniosło pozytywne skutki, element skruchy i żalu. Obecnie (jak relacjonują mi sędziowie rejono-wi) regułą jest, że nieletni nie przyznają się do popełnionych czynów, bywają aroganccy, a nawet agresywni. Popełniane czyny też są inne. To nie są drobne kradzieże, czy włamania do piwnic, ale rozboje, pobicia, oszustwa, podrabianie dokumentów, fałszerstwa itp.

Chciałam jeszcze zwrócić uwagę na rolę Policji. Jeżeli sędzia dobrze ułoży sobie współpracę z Policją, będą tego efekty. Pamiętam czasy, kiedy Policja za dużo wykonywała czynności, a nam sędziom zarzucano, że to sędzia rodzinny prowadzi postępowanie zgodnie z obowiązującymi przepisami, a nie Policja. Jeżeli Policja wykonuje jakieś czynności, to na zlecenie sądu lub sędziego.

Przyznaje, że nie wiem jak wyglądają rozwiązania w tym zakresie w nowym projekcie. Niewątpliwie był problem – jak traktować „notatkę urzędową” spo-rządzoną przez funkcjonariusza z tzw. rozpytania nieletniego, czy też protokół z przesłuchania nieletniego w charakterze świadka – w sytuacji, gdy nieletni będąc wysłuchany przez sędziego zaprzeczał temu co powiedział funkcjona-riuszowi Policji, a nawet oskarżał, że groźbami, straszeniem był przymuszony do takiej wypowiedzi. W praktyce wobec takich oskarżeń, przesłuchiwaliśmy policjantów, co w praktyce wydłużało postępowanie.

Brak konkretnych uregulowań w dotychczasowych przepisach, nie ułatwiał postępowania. Trzeba zastanowić się nad formą współpracy z Policją, ich rolą w postępowaniu i konkretnie postępowanie to uregulować.

110


Chcę też dodać, że obecnie w statystyce sądowej nie jest ujęta praca sę-dziego związana z wykonywaniem orzeczeń. Jest to pewien dyskomfort dla sędziów. Niewątpliwie praca nasza do końca nie jest wymierna. Obowiązuje nas nienormowany czas pracy. Niemniej jednak jeżeli przy naszej ocenie bra-na jest pod uwagę ilość spraw załatwionych, ilość sporządzonych uzasadnień, stabilność orzecznictwa itp., to nie jest zrozumiałe dlaczego nie są ujmowane w statystyce sądowej sprawy i czynności z postępowania wykonawczego, które w przybliżeniu zajmuje ok. 25% czasu pracy sędziego rejonowego.

111


Dominika Niemiałtowska

Postępowanie w sprawach nieletnich z perspektywy kuratora sądowego

W sprawach dotyczących osób nieletnich, kuratorzy rodzinni wykonu-ją nadzory na podstawie ustawy o kuratorach sądowych, ustawy o postępo-waniu w sprawach nieletnich oraz na podstawie rozporządzenia z 2001 roku o zasadach i trybie przeprowadzania wywiadów środowiskowych o nieletnich. W 2012 r. w referatach kuratorów zawodowych w okręgu Sądu Okręgowego w Warszawie mieliśmy 617 nowych spraw dotyczących osób nieletnich. Te dane odnoszą się tylko do kuratorskiej służby sądowej. Zakończono natomiast w na-szym okręgu 649 spraw. Ogółem na dzień 31 grudnia 2012 r. kuratorzy zawodo-wi prowadzili 1089 nadzorów, co stanowi 8,4% wszystkich spraw z orzeczonym nadzorem kuratora. Dla porównania wskazać należy, że spraw opiekuńczych było 11 194. W roku 2013, ostatniego dnia czerwca, a więc na półrocze staty-styczne, mieliśmy 1002 nadzory, gdzie przypomnę 31 grudnia 2012 było 1089, i to stanowi 20% wszystkich nadzorów. 90% spraw to są sprawy opiekuńcze.

Kuratorzy zawodowi już na etapie postępowania wyjaśniającego, podczas przeprowadzania wywiadu środowiskowego zbierają informacje na temat nie-letniego, jego sytuacji rodzinnej, szkolnej lub zawodowej, środowiska w którym się obraca. Gdy Sąd, na podstawie art. 6 pkt 5 ustawy o postępowaniu w spra-wach nieletnich, orzeka nadzór kuratora kurator zawodowy zleca nadzór kura-torowi społecznemu lub sam prowadzi nadzór. Pierwsze sprawozdanie z obję-cia nadzoru kurator sądowy składa w ciągu 14 dni od zapoznania się z treścią postanowienia. Kuratorzy działają w środowisku nieletnich. Mamy kontakt ze szkołą, z miejscem pracy, z różnymi stowarzyszeniami działającymi na rzecz nieletnich. Przy właściwej współpracy wszystkich można osiągnąć bardzo do-bre efekty.

Art. 6 pkt 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje moż-liwość skierowania nieletniego do środka kuratorskiego. Na terenie naszego okręgu działa jeden ośrodek kuratorski – w Piasecznie. Jednakże skierowanie nieletniego do ośrodka kuratorskiego zdarza się sporadycznie, gdyż zazwyczaj jest orzekany nadzór kuratora.

112


Wanda Mende

Ocena postępowania w sprawach nieletnich z perspektywy Policji

Przedmiotem mojej wypowiedzi jest ocena postępowania w sprawach nie-letnich z perspektywy Policji. Policja ma świadomość, że sposób postępowa-nia z nieletnimi wymaga odpowiedniego przygotowania. Z drugiej strony nie zawsze jest tak, że policjant oddelegowany do prowadzenia spraw z nieletni-mi jest jednocześnie pedagogiem czy psychologiem. Ponadto takie wykształ-cenie, niekoniecznie idzie w parze z umiejętnościami. Obecnie przełożeni do pracy z nieletnimi wybierają osoby pod kątem ich kompetencji, praktycznych umiejętności. Od wielu lat w wewnętrznych przepisach Policji jest uregulowana sprawa powoływania specjalnych komórek, które zajmują się postępowaniem w sprawach nieletnich. Oczywiście mając świadomość, że tych czynów jest nie-wiele – bo, w pierwszym półroczu 2013 roku nastąpił spadek czynów karalnych o 13,5%, a czyny karalne nieletnich stanowiły 9,9% wszystkich czynów – dlate-go komórki takie nie są bardzo liczne.

Jeżeli chodzi o kompetencje osób zajmujących się nieletnimi w Policji, to rzeczywiście troszkę to ewoluowało, bo zaczynało się od tego, że zespoły do spraw nieletnich były usytuowane najczęściej w wydziałach prewencji i często pojawiał się problem z wykonywaniem czynności dochodzeniowo – śledczych. Dlatego w tym okresie często zdarzało się, że w przypadku nieletnich, którzy popełnili czyn karalny, wyczerpujący znamiona przestępstwa, czynności wyko-nywali policjanci, którzy prowadzili postępowania z dorosłymi. Od około trzech lat wskazane jest, żeby w komórkach dochodzeniowo-śledczych byli przeszko-leni policjanci w zakresie postępowania z nieletnimi. Znam jednostki, gdzie jak wychodzi na jaw, że czynu dopuścił się nieletni, to przyjeżdża nawet technik i grupa przeszkolona w zakresie postępowania z nieletnimi, ale to robi albo jed-na, albo dwie jednostki w Polsce. Wymaga to bowiem odpowiedniego stanu etatowego. W konsekwencji pierwszy kontakt rzeczywiście nieletni może mieć z policjantem, który ma dyżur zdarzeniowy, a niekoniecznie z tym, który jest specjalistą w zakresie postępowania z nieletnimi. Dalsze czynności są już wyko-nywane przez policjantów z zespołów do spraw nieletnich.

Jeżeli chodzi o czyn karalny będący przestępstwem, to wcześniej policjanci wykonywali prawie wszystkie czynności w ramach postępowania przygoto-wawczego. Obecnie sędziowie, którzy trafiają do wydziałów rodzinnych, bar-

113


dzo pilnują tego, żeby zgodnie z art. 32 upn policjanci wykonywali rzeczywiście tylko czynności w zakresie niecierpiącym zwłoki. I zdarzają się tutaj upomnie-nia, jeżeli zakres czynności jest przekroczony. Jednak większość sędziów woli aby policjanci wykonywali pełen zakres czynności i przysłali sędziemu kom-pletny materiał.

Obecnie mamy do czynienia ze zmianą przepisów. To jest ten czas, żeby też dopracować pewne aspekty praktyczne.

W ramach Policji prowadzimy dwa szkolenia dla policjantów zajmujących się problematyką nieletnich. Jeden to krótki kurs, jedenastodniowy, gdzie pre-zentujemy ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, rolę i zadania po-licji w zbieraniu materiałów w postępowaniu. Drugi kurs trwa 46 dni. Zawiera te same elementy co ten krótki, ponadto, postępowanie z małoletnimi, plus oddziaływania profilaktyczne. Chodzi o to, żeby policjanci którzy mogą mieć w swojej służbie kontakt z nieletnim wiedzieli jak z nim postępować, poznali specyfikę postepowania z nieletnim. Zdajemy sobie sprawę, że wykonywanie czynności z nieletnim jest inne niż w przypadku osoby dorosłej, jest to bardzo wrażliwa materia, nieletni jest taką specyficzną osobą, z którą mamy kontakt. Oczywiście nieletni nieletniemu nie jest równy. Art. 19 u.p.n. stwierdza, że nie-letni powinien być przesłuchany w warunkach zbliżonych do normalnych. Im dalej demoralizacja nieletniego postępuje, tym bardziej policjanci odchodzą od tego, żeby wykonywać czynności z jego udziałem w pokoju przyjaznego przesłuchania.

Policjant, zatrzymując nieletniego, informuje go zawsze o możliwości na-wiązania kontaktu z obrońcą. Pojawia się jednak problem, bo nieletni sam so-bie obrońcy nie może ustanowić, mogą to zrobić jego rodzice, którzy też są in-formowani o prawach, niezwłocznie po zatrzymaniu nieletniego. Bardzo rzad-ko się zdarza, aby rodzice korzystali z tego prawa. Czasami przeszkodą bywa kwestia finansowa. Zdarzały się sytuacje, że sędziowie bardzo szybko reagowali i obrońcy byli wyznaczani, chociaż nie powiem, że to jest standard.

Wiemy doskonale, że Policja ma obowiązki związane z zatrzymaniem nie-letniego sprawcy czynu karalnego, chociażby niezwłoczne powiadomienie rodziców o zatrzymaniu ich dziecka, o przyczynach zatrzymania oraz przysłu-gujących im prawach. I teraz, jeżeli ja w chwili zatrzymania pouczę nieletniego o prawie do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne py-tania, to mam pewną obawę, może trochę na wyrost, że jak zapytam nieletnie-go o numer telefonu do rodziców, on mi powie: „ale ja mam prawo nic nie mó-wić”. Mieliśmy takie sytuacje z wykonywaniem badania lekarskiego nieletniego przed umieszczeniem go w Policyjnej Izbie Dziecka. Badanie lekarskie osoby zatrzymanej jest prawem (z pewnymi wyjątkami, np. gdy osoba zatrzymana ma

114


wyraźne obrażenia ciała), ale w pewnym okresie Policyjne Izby Dziecka wyma-gały takiego badania. Policjanci, którzy zatrzymali nieletniego sprawcę czynu karalnego, wypełniając protokół, pytali nieletniego, czy chce skorzystać z ba-dania lekarskiego, a on mówił: „nie”. Osobiście zdarzyło mi się kilka razy, gdy potem jechałam z nieletnim na badania do lekarza, on mi się „stawiał” i mówił: „przecież powiedziałem, że nie chcę, to po co mnie pani wiezie”. Ze strony Policyj-nej Izby Dziecka spotykałam się ze stanowiskiem „nie przyjmę jak nie będziecie mieli zaświadczenia”. Obecnie do takich sytuacji raczej już nie dochodzi. Jednak-że to doświadczenie może rodzić niepokój związany z postawą zatrzymanego nieletniego, pouczonego o swoich prawach w tym prawie do odmowy składa-nia wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, w kontekście realizacji przez Policje obowiązków związanych z zatrzymaniem nieletniego.

No i na pewno mamy tutaj jedną rozbieżność z Helsińską Fundacją Praw Człowieka co do jednego zapisu, mianowicie regulacji o umieszczeniu w Po-licyjnej Izbie Dziecka nieletniego, który jest uciekinierem z młodzieżowego ośrodka wychowawczego. Policja stoi na stanowisku, że należy taką regulację zostawić, oczywiście mówimy tu o uciekinierze z młodzieżowego ośrodka wy-chowawczego, który trafił tam w związku z popełnianymi czynami karalnymi.

Na koniec chciałabym wskazać, że wiele kontrowersji budził zapis o za-trzymaniu w Policyjnej Izbie Dziecka, zgodnie z którym można w niej również umieścić nieletniego w trakcie samowolnego pobytu, poza schroniskiem, za-kładem lub właśnie młodzieżowym ośrodkiem wychowawczym. Policji zależa-ło, żeby dopisać wprost status tego nieletniego, czyli żeby dopisać słowo „za-trzymany” i rzeczywiście w ostatniej nowelizacji się to znalazło. Ważne to jest ze względu na status nieletniego umieszczonego w Policyjnej Izbie Dziecka, zależy nam też na tym, żeby rzeczywiście czytelność i jasność tych standardów była jak najwyższa. Co więcej, w nowelizacji okres pobytu nieletniego w Policyj-nej Izbie Dziecka skrócił się o jedną dobę z uwagi na standardy.

115


Notatka urzędowa Ministerstwa Sprawiedliwości w sprawie zmian legislacyjnych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich1

Warszawa, dnia 07.10.2013 r.

Departament WykonaniaOrzeczeń i Probacji Ministerstwa SprawiedliwościWydział Wykonania Orzeczeń Rodzinnych i Nieletnich

Notatka urzędowaw sprawie zmian legislacyjnych w upn w związku z seminarium Helsińskiej

Fundacji Praw Człowieka w dn. 08.10.2013 r. w Warszawie na temat: „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich”.

W dniu 23.07.2013r. na 46 posiedzeniu Sejmu Podsekretarz Stanu w MS, Pan Stanisław Chmielewski przedstawił informacje dotyczące aktualnych i plano-wanych zmian w upn.

1. W dniu 5.06 2013 r. weszła w życie ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2013 r., poz. 628), która jest realizacją dotychczasowych postulatów o konieczności uregulowania tej materii aktem prawnym rangi ustawy, nie zaś – jak dotychczas – rozporzą-dzenia, a przede wszystkim realizacją wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

2. W dniu 8.10.2013 r. wchodzi w życie zmiana upn, poprzez dodanie roz-działu 4a, dotyczącego udzielania nagród i stosowania środków dyscypli-narnych wobec nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych (art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych in-nych ustaw – Dz. U. z dnia 01.10.2013 r., poz. 1165). Również te zmiany są realizacją postulatów zgłaszanych przez KMP (Krajowy Mechanizm Pre-wencji) działający przy Rzeczniku Praw Obywatelskich.

3. W pozostałym zakresie w/w ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesię-cy od dnia ogłoszenia, czyli z dniem 2 stycznia 2014 r.

1 Notatka opublikowana w zastępstwie transkrypcji wypowiedzi przedstawiciela Ministerstwa Sprawiedliwości na prośbę Ministerstwa Sprawiedliwości.

116


Zmiany dotyczą przede wszystkim:– zniesienia podziału postępowania na postępowanie wyjaśniające i rozpo-

znawcze, bez zachowania odrębnego postępowania poprawczego,– objęcia, w szerszym niż dotychczas, zakresie pomocą prawną z urzędu nie-

letniego (i są realizacją wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2.03.2010 r. w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce,

– zminimalizowania stosowania w sprawach nieletnich przepisów Kodek-su postępowania karnego, także poprzez zmianę art. 16 §1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych i wskazanie, że wydziałem odwoławczym dla spraw nieletnich jest wydział cywilny sądu okręgowego (nie jak do-tychczas wydział karny),

– doprecyzowania przepisów art. 25 a upn, dotyczących obserwacji psy-chiatrycznej nieletniego i skrócenia czasu obserwacji do podstawowego okresu nieprzekraczającego 4 tygodni, z możliwością przedłużenia go nie dłużej niż maksymalnie do 6 tygodni (i stanowiących realizację postulatów zawartych w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 10.07.2007 r., dotyczą-cych przepisów tożsamych z kpk o obserwacji psychiatrycznej),

– art. 40 ust 2 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego, poprzez dostoso-wanie tego przepisu do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 30.08.2013 r. (o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych in-nych ustaw),

– czasu pobytu w izbie przejściowej (art. 32 g–32h upn po zmianach), który skrócono z 72 do 48 godzin czas na ogłoszenie nieletniemu zatrzymane-mu w policyjnej izbie dziecka postanowienia o umieszczeniu w schroni-sku dla nieletnich, tymczasowym umieszczeniu w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawodowej albo w zakładzie leczni-czym, o którym mowa a art. 12 upn. Przy czym termin 48 biegnie od mo-mentu zawiadomienia sądu rodzinnego o zatrzymaniu nieletniego.

Plany zmian legislacyjnych:1. kwestia stosowania wobec nieletnich paralizatorów jako środków przy-

musu bezpośredniego w Policyjnych Izbach Dziecka, zgodnie z wystą-pieniem Pan Ministra Stanisława Chmielewskiego, będzie przedmiotem wnikliwej analizy, zarówno w aspekcie ilości takich przypadków w czasie pierwszego roku stosowania ustawy, jak i w aspekcie postulatu uregu-lowania samej instytucji policyjnych izb dziecka, nie jak obecnie aktem prawnym rangi rozporządzenia, lecz ustawą. W tym zakresie konieczna jest jednak współpraca MS z MSW

2. obecnie do Wykazu prac legislacyjnych RM (nr projektu ZD85) wpisane

117


zostały założenia do projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, które obejmują dostosowanie regulacji ustawo-wej w zakresie zapewnienia opieki medycznej nieletnim z zaburzenia-mi psychicznymi, zapewnienia konstytucyjności rozwiązań w zakresie praw i obowiązków wychowanków zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, zasady pobytu w izbach przejściowych, zasady i sposób sprawowania przez MS nadzoru zwierzchniego i pedagogicznego nad tymi zakładami i schroniskami, zapewnienie właściwej sprawności i szyb-kości postępowania wykonawczego w sprawach nieletnich oraz zmiany w zakresie kosztów pobytu nieletniego w młodzieżowym ośrodku wy-chowawczym.

Istota zaproponowanych rozwiązań polega na:1) wyłączeniu z treści art. 12 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

możliwości umieszczenia nieletniego, u którego zdiagnozowano zabu-rzenia wymienione w art. 12 zd. 1 upn w młodzieżowym ośrodku wycho-wawczym;

2) wyłączeniu z kategorii kosztów postępowania w rozumieniu art. 32 § 1 upn kosztów pobytu nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowaw-czym wobec odmiennej regulacji tej kwestii w przepisach wykonawczych do art. 71 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie oświaty;

3) określeniu praw i obowiązków organów zakładów poprawczych i schro-nisk dla nieletnich, w tym wymaganych kwalifikacji na stanowisko dyrek-tora;

4) określeniu zasad zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich;

5) wprowadzeniu obowiązku uzyskania zgody nieletniego umieszczonego w MOW na przedłużenie okresu pobytu do czasu zakończenia roku szkol-nego;

6) dostosowaniu przepisów dotyczących wykonywania środka poprawcze-go do stanu prawnego wprowadzonego ustawą z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w syste-mie dozoru elektronicznego (Dz. U. z 2010 r., nr 142, poz. 960 z późn. zm.).

3. W toku prac legislacyjnych nad ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 roku wie-lokrotnie – zarówno ze strony parlamentarzystów, legislatorów oraz pod-miotów uczestniczących w pracach podkomisjach i komisjach – formuło-wany był postulat kompleksowego przygotowania nowej ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich.

Pismem z dnia 22 lipca 2013 roku Rzecznik Praw Obywatelskich zwróciła się do Ministra Sprawiedliwości z postulatem podjęcia inicjatywy ustawodawczej

118


w zakresie kompleksowego i pełnego przygotowania nowej ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich, w której powinno zostać ujęte postępowanie względem nieletniego na każdym etapie jego realizacji i powinno obejmować wszystkie placówki, w których nieletni może przebywać, bez względu na to komu podlega dana jednostka.

Natomiast pismem z dnia 11 września 2013 roku pan Marcin Jabłoński Pod-sekretarz Stanu w MSW poparł postulaty zgłoszone przez RPO oraz zadeklaro-wał współpracę w zakresie opracowania nowej regulacji dotyczącej postępo-wania w sprawach nieletnich w zakresie działalności policyjnych izb dziecka, w tym praw i obowiązków umieszczonych w nich nieletnich.

4. Należy zauważyć, że jeżeli chodzi o instytucjonalne środki wychowawcze przewidziane w art. 6 oraz środki lecznicze wskazane w art. 12 ustawy z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich to na-leży wskazać, iż nieletni podlegają kognicji 5 różnych resortów – Minister-stwa Spraw Wewnętrznych (policyjne izby dziecka), Ministerstwa Spra-wiedliwości (zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich), Ministerstwa Edukacji Narodowej (młodzieżowe ośrodki wychowawcze), Ministerstwa Zdrowia (szpitale psychiatryczne i inne odpowiednie zakłady lecznicze) oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (domy pomocy społecznej).

Zasady pobytu nieletnich w w/w jednostkach regulują – na poziomie rozpo-rządzeń wykonawczych do upn – odrębnie poszczególne resorty:

a) rozporządzenie MSWiA z dnia 21.02.2002r. w sprawie szczegółowych zasad pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka (Dz.U.2002.10.104 ze zm.)

b) rozporządzenie MZ z dnia 20.04.2005r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w publicznych zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U.2005.79.692)

c) rozporządzenie MPiPS z dnia 05.05.2011r. w sprawie szczegółowego spo-sobu i trybu kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w domach pomocy społecznej (Dz.U.2011.109.632)

d) rozporządzenie MEN z dnia 27.12.2011r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym (Dz.U.2011.296.1755)

e) rozporządzenie MS z dnia 17.10.2001r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz.U.2001.154.1359 ze zm.).

Każdy z w/w resortów inaczej reguluje kwestie pobytu nieletnich, w tym również prawa i obowiązki, np. w rozporządzeniu MEN brak jest w ogóle regu-lacji praw i obowiązków, w rozporządzeniu MPiPS nie ma regulacji dotyczących praw nieletnich przebywających w domach pomocy społecznej, natomiast w rozporządzeniach MZ i MSW te kwestie są uregulowane. Biorąc pod uwagę,

119


że poruszane tematy, jak prawa i obowiązki nieletnich czy stosowanie nagród i środków dyscyplinarnych, powinny być regulowane na poziomie ustawy, a nie na poziomie aktów wykonawczych czy wręcz regulaminów, należy zgodzić się z postulatem RPO o konieczności rozpoczęcia prac nad kompleksową ustawą w sprawach nieletnich, tym bardziej, że sygnały o potrzebie stworzenia nowej ustawy płyną z różnych stron.

Z uwagi na specyfikę każdej z w/w jednostek, w opracowywanie komplek-sowej regulacji prawnej powinien być zaangażowany każdy z wymienionych resortów, nie wyłącznie MS.

Sporządziła: Dorota Jakubiec

sędzia, główny specjalista

CZĘŚĆ CZWARTA

123

Rzetelność postepowania w sprawach nieletnich – CZĘŚĆ CZWARTA

Zapis dyskusji podczas seminarium „Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich”

8 października 2013 r., Warszawa

Marek Konopczyński

Swoją wypowiedź ograniczę do dwóch zagadnień. Miejmy świadomość, że od pewnego czasu toczy się na naszych oczach

i z naszym udziałem spór dotyczący roli prawa a szczególnie prawa karnego jako swoistego narzędzia mającego za zadanie regulowanie stosunków mię-dzyludzkich. Prawo stanowione wypiera coraz bardziej z przestrzeni społecznej naturalne regulatory naszego postępowania a więc normy obyczajowe i kul-turowe. Efektem tych zabiegów jest powszechny, negatywny stosunek więk-szości beneficjentów (a także ekspertów) do procesu instytucjonalizowania (zurzędniczenia) na coraz szerszą skalę działań, które z założenia ukierunko-wane są na niesienie pomocy, przeciwdziałanie wykluczaniu społecznemu czy wreszcie realizowanie misji resocjalizacyjnej przez rozmaite podmioty instytu-cjonalne i pozainstytucjonalne. Jakiś czas temu Pan minister Krzysztof Kwiat-kowski powołał mnie na wiceprzewodniczącego zespołu do spraw nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przez rok, wypełniając powie-rzone obowiązki, zespół opracował nie tylko koncepcję ustawy o postępowa-niu w sprawach nieletnich ale zaproponował jej gotowy projekt. Był to kolejny przygotowany w ostatnich latach projekt i podobnie jak poprzednie „wylądo-wał w szufladzie”. Zapewne przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, iż opowie-dzieliśmy się za wychowawczo-rozwojową perspektywą widzenia problemu resocjalizacji nieletnich stając więc po konkretnej (jak się okazuje niewłaściwej) stronie sporu. Ta właściwa dla władzy, to prawno-karna perspektywa oglądu tego problemu. W ten właśnie oto sposób zmierzamy nieuchronnie w kierunku kultury cywilizacyjnej karania i piętnowania, a nie regulowania ludzkich zacho-wań za pomocą mechanizmów wychowawczych i rozwojowych.

Druga kwestia, którą chciałbym poruszyć dotyczy treści mojej ostatniej książki „Kryzys resocjalizacji czy(li) sukces działań pozornych. Refleksje wokół pol-skiej rzeczywistości resocjalizacyjnej”. Poruszam w niej zagadnienie zaprogramo-wanej systemowo hipokryzji w polskim systemie resocjalizacji instytucjonalnej. Musimy mieć świadomość, że nasz sposób myślenia o resocjalizacji pochodzi

124


z połowy ubiegłego wieku i w chwili obecnej nie przystaje do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Poruszamy się więc w świecie fasadowym, w świecie pozorów, uznając a priori, że regulacja prawna zastąpi kontakt czło-wieka z człowiekiem, zastąpi również realną pomoc człowiekowi, jak również ulegamy mitom, że izolacja penitencjarna czy poprawcza może być czynni-kiem, który zmieni pozytywnie człowieka uwięzionego.

I na koniec: ideą przewodnią swojej książki uczyniłem napisany przed laty artykuł przez profesora Stanisława Jedlewskiego z Uniwersytetu Warszawskie-go. Artykuł powstał w 1965 roku i opisywał ówczesny system zakładów po-prawczych. Gdybyśmy wymazali datę jego napisania (1965) i wpisali datę 2013, powiedzielibyśmy: „o, ktoś nareszcie wiernie i realnie oddał współczesną rze-czywistość resocjalizacyjną”.

Można w tym miejscu zadać sobie pytanie: jak to się dzieje, że po ponad pięćdziesięciu latach ogromnych zmian ustrojowych, globalnych zmian kul-turowych, gospodarczych, formalnoprawnych, politycznych pozostaliśmy na poziomie rzeczywistości resocjalizacyjnej sprzed ponad pięćdziesięciu lat. To pytanie, warto sobie postawić w chwili sporu dwóch wizji cywilizacyjnych: wi-zji formalno-jurydycznej i wizji wychowawczo-rozwojowej. Obie stanowią pole zażartych dyskusji i sporów merytorycznych. Nie wiem czy teza postawiona we wspomnianej książce, że współczesną rzeczywistość resocjalizacyjną bu-dujemy na fundamencie hipokryzji i działań pozornych jest bliska prawdy. Ale wiem, że część z nas posiada głębokie przekonanie, że „upadłym” ludziom nie warto i nie trzeba pomagać, a w głębi duszy chce ich tylko potępiać i izolować. Jeśli tak, to konstruujemy sobie przyszłość w postaci nieustannego pilnowania, monitorowania, karania, dyscyplinowania i izolowania. Zastanówmy się, czy chcemy aby zwyciężyła perspektywa formalizowania społecznych przejawów ludzkiego życia, sprowadzania procesu pomocy drugiemu człowiekowi do procedur formalno-administracyjnych, czy chcemy zwycięstwa perspektywy realnej pomocy ludziom jej potrzebującym, ludziom, którzy mają takie same prawa jak my, a tylko w przeciwieństwie do nas zablokowane, niezrealizowane lub w specyficzny sposób realizowane potrzeby rozwojowe. Zależy to między innymi od tego czy zaakceptujemy ogląd rzeczywistości polegający na trakto-waniu procesu resocjalizacji jako korzystnej zmiany rozwojowej wychowanka a nie tak jak dotychczas zmiany zaprogramowanej instytucjonalną socjotech-niką o charakterze przymusu formalno-administracyjnego.

125


Michał Szwast

Chciałbym przedstawić wątpliwości, które Helsińska Fundacja Praw Czło-wieka zgłaszała w trakcie prac legislacyjnych nad projektem ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich dotyczące kwestii rzetelności postępowania.

Na wstępie warto jednak zadać pytanie: skąd się wziął w ogóle ten projekt ustawy? ETPCz wydał wyrok w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce – wyrok bardzo dla Polski druzgocący, wskazujący na wiele systemowych mankamen-tów związanych z postępowaniem w sprawach nieletnich w Polsce. Minister-stwo Sprawiedliwości postanowiło wziąć na siebie ciężar wykonania tego wy-roku, który wskazał na szereg naruszeń gwarancji procesowych, praw nieletnie-go w postępowaniu w sprawach nieletnich. W wyroku tym Trybunał stwierdził naruszenia art. 6 ust. 3c oraz art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowie-ka. Naruszenia te polegały w szczególności na tym, że skarżącemu nieletniemu ograniczono prawo do obrony poprzez odmowę dostępu do adwokata przez okres 6 tygodni. W tym czasie tego nieletniego przesłuchiwano. Utrudniano następnie ustanowionemu obrońcy dostęp do akt postępowania przez okres 3 miesięcy. Naruszenie dyrektywy rzetelnego procesu z kolei w tej sprawie pole-gało na tym, że zarówno na etapie postępowania wyjaśniającego, jak i w przed-miocie rozstrzygnięcia o odpowiedzialności nieletniego już w postępowaniu rozpoznawczym orzekał ten sam sędzia rodzinny. To, co jest bardzo istotne, płynące z tego wyroku to to, że Trybunał wskazał, że postępowanie w sprawach nieletnich, zwłaszcza to postępowanie poprawcze, ma szereg cech postępo-wania o charakterze represyjnym, w którym to postępowaniu należy zapewnić wszelkie gwarancje procesowe nieletniego, tak samo jak oskarżonego w postę-powaniu karnym. To jest taka zasadnicza myśl płynąca z tego wyroku.

Niestety w mojej ocenie, ten projekt ustawy, a obecnie już ustawa, którą przygotowało Ministerstwo Sprawiedliwości, a uchwalił Sejm, nie wypełnia należycie wskazań tego wyroku. Ustawa wypełnia może wskazania w zakre-sie jego, powiedzmy, sentencji. Gasi pewne problemy w sprawach nieletnich, na które wskazał wyrok Trybunału. Natomiast moim zdaniem, poprzez zmia-nę filozofii postępowania w sprawach nieletnich, powoduje powstanie innych problemów – być może nawet bardziej poważnych. Przede wszystkim, w naszej ocenie, wprowadzenie ujednoliconego postępowania w sprawach nieletnich, opartego co do zasady na procedurze cywilnej, właściwej dla spraw opiekuń-czych, powoduje obniżenie gwarancji procesowych nieletniego w sprawach,

126


w których odpowiadał będzie za czyn karalny (przestępstwo, przestępstwo kar-ne skarbowe, wykroczenie). Dostrzegliśmy wolę Ministerstwa Sprawiedliwości i taką tendencję, że Ministerstwo starało się dostrzec ten problem, wprowadziło do autonomicznej części ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich sze-reg gwarancji procesowych analogicznych do tych, które zawarte w kodeksie postępowania karnego, na przykład wyraźnie wysłowione zostało prawo do obrony, prawo do odmowy składania wyjaśnień, wskazano przypadki obrony obligatoryjnej. Natomiast w mojej ocenie dokonano tego w sposób bardzo nie-konsekwentny, pozostawiając poza uregulowaniem ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wiele istotnych regulacji dotąd obecnych w kodeksie postępowania karnego, które stosowano odpowiednio do postępowania po-prawczego: istotnych gwarancji rzetelnego procesu i prawa do obrony, które na skutek stosowania procedury cywilnej w postępowaniu o sprawach nieletnich, nie będą mogły znaleźć zastosowania.

W tym zakresie można wskazać na dwa najistotniejsze mankamenty: przede wszystkim ta rezygnacja ze zastosowania przepisów procedury karnej w postę-powaniu w przedmiocie odpowiedzialności nieletniego za czyn karalny, czyli na przykład przestępstwo czy przestępstwo karne skarbowe, skutkuje brakiem zastosowania istotnych zasad postępowania karnego, jakie powinny moim zda-niem znaleźć zastosowanie w takim postępowaniu. Dotyczy to przede wszyst-kim zasady domniemania niewinności, chociaż tu oczywiście jestem w stanie się spierać o to, czy ta zasada tutaj w tym postępowaniu faktycznie obowiązu-je, ponieważ istnieje wiele takich poglądów mówiących o tym, że nieletni nie odpowiadają na zasadzie winy (zatem zasada domniemania niewinności nie funkcjonuje). Natomiast w mojej ocenie pewne przejawy tej zasady powinny jednak w tym postępowaniu znaleźć zastosowanie. Tak samo zasada in dubio pro reo, mówiąca o tym, że nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego, w tym wypadku pociąganego do odpowiedzial-ności nieletniego. Także zasada prawdy materialnej, zgodnie z którą podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. To jest pierwsze zastrzeżenie jeśli chodzi o gwarancję rzetelnego postępowania.

W naszej ocenie nowelizacja ustawy pogarsza także gwarancje procesowe nieletniego w zakresie prawa do obrony formalnej, to znaczy prawa do po-siadania obrońcy. O ile w obecnym postępowaniu poprawczym obrona ma charakter obligatoryjny, to tutaj znosząc postępowanie poprawcze zniesio-no również przepis mówiący o obligatoryjności obrony w tym postępowa-niu. Przewidziano w ustawie, że nieletni może złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy, a prezes sądu uwzględni wniosek, jeśli udział obrońcy w sprawie uzna za potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wy-

127


nagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Czyli mamy dwie przesłanki: niemożność poniesienia kosztów obrony, a także konieczna jest zgoda prezesa sądu (zależna od jego oceny, czy obrońca jest potrzebny). Wydaje się, że z porównania tych przepisów, które do tej pory obowiązywały i tych, które będą obowiązywać, ten standard jest w tym momencie dużo niższy. Co wydaje mi się szczególnie niepokojące, jest to stan-dard niższy niż obecnie przewidziany w kodeksie postępowania karnego, po-nieważ, zgodnie z art. 78 § 1 k.p.k., oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu jedynie jeśli w sposób na-leżyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny, przy czym nie jest w tym wy-padku wymagana zgoda prezesa sądu. Myśmy na to zwracali uwagę podczas komisji sejmowych i senackich. W Senacie nawet podczas posiedzenia Komisji Praworządności, Praw Człowieka i Petycji ta nasza uwaga została uwzględnio-na, a członkowie komisji jednogłośnie przegłosowali wniosek o wykreślenie tej przesłanki uznania udziału obrońcy z urzędu za potrzebny przez prezesa sądu, natomiast na posiedzeniu plenarnym w Senacie ta poprawka upadła i rozwią-zanie jest takie, jak wskazałem.

128


Tadeusz Pisarek

Reprezentuję Związek Zawodowy Pracowników Zakładów Poprawczych i Schronisk Dla Nieletnich. Jestem z zakładami poprawczymi związany od ponad 30 lat i trudno mi się zgodzić z tezą prof. Konopczyńskiego, iż izolacja jeszcze nikomu nie pomogła. Są sytuacje, gdy odizolowanie człowieka od pew-nego gremium jest konieczne. Myśmy nawet kiedyś przedstawili takie bardzo obrazowe porównanie dotyczące demoralizacji nieletniego jako choroby. Po-równaliśmy to z systemem organizacyjnym służby zdrowia. Na pewno ten nie-letni najpierw korzysta z pomocy kuratora, policji, sędziego itd. Tak jak w sy-stemie opieki zdrowotnej z pomocy lekarza pierwszego kontaktu. Jednak póź-niej powstaje pewna forma izolacji aż do zamknięcia w jakiejś placówce typu schronisko, taka jak badania kliniczne, ew. pobyt w szpitalu czy innym ośrodku. Dlatego my uważamy, że to myślenie, że izolacja jeszcze nikomu nie pomogła, jest nie całkiem uprawnione do przedstawiania.

Warto ponadto zwrócić uwagę na fakt, że w dyskusji wszyscy używamy sfor-mułowania „procedura karna, karać nieletnich karami”, a często kierujemy tego nieletniego do placówki wychowawczej. Więc tu już występuje pewna niekon-sekwencja w nazewnictwie i w całym systemie.

W tym kontekście chcę zwrócić uwagę na kolejny problem, jakim jest diag-noza stopnia demoralizacji nieletniego, również w czasie orzekania. W kwestii kiedy Minister Sprawiedliwości w ubiegłym roku zlikwidował trzy schroniska dla nieletnich w ciągu trzech miesięcy w ramach rzekomej oszczędności i spad-ku liczby nieletnich, my dokładnie przyjrzeliśmy się powodom tak niskich sta-nów w schroniskach. Okazuje się, że rzeczywiście w schroniskach i zakładach dla nieletnich liczba osób się zmniejsza, natomiast w szwach pękają MOW-y.

Jest wielka niechęć sądów do skierowań nieletnich do schronisk. Trudno powie-dzieć „niechęć”, ale taką postawiliśmy diagnozę. Sędziowie rodzinni są czy to zob-ligowani, czy nakłaniani do tego, aby pierwsze rozpoznania były w trybie wycho-wawczym i ci nieletni nie są kierowani na dobrą diagnozę, jaka jest w schroniskach. Chcę przypomnieć, że zawsze schronisko dla nieletnich spełniało rolę takiej jedno-stki, gdzie dokonano doskonałej diagnozy nieletniego. Nieletni był w nim obser-wowany przez 24 godziny na dobę przez profesjonalistów, przez wychowawców, przez psychologów. I wcale to nie kończyło się zawsze tym, że ten nieletni przecho-dził do zakładu poprawczego. Były skierowania też do młodzieżowych ośrodków wychowawczych, były też propozycje żeby zawiesić postępowanie.

129


Zgodnie z nowelizacją ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, diag-nozy mogą dokonywać eksperci sądowi – biegli. W konsekwencji ktoś widzi nieletniego 2 godziny i wystawia opinię, że ten nieletni się nadaje do zakładu czy ośrodka, że należy z nim pracować we wskazany sposób. Dlatego w mojej ocenie konieczne jest sprawdzenie poprawności takiej diagnostyki. W konse-kwencji w MOW-ach wychowawcy mają rzeczywiście problemy z tymi nieletni-mi. Jest sporo placówek, gdzie się trafi 4–5 takich nieletnich, którzy „rozsadzają” całą pracę wychowawczą w danej placówce i ci nauczyciele tam pracujący, pe-dagodzy nie są w stanie z tym nic zrobić – ba! – nawet sędzia rodzinny nie jest w stanie z tym nic więcej zrobić ze strony formalnej.

Nadal krąży też widmo likwidacji zakładów poprawczych i schronisk dla nie-letnich. Miało to wyglądać tak, że właściwie zlikwiduje się zakłady poprawcze, zrobi się ze 2–3 zakłady karne dla nieletnich i w ten sposób problem zniknie. Te zakłady przerobimy na zakłady karne i w ten sposób „topór Strasburga” za przepełnione więzienia z ministerstwa się wycofa. Więc apeluję o wspieranie naszych działań w takim kierunku: chcemy, żeby zakłady poprawcze pozostały – są potrzebne, w tych zakładach naprawdę jest porządna praca – wychowaw-cza i resocjalizacyjna.

130


Sebastian Dec

Charles Handy przestrzegał nas, żebyśmy nie popadli w stan, w którym efek-tywność staje się celem samym w sobie. Niestety na dzień dzisiejszy, w dzia-łaniach różnych resortów dostrzegam tendencję sprzeczną ze stanowiskiem wspomnianego uczonego. Przypomnę, że w ubiegłym roku powstał nawet w Ministerstwie Departament Efektywności. Czym efektywność można najle-piej zmierzyć? Oczywiście liczbami. Aby jednakże określić że coś jest efektywne musimy na wstępie określić maksymalne, dopuszczalne koszty oraz wskazać jednoznaczne cele do realizacji.

Praktyka postępowania wobec nieletnich jest często pozbawiona nawet koordynacji czy wiedzy gdzie się on znajduje. Zdarza się na przykład, że wy-chowankowie nie są informowani o posiedzeniu w sprawie umorzenia środka poprawczego (po zakończeniu okresu próby). Kiedy indziej, wychowankowie trafiają do zakładu poprawczego tylko ze względu na fakt braku obecności na sprawie, a nie ze względu na łamanie warunków podczas warunkowego zawie-szenia środka.

Tymczasem często podkreślana jest kwestia dobra nieletniego w postępo-waniu przed sądem, co przybiera nieomal wymiary jurydycznego fetysza. Stąd dla kontrastu przytoczę przypadek wychowanka, który przyjechał przedwczo-raj do Zakładu Poprawczego w Poznaniu. W 2011 r. był w schronisku, z którego został zwolniony. Sprawa odbyła się w styczniu 2012 i skończyła się warunko-wym zawieszeniem wykonania środka poprawczego. Nieletni dokonał jednak rozboju, skutkiem czego trafił do aresztu śledczego, z którego został po pew-nym czasie zwolniony. Nadal trwał jednak nadzór kuratora. W lutym babcia, któ-ra jest opiekunem prawnym straciła mieszkanie, więc poszedł do pracy. Zaczął pracować by babcię i siebie utrzymać. Jego dziewczyna jest w ciąży. W sierpniu odwieszono mu zakład poprawczy. Jak ma się do tej sytuacji dobro dziecka, które przyjdzie niedługo na świat, babci i jego? Ja tej sytuacji nie rozumiem. Podkreślam jednak, że podobnych spraw jest wiele.

My musimy się na coś zdecydować. Nie można mówić, że z jednej strony jest dobro nieletniego, ale z drugiej strony pojawia się oczekiwanie społeczne, zgodnie z którym należałoby nieletniego przykładnie, dotkliwie ukarać. Nie, społeczeństwo tego nie oczekuje. Nie znam badań, ani statystyk, które wskazy-wałyby na społeczne oczekiwanie rygoryzmu wobec nieletnich.

131


Warto też postawić pytanie o cel, do którego zmierzamy. Niestety nasz sy-stem przyzwyczaja nieletniego do obecności na sali rozpraw. Każda drobna sprawa i już staje przed obliczem wymiaru sprawiedliwości. Skutkiem tego zda-rzenia takie tracą na wyjątkowości, powszednieją. Natomiast sędziowie cierpią na nadmiar pracy, przez co trudno im się skupić na sprawach poważnych

Chciałbym się także odnieść do pytania o to, czy ktoś przychodzi do zakładu poprawczego ze swoim dzieckiem? Otóż tak, to się zdarza i muszę powiedzieć, że na dzień dzisiejszy Zakład Poprawczy w Poznaniu świadczy usługi dla ro-dziców w postaci przyjścia po radę „Co mam zrobić? Czy przyjść z dzieckiem?”. Naprawdę.

Przypomnę jeszcze jedną rzecz na koniec. Nasi nieletni przebywają mniej więcej – jeśli trafiają do nas w wieku 19 lat – około 10 lat w różnego rodzaju instytucjach lub mają kontakt z kuratorem. Problem, który się w związku z tym pojawia, dotyczy braku komunikacji między różnymi resortami – na przykład placówkami oświatowymi i zakładami poprawczymi. Dokumentacja w zasadzie przekazywana jest tylko pomiędzy instytucjami podległymi Ministrowi Spra-wiedliwości. Placówki nie posiadają natomiast żadnych materiałów z wcześ-niejszego pobytu w MOS czy MOW a która to dokumentacja byłaby istotna w procesie diagnostycznym. Mało tego musimy powtarzać te same badania psychologiczne czy pedagogiczne choć zgodnie z procedurą diagnostyczną, nie powinniśmy tego robić w zbyt krótkim okresie czasu. Muszę tutaj powie-dzieć coś cierpkiego również sądom. Brakuje jak już wcześniej wspomniałem, koordynacji co do wiedzy o chociażby miejscu pobytu nieletniego. Czasami wydział karny umieszcza kogoś w areszcie śledczym a wydział rodzinny go po-szukuje, albo odwrotnie. Nawet nie ma takiej komunikacji na piętrze jednego sądu.

Podsumowując, niestety nie bardzo pojmuję jak rozumieć to „dobro nie-letniego”. My tak naprawdę nie wyszliśmy od podstawowych definicji. Czy my mamy wspólny mianownik, co do tego, co rozumiemy pod pojęciem „dobra”? Bo ja jednak odnoszę wrażenie, że każdy rozumie to zupełnie inaczej.

132


Roman Kęska

Nawiązując to tematu dyskusji należy zadać pytanie, czy postępowania w sprawach nieletnich mogą być mniej rzetelne niż wszystkie inne postępo-wania? Z mojego doświadczenia w Krajowej Radzie Sądownictwa i w Sądzie wynika, że może pół procenta skarg kierowanych na sądy, na orzeczenia sądo-we, dotyczy spraw nieletnich – jeśli w ogóle tyle. Cała reszta spraw dotyczy nie-rzetelności w innego rodzaju postępowaniach – sprawach karnych, cywilnych, naruszania procedury.

Chciałbym odnieść się do kwestii nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Też jestem przeciwnikiem powrotu do tego co było, że wydziały cywilne w sądach okręgowych będą rozpoznawać środki odwoławcze od orzeczeń w sprawach nieletnich. To już było, chyba na początku jak ustawa zaczęła funkcjonować w 1983 r., jeśli dobrze pamiętam. I to powraca. Pojawia się pytanie, czy zachowane będą gwarancje w postępowaniu cywilnym dla nie-letnich. Chyba tylko w 8 czy 10 sądach okręgowych istnieją wydziały rodzin-ne na szczeblu sądu okręgowego. W pozostałych sądach, takich wydziałów nie ma. Jeśli ktoś myśli, że sędziowie cywilni, ci drugoinstancyjni, do których te sprawy trafiają są bardziej pobłażliwi dla nieletnich, to ja mogę powiedzieć na przykładzie mojego sądu i nie tylko, że absolutnie nie. Sprawy nieletnich, z którymi zapoznałem się przed sądem okręgowym to były typu, pamiętam do dzisiaj – nieletni bez prawa jazdy, pijany wjechał w jakiś płotek i zabił kolegę, nieletniego też pijanego. Sąd pierwszej instancji chyba umorzył postępowanie stwierdzając, że już ma orzeczony dozór kuratora – to wystarczy. Nie pamiętam jakie ostatecznie orzeczenie zapadło, prawdopodobnie orzeczenie sądu pierw-szej instancji zostało uchylone i przekazane do ponownego rozpoznania. Koń-cząc, powiem tak – sądy karne traktują nieletnich jako tych „mniejszych braci”, mają do czynienia z przestępcami naprawdę rasowymi, natomiast w sądach cywilnych tak pewnie nie będzie, mimo powrotu do starych metod.

133


Dorota Trautman

Punktem wyjścia podejmowanych rozważań jest pytanie czy postępowania w sprawach nieletnich są rzetelne. Moja odpowiedź na tak postawione pytanie byłaby taka – są rzetelne, aczkolwiek mogą się wydarzyć sytuacje, w których dochodzi do pewnych nieprawidłowości procesowych, czego dowodem jest sprawa Adamkiewicz przeciwko Polsce.

Oceniając natomiast gwarancje procesowe nieletnich – w mojej ocenie, nie mamy pewnych gwarancji procesowych w stosunku do nieletniego, ale nie dla-tego, że nie chcemy ich mieć, lecz dlatego, że mamy taką, mówiąc kolokwialnie „kulawą ustawę”, która miesza ze sobą dwie procedury.

Najważniejszym jednak problemem jest niewątpliwie problem legislacyj-ny – niestabilność, długość procesu legislacyjnego, bo w momencie, w którym słyszymy, że od 15 lat próbujemy zmienić ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, to znaczy się, że od 15 lat co najmniej dostrzegamy problem. Jeśli przez ostatnie 15 lat nie potrafimy wypracować koncepcji, to my jej nigdy nie wypracujemy. Efektem tego jest to co dzisiaj mamy, czyli zmiana ustawy o po-stępowaniu w sprawach nieletnich równie niedoskonała jak poprzednia, two-rząca system, który jest nam zupełnie nieznany. Wprowadza nam coś, z czym nigdy do tej pory nie mieliśmy do czynienia i czego będziemy się musieli w są-dach rodzinnych od początku nauczyć. Czas pokaże czy to zmiana korzystna i na ile korzystna.

W zespole, w którym pracowałam nad projektem zmiany ustawy o postę-powaniu w sprawach nieletnich, m.in. wspólnie z profesorem Konopczyń-skim, ustaliliśmy, że trzeba opowiedzieć się za jednolitą koncepcją – albo za koncepcją karną albo za koncepcją opiekuńczo-wychowawczą. Bardzo długo dyskutowaliśmy nad tym, co zrobić z nieletnimi, bo jeśli miałoby to być postę-powanie karne, to my musimy oddzielić czyny karalne od demoralizacji i w tym momencie było pytanie – jak podzielić te procedury i rozdzielić te dwa przed-mioty postępowania. Czy w takim razie nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego przerzucić do pionu karnego, a w wydziałach rodzinnych pozostawić tylko demoralizację. Gdzie tą demoralizację tak naprawdę uregulować? Nie ule-ga wątpliwości, że nie każdy przejaw naruszenia prawa będzie można zakwa-lifikować pod czyn karalny, czasami tylko pod demoralizację. Zastanawialiśmy się nad różnymi koncepcjami. Ostatecznie przyjęliśmy koncepcję opiekuńczo--wychowawcą, najbardziej odpowiadającą celowi postępowania w sprawach

134


nieletnich, zakreślonemu preambułą. Zapewne to też nieidealne rozwiązanie, ale problem naszego ustawodawcy polega na tym, że nie możemy się legisla-cyjnie zdecydować na jedną koncepcję.

Stąd, m.in. problem – obrońca czy pełnomocnik z urzędu, którego bardzo ciężko nam umiejscowić w tym systemie, bo czym innym jest obrońca w po-stępowaniu karnym, a czym innym, co do zasady oczywiście w funkcji, jest pełnomocnik w postępowaniu cywilnym. Natomiast, przyjmując tę koncepcję, myślę, że jednak ustawodawca póki co idzie w tym kierunku wychowawczym, zresztą moim zdaniem słusznie, ale wówczas zawsze się spotkamy, proszę pań-stwa, z takim zarzutem, że te gwarancje procesowe nieletniego nie do końca będą realizowane. Po prostu przy takim kształcie postępowania nie do końca jest to możliwe. Staramy się zapewnić nieletniemu, takie gwarancje, jakie jeste-śmy w stanie zrealizować, a należy pamiętać, że nieletniego mamy wychować a nie ukarać. Nie możemy tworzyć przepisów, chociaż niestety to się ustawo-dawcy bardzo często zdarza, które w praktyce nie są możliwe do wykonania. A to już jest największe nieszczęście, jakie może być. To co obecnie mamy to nie jest ideał, jeżeli chodzi o postępowanie w sprawach nieletnich, natomiast z całą pewnością póki co, to postępowanie jest ukierunkowane na resocjaliza-cję i wychowanie i tak musimy to postępowanie postrzegać. Taki też kierunek i cel postępowania zakreślone zostały w preambule ustawy. Nieletni to przecież dziecko, którego nie sposób traktować tak samo jak dorosłego sprawcę.

Wracając do sprawy Adamkiewicza, chciałabym zwrócić uwagę na jedno, ja osobiście nie uważam, że nasz system został w tym momencie skrytykowany – tam generalnie chodziło o kilka aspektów, z którymi ja się zgadzam. Kwestia niedopuszczenie obrońcy – jak najbardziej tak, był to zarzut słuszny ale my mu-simy też brać pod uwagę odmienność naszej procedury w sprawach nieletnich, co zostało też dostrzeżone prze Trybunał. Takiej procedury, takiego postępo-wania w sprawach nieletnich, jakie my mamy w naszym kraju, nie ma nigdzie. W związku z powyższym ta odmienność, ta inność tego postępowania też może budzić, nawet w Trybunale, pewne rozbieżności interpretacyjne. Powin-niśmy oczywiście wysłuchać stanowiska Trybunału, powinniśmy też wyciągnąć z tego wnioski i mam wrażenie, że wyciągnęliśmy – szczególnie sądy rodzin-ne. Ja przypominam, że po sprawie Adamkiewicza bardzo przyglądaliśmy się postępowaniom karnym, tym quasi-karnym czy inaczej poprawczym, gdzie patrzyliśmy, co zrobić z tymi sędziami – czy zmieniać sędziego w zależności od etapu postępowania, jak ich zmieniać, kiedy w jednym wydziale rodzinnym mamy np. tylko dwóch sędziów, jak zamieniać te składy. To po prostu jest tech-nicznie niemożliwe. Ale kiedy się wczytaliśmy w uzasadnienie Trybunału – to nie o to chodzi, żeby to był inny sędzia, chodzi o to, żeby gwarancje procesowe

135


nieletniego od początku były właściwie realizowane, czyli nie można na etapie postępowania wyjaśniającego stwierdzić, że on już czyn popełnił, bo wówczas mamy prowadzić dalsze postępowanie w tej sprawie.

W mojej ocenie gwarancji procesowych nieletni nie ma zachowanych, je-żeli będziemy to interpretować pod kątem procedury karnej, czyli nieletni nie ma takich samych gwarancji procesowych jakie ma oskarżony w postępowa-niu karnym. To nie ulega żadnej wątpliwości. Tworząc ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich narzuciliśmy sami poprzez ustawę w pewien sposób ograniczone gwarancje procesowe dla tego nieletniego. Musimy zastanowić czy to co mamy jest przestrzegane.

Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia społecznego resocjalizacja nieletniego to jest podstawa. Myślę, że czego byśmy nie zmieniali, to właśnie o resocjalizację i wychowanie chodzi. Chyba tak samo dotyczy to młodocia-nych sprawców, jeżeli chodzi już o postępowanie karne. Tam również jesteśmy nastawieni bardziej na resocjalizację, niż tylko i wyłącznie na to, żeby sprawcę odizolować od społeczeństwa, bo to jest niewystarczające.

Mówiąc o obrońcach, bo tutaj też padło to hasło, czy pełnomocnikach dla nieletnich, ja myślę, że tutaj też jest problem. Moim zdaniem z założenia wszyst-kie gwarancje procesowe, co do zasady, przedłużają każde postępowanie, czy ono jest karne, czy cywilne. Musimy dopilnować, ażeby uczestnicy postępowań zostali odpowiednio zawiadomieni, żeby mieli odpowiednie terminy na zgło-szenie stanowisk, wniosków dowodowych, etc. Więc nie możemy do tego pod-chodzić tak, że nie będzie gwarancji, bo to nam przedłuża postępowanie, tylko rzeczywiście musimy starać się te gwarancje przestrzegać.

Mamy generalnie problem z pełnomocnikami z urzędu. Mi brakuje instytucji pełnomocnika z urzędu w tym znaczeniu, że to adwokaci lub radcowie sami by się deklarowali, że takimi obrońcami chcieliby być, takie listy imienne pełno-mocników z urzędu, dostępne także dla samych obywateli – tak by nie trzeba było wydawać postanowień, zwracać się do Okręgowej Rady Adwokackiej czy Okręgowej Izby Radców Prawnych o wyznaczenie pełnomocnika i czekać na odpowiedź. Pamiętajmy, że zanim dostaniemy od tych instytucji jakikolwiek odzew to zwykle mijają już dwa tygodnie. W tym momencie ustanowienie peł-nomocnika, czy obrońcy, jakbyśmy go nie nazwali, w postępowaniu w spra-wach nieletnich na etapie postępowania wyjaśniającego, stawało się nierealne.

136


Romuald Sadowski

Dobro nieletniego jest naczelną zasadą postępowania w sprawach nielet-nich. Natomiast ja w wieloletniej pracy, widziałem obrońców, którzy potwornie szkodzili nieletniemu. Nie chcę powiedzieć, że w każdym przypadku, nie mam danych z badań, ale swój sąd opieram na wieloletnim doświadczeniu. Dlatego postulowałby ostrożność od pomysłu obligatoryjnego udziału obrońcy, który będzie na każdym etapie prowadził swoją działalność – szczególnie na etapie postępowania wykonawczego.

Ponadto chciałbym wskazać, że w schroniskach mamy naprawdę bardzo dobry aparat diagnostyczny. My tego nieletniego prześwietlimy na wszystkie możliwe strony. Naprawdę zbierany przez nas materiał jest bardzo komplekso-wy.

137


Marcin Wolny

Analizując obecny kształt procedury w sprawach nieletnich z perspektywy standardów strasburskich wskazuje się wyrok w sprawie Adamkiewicz prze-ciwko Polsce. Orzeczenie to zostało wydane w październiku 2010 r. Dopiero po trzech latach doczekaliśmy się jego wykonania.

Natomiast nie można zapominać, że kolejne sprawy są na wokandzie Stras-burga i kolejne problemy związane z postępowaniem w sprawach nieletnich są coraz bardziej aktualne w kontekście standardów konwencyjnych. Jedną z takich spraw jest skarga Grabowski przeciwko Polsce. Dotyczy ona sytuacji, w której nieletni jest umieszczony w schronisku dla nieletnich, postępowanie przechodzi w tryb poprawczy i nie ma już konieczności wydania przez sąd po-stanowienia o przedłużeniu tego umieszczenia w schronisku dla nieletnich. Z całą pewnością Trybunał przyjrzy się tej sprawy z punktu widzenia gwarancji habeas corpus. W szczególności sprawdzi, czy takie pozbawienie wolności nie miało cech bezprawności. Zbada także, czy skarżący dysponował odpowiedni-mi środkami prawnymi, którymi mógłby podważyć decyzję o swojej detencji.

Problem ten Fundacja poruszała na komisji sejmowej, wtedy kiedy jeszcze był czas na to, żeby zmienić postępowanie w sprawach nieletnich. Otrzymali-śmy zapewnienie, że ta kwestia zostanie uregulowana w planowanej komplek-sowej nowelizacji postępowania w sprawach nieletnich. Natomiast co mnie smuci to to, że wciąż nie mamy informacji na temat tej nowelizacji. Aktualnym pozostaje więc pytanie: co dalej? Czy musimy kolejny raz czekać na orzeczenie i dopiero zmieniać postępowanie w sprawach nieletnich?

138


Ewa Waszkiewicz

Chciałabym zwrócić uwagę na jedną bardzo istotną kwestię. Inaczej by wy-glądała niniejsza dyskusja gdyby u nas proces legislacyjny mógł być kontynu-owany przez kolejne ekipy, które dochodzą do władzy. Mianowicie, pracowa-łam w Ministerstwie wiele lat, w 2003 r. zarządzeniem ministra został powo-łany zespół, który miał za zadanie opracować nową ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ustawę, która odpowiadałaby realiom, regułom pekiń-skim i która by rzeczywiście była na czasie. Szefem tego zespołu został niestety nieżyjący już dzisiaj prof. Andrzej Gaberle z Uniwersytetu Jagiellońskiego, wi-ceszefem tego zespołu byłam ja, i jeszcze pracowała w tym zespole pani prof. Marianna Korcyl-Wolska, również z Krakowa.

To, co opracował prof. Gaberle, prof. Korcyl-Wolska jest zbiorem wszystkich praw, które dotyczą spraw związanych z nieletnimi. Zgodnie z tym projektem postępowanie było oparte na procedurze karnej i na prawie karnym, ale mia-ło na celu resocjalizację, wychowanie. Nie mówiło się o środkach karnych, a o środkach represyjnych. Naprawdę uważam, że ten projekt był kompleksowo regulujący problematykę odpowiedzialności nieletnich w Polsce. To nie był projekt, który wybiórczo, tak jak w tej chwili te następne projekty traktują tylko niektóre sprawy, ale był jednolity pod względem proceduralnym, był oparty na jednej procedurze. Oczywiście zmiana ekipy rządzącej doprowadziła do tego, że trafił on do kosza albo do czyjegoś biurka.

Później nawet jeszcze raz ten zespół pod egidą pana prof. Andrzeja Gaber-le był wznowiony i jeszcze dalej pracował, jeszcze to wszystko bardziej wy-szlifowaliśmy. Tam były trzy części, dużą uwagę poświęciliśmy postępowaniu wykonawczemu, gdzie mieliśmy spotkania z kuratorami, mieliśmy spotkania z dyrektorami zakładów, dyskutując, analizując, tworząc ten kodeks. I to było naprawdę dobre. Później to, co się działo to moim zdaniem nijak się ma do tego pierwszego. Żałuję, że to nasze posiedzenie nie odbyło się troszeczkę wcześniej, żeby utorować drogę temu pierwszemu projektowi, moim zdaniem najlepsze-mu, najwspanialszemu. Nie dlatego, że ja w nim uczestniczyłam, tylko dlatego, że był poprzedzony zbieraniem danych, informacji od sędziów, od zakładów poprawczych, od kuratorów. I to naprawdę było dzieło tworzone z myślą o tym, żeby kompleksowo regulować te kwestie. W mojej opinii warto byłoby odwołać się do tego projektu i pewne rzeczy z tego projektu zaadoptować dalej.

139


Przemysław Frąckowiak

Analizując wszystkie wypowiedzi, dochodzę do wniosku, że warto byłoby rozważyć do jakich paradygmatów odnosimy się mówiąc o rzetelności postę-powania wobec nieletnich. W moim przekonaniu obecna dyskusja toczy się pomiędzy zwolennikami humanistycznie zorientowanego paradygmatu an-tropocentrycznego z jednej strony, a zwolennikami utylitarnie zorientowanego paradygmatu o zabarwieniu jurydycznym, z drugiej. Tymczasem w moim prze-konaniu, należałoby dążyć do syntezy i powiązania ze sobą obu tych stanowisk.

Warto przy tym zauważyć, że obecne rozwiązania prawne dotyczące nie-letnich, zawarte w u.p.n., mają unikalny w skali Europy wymiar. W szczególno-ści wyraża się to w wychowawczym charakterze wspomnianej ustawy. Jestem przekonany, że mimo narastających w Polsce tendencji o do punitywnego po-stępowania z nieletnimi, warto utrzymać rozwiązania, które funkcjonują obec-nie i mają charakter zdecydowanie permisywny.

Z prezentowanym przeze mnie stanowiskiem dobrze koresponduje przy-kład, związany z jedną z nowelizacji rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Otóż w treści tego rozporządzenia termin „kara”, zastąpiono terminem „środek dyscyplinarny”. Jeżeli pominąć aspekty o charakterze psychologiczno-pedagogicznym, które nakazywałyby krytycznie oceniać takie rozwiązanie, to uwagę zwrócić należy na argumentację o charakterze prawnym. Zgodnie z takim stanowiskiem to rozwiązanie należało przyjąć jako prostą konsekwencję wychowawczego, a nie karnego charakteru u.p.n. Tymczasem aktualnie pojawiają się liczne głosy argu-mentujące za wprowadzaniem do prawa nieletnich procedur karnych. Przema-wiać ma za tym dążenie do uzyskania procesowych gwarancji rzetelności w po-stępowaniu wobec osoby nieletniej, która staje przed sądem. Jestem jednak przekonany, że takich gwarancji dostarczają zarówno obecnie już rozwiązania, jak sam autorytet sądu, który należałoby umacniać, nie zaś ograniczać.

Reasumując stoję na stanowisku, że takie właśnie, wychowawczo zoriento-wane aspekty postępowania z nieletnimi, ukierunkowane na tworzenie szans rozwoju życiowego, należy w szczególności brać w pod uwagę. Odrzucając tym samym, bądź zdecydowanie ograniczając, rozwiązania o charakterze karnym.

140


Andrzej Martuszewicz

Przyznam się, że nie wiem dlaczego, postępowanie z nieletnimi uznano za absolutny margines wymiaru sprawiedliwości, policji, funkcjonowania instytu-cji.

W Polsce doszliśmy do jakiegoś absurdu, ponieważ jesteśmy w takiej oto sytuacji prawnej. Spada przestępczość, a mamy przeludnienie w zakładach karnych totalne. Mamy czwarte miejsce w Europie co do liczby osadzonych, ze względu na wskaźnik na 100 tys. mieszkańców. Jeżeli spojrzymy na nieletnich, spada rzekomo populacja zarówno demograficznie, jak i ilościowo, a kurato-rzy przepracowani, pracują w fabryce śrubek na taśmie. Sędziowie przepraco-wani – pracują w fabryce śrubek na taśmie. Nie ma szans na indywidualizację kompletnie, próbuje się też niszczyć kuratorium społeczne. Więc jak tu mówić o rzetelności postępowania w sprawach nieletnich? To nie chodzi o to, że Fun-dacja Helsińska dotyka wymiaru sprawiedliwości, który mamy bronić jak nie-podległości bo w nim pracujemy, bo oni nie chcą nikogo tutaj dotknąć, tylko po prostu pokazują jakiś absurd, który tkwi w ramach tych postępowaniach.

Chcę powiedzieć z całą odpowiedzialnością proszę Państwa, że biję łaska-wie na alarm dlaczego zostawiamy elitę narodu na marginesach.

141


Barbara Grabowska

W ramach podsumowania dzisiejszej dyskusji chciałabym wyszczególnić pięć zagadnień.

Pierwsza rzecz, to jest kwestia spotkania teorii i praktyki. Jak wynika z po-wyższych głosów regulacje postępowania w sprawach nieletnich nie wygląda-ją najlepiej na papierze. Z drugiej strony okazuje się, że praktyka również nie jest tak idealna, jak teoria by na to wskazywała. Przykładem jest m.in. wynikają-ca z badań aktowych niewielka aktywność obrońcy ustanowionego przez sąd dla nieletniego.

Drugie hasło kluczowe to jest kwestia komunikacji. Po pierwsze, wielokrot-nie wskazywano na brak komunikacji między resortami w zakresie nadzorowa-nia różnych sposobów resocjalizacji czy wychowania osób nieletnich. Z drugiej strony należy rozważyć konieczność przeprowadzenia badań postlegislacyj-nych w zakresie ustawy, która wejdzie w życie 2 stycznia 2014 r. Warto również zwrócić uwagę na problem konsultacji społecznych. Faktycznie, uzgodnienia międzyresortowe przy powstawaniu tej ustawy były dość szerokie. Natomiast jeśli chodzi o konsultacje społeczne, to one objęły tylko trzy podmioty: Sąd Naj-wyższy, Krajową Radę Sądownictwa i Krajową Radę Kuratorów. W tym zakresie trudno więc mówić o prawdziwym dialogu czy komunikacji. Jednym słowem trudno konsultować nieletnich na okoliczność tego, jak zmieniliby własną usta-wę, ale podejrzewam, że są jeszcze inne podmioty, które mogłyby tego typu opinie przedstawić.

Trzeci element to jest kwesta wieku. Po pierwsze wieku ustawy, a po dru-gie wieku nieletniego, bo to jest cecha odróżniająca go od innych podmiotów stających przed sądem. Jak widać od wieku właśnie zależy stosowany wobec nieletniego procesowy standard gwarancyjny. Jeśli chodzi o wiek ustawy, wy-daje się że nie jest obecnie możliwe pełne zrealizowanie celu ustawodawcy z lat 80-tych. Z tego względu często wprowadza się jednostkowe i reakcyjne zmiany tej ustawy. Pokazuje to jak bardzo potrzebna jest nowa ustawa, która odpowia-dałaby na wskazywane aktualnie problemy.

Czwarty punkt dotyczy zadanego pytania o to dlaczego szczególną uwagę poświęciliśmy właśnie postępowaniom w sprawach nieletnich. Badamy postę-powanie w sprawach nieletnich, dlatego, że wcześniej badaliśmy postępowanie gospodarcze, postępowanie grupowe w sprawach cywilnych i przyszedł czas na postępowanie w sprawach nieletnich. Prowadząc badania nad tym rodza-

142


jem postępowania nie wychodzimy bynajmniej z założenia, że postępowanie to z definicji jest mniej rzetelne. Staramy się raczej zidentyfikować, czy nazwać główne jego mankamenty. Nie łączyłabym przy tym rzetelności postępowania z pobłażliwością sędziego, bo to są jednak różne kategorie.

I piąta rzecz. W mojej ocenie, głównym celem, który należy brać pod uwagę w postępowaniu w sprawach nieletnich, to jest to, żeby ten nieletni nie stał się w przyszłości oskarżonym, skazanym ani osadzonym w zakładzie karnym. W taki sposób próbowałabym zdefiniować dobro nieletniego, jeśli w ogóle jest to możliwe. Nie oznacza to jednak, że celem postępowania w sprawach nielet-nich nie jest dobro pokrzywdzonego, na co również zwracano dzisiaj uwagę. Niestety ten element nie jest w obecnym stanie prawnym najważniejszy z tego względu, że pokrzywdzony nie jest stroną tego postępowania, aczkolwiek ma prawo do pewnych czynności w ramach postępowania.

Warto wyrazić przy tym nadzieję, by przedstawione dzisiaj poglądy przed-stawicieli różnych środowisk stały się wspomnianym wcześniej „katalizatorem eksplozji rozwojowej” w zakresie postępowania w sprawach nieletnich.

Summary

Fair trial standards and the right of defence in the Polish juvenile justice sys-tem were the main topics of the workshop that took place on the 8th of October at the Helsinki Foundation for Human Rights. In particular, the panellists ex-amined procedural standards in proceedings against juvenile suspects, espe-cially the issues of access to a defence lawyer, access to adequate information about suspects’ rights, length of the pre-trial detention and treatment at police stations. The workshop showed that there is a gap between the guarantees contained in the Code of Criminal Procedure and those in the juvenile justice system. In this context, special attention has to be paid to the interpretation of the concept of ‘best interests of the child’, which is quite often referred to in the Juvenile Justice Act.

CZĘŚĆ PIĄTA

145

Rzetelność postepowania w sprawach nieletnich – CZĘŚĆ PIĄTA

Wyrok ETPC w sprawie Blokhin przeciwko Rosji1

(skarga nr 47152/06)

STAN FAKTYCZNY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

A. Sytuacja życiowa i schorzenie skarżącego6. Rodzice skarżącego zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej. Skarżącego

wychowywał dziadek, który był jego [prawnym] opiekunem.7. W przedmiotowym okresie skarżący miał 12 lat. Cierpiał na zespół nadpo-

budliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD, zaburzenie psychiczne i neurobehawioralne charakteryzujące się poważ-nymi zaburzeniami koncentracji uwagi lub nadpobudliwością i impulsyw-nością) oraz moczeniem nocnym (bezwiedne oddawanie moczu w cza-sie snu).

8. 27 grudnia 2004 r. oraz 19 stycznia 2005 r. zbadany został przez neurologa i psychiatrę. Zalecono leczenie farmakologiczne, regularne kontrole neu-rologiczne i psychiatryczne oraz regularną terapię psychologiczną.

B. Postępowania sprawdzające poprzedzające postępowanie przygo-towawcze w sprawie skarżącego

9. 3 stycznia 2005 r. skarżący, przebywający wówczas w domu swojego dziewięcioletniego sąsiada S., został zatrzymany i zabrany na posteru-nek milicji Rejonu sowieckiego w Nowosybirsku. Nie został poinformo-wany o przyczynach zatrzymania.

10. Zgodnie z relacją skarżącego, został on umieszczony w celi bez okien, w której zgaszone było światło. Spędził około godziny w ciemnościach, po czym został przesłuchany przez funkcjonariusza milicji. Funkcjona-riusz powiedział mu, że S. oskarżył go o wymuszenie. Milicjant nalegał, aby skarżący przyznał się do winy – według słów przesłuchującego, w takim przypadku skarżący zostanie natychmiast zwolniony, natomiast odmowa skutkować będzie aresztowaniem. Skarżący podpisał oświad-czenie o przyznaniu się do popełnienia zarzucanego czynu. Następnie,

1 Tłumaczenie Piotr Mleczko.

146


funkcjonariusz od razu zadzwonił do dziadka skarżącego i powiedział mu, że skarżący przebywa na posterunku i można go zabrać do domu. Kiedy dziadek pojawił się na posterunku, skarżący wycofał swoje oświad-czenie o przyznaniu się do winy i stwierdził, że jest niewinny.

11. Rząd zakwestionował relację skarżącego dotyczącą wydarzeń na poste-runku milicji. Podniósł, że skarżący poproszony został o złożenie „wy-jaśnień”, a nie oficjalnie przesłuchany, oraz, że przesłuchanie prowadził funkcjonariusz przeszkolony pedagogicznie. Rząd stwierdził ponadto, że skarżący został pouczony o prawie do odmowy składania wyjaśnień. [W opinii Rządu] skarżący nie był zastraszany ani nie został poddany presji. Jego dziadek miał być obecny w czasie przesłuchania.

12. Tego samego dnia dziadek skarżącego podpisał oświadczenie opisują-ce charakter i styl życia skarżącego. Oświadczył, że dwa dni wcześniej widział u skarżącego pewną kwotę pieniędzy. Zapytany o pochodzenie tych pieniędzy, skarżący stwierdził, że dostał je od ojca.

13. 12 stycznia 2005 r. Wydział Spraw Wewnętrznych Rejonu sowieckiego w Nowosybirsku odmówił wszczęcia postępowania karnego przeciwko skarżącemu. Na podstawie złożonego przez skarżącego oświadczenia o przyznaniu się do winy oraz zeznań S. i jego matki, stwierdzono, że 27 grudnia 2004 r. i 3 stycznia 2005 r. skarżący zmusił S. do wydania mu pieniędzy. Jego czyn wypełnił tym samym znamiona przestępstwa wy-muszenia z art. 163 [rosyjskiego] Kodeksu karnego. Jednakże, z uwagi na to, że wiek skarżącego był niższy niż ustawowa granica wieku odpowie-dzialności karnej, skarżący nie podlegał ściganiu za czyn, który popełnił.

14. 3 lutego 2005 r. dziadek skarżącego złożył skargę w prokuraturze Rejo-nu sowieckiego w Nowosybirsku, zarzucając w treści skargi, że skarżący, nieletni cierpiący na zaburzenie psychologiczne, był zastraszany a na-stępnie został przesłuchany bez udziału opiekuna, a także że przyznanie się skarżącego do winy uzyskano pod przymusem. Dziadek zażądał uz-nania oświadczenia o przyznaniu się do winy za niedopuszczalne oraz umorzenia postępowania sprawdzającego z uwagi na brak dowodów popełnienia czynu zabronionego, a nie wiek skarżącego.

15. 8 czerwca 2005 r. prokuratura Rejonu sowieckiego w Nowosybirsku umorzyła postanowienie z 12 stycznia 2005 r., stwierdzając niekomplet-ność postępowania sprawdzającego. Prokuratura zarządziła ponowne przeprowadzenie postępowania sprawdzającego.

16. 6 lipca 2005 r. Wydział Spraw Wewnętrznych Rejonu sowieckiego w No-wosybirsku ponownie odmówił wszczęcia postępowania karnego prze-ciwko skarżącemu, powołując się na te same przyczyny, co poprzednio.

147


17. W ciągu kolejnych miesięcy dziadek skarżącego składał skargi w pro-kuraturach różnych szczebli, wnosząc o ponowne rozpoznanie sprawy przeciwko skarżącemu. Utrzymywał, że milicja uzyskała od skarżącego przyznanie się do winy na skutek zastraszenia, a w szczególności, że skar-żący został umieszczony na godzinę w ciemnej celi i był przesłuchiwany przez funkcjonariusza milicji pod nieobecność opiekuna, psychologa czy nauczyciela. Milicjant miał zmusić skarżącego do podpisania oświadcze-nia o przyznaniu się do winy bez umożliwienia mu skorzystania z porady prawnej. Następnie, funkcjonariusz wydał postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania karnego z uwagi na fakt nieosiągnięcia przez skarżącego ustawowego wieku odpowiedzialności karnej, w którym stwierdzono jednocześnie, że skarżący dopuścił się udziału w wymusze-niu.

18. Pismami z 4 sierpnia, 9 listopada i 16 grudnia 2005 r. Prokuratura Rejonu sowieckiego w Nowosybirsku oraz Prokuratura Obwodu nowosybirskie-go odpowiedziały, że z uwagi na wiek skarżącego nie zostało wszczęte przeciwko niemu postępowanie karne. Nie posiadał tym samym statusu podejrzanego bądź oskarżonego. 3 stycznia 2005 r. skarżący poproszony został o udzielenie „wyjaśnień”, a nie przesłuchany przez milicję. W takich okolicznościach udział prawnika, psychologa lub nauczyciela nie jest obowiązkowy. Brak jest dowodów, że przed przesłuchaniem skarżący był przetrzymywany w ciemnej celi. Fakt popełnienia przez skarżącego wymuszenia ustalony został na podstawie zeznań S. i jego matki oraz przyznania się skarżącego do winy w trakcie przesłuchania, które odbyło się 3 stycznia 2005 r.

C. Postanowienie o pozbawieniu wolności19. 10 lutego 2005 r. Wydział Spraw Wewnętrznych Rejonu sowieckiego wy-

stąpił do Sądu Rejonu sowieckiego w Nowosybirsku o wydanie postano-wienia o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakładzie popraw-czym. Wnioskodawca podniósł, że skarżący dopuszczał się w przeszłości zachowań niezgodnych z prawem, takich jak zakłócanie porządku pub-licznego i wymuszenia, które to czyny popełniał w latach 2002–2004. Skarżący został umieszczony w tymczasowym zakładzie poprawczym we wrześniu 2004 r. Jego rodzice uprzednio pozbawieni zostali władzy rodzicielskiej nad skarżącym, który mieszkał u dziadka – swojego opie-kuna [prawnego]. Skarżący większość czasu spędzał w klubie kompu-terowym albo na ulicy, gdzie popełniał czyny zabronione. 27 grudnia 2004 r. ponownie dopuścił się wymuszenia. Z uwagi na wiek skarżące-

148


go, nie zostało [wówczas] wszczęte postępowanie karne. [Jak stwierdzał wniosek,] biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, umieszczenie skar-żącego w zakładzie poprawczym na okres 30 dni, które miało na celu zapobieżenie popełnieniu przez niego kolejnych czynów zabronionych oraz „poprawienie” jego zachowania, było wskazane ze względu na do-bro skarżącego.

20. 21 lutego 2005 r. Sąd Rejonu sowieckiego przeprowadził rozprawę. Obec-ni na niej skarżący i jego dziadek zwrócili się do Sądu o odrzucenie wnio-sku Wydziału Spraw Wewnętrznych. Przedłożyli zaświadczenia lekarskie potwierdzające, że skarżący cierpi na zaburzenie psychiczne i moczenia nocne. Na rozprawie obecny był też obrońca z urzędu, ale – zgodnie z re-lacją skarżącego – pozostawał pasywny w trakcie całego postępowania.

21. Tego samego dnia sąd postanowił o umieszczeniu skarżącego w tymcza-sowym zakładzie poprawczym na okres 30 dni. Powołując się na art. 22 ust. 2 pkt 4 Ustawy o nieletnich (zob. ust. 58 poniżej), Sąd orzekł, co następuje:

„Po wysłuchaniu stron postępowania i zbadaniu materiałów przez nie przed-stawionych, sąd uznaje o konieczności uwzględnienia żądania wniosku z uwa-gi na następujące okoliczności: [skarżący] jest zarejestrowany w bazie danych [milicyjnego Wydziału ds. Nieletnich]; był już umieszczony [w tymczasowym zakładzie poprawczym], co miało na celu poprawę jego zachowania, ale nie wyciągnął właściwych wniosków i popełniał kolejne czyny zabronione; środki zapobiegawcze zastosowane przez inspekcję [ds. nieletnich] oraz opiekuna nie przyniosły rezultatów, co pokazuje, że [skarżący] niczego się dzięki nim nie na-uczył. [Skarżący] musi zostać umieszczony w [tymczasowym zakładzie popraw-czym] na okres 30 dni w celu poprawienia swojego zachowania (...)”.

Sąd zauważył ponadto, że na podstawie zeznań złożonych na piśmie przez matkę S. oraz oświadczenia skarżącego o przyznaniu się do winy ustalono, że skarżący popełnił czyny zabronione w dniu 27 grudnia 2004 r. i 3 stycznia 2005 r. Tym samym twierdzenia jego opiekuna, jakoby skarżący nie popełnił takich czynów, uznane zostały przez sąd za nieprzekonujące.

D. Pozbawienie wolności w tymczasowym zakładzie poprawczym22. 21 lutego 2005 r. skarżący został umieszczony w tymczasowym zakładzie

poprawczym w Nowosybirsku, gdzie przebywał do dnia 23 marca 2005 r.1. Przedstawiony przez skarżącego opis warunków pozbawienia wolności w zakładzie23. Zgodnie z relacją skarżącego, w zakładzie poprawczym dzielił pokój z sied-

mioma innymi wychowankami. Przez całą noc w pokoju paliło się światło.24. W ciągu dnia, nieletni mieli zakaz kładzenia się na łóżka i wchodzenia do

149


pokoju. Byli zmuszeni do spędzania całego dnia w dużym, pustym po-mieszczeniu, które było nieumeblowane i pozbawione jakiegokolwiek wyposażenia sportowego. Kilka razy udostępniono im szachy i inne gry planszowe. W trakcie trzydziestodniowego pobytu skarżącego w zakła-dzie poprawczym przebywającym tam nieletnim tylko dwukrotnie po-zwolono na wyjście na podwórko.

25. Dwa razy w tygodniu wychowankowie uczęszczali na ok. trzygodzinne lekcje. Uczyli się jedynie matematyki i gramatyki języka rosyjskiego. Nie uczyli się żadnych innych przedmiotów uwzględnionych w oficjalnie zatwierdzonym programie nauczania szkoły średniej. W jednej klasie uczyło się razem ok. dwudziestu chłopców w różnym wieku i na różnych poziomach edukacji szkolnej.

26. Wychowawcy stosowali wobec nieletnich zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Jeżeli jeden z nich złamał restrykcyjny regulamin zakładu, wszyscy wychowankowie zmuszani byli do stania w szeregu przy ścia-nie – nie mogli wówczas ruszać się, rozmawiać ani siadać. Jako że wielu chłopców było psychicznie zaburzonych i niezdyscyplinowanych z uwa-gi na swoje niekorzystne pochodzenie społeczne, kara taka stosowana była każdego dnia, często przez wiele godzin.

27. Wychowankowie zakładu nie mogli opuścić pomieszczenia, w którym przebywali [w ciągu dnia]. Musieli pytać wychowawców o pozwole-nie wyjścia do ubikacji, gdzie mogli udać się wyłącznie pod nadzorem, w trzyosobowych grupach. Tym samym, zanim mogli skorzystać z toa-lety, zmuszeni byli czekać aż utworzy się taka grupa. Ponieważ skarżący cierpiał na moczenie nocne, brak możliwości skorzystania z ubikacji za każdym razem, gdy odczuwał taką potrzebę, powodowały u niego ból pęcherza i cierpienia psychiczne. W sytuacjach, kiedy jego prośby o sko-rzystanie z toalety stawały się zbyt częste, wychowawcy karali go zmu-szając do wykonywania szczególnie mozolnych prac porządkowych.

28. Pomimo tego, że dziadek skarżącego poinformował personel zakładu o tym, że skarżący cierpi na moczenia nocne i ADHD, chłopiec nie został poddany jakiemukolwiek leczeniu. (...)

2. Stan zdrowia skarżącego po zwolnieniu z tymczasowego zakładu poprawczego37. 23 marca 2005 r. skarżący został zwolniony z zakładu poprawczego.38. 24 marca 2005 r. został odwieziony do szpitala, gdzie poddany został

leczeniu w zakresie moczenia nocnego i ADHD.39. 31 sierpnia 2005 r. skarżący umieszczony został w domu dziecka. 1 li-

stopada 2005 r. skierowany został do szpitala psychiatrycznego, gdzie przebywał do 27 grudnia 2005 r.

150


40. dziadek skarżącego złożył skargę do Prokuratury Generalnej, w której podniósł, że skarżący, cierpiący na zaburzenie psychiczne, nie miał do-stępu do jakiejkolwiek opieki medycznej w tymczasowym zakładzie po-prawczym, co sprawiło nasilenie jego przypadłości oraz, że skarżący nie miał możliwości uczestniczenia w zajęciach szkolnych. Skarga ta pozo-stała bez odpowiedzi.

E. Odwołania od postanowienia o pozbawieniu wolności41. W międzyczasie dziadek skarżącego złożył odwołanie od postanowienia

o pozbawieniu wolności z 21 lutego 2005 r. Po pierwsze, dowodził, że postanowienie wydane zostało bezprawnie, jako że Ustawa o nieletnich nie przewidywała pozbawienia wolności w celu „poprawy zachowania”. Po drugie, podnosił, że nie został zawiadomiony o postanowieniu z dnia 12 stycznia 2005 r. o odmowie wszczęcia postępowania karnego prze-ciwko skarżącemu, co pozbawiło go możliwości odwołania się od tego postanowienia. Argumentował też, że sąd stwierdził fakt popełnienia przez skarżącego przestępstwa na podstawie zeznań S. i jego matki oraz przyznania się skarżącego do winy, podczas gdy skarżący przyznał się do popełnienia czynu pod nieobecność swojego opiekuna prawnego. Ko-lejną okolicznością wskazaną w odwołaniu była nieobecność nauczycie-la – zarówno w czasie przesłuchania skarżącego, jak i S. – co skutkować powinno niedopuszczeniem uzyskanych wówczas dowodów. Ponadto, S. i jego matka nie uczestniczyli w rozprawie sądowej i nie zostali wysłu-chani przez sąd. Sąd nie zweryfikował ponadto alibi przedstawionego przez skarżącego. Na koniec dziadek skarżącego zauważył, że sąd nie wziął pod uwagę problemów zdrowotnych skarżącego i nie sprawdził, czy stan jego zdrowia pozwala na orzeczenie pozbawienia wolności.

42. 21 marca 2005 r. Sąd Okręgowy w Nowosybirsku uchylił zaskarżone po-stanowienie o pozbawieniu wolności z dnia 21 lutego 2005 r. Stwierdził, że poprawa zachowania nie stanowi jednej z przesłanek umieszczenia nieletniego w tymczasowym zakładzie poprawczym wymienionych w art. 22 ust. 2 pkt 4 Ustawy o nieletnich. Pozbawienie wolności z uwagi na ko-nieczność poprawy zachowania nie ma tym samym podstawy prawnej w prawie krajowym. Co więcej, Sąd Rejonowy nie uzasadnił, dlaczego uznał za niezbędne pozbawić skarżącego wolności. Sam fakt, że skarżący popełnił przestępstwo, za które nie ponosi odpowiedzialności ze względu na wiek, nie mógł stanowić uzasadnienia jego detencji. Pozbawienie wol-ności w takiej sytuacji byłoby dozwolone wyłącznie w przypadku spełnie-nia jednej z dodatkowych przesłanek wymienionych w art. 22 ust. 2 pkt 4

151


Ustawy o nieletnich (zob. ust. 58 poniżej). Sąd Okręgowy przekazał sprawę do Sądu Rejonowego do ponownego rozpoznania.

43. 11 kwietnia 2005 r. Sąd Rejonu sowieckiego umorzył postępowanie po-nieważ Wydział Spraw Wewnętrznych wycofał swój wniosek o wydanie postanowienia o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym. Skarżący i jego dziadek nie zostali zawiadomieni o dacie posiedzenia sądu.

44. 22 marca 2006 r. dziadek skarżącego złożył wniosek o poddanie posta-nowienia z 11 kwietnia 2005 r. kontroli sądowej w trybie nadzoru (nad-zor). We wniosku tym podnosił, że w wyniku umorzenia postępowania skarżący został pozbawiony możliwości dowiedzenia swojej niewinności w odniesieniu do przestępstwa, za popełnienie którego odbył już karę detencyjną w tymczasowym zakładzie poprawczym.

45. 3 kwietnia 2006 r. Prezes Sądu Okręgowego w Nowosybirsku uchylił de-cyzję z 11 kwietnia 2005 r. Stwierdził on, po pierwsze, że zgodnie z art. 31 ust. 2 pkt 3 Ustawy o nieletnich, sędzia rozpoznający wniosek o umiesz-czenie w tymczasowym zakładzie poprawczym może jedynie albo uwzględnić, albo oddalić wniosek; nie przysługuje mu natomiast upraw-nienie do umorzenia postępowania. Po drugie, skarżący i jego opiekun nie zostali zawiadomieni o dacie rozprawy, co pozbawiło ich możliwości przedłożenia wniosków w przedmiocie umorzenia postępowania.

46. 17 kwietnia 2006 r. prokurator Obwodu nowosybirskiego złożył wniosek o poddanie postanowienia Sądu Okręgowego z 21 marca 2005 r. kontroli sądowej w trybie nadzoru.

47. 12 maja 2006 r. Prezydium Sądu Okręgowego w Nowosybirsku uchyliło orzeczenie z 21 marca 2005 r., stwierdzając, że zostało ono podjęte przez niezgodny z prawem skład sędziowski. Sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania przez sąd drugiej instancji.

48. 29 maja 2006 r. Prezes Sądu Okręgowego w Nowosybirsku przeprowa-dził ponownie rozprawę odwoławczą i utrzymał w mocy postanowienie z 21 lutego 2005 r. o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakła-dzie poprawczym. Orzekł, że skarżący popełnił czyn zabroniony z art. 163 Kodeksu karnego, ale nie zostało przeciwko niemu wszczęte po-stępowanie karne, ponieważ nie osiągnął ustawowego wieku odpowie-dzialności karnej. Skarżący pochodził ze „sprawiającej problemy” rodzi-ny; jego rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, opiekował się nim dziadek. Wagarował i spędzał większość czasu na ulicy bądź w klu-bie komputerowym. W takich okolicznościach, zgodnie z treścią art. 22 ust. 2 pkt 4 Ustawy o nieletnich, niezbędnym okazało się umieszczenie

152


go w tymczasowym zakładzie poprawczym na okres 30 dni, co miało uniemożliwić mu popełnienie kolejnych czynów zabronionych. To, że Sąd Rejonowy jako przesłankę pozbawienia wolności wskazał koniecz-ność „poprawy postępowania”, nie skutkowało bezprawnością postano-wienia z 21 lutego 2005 r., [ponieważ] pozbawienie skarżącego wolności uzasadnione było istnieniem innych przesłanek. Postanowienie o pozba-wieniu wolności z 21 lutego 2005 r. nie mogło zostać uchylone również ze względu na problemy zdrowotne skarżącego, z uwagi na to, że zosta-ło już wykonane w marcu 2005 r.

II. ZARZUCANE NARUSZENIE ARTYKUŁU 5 UST. 1 KONWENCJI

97. Skarżący twierdził, że pozbawienie wolności w tymczasowym zakładzie poprawczym orzeczone wobec jego osoby skutkowało naruszeniem art. 5 ust. 1 Konwencji (...).

A. Dopuszczalność98. Trybunał uznaje, że przedmiotowa skarga nie jest w sposób oczywisty

nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 pkt a Konwencji. Ponadto Trybunał zaznacza, że nie jest ona niedopuszczalna na innej podstawie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.(…)

3. Ocena Trybunału105. Po pierwsze, Trybunał zauważa, że strony spierały się o to, czy umiesz-

czenie skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym stanowiło pozbawienie wolności. Z tego względu, w opinii Trybunału najpierw należy rozważyć, czy skarżący został „pozbawiony wolności” w rozu-mieniu art. 5 Konwencji.

106. Trybunał przypomina, że w celu ustalenia, czy doszło do pozbawienia wolności, punktem wyjścia należy uczynić konkretną sytuację danej osoby oraz wziąć pod uwagę szereg czynników dotyczących sprawy, takich jak rodzaj zastosowanego środka, okres czasu, na jaki został orzeczony, jego skutki oraz sposób wykonania. Różnica pomiędzy po-zbawieniem a ograniczeniem wolności, dotyczy jedynie stopnia czy też dolegliwości zastosowanego środka, a nie jego charakteru albo istoty. Chociaż klasyfikowanie do jednej lub kilku ze wskazanych kategorii bywa niełatwym zadaniem ze względu na to, że w niektórych, trudnych do zaszeregowania sprawach ma ono charakter czysto uznaniowy, Try-bunał musi dokonać wyboru, od którego uzależniona jest decyzja o do-puszczalności bądź niedopuszczalności wniesienia skargi na podstawie

153


art. 5 (zob. Guzzardi przeciwko Włochom, 6 listopada 1980 r., §92 i 93, Seria A nr 39, oraz H.L. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 45508/99, § 89, ETPCz 2004-IX).

107. Jeżeli zaś chodzi o okoliczności niniejszej sprawy, Trybunał podkreśla, że skarżący został umieszczony w tymczasowym zakładzie poprawczym na okres 30 dni. Zdaniem Trybunału kluczowe znaczenie ma fakt, że za-kład był placówką zamkniętą i strzeżoną, co miało zapobiec jej opusz-czeniu bez pozwolenia. Przy wejściu do zakładu znajdował się punkt kontrolny. Placówka wyposażona była też w system alarmowy mający zapobiegać ucieczkom nieletnich przebywających w zakładzie. Nadzór sprawowany był w sposób ścisły i niemalże nieprzerwany, a kierowani do zakładu nieletni poddawani byli rutynowemu przeszukaniu w chwi-li przyjęcia do placówki. Wówczas też konfiskowano wszystkie rzeczy osobiste, które posiadali. Trybunał zwraca również uwagę na system dyscyplinarny stosowany wobec wychowanków. Zauważyć należy, utrzymywaniem porządku zajmowały się oddziały dyżurne a jakiekol-wiek naruszenia karane były sankcjami dyscyplinarnymi (zob. punkty 62–64 powyżej). Trybunał jest zdania, że wymienione elementy jedno-znacznie wskazują, że skarżący został pozbawiony wolności. W świetle powyższego, w opinii Trybunału skarżący został pozbawiony wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 Konwencji.

108. Trybunał musi następnie ustalić, czy pozbawienie skarżącego wolności odbyło się zgodnie z wymogami art. 5 ust. 1. W związku z tym Trybunał pragnie przypomnieć, że lista wyjątków od prawa do wolności wymie-niona w art. 5 ust. 1 ma charakter zamknięty oraz że wyłącznie wąska ich interpretacja jest zgodna z celem tego artykułu, jakim jest ochrona jednostki przed arbitralnym pozbawieniem wolności (zob., m. in. Giulia Manzoni przeciwko Włochom, 1 lipca 1997, § 25, Sprawozdania z wyro-ków i postanowień 1997-IV).

a) Artykuł 5 ust. 1 pkt d109. Zdaniem Rządu pozbawienie skarżącego wolności mieści się w zakresie

dozwolonym na mocy art. 5 ust. 1 pkt d. Nie ulega wątpliwości, że skar-żący nie został umieszczony w tymczasowym zakładzie poprawczym w celu postawienia go przed właściwym organem w rozumieniu wspo-mnianego przepisu. Skarżący został co prawda zatrzymany w dniu 3 stycznia 2005 r. w celu postawienia go „przed właściwym organem”, ale nie wniósł skargi na zatrzymanie czy też krótkotrwałą utratę wolności wynoszącą kilka godzin, z którym się ono wiązało. Skarżący zaskarżył

154


jedynie postanowienie o pozbawieniu go wolności poprzez umieszcze-nie w tymczasowym zakładzie poprawczym w okresie od 21 lutego do 23 marca 2005 r., które sąd wydał na końcu toczącego się przeciwko niemu postępowania.

110. Rząd uzasadniał decyzję o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym, powołując się na konieczność ustanowienia nad nim „nadzoru wychowawczego”. Trybunał pragnie podkreślić, że w kontekście detencji nieletnich określenia „nadzór wychowawczy” nie można postrzegać ściśle w kategoriach nauczania szkolnego: interpre-tacja tego pojęcia w kontekście młodej osoby pozostającej pod opieką lokalnych organów władzy musi obejmować szereg aspektów władzy rodzicielskiej wykonywanej przez takie organy w celu ochrony dobra i bezpieczeństwa objętej opieką osoby (zob. Koniarska przeciwko Zjed-noczonemu Królestwu, (postanowienie), nr 33670/96, 12 października 2000 r.; D.G. przeciwko Irlandii, nr 39474/98, § 80, ETPCz 2002-III; oraz P. i S. przeciwko Polsce, nr 57375/08, § 147, 30 października 2012 r. ).

111. Ponadto, zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt d, pozbawienie [nieletniego] wol-ności w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego musi odbywać się w odpowiedniej placówce posiadającej zaplecze umożliwiające realizację niezbędnych celów wychowawczych i spełnienie wymogów bezpieczeństwa. Umieszczenie w takiej placówce niekoniecznie jednak musi nastąpić niezwłocznie. Treść punktu d nie wyklucza zastosowa-nia tymczasowego środka opiekuńczego pozbawionego elementów nadzoru wychowawczego jako wstępu do reżimu nadzoru wychowaw-czego. Jednakże, w takim przypadku tymczasowy środek opiekuńczy musi pociągać za sobą niezwłoczne zastosowanie faktycznego reżimu nadzoru wychowawczego we wskazanym (otwartym lub zamkniętym) ośrodku, posiadającym wystarczające dla tego celu zaplecze (zob. Bo-uamar przeciwko Belgii, 29 lutego 1988 r., § 50 i 52, Seria A nr 129, oraz D.G., wyrok cytowany powyżej, § 78).

112. Trybunał pragnie zauważyć, że w przeciwieństwie do zamkniętych pla-cówek wychowawczych, których celem jest zapewnienie długotermi-nowego zakwaterowania, wychowania i edukacji niepełnoletnim oso-bom posiadającym specjalne potrzeby wychowawcze, tymczasowe za-kłady poprawcze zostały stworzone w celu tymczasowego pozbawienia wolności nieletnich do czasu znalezienia bardziej odpowiedniego dla nich miejsca pobytu. W szczególności, tymczasowe zakłady poprawcze mogą być wykorzystywane w celu pozbawienia wolności osoby nielet-niej, w odniesieniu do której złożono rozpatrywany przez sąd wniosek

155


o umieszczenie w zamkniętej placówce wychowawczej, bądź też takiej osoby, która, w następstwie orzeczenia sądu, oczekuje na przeniesie-nie do zamkniętej placówki wychowawczej, bądź też osoby nieletniej, która uciekła z zamkniętej placówki wychowawczej. tymczasowe zakła-dy poprawcze mogą być również wykorzystywane w celu pozbawie-nia wolności osoby nieletniej, która popełniła czyn zabroniony przed osiągnięciem ustawowego wieku odpowiedzialności karnej, o ile zasto-sowanie takiego środka izolacyjnego jest konieczne dla ochrony życia bądź zdrowia takiej osoby lub powstrzymania jej przed popełnieniem kolejnych czynów zabronionych, bądź jeśli nie może ona zostać, z róż-nych przyczyn, niezwłocznie oddana pod opiekę rodziców lub opie-kunów. Istotne jest to, że tymczasowe zakłady poprawcze są przysto-sowane do pobytów krótkoterminowych nieprzekraczających 30 dni. Ich funkcją jest zatem zapewnienie doraźnego rozwiązania problemu porzuconych bądź sprawiających problemy nieletnich do czasu znale-zienia trwałego rozwiązania, którym może być powrót do rodziny lub umieszczenie w placówce wychowawczej nadzorowanej przez władze.

113. W świetle powyższego, nie ulega wątpliwości, że tymczasowe zakłady poprawcze nie są dostosowane do sprawowania nadzoru wychowaw-czego w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt d. Przepisy prawa krajowego istot-nie nie przewidują organizowania w placówkach jakichkolwiek zajęć edukacyjno-wychowawczych. Pomimo tego, że pojawia się wzmianka o pracy „prewencyjnej” z wychowankami, takie zajęcia nie są obowiąz-kowe, a ich celem zdaje się być zdobycie informacji o możliwym zaan-gażowaniu nieletnich w popełnianie czynów zabronionych, a następnie przekazanie takich informacji właściwym organom ochrony porządku publicznego (zob. punkty 59, 66 i 67 powyżej; zob. również podobną argumentację w Ichin i inni przeciwko Ukrainie, nr. 28189/04 i 28192/04, § 39, 21 grudnia 2010).

114. Trybunał pragnie zauważyć, że skarżący został umieszczony w tymcza-sowym zakładzie poprawczym na okres 30 dni w celu poprawienia jego zachowania oraz uniemożliwienia mu popełnienia czynów zabronio-nych. Pozbawienie go wolności poprzez umieszczenie w zakładzie [po-prawczym] nie było tymczasowym środkiem opiekuńczym poprzedza-jącym umieszczenie go w zamkniętej placówce wychowawczej, bądź wstępem do zastosowania jakiegokolwiek innego środka obejmujące-go nadzór wychowawczy, zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt d. Podczas pobytu w placówce nie był on również objęty żadnym regularnym i systema-tycznych nadzorem wychowawczym. Trybunał przyjmuje do wiadomo-

156


ści argumentację Rządu, który stwierdził, że nauczyciele z sąsiadującej z zakładem poprawczym szkoły prowadzili zajęcia dla wychowanków, realizując programu nauczania szkoły średniej. Jednakże, jak twierdzi skarżący, zajęcia takie odbywały się nieregularnie, program nauczania był fragmentaryczny i niekompletny, a w jednej klasie uczyły się dzieci w różnym wieku i na różnych poziomach edukacji szkolnej. Rząd nie przedłożył żadnych dokumentów, które podważyłyby twierdzenia skarżącego, takich jak np. egzemplarz programu nauczania realizowa-nego w okresie pobytu skarżącego w placówce. Stąd też brak jest ja-kichkolwiek dowodów potwierdzających, że skarżący miał dostęp do jakichkolwiek zajęć edukacyjnych bądź praktycznej nauki zawodu, za wyjątkiem nieregularnych i fragmentarycznych zajęć prowadzonych w ramach programu nauczania szkoły średniej.

115. Wynika stąd, że pozbawienie skarżącego wolności poprzez umieszcze-nie go w zakładzie poprawczym nie miało na celu sprawowania nad nim „nadzoru wychowawczego”, oraz że wszelkie oferowane mu formy edukacji miały charakter wyłącznie incydentalny w stosunku do głów-nej przyczyny, dla której został pozbawiony wolności, czyli uniemożli-wienia mu popełniania kolejnych czynów zabronionych.

116. Z uwagi na powyższe, Trybunał stwierdza, że treść art. 5 ust. 1 pkt d nie znajduje zastosowania do pozbawienia skarżącego wolności poprzez umieszczenie go w tymczasowym zakładzie poprawczym. Trybunał musi zatem zbadać, czy do powyższego przypadku znajduje zastoso-wanie art. 5 ust. [1] pkt b bądź c.

b) Artykuł 5 ust. 1 pkt b i c117. Trybunał pragnie zauważyć, że zgodnie z ustaleniami sądów krajowych,

głównym celem umieszczenia skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym było uniemożliwienie mu popełnienia kolejnych czynów zabronionych. Trybunał zbada zatem, czy umieszczenie skarżącego w zakładzie można uznać za „zasadnie konieczne w celu powstrzymania go przed popełnieniem przestępstwa” w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt c.

118. Trybunał pragnie podkreślić, że art. 5 ust. 1 pkt c nie dopuszcza sto-sowania polityki prewencji ogólnej w odniesieniu do jednostek bądź kategorii osób, które władze uznają, słusznie bądź niesłusznie, za nie-bezpieczne bądź skłonne do popełniania czynów bezprawnych. Ar-tykuł ten jedynie udostępnia Umawiającym się Stronom narzędzie służące przeciwdziałaniu konkretnym i określonym przestępstwom, w szczególności w odniesieniu do czasu i miejsca ich popełnienia oraz

157


ofiar (zob. Guzzardi, wyrok cytowany powyżej, § 102; Shimovolos prze-ciwko Rosji, nr 30194/09, § 54, 21 czerwca 2011; M przeciwko Niemcom, nr 19359/04, § 89 i 102, ETPCz 2009; oraz Ostendorf przeciwko Niem-com, nr 15598/08, § 66, 7 marca 2013). Z orzeczeń sądów krajowych wydanych w przedmiotowej sprawie wyraźnie wynika, że skłonność skarżącego do popełniania czynów zabronionych została wywiedziona na podstawie jego niesfornego stylu życia, braku kontroli rodzicielskiej i wcześniejszych czynów zabronionych, które popełnił. Ani władze kra-jowe, ani Rząd nie wskazał żadnych konkretnych i określonych czynów zabronionych przygotowanych przez skarżącego, których popełnienie zostało udaremnione.

119. Ponadto, zgodnie z treścią art. 5 ust. 1 pkt c, pozbawienie wolności w celu zapobieżenia popełnieniu przestępstwa przez daną osobę na-stępuje „w celu postawienia [jej] przed właściwym organem” a w myśl art. 5 ust. 3 osoba taka „ma prawo być sądzon[a] w rozsądnym terminie”. Wynika stąd, że druga część art. 5 ust. 1 pkt c obejmuje wyłącznie tym-czasowe aresztowanie orzeczone w związku z postępowaniem karnym w przypadku osoby, która już dopuściła się karalnego przygotowania do popełnienia przestępstwa, w celu powstrzymania jej przed popeł-nieniem takiego przestępstwa. Osoba taka musi zatem zostać doprowa-dzona przed sąd i osądzona za karalne przygotowanie do popełnienia przestępstwa (zob. Ostendorf, wyrok cytowany powyżej, § 67, 68, 82, 85 i 86, wraz z dalszymi odnośnikami). W przedmiotowej sprawie Trybunał ustalił już, że pozbawienie skarżącego wolności poprzez umieszczenie w tymczasowym zakładzie poprawczym nie zostało „przeprowadzone w celu postawienia go przed właściwym organem”.

120. Trybunał stwierdza, że umieszczenie skarżącego w zakładzie można uznać za „[zasadnie] konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takie-go czynu” w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt c. Trybunał zbada zatem, czy pozbawienie wolności zostało dokonane zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt b.

121. Trybunał pragnie zauważyć, że pozbawienie wolności może zostać do-puszczone zgodnie z drugą częścią art. 5 ust. 1 pkt b w celu „zapewnie-nia wykonania określonego w ustawie obowiązku”. Dotyczy to przypad-ków, w których prawo dopuszcza pozbawienie wolności osoby w celu przymuszenia jej do wykonania szczególnego i konkretnego obowiąz-ku, który na niej ciąży, i którego nie dopełniła do momentu pozbawie-nia wolności. Zastosowanie art. 5 ust. 1 pkt b do zatrzymania i areszto-wania możliwe jest jedynie pod warunkiem, że mają one na celu bądź bezpośrednio przyczyniają się do zapewnienia wykonania obowiązku,

158


nie mają zaś charakteru sankcyjnego. Z chwilą wykonania rzeczonego obowiązku, podstawa prawna pozbawienia wolności wynikająca z art. 5 ust. 1 pkt b wygasa. Na koniec, należy zachować właściwe proporcje pomiędzy istniejącą w państwie demokratycznym koniecznością za-dbania o natychmiastowe wykonanie obowiązku a znaczeniem prawa do wolności (zob. m.in. Schwabe i M.G. przeciwko Niemcom, nr. 8080/08 i 8577/08, § 73, ETPCz 2011 (fragmenty), i Ostendorf, wyrok cytowany powyżej, § 69–71, 97, 99 i 101).

122. Trybunał stwierdził już, że ogólny obowiązek powstrzymywania się od popełnienia przestępstw w bliskiej przyszłości nie może zostać uznany za konkretny i szczegółowy w stopniu uzasadniającym włączenie go w zakres normy art. 5 ust. 1 pkt b, przynajmniej o tyle, o ile brak jest ja-kichkolwiek szczególnych obowiązków, które nie zostały spełnione (zob. Schwabe i M.G., wyrok cytowany powyżej, § 82). Obowiązek powstrzyma-nia się od popełniania przestępstw może zostać uznany za wystarczająco „szczegółowy i konkretny” w rozumieniu punktu b, jeżeli miejsce i czas nieuchronnego popełnienia przestępstwa oraz jego potencjalne ofiary zostały wystarczająco szczegółowo określone oraz jeżeli rzeczona osoba została poinformowana, od popełniania jakich konkretnie czynów po-winna się powstrzymać oraz o ile osoba ta wykazała brak zamiaru zasto-sowania się do przedmiotowego obowiązku (zob. Ostendorf, § 93 i 94).

123. Jak wskazano powyżej, w przedmiotowej sprawie ani władze krajowe, ani Rząd nie wskazały żadnych konkretnych i szczegółowo określonych czynów zabronionych, przed popełnieniem których w określonym czasie i miejscu i wobec określonych ofiar należało powstrzymać skar-żącego. Obowiązek powstrzymania się od popełnienia przestępstwa, o którym mowa w rozpatrywanej sprawie, nie może zostać uznany za wystarczająco konkretny i szczegółowy, aby zostać włączonym w za-kres art. 5 ust. 1 pkt b.

c) Artykuł 5 ust. 1 pkt a124. Trybunał pragnie zauważyć, że umieszczenie skarżącego w tymczaso-

wym zakładzie poprawczym zostało orzeczone przez sąd po ustaleniu, że skarżący popełnił czyn zabroniony – wymuszenie. Treść orzeczeń sądów krajowych wskazuje, że środek pozbawienia wolności zastoso-wany wobec skarżącego zawierał, obok elementów zapobiegania i od-straszania, także elementy sankcyjne. W takiej sytuacji, pozbawienie oskarżonego wolności w zakładzie poprawczym może przypominać pozbawienie wolności, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt a.

159


125. W związku z powyższym, Trybunał pragnie podkreślić, że w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt a słowo „skazanie” należy interpretować jako oznaczają-ce zarówno uznanie danej osoby za winną popełnienia czynu, którego popełnienie zostało potwierdzone w świetle prawa, jak i nałożenie kary bądź innego środka obejmującego pozbawienie wolności (zob. m.in. James, Wells i Lee przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr. 25119/09, 57715/09 oraz 57877/09, § 189, 18 września 2012, wraz z dalszymi od-nośnikami).

126. Skarżący w przedmiotowej sprawie nie został nigdy skazany za popeł-nienie przestępstwa określonego w prawie rosyjskim, ponieważ nie osiągnął on ustawowego wieku odpowiedzialności karnej. Ponieważ terminy „zgodny z prawem” oraz „w trybie ustalonym przez prawo” za-warte w art. 5 ust. 1 odnoszą się zasadniczo do prawa krajowego (zob. Saadi przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 13229/03, § 67, EKPCz 2008), pozbawienie skarżącego wolności poprzez umieszczenie go w tymczasowym zakładzie poprawczym nie może zostać uznane za „zgodne z prawem pozbawienie wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd” w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt a. Stąd też przedmiotowy przepis nie znajduje zastosowania w tym przypadku.

d) Wnioski127. Trybunał stwierdził, że pozbawienie skarżącego wolności poprzez

umieszczenie go w tymczasowym zakładzie poprawczym nie mieści się w zakresie regulacji zawartej w punktach a, b, c oraz d art. 5 ust. 1. Punkty e i f wspomnianego ustępu pozostają wyraźnie bez związku z przedmiotową sprawą.

128. Wynika stąd, że pozbawienie skarżącego wolności poprzez umieszcze-nie go w tymczasowym zakładzie poprawczym nie miało uzasadnienia prawnego w rozumieniu art. 5 ust. 1, w związku z czym miało charakter arbitralny. Doszło zatem do naruszenia wspomnianego artykułu Kon-wencji.(…)

IV. ZARZUCANE NARUSZENIE ARTYKUŁU 6 KONWENCJI

136. Skarżący podnosił dalej, że postępowanie, które zakończyło się umiesz-czeniem go w tymczasowym zakładzie poprawczym ze względu na wymuszenie, [którego miał się dopuścić], zostało przeprowadzone nierzetelnie. Skarżący argumentował w szczególności, że podczas jego przesłuchania przez milicję nie był obecny jego opiekun, obrońca, ani

160


nauczyciel. Utrzymywał on również, że nie miał możliwości zadawania pytań świadkom, którzy przeciwko niemu zeznawali. Skarżący powołał się na art. 6 ust. 1 i 3 (…).

A. Dopuszczalność139. Trybunał pragnie podkreślić, że koncepcja „oskarżenia w sprawie kar-

nej” w rozumieniu art. 6 ust. 1 ma charakter autonomiczny. Utrwalone orzecznictwo Trybunału określa trzy kryteria, powszechnie znane jako „kryteria Engela” (zob. Engel i inni przeciwko Holandii, 8 czerwca 1976, § 82, Seria A nr 22), które należy rozważyć w celu ustalenia, czy „oskarżenie w sprawie karnej” w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji faktycznie mia-ło miejsce. Pierwszym kryterium jest prawna klasyfikacja przestępstwa zgodnie z przepisami krajowymi, drugim – charakter samego przestęp-stwa, a trzecim – charakter i stopień dolegliwości sankcji, która może zostać orzeczona wobec danej osoby. Drugie i trzecie kryterium mogą, ale nie muszą być spełnione łącznie. Bez względu na powyższe, mogą być one oceniane łącznie wówczas, gdy analiza przeprowadzana osob-no dla każdego z kryteriów nie pozwala na wyciągnięcie jednoznaczne-go wniosku o istnieniu bądź nieistnieniu oskarżenia w sprawie karnej (zob. w szczególności, Jussila przeciwko Finlandii [WI], nr 73053/01, § 30–31, EKPCz 2006-XIII, oraz Ezeh i Connors przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr. 39665/98 i 40086/98, § 82, EKPCz 2003-X). (...)

141. Jeżeli chodzi o niniejszą sprawę, Trybunał pragnie zauważyć, że po stwierdzeniu, iż czyny skarżącego wypełniają znamiona przestępstwa wymuszenia, władze krajowe odmówiły wszczęcia postępowania kar-nego przeciwko skarżącemu, ponieważ nie osiągnął on ustawowego wieku odpowiedzialności karnej. Następnie, w ramach odrębnego po-stępowania, sąd orzekł o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym na okres 30 dni z uwagi na fakt popełnienia przez niego czynu zabronionego – wymuszenia – i konieczność „popra-wienia jego zachowania” oraz zapobieżenia popełnianiu przez niego kolejnych czynów zabronionych 1. Trybunał przyjmuje do wiadomości argumentację Rządu, że w świetle prawa krajowego postępowanie przeciwko skarżącemu nie zostało zaklasyfikowane jako postępowanie karne. Trybunał potwierdził już, że Państwa, działając w charakterze strażników interesu publicznego, mają prawo do rozróżniania katego-rii przestępstw w przepisach prawa krajowego oraz mogą wyznaczać granicę pomiędzy tym, co należy do sfery prawa karnego a tym, co pozostaje poza tą sferą. Wyłączając określone formy zachowania z kat-

161


egorii przestępstw w rozumieniu prawa krajowego, prawodawca może być w stanie zapewnić prawidłowe działanie wymiaru sprawiedliwości oraz zadbać o interesy jednostek, tak jak ma to miejsce w przed-miotowej sprawie, wyłączając nieletnich, którzy nie osiągnęli jeszcze określonego wieku, z kategorii osób ponoszących odpowiedzialność karną, z uwzględnieniem poziomu ich rozwoju umysłowego i intelek-tualnego. Pomimo tego, charakterystyka prawna trybu postępowania przewidzianego przepisami prawa krajowego nie może być wyłącznym kryterium branym pod uwagę przy ustalaniu, czy art. 6 ma zastoso-wanie w danej sprawie. W przeciwnym razie, stosowanie tego artykułu pozostawione zostałoby uznaniu Umawiających się Stron, co mogłoby rodzić skutki niezgodne z przedmiotem i celem Konwencji (zob. Őztürk przeciwko Niemcom, nr 8544/79, 21 lutego 1984, § 49, Seria A nr 73; Campbell i Fell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 28 czerwca 1984, § 68, Seria A nr 80; Ezeh i Connors, wyrok cytowany powyżej, § 83; i Ma-tyjek przeciwko Polsce (postanowienie), nr 38184/03, § 45, 30 maja 2006). W świetle powyższego, fakt, że postępowanie prowadzone przeciwko skarżącemu nie zostało zgodnie z rosyjskim prawem zaklasyfikowane jako postępowanie karne, ma wartość czysto formalną i względną; „sam charakter przestępstwa jest okolicznością większej wagi” (zob. Ezeh i Connors, wyrok cytowany powyżej, § 91).

142. Strony nie kwestionowały przed Trybunałem okoliczności, że zarzuca-ny skarżącemu czyn zabroniony był przestępstwem w myśl przepisów ogólnego prawa karnego. Istotnie, decyzja o niewszczynaniu postępo-wania karnego stwierdzała, że „czyn [skarżącego] wypełnił znamiona przestępstwa wymuszenia z art. 163 [rosyjskiego] Kodeksu karnego”. Jednocześnie, Trybunał ma na uwadze fakt, że skarżącemu nie po-stawiono formalnych zarzutów z powodu nieosiągnięcia przez nie-go ustawowego wieku odpowiedzialności karnej. Jednakże, pomimo bezspornie kryminalnego charakteru zarzucanego czynu, nie jest ko-nieczne ustalenie, czy brak możliwości przeprowadzenia postępowania karnego ze względu na wiek skarżącego wyłącza możliwość zaliczenia toczącego się przeciwko niemu postępowania w zakres postanowień artykułu 6 regulujących odpowiedzialność karną. Zamiast tego, Trybu-nał skupi się na trzecim kryterium: charakterze i stopniu dotkliwości sankcji, która groziła skarżącemu.

143. Trybunał pragnie zauważyć, że zgodnie z prawem rosyjskim osoba nieletnia, która popełniła czyn zabroniony przed osiągnięciem usta-wowego wieku odpowiedzialności karnej, może zostać umieszczona

162


w zamkniętej placówce wychowawczej na okres do lat trzech albo w tymczasowym zakładzie poprawczym na okres nieprzekraczający 30 dni. W niniejszej sprawie, w ciągu miesiąca od momentu odmo-wy wszczęcia postępowania karnego przeciwko skarżącemu, lokalny wydział spraw wewnętrznych złożył do sądu wniosek o umieszczenie skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym z uwagi na fakt, że popełnił on czyn zabroniony, za który nie mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej ze względu na swój wiek. Odwołując się do jego niesfornego stylu życia i wcześniej popełnionych czynów zabro-nionych, lokalny wydział spraw wewnętrznych uznał za konieczne po-zbawienie skarżącego wolności w celu „poprawienia” jego zachowania oraz zapobieżenia popełnianiu przez niego kolejnych czynów zabro-nionych. Sąd Rejonowy orzekł o umieszczeniu skarżącego w tymczaso-wym zakładzie poprawczym na okres 30 dni w celu uzyskania „poprawy jego zachowania”, z uwagi na to, że nie „wyciągnął on odpowiednich wniosków” z wcześniejszych pobytów w tym zakładzie i dopuścił się ko-lejnych czynów zabronionych. Rozpatrując apelację od postanowienia Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy utrzymał ją w mocy, powołując się na fakt popełnienia przez skarżącego czynu zabronionego zagrożonego karą uregulowaną w Kodeksie karnym, jego sytuację rodzinną i słabe wyniki w nauce. Sąd uznał, że umieszczenie skarżącego w tymczaso-wym zakładzie poprawczym jest konieczne w celu nieuniemożliwienia mu popełnienia kolejnych czynów zabronionych.

144. Trybunał jest świadomy tego, że decyzja o umieszczeniu skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym została podjęta w odrębnym postępowaniu, które było formalnie niezwiązane z karnym postępowa-niem sprawdzającym prowadzonym przeciwko skarżącemu. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że sądy krajowe powoływały się na okolicz-ność popełnienia przez skarżącego czynu zabronionego jako główną przyczynę umieszczenia go w tymczasowym zakładzie poprawczym oraz bazowały na dokumentach zgromadzonych i ustaleniach poczy-nionych na etapie karnego postępowania sprawdzającego, Trybunał stwierdza, że istniał bezpośredni związek, zarówno prawny jak i faktycz-ny, pomiędzy karnym postępowaniem sprawdzającym a postępowa-niem o umieszczenie skarżącego [w zakładzie karnym]. Treść – zarówno obowiązujących przepisów prawa jak i postanowień sądów, o których mowa w punkcie powyżej – wskazuje wyraźnie na to, że umieszcze-nie skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym było bezpo-średnim następstwem poczynionych przez lokalny wydział spraw we-

163


wnętrznych ustaleń, zgodnie z którymi czyny skarżącego wypełniały znamiona przestępstwa wymuszenia.

145 Trybunał ustalił już, że umieszczenie skarżącego w tymczasowym zakła-dzie poprawczym było tożsame z pozbawieniem go wolności. Stąd też powstaje domniemanie, że postępowanie przeciwko skarżącemu mia-ło charakter „karny” w rozumieniu art. 6. Przedmiotowe domniemanie można by obalić wyłącznie w zupełnie nadzwyczajnych okolicznościach i tylko wtedy, gdy można by uznać, że pozbawienie wolności nie jest „znacząco szkodliwe” z uwagi na jego charakter, czas trwania i sposób wykonania (zob. Ezeh i Connors, wyrok cytowany powyżej, § 126).

146. Jak stwierdzono powyżej, umieszczenie skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym nie służyło realizacji celu, który polegał na spra-wowaniu nad nim „nadzoru wychowawczego”. Jako cel umieszczenia skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym wskazano chęć poprawienia jego zachowania i powstrzymania go przed popełnieniem kolejnych czynów zabronionych, nie zaś wymierzenia mu kary. Jednak-że, orzecznictwo Trybunału wskazuje, że konieczne może okazać się wyjście poza powierzchowną interpretację użytego języka i skupienie uwagi na realiach sytuacji (zob. Stafford przeciwko Zjednoczonemu Kró-lestwu [WI], nr 46295/99, § 64, ETPCz 2002-IV oraz Ezeh i Connors, wyrok cytowany powyżej, § 123).

147. Trybunał pragnie zauważyć, że skarżący został pozbawiony wolności na okres 30 dni oraz że umieszczono go w tymczasowym zakładzie poprawczym, a nie w placówce wychowawczej. Jak ustalono powyżej, zakład ten miał charakter zamknięty i był strzeżony, co miało zapobiec jego opuszczaniu przez wychowanków bez pozwolenia. Nieletni byli stale nadzorowani i poddawani ścisłemu reżimowi dyscyplinarnemu. Trybunał uznaje zatem, że pozbawienie wolności – orzeczone wobec skarżącego po ustaleniu, że czyny skarżącego wypełniają znamiona przestępstwa wymuszenia – polegające na umieszczeniu go w zakła-dzie poprawczym, w którym panował quasi-więzienny reżim, o którym mowa powyżej, zawierało, obok elementów zapobiegania i odstrasza-nia, także walory sankcji. Trybunał ma problem z przeprowadzeniem rozróżnienia pomiędzy celami sankcyjnymi i prewencyjnymi rzeczone-go środka, jako że cele te nie wykluczają się wzajemnie i są uznawane za cechy charakterystyczne sankcji karnych. Orzecznictwo Trybunału rozróżnia zwyczajowo dwa bliźniacze cele sankcji karnych, a mianowi-cie karanie i odstraszanie (zob. Őztürk, wyrok cytowany powyżej, § 53; Bendenoun przeciwko Francji, 24 lutego 1994, § 47, Seria A nr 284; Lauko

164


przeciwko Słowacji, 2 września 1998, § 58, Sprawozdania 1998-VI; oraz Ezeh i Connors, wyrok cytowany powyżej, § 102 i 105).

148. W świetle charakteru, czasu trwania i sposobu wykonania kary pozba-wienia wolności zagrażającej skarżącemu i faktycznie wobec niego orzeczonej, Trybunał nie dostrzega żadnych nadzwyczajnych okolicz-ności, które obaliłyby domniemanie, że postępowanie prowadzone przeciwko skarżącemu było postępowaniem „karnym” w rozumieniu artykułu 6.

149. Wobec powyższego, Trybunał stwierdza, że charakter czynu, w połą-czeniu z charakterem i dolegliwością kary, świadczą o tym, iż przeciwko skarżącemu przeprowadzono postępowanie karne w rozumieniu arty-kułu 6 Konwencji. Wspomniany artykuł znajduje zatem zastosowanie do postępowania przeciwko skarżącemu.

150. Trybunał zauważa dalej, że skarga o naruszenie artykułu 6 Konwencji nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 pkt a Konwencji. Nie jest ona również niedopuszczalna pod żadnym innym względem. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.(...)

4. Ocena Trybunału

a) Zasady ogólne156. Trybunał podkreśla, że – z uwagi na to, że wymagania wymienione

w ustępie 3 Artykułu 6 należy postrzegać jako szczególne aspekty pra-wa do rzetelnego procesu sądowego gwarantowanego w ust. 1 – czę-sto rozpatruje skargi biorąc pod uwagę obydwa przepisy łącznie (zob. m.in. wyroki w sprawach Poitrimol przeciwko Francji, 23 listopada 1993, § 29, Seria A nr 277-A; Lala przeciwko Holandii, 22 września 1994, § 26 Seria A nr 297-A; Krombach przeciwko Francji, nr 29731/96, § 82, ETPCz 2001-II; oraz Lucà przeciwko Włochom, nr 33354/96, § 37, ETPCz 2001-II). W sytuacji, w której skarżący zarzuca szereg błędów proceduralnych, Trybunał może zbadać poszczególne podstawy skargi po kolei, w celu ustalenia czy postępowanie – postrzegane jako całość – było rzetel-nie prowadzone (zob. Barberà, Messegué, i Jabardo przeciwko Hiszpanii, 6 grudnia 1988, § 67 i n., Seria A nr 146; Mirilashvili przeciwko Rosji, nr 6293/04, § 164 i n., 11 grudnia 2008; oraz Insanov przeciwko Azerbejdża-nowi, nr 16133/08, § 159 i n., 14 marca 2013).

157. Jeżeli chodzi o nieletnich oskarżonych, Trybunał uznał, że prowadzo-ne wobec nich postępowania karne należy zorganizować w sposób, który uwzględnia poszanowanie zasady dobra dziecka. Istotnym jest, aby dziecko oskarżone o popełnienie przestępstwa traktowane było

165


w sposób w pełni uwzględniający jego wiek, stopień dojrzałości oraz rozwój intelektualny i emocjonalny; należy również podejmować działania, które sprzyjają zrozumieniu przez nie postępowania oraz umożliwiają mu uczestniczenie w postępowaniu (zob. V. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 24888/94, § 86, ETPCz 1999–IX; T. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 24724/94, § 84, 16 grudnia 1999; Panovits przeciwko Cyprowi, nr 4268/04, § 67, 11 grud-nia 2008; i Adamkiewicz przeciwko Polsce, nr 54729/00, § 70, 2 marca 2010). Przysługujące nieletniemu oskarżonemu prawo do skuteczne-go udziału w swoim procesie karnym nakłada na organy procesowe obowiązek traktowania go z należytym uwzględnieniem jego nieko-rzystnego położenia i zdolności, już od pierwszych stadiów toczące-go się postępowania przygotowawczego, a w szczególności na etapie przesłuchania przez policję. Organy muszą podjąć działania zmierza-jące, tak dalece jak to możliwe, do ograniczenia występującego u nie-letniego poczucia zastraszenia i wycofania oraz zapewnienia pełnego zrozumienia przez niego charakteru postępowania, możliwych jego konsekwencji, w tym znaczenia sankcji, jakie mogą zostać nałożo-ne na nieletniego, oraz przysługującego mu prawa do obrony – a w szczególności prawa do odmowy składania wyjaśnień (zob. Panovits, wyrok cytowany powyżej, § 67; S.C. przeciwko Zjednoczonemu Króle-stwu, nr 60958/00, § 29, ETPCz 2004-IV; oraz Martin przeciwko Estonii, nr 35985/09, § 92, 30 maja 2013).

5. Prawo do pomocy prawnej158. Sąd podkreśla, że wynikające z Artykułu 6 ust. 3 pkt c i przysługujące

wszystkim oskarżonym o popełnienie przestępstwa prawo do uzyska-nia skutecznej pomocy od obrońcy, w razie konieczności ustanowio-nego z urzędu, stanowi jeden z podstawowych elementów rzetelnego procesu (zob. Poitrimol, wyrok cytowany powyżej, § 34).

159. Jeżeli chodzi o pomoc prawną na etapie postępowania przygotowaw-czego, Trybunał uznał, że jedyną przeciwwagą dla szczególnie nieko-rzystnego położenia podejrzanego na wstępnych etapach przesłucha-nia przez policję jest pomoc prawnika, którego zadaniem jest między innymi udzielenie pomocy w zapewnieniu poszanowania przysługu-jącego podejrzanemu prawa do unikania samooskarżenia. U podstaw tego uprawnienia leży założenie, że oskarżenie w sprawie karnej dąży do udowodnienia faktu popełnienia przez oskarżonego przestępstwa bez uciekania się do dowodów uzyskanych wbrew woli oskarżonego za pomocą metod, które wiążą się ze stosowaniem przymusu i przemocy.

166


Co za tym idzie, aby prawo do rzetelnego procesu sądowego pozostało wystarczająco „praktyczne i efektywne”, z art. 6 ust. 1 wynika, że – co do zasady – podejrzany powinien uzyskać pomoc obrońcy już w czasie pierwszego przesłuchania przez policję, chyba że w szczególnych oko-licznościach danej sprawy wykazano, iż istnieją przekonujące powody uzasadniające ograniczenie tego prawa. Jednak nawet wówczas, gdy przekonujące powody mogą uzasadniać uniemożliwienie skorzysta-nia z pomocy obrońcy, ograniczenie takie – niezależnie od jego uza-sadnienia – nie może nadmiernie osłabiać uprawnień przysługujących oskarżonemu na mocy art. 6. Co do zasady, prawo do obrony będzie w niemożliwy do naprawienia sposób naruszone w sytuacji, w której obciążające wyjaśnienia złożone w trakcie policyjnego przesłuchania, podczas którego podejrzany nie mógł skorzystać z pomocy obrońcy, wykorzystane zostaną do uzyskania wyroku skazującego (zob. Salduz przeciwko Turcji [WI], nr 36391/02, § 50–55, ETPCz 2008 i Panovits, wy-rok cytowany powyżej, § 64–66 i 83).

160. Biorąc pod uwagę szczególnie niekorzystne położenie dzieci, poziom ich dojrzałości oraz rozwoju intelektualnego i emocjonalnego, Trybu-nał szczególnie podkreśla fundamentalne znaczenie zapewnienia do-stępu do pomocy obrońcy w sytuacjach, w których pozbawienie wol-ności dotyczy nieletnich (zob. Salduz, wyrok cytowany powyżej, § 60; zob. też orzecznictwo cytowane powyżej).

6. Prawo do żądania obecności i przesłuchania świadków161. Trybunał przypomina, że w art. 6 ust. 3 pkt d wyrażona została zasada,

zgodnie z którą zanim oskarżony zostanie skazany, cały zgromadzony przeciwko niemu materiał dowodowy musi być zasadniczo przedsta-wiony w jego obecności na posiedzeniu jawnym, w sposób umożliwia-jący przedstawienie twierdzeń obrony. Istnieją wyjątki od tej reguły, ale nie mogą one naruszać praw obrony, co zazwyczaj oznacza, że oskar-żony powinien uzyskać należytą i odpowiednią możliwość podważania zeznań świadków i zadawania świadkom pytań, w trakcie składania ta-kich zeznań, albo na późniejszym etapie postępowania (zob. Lucà prze-ciwko Włochom, nr 33354/96, § 39–40, ETPCz 2001–II).

162. Tym samym, jeżeli wyrok skazujący wydany został wyłącznie (albo w de-cydującym zakresie) na podstawie dowodów z zeznań osoby, których oskarżony (bądź jego obrońca) nie miał okazji ocenić, czy to na etapie postępowania przygotowawczego, czy podczas procesu, przysługujące obronie prawa mogą podlegać ograniczeniom w stopniu niedającym się pogodzić z gwarancjami wynikającymi z art. 6 (zob. Al-Khawaja i Ta-

167


hery przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr. 26766/05 i 22228/06, § 119, 15 grudnia 2011).

163. Bez względu na powyższe, nawet jeżeli wyłączonym albo decydującym dowodem winy oskarżonego jest dowód ze słyszenia, dopuszczenie takiego dowodu nie będzie automatycznie skutkować naruszeniem art. 6 ust. 1. Jed-nakże wtedy, gdy wyrok skazujący opiera się wyłącznie bądź w decydującym stopniu na tego typu dowodach, albo na dowodzie z zeznań nieobecnego świadka, Trybunał musi poddać dane postępowanie możliwie najbardziej wni-kliwej analizie. W każdej z takich spraw należy sprawdzić, czy występują wy-starczające czynniki rekompensujące, takie jak mechanizmy, które umożliwiają sprawiedliwą i właściwą ocenę rzetelności takich dowodów. Pozwoli to na uz-nanie wyroku skazującego, który wydany został na podstawie takich dowodów, o ile dowody będą wystarczająco rzetelne z punktu widzenia ich znaczenia w sprawie (zob. Al-Khawaja i Tahery, wyrok cytowany powyżej, § 147).

b) Zastosowanie w przedmiotowej sprawie7. Prawo do pomocy prawnej164. Trybunał zwraca uwagę, że skarżący, który w przedmiotowym okresie

miał dwanaście lat, został zatrzymany i doprowadzony na posterunek milicji, gdzie podczas przesłuchania przez funkcjonariusza przyznał się do wymuszenia. W trakcie przesłuchania nie towarzyszył mu obrońca. To, czy opiekun skarżącego był obecny w momencie składania przez skarżącego oświadczenia o przyznaniu się do popełnienia zarzucanego mu czynu, pozostaje okolicznością sporną pomiędzy stronami.

165. Wobec nieprzytoczenia przez Rząd dowodów na poparcie twierdzenia, jakoby dziadek (opiekun) skarżącego miał być obecny na posterunku podczas jego przesłuchania, Trybunał nie może podzielić tego twier-dzenia Rządu. Co więcej, oświadczenie o przyznaniu się do winy pod-pisane przez skarżącego, nie zawiera żadnej wzmianki na temat obec-ności dziadka ani jego podpisu. To, że tego dnia dziadek podpisał [inne] oświadczenie nie stanowi potwierdzenia jego obecności na posterunku w czasie przyznania się skarżącego do winy. Opiekun skarżącego mógł podpisać rzeczone oświadczenie w okolicznościach podanych przez skarżącego, czyli po tym, jak został wezwany na posterunek w celu za-brania skarżącego do domu już po przyznaniu się tego ostatniego do popełnienia zarzucanego mu czynu (zob. ust. 10 powyżej).

166. Trybunał uznaje za dowiedzione, że po przybyciu na posterunek mili-cji skarżący nie miał możliwości skontaktowania się z rodziną ani uzy-skania pomocy prawnej. Biorąc pod uwagę jego bardzo młody wiek,

168


Trybunał nie ma wątpliwości, że skarżący – pozostawiony sam na sam z funkcjonariuszami – czuł się bezbronny i zastraszony. Zdaniem Try-bunału, okoliczności towarzyszące przesłuchaniu wywierały psychicz-ną presję na skarżącego i skutkowały porzuceniem przez skarżącego ewentualnego postanowienia o zachowaniu milczenia. Biorąc pod uwagę powyższe, Trybunał stwierdza, że z uwagi na konieczność za-chowania rzetelności proceduralnej skarżący powinien był mieć moż-liwość skorzystania z pomocy obrońcy, co stanowiłoby przeciwwagę dla atmosfery zastraszenia, która mogła osłabić jego wolę i zmusić go do przyznania się przesłuchującym go milicjantom. (por. podobną ar-gumentację w Adamkiewicz, wyrok cytowany powyżej, § 89, oraz Süzer przeciwko Turcji, nr 13885/05, § 78–79, 23 kwietnia 2013; Magee prze-ciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 28135/95, § 43, ETPCz 2000–IV).

167. Zdaniem Rządu, skarżącemu nie przysługiwało prawo uzyskania po-mocy prawnej, ponieważ przepisy nie wprowadzały takiego wymo-gu w przypadku przesłuchania nieletniego w wieku poniżej ustawo-wej granicy wieku odpowiedzialności karnej. Trybunał stwierdził już wcześniej, że systematyczne ograniczanie prawa do uzyskania pomocy prawnej wynikające z przepisów ustawowych samo w sobie stanowi wystarczającą przesłankę stwierdzenia naruszenia art. 6 (zob. Dayanan przeciwko Turcji, nr 7377/03, § 33, 13 października 2009).

168. Na koniec, ograniczenia dotyczące dostępu do obrońcy bez wątpie-nia wpłynęły na sytuację skarżącego, ponieważ oświadczenie złożone milicjantom przez skarżącego zostało wykorzystane przeciwko niemu w toku późniejszych postępowań. W rzeczy samej, z treści postano-wienia lokalnego wydziału ds. wewnętrznych z 12 stycznia 2005 r. oraz z treści orzeczeń sądowych z 21 lutego 2005 r. i 29 maja 2006 r. wy-raźnie wynika, że oświadczenie skarżącego, uzyskane bez sposobności uzyskania przez niego porady prawnej, posłużyło jako podstawa do stwierdzenia, że jego czyny zawierały elementy przestępstwa wymu-szenia, co powodowało konieczność umieszczenia go w tymczasowym zakładzie poprawczym. Z uwagi na powyższe, Trybunał stwierdza, że – niezależnie od możności kwestionowania zebranego przeciwko nie-mu materiału dowodowego w postępowaniu sądowym – nieobecność obrońcy w momencie zatrzymania i przesłuchania skarżącego przez milicję w niemożliwy do naprawienia sposób wpłynęła na jego prawo do obrony (zob. Salduz, wyrok cytowany powyżej, § 58 i 62; Panovits, wyrok cytowany powyżej, § 75–77 i 84–86; oraz Pavlenko przeciwko Ro-sji, nr 42371/02, § 119, 1 kwietnia 2010).

169


169. W opinii Trybunału wyżej wymienione czynniki spowodowały, że brak pomocy prawnej w trakcie przesłuchania skarżącego przez milicję w niemożliwy do naprawienia sposób naruszył jego prawo do obrony i podważył rzetelność całego postępowania.

170. W obliczu powyższej konkluzji, zazwyczaj niekonieczne jest odrębne zbadanie zarzutu skarżącego, który dotyczył nierzetelności postępo-wania spowodowanej odmową umożliwienia zadania pytań świadkom składającym obciążające go zeznania (zob. np. Pishchalnikov przeciw-ko Rosji, nr 7025/04, § 93, 24 września 2009; oraz odpowiednio, Salduz, wyrok cytowany powyżej, § 58, i Panovits, wyrok cytowany powyżej, § 75). Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że Trybunał po raz pierwszy ma okazję rozpatrzeć szczególne procedury stosowane w Rosji względem nieletnich, którzy popełnili czyny zabronione przed osiągnięciem usta-wowego wieku odpowiedzialności karnej, Trybunał uznaje, że w niniej-szej sprawie należy zbadać pozostałe aspekty tych szczególnych po-stępowań. Tym samym, Trybunał dokona odrębnej analizy twierdzeń skarżącego dotyczących zarzucanego naruszenia przysługującego mu prawa do podważenia zeznań świadków i zadawania świadkom pytań.

8. Prawo do żądania obecności i przesłuchania świadków171. Trybunał zauważa, że w swoich ustaleniach dotyczących uznania czy-

nów skarżącego za wypełniające znamiona przestępstwa wymuszenia władze krajowe powołały się nie tylko na oświadczenie o przyznaniu się do winy skarżącego, ale też na zeznania S. i jego matki. Należy podkre-ślić, że – poza oświadczeniem o przyznaniu się do winy, uzyskanym od skarżącego pozbawionego możliwości skorzystania z pomocy praw-nej a następnie odwołanym przez skarżącego – zeznania tych dwojga świadków były jedynymi dowodami obciążającymi skarżącego. Zezna-nia S, i jego matki stanowiły tym samym decydujące (jeżeli nie wyłącz-ne) dowody przeciwko skarżącemu.

172. Władze nie poczyniły żadnych starań, aby zapewnić obecność powyż-szych świadków w sądzie. Jak twierdził Rząd, wynikało to z faktu, że przepisy nie przewidują prawa do zadawania pytań świadkom w przy-padku postępowań prowadzonych przeciwko nieletniemu w wieku po-niżej ustawowej granicy wieku odpowiedzialności karnej.

173. Na koniec, Trybunał zwraca uwagę na brak jakichkolwiek czynników kompensujących niezdolność skarżącego do zadawania pytań S. i jego matce na wszystkich etapach postępowania, oraz trudności, jakie dla obrony skarżącego wywołało dopuszczenie dowodów z ich niezwery-fikowanych zeznań (por. Al-Khawaja i Tahery, wyrok cytowany powyżej,

170


§ 156–58 i 161–65). Skarżący nie miał możliwości weryfikacji przesłu-chania świadków przez prowadzących postępowanie ani też nie mógł zadawać im pytań na późniejszym etapie postępowania. Co więcej, jako że zeznania świadków złożone na milicji nie zostały sfilmowane, ani skarżący, ani sędziowie nie mieli możliwości obserwowania ich za-chowania podczas przesłuchania, a co za tym idzie, nie mogli dokonać własnej oceny wiarygodności świadków (zob. podobne uzasadnienie w Makeyev przeciwko Rosji, nr 13769/04, § 42, 5 lutego 2009).

174. Zważywszy na pozbawienie skarżącego możliwości zadawania pytań S. i jego matce, świadkom, których zeznania miały decydujące znacze-nie przy ustaleniu tego, czy czyny skarżącego wypełniały znamiona przestępstwa wymuszenia oraz tego, czy niezbędne było umieszczenie skarżącego w tymczasowym zakładzie poprawczym, a także niepod-jęcie przez władze odpowiednich wysiłków w celu zagwarantowania obecności świadków w sądzie albo rekompensowania trudności dla obrony, które wynikały z dopuszczenia dowodu z zeznań tych świad-ków, Trybunał stwierdza, że przysługujące skarżącemu prawa do obro-ny, a w szczególności prawo do podważania zeznań świadków i zada-wania świadkom pytań, zostały ograniczone w stopniu niedającym się pogodzić z gwarancjami wynikającymi z art. 6 ust. 1 i 3 pkt d Konwencji.

9. Wnioski175. Trybunał stwierdził, że przysługujące skarżącemu prawa do obrony zo-

stały ograniczone w stopniu niedającym się pogodzić z gwarancjami wynikającymi z art. 6 ze względu na brak pomocy prawnej w trakcie jego przesłuchania przez milicję oraz pozbawienie możliwości zada-wania pytań świadkom, których zeznania okazały się mieć decydujące znaczenie dla skarżącego.

176. Trybunał zauważa, że wyżej wymienione ograniczenia dotyczące przy-sługujących skarżącemu praw do obrony wynikały ze szczególnego reżimu prawnego regulującego sytuację skarżącego, który został za-stosowany z uwagi na nieosiągnięcie przez niego ustawowego wieku odpowiedzialności karnej. Co więcej, zgodnie z twierdzeniami Rządu, gwarancje procesowe wynikające z [rosyjskiego] Kodeksu postępowa-nia karnego, takie jak prawo do uzyskania pomocy prawnej od momen-tu pierwszego przesłuchania czy prawo do zadawania pytań świadkom, a także szczególne uprawnienia przysługujące nieletnim podejrzanym, np. prawo do obecności opiekuna, psychologa lub nauczyciela w czasie każdego przesłuchania nie miały zastosowania w postępowaniu pro-wadzonym przeciwko skarżącemu. Stosowana w tym postępowaniu

171


Ustawa o nieletnich ustanawia znacznie bardziej ograniczone gwa-rancje procesowe – jak chociażby prawo do pomocy prawnej dopie-ro od momentu skierowania sprawy do sądu – i w żaden sposób nie gwarantuje takich istotnych praw jak np. prawo do zadawania pytań świadkom, prawo do unikania samooskarżenia czy prawo do domnie-mania niewinności.

177. Biorąc pod uwagę wskazane wyżej okoliczności, nie można stwierdzić, że postępowanie sądowe toczące się przeciwko skarżącemu było rze-telne. Z powyższego wynika, że nastąpiło naruszenie artykułu 6 § 1 Konwencji w związku z artykułem 6 ust. 3 pkt. c i d Konwencji.

172


Autorzy artykułów i prelegenci

Barbara Grabowska – koordynator programu Monitoring procesu legislacyj-nego w obszarze wymiaru sprawiedliwości HFPC, magister prawa na Wydziale Prawa i Administracji UW, L.LM w zakresie prawa konstytucyjnego porównaw-czego na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim w Budapeszcie, doktorantka w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW; od lipca 2010 r. do czerwca 2011 koor-dynator Programu Spraw Precedensowych HFPC.

Dorota Jakubiec – sędzia, główny specjalista w Departamencie Wykonania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości Wydział Wykonania Orzeczeń Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwie Sprawiedliwości.

Wojciech Jasiński – doktor prawa, prawnik, politolog; adiunkt w Katedrze Po-stępowania Karnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego; stypendysta rządu Francji (Université Paris 1 Panthéon-Sor-bonne, 2011 r.); ukończył aplikację prokuratorską; w pracy naukowej zajmuje się zagadnieniami prawa karnego procesowego, w szczególności standardami ochrony praw człowieka w procesie karnym; autor i współautor kilkudziesięciu publikacji z zakresu prawa karnego procesowego oraz materialnego; uczestnik międzynarodowych oraz polskich projektów badawczych; autor ekspertyz dla Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Sejmu RP.

Ireneusz. C. Kamiński – doktor habilitowany, profesor PAN, adiunkt na Wy-dziale Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz adiunkt w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, specjalista z zakresu wolności słowa, ekspert Rady Europy; również członek Rady Programowej Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce HFPC

Mariusz Lewandowski – adwokat, słuchacz doktoranckich studiów z zakresu nauk prawnych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, w ramach któ-rych prowadzi zajęcia w Katedrze Praw Człowieka UMK. Jest autorem kilkuna-stu artykułów naukowych publikowanych w zbiorowych opracowaniach oraz ogólnopolskich magazynów prawniczych. Członek Komisji Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej.

173


Wanda Mende – nadkomisarz, ekspert Wydziału ds. Nieletnich, Patologii i Pro-filaktyki Komendy Głównej Policji.

Dominika Niemiałtowska – Zastępca Kuratora Okręgowego w Sądzie Okręgo-wym w Warszawie.

Artur Pietryka – adwokat w Izbie Adwokackiej w Warszawie, prowadzi indywi-dualną kancelarię adwokacką, współpracownik Programu Spraw Precedenso-wych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, a w przeszłości koordynator Progra-mu Monitoring procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości, członek Obywatelskiego Forum Legislacji, autor kilkudziesięciu publikacji po-święconych tematyce legislacji oraz prawom człowieka.

Krystyna Sergiej – sędzia wizytator ds. spraw rodzinnych i nieletnich Sądu Okręgowego w Lublinie, Członek Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce.

Michał Szwast – aplikant adwokacki w Izbie Adwokackiej w Warszawie. Od kwietnia 2011 r. prawnik w programie „Monitoring procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Autor kilkunastu publikacji o charakterze naukowym i publicystycznym doty-czących prawa konstytucyjnego, ustroju sądownictwa oraz praw człowieka. Autor kilkudziesięciu opinii prawnych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka do projektów aktów normatywnych w rządowym oraz parlamentarnym procesie legislacyjnym.

Katarzyna Wiśniewska – prawniczka w Programie Spraw Precedensowych, doktorantka w Katedrze Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji UJ oraz aplikantka adwokacka w Izbie Adwokackiej w Warszawie. Od czerwca 2013 r. koordynatorka programu „Dzieci Pozbawione Wolności: wspólny dorobek a po-trzeba reformy”.

Marcin Wolny – aplikant adwokacki w Izbie Adwokackiej w Warszawie. Z Hel-sińską Fundacją Praw Człowieka związany od 2010 r., początkowo jako wolon-tariusz w Klinice „Niewinność” a następnie asystent koordynatora tego projek-tu. W latach 2012 – 2013 prawnik w Programie Spraw Precedensowych HFPC; od maja 2013 r. pełni obowiązki koordynatora Programów: „Europejskie Obser-watorium Więzień”, a także Klinika „Niewinność”.

174

Uczestnicy dyskusji

Sebastian Dec – Dyrektor Zakładu Poprawczego w Poznaniu

Przemysław Frąckowiak – doktor, Wicedyrektor Zakładu Poprawczego w Pozna-niu, Rektor Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej w Środzie Wielkopolskiej

Roman Kęska – sędzia Sądu Okręgowego w Siedlcach, szef biura Krajowej Rady Sądownictwa, były członek Krajowej Rady Sądownictwa

Marek Konopczyński – doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej, profesor Pedagogium, Rektor „Pedagogium” Wyż-szej Szkoły Nauk Społecznych w Warszawie, autor naukowej koncepcji Twórczej Resocjalizacji, autor eksperymentu Scena Coda, autor licznych publikacji na-ukowych w tym książki „Metody Twórczej Resocjalizacji”, zastępca przewodni-czącego rady programowo-naukowej kwartalnika „Probacja”

Tadeusz Pisarek – Przewodniczący Zarządu Główny NSZZ Pracowników Schro-nisk dla Nieletnich i Zakładów Poprawczych

Romuald Sadowski – Dyrektor Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nielet-nich w Falenicy

Dorota Trautman – sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, wizytator ds. ro-dzinnych i nieletnich, koordynator ds. mediacji w Sądzie Okręgowym w Warsza-wie. W zakresie pełnionej funkcji wizytatora sprawuje nadzór nad wydziałami rodzinnymi sądów rejonowych oraz wydziałami cywilnymi Sądu Okręgowego w zakresie spraw rozwodowych, a także nadzór nad wydziałem orzekającym w sprawach odwoławczych od orzeczeń zapadających w wydziałach rodzin-nych. Pełni funkcję koordynatora ds. mediacji przy Sądzie Okręgowym w War-szawie. Wykładowca na szkoleniach dla sędziów i kuratorów sądowych

Ewa Waszkiewicz – sędzia sądu okręgowego w stanie spoczynku, Prezes Sto-warzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce, Członek Kolegium Redak-cyjnego kwartalnika „Rodzina i Prawo”

175

Konsultanci naukowi

Dr Bogumił Zygmont – doktor nauk prawnych, adiunkt w katedrze prawa kar-nego na Uczelni Łazarskiego, adwokat, partner i założyciel Kancelarii Antoniak i Zygmont, adwokacka spółka partnerska. Specjalizuje się w zagadnieniach do-tyczących prawa karnego oraz ochrony praw człowieka. Tytuł doktora uzyskał w 2006 r. broniąc rozprawy doktorskiej poświęconej postępowaniu lustracyj-nemu. Autor szeregu publikacji związanych z problematyką prawną; ekspert komisji śledczej Sejmu RP.

Dr Adam Bodnar – doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa i Admi-nistracji Uniwersytetu Warszawskiego, wiceprezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, szef działu prawnego Fundacji, ekspert Agencji Praw Podsta-wowych Unii Europejskiej (FRA) oraz członek Rady Programowej Fundacji Pa-noptykon. Laureat nagrody Tolerancji za działalność na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu. Autor licznych publikacji z zakresu praw człowieka, prawa konsty-tucyjnego i europejskiego.

Documents

Rzetelność postępowania w sprawach nieletnich