SÀIGÒNCHỢLỚNRONGCHƠITácgiả:HIỀNHÒA.

Tranhvẽ:TRẦNTRUNGLĨNH.Côngtypháthành:PhươngNamBook.

Nhàxuấtbản:NXBHộinhàvăn.Ngàypháthành:Tháng3/2014.

Kíchthước:13x20.5cm.Sốtrang:226.

***

HộiSáchhaycùngđọc

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Bạnmêđọcsách?Vàbạnmuốnđượcđónggópchocộngđồngnhưchúngtôi?Truycậpsachvui.com

ngay.

Mụclục

Thaylờitựa.NhạcsĩTuấnKhanh(1933)‒SàiGònsầuđông.NhạcsĩTuấnKhanh(1968)‒SàiGònphảnbiện.ThisĩBùiGiáng(1926‒1998)‒SàiGònducôn.ThisĩĐồngChuôngTử(1980)‒SàiGònxeôm.NhàphêbìnhĐỗLongVân(1934‒1997)‒SàiGònvôkỵ.NhànghiêncứuHàVũTrọng(1967)‒SàiGònđạmthanh.NhànghiêncứuNguyễnTiếnVăn(1939)‒SàiGònsẻchia.NghiêncứusinhAlecSchachner(1986)‒SàiGòndễthở!Chỉnh“Bass”(1946)‒SàiGònthoángmở.Sa“guitar”(1988)‒SàiGònquyếnluyến.KiếntrúcsưNgôViếtThụ(1926‒2000)‒SàiGònphôipha.KiếntrúcsưVũHàTuệ(1981)‒SàiGòntáithiết.NhàsưutậpNguyễnXuânOánh(1921‒2003)‒SàiGònlýtính.NhàsưutậpLêTháiSơn(1968‒2012)‒SàiGònxúcđộng.NhànghiêncứuHuỳnhNgọcTrảng(1952)‒SàiGòn“cãicọ”.NhànghiêncứuPhạmHoàngQuân(1966)‒SàiGònhệthống.ĐiêukhắcgiaMaiChửng(1940‒2001)‒SàiGònmộngdu.ĐiêukhắcgiaTrầnViệtHưng(1968)‒SàiGòntỉnhmộng.NhiếpảnhgiaTrầnCaoLĩnh(1925‒1989)‒SàiGònlặnglẽ.NhiếpảnhgiaTrầnTrungLĩnh(1977)‒SàiGònxôbồ.TiếnsĩNguyễnThịHậu(1958)‒SàiGònphóngkhoáng.NghiêncứusinhNgôAnhThư(1984)‒SàiGònchuyểnđổi.DanhcaTuyếtLoan(1950)‒SàiGònvôtư.NghệsĩLêCátTrọngLý(1987)‒SàiGònsắtson.NhàvănTrầnThịNgH(1948)‒SàiGònthẳmđau.NhàvănNguyễnNgọcTư(1977)‒SàiGònbuồnghiền.HọasĩBéKý(1938)‒SàiGòn“tốchọa”.

HọasĩLimKhimKaty(1978)‒SàiGòn“tĩnhhọa”.NhàvănTrùngDương(1944)‒SàiGònnghịchlưu.NhàvănLynhBacardi(1981)‒SàiGònhợplưu.Hoakhôi“xàbông”BaThiệu(1876-1894)‒SàiGònlưudanh.Hoakhôi“vếtsẹo”NgôThanhVân(1979)‒SàiGònnứctiếng.ĐiêukhắcgiaĐiềmPhùngThị(1920‒2002)‒SàiGònlướtqua.NghệsĩđiêukhắcHoàngHimiko(1976)‒SàiGònởlại.

THAYLỜITỰA.TêngọiSàiGòncótừbaogiờvànghĩarasao,qualịchsửmấytrămnăm,

đãthấynhiềucuộctranhluậngaycấn,đưarakhôngítlýlẽcôngphu,màéolethay,đếnnayvẫnchưathểxácquyếtchungcuộc.Vậy thì,ngườiSàiGònlànhưthếnào,chẳng thểnàochỉ racặnkẽcho

được,nhưngvẫncóngườiSàiGònđấy,khôngchỉvềphongthổ,nơicưtrú,hay hành chính,mà còn cả vănminh, văn hóa, tập quán, bản sắc và tâmtình...Phân biệt hay định nghĩa thế nào là người SàiGòn rất khó, nhưng nếu

sốngtạithànhphốnàyđủlâu,nhậnrađượcngườiSàiGònkhádễ...CóngườiSàiGònnóigiọngBìnhThuận,PhúYên,QuảngNam,Huế,rồi

giọngThanh‒Nghệ‒Tĩnh,rồigiọngHàNội,HảiPhòng,HưngYên,BắcGiang...Có người SàiGòn nói tiếngHoa, tiếngKhmer,Chăm...,mà hìnhnhư,cả54dântộcđềucóđủ.CóngườiSàiGònchưabaogiờcóquốctịchViệtNamvàchưathôngthạotiếngViệt...Từnhữnglýdonhìnhằngvàcũngkhárõràngnhưvậy,nhàbáoNguyễn

Hàđặt tôiviết loạtbàiNgườiSàiGòncho tạpchíSànhĐiệu từ đầunăm2012.Yêucầukhônghềchơichơi,vìmỗisốphảichọnhainhânvật“cùngnghềvàcóvàiđiểmchung”,ngườitrướccóthểđãchết,ngườisauthìcòntrẻ.RiêngtựađềthìphảibắtđầubằnghaichữSàiGòn.Vàcũngvớilýdo,tạpchínàynhìnchungnữtính(theohướngđôngđảogiớinữđọc),nêntôiđượcđềnghịviếtvềgiớinam‒nghĩalàngườiSàiGòn“giốngđực”.Nhưngrồi saumộtnămcấp tập, tôidầncạnvốn,màđộcgiả cũngngánnam, tôiđượcđềnghịchuyểnquanữgiới,điđượchơnnửanăm2013,thìtớiphiêntạpchíngán,dừnglạihẳn.Khitổchứcthànhcuốnsách,tôiđắnđorấtnhiềuvềviệccónênbổsung

thêmnhânvậthaykhông,nhấtlàvàingườiđồngtính,lưỡngtính,“đahệ”‒vốn sinh sốngvàđónggópchoSàiGònkhông ít điều tốt đẹp.Nhưng rồinghĩ tớinghĩ lui, tôivẫnmuốngiữcấu trúc liềnmạchvới tưduynhư lúcviết,nênđànhđểdànhnhiềunhânvậtdựđịnhchotập2,nếutập1pháthànhtốtđẹp.Chínhvìvậy,hoàntoànkhôngphảidothiếutôntrọnggiới,màvìràngbuộckỹthuậtcấuthànhngaytừđầu,sáchsẽđượcđọctheokiểu“tiênnamhậunữ”,aithíchnamđọctừtrước,aithíchnữđọctừsau.Đâylàđiềumàbảnthântôithấyrấtáynáy,mongquýđộcgiả,đặcbiệtgiớinữvàcácgiớikháchỷxảlượngthứ.Vàcuốicùng, tại sao tôichọnnhữngngườiSàiGònnhư trong tậpsách

này,nếuphântrầnra,cũngcótiêuchínàykia,nhưngrồithôi.

LaHánPhòng,1/11/2013.

NHẠCSĨTUẤNKHANH(1933)‒SÀIGÒNSẦUĐÔNG.

MỗingườiSàiGònchovànhậntừnơinàytheomộtcách,nhạcsĩTuấnKhanh(sinh1933)thìchoSàiGònmốisầuđôngcủađấtBắc,nólàmcho

thànhphốvốnnhộnnhịpcóthêmquãnglặngvềsựhoàicảm.

Ngàynay,đặcbiệtgiớitrẻ,ítaibiếtTuấnKhanh“già”làai,nhưngmộtvàicakhúccủaôngthìvẫnthoangthoảngđâuđó.NàoChiếclácuốicùng,Hoaxoanbênthềmcũ,Đườngxưalốicũ,Chiềubiênkhu,Mộtchiềuđông,Nhạtnhòa,Dướigiànhoacũ...LênmạngtìmthìchủyếuthấyTuấnKhanh“trẻ”(sinh1968),hiệnđangsốngtạiSàiGòn.Sinhnăm1933tạiNamĐịnh,tênđầyđủlàTrầnNgọcTrọng(cónơighi

TrầnTrọngNgọc),tậpchơivĩcầmtừ5‒6tuổi,10tuổibiếtxướngâm.Năm1950,ônglênHàNộisống;năm1954đượcgiảiNhấtvềcahátcủaĐàiPhátthanhHàNội‒khiđihát,ônglấytênTrầnNgọc;năm1955,mộtmìnhvàoNamđịnhcư.VềbúthiệuTuấnKhanh,ôngghépchữ“Tuấn”làtênngườianhđãdạynhạcchomìnhvà“Khanh”làtênngườicontraicủaônganhnày.Theovàitưliệuthìnăm1949,TuấnKhanhviếtcakhúcđầutayHaisắc

hoati‒gôn (phổ thơT.T.Kh.)?NhưngchínhSàiGònmới làmảnhđất làmnêntêntuổi,nónhưlàquêhươngthứhaicủaTuấnKhanh.Năm1955,saumộtnămđịnhcưởđây,ôngthànhcôngvớicakhúcThăngLongthànhhoàicổ (phổthơBàHuyệnThanhQuan)vàĐòngang(viếtchungvớiYVân).Năm1956,cakhúcHoaxoanbênthềmcũ(trongvănbảnôngviết“soan”)

đượcviếtđểtặngmộtnữsĩ,màsaunàylàbạnđời‒đãđưatêntuổiôngđếnvớirộngrãiquầnchúng.Ôngkể:“KhitôivàođếntrongNam,thìtôicóviếtchungvớinhạcsĩY

VânnhạcphẩmĐòngangvàđócũnglàsángtácđầutiêncủatôi.TrướckhitôivàoNam,tôiđãthihátởHàNội,vàđoạtthủkhoa,bởivậykhivàoNamtôiđượcnhậnvàolàmĐàiPhátthanhSàiGòn,cũngtừnơilàmviệcnàytôiđãgặpnhạcsĩYVân,vàhìnhnhưgiữachúngtôivìcùngtuổi,ngangtàinênhợpnhauvàtừđómớicócakhúcđầutiênấy”.Trước1975,ôngviếtkhoảng120cakhúctạiSàiGòn,chủyếulàtìnhca‒

đượcxếpvàothếhệthứ3củanềntânnhạc.Mộtsốcakhúcnổitiếngôngviết chung với nhạc sĩHoài Linh nhưQuán nửa khuya,Hai kỷniệm mộtchuyếnđi...ChínhcáitinhthầnhoàicổmộtcáchlạcquanđãđưacakhúcTuấnKhanh

đếnvớisựtrongsánghiếmthấy.Bởithờikỳnày,dobốicảnhchiếntranh,cáctácgiảthườngcókhuynhhướngthơmộngtháiquáhoặcsầubi,nặngnề.TuấnKhanh tâm sự: “Bản nhạc nào tôi viết đúng với tâm sự củamình

thường dễ đi vào lòng người hơn những bài thương vay khócmướn. Tuynhiên,cũngcónhữngbài tôiviết từxúccảmmộtcâuchuyện,một tâmsựcủangườikhác.Vànhữngbàinày,cũngđượcthínhgiảđónnhận”.“Đượcmôtảlàmộtnhạcsĩlãngmạnvớikhảnănglaotáctinhthầnbềnbỉ

hiếmthấy,đemhươngthơmđếncáctâmhồnyêunhạcnhiềuthếhệ.Cóthểítngườibiếtrằng,trongđờithường,TuấnKhanhlàngườinặngtinhthầngiađình,ôngghét lạmdụnghaichữ‘nghệsĩ’đểsốngbuông tuồng, thiếuđạolý”,nhàthơDuTửLêchobiết.ỞmiềnNammàluônnhớmiềnBắc,thìlàmsaocóthểnóiTuấnKhanhlà

ngườiSàiGòn,nhưngôngcứSàiGònmộtcáchtựnhiên,chẳngchútmâuthuẫn.Bởitrongnỗinhớấy,ôngđãsẻchiacùngkhôngkhíSàiGònnhữnghìnhảnh,nhữngnỗiniềmchung.NgheHoaxoanbênthềmcũ,nhiềungườicứ ngỡ đó là thềm cũ ở bất kì bản quán nào, chứ không nghĩ nó là câuchuyệnriêngcủaNamĐịnhhaylàngquênàođóởmiềnBắc.TheonhàphêbìnhHoàiNam (Úc châu),TuấnKhanh có lẽ là nhạc sĩ đầu tiên đưa hoaxoan(còngọisầuđông,sầuđau...)vàoâmnhạc,mộtloạicâyđặctrưngcủaxứBắcđãnởhoavàtỏahươngrấtSàiGòn.ĐúngnhưlờicủanhạcsĩPhạmDuy:“TuấnKhanhđãthànhcôngkhinối

liền âm nhạc miền Nam với không khí thời tiền chiến” ở Hà Nội. Minhchứng dễ nhận thấy nhất là ca khúcDưới giàn hoa cũ, chính vì vậy,màkhôngdễđềquykếtTuấnKhanhthuộcdòngnhạc“sến”hay“sang”,dùhaichữnày,ngàynay,đãlàmộtkháiniệmlỗithời.

Kểtừnăm1983,TuấnKhanhđịnhcưtạiMỹ,mởquánphởnổitiếnglàHoaSoanBênThềmCũ,ôngchorằngnấuphởcũngphảiđứcđộnhưviếtnhạc.Sốngthahương,cóngườichophởcủaônggiữđượcchấtNamĐịnh,phầnđônghơnthìnóirằngphởcủaôngđặctrưngchocáiguphởSàiGòn.Tínhtớitháng6/2009,ôngđãviếtkhoảng70cakhúctạiMỹ;riêngphổthơ,ôngđãcóhơn50bàithiềnca.“Mỗi ca khúc của ông khoácmột âmđiệu khác nhau.Nhưng có chung

mộtmẫusố.Mẫusốthiếttha.Mẫusốchânthật.Mẫusốđápứngrungđộngtráitimnhiềungười.Sâuhơnnữa, có người còn thêm rằng, bên cạnhkhả năng trời cho kia,

TuấnKhanhcònlàmộtthisĩ.Nơibấtcứcakhúcnàocủaông,thỉnhthoảng,ngườitacũngbắtgặpnhữnghìnhảnh,nhữngngônngữrấtthica;rấttrữtìnhvàrấtbấtngờ”,HồHuấnCaophêbình.RiêngcasĩDuyTrácthìngưỡngmộ:“...Ôngcómộtgiọngcatrầmấmvì

cănbản làmộtnhạc sĩ, khi hát ông có sẵnnhiềuưuđiểm.GiọngcaTrầnNgọctìnhcảmnhưngrấtmựcthước,khôngbaogiờôngthêmbớtmộtchútgìvàonguyênbảncakhúcmìnhtrìnhbàynhưmộtsốcasĩthườnglàm”.Chấteấp,màtôigọilàhươngvịsầuđông,cólẽlàmộtđónggópývịvà

kínđáocủaTuấnKhanhvớinềntânnhạcởSàiGòn.Chínhvìlẽđómàmỗikhi nghĩ vềSàiGòn, haynghĩ về80năm tình caViệtNam (1930‒2010),khôngthểnàoquênhươngvịsầuđôngcủaTuấnKhanh.

LaHánPhòng,18/1/2012.

NHẠCSĨTUẤNKHANH(1968)‒SÀIGÒNPHẢNBIỆN.

KhácvớiTuấnKhanhtiềnbốisốngkhépkín,TuấnKhanhđươngthờilàmộtngườixôngxáotrongnhiềulĩnhvực,từbáochí,quảnlýdựánâmnhạc,bangiámkhảo,chođếntinhthầnphảnbiện.CólẽTuấnKhanhlàmộttrongsốítnhữngnhạcsĩcótinhthầnphảnbiệnởSàiGòntrongmộthaithậpniên

gầnđây.

VềTuấnKhanhtrẻnày,cólẽtôisẽkhôngnhắclại,vìsợthừa,chỉcầnvàoGooglegõtênthìsẽthấyhơn2,5triệukếtquảtrongvòng>2giây.Ngoàiâmnhạc,anhcòntheohọcLuật,BáochívàAnhvăn...Chỉcầnlướtquađâyđócáctrangmạnghaymặtbáo,chúngtadễdàngbắt

gặpnhữngphátbiểuthắngthắncủaanh.Vềâmnhạc:“Chiếutheosựpháttriểncủaâmnhạcthươngmạitừ5năm

qua,biểuđồcủasựsuyđồiđang làmộtđường thẳngđứng,chưacóđiểmdừnglại.[...]NềnâmnhạcViệtvẫnlàmộtvũnglầymànhữngngườithamgiangụplặntrongđó,cứngỡlàmìnhđangtắmgộitrongmộtđạidương’’.Vềtruyềnhìnhhiệnnay,anhnói:“TôichorằngxãhộiViệtNamđangbị

huyễnhoặcvềsựnóidốicủacácchươngtrìnhtruyềnhình,hễaicómặttrênđómớigọilàđươngthời.Nhẵnmặttrêntruyềnhìnhkhôngchắcđãlàngườicủacôngchúng.Sựhuyễnhoặcnày,tôichorằngchỉcótínhgiaiđoạncủamộtxãhộivănhóachưacótínhmởhoàntoàn”.

Về các danh hiệu:“Đó là biểu hiện củamột xã hội thiếu thông tin vàngườidânkhôngđượcchọnlựatheođiềumàmìnhmuốn.Họchỉcònmộtngõđểđếnvớicáiđượcgọilà‘hàngđầu’đểtránhbịtổn thương với cảmnghĩítnhấtlàmìnhkhôngbịlừa.Truyềnthôngvàmuabánđãbắtchặttaynhautrongthờibuổinày.Vàcũngbởivì thiếu tàinăng,nênngười tamớibámrịtvàodanhhiệu”.Vềthứhạng:“Sựcáchbiệtvềkhảnăng củangười hạngnhất vàngười

hạngnhìởViệtNamhiệnnaykhôngkhácbaonhiêu.Chúngtachưacócơhộiđểnhìnthấynhiềutàinăngxuấtchúngmàkhôngcầnsựbàncãi”.Vềthảmhọa:“Tôivẫnnhắcđinhắclạirằng:hoặcsựdốtnát,hoặcthờơ,

hoặcthỏahiệpvì lợi íchcánhânđãkhiếncácbiêntậpviên,nhữngngườicầmtrịch...củacácchươngvănnghệchínhthốngtrênbáochí,trêntruyềnhình,phátthanh...trởthànhkẻđầuđộcxãhội.Chỉkhinàochúngtalậplạiđược sựđồngđẳng về tri thức và vănhóa, cùng với cái tâmphục vụconngườivànghệthuật,thìkhiđónhữngcáigọilàthảmhọanhưhiệnnaychỉcònlàđôibatròhềkhôngđángquantâm”.Nóichung,rấtnhiều.MàTuấnKhanhkhôngchỉphảnbiệnbằnglờinói,màanhcònphảnbiện

bằng âmnhạc, albumBụiđường ca phát hành trực tuyến gây xôn xao dưluận làmộtminhchứng thúvị.Trongalbumnày, cakhúccủaanhđãcậnnhântìnhhơn,khinóbắtnhịpvàovớinhữngđềtàicụthểtrongđờisống.TạisaoTuấnKhanhphảnbiện?Cólẽđâylàcâuhỏirấtkhóđểtrảlờirốt

ráo,nếunhìntừbênngoài.Riêngchuyệnphảnbiệnđượcmấtđiềugìthìcóvẻnhưrõhơn,khithiênhạvốnthíchlờiđườngmật,nóithậtmấtlòngnhau.Phảnbiệnmấtviệc.Vìnóithậtvàvìsựthậtcủacộngđồng,TuấnKhanhđãtừchốinhiềucơ

hộitìmdanhkiếmlợi.Trongvaitròbangiámkhảocáccuộcthilớn,anhđãthẳng thắnbày tỏsuynghĩ,vớimongmuốn làmchobốicảnhâmnhạcvàvănhóa lànhmạnhhơn.Vàkhi tiếngnói ấykhôngđượcchia sẻ, anhchủđộngrútlui.TuấnKhanhthuộcthếhệđanăngcủaâmnhạcgiảitríViệtNamsau1975,

nơimàcác cơhộidànhchonhạc sĩ đã thayđổi theohướngđadạnghơn,thựcdụnghơn.Năm2001,anhđượcbìnhchọnTop10nhânvậttrẻcóảnhhưởngđếncộngđồngchungcủaĐôngNamÁ.CũnggiốngTuấnKhanhtiềnbốikhiviếtđược2‒3thểloạicakhúc,anhcònđadạnghơn,khikhámáttaytrongnhiềulĩnhvựcthuộcâmnhạc,giảitrí.ThếnhưngTuấnKhanhkhôngchọntháiđộ“ngậmmiệngăntiền”,anhchọnphảnbiện,vớitinhthầnphântích,xâydựng.

Mộttrongnhữnglýdoanhđưara,ngherấtgiảndị,phảnbiệnvìyêuSàiGòn.Nếukhôngvìsựdễthương,baodung,phóngkhoáng...củathànhphốnàythìanhđãmặckệ.Vìyêumàanh“ghen”vớinhữngthứlàmchonơinàybănghoại,nhấtlàvềvănhóa,nghệthuật.Hiệnnay,TuấnKhanhđiđivềvềgiữaMỹvàSàiGòn,nơinàocôngviệc

cũngrấtnhiều,nghĩalàanhcóthểchọnnơisốngvàcáchsống.Thếnhưng,bạn đừng ngạc nhiên khi đâu đó trên các vỉa hè Sài Gòn, vẫn thấy TuấnKhanhngồicàphêvàngắmphố.Thuộcvàthânthiệnvớivôsốquánvỉahè,đólàcáchmàTuấnKhanhnốilòngmìnhvớinơimàanhmuốngắnbótrọnđời.

LaHánPhòng,18/2/2012.

THISĨBÙIGIÁNG(1926‒1998)‒SÀIGÒNDUCÔN.

DùkhắtkhethếnàothìBùiGiángvẫnlàmộtthànhtốthúvịcủaSàiGòn.Cáiđiênvàcáitỉnh,cáiphiêuhốtvàgiácngộcủaôngđủlàmchothànhphố

bềbộnnàythêmphầnhươngsắc,thêmphần...“thậpdiệnmaiphục”.

CũngnhưtronglịchsửthơViệtNam,việcthiếuvắngBùiGiángthìnềnthơấyvẫnvậy,vìôngchẳnggiữmộtmócxíchgìquantrọngtrongtiếntrìnhhiệnđạihóathica‒ôngchỉlàmkẻđứngbênlề,làngoạihạng.Thếnhưng,khiôngđãxuấthiệnrồithìkhôngaithaythếđượcnữa,ônglàmchothicathêmlunglinh,phiêubồng,dễgầnvàcựckỳđángyêu.VớiSàiGònđôngđúcnàycũngvậy,chẳngcóôngthìnóvẫnchậtcứng,

vẫnxôbồvàdửngdưngmàsống.Nhưngkhiôngxuấthiện,múagậy,rongruổiởvàivỉahè,tựnhiênnólàmchophốthịcóphầnchầmchậm,đángđểýchútxíu.BùiGiángdânQuảngNam,vàoSàiGòntừrấtsớm,ônggắnđờimìnhvớinhiềucungbậc,từthiềnviện,đạihọc,kinhsách,xuấtbản...chotớigiundế,chaibao,sayrượu,cỏrácởvỉahè.Chỉ cần hai câu thơ này thôi:“SàiGòn,ChợLớn rong chơi/Đi lên đi

xuốngđãđờiducôn”...thìđủbiếtBùiGiángyêuvàhiểuSàiGòncỡnào.BởikhônghiểuvàkhôngyêuSàiGònđếnmứcthânthuộcthìkhôngthể

chỉrađượchaichữ“rongchơi”và“ducôn”ấy‒nónhưlàthuộctínhcủa

SàiGòn.Bởitừxaxưa,SàiGònđãlàđấtcủa“dânđiđàyvàdântứchiếng”,đất

của dân nhập cư ‒ nhữngngười vốn không chịu nổi cái gò bó của khungcảnh,lềluậtvàphongtụccũnênmớiđitìmvùngđấtmới,vớihivọngđólànơikhoángđạtvàdễthởhơn.NgườiSàiGònítcốchấpvàítcâunệvàonhữngthứđượcxemlà“niêm

luật”,mộtphầnvìphongthổthoángmát,gầnsông,tầmnhìncủamắtkháxa;mộtphầnvìxuấtthân‒họđãvượtquagiankhổđểđếnđây,caucó,quạuquọthêmđểlàmgì.Chínhvậy,vìcáichất“ducôn”theonghĩarộngvàđẹpcủatừnày,nênSàiGòncũngdễsốngnhấtViệtNam.Vìhoàncảnhlịchsửnênmãisaunày,khoảng15nămgầnđâythìmiền

BắcmớibiếtđếnBùiGiángnhiềuhơn.Chứ từHuế trởvào, tronghơn50nămqua,gầnnhưtronggiớivănnghệ,aicũngbiếtđếncuộcđờikìdị,thơdồidàovàgiai thoạiphongphú...gắnvớiBùiGiáng.ThậmchívớingườibìnhdânởSàiGòn,họđồngnghĩahìnhảnhnhàthơvớihìnhảnhvàcáichấtđiênđiêncủaBùiGiáng.CóthểnóiBùiGiánglànhàthơbìnhdân‒ theonghĩasốnggầngũi,dândã‒nhấtcủaViệtNam.Trướctáccủaôngđểlạikhoảng60đầusáchvàhàngvàichụctậpdicảo,

tấtcảđanglầnlượtxuấtbảnvàtáibản.ThậmchímộttuyểntậpnhưĐườiươi chân kinh vừa xuất bản tại HàNội đã trở thành hiện tượng “thơ bánchạy”củacảnước,trongbốicảnhmàthơchỉinrađểbiếutrọn.Giaithoạikểrằng:Đầuthậpniên70ôngđượcđưavàonhàthươngBiên

Hòachữabệnh“đứngngãbanhìnrangãbảy”.Từnhàthươngđiêntrởra,bữa gặp nhau thấy ông rất tỉnh, bạn bè hỏi một câu thường tình: “NhàthươngđiênBiênHòatrịcáitầuhỏahayhỉ!”,ôngtrảlờitỉnhqueo:“Chữatrịquáigìđâu.Chẳng làởngoàimình thấymìnhđiên sốmột,khivônhàthươngđiênmớihiểuramìnhlàđồbỏ,điênnhí,điêntiểuthủcôngnghiệp:trong nhà thương điên nhiều cha điên thượng thừa, điên vĩ đại hơnmìnhnhiều.Dovậymàmìnhtựđộng...thôiđiên”.VớiBùiGiáng,thơhoàntoànđivàođờivàđờihoàntoànđivàothơ,nên

SàiGònvớiônglàmộtbàithơdàivàrộng,chẳnghơnchẳngkém.Vàchínhcuộcđờingaoduvà“ducôn”(ôngtựnhận)cũngtôvẽchoSàiGònthêmphầnlãngđãng‒mộtcáichấtbềsâu,màphảiởthậtlâu,nhìnthậtkĩ,lắngnghethậtnhiềuthìmớinhậnrađược.ÔngnhiềulầnlàmthơđểtántỉnhnghệsĩKimCương,casĩHàThanhhay

MarilynMonroe,BrigitteBardot,PhùngKhánh...làchuyệnthườngtình,ôngcònlàmthơđểghisổnợ;làmđể“chửilộn”vớixíchlô,gianghồ,gáiđiếm,tusĩ,cảnhsátgiaothông...Cólầnôngbịchủxehủtíuđánhchảymáuđầu,

mộtanhxíchlôbiếtônglà“họcgiả‒thisĩ”nênchởđibệnhviệnkhâuvá,sauđómớiquay lại “dạy cho” tayhủ tíugõmộtbài họcđểbiết trênbiếtdưới.Từđóvềsau,cứthấyBùiGiángđiquathìanhhủtíulạimờimộttô,cóbuổikhuyacònlàmvàicụcxíquáchvớihaixịrượu.VìvôchấpvàvôcốmàBùiGiángdễdàngđượchòavàodòngngườicủa

SàiGònvàdễđượcngườiSàiSòn(từbìnhdânchotớigiớitríthức,nghệsĩ,giớituhành,đạohạnh...)mếnmộ,xemnhư“thânhữu”củamình.BùiGiángtinh thông vài ngoại ngữ, am hiểu vài lĩnh vực tư tưởng, thi ca, triết lý...nhưngkhônghềcaongạo,ôngbiếtmìnhbiếtngườivàluônđủsựbaodung,từtốn‒nhữngtínhcáchđặctrưngcủangườiSàiGòn.TrongsáchĐivàocõithơ(1969),BùiGiángtựbìnhvềthơcủamìnhnhư

sauthìđủthấyônglàai:“Nhữngbàithơ‘chuồnchuồnchâuchấu’củaôngquảthậtlàcóýnghĩa.

Nóbaynhẹvivu,quảcóđúngnhưlàphậnmỏng cánh chuồn.VàonhữngbuổisángmùađônglạnhlạnhởTrungViệt,vàonhữngbuổichiềumùathuởBắcHà,hìnhbóngnhữngconchuồnchuồnbaylượncuốingõ,đầuxuân,quảthậtlàthathướt.Đôiphenmấtcáitiếtđiệuriêngbiệtấycũngcòntáihiện trongđôi vầnphồnhoa,mặcdùởchốn phồn hoa không bao giờcóchuồnchuồnbayvòngmúalượn.[...]TuynhiênvìBùiGiánglàchỗquenbiếtvớitôinênkhôngtiệnbànluậnchinhiều.Chêthìmấtlòngnhau.Màkhenthìmangtiếng‘mẹhát,convỗtay”.Suốtcuộcđời,khinóivềmình,ôngthườngnóivớiýnày:“điênrồlừng

lẫychếtđisốnglạivẻvang”(chữcủaBùiGiáng),ôngducôncùngSàiGònmấy thập niên, làm biết bao bài thơ cho nó, nhưng chẳngmuốn nhận vềmìnhcáigì.Ôngviết:“RađingủbụinằmđườngĐườngtruôngxuôingượcđườngtrườngngượcxuôiRađitỉnhgiấcbùingùiRavềbắtgặpconngườithanhniênRađờiquờquạnglênyênOeoetiếnggiụcngườitiênchongườiLêntrờiđộngvỡmiệngcườiNụhàmtiếu,thánhnữlườibiếngghi”.NhưngkhihỏiôngcóphảingườiSàiGònkhông?Ôngthườngchỉcười,

vàcâutrảlờicủaônglàthếnày:“Hỏirằngngườiởquêđâu?/Thưarằngtôiởrấtlâuquênhà”.Bởivớiông:“Đilàđiởđiđi/Đilàđibiệttừkhiđivề”.

LaHánPhòng,17/3/2012.

THISĨĐỒNGCHUÔNGTỬ(1980)‒SÀIGÒNXEÔM.

ỞViệtNamvàđặcbiệttạiSàiGòn,nhữngnhàthơchạyxeômtrongquákhứ,chắckhôngít,nhưnghiệntạithìgầnnhưchỉcóĐồngChuôngTửlairaihànhnghềnày.Nóilairailàvì,chiếcxemáyTàucủaanhđangbịhưnặng,chưacótiềnsửa,nênchỉtranhthủmượnxebạnbèđểchởkhách

loanhquanhThủĐức.

Đồng Chuông Tử người Chăm, sinh năm 1980 tại Plei Pajai (làngMaLâm,BìnhThuận),vớituổithơkhónhọc.Anhlàmbàithơđầutiênnăm13tuổi‒lúcbịchấnđộngmạnhvìnghetinchaquađời.18tuổivàoSàiGònhọcĐạihọcLuật,làmđủthứnghềđểmưusinhnhưbánvésố,bồibàn,dạyhọc,xeôm,“thợđụng”...Trongcácnghềnày,xeômgắnbóvớianhnhiềuvàlâudàinhất,đếnnayvẫncònkhá“chuyênnghiệp”.AnhbỏdởviệchọcLuậtởnămthứ4vìthiếutiềnhọcphívà...mêthơ.Vớilàndangămđen,vócdángkhòmkhòm,khuônmặthiềnhiền,Đồng

ChuôngTửkểchạyxeômởSàiGònkhôngdễ,nhiềukhicònbịđánhbởigiớixetưởngmình“cướpbến”củahọ.Vìlàmthơmàtócdàirađếnbúitó,anh kể rằng, đôi lúc nhờ cái tóc này mà giới chạy xe bớt ăn hiếp mình,nhưngnếuxõatócngồiđónkháchthìcũngchẳngaiđi,vìhọsợ.Khimới vàonghề,ĐồngChuôngTử chạyxeởNgãNămChuồngChó

(NguyễnKiệm,GòVấp),lúcđótrườngLuậtthuêcơsởgầnđâyđểdạyhọc.Nhưngcũngbữacáibữađực,vìhômmượnđượcxecủabạnthìphảiđihọc,hômnghỉhọcthìkhôngmượnđượcxe.SauanhchuyểnvềngãtưĐiệnBiên

PhủvàPasteur,chạyởđây2‒3nămrồichuyểnraThủĐức,BìnhDương,vìphụthuộcvàochỗởnhờcủabạnbè.Cóhaicáchđể“gần”vớimộtnơixalạ,hoặcbạnphảiởnơicaosang,đủ

thờigianđểtìmhiểuđờisốngmộtcáchgiántiếp,hoặcbạnphảixôngpharađường, trực tiếp chiêm nghiệm nó. Đồng Chuông Tử thuộc tuýp thứ hai,nhưng anh hơn những người bình thường ở tâm hồn nhạy cảm, khả năngquansátvàphảnbiệncủamộtthisĩ.TrongbàithơcótênCuộcsốnglàmộtđốngtranhcãi,ĐồngChuôngTử

mô tả thânphậnmìnhvà so sánhnóvớicái thànhphốmàanhngàyngàygiápmặtcùngcácconđường:“...Tôilàgãcỏhoangchuyênnghiệp,giúmìnhdướinhữngmũigiàycủa

bọnthợsăntạpchủngĐờitôinhưchiếcáoráchđượcmẹtôimayvárấtcẩnthậnĐừngnghĩtôirủngrìnhtiềnkhithỉnhthoảngáoquầntôilángbóngTôinhưSàiGònkhoácchiếcáocao tầngsang trọngmàconđường thì

ráchnáttảtơiBuổisángrấtsớm,tôithứcdậylàmgãxeômsắmsửađờimình/thơmình

bằngvàibạclẻRấtvuivẻ,tôimởcửasổtráitimmìnhđónkháchlênghếngồivànóilời

cảmtạmọingườiTôikhôngbuồnsốphậnđãvùitôirấtthấpTôi sốngbám lấy/hửi/hítnhững lànsóngbụiđườngvàbất tửcũng từ

nhữnghạtbụibámBấtluậnngườitathêmbớtthứgìtôichẳngquantâm”.Cũngnhưnhiềuthisĩkhác,ĐồngChuôngTửcóđủcái“laotâmkhổtứ”,

đủcái“cảmgiácbấthạnh”khinhìncuộcđờiquábonchenvàphùphiếmnày.Nhưngkhôngbilụy,tuyệtvọng,anhxemcáinghềxeômcủamìnhlàcáicớđểhiểungườihiểuđời,đặcbiệtđólàcáchnhanhnhấtđểhiểuSàiGònrộnglớn,đôngđúc‒nơiphồnhoasongsongvớitạmbợ,hiệnđạivớiquêmùa, thanhcaovớigianghồ...Cũng trongbài thơvừakể trên, anhkhẳngkhái:“MỗicuộcđờilàmộtconthuyềnnanmangtênnhữngsựkiệnĐôikhicuộcđờilàconchimđangcốbayquavùngbãođencuộcsốngNóđượckhaisinhtừdưluậnvàchếtđicũngbởidưluậnVậydưluậnlàgì?

LàcondaohailưỡimàconngườimiệtmàimàigiũanênNónhưthuốcbổsứckhỏe,nếulạmdụngsẽchuyểnthànhthuốcđộcTôithíchngườitagọitôilàthisĩ,vàthoángbuồnkhibạnbètrịnhtrọng

‘hắnlànhàthơ’Dầuthisĩvànhàthơlàmột”.ĐồngChuôngTửcòncóbiệtdanhlàMaTử(đứaconcủalàngMaLâm),

giớixeômvàgianghồ,gáiđiếmthườnggọianhnhưvậy.Mỗilầnthấysốmáylạgọiđến,anhluônnói“MaTửđây”,cònsốmáyquencủagiớivănnghệthìanhnói“ĐồngChuôngTửnghe”.Anhkểrằngcónhữngngườitrôngráchnátởngoàiđường,nhưngkhichở

họvềnhàmớibiếtkhôngphảinhưvậy,vàngượclại.Cómộtcôgáiđiếmhạngsangmàanhhaychởtừquận4điphụcvụkháchởcácđiểmnhiềutiền,cônóibồiđượcba thứ tiếng, lại làmột“thánhnữ”củahàngchụcđứa trẻkhuyếttật.Côkhôngmuốnxecủacáiđạigiađưamìnhvềnhà,màthườngtẩy trang tạimột quán cà phê quen, tắt di độngvà đi xe ôm, vì cô khôngmuốnnhữngđứatrẻởnhàbuồn.Chúngcứnghĩcôlàmđầubếpởnhàhàngbanđêm,vìcônấuănrấtngon.ĐồngChuôngTửkểanhtừngtặngcômộttậpthơ,dùkhôngthíchthơcholắm,nhưngcóvẻnhưcôđọcrấtkĩ,vìthỉnhthoảngtrênchuyếnxeômvềnhà,côcóhỏivàitừmàmìnhkhônghiểuhếtý.MaTửcònlàmmộtcáinghềkhálạ,đólàgiúpngườitatìmphòngtrọvà

nhàtrọcấptốc.Chạyxeômthấynơiđâutreobảngthìđềuchịukhóghichépvàhỏigiácầnthận,gặpaiđanglúccầnkiếmnơiởgấpthìanhgiúpvớicáigiátùyhỷ,chonhiêunhậnnhiêu.Anhkểcótrườnghợpthuachứngkhoán,tuầntrướcởbiệtthựPhúMỹHưngcảtriệuđô,tuầnsaudọnquaNhàBèởtrọvensôngvớiphòng trọgiá1triệuđồng/1 tháng.BấtđắcdĩphảichứngkiếnnhiềusựkiệnvàbiếncốcủangườiSàiGòn,đôilúcanhthấyđờicơcựccủabảnthâncũngkhôngquábiđát.Anhkểcóbữatrưanằmđọcsáchtrênyênxevàngủquêndướibóngcây,thứcdậy,thấyđôidépvẫncònnguyên,đờithiệtlàvui.ĐồngChuôngTửmêthơ,mêchơi,mêngẫmngợivàmêsốngthìaiquen

cũngđãbiết.Anhcũngđãđượcvợcưới(theotụclệcủangườiChăm),hiệnvợsắpcóđứaconthứhai,dùconđầucủahọcònrấtnhỏ.VợởquêngoàiNinhThuận,dệtthổcẩmkiếmnhữngđồnglẻsốngquangày,ĐồngChuôngTửthìsốngởSàiGòn,điđivềvề,anhquyếtgiữđammêcủamìnhvàlàmnhiềunghềđểsống,đểcótiềnmuasữachocon.CóthểnóiĐồngChuôngTửlàmộtkiểucủadânSàiGòn,dámsốngchếtvàxảthânchosởthíchcủamình,dùđólàthơtrongbuổivãnchợchiều.

LaHánPhòng,17/3/2012.

NHÀPHÊBÌNHĐỖLONGVÂN(1934‒1997)‒SÀIGÒNVÔKỴ.

TrongvôsốphongcáchnổitrộicủaSàiGònthìsựvôhúykỵlàđiềudễnhậnbiếtnhất.Chínhvì“vôkỵ”màởđâycóđầyđủđấtsốngchođủhạng

người,nơicủa“ngọahổtànglong”.

Không phải ngẫu nhiênmà truyện kiếm hiệp chạm đến văn hóa và lốisốngcủangườiSàiGòntrước1975.NhiềutờbáothờinàysốngtốtlànhờdịchcáctácgiảkiếmhiệpnhưKimDung,CổLong...TrongvôsốnhânvậtđầyhấplựccủaKimDungthìTrươngVôKỵlàngoạihạngvàđượcngườiSàiGònngưỡngmộrấtnhiều,ôngkhôngchỉlànhânvậttiêubiểutrongtiểuthuyếtỶThiênĐồLong ký (còngọiCôgáiĐồLong); không chỉ đại diệnchotriếtlýsống:“Nhântạigianghồ,thânbấtdokỵ”...;màcònđivàotínhcáchvàsựhànhxửđờithựccủadânSàithành.LuậngiảivềKimDungcó rấtnhiềungười,nhưngviếtvừa tườngminh

theochủnghĩacấutrúccủaTâyphương,vừamangumặc,thấuthịtheotriếtlýĐôngphươngthìchỉcómìnhĐỗLongVân.TácphẩmphêbìnhVôKỵgiữachúngtahaylàhiệntượngKimDung làcuốnsáchmỏng,rađờinăm1967,đãđểlạidấuấnsâuđậmtronglòngngườiđọc.NókhôngchỉcắtnghĩađượcsựsaymêkiếmhiệpcủangườiSàiGòn,màcònlộttảđượctinhthầnvôkỵcủangườidânnơiđây.NgaycảthisĩkỳdịBùiGiáng,người từngdịchKimkiếmđiêulinh của

NgọaLongSinhmộtcáchlýthúvàvôtiềnkhánghậu,vẫnphảikínhnểvà

tônsùngĐỗLongVân.TrongThicatưtưởng(1969),ôngviết:“Cuốn sách của ông bàn vềKimDung nằm trong vùng tư tưởng thâm

viễnnhưcuốnNhogiáocủaTrầnTrọngKim.ChẳngnhữnggiúpngườiViệtNamhiểutưtưởnglớncủathiêntàiTrungHoa,màcònkhiếnngườiTrungHoa,ngườiĐôngphương,Tâyphươngnói chungngày sau sực tỉnh.Tầmquantrọngcủacuốnsáchkiaquảthậtrộngrãikhôngcùng.Tôicóthểđưaravàinhậnđịnhkhácôngởđôichitiết.Nhưngkhôngcần.

Điều cốt yếu, ông đã nói xong, và những dưvang vô số sẽ tỏa khắp mọichốn.Vàsẽcònkhiếnngườitathểhộicáimạchthẳmtrongnhữngtácphẩmcủanhữngthiêntàixưanay,bấtluậnlàĐôngphươnghayTâyphương.Sáchtôibịcháyhết,nhưngtôisẽtìmriêngcuốnVôKỵgiữachúngtahay

làhiệntượngKimDungđểđọclạinhiềulần...”.NhàvănNguyễnQuốcTrụthìchobiết:“Cuốntiểuluậnđượcviếtbằngbútphápấntượng,vớitầmnhìnsâurộng

vànhữngphântíchtỉmỉ,nênnhanhchóngnhậnđượcsựhoannghênhcủangườiđọc.NguyênSađánhgiácaotácphẩmnày,cònBùiGiángthìtỏrahếtsứckhâmphục,ôngthườngnhắcđếncuốnsáchtrongcácbàiluậnkiếmhiệpcủamìnhnhưmộtđỉnhcaokhóvươntới.Cuốnsáchnàykhôngxét tớibộtruyệnưutúLộcĐỉnhKý,vìkhiấybộ

truyệnnàychưarađời.Tập sách chỉxoayquanhThiên longbát bộ,Anhhùngxạđiêu,Thầnđiêuđạihiệp,ỶThiênĐồLongký... với nhữngphântíchvềvõcông,vềnộilực,vềtínhcáchnhânvậtvànhữngtriếtlýẩnchứatrongtiểuthuyếtvõhiệpKimDung,ởđoạnmởđầu,ĐỗLongVântỏýmuốntìmracâugiảiđápchocáigọilà‘hiệntượngKimDung’ởkhắpmiềnNamViệtNamthờiấy”.Cũngxinnhắclạimộtchút,TrươngVôKỵlànhânvậttừnhỏđãcóxuất

thânbầmdập,kémmaymắnvànhiềulầntrongđờigặpchuyệnthậptửnhấtsinh.Nhưngvì“vôkỵ”nênđịnhmệnhđưađẩyôngtrởthànhgiáochủMinhGiáođờithứ34,hóagiảicáinhìnmaquỷtrongmắtmọingườivềgiáopháinày.ChínhnhữngtrậnđấunhưQuangMinhđỉnh;giảicứusáuđạimônpháitạiVạnAntự;pháâmmưu“tiêntrừThiếulâm,hậudiệtVõĐang”củatriềuđìnhnhàNguyên...đãđưaTrươngVôKỵthànhanhhùngkiệtxuất,đigiữachínhtà,tốtxấu.Trongsáchcủamình,ĐỗLongVânluận:“...Võ công trong thiên hạ, có nhiều thật, nhưngđều cùng một gốc và

chẳngrakhỏinhữngquyluậtcủatựnhiên.Saongười takhông thểtìm ranhữngquyluậtchungchonhữngvõcôngtrênđời?CànkhônĐạinãditâm

pháp không phải làmột võ côngảo diệu hơn những võ công khác, nó lànguyênlýcủamọivõcông,vàngườitacóthểcoinónhưmộtthứvănphạmđạicươngtổnghợpvàgiảithíchnhữngvănphạmđặcbiệt.Chonêndùgặpnhữngvõcôngphứctạpđếnmấythì,nhờtâmphápấy,VôKỵcũng có thểđịnhracơthứccủanóvàphágiảiđược.Khithìchàngdùngngayvõcôngcủađốithủđểtrảđònlàmchoyngơngáckhôngbiếttênnàylàmthếnàomà biết được những tuyệt kỹ bí truyền của môn phái mình, khi thì, ngộnghĩnhhơn,chàngchuyểnnhữngđòncủađốithủtrởvềđánhlạiyvàđồngbọn gây ra không biết bao nhiêu cảnh khôi hài. Ai chẳng còn nhớ trậnHuyềnMinhnhịlãovâyđánhVôKỵbịchànggiởĐạinãditâmpháp,làmchonhịlão,đònngườinàytrúngphảingườikia,vàsaucùng,giậnquáđâmrađánhnhauthựcsự.Ấylàthuật“lấygậyôngđậplưngông”vàchínhnóđãchophépVôKỵkhuấtphụcchúnganhhùngvàthốngnhấtvõlâm”.TheonhànghiêncứuNguyễnTiếnVăn:“ĐỗLongVânsốnggiữachúng

tanhưngnhưởmộtcảnhgiớikhác,nhưmộtẩnsĩ,đúnghơn,nhưmộthiềnnhân”.ĐỗLongVânsốngkhá lặng lẽ,viếtvănvớiôngcũng làmộtcôngviệc

củalặnglẽ,chẳngmưucầuđiềugì.SinhraởHảiDương,sốngthờithơấuởHàNội,duhọcvàtốtnghiệpcửnhânvănkhoaởĐạihọcSorbonne(Paris),trởvềquêhươngsauHiệpđịnhGenève1954,nhưngchẳngmấykhidùngđếnbằngcấpnày trongđời sống,ông làmbạnvớimột sốvăn thi sĩ cũnglặnglẽkhôngkém,đólàJosephHuỳnhVăn,PhạmKiềuTùng,NguyễnTửLộc...,họchơichungvàlàmchungTậpsanVănchương.ĐỗLongVâncólẽlàtácgiảtàinăngnhưnglặnglẽbậcnhấtcủaSàiGòn,vàcảViệtNamtrongthếkỷ20.Ngoàigiađình,ôngcònvàibangườibạnkháclàNguyênSa,BùiGiáng,ThanhTâmTuyền,TrịnhCôngSơn,ĐinhCường,HoàngAnhTuấn,KhánhLy...Trước tác ông để lại không nhiều, chỉ khoảng 400 trang in khổ thông

thường,nhưngphầnlớnđềucógiátrịvượtthờigian.Ngoàitácphẩmvừađềcập, ông còn cuốnNguồnnướcẩn củaHồXuânHương ‒ bàn về thơHồXuânHương rất lý thú.Ngoài ra, các tiểu luận của ông nhưTruyệnKiềuABC;Thửpháchọamột bảnđồcủa địa ngục theoChếLan Viên; ThanhQuanhaylàámảnhhoànghôn;Nhânmộtkinhnghiệmthơ;Thơtrong“cõingười ta";Những đồbằng chất dẻo... đều còn tính thời sự và sức chiêmnghiệmsâusắccủanó.Ôngcũnglàdịchgiảcủamộtsốtácphẩm,tiêubiểucó thơ và các bài hát củaBertoltBrecht,Thiện xạTartarin củaAlphonseDaudet,VũđiệuTorotumbocủaM.Asturias...Tinvui,sau25nămngàymất,tuyểntậpĐỗLongVânsắpsửarađời,nó

khôngchỉđáptrảlạitinhthầnbấtvụlợimàôngđãđónggópchocộngđồng

vănhóa,màcònlàcáchtiếpnốimộtkinhnghiệmvôkỵcủangườiSàiGòn.ĐỗLongVânđãsốngđờicủamộtngườiSàiGònvôkỵ,vậy thìchúng tahãydùngtinhthầnvôkỵđểvượtquanhữngchướngngại(nếucó)khitìmđếntácphẩmcủaông.

LaHánPhòng,16/4/2012.

NHÀNGHIÊNCỨUHÀVŨTRỌNG(1967)‒SÀIGÒNĐẠMTHANH.

ẢnhhưởngcủatriếtlýThiênChúagiáođểlạidấuấnkháđậmnéttrênkiếntrúc,quyhoạch,mỹthuậtvàcảđạođứcsốngcủaSàiGònmộtthời.Nayđãlàngưỡngcửacủađổithayvàphaimờchóngvánh,HàVũTrọngquantâmđếnđiềunàynênđểtâmnghiêncứukhoảng10nămqua.MộtSàiGònthanhtịnhsẽđượcpháchọathôngquachuyênkhảovềmỹthuậtThiên

Chúagiáotừmộttâmhồnvừalãngđãngvừasâusắc.

Đến nay, hỏi nhiều người trong học giới rằngHàVũTrọng là ai, chắckhôngmấy người biết, vì anh thuộc tuýp người ngại đámđông, sống nhẹnhàngvàlặnglẽ.HọcMỹthuậttạiCanada,cónhiềunămtựhọcvềâmnhạc,mỹhọcvànghệthuậtnóichung.KhitrởvềSàiGònlầnđầu,anhgiốngnhưngườitrênmây,chỉbiếtchuyệnnàynọthôngquatácphẩmvàsáchvở.Khitôigặpanh,hìnhnhưnăm2005, trongcâuchuyệnmiênman,vô tìnhanhchobiếtmìnhđangnghiêncứuvềâmnhạctrongTruyệnKiều‒kiểunhưkhiKiềuchơiđànchoHồTônHiếnnghethìchơibàigì,nhạccụnàovàtạisaolạinhưvậy?RồithihàoNguyễnDucóthựcsựrànhvềâmnhạckhông,haychỉlàliênthôngvănhóa?QuanniệmvàcáchsốngcủaHàVũTrọngthuộcvềsựđiềm/thanhđạm.

Chínhvì vậy, khi dịch “Cái đạmcủa âm thanh” (“Fadeur des sons”, hoặc“TheblandnessofSound”)củaFrançoisJullien,anhđãdịchsúctíchthành“Đạmthanh”.Vìchữ“thanh”(dẫntheothơBạchCưDị)khôngmangnghĩa

là“trong”và“nhạt”,màlà“thanh”trong“âmthanh”.FrançoisJulliencắtnghĩa:“Đạm thanh: âm thanhmà thính giác nghe nhỏdần rồi chấm dứt qua

khoảngthờigianchophépngânlâunhất.Tavẫncònnghethấy,chỉgầnnhưthôi;vàkhithanhâmđólịmtắt,nócàngkhiếntacóthểnghehếtđượccáivôthanhởcõibênkiamànósắptiêutan.Vậy,khitalắngnghenótiêutan,làlắngnghecuộctrởvềcủanóvớicáiđạiMẫuthể(Matrix)bấtphânhóa.Đó làâm thanhmàchính trongmờnhạt, nó tuần tựmở ra conđường từnghethấyđếnkhôngnghethấyvàchochúngtatrảiquacuộcchuyểnhànhliêntụctừcáinàytớicáikhác.Vàkhinódầntrútbỏtínhvậtchấtcủathínhgiác,nódẫntatớingưỡngcửacủatịchlặng,mộtsựtịchlặngmàchúngtatrảiquanhưsựviênmãntạicộinguồnmọihàihòa”.NóidàidòngnhưvậyđểtrởlạiýbanđầuvềmỹthuậtThiênChúagiáovà

sựthanhkhiết,tinhhoamànóđạtđến.KhingườiphươngTâyđặtchânđếnSàiGòn,bêncạnhnhữngxấutốt,đượcmất,thìsựquyhoạch,kiếntrúcvàmỹthuậtđãtrởthànhnềntảng‒dùphainhạtrấtnhiều‒củavănminhđôthịsaunày.Màmỹthuậtlàmộtphươngcáchhữuhiệuđểdiễnđạtmỹhọc,nóquyếtđịnhvàchiphốiđếnthẩmmỹchungcủamộtthànhphố,mộtkhuvựcsống.Quacáchsống,cáchnghĩvàcáchlàmviệccủanhữngconngườinhưHà

VũTrọng (vốn không ít ở SàiGòn), đã cho thấy bên cạnh sự xô bồ, náonhiệt,SàiGònvẫncònđósựthanhthoát,bìnhlặng.CũngnhưcáinhìncủaFrançoisJullienvềtiếngđànhayâmnhạcmàHàVũTrọngkháđồngđiệu,chínhnhữnglúcngưnghayngắtnhịpmới làmnênbản thể, triết lývà tâmcảnh.“Nhữnggì‘ngưng’làvôvàndaođộngcủatrầngian,gồmchínhđiệunhạcđãđượcchơi.Cáilưutồn(vàkhaimở)làâmthanhlắngđọng,tựnóthanhtẩy,vàgiờđâydẫntớicuộctrầmtư.Vàtrongcảnhgiớimàâmnhạctrởnên tịch lặng, thì cái đạm ngự tại ngưỡng cửa nội tâm thâm viễn, vàchiêumờichúngtavàokhámphámànđêm”,FrançoisJulliennhậnđịnh.Cụthểhơn,trongbàiviếtcótênChiêmngắmĐóahoavôthường,HàVũ

TrọngnhìnTrịnhCôngSơn,màcólẽ,cũnglànhìnvàotâmcảnhthẳmsâucủamộtlớpngườithíchnhạcTrịnh‒mêsựgiảnđơncủaSàiGòn.Anhviết:“CóngườisẽchorằngnétnhạccủaTrịnhCôngSơngiảndị,đơnđiệu.Hẳnlàôngchuộngsựđơnsơ,giảndị,nhưngđâylàcáigiảndịcủasựđạmbạc,khổhạnh,‘nghèo’màvẫngiàunhữngcảmthứcmỹhọc taonhã.Nétnhạc‘đơnđiệu’(monotone,haythểmonophonicballade)đólạilàdòngcảmthứccôtịch,củacánhântrựccảmđượcnỗicôđơnvớivũtrụ,thiênnhiên”.Nhiềungườicắtnghĩasựphóngkhoáng,trọngnghĩakhinhtàicủangười

SàiGònlàdophongthổthoángđãng,sôngnướccâytráiphìnhiêu...,cáinày

đúng.Nhưngsẽđúnghơnnữanếuxétvềsựđạmthanhvà thanhđạmcủangườiSàiGòn,trongbộbadanh‒lợi‒tình,sâuthẳmvàthườngkhôngtỏlộrangoài,ngườiSàiGònvẫntrọngcáitìnhnhiềunhất.Thêmnữa,nếulộtbỏcáidiệnmạosồsềhaynhạtnhòadễthấy,cốtlõicủatinhthầnSàiGònvẫnlàbaodung,vịthavàkhôngcốchấp.Vìvôchấpmàdễchungđụng,dễchấpnhậncáikhác,cáimới,cáidịbiệt...thànhraphóngkhoáng,chịuchơi.Xemtivi,chúngtadễcónhậnxétngườidânbình thườngởNamBộăn

nóicụtlủn,chỉcóýmàthiếucâuthiếukéo.Ngaycảchửilộncũngthế,cộclốc,chẳng thểvănhoa,vầnvè.CoibộđaphầnngườiSàiGòn, tuyởphố,nhưngcũngthế,bản thânhọ thườngítnóivềmình,nêncách thểhiệnhaynhấtvẫnlàviệclàm,làhànhđộngcụthể.Trongmộtbốicảnhsốnghoàntoànkhác,đểcắtnghĩađiềuvừanêu,nhà

mỹhọcSusanSontagphântíchtrongbàiMỹhọcvềsựvôngôn(cũngdoHàVũTrọngdịch)nhưsau:“Sựvôngônkhôngchỉhiệnhữutrongmộtthếgiớiđầyắpngôntừvànhữngtiếngnóikhác,màbấtcứsựvôngônnàođượcđưaramangtựtính củanónhư làmộtdải thời gian kéo căng vàđược xuyênthủngbằngnhữngâmthanh”.Thửchúýmàxem, trongcáináonhiệtđếncăngcứngkia,phố thịSàiGònbaogiờcũngcósựvôngônvà thinh lặng“thứcthời”củanó.Đólànhữngkhoảnhkhắc“đạmthanh”,nógiúpvunvén,gìngiữphongvịSàiGòntrướctrạngthái“chực”bấnloạnvàmấtthăngbằngtuyệtđối.CáichấtđạmthanhcủaSàiGònmàHàVũTrọng tìmkiếmquasựảnh

hưởngtừmỹthuậtThiênChúagiáovẫncònởđâuđóxaxôi,chưathểthànhhình.Thếnhưng, từnhữngviệc tưởngnhưcôđộcvàhẹp lốinày lạihé lộchotathấynhữngmạchngầmvănhóacủamộtthànhphốthườngbịxemlà“nơiđểtiêuxài”,làảovọng.Bấtkìđâucũngthế,chínhnhữngmạchngầmlàmnênsứcnuôidưỡng,duytrìsựsống;mớilàmnênbềnổixahoa,tránglệ.Vậynên,đènSàiGònđâuchỉcóngọnxanhngọnđỏ,màđôikhicònlàbóngtốiđenthuicủakhoảngchờ...đểnhữngmàusăclunglinhđóhiệnra.

LaHánPhòng,16/4/2012.

NHÀNGHIÊNCỨUNGUYỄNTIẾNVĂN(1939)‒SÀIGÒNSẺCHIA.

ĐốivớiNguyễnTiếnVăn,khôngchỉtrítuệcàngchiacàngnhiềulên,màngaycảtàisản,khitabiếtcáchchiathìchúngcũngsẽnhiềulênvôsố.MộtcậubéHàNội,vàoSàiGòntừlúcnhỏ,cuộcđờiNguyễnTiếnVănđứngtrướcnhiềubiếncố,buộcphảithayđổi,nhưngviệcđọcsáchthìgầnnhưkhôngsuysuyển.Khôngchỉđọcsách,màsuốtđờimình,ôngđãtừngcho

thiênhạhơn10tấnsách.

NgườiSàiGònthườngbịmangtiếngoanlàthựcdụng,vìnơiđâydễbịdínhtớitiềnvàcũnglàmratiềnnhiềunhấtnước.Thếnhưng,thửhỏi,nếunókhôngthựcdụngtheonghĩa tốtđẹpcủa từnày thì làmsao thuhútkhoảng1/8dânsốđếnsốngvàđónggópphầnnhiềuthuếmáchođấtnước.Thửhỏi,trongcácchươngtrìnhtừthiệnhayủnghộcộngđồng,thiêntaidịchhọa,nơiđâuhàophóngnhưngườiSàiGòn;nhiềunămliền,sứcủnghộvàsựsẻchiavớimiềnTrungbãolụtcủangườiSàiGònbằngcảnướccộnglại,rồinhânlênvàilần.Làmộtdịchgiảvàngườilàmcôngviệcnghiêncứu,NguyễnTiếnVănsan

sẻvớicuộcđờibằngnhữngthứkhác,nhữngđiềuthuộcsởtrường‒đólàcácbảndịch,bàiviếtvàsáchvở.Trước1975,vì trốnđi lính thờiViệtNamCộnghòa,NguyễnTiếnVăn

càngcónhiềuthờigianđểđọcsách,suốtngàyởtrongphòng,trongxóhoặcdướihầm.Quasựgiúpsứccủabạnbè,ôngdịchsáchký tênkhácchovài

nhàxuất bản, dịch bản tin cho các báo... số nhuậnbút thu về (khá nhiều)cũngchỉđểmuasáchđọc.Vìphải ràyđâymaiđó, số sáchmàôngđể lạihoặctặngbạnbèphảiđếnhàngtấn,khoảngthờigiannàyônglàmra tiền,sáchtươngđốirẻ,nêncứsáchhaylàmua,khôngcầntínhtoán.NguyễnTiếnVănkhôngthíchnóinhiềuvềviệcchosáchcủamình,bởi

theo ông, ở đời có gì thì cho nấy, bình thường thôi. Người lính ra chiếntrườngthìchoxươngmáu,thânthể;ngườibácsĩlànhnghềvànhânđạothìchoyđức; thầycôgiáogiỏivà thươnghọc trò thì cho tri thức,đạođức...Vậythìngườiđọcsách,viếtsách,dịchsách...phảichosáchlàđiềuđươngnhiên.“Tôi khôngphải làmột nhà sưu tầm sách cổ.Tôi yêuđọc sách vàchọnmuatừngcuốnsáchcóíchđểđọc.Đọcxongrồithìmuốnchiasẻchongườikháccùngđọc.Đốivớitôisáchcàngmớicàngtốt.Chỉcóhaithứcầnphảicổlàbạnvàrượumàthôi”,NguyễnTiếnVăntừngtâmsựvớiphóngviênAnhVânnhưvậy.Từnhỏđếnnay,ởtuổicổlaihy,họcvớiNguyễnTiếnVănlàtựhọc.Ông

tựhọctiếngAnh,tiếngPháp,chữNho,tiếngViệtvàmộtvàingônngữ,côngcụphòtrợkhác.BạnbèkểrằngkhihọcchữNho,bịviêmgiácmạccóthểbịmù,nhưngôngvẫnquyếtchíbịtmộtmắtđểhọc.Bởivớiôngởđờicónhiềunhàtù,mànhàtùvậtlý(baonhiêumétvuông)chẳngđángquantâmbằngnhàtùngônngữvà tư tưởng.Tri thứcvàsáchvởlý thú trongthiênhạrấtnhiềumàmìnhchẳngđọcvàchiasẻđược,đómớilàmù,đómớilànhàtùlớnvàkhổtâmnhất.Sau1975,nhucầuđọcbịbóhẹp,lúcấysáchvởtrởthành“thúvuitiểutư

sản”,nênbị tịch thuvà tiêuhủykhánhiều.NguyễnTiếnVăncũngkhôngphảingoạilệ.Vàinămsauđó,khirađườngbánsáchcũvớinhiềuvănnghệsĩnổitiếngkhác,ônglạitíchcópđượckhoảngsáungàncuốn.Đến1985,khiđivượtbiên,ôngđểlạichobạnbèsốsáchnày,đặcbiệtnhữngbạntrẻcóchíhọchành,nghiêncứuvàdịchthuật;dùđứtruột,nhưngthếthờiphảithế.Vớiông,ởđời,chosáchcólẽlàvuinhất,vìsựhaomòncủanóluôníthơnsovớinhiềutàisảnkhác.NguyễnTiếnVănchobiết:“Vốnkhôngđượchọchànhchínhquytạimôitrườngđạihọcnênđiềutôi

thèmnhấtlàhiểubiết,thèmlụctìmtrongsáchvở.Đờitôicũngkhôngcótàisảngìquýgiángoàisách.Thậmchí,khivềnước,lúclênmáybaytôiđượcmangtheo64kghànhlý

thìđến60kglàsáchđểtặngbạnbè,chỉcó4kglàvậtdụngcánhân”.Từnăm15 tuổi, cóhaiđiềugắn liềnvới cuộcđờiNguyễnTiếnVăn là

sáchvàthuốclá,ôngcóthểnhịnănhaibangàychứkhôngthểnhịnhút.Thế

nhưng,khicầnthiếtônglạinhịnhútđểmuasách,ôngluôntìmcáchđểmuasáchmớinhấtvàrẻnhất;vàthuốclácũngvậy,thứnặngnhấtvàrẻnhất,mỗingàyhútgầnhaibao,thuốcnhẹvàđắttiền,khôngkhamđược.KhiđịnhcưtạiToronto(Canada)vàocuốinăm1985,ôngchỉđilàmtrong

khoảng3nămđểbảolãnhvợvàbốnconsangbênấy.Sauđóthìônghoàntoànởnhàđọcsách,dịchthuậtvànghiêncứunhữngvấnđềmàmìnhquantâmnhưtâmthứcluyếnáicủangườiViệtquacadao‒dânca;triếtlýtínhdụcvàsựliênđớiđếntôngiáocủangườiViệt...Đếnnay,đâyvẫnlànhữngvấnđềmàôngtheođuổi,dựkiếnsẽramộtcuốnsáchlúccuốiđời.Khôngđilàmthìlấytiềnđâumuasách?ôngkể:“Muốnmuasáchnàomà

mìnhthích,khôngthểranhàsách,nơiđórấtđắt,phảichờnhữngdịpbánhạgiáởcácđạihọc.HoặcnhưsốsáchTrungQuốcmà tôi cóđượccũngnhờmỗi năm Bắc Kinh qua Canada tham gia hội sách. Khi kết thúc, họthườngbánlạichongườibảnxứvớigiárẻđểkhỏitốncôngvậnchuyểnvềnước.Chộpđượcbấtkỳcơhộinàomuasáchhayvàgiárẻlàtôikhônghềbỏqua’’.Năm2005,tronglầntrởlạiSàiGònsau20nămxacách,nơimàôngđịnh

sống đến cuối đời,NguyễnTiếnVănmới thấymình “bị kẹt” cả chục tấnsáchtạixứngười.ĐểchuyểnnhữnghànghóakhácvềSàiGònđãkhó,vớisáchthìcònkhóvàkhổhơngấpbội;vớitưcáchcánhânthìgầnnhưkhôngđược.Loayhoaytìmngườiđểchovàdámnhậntrong2nămmàkhôngcóai,ônggầnnhưthấtvọng.ChođếnkhiT.SNguyễnThịHậu(ViệnNghiêncứuPháttriểnTP.HCM)đứngraxinnhậnđểlàmthưviệnchotổchứcnàythìsốsáchmớiđượcchuyểnvềbằngtiềntúicủaNguyễnTiếnVănvàbạnbè.VềđếncảngCátLái,phảimấthơnbathángđểcơquanchuyênmônkiểmduyệtvàloạibỏnhữngsáchmàtheohọkhôngnênnhậpkhẩu;khisốsáchấyvềđếnviện,cảngườichovớingườinhậnmớithởphàonhẹnhõm.Từ1975đếnnay,đâycólẽlàcuộcnhậpkhẩusáchphilợinhuậnvàoViệtNam‒quađườngtưnhân‒lớnnhất.TheosốliệumàViệnNghiêncứuXãhộiTP.HCMchobiết,tổngsốsách

màhọnhậnđượclà18.200cuốn,chủyếuthuộcchuyênngànhvănhọc,triếthọc,xãhộihọcvàngônngữhọc.TrongđósáchtiếngAnhcó17.102cuốn,cònlạisáchtiếngHoa,Pháp,Đức,Việt;riêngtừđiểnthìcó591quyển.Việnphảidànhramộtkhocódiệntíchgần50métvuông,dựng12kệcao,mỗikệcó8tầngđểchấtsách.NếuaiđãtừngmuasáchtiếngAnh(dùđãgiảmgiá)thìđủbiếtnóđắtcỡ

nào,nhữngsáchcôngcụvàchuyênngànhthìcàngđắthơn.TuynhànghiêncứuNguyễnTiếnVăntừchốitrảlờivềsốtiềnmàôngđãbỏra,nhưngcứlấymộtconsốbìnhquânnàođórồinhảnvói18.200cuốn,chúngtasẽthấy

côngsứcvàtàilựclàrấtlớn.Năm2008,đứng trước thưviệnsáchmàmìnhvừasansẻ,NguyễnTiến

Vănvuivẻ:“Tôithấymìnhđãlớntuổirồi,sứcsửdụngsáchchuyênngànhbắtđầusuygiảm,tôimuốnchuyểnnóđếnnhiềuđộcgiảkhác,nhưngnếutạitưgiaởTorontothìrấtkhó,vìởđócácthưviệncôngcộngrấtphongphúvàkhổnglồ.TôimuốntặngchocácbạnđọcởViệtNamvàrấtvuikhicónơiđồngýtiếpnhận.Tôichỉhivọngsẽcónhiềungườiđếnthamkhảovàchiasẻcácthôngtinmàthưviệnnhỏnàycóthểcungcấpđược”.Nhiềungườihayhỏimộtcâungangtráivàcólẽ,hơiácmiệng:Đọcsách

nhiều liệu có íchgì?Cónhiều cáchđểphânbuahoặc trả lời, nhưng thôi,trướcthựctếmàtahaythanvãnrằngvănhóađọcđangxuốngthấp,sáchinrabánkhôngđược,nếuViệtNamcókhoảng5.000ngườimêsáchvàhaymuasáchnhưNguyễnTiếnVănthìhaybiếtmấy.Màkhôngchỉmêsách,ôngcònnhiệttìnhgiúpđỡnhữngaimuốnđếnvới

sách,bởivớiông,đólàcáchtìmkiếmtựdođíchthựcnhất,ítralàtrongtưtưởngvàtưduy.KhitrởlạiViệtNamsinhsống,từmộtngườicóhàngchụctấnsáchđếnkhôngcònmộtquyểnnào,ônglạigâydựngtủsáchchoriêngmình.Naythì,trongcănnhàthuêchậtchộiởquận4,ngồigiữahàngngàncuốnsáchvàcũngchỉnóichuyệnsách.Vàbấtkìlúcnào,nếucóaiđógọiđiện thoạiđến,đầudâybênkia luôncóhai chữ“tôinghe”vàcâuchuyệnsáchlạibắtđầu.

LaHánPhòng,16/5/2012.

NGHIÊNCỨUSINHALECSCHACHNER(1986)‒SÀIGÒNDỄTHỞ!

VớiAlecSchachnerthìSàiGòndễthởhơnNewYorkvàrấtnhiềunơikhác,vìởđâyanhdễdàngsốngvớivốnliếngítỏicủamìnhvềâmnhạchaydạyhọc.Quanghiêncứusinhchịuchơinày,ngườitadườngnhưbiếtnhiềuhơnvềlýdotạisaoSàiGònđôngdânnhấtvàlàđầutàuquantrọngcủa

ViệtNam.

SaukhitốtnghiệpĐạihọcColumbia(Mỹ)năm2008,AlecSchachnerrờithànhphốquênhà làNewYorkđểđi tìmkiếmđề tàinghiêncứuvềnhânloại học (anthropology). Anh định đến Lào, Việt Nam và vài nướcĐôngNamÁ,mỗinơisốngchừngnửanămrồiđi, thếnhưnganhđãbịSàiGònníukéođếnmứcmuốnởđâytớigià.TrongAlecdườngnhưcónhiềuconngườikhácnhau,lànhàgiáokhianh

dạyvănchươngAnh‒Mỹởvàitrườngđạihọc,hoặcdạyvàibộmônkhác,trongđócódạytrẻem.Khichơinhạcởcácquánbar,anhlàmột“taychơi”cuồngnhiệt;khidịchthơViệtsangtiếngAnh,anhthậtkiênnhẫn;khinghiêncứu,anhrấttỉmỉ.Khiđibụivànhậunhẹt,anhđúngnghĩalàmộtTâybalô;khisống,anhđúnglàmộtngườiSàiGòn,dễhòanhập,dễthathứvàdễchấpnhận.AnhcóthểăntấtcảcácmóncủangườiViệt,ngaycảnhữngmónđượcxemlà“khóxơi”nhưtiếtcanh,thịtchó,sâunhộngvàvôsốloạimắmsống.Thếnhưng,vềsâuxa,AlecvẫnlàngườiMỹgốcDoThái,anhcónhững

nguyên tắc,nghi lễ,quycủvà tônnghiêmcủariêngmình.Trênhết, trongconngườinàylàsựthôngminh“vốnsẵntínhtrời”vàýchí,sựtựtônkhóbề

laychuyển‒mộttruyềnthốngkhôngphảidântộcnàocũngcó.Aleccóthểđọc tiếngDoThái, nói được tiếng TâyBanNha, tiếng Pháp vàmột chúttiếngLào;anhđangdầnthôngthạotiếngViệt.Khi đếnViệt Nam trongmấy năm trước, Alec thấy thích Sài Gòn nên

quyết tâmhọctiếngViệtchodễhòanhập.Saukhoảng8thángvừađihọcvừa đi chơi, anh thấymình không cần phải tiếp tục đến lớp,mà xông rangoàiđường,vớiquyển từđiển trên tay,khôngbiết thìhỏi.Alec làngườiquảnggiao,quenvàkếtbạnvớiđủtầnglớp,từnhữngchuyêngiahạngnhấtởcácđạihọcchođếnxeôm,ngườibuônbánởvỉahè.VớichiếcHonda67,anhlangthangkhắpViệtNam,từđồngbằnglênnúi,từngủnhàtrọchođếnngủnhờnhàdân.HỏiAleclýdonàomàanhhọctiếngViệtnhanhnhưvậy,anhcười:“Vì

mêbạnnênphảinóinhiềuvàmêthơnênphảiđọcnhiều”.Alecchorằng,dùnhìndướigócđộnào,thìthơluônphảnánhđượcdiệnmạotìnhcảmvàtinhhoacủamỗidântộc.“Dướicáinhìnnhânloạihọc,thơluônlàbảnsắccănbảncủamỗi tộcngười,dùhiệnnay tạinhiềunướcthơđanghết đất sống,nhưngcốtcáchvàsứmệnhnàythìchưabaogiờthayđổi.Cònmộtngườilàmthơthứthiệt,thìngônngữvàtộcngườiđócònlýdođểtồntại”,Aleckhẳngđịnh.So với trang lứa củamình,Alec không khác những bạn trẻ ngườiViệt

đangđịnhcưởSàiGòn,khianhcũngđangchiatiềnvớimấyđứabạnđểcómộtcănphòngnhỏsinhsống.NhàtrọcủaanhnằmtạiconđườngrấtnhỏởquậnBìnhThạnh,khucủadânlaođộngtaychânlàchủyếu.Aleccũngphảimưusinhsuốtngàyđêm,nhiềuthángcònkhôngđủsống,chínhvìthế,chỉkhikhuyavềanhmớithứcđọcvàhệthốnglạinhữnggìmìnhghichépđượctrongngày.Vìkhôngcó tài trợhayhọcbổngcủabất kì tổ chứcnào, nênnghiêncứuvớiAlec làviệc tự thânvà tựdo,phát tâmmàlàm,chứchẳngtrôngchờđiềugì.VớiAlec, học tiếngViệt để đi giang hồ hoặc sinh hoạt đời thường thì

khôngkhó,nhưngđểđọcđượcthơhayhiểucácvănbảnhànlâmthìrấtkhổsở.Họcđểdịch thuậtcàngghê rợnhơn,vìđểnắmvững từngcâu từngý,tránhhiểulầm,làđiềugầnnhưbấtkhả.Chínhvìvậymàanhchọnthứrấtkhóvàrấtmơhồ‒làthơ‒đểdịch;muốnbắtđầubằngthửtháchlớnthìvềsauđỡngán.“Vớinhiềudịchgiả,thơkhôngthểdịchđược,màcũngkhôngthểkhôngdịchthơđược,chínhvìvậymàtôilàm,chủyếulàdịchthơnhữngngườimìnhyêumến,nêncósaisótcũngkhôngngại.SaunàytiếngViệtkhálên,mìnhsẽsửalạibảntiếngAnh”,Alectâmsự.ĐichơiloanhquanhvớiAlec,aihỏianhởđâu,câutrảlờiluônluônlà:

“NgườiNewYork,nhưnghiệnsốngởSàiGòn”.SàiGònvớiAlecthậthào

phóng,mỗiđêmcuối tuầnchơinhạcnghiệpdưcũngkiếmđượcmột triệu;nhiềuđạihọcrộngcửachogiảngdạy;báochísẵnsànginbài...“NếuởNewYork,vớibằngcấpnhưtôivàsuythoáikinhtếnhưhiệnnay,cầmchắc,tôilàngườithấtnghiệp.SàiGònvàViệtNamcóvôvànkhókhănnộitạicủanó,nhưngvớitôithìtạmổn”,Alecnói.TôihỏiAlec,nếucânđovuivui,trongngườianhbâygiờchấtnàonhiều

hơn,SàiGònhayNewYork?Alectrảlờingay,chắcSàiGòn,vìmấynămrồichưavềNewYork,giờmàvề,chắckhôngchạyxeđượcnữa,vìquenvớiphong cách “tranh thủ từngkhoảng trống”ởđây rồi.“ThiênhạhayphànnànngườiViệtthườngkhôngđúnggiờvàghétnó,tôithìthấythích,bởikhilàmngườiđúnggiờthậtlâu,sẽthấymìnhkhôngkhácgìcáimáy,chẳngcógìsungsướng,cứtàtàmàsốngsẽvuihơn.Bởicáichếtluônluônđếnđúnglúc,mìnhquáđúnggiờđểlàmgìcơchứ;màkhimọingườiđãquenđúnggiờ,thìđếntrễcũngthànhđếnđúng,cósaođâu”,Alecchiasẻ.HiệnAlecđangxinlàmnghiêncứusinhtạiĐạihọcColumbiahoặcĐại

họcBerkeleyvềngànhnhân loạihọc,nếukhôngđược,anhsẽ theongànhĐôngÁhayViệtNamhọc,màcốtyếulàđểcócớtìmhiểuchuyênsâuhơnvềSàiGòn.Alectâmsựrằngcóthểanhchẳngbaogiờlấyđượcbằngtiếnsĩ,nhưngđammêtìmhiểuvàcắtnghĩavềmộtnơimìnhchọnlàmđấtsốngthìkhómàngừng lại.Khôngviếtđượcsáchhàn lâmthìmộtcuốnkiểuphiêulưukýcũngsẽđượcxuấtbảntrongtươnglai.Saubuổitròchuyệnởcàphêvỉahè,trướckhiAlecchạyxeraThủĐức

dạyhọc,tôihỏi:Alecthựcsựkhôngnhớnhàư?Anhcườivànóiđầyẩný:“NgườiDoTháilàmgìcónhàmànhớ.Ởđâubiếtđó,vậythôi”.

LaHánPhòng,16/5/2012.

CHỈNH“BASS”(1946)‒SÀIGÒNTHOÁNGMỞ.TạiSàiGòn,ngaytronggiớiâmnhạc,sốngườibiết,đúnghơn,cònnhớ

NguyễnTiếnChỉnhlàmộttay“bass”điệunghệchắckhôngnhiều,dùbiệthiệuChỉnh“bass"thìngườitavẫnquengọi.Thếnhưng,trongcáithànhphốbềbộnvàdễphôiphanày,Chỉnh“bass"lạilàmộtchứngnhâncủamạchngầmvănhóavàlốisống,anhnốikếtnhiềucátínhvớinhau.

SinhtạiLạngSơn,vàosốngởSàiGòntừnăm1954.NguyễnTiếnChỉnhthuộclớpnghệsĩđầutiênởViệtNamtựhọcguitarbassđểhòamìnhvàocácdòngnhạcÂuMỹđangdunhậpồạtvàothànhphốnàyởthậpniên60củathếkỷtrước.Ngaytừbuổiđầu,nhữngngườinhưanhđãcóchủtrươngViệthóanhạcÂuMỹbằngcáchchuyểndịchhoặcsángtáccáccakhúc,đểlàmsaotrêncáinềnkỹthuậtchung,nghệsĩViệtthểhiệnđượcphongvịvàcátínhcủariêngmình.ChúngtadễdàngbắtgặpýnàytrongcácnhậnđịnhvềnhạctrẻViệtNam,

màcụ thể làxuấtxứởSàiGòn:“Năm1954,dùngườiPháprútkhỏiViệtNam,nhạcPhápvẫncònhằnsâutrongsinhhoạtâmnhạcxãhội,nhưngkhingườiMỹđổquânđếnmiềnNamthìnhạcPhápcũnglủidần,nhườngbướccholànsóngvănhóaMỹ.Cuốithậpniên1950,đầuthậpniên1960,cóthểnóinhạctrẻSàiGònđãhình thành,nhưngnó thật sựgâyđưọcấn tượngmạnhmẽvớicôngchúngtrẻlàtừnăm1963”.Trongbốicảnhấy,cóthểnóithếhệTiếnChỉnhlànhữngngườiđầutiên“đẻra”kháiniệmnhạctrẻ,dùsaunàyngườitachỉnhớđếnNguyễnTrungCan,LêHựuHà...nhiềuhơnvìcácvịnàykiêntrìvànổitiếnghơn.

TiếnChỉnhhọcguitarcổđiểnvànhạclýcơbảnvóihaithầyChungQuânvàVinhCan.Cácnăm1963‒1964,anhchơibasschobannhạcTheTeddyBears, với ca sĩPaolo; hai năm tiếp theo, anh chơi bass choTheRockingStars (sau đổi tên làTheVibrations), với hai ca sĩ Elvis Phương vàBillyShane.Năm1965,cùngvớiĐứcHuy,BillyShane,MarioCruzvàHồngHảilậpbannhạcTheSpotlights,chơivớinhauđược3năm.1968,khicóbấthòavềchuyệnMỹhóahayViệthóatrongâmnhạc,tựnhiênTiếnChỉnhgácđànvàđăngkýđihọcláimáybay,vớicảmhứngtừ“Nhữngchuyếnbayđêm”củanhàvănphicônghuyềnthoạiAntoinedeSaint-Exupéry.Cũnglúcnày,cácchiếnhữucòn lại lậpbannhạcStrawberryFourgồmTuấnNgọc,ĐứcHuy,BillyShane,TùngGiang...Vớichiềucao166cm, trênmứcquyđịnh6cm,nhưngTiếnChỉnhvẫnđượcđồngđộigọivuilà“nghệsĩphicônglùn”.Anhláiloạimáybaycóbídanhchiếntrườnglà“contrâuđiên”đượcmấy

nămthìgiảinghệvìgặphaisựcốnghiêmtrọng.Năm1975, anh “dư chuẩn” điMỹnhưng chọnở lại vớiSàiGòn, chấp

nhậnmọiđọađày,nếucó.Năm1984,cùngvớicácnhạcsĩPhạmTrọngCầu,TrầnTiến,TrầnLongẨn...lậpnhómDâyLeoXanh,chơinhạcởnhiềunơi.Từ1988thìhoàntoàngiảinghệ,mãiđếnmộthainămgầnđây,quasự“dụdỗ”của tiểumuộiLêCátTrọngLý, anhmới trở lạiđểđimộtvòngNamTrungBắc, rồinghỉ luôn.Mộtcuộcđờinhưvậy,dùcónhững thăng trầmnhấtđịnh,nhưngcógìđángnói?ỞconngườiTiếnChỉnhcóđầyđủsựkỷ luậtcủanhàbinh;sựhàohoa

củataychơi;sựtiếtchếcủatusĩ;sựnhạycảmcủanghệsĩ;sựlangbạtcủagianghồ;sựtinhtếcủatríthức;sựphiêudiêucủakẻsay...Tấtcảđiềunàykhôngtạonênnhữnggóccạnh,màhàihòathànhmộtconngườitĩnhtại,khónhậnracáinàotrộihơncáinào.Trongcáccuộcgặpgỡtìnhcờ,rồichiatay,chắcchắnngườimớiquennhớTiếnChỉnhnhiềuhơnbội lầnsốngườimànghệsĩnàynhớtên.Vớivẻdịudàngsẵncó,nhiềungườithíchChỉnh“bass”màchẳngthềcắtnghĩatạisaomìnhthích.Cólần,mộtnhàkinhthươngngườiMỹhỏianhsựkhácbiệtcủađiêukhắc

ĐôngphươngvớiTâyphươngởđiểmnào?Nếukhôngbình thản,câuhỏinàyhoàntoàncótínhchấtmỉamaivàđánhđố,vìTiếnChỉnhchỉlànghệsĩguitarbass,chứcóphảinhànghiêncứumỹthuậtđâu.Thậtngạcnhiênkhianh trả lời khá đơn giản, chính xác, nhưng dễ gây “tự ái dân tộc”, rằng:tượngcổđiểncủaĐôngphươngthìchưngởkhônggiannàonhìncũngđược,trongkhitượngcủaTâyphươngthìkhônggiannàophảitìmloạitượngấy.NgườiĐôngphươngnghĩratriếtlýdunghòa,kháiquát,ngườiTâyphươngnghĩratriếthọcchilivàmangtínhứngdụng.Cólần,mộtcôgáihỏiTiếnChỉnhrằng,lỡyêuSàiGònrồithìphảilàm

saochoxứngvớinơimìnhở?Gầnnhưchẳngcầnsuynghĩ,TiếnChỉnhnhư“thòtay”vàoruộtganmìnhlấyramộtcâutrảlờinhưkhông:sốngvớinó.TiếnChỉnhtâmsựrằng,vớithànhphốcũngnhưvớingườitình,bạnkhôngthểnóiyêumàkhôngsốngvớihọ.Cùngvàingườiquen,Chỉnh“bass”mởChuởSàiGònchắccũnghơn20

nămrồi,mộtquánbarnhỏ,bìnhthường,nhưngngộnghĩnh.Ngộnghĩnhvìởđâycónhữngconngườingộnghĩnhthườngluitới,mànếukhôngcóChỉnh“bass”, chắc họ khó nhìnmặt nhau, hoặc đánh nhau. Chẳngmột chút cốgắng,cứnhưkhông,Chỉnh“bass”kếtnốimọingười,rốtcuộc,cónhiềutìnhbạntráikhoáyhaykìcụcđãtựuthành.NhàthơĐỗTrungQuâncũngthuộcdiệnngộnghĩnhởđây,bắtchướcngườixưanói rằng:quảnmộtnước lớncũngnhưmởmộtquánrượunhỏ,nhữngngườikhácchínhkiếnmàcó thểngồiuốngrượuthuậnhòavớinhau,cáinướcấysẽthịnh;ngượclại,sẽsuyvi.SàiGònvớiTiếnChỉnhchỉloanhquanhởquận1,quận3...cùngnhững

thóiquenthườngnhật,chẳngcầngìnổibật.Thếnhưng,thửhìnhdung,nếuởmỗi côngviệc hay lĩnh vực nào đó, thànhphốnàymà thiếu những conngườinhưChỉnh“bass”‒luôngiữhòakhívàbiếtkếtnối‒thìchỉcónướcđạiloạn.Vậymớibiếtrằng,nơitasốngkhôngchỉgồmnhữngđónggópbềnổi,ồnào,nổitiếng,màcòncócảnhữngdòngchảythầmlặng,nhỏmàsâu,vớitìnhyêuvôvụlợi.Yêucáinơitasốngcũnglàcáchđónggópthiếtthực.TựnhậnmìnhhamchơinênyêuthíchSàiGòn,vìnóđủsựthoángmởcho

mộtchàngtraichưacótuổigià.NguyễnTiếnChỉnhlàkiểungườitiêubiểuchonơiđây,sốnglàsốngvớihômnay,dùcósosánh,nhưnggiảmthiểuhoàicổvàvọng tưởng.Thếnhưng,những thông tinvàcâuchuyệncủanghệsĩbassnàyvềnhạctrẻViệtNamthìvôcùngphongphú,rấttiếc,chưacómấyngườighichépđầyđủđểhiểuhơnvềnguồngốccủamộtkháiniệmvôcùngnhiễuđộnghiệnnay.

LaHánPhòng,16/6/2012.

SA“GUITAR”(1988)‒SÀIGÒNQUYẾNLUYẾN.HìnhảnhNguyễnNhoTrườngSathườnggắnliềnvớicâyguitar,dùbạnnàykhôngphảimộtnhạccôngđúngnghĩa.Sa“guitar”cònrấtxalạvới

giớiâmnhạcởSàiGòn,khángiảthìcàngmịtmù,vìmậtđộxuấthiệnkhôngnhiều,nhữngchỗthườngchơithìítngườixem.ThếnhưngcáicáchmàSasốngvàthểhiệnquaâmnhạc,đãchothấythànhphốnàyvừacóthêmmột

côngdânývị.

QuêquántạiQuảngNam‒ĐàNẵng,khiSasinhracũnglànămChỉnh“bass” chính thức giải nghệ, dù cách nhau đếnmấy thế hệ, nhưng có vàiđiểmchung,màrõnhất,họkhôngphảilànhạccông,dùvịtríđứngtrênsânkhấu(cầmđànsaulưngcasĩ)thìgiốngnhưvậy.Kếđến,SavớiChỉnhcùngcómộtngườibạnchunglàLêCátTrọngLý,nếunhưanhChỉnhluônđộngviênLýđàosâuvàosángtácthìSatừngđồnghànhcùngLýtrongnhữngtiếtmụctrìnhdiễnrấtphiêu.Vìvậymàhọkháthânnhau,dùcóthểítgặp,bởiChỉnh lườiđi,cònSa thì thíchbaynhảyđâyđó.HìnhnhưSahọcnămbangànhđạodiễn,nênsuốtngàycầmmáyđiđóđiđây.ĐôilầnnhìnSabiểudiễn,anhChỉnhhayhỏivui:“Sachẳnghọcnhạcbài

bảnởđâuđúngkhông?”Sachỉcườitrừ.Câuhỏinàycũngkhớpluônvớicảhaingười,vìhọđềutựmàymòhọcmộtcáchchơiguitarchẳnggiốngai,hợpcasĩhợpbannhạcthìsẽrấthay,màkhônghợpthìtrớtquớt.Thựcra,vềchuyệnđànthìnhưvầy:“MẹdạySahọcđàntừnăm lớp7.

Đếnnămhọc12, cậucủaSa làThànhĐàNẵng‒cũng làmột tayguitarlãngtử‒saukhingheSađànliềnbảo:‘Hỏng,hỏng,hỏng’.Ôngcòndặn

thêm: ‘Phảinhéomiếtdâyđànbằng tấtcảniềmkhát khao vàhammuốn.Hiểuchưa?’.Saluônnhớnhưincâunóinàyvàcàngngàycàngthấmcáiý‘nhéomiếtdâyđàn’củacậu”.Sa với Chỉnh còn có điểm chung là cùng chơi vớiĐỗTrungQuân. Sa

từngkể:“Trongmộtbuổibiểudiễnnọ,anhĐỗTrungQuânngheSađànxongcónhậnxétlàlốichơicủaSathật“vôhọc”.Anhcònnóiđólàmộtlờikhenvìkhôngthấybấtkỳkhuônphépnàotừnhữngtiếngngânđầyphóngtúng,nếukhôngnóiquángạomạn.Thếnên,Sahiểulàchuyện“nhéo”đàn“miết”gầnvớikiểuphảimáulửalâudàivớiđànmớicóthểlêntay”.Sa xuất thân trong dòng họ Nguyễn Nho ở đất La Qua, nơi chịu ảnh

hưởngbởivănhóaChăm,vớihaiđiểmnổi trội lànghệ thuậtvà tôngiáo.“Trongmộtdịplâulắmrồi,giađìnhtôivẫncóthóiquenđi thămmộôngbà,họhàngvàongàymồngmộtTết.Lúcđótôihọckhoảnglớp7,đingangquamộtbiamộcóđề:ThisĩNguyễnNhoSaMạc(1944‒1964).Tôicóchútấntượng,càngvềsauthìcàngquýtrọngvàyêumếncáitênấy.Trongmộtngàybuồnchán,côđơn,lênmạngtìmthôngtinvềNguyễnNhoSaMạcthìbất ngờvì có sự trùng hợp ngẫu nhiên, tiền bối từng viết bài thơ Trốngkhông,tôichưatừngđọc,nhưnghaithángtrướccáimốchômấy,tôiđãviếtcakhúcTrốngkhôngđểtặngngườibạnthân”,Sakể.BàiTrốngkhôngcủaNguyễnNhoSaMạccónhữngđoạnnhưsau:“Tôi

ômtôinằmngủ/Giữabuổichiềutrốngkhông/Tócdàihoangrừngrú/Điệuthởbuồnkhôngtrung”.Hoặclà:“Cỏmọcđầythânthể/Rêuphủđầydungnhan/Tôitrởthànhnấmmộ/Đihếtkhoảngthờigian”.Satựnhậnmìnhlàmộtlãngtửlangthang,chơiđànđâyđóthôi!“Chuyện

haydở, tốtxấuchắcSakhôngdámbàn tớivìmỗingườimỗikhác.Sachỉthấymọithứtốtkhinóchỉvừađủxấumàthôi”.Sacầmguitarlênsânkhấucảtrămlần,chẳnglầnnàogiốnglầnnào,chỉcósựđiênrồvàquyếnluyếnthìvẫnvậy.VôsốlầnchơivớiLêCátTrọngLý,TùngDương,MaiKhôi,PhươngVy...Sađềucóvôsốlần“bấtchuẩn”,đôilúccócảmgiáchọđang“cãinhau”trênmộttổngthểhòaâmcátính,nhưngvẫnchấpnhậnđược.TiếngđàncủaSa,cũnggiốngnhưTiếnChỉnh,đólàbổntínhcủahọ,giận

hờn,khinhbạc,tinhtế...đềuđủcả,nóichungnắngmưathấtthường,chẳngthểgiốngvớinhữngnhạccônglànhnghềhaychuyênnghiệplàvậy.Đôilúccócảmgiác,nếuhọkhôngvuithìchẳngbướclênsânkhấu,sẵnsàngbỏcasĩmộtmìnhởđó,nhưngrấtmay,chưacólầnnàonhưthế.Ngaycảlúcđiênnhất,họcũnglinhđộngđiêncùngcasĩđểtạonênmộtkiểuquyếnluyếnkhótả‒casĩchơivớihọ,đaphầnđềusẵnchấtđiêntrongngười.TiếngđàncủaSacòncócảsựvồvập,vấpvápcủatuổitrẻcăngđầysức

sống,nónhưchựccuốnđimọiràocản,mọiđịnhkiến.Đôilúcnóchongườinghe quá nhiều, đôi lúc tạo ra sự hụt hẫng... chẳng thể lường trước. Thếnhưng,ẩnphíasauvẫnlàsựsâulắng,tâmtình,dễgầnvàkhóquên.Đôilúcchuyênchởcảmgiácmanmácbuồnvìđâudễtìmsựđồngđiệu.Nhưmấycâu thơ trongmột bài khác củaNguyễnNhoSaMạc:“Cònởđómàudavàng thượng cổ/Tổ tiên tôi từ sơ thủy vốnbuồn/Hai bàn tayđãđào sâulòngđất/Trồngmuônngàncâysaytráitìnhthương”.Tự nhận xét vềmình khi đứng trên sân khấu, Sa từng nói:“Cảmgiác

đứngtrênsânkhấuthậtkhôngcólờinàodiễntảhết.Bởivậy,Sacóbađiềurấtdễquênkhiđứngđó.Điềumột:quênmình làai.Điềuhai:khôngnhớđang chơi bài gì.Điều ba: giống hai điều còn lại. Nhiều người cũng chorằngnétmặtkhibiểudiễncủaSarấtxấu.CólẽSabịảnhhưởngbởibađiềunóitrên.LạicóchuyệnkhinhìnSađàn,aicũngnghĩđếnhaitừpháhoại.Nhưngkhikếtthúcmànbiểudiễn,Sanghĩcâyđànsẽlànhânvậtvuinhấtvìnóđượchoạtđộnghếtsứcmình.Bạnthânmà,Savuithìhắncũngvui.Rứathôi”.Gầnđây,tôinghenóiSaviếtcakhúc,cómấybàinhưMơgiữabanngày,

SàiGònmưađêm,Ôi!Người điên,Nàyngười anh yêunhất,TiếngNgân,Cơnmưasángnay...Vàmột sốcakhúcmànóinhưnhạcsĩThanhTùng:“viếtkhôngnênlời,đãvộilãngquên”.Sanóirằngngàytrước(ýnóinăm2008)mìnhchọnSàiGònvìcầnnơiđể

sống,giờthìchọnvìyêuthích,quyếnluyến.“SàiGònlàmộtônganhkhógần,nhưngđãgầnrồithìkhóbuông”,Sanói.Vậylàđôthànhlạicóthêmmộtđứacon,tuymới“bốntuổi”,nhưngđãvàođờivớimộtcátínhriêngkhógặp.SàiGònluônthúvịvàbíẩncũnglànhờnhữngtrườnghợpnhưvậy.

LaHánPhòng,16/6/2012.

KIẾNTRÚCSƯNGÔVIẾTTHỤ(1926‒2000)‒SÀIGÒNPHÔIPHA.

Đốivớinhữngngườibìnhthường(khôngthuộcgiớikiếntrúc)vàđãtrưởngthànhởSàiGòn,nếuhỏimộtkiếntrúcsưmàhọbiết,phầnnhiềusẽnóiđếnNgôViếtThụ.Thứnhất,vìôngquánổitiếng,vớinhiềucôngtrìnhtiêubiểuvàtiêuđiểm,vídụnhưDinhĐộclập.Thứhai,trongcáccôngtrìnhhiệnđạiđó,dùamtườngkỹthuậtTâyphương,ôngvẫnthừahưởngvàứngdụngkhônggiankiếntrúctheoquanniệmcủangườiViệt.Nhiềucôngtrìnhcủaôngcótuổiđờihơnnửathếkỷ,mộtsốđãthànhbiểutượng,mộtsốđivàodĩvãng,đãphôiphavàbịthaythế.GầnđâynhấtlàsựthaythếcủaBảotàngĐiệnBàn(QuảngNam),mộtthiếtkếkhônglớn,nhưngrấtđẹp,côngtrìnhmàNgôViếtThụvẫnnhiềulầnnhắclạikhivềgià.Nóđượcthiếtkếkhoảngnăm1976,xâydựngnăm1977,vớidiệntíchhơn1.200métvuông,làbảotàngcấphuyệnsớmnhấtcảnước,nếutínhtừ1975.Naythìđượcthaybằngmộtthiếtkếkhác,cóvẻbềthếvàtốnkémhơn,nhưngđẹpthì

khôngbằng.

TạiSàiGòn,mộtsốcôngtrìnhtiêubiểucủaôngnhưDinhĐộclập,ĐạihọcNông lâmThủĐức... chưa đếnmức phải thay thế, nhưng những canthiệpcụcbộđãchothấysựphôiphađãbắtđầu.Vớisựamhiểusâusắcvềphongthủy, thiếtkếcủaNgôViếtThụluônđặtcôngtrìnhvàotrongthiênnhiên,vớicáctỷlệphùhợp,nhằmtạosựhàihòa.Nhữngthayđổivềcảnhquanvànhữngxâydựngphụxungquanh tòanhàchínhcủaDinhĐộc lậphayĐạihọcNônglâmgầnđâythậtkhóđểthấytínhhàihòa,vàichỗlàphávỡ.Trongnhiềutrườnghợp,thaythếcòndễchịuhơnphôiphatừngmảng.

Năm1972,NgôViếtThụđượcmờithiếtkếthươngxáTamĐa,mộtcấutrúcchặtchẽvềchiếttự,vìtheoquanniệm,tamđatượngtrưngchophúclộcthọ,mangnghĩacầunhiềucon,nhiềulợivàtrườngthọ.Sauđónơinàyđổithànhcác têngọikhácnhưCrystalPalace,IntershopSàiGòn,ITC...,cùngvớinhiềuthayđổivềthiếtkếvànộithất.Cóvàiýkiếncựcđoanchorằngdotựtiệnthayđổithiếtkế,làmsaiphongthủy,mànhưchúngtabiết,thươngxáđãxảyravụcháylớnvàongày29/10/2002,gâythiệthạinặngnềvềnhânmạng.Cáigiácủađổithay,củaphôipha,trongvàitrườnghợp,làquáđắt.Cũngnăm1972,ôngthiếtkếtrụsởHàngkhôngViệtNam,naykhôngcòn

bóngdáng,ôngcòncùngnhómkiếntrúcsưViệtNamvànhómkiếntrúcsưMỹthiếtkếĐạihọcYkhoaSàiGòn,naycũngđãcónhiềubiếnđổi.Cuốithếkỷ19,SàiGòn‒ChợLớn‒GiaĐịnhvốntáchrờinhau,trong

tâmtríngườidânlàxanhau,màSàiGòn(gầnnhưquận1,quận3bâygiờ)làchốnvănminhnhất,đúngnghĩa“ngọnxanhngọnđỏ”.Đếngiữathếkỷ20thìbanơinàygầnnhưsápnhậptựnhiên,khimàdâncưcứởbámtheocácconđường,chỉ cònnhànốinhà,mấtđimảngxanh.Năm1958,khicònởchâuÂu,NgôViếtThụđã thấycáinguycơbức tửcâyxanhnàynênchủđộngtái thiết lạimốiquanhệ(vốncầntáchbiệtnhau)củaSàiGòn‒ChợLớn,vớichungcưvàcôngviên.CácthiếtkếđôsộnàyđãđượctriểnlãmtạiViệnHàn lâmPháp ởRoma, hai năm sau, đem về triển lãm tại SàiGòn,đượcchínhquyềnvànhândân tán thưởng.Nhưngrồi,mọiviệccũngphôipha,vìquảnlývĩmôthiếuquyếttâmvàtiềmlựcthựchiện,cácconđườngnốiSàiGòn‒ChợLớnchỉkịpcóthêmvàicâyxanh,chưakịpmởrộng,thìnhàdânđãmọclênsansát.Biếnthànhphốnàythànhnơiquárộnglớn,bừabộnvànghẹtthởvìkhóibụi.NgôViếtThụ làngườiViệtđầu tiênvàduynhấtchođếnnayđoạtgiải

KhôinguyênLaMã(PremierGrandPrixdeRome)vàonăm1955‒tươngđươngnhưNobelKiếntrúc.CácthiếtkếcủaôngluônlàsựkếthợpĐôngTây,màtrongđó,vịtrícủatriếtlývềkhônggiansốngkiểuViệtNamluônđượcđềcao.NóinhưKiếntrúcsưNguyễnHữuThái:“Sinhthời,kiếntrúcsưNgôViết

Thụ rất ham tìm hiểu vềphong thủy, ông am hiểu sâu sắc song ít nói rathànhlời,màkínđáovậndụngkhéoléotrongmỗitácphẩmkiếntrúccủaông,chỉcóbạnchântìnhôngmớihélộ,chỉaicókiếnthứctronglĩnhvựcnàymới nhận ra.Đối với ông vận dụngphong thủy trong kiến trúc là đểchiêmnghiệmxemthựchưrasao,vìđâylàlĩnhvựckhôngdễdàngnóibằnglời”.Đơncửnhưkỹthuậttôđárửa,dùkhôngphảicủaViệtNam,nhưngkhiNgôViếtThụứngdụng trongcác thiếtkế từcuối thậpniên60của thếkỷtrước,thìhaibachụcnămsauđóđãtrởthànhphongtràocủacảnước,vìnó

bềnvững,tiếtkiệm,phùhợpkhíhậunhiềuđộẩm,đặcbiệtởmiềnBắcvàmiềnTrung.Naythìítcònaitôđárửanữa,thayvàođólàsơnnướcnhiềumàusắc,mangtínhthờitrang,đúnglàphôiphakhócưỡng.ÍtkiếntrúcsưnàocủaViệtNamcómốiquantâmrộngvàđadạngnhư

NgôViếtThụ.Ngoàikiếntrúc,ôngcònmêhộihọavàđiêukhắc,cónhiềutácphẩm thành công.Ônggiỏi cácnhạc cụ truyền thốngnhưđànnguyệt,đàntranh,đànkìmvàsáo...;ôngcũngmêlàmthơvàviếtlách,đểlạihàngtrămbài.Năm1960, trướckhicùngvợconvềViệtNamsinhsống, trongmộtbàithơ,ôngviết:“...Lòngràorạttơibờikhôngthểngủ,Buồnnonsôngđấtnướcvẫnchiahai,Xưatiêntổsaolắmkẻanhtài,Mànayđểcháuconđànhtủiphận.Đãránghọcbaonămtrờilậnđận,Màtrổtàithấythẹnvớinonsông,Vìhoaơi,hoatrótnởmùađông,Côngviệclắmmàanhtàichẳngđủ,Đểđiểmtôchononsôngcẩmtú,Thêmhuyhoàngxánlạngiốngngườita.”Dùlàmđượcrấtnhiềucôngtrìnhlớn,gópýquyhoạchhơn30đôthịtại

ViệtNam,nhưng“trổ tài thấy thẹnvớinon sông”có lẽ là tâmsự sâukínnhấtcủaNgôViếtThụ.Đâykhôngphảilàsựlàmdáng,màxuấtpháttừthựctếvừahỗnđộnvànhiềuphôiphađếnchóngvánhvềmôitrườngkiếntrúcxungquanh.Dườngnhưchúng tachưacó thóiquenchuẩnmựchóa,chưabiết tôntrọngcácgiátrịđãđịnhhình,nênxóabỏrấtdễdàng;nhữngđỉnhđiểmvềkiếntrúcđãbịxâmhạivàtànphá.Trongbốicảnhnhưvậy,mộttàinăngchỉlà“hoatrótnởmùađông”,sựphôiphacàngkhủngkhiếp.Khinhậnxétvềtâmhuyếtcũngnhưsựvôvọngcủacácthếhệkiếntrúc

sưsauNgôViếtThụ,nơi“côngviệclắmmàanhtàichẳngđủ”,KiếntrúcsưTrầnThanhVânthẳngthắn:“Nềnkiếntrúccủatađangbịthươngmạihóa,cộng thêmchínhsáchnửavời, tàndưcủabệnhbảo thủthờibaocấp,nêncácnhàđầutưvẫnbằngmọigiálaovàochiếmcáckhuđấtvàngởnộiđôđểhưởnghệthốnghạtầngkỹthuậtcósẵnmàkhôngphảitrảtiền,đểgópthêmmộttayphánáthệthốnghạtầngvốnđãọpẹp,quátảivàđangrấtcầnđượcgiảicứu”.

Khôngcómộtcôngtrìnhnàovĩnhcửu,nênthờigiansẽkhỏalấptấtcả,đólàquyluật.NgôViếtThụđãlàmgìchoSàiGònvàViệtNam,thậtkhóđểcânđođongđếm,nhưngchắcchắn,trongtổngthểbứctranhcònchưađượccânđối,kiểugì chúng tacũngphảinhắcđếnvài chi tiếtđẹpđẽmang tênNgôViếtThụ.Nhìnnhưvậy,thìsựphôiphacóságì.

LaHánPhòng,17/7/2012.

KIẾNTRÚCSƯVŨHÀTUỆ(1981)‒SÀIGÒNTÁITHIẾT.

VũHàTuệđãthiếtkếgần100côngtrìnhcỡnhỏ,chủyếu công sở, biệtthự,nhàở...,nhưngngayvớigiớikiếntrúc,anhvẫnlàmộttêntuổicònmớirợi.Tuyvậy,saunhữngcuộcphôipha,trongcôngcuộctáithiết,giảiphápvàtrọngtráchlạiđổlênvainhữngngườitrẻnhưthếnày,vớimongướchọsẽtỉnhtáovàsángsuốthơn.

Cómộttâmlýchungtronggiớikiếntrúctrẻ,đólàlàmsaođểtìmkiếmcơhộixâymới,nơimàcácthiếtkếvàýtưởngcủahọmìnhsẽthànhhiệnthực.Trongsuốtlịchsửxâydựng,việclàmmớinàyluônluônxảyra,nólàmnêntràolưuvàcáctrườngpháikiếntrúc.Thếnhưng,lịchsửxâydựngkhôngchỉcóđậpbỏvàlàmmới,màphảigồmcảviệcbảotồn,tusửa,nóichunglàtáithiết.Bởimộtthànhphốcólịchsửthìphảibaogồmnhữngcôngtrìnhthuộcvềlịchsử,khôngchỉcókiếntrúcmộtthời.Khiđượchỏi,nếucócơhộitáithiếtSàiGòn,VũHàTuệsẽlàmgì,anh

tâmsự:“Đâylàmộtgiảđịnhkhóthànhhiệnthực,vìcơhộinàygầnnhưrấtmongmanhđểcó.Tuynhiên,khinghĩđến,tôinghĩmìnhsẽtìmcáchbảotồnvàphụcchếlạinhưngcôngtrìnhcótính lịchsử,nhữngngôinhàcũ...củaSàiGònxưa.Nghecóvẻhơiphilý,vìđốivớikiếntrúcsưviệcthiếtkếmộtcôngtrìnhmớithìsẽthíchthúhơn,dễdàngtriểnkhainhữngý tưởnghơn.Nhưngđólàđốivớinhữngkhuđô thịmới, cònđối với việc kiến thiết SàiGòn,trướctiênmìnhnghĩnênbảotồn.Năm2002,khithamdựcuộcthiConngười‒Nhàở‒Môitrường,tôiđãtừngmơướcmộtmôhìnhnhưvậy”.

Về điều này, đã có nhiều kiến trúc sư đề cập, ví dụ như T.S-KTS LêQuangNinhtừngnhậnđịnh:“SàiGòntheonhữngthăngtrầmlịchsửchialàmbatràolưukiếntrúc:Kiếntrúcbảnđịa,kiếntrúcĐôngDươngvàkiếntrúcđươngđại.KiếntrúcbảnđịađượcmôtảlànhàphốdọctheosôngBếnNghécùngcảnhđôthịphồnhoatrênbếndướithuyền,rồichùachiền,lăngtẩm,dinhtrấn,nhàởcổxưavớimáingóiâmdương,ítgian,cháirộng,máithấp,váchgạch,cộtcâykêtán...ĐólàPhụngSơnTự(chùaGò)trênđườngBaThángHaiđượclậpvàođầuthếkỷ19 trênmộtđồinhỏ,baoquanh làao;hoặcChùaGiácLâm,ChùaGiácViên...Kiếntrúcrấtthanhthoát,nhẹnhàng từmái chođếnbốcục bên trong.Nếu ta hồi phục được thì đây lànhữngdisảnvănhóakiếntrúcrấttuyệtvời”.Nóirađiềunày,vìrõràng,ngàytrướcSàiGòncóphongcáchkiếntrúc

riêng,dùchịuảnhhưởngcủaPháp,nhưngnóvẫncótínhkếthợpđểđượcđộclập.Cònbâygiờ,nhìncáccông trìnhmớixâyởSàiGòn,phần lớnhaohao

nhưởHàNội,ĐàNẵng, thậmchígiốngnhưNhật,Singapore,TháiLan...Khithiếubảnsắcởhiệntại,việcbảotồn,táithiếtcácgiátrịchuẩnmựccàngphảicấpbáchthựchiện,vàsẽrấtkhókhăn.KiếntrúcsưTrầnĐìnhDũngnhậnđịnh:“Thậpniên60củathếkỷtrước

đãcónhữngkiến trúcsưnhưNgôViếtThụ, với tầmnhìn chiến lược, quyhoạchthiếtkếbàibảnhướngđếnhàngtrămnămsauvẫncònnguyêngiátrị,khólỗithời.Cònngàynay,thiếtkếcáccôngtrìnhkiếntrúcđôthịkhônghàihòavớiquangcảnhchung,mộttổngthểtựphátnênnhanhchónglỗi thời,khôngphùhợp.Chínhvìthếmớicócảnhlàmxongthờigianngắnlàphảiđậpbỏ,tiêutốntiềnmộtcáchvôbổ,philý.Vìduyýchínênmớicónhữngconđườngnhamnhở,cầucongnguyhiểm,gâytainạnchongườiđiđường.Mớicónhàsiêumỏng, siêuméo,nhấpnhô trồi sụt;mớicócảnh làmcầuvượtthấphơnquyđịnh,làmxongphảigọtđườngchoxecontainerđiqua...Đúnglà,nóinhưKiếntrúcsưTrầnThanhVân,mộtkiểukiếntrúctheochỉđạohànhchính...”.Trongbối cảnhvà ràocảnnhưvậy, côngviệccủacácnhà thiếtkếquả

khôngdễdàng.“Đừngnóichiđếnnhữngcôngtrìnhmangtínhcôngcộng,màngaynhàở‒khôngkểđếnnhữngtrườnghợptựxây‒thẩmmỹcủangôinhàdù có sự tưvấn của kiến trúc sư vẫn phụ thuộc rất nhiều vào phôngthẩmmỹcủachủnhà.Cókhihọchốnglạisựtưvấncủamình,chonên,đẹpxấu,nhiềukhilàhênxui”,VũHàTuệnói.CónhiềuýkiếnchuyêngiachorằngSàiGònbâychừkhôngđẹpbằngSài

Gòncủađầuthếkỷ20,vớimấylýdochính:Một,quyhoạchthờiPhápchỉnghĩ đến thành phố hai ba triệu dân, đến nay thì hơn 10 triệu, quá tải là

đươngnhiên.Hai,cáccôngviên,aođầm,khônggiancôngcộng...bịchiếmdụnghoặcbứctử,làmchomôitrườngbịbiếnđổi,triềucường,ngậpúnglàđiềukhótránhkhỏi.Ba,thiếumộtchiếnlượckhoahọctừcấpvĩmôdẫnđếntầmnhìn thànhphốbị tùynghibópméo,cáccông trìnhdù to thìvẫnđầytínhmanhmún.Tuynhiên,vẫncònmộtlýdonữa,đólàcáctỷlệđãphávỡ,dẫnđếnmấtcânđối,hàihòa.Cónhiềusáchgiải thíchvềđồhìnhcủamặtbằng,mặtđứngcáccôngtrìnhkinhđiểnđãchothấyvẻđẹpphảixuấtpháttừtỷlệ.Đócũnglàlýdotạisaokhisosánhcácbiệtthựxưavànay,dùbâygiờđượchỗtrợbởirấtnhiềuvậtliệuđẹpvàhiệnđại,nhưngtổngthểvẫnkhôngquyếnrũbằng.TấtcảđiềuđólàmchocôngcuộctáithiếtSàiGònvẫnluôndangdởvà

vẫnluônlàgiấcmộng.Vànhữngkiếntrúcsưtrẻcódựphóng,dùtáobạo,vẫnphảiâmthầmlàmnhữngviệccóthể,hoặcnằmchờ.Tấtnhiên,sauthờigiandàichờđợi trongmỏimòn,nhiềuý tưởngđãbịmaimộthoặcrơirớtdọcđường.VũHàTuệkhôngđanăngnhưtiềnbốiNgôViếtThụ,nhưnglạicóđam

mêsưutập,điềunàycũnggiúpanhgiữlửasángtạo.Trongbộsưutậpsáchcũcủamình,sáchvănhọctrước1975anhcókhoảng2.000cuốn,vănhọctiềnchiếncóhơn200cuốn;anhcócácbảninquantrọngcủaTruyệnKiều;cũngcóhơn400chữký,cácthủbútgắnliềnvớisách.Trongđócónhiềutêntuổi lớnnhưHuỳnhThúcKháng,NguyễnVănVĩnh,ĐàoDuyAnh,NhấtLinh,HồBiểuChánh,ĐàoTrinhNhất,NguyễnTuân,NguyễnVănTố,VũHoàngChương...“Từkinhnghiệmsưutậpngắnngủicủamình,tôithấyđôilúcviệcsưutậpgiúpgiớinghiêncứupháthiệnranhữngtưliệubịchìmlấphoặccótínhbổtúcvấnđề.Nócũngbổtúcmộtphầnchứngcứquantrọngnếuaiđómuốntìmđếnnhữngtưliệumangtínhlịchsửhoặckhoahọc.Đôikhinhàsưu tập lại trởthànhchuyêngia tư liệumànhiềunhànghiên cứuhoặccácthưviệnchưahẳnđãrành.Tôiđãthấynhiềuquyểnsáchlàchứngnhâncủathờiđại.Vàcũngvìthế,tôitìmthấyđượcnhiềucứliệu,cảmhứngchoviệctáithiếtSàiGòn,nếuđiềuđóxảyra”.Vàhàngngày, từgócnhỏcủamìnhởPhúNhuận,VũHàTuệ lại loanh

quanh với công việc thiết kế, sưu tập, rồi ấp ủ câu chuyện tái thiết ở thìtươnglai.

LaHánPhòng,17/7/2012.

NHÀSƯUTẬPNGUYỄNXUÂNOÁNH(1921‒2003)‒SÀIGÒNLÝTÍNH.

VợchồngchínhkháchnổitiếngbậcnhấtViệtNamtrongthếkỷ20cólẽlàgiữaT.SNguyễnXuânOánh(quyềnThủtướngViệtNamCộnghòacácnăm1964‒1965)vớiminhtinhThẩmThúyHằng.Đâylàmốitìnhlệchđến20tuổinhưngthủychung,sonsắtvàcórấtnhiềuđiềutốtđẹpđểkểlạivềsau.Thếnhưngtrongbàinày,tôixinkểvềmộtkhíacạnhkhác,màrấtítngười

biếtvềcặpđôinày‒sưutậpnghệthuật.

ChuyêngiaNguyễnXuânOánh(1921‒2003)sinhratạiBắcGiang,thuộcthếhệđầu tiên củangườiViệt duhọcvềKinh tế‒Tài chính tạiĐạihọcHarvard, bảovệ tiến sĩ kinh tế tại đâyvào1954.Ông từng làmchoNgânhàngThếgiớivàTổhợptàichínhquốctế trongmột thờigianđủdài,đến1963mớivềSàiGòn,sauđógiữnhữngchứcvụquan trọngnhưPhóThủtướngvàquyềnThủtướngVNCH,ThốngđốcNgânhàng.Sau1975,ôngvàThẩmThúyHằngquyếtđịnhởlạiViệtNam,chấpnhậnmọitháchthứcvàlaotù(nếucó).Từnhữngnăm1984‒1986,cuộc“đốiđầu”lớnnhấtvàquantrọngnhấtcủaônglàchínhsáchđổimớiđấtnước,màđầutiênđếntừkinhtế,mộthướngđikhácvớichủthuyếtbaocấpđangthịnhhành.Rấtmay,kếsáchcủaôngđãđượcmộtsốnhàcầmquyềnởTP.HCM“bậtđènxanh”vàđượcnhiềunhân sĩ trí thức thờiđóủnghộ.Bâygiờmànhìn lại cáccôngcuộccảicáchngânhàng,tàichính,đầutưnướcngoài...ởViệtNam,lịchsửkhôngthểnào làmphaimờtênông.SauđóNguyễnXuânOánh trở thành

ĐạibiểuQuốchộiViệtNam,PhóChủtịchLiênhiệpcáchộikhoahọckỹthuậtTP.HCM...ôngcũnglàcốvấncaocấpchoTổngbíthưNguyễnVănLinhvàThủ tướngVõVănKiệt,ông lànhânsĩcủahaichếđộ,vớinhiềuđónggóp,nhưngdườngnhưôngkhôngđứngvềphepháihaychếđộnào,ngoàiviệcđứnggầnkhátkhaoxâydựngmộtViệtNamtiếnbộ,giàumạnh.PhíasaunhữngthôngtinhàonhoángnàylàmộtNguyễnXuânOánhyêu

nghệ thuật, trân trọngvănhóavàcácgiá trịgiải trí.Trước1975,ôngmuatranhvìhai lẽ, thứnhất,muốnđồnghànhcùngcáchọa sĩ, đểhọcó thêmđộnglựcpháttriểnnghềnghiệp;thứhai,muốnchiềulòng“NgườiđẹpBìnhDương”,tứcbàxãThẩmThúyHằng,vìnữnghệsĩnàycũngrấtmêhộihọa.Vàihọasĩkểlạirằng,triểnlãmnàomàThẩmThúyHằngđếnngắmnghía,thìynhưrằngsauđósẽcótácphẩmđượcbán.Chỗnàycũngxinminhđịnhchútxíu,khôngphảiNguyễnXuânOánhbỏtiềnrađể“nịnh”vợđơnthuần,vìThẩmThúyHằngthờibấygiờcócát-sêcaongấtngưởng,chắcphảivàomứccaonhất trongsuốt lịchsửđiệnảnhViệtNam,nên tựmua tranhkháđơngiản.Haingườilạicóhaigusưutậpriêng,màNguyễnXuânOánhthìthíchcáchọasĩtrẻ,vớinhữngthểnghiệmtáobạo,thậmchítranhphảnchiếnôngcũngmua.HọasĩTrịnhCung, thếhệsaucủaTạTỵ,TháiTuấn,DuyThanh... ởmiềnNamkể rằngNguyễnXuânOánhmua của ông bốn bức,trongđócótácphẩmnổitiếngTrênvùngannghỉ,đoạtgiảithưởngHộihọamùaXuânnăm1964.Khichọntácphẩmxong,ôngsaitàixếđếnchởhọasĩvàtranhvềdinhthựtrênđườngCôngLý,tạiđây,saucuộctròchuyệntỉmỉ,ôngnhờhọasĩtưvấnchoviệctreotranh.ÂncầnvàtrọngthịđólàtháiđộmàhọasĩtrẻTrịnhCungđãnhậnđượctừnhàsưutậpNguyễnXuânOánh‒màlúcnàyôngđanglàquyềnThủtướngViệtNamCộnghòa.Trên tạp chíÁnhđèndầu, số Tết nămẤt Tỵ (1965) có giới thiệumột

chuyênđềvềtranhcủaTháiTuấn, trongđócómấybứcthuộcsưutậpcủaNguyễnXuânOánhnhưĐêmởmiềnBắc,Mai...Quahai tácphẩmnàyđủthấygunghệthuậtcủaôngkháriêngvàđộcđáo.NhàsưutậpĐặngHảiSơn(phòng tranh Tự Do) thì đoán bộ sưu tập của Nguyễn Xuân Oánh vàokhoảng100tácphẩm,màchủyếulàtranhđẹp,vìôngmuatrựctiếptừcáctriểnlãm,ưngýmớimua,ítvịnểhaylấylòngbấtkìai.Tuykhôngchuyênnghiệpvànổitiếngtronglĩnhvựcsưutậptranhbằng

TSNguyễnAnhTuấn (Bộ trưởngBộKế hoạch) thời bấy giờ ở SàiGòn,nhưngviệctiếpxúcvớihộihọamộtcáchchânthành,cócátính,muađểchomình, đã làm cho Nguyễn Xuân Oánh được nhiều người nể trọng. Thếnhưng,khôngnhữngítđượcđềcậptrongvaitròchínhtrịhaykinhtế,dùsứcảnhhưởngcủaôngkhá sâu rộng,vớinhiềuđónggópchonhânquần, cholịchsử.Màtừvaitrònhàsưutập,têntuổicủaNguyễnXuânOánhcũngbị“lờ”hoặcquêntrongnhiềuchuyênkhảo,ghichépvềhộihọamiềnNam.Cắt

nghĩavềđiềunàyrấtnhiêukhê,nhưngtựutrungcóthểnhìntừmốiquanhệcủa ông với hội họa, đó là nhịp cầu đơn thuần giữa người sưu tập và tácphẩm.Dođặcthùcôngviệc,ôngítcóthờigianđểlacà,bùkhúvớigiớihọasĩ, nhà báo, người làmphê bình, nghiên cứumỹ thuật; ông cũng gần nhưkhôngmuốnnóivề sở thíchcánhâncủamình trên sáchbáonêngầnnhưkhôngđượcviếtđếnhoặcnhắclạivềsau.Nhìn từ lịch sử và tổng quan các nhà sưu tập nghệ thuậtViệtNam, từ

ngàycómỹthuậthiệnđại,NguyễnXuânOánhthuộcthếhệthứhai,nhưnglàđầutiêncủaSàiGòn.CáchthứcmàôngđếnvớiviệcsưutậprấtgiốngnhàsưutậpĐứcMinh(thếhệđầu,ởHàNội),đólàcáigu,sựbàibản,lýtính,phải thích mới mua. Có hiểu biết và tài lực, nhưng Nguyễn Xuân Oánhkhôngthamsốlượng,ôngkháthongdongvàkínđáotrongviệcchọnlựatácphẩm.Từkhoảng1964đến1974,trong10năm,mỗinămôngmuachừng8‒10bức,nênrấtchấtlượngvàđúngsởthích.Đặcbiệt,ôngchỉcómuavào,muachođủbộsưutập,màchưabaogiờthấybánra,nêncùngvớimộtvàingườikhác,ônglànhàsưutậpđúngnghĩa.Sau1975,vìhoàncảnhlịchsửmàphầnlớnbộsưutậpcủaNguyễnXuân

Oánhkhôngcònđượcnguyênvẹn,mộtítbịthấttán,mộtítbịhủyhoạivàmộtítđangởnướcngoài.TheonhàsưutậpLêTháiSơnthìsốlượngtranhmàNguyễnXuânOánhmuatrước1975khôngnhiều,chỉkhoảng60‒70bức,nhưngđasốđềucógiátrị,vìnóxuấtpháttừquanniệmlànhmạnhvàcáchchọnlựacóđịnhhướng.HộihọamiềnNamlúcnàycónhiềutàinănglớn,nhưnggầnnhưđứngngoàithịtrường,nênđasốchỉvẽchomình,phầnnhiềutácphẩmlàvẽthậtvớinỗilòngvàcảmxúccủahọasĩ.Từ khoảng 1986, sauĐổimới, ông trở lại cương vị cao trong lĩnh vực

kinhtế,tàichínhcủaViệtNamnêncũngtiếptụcmuatranh,lúcnàylàphầnsótlạicủanhiềuhọasĩmiềnNamđãsangnướcngoàiđịnhcư.Tuynhiên,đây làgiaiđoạnmuacó tínhbổkhuyếtvàkỷniệmvềmột thời,nêncũngkhôngđượcnhiều,vềsốlượngtranhmàNguyễnXuânOánhđãsưutậpchắcchỉcóThẩmThúyHằngbiếtrõnhất,nhưngrấttiếc,hiệnnaybàgầnnhư“tutạigia”,nênchẳngmuốntiếpxúcvớiai,nhấtlàngườilạ,nênkhôngthểtìmhiểuvềđiềunày.TrongcôngviệcnghiêncứubàibảnvềlịchsửhộihọaởViệtNam,điều

khónhấtkhôngphảidữliệuvềhọasĩ,màlàlàmsaochụphìnhđượcnhữngtranhthậtđểlàmminhhọachobàiviết.RấtnhiềutiểuluậnnghiêncứuvềhộihọaViệtNammộtthời,rấttiếcđãphảidùngđếnhìnhchụpnhữngbứctranhsaochép,đâylàđiềutốikị.Chínhvìvậy,việctruytầmchủnhânmới‒nhữngngườiđangsởhữucáctácphẩmmàNguyễnXuânOánhđãsưutập‒đểxinchụphìnhtácphẩm,làviệccầnlàmngayvớiaicóýđịnhnghiêncứu.

Nếuđiềunàyđượcthựchiệnmộtcáchbàibảnvàcôngtâm,chắcchắntrongtươnglaikhôngxa,vịthếcủanhàsưutậpNguyễnXuânOánhtronglànghộihọaViệtNam sẽ thay đổi theo hướng tích cực và quan trọng hơn.Và tấtnhiên,cũngtừđiềunàysẽhélộchotathấythêmmộtmạchngầmvănhóavàvănminhcủaSàiGòn,nơidòngchảychưabaogiờdứt.

LaHánPhòng,18/8/2012.

NHÀSƯUTẬPLÊTHÁISƠN(1968‒2012)‒SÀIGÒNXÚCĐỘNG.

LêTháiSơnthuộcthếhệthứ4củagiớisưutậpViệtNam,anhvừarờixachúngtaởtuổicònrấttrẻ(ngày26/7/2012vừarồi),đểlạisựluyếntiếcvôbờtronggiớimỹthuật.VàoGooglegõngẫunhiêncụmtừ“LêTháiSơnquađời”cũngđãcóhơn5,6triệukếtquả.Thếnhưng,cũngnhưvịtiềnbốiNguyễnXuânOánh,ởđâychúngtakhôngnóiđiềuđóvềLêTháiSơn.

LêTháiSơnsinhraởNinhBình,họcĐạihọcBáchkhoaHàNội,ngaysauđóvàođịnhcưtạiSàiGòn,làmtronglĩnhvựchóachất,bấtđộngsản,xuấtnhậpkhẩuvàchứngkhoán.Khoảng15nămtrởlạiđây,anhdànhnhiềutâmhuyếtvà tài lựcchoviệcsưu tập tranh.LêTháiSơn thuộcdiệncóguriêngvàcóđầutư,giaolưu,tìmhiểuvềmỹthuậtmộtcáchtỉmỉ.Biếtởđâucótácphẩm,tưliệu,thôngtin,nhânvật,sựkiện...đúnghướngsưutậpcủabảnthân,anhđềutìmđếntậnnơiđểmụckích.Cóchứngkiếncảnhanhxúcđộngkhibắtgặptácphẩmnhưýmớibiếtlòngsaymê,sựchântìnhcủaanh,chínhvìvậymàgiớimỹthuậtvàbạnbèthườnggọianhlà“Sơnxúcđộng”.Từchínhngườiquentronggiađìnhvàtronggiớihạnquanhệcủatôitại

SàiGòn, tôi ít thấyngườimiềnBắcnàocócá tínhSàiGòngiốngnhưLêTháiSơn,anhthẳngthắn,cởimởvàphóngkhoángmộtcáchrấtNambộ.Aihỏi gì vềmỹ thuật, với hiểu biết củamình, anh đều nhiệt tình cung cấp,chẳngmuốnchegiấuđiềugì.Chínhvìvậy,nhiềukhinhữngphátngônchânthậtcủaanhvề tranhthật tranhgiả,về thị trườngtranhđã làmnhiềuđồngnghiệpphậtlòng,vìhọbiếtnótổnhạiđếncôngviệc,doanhthucủahọ.

“Bìnhquân, trên thếgiới chỉcó khoảngmột phần vài chụcngànngườidâncóquantâmđếnsưutậpvàchơitranhnghệthuậtmàthôi,khómà‘ồnào’chođược.TạisaodânSingapore(chỉhơn5triệu)lạimuatranhnhiềunhất trong khu vực, vìởđó có thị trường tranh do chính phủ kích thích,ngườidânthìcóthunhậpvàvănhóacao.SàiGòntrongkhoảng30‒40nămnữa,khi thunhậpcủangườidânđủcao,chắcsẽcóđược thị trường lànhmạnhgiốngnhưvậy.Chínhvìvậy,chúngtaphảichuẩnbịtừngayhômnay,đừngđểnhữngtácphẩmcógiátrịchạyranướcngoài”,trongmộtcuộctròchuyệnvềmỹthuậttrướcđây,LêTháiSơnnóinhưvậy.Trong15nămsưu tập,đếnkhiquađời,bộsưu tậpcủaLêTháiSơncó

khoảng500tácphẩm,trungbìnhmỗinămanhmuachừng30bức,côngsứcvàtiềncủabỏraquảlàkhôngít.Bởikhôngphảiđơnthuầncầmtiềnđimualàđược,vìởViệtNam,vấnđềtranhgiảtranhthậtrấtphứctạp.nóinhưanh:“Khôngmộtnhàsưu tầmnàodámvỗngực rằng, trongđờimình chưa cómột lầnmua tranhhớ.Bản thân tôicũngđãhai lầnbịănđòn, tuygiá trịkhôngnhiều.Tronglĩnhvựcsưutầmtranh,nếubạncókiếnthứcnềnvữngvàng,cóđôimắtthẩmđịnhtốtthìrấtdễphânbiệthànggiả,hàngthật.Từkinhnghiệmchínhbảnthân,tôithấyrằng,nhữngngườicótiềnvàbiếtđầutưvàotranhnghệthuậtlàrấttốt,cáiquantrọnglàđãyêunóthìphảidànhthờigianchonó,tìmhiểunóbằngnhiềukênhkhácnhauthìmứcđộrủi rosẽ ít đi”.Vìmê tranh và bỏ nhiều tiền cho tranh,một trong những lý dochính, làmvợchồnganhbấthòa,dẫnđến li thân trongmấynămgầnđây.Làmchobộsưutậpquýgiánàycónguycơbịthấttán,khianhvừamớiquađời.Tronggiasảnmỹthuậtcủaanh,giátrịnhấtlànhữngkýhọavàhộihọa

thờichiến,gồmkhoảng300tácphẩm,xuyênsuốttừthờikhángPháp,khángNhật, chốngMỹ, cho đến chiến tranh biên giới. Đọc lịch sử giúp ta hìnhdungmộtcáchtrừutượng,xembộsưutậpnày,đólàmộtcáinhìnsinhđộng,cótínhtrựcquan.Nhìntừdiệnrộng,bộsưutậpnàycũngthuộcdiệnítcótạiViệtNam,nóđimộtlốichuyênbiệt;chọnhướngsưutậpnày,chắcchắnnhàsưutậpphảiđủsựcanđảmvàhiểubiếtđểdấnbước.“ỞViệtNamchưacóthịtrườngtranh,chưangóngàngđến các vấnđề

sưutậpnghệthuậtmộtcáchđúngmức,nênđaphầntranhcủacáctácgiảquantrọngđềuởnướcngoài.Từthựctếđó,nhữngngườisưutậpnhưchúngtôi,hoặcđầucơtíchtrữđểcódịpbángiácaochonướcngoài,hoặcgiữlạinhữngtácphẩmcógiátrịđểnângdầngiátranhởtrongnướclên.Tôitheohướngthứhai,vìgiátranhcủaViệtNamhiệnnayrấtthấp,sovớicáchọasĩcùngthờiởkhuvựccũngđủthấythiệtthòiquánhiều”,LêTháiSơntâmsự.Nóinhưvậy là còn có tính anủi, nếunhìn thẳng rằng thì thấy rằng thị

trườngtranhtrongnướcgầnnhưbằng0,vìsốlượngngườiquantâmrấtít,sốlượngtácphẩmtiêuthụtrongnướccũngcựcít.Ítđếnmức,khôngđủđểđưaramộtconsốcụthể,khôngđủđểxâydựngnênkháiniệmthị trườngnghệthuậtđúngnghĩa.Đểminhchứngchosuynghĩvàcũngđểlàmphongphúcôngviệcsưutập,

ngoàimảngkhángchiến,LêTháiSơncòncótranhcủahơn120họasĩViệtNam, từcác tên tuổi lớnnhưTrầnVănCẩn,NguyễnTưNghiêm,NguyễnSáng, Nguyễn Hiêm, Nguyễn Kao Thương, Bùi Xuân Phái, Thái Tuấn,NguyễnTiếnChung,TạThúcBình,HoàngTrầm,VănTâm,ĐỗĐìnhHiệp,ThuậnHồ...cho tácgiảđươngđạinhưLêQuảngHà,LêThiếtCương,LêKinh Tài, TrầnHảiMinh, Nguyễn Tấn Cương, PhùngQuốc Trí, NguyễnQuangVinh,HuỳnhPhúHà,NguyễnHuyKhôi,HàHùng,PhạmTrầnViệtNam...Nhìn lại công việc sưu tập nói chung, Lê Thái Sơn nói: “Với tôi, một

ngườichơitranh,nếumớidạmngõthìhãyđếnvớinhữngtêntuổiđươngđạitrướctiên.Nênđitừthấpđếncao,phảibiếtphânbiệtđẹp‒xấutrướcrồimớicóthểphânbiệtđượcthật‒giả.Bởinhữnghọasĩđóvẫncònsống,vẫncóthểkiểmchứngđược.Thẩmđịnhhộihọavốntốnnhiềuthờigian.Bằngkinhnghiệmcủabảnthân,tôicốgắngkiếmchođượcnhữngtácphẩmmàhọasĩvẽchomình;tôimuatranh,ưutiêntranhđẹp,chứkhôngưutiêntácgiảnổitiếng.Khôngnổitiếngmàtranhđẹp,mua;nổitiếngmàtranhkhôngđẹp,khôngmua;nếuvừađẹpvừanổitiếngthìquátốt”.Với thị trường nghệ thuật, nếu phụ thuộc hoàn toàn vào bên ngoài thì

khôngthểpháttriểnbềnvững.Vớicácnướcpháttriển,luônsonghànhsựpháttriểnthịtrườngnộiđịavàquảngbáthịtrườngnghệthuậtrabênngoài.Chúng ta hoàn toàn làmngược lại vàhoàn toànbỏ rơi thị trườngnội địa.Điềunàydẫnđếntìnhtrạngthấtthoátrấtnhiềucáctácphẩmquý,cáctácgiảcógiátrịlịchsử...Trongmộthộithảo,LêTháiSơnnói:“TạiViệtNam,vớithịtrườngnhỏ,sứcmuayếu,cóthểdùnghìnhthứcsàngiaodịchnghệthuật.Nơiđólàđiểmgiớithiệucáctácphẩmnghệthuậtvớingườiquantâm,cũngnhư tìm kiếm ngườimua, người bán. Điều này sẽcó ý nghĩa tốt để hìnhthànhmột nhàđấugiá trong tương lai.Nếu làm tốt, công tâm và nghiêmtúc...thìsẽkếtnốiđượcngườibánvớingườimuavớinhau”.Đương nhiên, thị trường nội địa luôn luôn phụ thuộc vào sự phát triển

kinh tế, thu nhập đầu người, trình độ văn hóa, thẩmmỹ... của cư dân địaphương.Sựkích thíchniềmhammuốn,sựkíchhoạt lòngyêumỹ thuật làcácyếutốtổnghợpđểtạonênthịtrường.TạiViệtNam,vềlâuvềdài,chắccũngpháttriểnđếnđiềuđó,nhưngcólẽbâygiờchúngtacầnphảichuẩnbịcáchànhlang,cáccơsởhạtầngđểđưacôngchúng,cácdoanhnhântiếpcận

vớinghệthuậtnhiềuhơnnữa.Nhìnnhưvậy,mớithấynhữngsuynghĩcủaLêTháiSơn là“điquásớm”,nó lạc lõngvới thờicủamình.Đúng làmộtcáchxúcđộnglạcủamộtcưdânyêuquýSàiGònhếtmực.

LaHánPhòng,18/8/2012.

NHÀNGHIÊNCỨUHUỲNHNGỌCTRẢNG(1952)‒SÀIGÒN“CÃICỌ”.

NguyênquánởTịnhKhê(SơnTịnh,QuảngNgãi),từnăm1969đến1975họcởĐạihọcVạnHạnh,SàiGònvàsốngtạithànhphốnàytrongcươngvịngườilàmnghiêncứuvănhóa,dịchgiảnghệthuậtvàgiảngdạychođếnhômnay.VềmảngNamBộhọcnóiriêngvàVănhóaViệtnóichung,phảinóiHuỳnhNgọcTrảnglàmộtcátínhkhógặphiệnnay,bởisựngangphèvàthíchcãicọcủaông.Thếnhưng,khôngphảicãiđểmàcãi,bằngtinhthầnphảnbiệnvàcác“tín,lý”đưara,ôngđãgiúplàmsángtỏnhiềuvấnđềcòn

bỏngỏ

.Số sách biên soạn và dịch thuật của Huỳnh Ngọc Trảng chắc hơn 60

quyển,chủyếuvềvănhóa,nghệthuật,tínngưỡng,tâmlinh...NghenhữngcáitênsáchmàôngviếtriênghoặcchungnhưHátsắcbùaPhúLễ,NgườiKhmertỉnhCửuLong,ÔngĐịa‒tínngưỡngvànghilễ,GốmcâymaiSàiGònxưa,Tượngmụcđồng... thì có thểnhiềungười sẽnhănmặtvì cáivẻkhôkhan,khubiệtcủanó.Thếnhưng,khicódịpđivàotừngtrangsách,thìsựlôicuốn,dídỏmvàtínhpháthiệnvấnđềcủanókhánhiều,vậynênrấtlôicuốn.HuỳnhNgọcTrảngcókhảnăng“giậtgânmộtcáchnghiêm túc”vềcác

vấnđềvốnnghiêmtrọngcủavănhóa,nghệthuật,đểlàmsaođộcgiảcóthểmỉmcười,dùcókhiđauđớn,xótxa.Ôngcũngcókhảnăng“bìnhthườnghóa”nhữngcáivốn thuộcvềhàn lâm,vớiướcmuốnđộcgiảbình thườngcủabáochívẫntiếpthuđược.Trongmộtbàiviết,ôngluôngắnkếtcáinhìn

hiệntạivàotiếntrìnhlịchsử,mànơibắtnguồnlànhữngtínlý,biểutượngcủadângian‒nóichungnhữngcáicănbảncủamộttộcngười,vùngđất.Bàiviếthaynhữngphátbiểucủaôngcũngđầysựthẳngthắn,gaigócvàtráchnhiệm.Vídụnhưôngtừngnói:“Quanhữngcâuchuyệnchenchânnhauđểxinlộc,xecôngbiểnxanhđilễ,mờicácquanchứcvănhóađếndựđềhợpthứchóachuyệnlàmlễhội... làmnhiềungườinghĩđếncáchđâyvàichụcnăm,khimàcũngchínhnhữngnhàvănhóa,cácquanchứcnhànướclênánchuyệnthờcúng,lễlộc,coichuyệnđólàxấuxa,duytâm,mêtín.Cấmtriệtđể.[...]Cáchnghĩ/làmnhảytừcựcnàysangcựckia,lúcthìbấtcậplúcthìtháiquá,rõràngdocáchnghĩhờihợt,nêntấtyếudẫnđếncáchlàmnôngnổi.Lẽthường,khixemxétmỗimộtviệc,chíít,chúngtaphảiđồngthờitrảlờihaicâuhỏicáigìvàthếnào,ởxứnàyngườitalạichỉtrảlờicâuhỏiđầumàkhônglưutâmđếncâuhỏithứhai”.GắnbónhiềunămvớivănhóavàvănminhKhmertạiNamBộ,rồimở

rộng ramỹ thuật, triết lý, tâm linh của ngườiHoa, cũng tạiNamBộ, trởthànhchuyêngiatrongviệcnày,cứtưởngHuỳnhNgọcTrảngsẽrấtbảothủvớithếgiớiriêngcủamình.Nhưngkhông,ôngTrảngvẫngiữtrongmìnhsựnhiệttình,xôngxáocủadânxứQuảng,vớitinhthầnchấpnhậncáikhácvàchấpnhận thayđổi.Chấpnhậnsaiđể sửasaivàđể tiệmcậnchân lý.Khipháthiệnvấnđề,ôngcóthểviếttừbánhchưngbánhdày,câynêuTâyBắc,HoàngthànhThăngLong,lễhộiởHuế,vănhóaChămmiềnTrungchotớichuyệnthờThổđịa,ThầntàihayPhúcLộcThọ...Luôngiữsựmựcthướcvàtínhhọcthuậtcầnthiết, trêncáinền“cãicọ”đãthànhphongcáchnổibật,bàiviếtcủaôngluônđápứngđượcsựtòmòcủađộcgiảvìtínhpháthiệnvàsựgâycấncủanó.Cáchtânđểbảovệtruyềnthốngđólàquanđiểmnghiêncứucủaông.Bởi

vớiông:“Bảovệtruyềnthống/bảnsắclànỗlựcđảmbảosự liên tục vănhóa,tránhsựđứtgãychứkhôngphảikhưkhưômgiữcáitruyềnthống.Điềuquanyếuởđâyvàbâygiờcủachúngtalàxáclậpvànỗlựclàmchocácgiátrịvàhệchuẩnhiệnđại,tiêntiếntrởthànhyếutốchủđạo,địnhhướngchosựpháttriển,cuốnhúttruyềnthốngtheoconđườngsángđóchứkhôngphảingậpngừngtiếnvềphía trướcvừa luyến tiếcquákhứ.Mặtkháccũngcầnhiểurõrằng,cácdisảntruyềnthốnglàmộttậpthànhvàngthaulẫnlộn;ởđó,khôngíttruyềnthốnggiờlàràocản,ngăntrởtiếntrìnhvàtốcđộpháttriển,đổimới”.Nếuhômnayvàmaisauchúngtacónóiđiềugìđóvềvănhóavănnghệ,

mỹthuật,haymỹhọccủaSàiGòn‒ChợLớnnói riêng,hayNamBộnóichung,dùtrựctiếphaygiántiếp,bóngdángvềtinhthầncãicọcủaHuỳnhNgọcTrảngcũngsẽcótrongđó.Thuộcdiệngànvàbướng,lấycửnhântừ1975,vậymàhơn40nămquaôngvẫnchỉlà“nghiêncứuviên”tạimộtphân

viện,chẳngbằngcấp,chức tước.Chỉbiết lọmọ từvùngđấtnàyquađìnhmiếukia,lậtgiởtừngtrangsửliệu,dịch,viếtvàsuyngẫm...Nếuđitheoconđườngcôngdanh,chắcchắnvớixuấtphátđiểmnhưông,bâygiờphảitiếnsĩnàygiáosưkia,viện trưởngnàynọ.Tấtcảcũngvìcá tínhhaycãicọ,mànguồngốccủanóvẫnlàtinhthầnphảnbiệnvàhoàinghitrongkhoahọc.Cáchđâykhoảng15năm,kể từkhiSàiGòn tổ chứckỷniệm300năm

(1698‒1998),HuỳnhNgọcTrảngđãcónhữngbàiphântíchvềlễhội,vừabiểudươngvừacảnhtỉnhchung,ôngđãchỉrađượctínhhaimặtvànhữngmâuthuẫnnộitạicủanó.“Lễhộilàmộtdạngthứcvănhóađachứcnăngvàtrong các thời đoạn lịch sửcác chức năng này thay đổi ngôi vị, thứ bậcchínhphụkhácnhau.Càngvềsau,xuhướngtáchquyluậttựnhiênrakhỏiquyluậtxãhội,theođólễhộicànglúccàngmấtdầntínhthiêng;songdonhucầucốkếtcộngđồngnênnóđượcduytrìmộtcáchtựgiácvớinhữngbiếntháimớimẻ.[...]Nóicáchkhác,dùsaothì lễhộivẫncứ làmột dạngthứcđachứcnănggiúpchúngtaduytrìbảnthểloàingười,bởinênkhôngcònlễhộithìchúngtacónguycơhạthấpxuốngngangvớibầyong,lũkiến.Việcvôtìnhhaycốýlàmsailệchhayxuyêntạcýnghĩađíchthựccủalễhộilàmộtđiềunguyhiểm”.Khinềngiáodụccánđích60nămkể từ1945vớivôsốnhữngbấtcập,

đâyđólạinổilêncácphươngkếcảicáchnhằmcứuvãntìnhthế,màkhôngphảicáinàocũnghợplý.Từtrongđámnhìnhằngđó,ôngTrảngviếtnhiềubài,chủyếumượnxưanóinay,nhằmphảnbiệnlạinhữngcáiđượccholà“phátkiến”.“Gầnđây,ngànhgiáodụctađềraphươngphápdạyhọc lấyhọctròlàmtrungtâmvàcoiđólàđiềurấtưlàmớimẻ.Cứxem,đứcPhậtdạychocácmônđồ,đứcKhổngTửdạychohọctròcóaikhônglấyhọctròlàm trung tâm.TácphẩmLuậnngữnổi tiếng củaKhổngTửkhông là tậphợpnhững lời traođổi của thầyKhổngvàcácmônđệlà gì”.Từ câuhỏinày,ôngchốt lạivấnđềbằngcáchnêurabađườnghướnggiáodục tronglịchsửđểsosánhvànếuđược,chọnlựa.Đólà:“1)Giáodụcquyướcnhằmmụcđíchđềkháng/ngănngừasựđổimớiđểbảovệnguyêntrạng,chứcnăngchínhcủanólàtạosựtuânphục.Vàởđây,họctròđượccoilàcáichairỗngđểthầyđổcáckiếnthứcvào,vànộidungdạylànhữnggìtừtrướcđếnnaylàynhưvậy.2)Giáodụctiếnbộnhằmmụcđíchthayđổiconngườiđểđápứngnhucầuđòihòicủaxãhội,đườnghướnggiáodụcnàyđảmnhậnchứcnăngcảicáchvàtheođó,ngườithầytạorasựlýthúchongườihọc,cóđốithoại,thảoluậnnhóm,nhưngthầylàngườiquyếtđịnhthếnàolàcâutrảlờiđúng.3)Giáodụckhaiphóng/giảiphóngcómụcđíchthayđổixãhộiđểđápứngnhucầucủaconngườivàđườnghướnggiáodụcnàycóchứcnăngbiếnđổi.Phươngphápgiảngdạylànhữngcuộcđốithoạimởratrongđónhiềugiảiđápphátxuấttừmọikinhnghiệmcủaconngười.Nhưvậy,mọi người

giáodụclẫnnhauthôngquanhiềudạnghọctập,traođổi.Ởđâychủvàotựlựccủangườihọcvàcơbảnlàchủđộng.Đườnghướnggiáodụcgiảiphóngchocảthầylẫntrò”.Trong mỗi ngành nghề đều có những nhà “phát ngôn”, hùng biện của

mình, tuykhôngđi theohướngnày,nhưngcáchnóivàcáchviếtđầy“cãicọ” của HuỳnhNgọc Trảng đã đem đến sự cuốn hút đặc biệt. Có thể sốngườiquantâmđếnnhữngmảngnàyđềtàinàykhôngnhiều,thậmchíđangít dần, nhưng bản sắc củamột vùng đất luôn cần những nghiên cứu theohướngnàyđể“bảohộ”.Vìnếukhông,khigặpnhữngkhúcmắc,chúng tachẳngcóhướngđểgỡrốihaytrảlờichochínhmình.

LaHánPhòng,19/9/2012.

NHÀNGHIÊNCỨUPHẠMHOÀNGQUÂN(1966)‒SÀIGÒNHỆTHỐNG.

NếuHuỳnhNgọcTrảng“cãicọ”vớicácnghiêncứutạibảnđịa,thìkhoáng5‒7nămqua,PhạmHoàngQuân“cãicọ”vớigiớinghiêncứubênTrungQuốcvềBiểnĐông,màcụthểlàchủquyềnhaiquầnđảoTrườngSavàHoàngSa.Khôngsavàocựcđoan,cácnghiêncứucóhệthốngcủaPhạmHoàngQuândựatrêncứliệucổsử,thưtịchvàbảnđồđãgiúpchotiếngnói

củaViệtNamthêmtrọnglượngkhoahọctrêntrườngquốctế.

Trongnhiềucôngtrìnhnghiêncứucủamình,tácphẩmcócáitêndàidòngThưmụcđềyếu:ThưtịchTrungQuốcquanhệđến lịch sửViệtNam‒ từkhởi thủyđếnnăm1949vừacôngbốcủaPhạmHoàngQuânđãgâychấnđộngtronghọcgiới.Quathưmụcnày,nóđãchỉranhiềucơsởvềlịchsử,khoahọc, pháp lý..., đểquađó chứngminh sởhữucủaViệtNamđốivớiBiểnĐôngvàhảiđảo.Họcgiớicàngngạcnhiênhơnkhibiếtđâylàkếtquảcủachừng4‒5năm,lạilàmviệcđộclập,gầnnhưvớitiềntúibỏra.AnhcòncóvàinghiêncứuquantrọngnhưNhữngghichépliênquanđếnBiểnĐôngViệtNamtrongchínhsửTrungHoa;NhữngghichépvềvùngbiểnQuảngĐông(TrungHoa)vàBiểnĐông(ViệtNam)trongĐạiThanhthựclụcđốichiếuvớiĐạiNamthựclục;NhữngghichépliênquanđếnBiểnĐôngViệtNamtrongphươngchíTrungHoa...PhạmHoàngQuânkể:“TôibắtđầunghiêncứuvềbiểnĐông vàonăm

2005,khibắtđầuxảyramộtsốchuyệnlấncấnởkhuvựcnày.Tựnhiên,tôithấytòmòvềnhữngnghiêncứucủangườiNhậtliênquanđếnlịchsửtổng

quancủaTrungQuốc.Đọcrồi, tôi thấyhọnghiên cứu theophươngpháphaylắm,vànhậnthứcrằngphươngphápnghiêncứucủamìnhhơibịkém”,phầnlớnphátbiểutrongbàinàydẫntheophỏngvấncủaHuỳnhPhan.Xuấtphátđiểmthấphơnđasốđồngnghiệptronglĩnhvựcnày,chỉbằng

conđườngtựhọc,nayPhạmHoàngQuânthànhnhànghiêncứuđầungànhvềthưtịchcổTrungQuốc,phảinóilàrấtđángkhâmphục;dùbảnthânanhchẳngmuốnđượckhâmphụcnhưvậy.Anhkểvềquátrìnhtựhọckhágiảndịvàkhiêmtốn:“Hồihọcphổthông,tôitựhọcđượcmột ítchữHán. SaukhiđiThanhniênxungphongvề,tôihọctiếpmộtôngsưphụởtrongchùatạithịtrấnCáiBè, cáchđây khoảng20cây số, đượcmột ít chữnữa.Rồinăm1987,21tuổi,tôilênSàiGònlàmăn,rồihọcđượcítchữnữacủamấyngườiHoakinhdoanhtrênđó.RồitôiđọcmấycáigiáotrìnhđạihọccủakhoaHán‒Nôm,ĐạihọcSưphạm.Khichuyênvềsử,đọchoài,thànhquenà.Các thầy tôiđều làgiớibìnhdân,họkhôngnghiên cứugì hết cả.Việcnghiêncứulàdotôithấythíchrồimàymòđitheo,chứtôicũngđâucóđượchọc’’.Khôngbằngcấp,khôngcơquan,khôngviệclàmchínhthức...,đểđếnvới

côngviệcnghiêncứuđầygiannan,côđơnvàtốnkém,PhạmHoàngQuânđãtrảiquanhiềucôngviệckhôngtên,ởtrọnhiềunơi,chịutúngthiếunhiềuthứ.HơnhaichụcnămsốngmộtmìnhởSài thành,vợconvẫnởquê,vớianhchẳngkhácgìquátrìnhtuluyện.Vớicáchviếtkhôngbaybướm,cũngkhôngkhôkhan,PhạmHoàngQuân

thuhút người đọc bằng cách lập luận có hệ thốngvà cứ liệu khả tín, vănphongnhẹnhàng.Chínhhệthốngnàyđãgiúp“bẽgãy”nhiềungụyngônvàngụylậpluậncủahọcgiớiTrungQuốcvềvấnđềchủquyềntrênBiểnĐông.Bởitheoanh:“Quanghiên cứu chính sửvà địa chí TrungQuốc, bao gồm cảđịa chí

toànquốc,địachíQuảngĐôngvàđịachíQuỳnhChâu(đảoHảiNam),suốttừđờiHánđếncuốiđờiThanh,tôimớirútrarằnghọcgiảTrungQuốcdựavàomột loại tư liệu hoàn toàn khác, so với ba loại tư liệu có tính chínhthống là chính sử, địa chí và địa đồ.Đó là tư liệu của các nhà hàng hảiTrungQuốc,tứclàloạitưliệugiaothôngtrongkhuvực.Người Trung Quốc có truyền thống đi biển đã lâu. Chẳng hạn, từ đời

TốnghọđãvượtbiểnđivềphíacácnướcĐôngNamÁ.Trongquátrìnhđilại, họcó ghi chép lại các hiện tượng và sự vật trên Biển Đông, nhưngnhữngghichépđókhôngphảiđểxáclậpchủquyền,màđượccoilànhữngghichéptrungtính.Hiệnnay,đasốhọcgiảTrungQuốccăncứvàoloạitưliệuduký,nhiều

hơnlàchínhsửvàđịachí,đểnêuquanđiểmvàlậpluậncủamình.Điềuđókhônghềcótínhpháplý.Bởichínhsửvàđịachílàdonhànướcchủtrươngthựchiện,còndukýlàcủanhữngnhàhànghảivàthươngbuôn”.Một hai năm gần đây, không dừng lại ở cổ sử TrungQuốc,Nhật Bản,

TriềuTiên...màPhạmHoàngQuân còn tìm cách xem lại cổ sử các nướcĐôngNamÁ,vớihivọngbằngphươngphápsosánh,ViệtNamsẽcóthêmcác cứ liệukhoahọcđể thuyết phục trênphươngdiệnquốc tế.Tất nhiên,cũngxin lưuýrằng,phầnlớncácbàiviếtcủaanhQuânđềuxemsựkiện,tínhthờisựchỉlàcáicớ,đểquađó,hệthốnglạivấnđề,chuẩnhóacáctàiliệu đối sánh.Các bài viết đó đều đứng trênmôhình nghiên cứu kết hợpgiữachínhsử,địachívàđịađồ.Ngaycảnhữngbàitạpbútngắngọn,vídụnhưvềnướcmắmhaycủgừng

chẳng hạn, vì nó quá thân thuộc với người Việt, nên đâm ra ơ hờ. Thếnhưng,saukhiđọcbàicủaPhạmHoàngQuân,chắcchắnchúngtasẽthấythấmhơnkhiănnướcmắm,khixắt látgừng.Côngphucủangườinghiêncứu,cókhicũngchỉvậy,cụthểmàbaoquát,đạicuộcmàchitiết.NếunhìnvàoSàiGònđôhộivà thựcdụng,nhữngcôngviệcnhưPhạm

HoàngQuânđanglàmcóthểbịkhuấtlấp,hoặcbịcholàvôích,vìdườngnhưhạtmuốibỏsông.Thếnhưng,phíasaumộtSàiGònbềnổi,đóđâyvẫncònnhữngtấmlònglặnglẽ,ngàyngàyvuntrồngchomạchngầmbảnsắc,vănhiếnvàvănhóađượctruyềnlưu.Chínhvìvậymà,mộtthànhphốvữngmạnh,phảibaogồmcáihàonhoángbênngoàivàcáivữngbềnbên trong.Bởinếukhông,chẳnglẽvàithậpniênhaycảthếkỷsau,khinóivềSàiGònhômnay thì chỉ nói những thứhàonhoáng,màkhi ấy đã trở nên lạc hậuhoặcbịloạithảirakhỏiđờisống.Nhìnrộnghơn,mộtdântộc,mộtđấtnướccũngvậy.“Khi nghiên cứu một cách có hệ thống, hoặc trưng dẫn cứ liệu có hệ

thống thì chúng ta không ngại khi đụng phải các loại lý sự nhát gừng”,phươngphápnghiêncứucủaPhạmHoàngQuânnhưvậy.Vàanhcũngđãdồn hết tâm sức để tạo ra được hệ thống này, ít nhất là cho những ngườinghiêncứucùnglĩnhvựcvớimình.“Vớitưcáchlàngườinghiêncứuđộclập,nhữngnghiêncứucủatôichỉtrongphạmvihọcthuật,nhưngtrênhếttôiđãđặtnóvàolợiíchđấtnước”,PhạmHoàngQuânnóivềquanđiểmcủamình.Cũngnênnhớ,bíkípthườngkhótruyền,trongkhihệthốngthìdễsửdụng,rấtmongchínguyệncủaanhsẽthànhcông.PhạmHoàngQuânvừadọntrởvềsốngtạiấpMỹThạnh(xãMỹĐứcTây,

huyệnCáiBè,tỉnhTiềnGiang),xemnhưSàithànhtạmchiataymộtngườiconưutú.Chínhvìvậy,bàiviếttảnmạnnàynhưlờitriânmộttấmlòngđãlặnglẽlàmviệc,âmthầmcốnghiến,màchắcchắn,hậuthếsẽcònphảitri

ân.Cũng xin nhắc lại, lần 1PhạmHoàngQuân lên sốngởSàiGòn là từ1987đến1991,lần2từ1997đến2012,biếtđâusẽcólầnthứ3.DẫuxaSàiGòn,nhưngdựkiếnthángnàoanhlênđâymộtlần,đểdạochơivớicáithànhphốđãchonhiềuchấtxúctácnghiêncứu,dùđểsốngmộtcáchyênổn,bìnhthường,anhchưalàmđượcvớinó.

LaHánPhòng,19/9/2012.

ĐIÊUKHẮCGIAMAICHỬNG(1940‒2001)‒SÀIGÒNMỘNGDU.

Tầmnhìncủamộtđôthịluônđượctạođiểmnhấnbằngcáctácphẩmđiêukhắcởkhônggiancôngcộng,vắngthìthấythiếu,nhưngcócũngítaiđểý.MaiChửngkhôngphảilàđiêukhắcgialớnnhấtcủaSàiGòn,nhưngnếpnghĩvàtácphẩmcủaôngđãđểlạidưâmđẹptronggiớilàmnghề.SaukhiđịnhcưởMỹ,trảiquacuộcmưusinhkhốcliệt,bướcsangtuổi60,đãđếnlúcđểdồntâmchođiêukhắc,thìcũnglàlúcôngđộtngộtrờixadươngthế,ngaylúcnhữngtácphẩmtrởlạiSàiGòntrongmộttriểnlãm,saumấychục

nămxacách.

Chotớihômnay,ngườitavẫnchưađồngývớinhauvềcâuhỏi,tạisaotronglãnhvựcnghệthuật,vớinhữngbộmônchínhnhư:sânkhấu,âmnhạc,hộihọa,điêukhắc,điệnảnh... thìđiêukhắclàbộmônítđượcquầnchúngbiếtđếnnhất?Mặcdù trongđời thường,ởbất cứđấtnước,quốcgianào,hình ảnh những pho tượng, vẫn quen thuộc với đám đông vì chúng luônchiếm lĩnh những vị trí trung tâm, quan trọng tại những địa điểm có tínhcách công cộng như các quảng trường, công viên, giao lộ chính... Nhữngđiêukhắcgiacũngítnhậnđượcnhữngvòngnguyệtquếhoặctiếngvỗtaytừquầnchúng”,thisĩDuTửLêtừngcảmthánnhưvậykhiviếtvềMaiChửng.“ĐiểmlạinềnđiêukhắchiệnđạiViệtNam,haitácphẩmđángkểnhất,

lớnnhất,khôngchỉlớntrongkíchthước,màcònlớnchínhtrongđềtài, tưtưởngvànhấtlàtrongtạohìnhlàphotượngchândungPhanBộiChâucủaLêThànhNhơn và tượngđài Bông lúa củaMaiChửng. Tượng Phan Bội

Châumaymắnđãđượcbảovệvàngàynayđãcóchỗđứnggiữa lòngđấtnước,nhưngtượngđàiBông lúa thì tan tành trong trobụivàđêm tốicủamột giai đoạn lịch sửkỳdịcủa thời hiện đại”, nhà nghiên cứumỹ thuậtHuỳnhHữuỦytừngnhậnxét.

TácphẩmPhanBộiChâu,LêThànhNhơn.

TácphẩmBônglúacongái.TượngđàiBônglúacòncó tên làBônglúacongái,cao13mét (cónơi

ghi53feet,hơn16mét;hoặc18métbằngđồnglá‒theoTrịnhCung),do

mảnhđạnvàphế liệuđồngghép lại,nhưmộtđồng lúaươmhạtvàcôgáituổidậythì,đượcdựngởthịxãLongXuyênnăm1970,doNgânhàngViệtNamThươngtínđặthàngvớimứcđầutư3triệuđồng.LongXuyênlàquêlúa,nêntácphẩmnhưlàbiểutượngchovănminhlúanước,chođấtmẹvàtriếtlýmẫuhệ.TácphẩmlàsựkếthợpcủanhiềumẫumựcđiêukhắcTâyphương (từ Auguste Rodin, Hans Arp cho tới Henry Moore, ZoltánKemény...)vớiquanniệmtốigiản,ướclệvàbiểutượngcủaĐôngphương‒xứng đáng làm tiêu biểu cho hình ảnh cây lúa và sức sống của dânViệt,nhưngrấttiếcnaychỉcòntrongkýức.

TácphẩmBôngLúaConGái,1970.

Năm1975, trong bề bộn của chuyển đổi, người ta đã phá tượng để lấyđồng,sauđólạidựnglênmộttượngBônglúakhác,bằngbêtông,môphỏngtácphẩmnày.Mãivềsaunữa,họlạiđổithànhtượngđồng,màtheonhàsửhọcDươngTrungQuốc:“NaycóthểnhìnthấyngaytrướcmặtUBNDtỉnhAnGiang”.Cũngnhàsửhọcđãviết:“Quanhcái tượngđàinàycũnglắmchuyện. Tượng dựng lên rồi bàn dân thiên hạ bình phẩm rằng trông nógiốngmộtbônglúabị‘nghẹncổbông’vìtácgiảmôtảmộtbônglúa‘hàmtiếu’dườngnhưmới lênđòngnhưng trong conmắt người dânquêquanhnămvấtvả,vuibuồncùngcấylúanhậnrađâychưaphảilàvẻđẹpcủamộtcâylúamàhọaoước”.

TácphẩmCáimầm,1973.

Năm1973,MaiChửngcòncótácphẩmCáimầm,cao150cm,đượckếttừ hàng ngàn vỏ đạn đồng hàn, trưng bày tại phòng tranh LaDolce Vita(kháchsạnContinental);trướcđó,mộttượngkháccótênChịem(còngọilàSinh lực dân tộc, 1967) được đặt tại Thương xá TamĐa, nhưng sau nàycũng bị biến đâumất (nghe nói, tượngSinh lựcdân tộc bị đánh cắp năm1976(?).

TácphẩmSinhlựcdântộc.MaiChửngtênđầyđủNguyễnMaiChửng,nguyênquánBìnhĐịnh, tốt

nghiệpthủkhoakhóa2CaođẳngMỹthuậtHuếnăm1961,đượctrườnggiữlạiphụtráchngànhđiêukhắc.ThếnhưngôngđãvàoSàiGòn,năm1963,tốtnghiệpđiêukhắcởQuốcgiaCaođẳngMỹthuật,thànhdanhtạithànhphốnày. Năm 1968, ông dạy tại Quốc gia Cao đẳngMỹ thuật và năm 1974chuyểnsangĐạihọcKiếntrúcSàiGòn.TácphẩmgâyấntượngđầutiêncủaônglàNgườimộngdu,caokhoảng

90cm,năm1962,diễntảngườiđànôngkhỏathân,sầnsùi,khôngdiệnmạo,gầnnhưcôđộctrongcuộcđời.Nógầnnhưphépẩndụvềchiếntranhđangleothangthờibấygiờ,nơimàthânphậnngườiđànônggầnnhưbịxóanhòanhântính,bảnsắc.TượngnàyđượcđặttrướccổngHộiHọasĩtrẻởSàiGòntừnăm1966,sauđócũngbịbiếnmất.

TácphẩmNgườimộngdu,1962.TheohọasĩĐinhCường:“MaiChửng học điêu khắc đầu tiên với thầyTrươngĐìnhÝ, dạy theo

phươngphápcổđiển,khuônmẫutượngcủaRodin.Rodinlàtổngkếtvớiđầyđủýnghĩacủachữấy,kếtquảtổnghợpcủamột

dòngđiêukhắcthếgiới.ĐólàdòngđãthànhhìnhhoànchỉnhởHyLạpcổđại.Từđómàchuyềnđiệu thànhcổđiển, lãngmạn,hiện thực...Sauđượchọcvới thầyLêNgọcHuệ,ởPhápvề,còn trẻ,đầynhiệthuyết, vớinhữngtìmtòimới,cảvềhìnhkhốivàchấtliệu,cũngnhưsựlàmviệccậtlực”.Cũng cần nhắc lại, Hội Họa sĩ trẻ Sài Gòn do họa sĩ Ngy Cao Uyên

(NguyễnCaoNguyên),bácsĩNguyễnTấnHồng,MaiChửngvànhiềuhọasĩ,điêukhắcgiakhácthànhlậptạiSàiGònnăm1966.HộinằmởgócđườngCôngLý (NamKỳKhởiNghĩa ngày nay) vàLêThánhTôn, trong khuônviênĐạihọcVănkhoa;nơimà theoMaiChửng:“Hộicủachúng tôicònmộtđiềuđặcbiệtlàkhôngcógiấytờ.Ngaycảvụbầubanchứcvụnàynọcũngkhông.Chứchộitrưởngthayđổiphầnlớnvìhoàncảnhcánhân,nhưbịđổiđixa,khôngcònlàmviệcởSàiGònthìkhôngthểđiềuhànhhộihữuhiệu”.CũnggiốngnhưthếhệđầucủaCaođẳngMỹthuậtĐôngDươngtạiHàNội,HộiHọasĩ trẻđã tạo lậpnênnhữngtên tuổi thànhdanhcủanghệthuậtmiềnNamvềsaunàynhư:NguyễnTrung,NguyênKhai,NghiêuĐề,

Trịnh Cung, Đinh Cường, Nguyễn Quỳnh, Nguyễn Đồng, Nguyễn Lâm,NguyễnThịHợp,HồThànhĐức,BéKý...HộitrưởngđầutiênlàNgyCaoUyên,kếđến làNguyễnTrungvànămthứba làMaiChửng.Dohộihoạtđộngquáhiệuquả, cũng là nơi cóquanhệvới nhiềunghệ sĩ trốn línhvàphảnchiến (nhưTrịnhCôngSơn), nênmộtđêmcủaTếtMậuThân1968,chínhquyềnchoxeđếngiậtsập.Trước khi đếnMỹ năm 1981, nhiềumẫu tượng đài củaMai Chửng đã

giànhgiảinhấttrongcáccuộcthi,vídụnhưphácthảoBàmẹchiến thắng,dựkiếnsẽdựngtạicôngviêntrênđườngvàophitrườngTânSơnNhất,vớisựủnghộnhiệt thànhcủađiêukhắcgiaDiệpMinhChâu.Thếnhưngkhibướcvào“vòngxétlýlịch”,phácthảocủaôngđãbịchoqua;đâycũnglàmộttrongnhữnglýdochínhmàsaunàynhiềutượngđàiquymôlớnởViệtNambịgiớilàmnghềphêphánlàkémthẩmmỹvàquásứctốnkém.HọasĩNguyễnTrungtrongmộtbàiviếtthìchorằng:“…Nghệthuậtcủa

MaiChửngcũngvậy,đãtrảiquanhiềubiếnchuyển,từnhữngthểhiệntươimátchấtlãngmạn,chođếnnhữngcôngtrìnhđậmtrítuệ.Mỗigiaiđoạncónétđặctrưngriêng,nhưngtrongđạithểvẫncómộtnétchungrấtdễthấy.Đólàsựđơngiảnvàtínhcáchlớnlaocủanó.Đơngiảnmàkhôngthiếusựtinhtế.Lớnlaochodùtácphẩmđượcthểhiệntrongmộtkíchthướckhiêmtốn”.Cũng trongmột bài viết,ĐinhCường nhận định thêm:“NếuLêThành

NhơnlànhữngtượngđồsộbằngđágranitothìMaiChửnglànhữngtượngbằngđồngghéphaynhữngvỏđạn...vàDươngVănHùnglànhữngtượngcóvẽthêmvào...BangườibạnđiêukhắcnàycộngthêmTrươngĐìnhQuế...tôicholànhữngnhàđiêukhắchiệnđại,lớn,củamiềnNamvàcủacảlịchsửMỹthuậtViệtNam”.RiêngMaiChửngthìđãlặngthầmđiquacõimộngducủađờimình,để

lạivôsốphácthảophóngkhoáng,tiềnphongvàđầythẩmmỹ.Trongbểdâucuộcđời,đầyhiểulầmvàthịphi,cóthểnhữngphácthảoấymãimãingủvùitrongcõimộngduchung,thìchừngấythôi,cũngđủđểchúngtangưỡngmộmộttâmhồntàihoavàcótầmvóclớn.

LaHánPhòng,16/10/2012.

ĐIÊUKHẮCGIATRẦNVIỆTHƯNG(1968)‒SÀIGÒNTỈNHMỘNG.

TrầnViệtHưnglàmộtđạidiệnđộclậpchotinhthầnđổimớicủađiêukhắcViệtNamgiaiđoạnsaunày.TừlúcđịnhcưởSàiGòn,bằngnhiềuchấtliệuvàphươngcáchkhácnhau,anhđãchongườixemnhiềuhivọngkhiđếnvớicáctácphẩmcủamình.NhiềuýkiếnchorằngđiêukhắcViệtđãngủmộtgiấcdài,đúnghơn,đãbịlốimòn,bị“câurút”vàomàngtượngdàihoànhtráng,tốnkém,đếnthếhệTrầnViệtHưngdườngnhưđiêukhắcđangdầnbướcquacơnmộngđó,vớicáchđặt

vấnđềkhác.

NguyênquánMỹTho,sinhtạiHàNội,sốngởSàiGòn,“xuấtxứtamkỳ”củaTrầnViệtHưngđãlàmộttổnghòacácyếutốđặcthùvàthúvị.Chínhcácbảnsắccónhiềudịbiệtnàyđãgiúpanhkháthongdongtrongviệctìmtòivàliêntụcthayđổimình;chẳngphảikhưkhưmộtthứ.Tácphẩmcóđủsự phóng khoáng, phì nhiêu của đồng bằng miền Tây Nam Bộ; sự năngđộng,cờimởcủaSàiGòn;vàsựsắcsảo,thanhcảnhcủaHàNội.TrongmộtlầnnóivềđiêukhắcViệtNam,nhàphêbìnhmỹthuậtNguyễn

Quânchorằngđangcóhainhómchính:điêukhắc tượngđàivàđiêukhắcđộclập.“Nhómlàmtượngđàiđãcókinhphítừnhữngdựánđặthàngcủanhànước; riêngnhómđiêukhắcđộc lập,ngoài cơhội được thamdựcáctrạisángtáccótài trợ,cònlạiviệctìmđầurakhôngphải làchuyệnsuônsẻ”.PhầnnhiềutácphẩmcủaTrầnViệtHưngthuộcnhómthứhai.Anhtốtnghiệpkhoađiêukhắctừnăm1990,hiệnlàhộiviênHộiMỹthuậtTP.HCM

vàViệtNam,từngthamgiakhoảng20triểnlãmvàtrạiđiêukhắcxagầntừ1990đếnnay,đãnhậnhơn10giảithưởngđiêukhắclớnnhỏ,nhưngkhôngphảinhưvậymàconđườnganhđiđãdễdàng, thênh thang.Nhưngcó lẽchínhkhókhănnàyđã làmchocác tìm tòicủaanh thêmmạnhmẽ, thôngminh,đadạngvàliêntục.ĐiêukhắccủaTrầnViệtHưnglàsựkếthợpcủanhiềutrườngphái,từcổđiểnđếnđươngđại,từmẫumựcđếnphácách;cóảnhhưởngvàđộclập,cótiếpbiếnvàsángtạo...nênrấtkhógọitêncụthể.Nhưngtrênhết,tinhthầnlãngmạn(khôngphảitrườngpháilãngmạn)vàsựgầngũiđờisốnglàđiềudễnhậnra;dùýthứcrấtrõvềtínhứngdụngcủađiêukhắc‒gầnnhưtácphẩmnàocủaTrầnViệtHưngcũnglàmđượcđiềunày‒nhưngnóvẫnmangđậmdấuấncánhân,riêngrẽvàkhólặplại.QuansátTrầnViệtHưngtừTrạiđiêukhắcquốctếAnGiang(2003)và

đặcbiệttừtriểnlãmNgẫm(2007)đếnnay,tôithấyanhítkhinàodừnglại.Khác với nhiều điêu khắc gia cùng thời hay đi trước, vốn thích ổn địnhphongcách,TrầnViệtHưngtìmthấymìnhtrongchínhsựchuyểnđộngvàlàmmớiliêntục.Nhìnmộtnghĩanàođó,anhgiốngnhưvậnđộngviênchạyđườngtrường,ýnghĩacuộcđờilàtronglúcchạy,chứkhôngphảikhidừnglại.Tuyvậy,nhưngbướcchạythìchẳngngườinàogiốngngườinào,dùliêntụcthayđổi,nhưngnhìnxuyênsuốtcáctácphẩmtiêubiểutừ20nămqua,TrầnViệtHưngvẫncóđượcnhữngbiểuhiện,ngônngữcủariêngmình.Đómớilàđángtrântrọng.Cóthểvớinhữngsuynghĩhếtsứcriêngtưcủatôivềconđườngsángtạo

của anh, khó được anh chia sẻ hoặc đồng ý.Nhưng thật lòng thì vớimộtngườiquansátnghệthuật,tôivẫnchorằngconđườngmàTrầnViệtHưngđangđilàlýthúvàđúnghướng,bởikhitạmđứngrangoàigiấcmộngtượngđài,ngườinghệsĩđãtựtạihơnđểsángtạo.NóiđiềunàykhôngđồngnghĩavớithựctếrằngcókhánhiềutácphẩmcủaTrầnViệtHưngrấttươngthíchvớiviệc“chuyểnthể”thànhtượngđàinơicôngcộng;haynóikhácđi,đólànhữngtượngđàitrongkhuônkhổnhỏ.Chắcrồimaikia,trongbộnbềsángtạocủaanh,SàiGònsẽcómộtvàicuộcchuyểnthểngoạnmục,đểgópthêmphầnhấplựcvàocảnhquanđôthịvốnrộnglớnvàcònnhiềuđiềucầncânchỉnhnày.Trongmộtlầnnóivềchọnlựavàquanđiểmsángtạocủamình,TrầnViệt

Hưngchobiết:“Đãlàsángtạothìphảiluônluônthayđổivàtìmcáchlàmmới, làmkhác,dùkhôngphải lúcnàocũnglàmđược,bởithường là dangdở,đôikhithấtbại...nhưngkhátkhaođóphảiluônthườngtrựcbênmình.Tôithàđưaramộttácphẩmchưathậtsựlàmình,nhưngnóphảikhác,cònhơn rập khuôn những tác phẩmdễdàng hài lòng, nhưng chẳng có cái gìmới”.

Mộtđiểmkhácbiệtnữa,đólàTrầnViệtHưngrấtcóýthứctrongviệctạoracáctácphẩmphùhợpvớinhiềukhônggiankhácnhau,nênkíchthướcrấtlinhhoạt.Cókhichỉlàchiếcghếphồnthựcvuimắtngoàicôngviên;cókhilàbộ“thiênđịanhân”nghiêm trang,giàu triết lýởnơigiásách,vớivị trítrang trọng trongnhà; cókhi là con tắckèhoađầyphúngdụvềkiếp làmngười;cókhilànhữngthânthểgầygòvớitráitimto,đầynhiệthuyết...vềchấtliệu,cókhilàthỏisắtsùsì,súcgỗthôtháp;cókhilàmiếnginoxnhẵnbóng,khuônđồngchỉnchu;cókhiđơnsắc,hướngđếnmàuchủđạo;cókhiđasắc,kếthợpsơnphếtđủkiểu...Vì linh hoạt và năng động như vậy, nên tác phẩm củaTrầnViệtHưng

cũngthườngvượtquađượcsựnặngnềthườngthấycủađiêukhắc.Đôikhinónhẹnhàng,thanhthoát...mộtcáchkìlạ;đôikhinómongmanhmộtcáchbấtngờ;đôikhinócócảmgiácnhưhưảo,phiêubồng...CòntạisaochọnSàiGònlàmnơiđịnhcư,anhtâmsự:“Sángtạocầnsự

năngđộng,sẻchiavàítđốkỵ,thànhphốnàychotôinhữngđiềuđó”.Thuộctuýpnghệsĩkhông thíchphátngôn,TrầnViệtHưng thườngnóiquacôngviệcvàtácphẩmcủamình.Vàngàyngày,vẫnchạytừGòVấpxuốngThủĐức,nơianhtheođuổicôngviệcsángtạocủamìnhnhưmộtcôngnhânlàmviệc theo ca, đềuđặnvàkhôngngưngnghỉ.Rồibiết đâumaikia, tạimộtbùngbinhnàođócủaSàiGòn,ngườitasẽchuyểnthểmộttácphẩmcủaanh,nósẽ làđạidiệncho tinh thầnnăngđộng, thoángmởvàđứngbên lềđịnhkiến,phephái.

LaHánPhòng,16/10/2012.

NHIẾPẢNHGIATRẦNCAOLĨNH(1925‒1989)‒SÀIGÒNLẶNGLẼ.

Nếutínhtừcộtmốc1954,sauHiệpđịnhGenève,khiViệtNambịchiađôiđấtnước,kéotheonhiềucuộc“dicư”vănnghệrầmrộ,thìthếhệnhiếpảnhgiatiềnphongvàthànhdanhđầutiênởSàiGònphảikểđếnlàTrầnCaoLĩnh,ôngthànhcôngvớinhiềuthểloạiảnh,nhưngcólẽchụpchândungvănnghệsĩlàđểlạiấntượngsâunhất,bởinhữngbứchìnhchụpcácvănsĩBình-nguyênLộc,SơnNam,ThanhTâmTuyền,DươngNghiễmMậu,VũKhắcKhoan,VõPhiến,MaiThảo,CungTíchBiền,NhãCa,NguyễnThịThụyVũ,TrùngDương,TúyHồng,TrầnThịNgH,NguyễnThịHoàng...đã

thànhkinhđiển.

Thôngtinquenthuộcvềnhiếpảnhgianàyđượcviếtnhưsau:TrầnCaoLĩnhsinhtạiNamĐịnh,thuộcnhữngngườiđầutiênsánglậphoặcđỡđầunhiềuhộinhómnhiếpảnhtạimiềnNam,vídụnhưHộiNhiếpảnhViệtNam(1954 và 1961).Ông cũng là giáo sư nhiếp ảnh tại vài trường ở SàiGòntrước 1975, ví dụĐại họcVạnHạnh,HộiNhiếpẢnhViệtMỹ,HộiViệtMỹ...Nhưmột nhà sư phạm và phê bình ảnh, ông đã viết nhiều bài về nghệ

thuậtvàkỹ thuậtnhiếpảnh trêncácbáo, tạpchínhưSángdộimiềnNam,Mànảnh,Kịchảnh...VớibúthiệuCaoLĩnh,têncủaôngthườngđicùngvớiCaoĐàm [tức nhiếp ảnh giaNguyễnCaoĐàm (1916‒2001)] trong nhiềutriểnlãmvàdựánnhiếpảnh‒giốngnhưhaianhem,nêntronggiớihaygọigộpchungCaoĐàm‒CaoLĩnh;họcũngđãracácsáchnhiếpảnhnhưBước

đầunhiếpảnhnghệthuật(1965),ViệtNamquêhươngyêudấu(1968),Viet-Nam,OurBelovedLand(1968),Caonguyên (1969),Nhiếpảnhnghệ thuậtbướchai(1972).ÔngcònlàgiámđốcCôngtyNhiếpảnhĐốngĐađặttrụsởtạiĐạilộNguyễnHuệ,SàiGòn,rấtnổitiếng,nênsovớithếhệđầunhưPhạm Văn Mùi, Nguyễn Mạnh Đan, Bùi Quý Lân, Nguyễn Huy Trực,Nguyễn Văn Thông, Nghiêm Vĩnh Cần, Phạm Ngọc Chất, Nguyễn VănChiêm,ĐỗVănCương,NguyễnLêGiang,NguyễnĐứcHồng,TrịnhĐìnhPhượng,TrầnLêSinh,NguyễnVănThông,LỗVinh... têntuổicủaôngdễđượcbiếtđếnnhiềuhơn.“TrầnCaoLĩnhcóvầngtráncao,hói,tócrấtthưa,cóđôimắtsáng,và

cũngrấtkhótínhtrongvấnđềnghệthuật”,danhhọaTạTỵmôtảnhưvậy.CòntheonhạcsĩQuốcBảo:“Ôngsởtrườngvềảnhđentrắng,dùngmáycỡtrung, chú trọngnhiềuđếnbốcục, ánh sáng, nội dung và kỹ thuật phòngtối”.NhiếpảnhgiaTrầnCaoTườngthìchorằng:“NhànhiếpảnhTrầnCaoLĩnh đã làm cho người xem xúc động, không rời mắt được, vì đọc đượcchínhmìnhtrongđó.Ôngđãbơmđượcchấtsinhđộngvàocảnhtĩnhlàvìông‘biếtlộtvỏngoàitầmthườngđềthấyrõđượcgiátrịbêntrongcủahìnhảnh’nhưlờiôngnóivề‘độngtĩnhtrongảnh’”.MộtsốtácphẩmtiêubiểucủaTrầnCaoLĩnh:Nõnnà,Vềđâu,Độchuyền

nhịhồ,Dấuấnthờigian,Cửabểchiềuhôm,Tậpvámay,Quạtnồng,Phấnđấu,Mộtnắnghaisương,Hai thếhệ,Chàothếgiới,Cấy lúa[1]...ĐặcbiệttácphẩmNõnnàđãtừnggâychấnđộng,nhấtlàvớinữgiớithờibấygiờ,khiôngchụpđồicátởPhanThiếtnhưngrấtgiốngmộtthiếunữthanhtânnằmkhỏathân,gợicảmvàthuhútcựcđộ.Thờinàychưaphổbiếnkỹthuậtlắpghép, tácphẩmđặcbiệtvềbốcụcnàyđãđưa tên tuổiTrầnCaoLĩnhvàonhómnhữngnhiếpảnhgiamởlốiđimớivềảnhkhỏathâncủaViệtNam.MộttácphẩmkháclàDụctình,chụpđồicátMũiNé,đãkhắchọarõhơnsựtáobạotronggócnhìncủaông.

TácphẩmNõnnà.

TrầnCaoLĩnhcònđượcchúýbởitácphẩmĐộchành,nóđượcđánhgiánhưbiểutrưngchosựđaukhổ,côquạnhvàthiếuthốncủaphậnngười.“Tácphẩmgâynhiềuxúcđộng,vìngườixemảnhcósựđốichiếugiữamộtngườicôđơnchânthấpchâncao,ốmyếulầmlũiquảygiatàigomtrọntrongbaobị,khôngđủnặngđểlàmquecâycong,đigiữatrờiđấthoangvu,bêncạnhhai cây lớn dù bịcắt hết nhánh nhưng vẫn còn có đôi. Hai cây ngã quahướngngườiđinhưchựcđèbẹpkẻđộchành.Mộthìnhảnhchuachátcủacuộcđời”,mộtnhàbìnhluậnviết.“Tấmảnhcóhồnvìchụpđượchồnmìnhtrongđó,nhữnguuẩntrongtim

khôngsaodiễntảnổi,nhữnglóehyvọngmongmanhchưalộdiện.Màcũnglàchụpđượchồnngườixemvàhồncủamộtdântộcnữa”,TrầnCaoTườngnhậnđịnhthêm.TheobàikýcủaTrầnQuốcGiám,ngoàicănbiệtthựlớn,tạilàngđạihọc

ThủĐức, thì: ôngLĩnh còn sống ởmột căn nhà trệt trong khu gồm toànngườiHoa,ởconhẻmđườngTônThấtThiệp[hoặc:Hiệp(?)]Nhàcómộtphòngkháchnhỏtrangtríbằngbộsalonkháđặcbiệt.Trêntườngtreocáctácphẩmcủaông:Độchành,Tìnhmẫutử,Dụctình(chụpđồicátởMũiNé)vàbứcLặnglẽ(chụpcảnhSuốiVàngĐàLạt).Ôngvàongànhảnhrấtsớm,trước thậpniên1950,vànghệ thuậtảnhvươn lêncao từ1960,nhất làsaukhimởtiệmảnhĐốngĐa(phòngảnhdoPhạmVănMùithiếtkếánhsáng).Cáctácphẩmcủaôngđềutrưngbàytrongtủkínhphíatrướccửatiệm.Sau1975,ông tiếp tục locho tiệmảnhĐốngĐa,đếnngàydicưsangAnhrồisangMỹ.AnhtraicủaônglàhọasĩTrầnCaoThụy,tínhtìnhgiảndị,vuivẻvàcởimở;tráilạiTrầnCaoLĩnhlàngườiítnói.MộtđiểmtiềnphongnữatrongnghệthuậtnhiếpảnhcủaTrầnCaoLĩnhlà

tínhsắpđặtvàtínhýniệmcủanó‒cóthểgọiônglànhà“nhiếpảnhýniệm”(conceptual photography), dù cấp độ còn sơ khai.Mà sơ khai cũng đúngthôi,bởiloạihìnhnàychỉmớithịnhhànhtạicácnướcphươngTâytừthậpniên1960,nghĩalàcùngthờivớiTrầnCaoLĩnhởSàiGòn.XemtácphẩmTrầnCaoLĩnhchụpnhàvănDươngNghiễmMậuvớichiếcđồnghồ6giờrưỡiphíasau,kimgầnnhưbay rakhỏimặt số, rõ ràngnó làmộtbắccầugiữachấtsiêuthựccủaSalvadorDalívớichủnghĩahiệnsinhvàphilýđangdângcaothờibấygiờ.RiêngtácphẩmýniệmnàyđãlàmchoTrầnCaoLĩnhcóthểsokèngangngửavớivàitácphẩmcủacácnhiếpảnhgiatiềnphongvềýniệmnhưBasJanAder,JohnHilliard,JohnBaldessari...,haycácbậcthầyvềsaunhưCindySherman,ThomasRuff,ThomasDemand...Cũngxinnhắclại,thậpniên1960haymãivềsauvàithậpniên,nhiếpảnhViệtNamvẫnchuộngviệcnắmbắtkhoảnhkhắc,nghĩalàrấtphụthuộcvàocảmxúcngoạicảnh,nặngtínhlãngmạn,íttôđậmcáitôisángtạocủamình.

ẢnhchụpnhàvănDươngNghiễmMậu.Trước1975 tạiSàiGòn,nhiều tácphẩmvàcôngviệc thuộcvềkỹ thuật

ảnhcủaTrầnCaoLĩnhđã thiết thựcđónggópvàocáchoạtđộngcủaHộiNhiếpảnhViệtNam,HộiẢnhKBC,HộiẢnhViệtMỹ,HộiẢnhNghệthuậtViệtNam,HộiẢnhTinhVõ,NghĩaAnvàVânTrangcủangườiViệtgốcHoa...ítnói,nghiêmcẩnvàlặnglẽlàmviệc,nhưngnhiệtthànhâmthànhlàcốtcáchcủanhiếpảnhgianày.Tháng7/1979,khiđếnAnhquốcởmộtnăm,ôngđãthànhhộiviênHộiNhiếpảnhHoànggiaAnh(RPS);tháng7/1980,khiđếnMỹđịnhcư,ôngvẫncònmangtheohơn2.000phimâmbảnđãchụptừViệtNam,chứngtỏgiatàinhiếpảnhkháđồsộ.TừlúcđịnhcựtạiMỹchotớikhiquađời,TrầnCaoLĩnhvẫnmiệtmài

làmviệc,đãthamdựnhiềutriểnlãmquốctế,đãđoạtvôsốgiảithưởngtừNewYork,Washington,London,Paris,Toronto,Montreal...Năm1988,ôngxuấtbảnsáchảnhViệtNam‒quêhươngmuônthuở,chỉmộtnămsau,ôngtừtrầnngày29/8/1989tạiHoaKỳ.Nhìntừnhiềugócđộ,TrầnCaoLĩnhlàhìnhmẫu nghệ sĩ đáng đượcmơ ước, dù rất khó để nhiều người đạt đếnđược:khágiảvềvậtchất,giàucóvềtrithức,giỏigiangtrongnghềnghiệp,sungtúcvềcảmhứngsángtạovàtiềnphongvềnghệthuật.

LaHánPhòng,21/11/2012.

NHIẾPẢNHGIATRẦNTRUNGLĨNH(1977)‒SÀIGÒNXÔBỒ.

ĐộtuổicủaTrầnTrungLĩnhthườngbịmặcđịnhlà“thếhệbịđánhcắp”(lostgeneration),bởisauchiếntranh,ởđâucũngthế,đấtnướccónhiều

việclớnphảilo,vấnđềcánhânthànhchuyệnphụ.Hơnnữa,LĩnhlớnlêntạimiềnTrung,nơimà,phầnlớnnhucầuthiếtyếucủamộtcánhânbị“bỏ

qua”,hoặcbị“rútgọn”đếnmứctốiđa.Cũngnơiđó,SàiGònđãtrởthànhchọnlựađươngnhiêncủaphầnđôngthếhệnày,vàođểhọcđạihọc,đểlậpnghiệp,để“bổtúc”chobảnthânnhiềuhơn,nhấtlàvớinhữngaichọncon

đườngnghệthuật,vănnghệ.

TrầnTrungLĩnh là người “tham lam” trongnghệ thuật, theonghĩa tíchcực,vìđãlỡchọnchomìnhkhánhiềuthứ,từâmnhạc,hộihọa,nhiếpảnh...cho đến điện ảnh. Cũng thuộc tuýp người lăn lộn, nên Sài Gòn với Lĩnhkhôngchỉđểsống,màcònlànơibắtcầutìmkiếmcơhộiđểthỏachítangbồng.CólúcthấyLĩnhômđànchơirockởmộtnhạchội;ởchỗxămmìnhđểgiúpmộtbạnnàođócóhìnhthậtđẹp;ởngoạicảnhđểlàmvideoclipchocasĩ,vẽstoryboardhaythiếtkếphimtrường.Nhiềulúckhác,Lĩnhcôđộcmộtmìnhởxưởngvẽ,hoặcchiasẻcảmxúcnhiệtthànhởstudiochụphìnhvớigiớishowbiz,haymộtmìnhngắmmâytrờiquaốngkínhởTâyBắc.GọiLĩnhlà“nhiếpảnhgia” thìquáđáng,màcũngchínhđáng,dùchưa

xácđịnhchọnnghềnàyđểlàmtrọnđời,nhưngtrongtừngtácphẩm,Lĩnhđãcósựđầutưđúngmựcvàđúngmức.NghệthuậtcủaLĩnhlàsựphatrộncủanhiềungônngữ,chấtliệu,thểloại...nêngọilàđaphươngtiệnthìđúngvàtự

nhiênhơn.Trongtừngtácphẩm,dùthểloạinào,cũngcóđủsựphatrộnnày,chấtnhiếpảnh“đèlên”hộihọavàngượclại;tinhthầnpopgiaophốicùngchủnghĩabiểuhiện,tôvẽbằngấntượngcảmxúc.NgaycảtrongcácthướcphimmàLĩnhquaycũngthế,chấttạohìnhvàsứcbiểuhiệncủahộihọakhánhiều,đôikhilàsựtĩnhtạitừcáckhoảnhkhắckiểunhiếpảnh.TôitừngxemmộtclipcủaTinaTìnhdoLĩnh làm,dùquayvớichuyểnđộngkhánhanhcủa nhân vật, nhưng trong ấy vẫn đủ đầy các khoảnhkhắc tĩnh của nhiếpảnh,độngmàtĩnh.Khácvớivị tiềnbốiTrầnCaoLĩnhvốnnặngvềsắpđặt,cáchchụpcủa

TrầnTrungLĩnhnhưsau:“Nhiếpảnhhayhộihọa thì cũnggiốngnhauởviệctaphảibắtđượccáithầncủanhânvật.Tôithườngđứngrấtxamẫuhaybấtcứđối tượngnàomuốnchụp.Cáikhoảngcáchđógiúpmìnhquansátkháchquanhơn,giúpmìnhlộttảđượcnhânvậttốthơn.Xamàgần”.Thếnhưngtrongcáchnắmbắtkhoảnhkhắcđó,Lĩnhvẫnkhôngthuầntúynắmbắt,bởinhânvậtđãbịanh(dùgiántiếp)thiếtđặthọvàotrongmộtbốcụcvàhóatrangcóchủýrõràng.Cũnggiốngnhưvịtiềnbốivừakểtên,Lĩnhhơinặngvềýniệmtrongnhiếpảnh.XemnhữngbứcảnhmàLĩnhchụpchomình,thiệtlàkháclúcLĩnhchụp

chongười.Mọiđộngtháitrênmặtnhânvậtluônchiasẻđược“bốicảnhcảmxúc”củangườichụp,cảhaidườngnhưđangchungmộtnhânsinhquantạmthời.Đôikhingườitahaygánghépnhữngmỹtừ,nhữngkháiniệmmơhồvôtácphẩm,màlẽra,nóphảiđượctrảvềvớiđúngbansơcủanó.Cáiđẹpnhấtnhiềukhiphátxuấttừcảmgiácthôsơbanđầu.Nóđơngiảnvàmỏngmanh.Nhiềukhichỉmộtý tưởngthôtụcxảyđến,ngaylập tứcnósẽbiếnmất, hoặc trường tồn. Chính vì vậy, ranh giới giữa sự thô tục và cái đẹptrongnhiếpảnh thực ra rất rõ ràng,khônghềmongmanhnhưnhiềuquanđiểmđãnhìnnhận.Gầnhơnvớiconngườicóvẻbấtcầnvềdiệnmạo,nhưng“xôbồ”trong

tâm cảm của Lĩnh là những bức ảnh khỏa thân sắp công bố. Người bìnhthường,khóaicóthểcảmthấymìnhđượcantoànkhitrútbỏhếtnhữnglớpvảicheđậybênngoài.Đólàkhihọcảmthấyyếuớtnhất.Chínhđólàchìakhóađểtìmkiếmcáiđẹpmongmanhởmỗingười.ChonênảnhcủaLĩnhkhôngkhaithácnhữngđườngcongquyếnrũ,nhữngdángvẻ...nhưthườngthấy,nó“tôđậm”theongônngữcủahộihọabiểuhiện.ẢnhkhỏathâncủaLĩnhthườngchặtvềbốcục,vớikhônggianhẹp,được

sắpđặtánhsángnhằmtạocảmgiácngộtngạt,chậtchội...Cũnggiốngnhưconcá tronghồkiếng,conngườikhi lột trầnởbốcụcchậtđó,nhiềuđiềunhưphơibàytrọnvẹn.Chonên,chụpkhỏathânnhưngcũnglàchụpnhữngsuyngẫm,nhữngtruyvấnvềkiếpngười.

“Vớimộtbứcảnhkhỏathân,ýtạonêncáiđẹpnhiềuhơnlàhình.Đólàlýdo tôi chọn đối tượng để chụp là tất cả những người bình thường xungquanhvàtìmkiếmvẻđẹptừhọ...Nếunhưchỉxâydựng cái đẹp từnhữngthânthểhoànmỹ, thìđósẽtrởthànhcáiđẹpbình thường.Đôikhi,nhữngngười bình thường xung quanhmình, bất kểgiới tính hay tuổi tác, lại cónhữngsốphậnkỳlạ,nhữngcảmxúcrấtkhônggiốngnhau.Điềunàytạonênmộtmôitrườngsángtácrộnghơn,khôngcònbóbuộctrongnhữngnguyênlýcơbảnnữa”,TrầnTrungLĩnhnói.BậcthầycóảnhhưởngđếnnhữngtácphẩmcủaLĩnhlàdanhhọaEgon

Schiele(1890‒1918).CóvẻnhưLĩnhyêunhữngquằnquạiđớnđaumànghệsĩ tạo ra, để trong đó, cảm thấu được nỗi đau chung củamọi người.NhưngườiĐôngphươngthườngnói:“Trítuệphảibiếtkhóc, trái timphảibiếtcười”‒EgonSchielecũngvậy.Vớivócngườinhỏthó,hằngngàyLĩnhgầnnhưbịchìmkhuấtvàotrong

dòngchảyxôbồcủaSàiGòn.Mộttiếngtáchcủamànchậpmáyảnhgiữangãtưđườngcũngchẳngainghe,mộtnétcọđentrênbứctườngtrắngcũngchẳngaithấy.MàđâuphảichỉvớiLĩnh,tấtcảđềuthế,dườngnhưvôtâm,nhưngrồi,mộtngàykia,trongsựxôbồđó,airasaothìra,SàiGònnàyđềubiếtcả.Ngồi cà phê tạimột hẻm nhỏ trên đườngNguyễn ThịMinhKhai, bên

cuốnsáchảnhsắphoànthành,Lĩnhcònkểrấtnhiềuvềcáctriểnlãmhộihọacủamình,nhữngbứctranhpopart;nóivềnhữngvideoclipmàmìnhđangquay;vềhaikịchbảnphimđãviếtvàbộphimđịnhbấmmáy.Lúcnàocũngvậy,Lĩnhcóvẻbậnbịuvàtíutítvớiđiệnthoại,máytínhcầmtay,nhưngkhicần,cũngcóthểngồithừhàngngàyđểnghĩmộtýtưởng,tìmkiếmmộtbốcục.Nhưngnhữnglầnnhưthếbạnbèítkhinàocómặtkếbên,Lĩnhluôncócácxóxỉnhđể“lẩntrốn”nơiSàithànhrộnglớn.TínhvộitiềncàphêrồileolênchiếcHonda67đượcdọnlại,trôngkhábắt

mắt,Lĩnhcònnóivớilại:“Đẹp,nhiềukhichỉlàmộtcảmhứngvềthờicuộc,mộtsẻchiavềnỗiđaucủanhữngphậnngườicùngthời,dùvôdanhtính”.MàbứcảnhvềVũThuPhương,trongbàinày,dùhưcấu,vẫnlàmộtẩndụvàsẻchianhưthế.

LaHánPhòng,21/11/2012.

TIẾNSĨNGUYỄNTHỊHẬU(1958)‒SÀIGÒNPHÓNGKHOÁNG.

Dùnhìnởkhíacạnhnào,NguyễnThịHậuvẫnlàngườiđadiện.ChịlàViệnphóViệnNghiêncứuPháttriểnTP.HCM;làPhóTổngthưkýHộiKhoahọcLịchsửViệtNam;TổngThưkýHộiSửhọcTP.HCM;làchuyêngiathỉnhgiảngtạiĐạihọcKHXH&NVTP.HCMvànhiềutrườngkhác...Vànổibậtnhất,làmộtnhànghiêncứukhảocổhọccógắnbósâusát,am

tườngvềđấtSàiGòn.

QuêgốcởChợMới,AnGiang,sinhravàlớnlêntạimiềnBắc,nhưngSàiGònvớichịmớilànơimà“đấtđãhóatâmhồn”.VềSàiGòn“ruộtthịt”củamình,NguyễnThịHậuđãcónhiềubàinghiên

cứutừgócđộkhảocổ,lịchsử,vănhóa,xãhộihọcvàcảvănchương,báochí.Điểmsơlượcvànhưmộtlátcắttìnhcờ,cóthểthấyvàigócnhìncủachịnhưsau:“ThànhphốSài Gòn (từ sau năm 1975 là TP. HCM) vẫn được coi là

‘vùngđấtmớibatrămnăm’,một‘thànhphốtrẻ’hơnmộtthếkỷ.Tuynhiên,nhữngdấutíchtrênvùngđấtSàiGònđãchobiếtnơiđâytừnglàmộtcảngthịcổtừkhoảngđầuCôngnguyên.Đếnnayđãqua20thếkỷ,trongbấtcứgiaiđoạnnào, vùngđấtnàyvẫngiữvị thếđịa lý trung tâm, đóng vai tròquantrọngtrongsựpháttriểnvàgiaolưukinhtế‒vănhóacủavùngđấtphíaNamViệtNam”.“Sốlượngditíchkhảocổtiềnsửkhôngnhiềunhưnglànhữngditíchtiêu

biểucủaquátrìnhpháttriểntừkhoảng3.000nămtrướcđếnnay:vùngđấtnàylàtrungtâmcủakhuvực,đãhìnhthànhvàpháttriểnmộtcảngthịsơ

khai, giao lưu thươngmại đường biển với quần đảoĐôngNamÁ, TrungQuốcvàẤnĐộ.TừđócóđónggópquantrọngvàosựhìnhthànhvàthịnhđạtcủavănhóaÓcEovàvươngquốccổPhùNamvàonhững thếkỷđầuCôngnguyên.TừđầuthếkỷXVII,SàiGòntrởthànhcảngsông‒phốchợ‒nơi thu thuế (1623), trung tâm chính trị‒ hành chánh (1689), trung tâmthươngnghiệpcủa“xứĐàngTrong”,“GiaĐịnhkinh”(1790)củacácchúaNguyễnrồivươngtriềuNguyễn(1802)”.“Bảnthânsự‘khaisinh’SàiGòn‒GiaĐịnhđãlàquátrìnhnhữngcon

người từnhiều nguồn gốc, nhiều vùng miền trong cảnước, có cả nhữngnhómngườiHoatừlụcđịaHoaNamvượtbiểnxuốngđây,hộinhậpvớicáctộcngườiđãtụcưlâuđờiởvùngđấtnày.TrongdònglưudânkhaipháSàiGòn‒GiaĐịnh,phầnđônglànôngdântừmiềnBắc,miềnTrung...;khihọđếnvùngđấtthiênnhiêncònhoangsơlạlùng,đấtrộngngườithưalạicùngcảnhngộ,việclàmănkhôngcònquávấtvảnhưtrêncánhđồngôtrũngbịchechắnbởiđêđiềuởchâuthổsôngHồnghaydảiruộnghẹpsátnúiliềnbiểnởmiềnTrung,màđồngruộnglàngxómđãmởrộngtheodòngchảycủasôngngòi,kênhrạch,theođócóthểđếnnhữngmiềnđấtmới...Vìvậy,sựsẻchiabaobọcđượcnhân lênmà tínhcáchphóngkhoáng,nghĩahiệpcũngđượcnhânlêncùngvớisựnăngđộng,quyếtđoánhơn:“Làmđạiđi,ừ,làmđạinghen!’’làmộtcáchứngxửrấtSàiGònNamBộcủangườiViệtphươngNam”.“SàiGòncònlànơihìnhthànhcơsởcôngnghiệpđầutiên,từcuốithếkỷ

XIX nhiều nhà máy, công xưởng đã được xây dựng tại đây. Sài Gòn trởthànhmộttrungtâmcôngnghiệpởphíaNam:nhàmáyđiện,nhàmáynước,nhàgavàhệthốngđườngxelửa...nayđượcxếpvàoloạihìnhdi tíchcủangànhkhảocổhọccôngnghiệpvàđôthị.HệthốngnàytậptrungdọcsôngBếnNghé‒naylàdọcĐạilộĐôngTây.Việcxâydựngđạilộnàymanglạivẻđẹpchothànhphốnhưngcũnglàmmấtđimộtsốdi sảnvănhóa“trênbến dưới thuyền” của một Sài Gòn thương cảng quan trọng nhất ĐàngTrongtừ300nămnay”.“SàiGònbắt đầuphát triển theo kiểuđô thịTâyphươngbằng chương

trìnhquyhoạchkhoahọcvàchitiết.TừcuốithếkỷXIX,cácdựánthiếtkếvàxâydựngSàiGònchủyếudọc theocảngBếnNghé,nhữnggòđấtcaoquanhđómọclêncáccôngtrìnhvàtrởthànhkhutrungtâmcủathànhphố.Đólàcáccôngsở,dinhthự,côngtrìnhcôngcộngnhưtrườnghọc,bảotàng,rạphát,chợ...Nhiềucôngtrìnhtrongsốđóđếnnayvẫncòngiữđượccôngnăng,là“dấuấnSàiGòn”đốivớingườiđixavàngườiđếnSàiGòn.Cảnhquanđôthịkhutrungtâmthànhphốlànhữngconđườngvớihàngcâycaovút,nhữngbiệtthựmangvẻđẹpcủakiếntrúccổđiểnchâuÂunhưnggầngũivàđãtrởnênquenthuộc,làmộtphầnkhôngthềthiếucủathànhphố”.

Cònrấtnhiềunhữngnhậnđịnhvừachuyênmônkhoahọc,vừanặnglòngtrắcẩncủamộtngườiquáyêuSàiGòn.Yêukhôngchỉbằnglýtínhhaycảmtính,màởđâylàsựhòatrộn,đểlàmnênmộttổnghòacácyếutố.NguyễnThịHậuvìyêumà“xảthân”chonhiềulýlẽcủaSàiGòn,đôikhi

gây“mấtlòng”vànhậnvềbảnthânsựthiệtthòi.Đọcnhữngbàinghiêncứuchuyênsâuvàcả“bìnhdân”củachị,khôngphảimuốnhiểuđãdễ,nhưngtinh thầnchungvẫn làmtoát lênsựsòngphẳngvà trọngchânlýcủakhoahọc.CáigìcủaSàiGònhãytrảlạichoSàiGòn‒mộtsuynghĩnghechừngphóngkhoáng,nhưngkhôngphảiaicũngdámnghĩ,dámnóivàdámbảovệnó.Nhữngbàibáo,nhữngtảnvăn,nhữngđoạnviếtchỉmangtínhghichúhay

chấmphá trên trangmạngcánhân...củachịvềSàiGòn,dùđầycảmxúc,nhưngtựutrungvẫnđitheotinhthầnkhoahọcmàbảnthânđãchọn.Chínhvìsựhòatrộn,màcàngvềsaunày,nhữngbàinghiêncứucủaNguyễnThịHậucàngtrởnêngầngũi,dễtiếpnhận,nhữngđoạnvănngắncàngtrởnêntườngminh,gọngàng.Đongđầycảmxúcchokhoahọcvàchắpcánhlýtríchovănchươnglàcáchmàtácgiảnàyđangcó.Vídụmộtđoạnmàchịviết:“ẤntượngđầutiêncủatôivềSàiGònlàtừ

mộtcâucadaovềvùngđấtcònđầyvẻhoangsơ,lạlẫm:‘NhàBènướcchảychiahai/AivềGiaĐịnh,ĐồngNai thìvề’,cùngvới tíchchuyệnxưaThủHoằngdựngNhàBèởngãbasông,đểsẵngạocủigiúpchonhữngngườilỡđường sông nước tạm dừng ghe xuồng nghỉ ngơi, chờ con nước lớn màngượcvàovùngbánsơnđịaGiaĐịnh,ĐồngNaihay theonước ròngmàxuôiracửabiểnCầnGiờ...Trongtôi,đấtSàiGònhiệnlênnơingãbasôngSàiGòn và sôngĐồngNai nhập vào nhau đểcùngđổ ra Biển Đông, vàngười SàiGòn hiện ra nhưnhững con người rộng rãi sẵn sàng làm việcnghĩa”.NguyễnThịHậulàngườibậnrộnvànăngđộng‒ynhưmộtthuộctính

củaSàiGòn.Phầnlớnthờigianchịdànhchocôngviệc,cólúctưởngchừngnhưkhôngcóthờigianđểăn,đểngủ.Thếnhưng,nếutinhý,vẫnthấyởđâyđó,gócphốnày,conhẻmkia...chịvẫncóthểngồihànggiờvớibằnghữuvàtri âm,đểnóivô sốđiềukhông thuộcvề côngviệc.Trongchị cóhai conngười,đôikhitáchbạchnhau,mộtlàngườiquảnlýnơicôngsở,vớinhữngnguyêntắcrõràng,thẳngthắn,mộtlànhàvănlãngđãngkhiriêngtư,khicàphêvớibạnvănthânthiết.Trêntrangmạngcánhân,chịcóbiệtdanhlà“Hậukhảocổ”‒mộtcáitên

thânmậtdobạnbèđặt,vừanômna,phóngkhoáng,vìlàmnghềgìthìgọitênđấychodễnhớ.Nhưngcũngvừaxácđáng,vìnhữngquanđiểmkhoahọcvàđiểmnhìncủaNguyễnThịHậuvềkhảocổđãtiếnđếngiaiđoạn“hậu

khảocổ”.TrongcuốnsáchKhảocổhọcbìnhdânNamBộ‒ViệtNam, chịđãđưaranhiềuquanđiểmmớimẻ,nơikhoahọckhôngchỉbàngquancắtnghĩađờisống,màchúngđãcandựvàthànhmộtthuộctínhcủađờisống.Đôilúcnhớchị,tôichỉnhắnmộttintrốngkhông:“Càphênhéchị?”,kiểu

gìtôicũngnhậnđượccâutrảlời:“Ởđâu,giờđó...chịra,đanghọphayđangdạyhọc”.VớiSàiGònchịluônthế,nênkhôngcógìphảingạcnhiênkhiđicôngtácxadàingày, trêntrangmạng,thấychịnhớquayquắtvềSàiGòn.Vàkhitrởlạithànhphốnày,saunhữngphiêncàphêhànhuyênnơivỉahè,ngườitalạinhậnratrongcácbàiviếtcủachịnhữngpháthiệnmới.

LaHánPhòng,20/12/2012.

NGHIÊNCỨUSINHNGÔANHTHƯ(1984)‒SÀIGÒNCHUYỂNĐỔI.

NgôAnhThưđúngnghĩalàmộttâncôngdâncủaSàiGòn,khimànghiêncứusinhxãhộihọcnhânloạinàychỉcóchừngmộtnămrờiĐạihọc

Harvardđểđếnđâynghiêncứuvềphimvàtrựcquan.LuậnáncủachịkhámphánhữngbiếnđổiđôthịtạiSàiGòn.ChịsinhraởĐàNẵng,lớnlêntại

NewJersey,Mỹ,làmộtnghiêncứusinhtrẻvớinhiềutriểnvọng.

Khiđượchỏi tại saochịchọnSàiGònđể làmnghiêncứumột lĩnhvựccònrấtmớimẻtạiViệtNam‒xãhộihọcnhânloại(socialanthropology).NgôAnhThưchobiết:“TôilớnlêngầnthànhphốNewYork,vìvậytôiđãcódịpđểrútrabàihọcvềsựthiếtlậpđôthịtrongmộtthờigiandài.Sựđadạngcủangườidânvàkhảnăng củamỗi thànhphốđã kích thích tôi tìmhiểunó.TừkhitôitrởlạiViệtNam,SàiGònlànơigợilênniềmđammêđó,nó lại đang phát triển, nhiều thay đổi, nên càng lý thú. Trong quá trìnhchuyểnđổi,rấtnhiềucơhội,hyvọng,nhữngkỷniệmvànhữngmâu thuẫnphátsinh.Đôikhisựpháttriểnnhanhchóngvàápđảo,vàocácthờiđiểmkhác,cóvẻnhưgiậmchântạichỗhoặcgiẫmđạplênnhau.Bấtkìđiềugì,SàiGòn luôn có xu hướng tìm cách để thíchứng với cáimới. So với cácthànhphốkhácởViệtNam,SàiGòn làmột nơi khámở.Đây là nơi sinhsốngcủangườidicưtừkhắpnơi trênđấtnước,và thậmchí trên toàn thếgiới.Đâylà trungtâmkinhdoanhcủamộtquốcgiađã trảiquaquátrìnhchuyểnđổisangthịtrườngmởtronghơnhaithậpniên.SàiGònđượcxemnhưlànơikhởiđầumớivàcơhộiđểcảithiện,khôngchỉvìcơhội kinh tếđangởđây.Nómộtlầnnữanổilênnhưmộttrungtâmkhuvựcchomộtloạt

cácgiao lưu,baogồmcảvănhóavànghệthuật.Tôimuốnchứngkiếnvàkhámphámộtsốnhữngtươngtácnày.Tấtnhiên,SàiGònphảiđốimặtvớinhiềutrởngạiđểpháttriển,baogồmcảthiếucơsởhạtầngvàsựquátảivềdânsố.Mộtsốngườipháttriểnmạnhvàmộtsốhầunhưkhôngtồntại”.Cũngxinnóithêm,ngàynay,cácnhànhânloạihọcđangtiếnhànhnghiên

cứubằngcáchđắmmìnhdàilâutrongmộtxãhộinhấtđịnh,đểhấpthụmôitrườngxungquanh,nóichuyệnvớimọingườivàghichép.“Khi tôiquyếtđịnhtheođuổinhânloạihọc,ViệtNamlàmộtsựlựachọnrõràngđểnghiêncứu,bởitôiđượcsinhraởđâyvàlớnlênbằngnhữngcâuchuyệnmàmẹđãkểvềquêhương.TôinhậnraSàiGònlàmộtnơithayđổinhanhchóng,vàtôimuốnđónggópmộtphầnnhỏđểhiểunhữngchuyểnđổinày”,NgôAnhThưtâmsự.Rõràng,nếulàmộtcôngdâncóđểýđếnthànhphốnày,bạnsẽthấysự

chuyểnđổikhôngchỉ thuộcvềcảnhquanđô thị,môi trườnghaycơsởhạtầng‒nhữngđiềuthuộcvềtrựcquan.Màởđâycòncócảsựchuyểnđổivềtâmlýxãhộicủađôthịsốngvàcácthuộctínhsiêuhìnhcủanó.NgôAnhThưthựchiệncácnghiêncứucủamìnhthôngquakhuônkhổcảmgiác,cácđạidiệnkinhnghiệmvàcảcácghichéplịchsử.Nghiêncứunàysẽlàmsángtỏnhiềuvấnđề:sựcầnthiếtchopháttriểncơ

sởhạtầng,cảicáchgiáodục,táithiếtđạođức,vàcảcácđốithoạiđểthônghiểu.NgôAnhThưphântích:“Nhiềungườiđã lên tiếngbày tỏmốiquantâmvànhữnglờichỉtríchvềsựchỉđạocủabiếnđổixãhội.Tuynhiên,tôinhậnđượcmộtcảmgiáchơiổnđịnhmàmọingườicảmthấyđược,nócóvẻrõ ràng hơnmột thập niên trước đây.Họkhông hài lòng với tốc độpháttriển,nhưnghọcũngcónhiềucơhộitốthơntrongcuộcsốngcủamình,dùởkhíacạnhvậtchấthaytinhthần.SựgiatăngnhanhchóngcủaInternetđãcungcấpphươngtiệnđểthuthậpthôngtinvàchiasẻ.Mọingườiđangtạoramạnglướicáctổchứcthôngtinriêngđểchiasẻcácýtưởngvàtạochotacảmgiácvềmột cộngđồngnhộnnhịp vànăngđộng.Rất nhiềungười thìđangbậnrộnkiếmsống,đểđủsốnghoặccó tiềngửivềchongười thânởkhuvựcnông thôn.Đốivớimộtsốngười,SàiGònkhôngphải lànhàhayquêhương,màđâychỉlànơiđểlàmviệc,kiếmsống.Tuynhiên,nhiềungườikhácthìkhôngnghĩnhưvậy,chínhsựkhácbiệtnàylàmchoSàiGònthànhnơiquyếnrũ”.Khoảngcáchgiàunghèo,sựthayđổivềmứcsống,cáchsốngcủangười

SàiGònđanglàvấnđềnổicộm.NgôAnhThưkểrằngchịởtrọtrongmộthẻmnhỏởQuận3,nơimàchịhọcđượcrấtnhiềuđiềuvềcáctầnglớpxãhộikhácnhau.Người laođộngdicư,cácnhàcungcấpthựcphẩm,côngnhânxâydựng,nhânviênvănphòng,ngườivềhưu...tấtcảhộitụtrongmộtcon

hẻm,nónhưSàiGònthunhỏ.“Ngườitacóthểquansátkhoảngcáchgiữangườigiàuvàngườinghèo

trong conhẻmnày, bởi sựkhácbiệt giữamột sốphu xây dựng và nhữngngườilàmviệctrongcáccôngsởlàquárõràng.Khinóichuyệnvớimộtsốngườidânxungquanh,tôitìmhiểuvềsựchuyểnđổicủakhuvựcvàkhônggiansống,tựanhưtrongmộtcănnhàhìnhốngđangxâythìcómộtsốphuxâydựngănngủbằngcách lótgiấy lênđất, vớicái lều thôsơ.Cũngnhưnạnbuônbánmatúytinhvitrongmộtkhuvựctưởngchừngnhưhòabìnhvàyêntĩnh.Nhữngngườicóưutưđãquansátvềsựthayđổivàcácmâuthuẫnnày,họđãbàytỏnỗithấtvọngvềviệcthiếugiáodụcđạođứctronggiớitrẻngàynay.Tấtcảnhữngvấnđềnàyrấtquan trọngđểxemxét.Bởiđây làmộtsốnhữnghệquảxấu,nhưngkhôngthểtránhkhỏitrongmộtnềnkinhtếvàmộtxãhộiđangchuyểnđổimạnhnhưSàiGòn.Nhưngđiểmquantrọngđốivớitôilàduytrìvănminhvàchămsócchonhữngngườixungquanh,dùlốisốngcóthayđổithếnào.Theoquansát, tôi thấy thiếu lịch thiệpvàsựtôntrọngtrongcáctươngtáchàngngày.Cáccửchỉquantâm,chămsóclàđiềudễdàngbịloạibỏkhingườidânSàiGònđangthayđổitrạngtháixãhộimộtcáchnhanhchóng.MâuthuẫnvàcáchbiệtgiàunghèosẽlàmộtvấnnạnlớntrongviệcxâydựngmộtxãhộidânsựtạiSàiGòn”,NgôAnhThưchobiết.Đểhoànthànhluậnánnày,NgôAnhThưdựkiếnsẽdànhchonótừba

đếnsáunămvàmộtquátrìnhtíchlũykinhnghiệmsốngphongphú.Chínhvìvậy,màSàiGònsẽcó thêmmộtcôngdânđặcbiệt, luônnhìnđờisốngbằngtưduyphântíchvàphêphán.Chịtâmsựrằng,trongtươnglai,chịmơướcmộtcơsởhạtầngpháttriểntốthơnchothànhphốnày,đặcbiệtlàcácphươngtiệngiaothôngcôngcộng.NếuSàiGòncóthềđiềuchỉnhviệcsửdụngcácphươngtiệngiaothôngcôngcộng,cuộcsốngngườidânsẽthayđổiđángkể.Vềlâudài,cáckhuđôthịmớisẽphảimọclên,vớikhônggianxanhhơn,nơimàmộtcảmgiácmớivềđườngphốsẽdiễnra.Cuộccàphêcủachúngtôidiễnratrướcmộtvàigiờ,khiNgôAnhThưsẽ

bayvềMỹdựGiángsinhvànămmớivớigiađình.TrongcáivẻđằmthắmvàsắcsảocủamộtcôgáigốcmiềnTrung(HuếvàĐàNẵng),NgôAnhThưchắcđủsựđadiệnđểcắtnghĩavàhiểuvềmộtSàiGònđangtrươngphồngvà ngày càng phức tạp hơn.“Trongđiều kiện của sự thay đổi xã hội, tôimuốntìmhiểuxemsựcảicáchtronghệthốnggiáodục,vớisựnhấnmạnhvềtưduyphêphánvàkíchthíchsựtòmòtrítuệ,đầutưnguồnlựccơbảnvàcácchươngtrìnhđàotạomởrộng,vớinhữngcơhộigiaolưuquốctế.Cuốicùng,tôihyvọngSàiGònvẫngiữlạikhácbiệtcủanó,trongcáchìnhthứckhácnhaucủanó,hơn làthayđổimộthình thứcđô thịchung chung, phổquát”,NgôAnhThưtạmbiệtbằnglờinhắngởinhưvậy.

LaHánPhòng,20/12/2012.

DANHCATUYẾTLOAN(1950)‒SÀIGÒNVÔTƯ.Suốt50nămqua,têntuổiTuyếtLoangắnliềnvớidòngnhạcquýpháivà

giàuchấtngẫuhứng,đếnmứcnghệsĩnàyđượcgiớisànhnhạcphongchotước“NữhoàngnhạcJazz”.MàngaycảcácđồngnghiệpởSingapore,nơigiúpTuyếtLoancóđĩathuâmđầutiên,cũngđánhgiárằng“tạiĐôngNamÁ,gầnnhưkhôngcóaihátjazznhưchị”.TuyếtLoanlàmộtbáuvậthiển

nhiên,nhưngvẫncònẩndanhcủaSàiGòn.

Suốtmấtchụcnămcahátkhôngđứtquãng,đếnnăm1994,chịmớinhậnđược lờiđềnghị thuâmmộtđĩanhạc từcácđồngnghiệpSingapore,năm1995 nómới thành hiện thực. Điều này chứng tỏ hai điều, thứ nhất, “nữhoàng”rấtthảnnhiênvàvôtưvớicôngviệccủamình,chẳngcốýđuatranhhaydùngquanhệđểtìmkiếmthànhquả,danhtiếng.Thứhai,nhạcjazznóichunglàmảnhđấtquạnhquẽvàkénchọnngườinghetrênkhắpthếgiới,cốgắngđể làmmộtđĩa jazzkhôngkhóvềkỹ thuậthayvật lực,nhưngđểđủchất,đủduyênvàđủngườitriâmthìkhóhơngấpbội.Cũngvìvôtưmàđếntậnnăm2012,saugần50nămcahát,TuyếtLoan

mớiđượcbạnbègiúplàmmộtđêmnhạcriêng,tạimộtphòngtràbebéởSàiGòn.Cómộtđiềuchắcchắn,nếubonchenhayganhđua,sẽchẳnggìngăntrởđượcmộttàinăng(thậmchínhansắc‒thờitrẻ)nhưchịthựchiệnmộtđêmnhạcriêng.Nhưngchịvẫnphớtlờmọicámdỗvàhàoquanggiảtạocủacáccuộctrìnhdiễnbềnổi,đìnhđám,tốnkém,vàcảnhữnglờiđềnghị“chưaphùhợp”từcáccánhânhaycôngtynàynọ,đểđêmđêmđihátởnhữngtụ

điểmnhỏnhắn,vốnítngườiluitới.“Tôikhôngcógìquáđặcbiệtđểphôtrương,ítaihátjazz, chỉcómình

hát, thế làmình lạhơn, vậy thôi. Với người SàiGòn, tôi không quá đìnhđám,nổitiếng,nhưngaiyêujazzcũngbiếtđếnmình.LàngườiNamBộ,tínhcách rặt chấtmiền Trong, tôi làm đêm nhạc này không phải để tạodanhtiếng,màchỉlàhátchođammêvàkỷniệmmàthôi.NgườimênhạcjazzSàiGònkhôngcầnđêmnàycũngbiếttôimà!Jazzkénngườinghe,ViệtNamlạicàngkhôngcócôngchúngđôngđảoởdòngnhạcnày.Sựnghiệpkhôngcónhiềuhàoquangcũngchẳngcógìphảibuồn.Hàngđêmđihát,đượchát,đượcgặpnhữngtriâm,trikỷ,vậylàquávuirồi”,TuyếtLoantừngtâmsựnhưvậy.Vàonghềtừnăm14tuổi,hátđểphụmẹđonggạonuôiem,đếnnăm20

tuổi,mẹmất,mộtmìnhđihátđểnuôi6đứaemthơvàhaiđứacondại,lạichọndòngnhạckénngườinghe,nếukhôngvô tưsốngvàyêunghề,chắcTuyếtLoanđãquỵngãhaybỏnghềtừlâurồi.Vàcũngchỉvìquáyêunghề,màTuyếtLoanđãvượtquabaonhiêuthịphi,sođovàcảkhuônphépgiađìnhđểkhẳngđịnhcátínhcủamình.Nhưtinhthầnphảnkhángvà“bấtđồngchínhkiến”từgốctíchcủajazz,TuyếtLoanđãthànhbiểutượngcủatựdo,củalòngtựtrọng,tựtin,tựtônvàcảtựtạitrongnghệthuật.Dùkénngườinghevìsựlịchlãm,ngẫuhứngcủanó,nhưng jazzvẫnbị

ngấm ngầm xem là dòng nhạc của nổi loạn, phóng túng hoặc giang hồ...Cũngvìyêunghề,từmộtbảnnăngvớigiọngkimcaođượctrờicho,TuyếtLoanđãhọc,đãnghe,đãbắtchước,đã tựrèn luyện...,đểđếnnay,sau50năm,giọngcaấyvẫntoátlênsựquyếnrũhiếmcó,vớicáchhátvừa“kinhđiển”,vừaphóngtúng,sángtạo.Nghenhữngbảnjazzthuộcloạikinhđiểnnhư:EasyLiving,EbbTide,LullabyOfBirdland,DontGetAroundMuchAnymore, Misty, Route 66, The Man I Love, They Cant Take That AwayFromMe,StarDust,TheGirlFromIpanema...,haynhữngbảndễnghehơnnhưAlfie,WhatADifferenceADayMade,ForOnce InMyLife,TeaForTwo..., vẫn thấy chất riêng của Tuyết Loan trong đó. Chất phiêu lãng,“ngangbướng”củaTuyếtLoancònđượcnhìnthấytrongcácbảnblues,bảnswing...tuyệttácmàtrênthếgiớiđãcónhiềunghệsĩtrìnhdiễnthànhcông.“NhạcjazzkénchọnngườinghevàởViệtNamcũngkhôngcóđôngđảo

côngchúngnghejazz.Chính vì vậy sựnghiệp cahát của tôi khôngnhiềuhàoquanghaynổibật.Tuy thế, tôi cũngkhông lấy làmbuồn.Tôi saymêjazzvànhờjazztôitìmthấyniềmvuitrongnghiệpcahátvàcảcuộcsống.Hằngđêmđihát,tôiđềutrôngthấynhữngkhángiảtriâmtrikỷvớijazz”,TuyếtLoannói.Bước qua nhiều giai đoạn khó khăn của cuộc đời, đến nay, ở tuổi 63,

TuyếtLoanđãnhậnđượcquảngọttừsựnghiệp,giađìnhvàconcháu,cuộcsốngđãsungtúchơn.Thếnhưngphongtháivàtâmthếcủanữnghệsĩnàyvẫnchẳngcógìthayđổi,mỗituầnngồixemáycủachồnghoặcxeômbốn‒nămđêmđểđếnnơicóngườimuốnnghemình,mỗiđêmhátchừngnăm‒sáubài,cókhinhiềuhơn,nếukhángiảquánàinỉhayyêucầu.Nhữngđêmmưagióbấtchợt,nhìncảnhchịtrùmáomưatừxómlaođộnglêntrungtâmSàithành,“JazzladyofVietnam”dườngnhưcóhaicuộcđời,nữhoàngtrênsânkhấujazzvàngườiđànbàthầmlặng,lãngdungoàiđườngđời.Dõitheohànhtrìnhcahátcủachịtrongchừng10nămqua,tôibiếtvàtôi

thấychịcũngcònđónhữnglotoan,phiềnmuộn...Thếnhưngkhibướclênsânkhấu,nhưmộtphéplộtxác,TuyếtLoanrạngrỡvàlộnglẫy,chẳngkhácgìnữdanhcanhạcjazzhuyềnthoạiDinahWashington(1924‒1963),ngườiđểlạinhữngcakhúcbấthủnhưHarborLights,MyHeartCriesforYou,IWon’tCryAnymore,Cold,ColdHeart,IDon’tHurtAnymore,Dream,TeachMe Tonight, I Concentrate on You, This Bitter Earth, LoveWalked In, ItCouldHappenToYou, September InTheRain,WhatADifferenceADayMade,Unforgettable...,màmột ít trong số này đã được Tuyết Loan trìnhdiễnlạikháthànhcông.Cólẽdanhhiệu“nữhoàng”đếnvớiTuyếtLoanlàdokhảnănglộtxácnày,nócũngnhưcốtcáchbìnhdâncủangườiSàiGòn,vốnđơngiảnngoàiđờisống,đểkhicầnthì“biếnhình”chohợpbốicảnh,dùnóhoàntoànkhácvớihìnhảnhthườngnhậtcủahọ.Hơnnữa,khinhìnhành trìnhhátnhạc jazz gầnnhưđơnđộc củaTuyết

Loantrongvàithậpniênqua,mớithấyviệcchiếnthắngđượcnỗicôđơnđểgìngiữnghề làđiều rấtkhókhăn,bởima lựccủadanh lợi làmộtcámdỗkinhkhủng.Điềunàycũngphầnnàochothấy“độchânthật”từnhữnglờicócánhtrênbáocủanhiềucasĩtrẻhiệnnayvềlòngyêunghềcủahọ.Jazzsangtrọng,quyếnrũ...nhưngchẳngmấyai theo,màchỉcónhạcpop,nhạc trẻ,vốnđượcmệnhdanhlànghề“mauthấy”‒thànhbại,danhlợi,kiếmtiềnđềutrướcmắt ‒ nên phần lớn giới trẻ đã/phải chọn, chứ thực sự về lòng yêunghề,quyếttâmđitheođammêcủamình,họchẳngthểnàobiết.Màcóbiết,họcũngkhôngdámchọn; tư tưởngsợcực, sợnghèođãgầnnhưgiếtchếtphầnlớnsựsángtạotrongnghệthuậtvàâmnhạcViệtNam.TàinăngvànhữngđónggópcủaTuyếtLoantrongviệclàmphongphú,

sangtrọngnềnâmnhạcViệtNamđếnmứcđộnàothìcầnnhữngnghiêncứuchuyênsâuvàbàibảnhơn,nhưngdướicáinhìncủalịchsửâmnhạc,vịthếcủanữdanhcanàysẽkhómàphủnhận.Vàcũngchínhnhữngtàinăngtựtại,lặnglẽnhưTuyếtLoan,chấpnhậnđứngbênlềcáchàoquangchínhlưu,đểâmthầmthắplênnhữngquediêmyếuớtgiữađêmgiálạnh,đãlàmnênsứcmạnhcủaSàiGòn.Nơiđây,một thànhphốmàvớinhữngngườivãnglai,kì thị,vốnhayđánhgiá làhờihợt,vôtư,nhưngkhiđãhiểunórồi,sẽ

thấyhoàntoànkhôngphảithế.NgườiSàiGònthíchlàmviệcvàthíchđónggópcụthể,màítkhimuốncãicọhaylýthuyếtsuông.“Đếnkhi90tuổitôivẫncóthểmặcáođầm,hátjazz,bluenếukhángiả

cònyêu,cònmuốnnghegiọngTuyếtLoan.Jazzđãởtrongmáucủatôivàtìnhyêujazzchỉcóthểngàycàng lớn lên theo tuổi tácchứkhông thểnàophai mờ đi”, Tuyết Loan đã khẳng định như vậy tại buổi họp báo sáng7/4/2012ởTP.HCM,khiđêmnhạcriênggầnnhưduynhất trongđờicủachịsắpbắtđầu.

LaHánPhòng,4/1/2013.

NGHỆSĨLÊCÁTTRỌNGLÝ(1987)‒SÀIGÒNSẮTSON.

Tronghơn80nămlịchsửtìnhcacủaViệtNam(1930‒2013),dùmuốndùkhông,LêCátTrọngLývẫnlàmộtkếtục,mộtgiọngđiệucónétriêngvàtươnglai,chắcchắnsẽcònđượcbànluậnrấtnhiều.SinhraởĐàNẵng,đãthửsốngởvàinơi,trongđócóHàNội,nhưngcólẽSàiGònvẫnlàđấtcủanghệsĩnày,nóluônbiếtcáchanủivàđộngviên,đểcùngnhauchiangọtsẻ

bùi

.Nhìn khu biệt hơn, nếu tính từ ngày đảo chính chế độNgôĐìnhDiệm

(1/11/1963), lúcphongtràonhạctrẻmiềnNamchínhthứchoạtđộngcôngkhai,thìđếnnay,kháiniệm/têngọinhạctrẻđãtròn50tuổi.Trongchừngđónăm,đãcóvôsốtêntuổivàmộtvàiphongtràonhạctrẻhiệndiện,tạoảnhhưởngsâuđậmtạiSàiGònvàViệtNam.Nếuphảiđiểmdanhnhữngcánhânnổibậtvàcónhiềuđónggóptrongthờigiangầnđây,thìLêCátTrọngLýlàmộtcáitênkhôngthểbỏqua.Thếnhưng,dòngnhạcphatrộngiữakỹthuậtâmnhạcTâyphương,tựtìnhdângianvànhữngtriếtlýĐôngphươngmàLýchọn lựa cũngkhôngdễgọi tên cụ thể.Rấtmay, trongcuộc tổnghòađó,ngườinghevẫncòncảmthấygầngũibởisựtrẻtrung,trongsáng.Sinhnăm1987,đãviếtkhoảng80cakhúcvà ra2albumriêng,LêCát

TrọngLý đã bảo đảm cho người nghemìnhmột sức làm việc bền bỉ, cótráchnhiệm.Đầutiên,đólàýthứcchọnlựatừngchữvànétnhạcchomỗicâuhát,khôngphảicứgàorúhaylảmnhảmvôcớtrênmộtgiaiđiệu,tiếttấudễdãi,sẵncó.Thứhai,ngaytrongtừngcakhúcđãquenthuộc,cứmỗilần

trìnhdiễnhaymỗikhithuâmlại,Lýcũngcốgắngtìmcáchthểhiệnmới,đểđưangườingherakhỏi“quỹđạonghe”màhọmuốntựavàođó.Thứba,nềntảngvềthicavàtriếtlýcủaLýtươngđốinhanhnhạy,nêntrướccảmthứccủađờisống,Lýnắmbắtvàbiếnhóakhánhuyễn.Vídụnhưtừmộtcâuthơcủa thisĩkìdị, ítngườibiết làPhạmPhúHải:“Cóbànchândàihơnconđường/Nênchân trời lànhữngđốtxương”,LýđãviếtđượccakhúcTámChữCógầnđây:“CóướcmơtựanhưcánhbuồmchờcơngióvútlênCóvếtthươngmườinămđứngâmthầmvìcơnmưasốnglạiCótráitimtựanhưtiếngđànlàmtôiyêuxiếtbaoCóbướcchândàihơnnhữngconđườngvềnơitâmvắnglặng...CógiấcmơvạnnămvẫnusầuchờbàntayđếnlayCótiếngcalàhươngngáttrầmgọingườimêthứcdậyCóchuyếnđidàihơnđấttrờivàkhôngthểđếnnơiCótiếngkêulàimắngimlặnglàkhôngthểhátvề.”Lý được biết đến nhiều là vì việc ca hát, nhưng ngay từ khởi điểm và

trongsâuthẳm,Lývẫnlàngườicủaviệcsángtạo,viếtnhạc.Nếutáchbạch,thìcáchhátcủaLýchưaphảilàhay,nhưngnóđượccáilạ,tỏrõsựamhiểuvàđammêtrongtừnglờihát,nênlôicuốn.HìnhnhưgầnđâyLýmớithíchhát,nêncáchhátđãtựnhiênvàtrơntruhơnrấtnhiều,bớtcáicảmgiáclúngta lúng túngkhi đứng trên sân khấu;mà cũngngoặt, nghe thì hay, nhưngchẳngmấyaihátnhạccủaLýchorahồn,nêntựbiêntựdiễnđãthànhthếbắtbuộc.Lờicavà“nhạcpháp”tuythấybìnhthường,nhưngđivàotrong,nócócáiquáichiêuvàphácáchcủanó.Nóichung,vềthanh,sắcvàvóc,Lýđều thuộc diện bình thường, nhưngkhi tổnghòa lại, nó trở nên xinh xắn,“đángyêuvìnhỏnhắn”,vàcósứcmạnh.NgaymộtbàiđậmchấtthếsựnhưNhiềungườiômgiấcmơ,tổngthểnhỏ

nhắn này cũng đãmang lại được sự nhẹ nhàng, có người nói Lý hát nhưchơi,còndânQuảngthìnói“nóhátnhưkhông”:“NhiềungườiômgiấcmơgiàusangVàingườiômgiấcmơbìnhyênEmcầnantrúEmcầnyêuthươngThờithìaicũngxemmìnhhayVàthìemcũngxemmìnhhơn

KhilòngtannátTrămlờivônghĩaTựxemchúngtahơnthuađượcchi?ChờmùaxuânđếntụmàumôiChờtìnhyêuđếnnhưcònthơEmlòngkhaokhátnơivềnươngnáuChờbàntayđếnđưamìnhđiChờbànchânbiếtđivềđâuEmchờcâychín,emngồiemhátLờicabiếtvuinhưkhiđượcyêuXinmiếngcơmluônđongđầyTìnhyêucũngdângXináomayđemchongườikhắpnơiXintiếngcađâykhôngngừngBụisươngcũngvuiXinsốngvôtưchongàytiếptheo...”ChínhsựngộnghĩnhcủaLý,vàcũngchínhbốicảnhnhạcViệtđangcó

nhiềubátnháo,xuốngcấp...“hạtgạo”Lýtrởnênsắtsonvàlunglinhhơn.ĐôilúcchúngtacócảmtưởngtruyềnthôngViệtbơmthổihaynângniuLýquánhiều,đếnmứcthiênvị,nhưngnghĩlại,truyềnthôngcũngcólýcủahọ.Bởi nếu không bảo vệ, khích lệ những trường hợp nhưLý, chẳng lẽ chịungồi im để nhìn những thảm họa nhạcViệt càn quét, rồi lấn lướt, để trởthànhduynhấtcủanềntânnhạchơn80năm,đầuvoiđuôichuột.RiêngLýthìđãtỉnhtáohơnvàinămtrước:“Tôikhôngnghĩmìnhlàcục

cưngcủatruyềnthông.Cóthờiđiểm,tôixuấthiệnnhiềutrênbáolàdosựtrùnghợpthôi.Thậtmaymắnkhitruyềnthôngdànhsựưuáichotôi.Nhưngđôikhinhìnlạinhữnghìnhảnhtrêntruyềnthông,tôikhôngthấychândungcủamình.Đọcnhiềubàiviết,tôithấyhiệnlênmộtchândungLêCátTrọngLýđạođứcgiảquá,nóitoànlờihayýđẹp.Đóđâuphảilàtôi.(Cười)Conngườiaicũngcómặttốt,mặtxấu.Nếucứchongườikhácnghĩmìnhhoànhảo,đếnkhigặpđiềugìđóvềmình,họsẽtổnthương”.Lýcũngđãbiết“thôinhữnggiấcmơngàyxưa,ngàynay,ngàymai,ngày

sau”,nhưmộtcâuhátcủachínhLý.Bởi:“Tôichưabaogiờnghĩmình làngườiđặcbiệt.Cáchtôichọnconđườngmìnhđi,trênthếgiớiđãcónhiều

ngườilàm.Quantrọnglàmìnhphảibiếtthựcsựmìnhcầngì.Nhữngngườitheoconđườngundergroundnhưtôi,mộtlàsống,hailàchết.Sẽcólúcgiữachặngđườngđi,phảithayđổichophùhợpvớixuthế.Sẽcólúcbịthịhiếulàmchohoangmang.Nếuyêuconđườngmìnhđi thìcứđi,mặckệchungquanh.Cứlàm,rồinhấtđịnhsẽthànhcông.Nhưngnếukhôngcó tìnhyêuthìdễbuôngxuôigiữachừng.Bởiconđườngnàysẽkhôngcóánhđènlấplánh,những lời tunghô, sẽkhông kiếmđượcnhiều tiền, xuất hiện thườngxuyêntrêncáctạpchí.Tôibiết,giữachặngđườngđiđãcónhiềungườibỏcuộc,đánhđổivàchọnconđườngkhác”.NhìnLýnhỏnhắnbêncâydươngcầm,đãrõ,màLýcònnhỏnhắncảvới

TâyBancầm,vĩcầm,nêntháchthứcvàgiôngtốcủaconđườngâmnhạcsẽcòndài lâuvànhiềuvôvàn.ChỉbiếtmongLývữngvàngđểSàiGòncònxướng danhmột cư dân sắt son củaminh.Mà hình nhưLý cũng đã cảmnhậnđược,“emchếtrồi trờikiavẫn trong/mâyvẫnxanhvànúivẫnêm”,trongcakhúcConđườnglạ,Lýviếtnhưvậy.

LaHánPhòng,4/1/2013.

NHÀVĂNTRẦNTHỊNGH(1948)‒SÀIGÒNTHẲMĐAU.

ThuộcthếhệgầnnhưcuốicùngcủavănđànSàiGòntrước1975,TrầnThịNgHxuấthiệnmuộnhơnNguyễnThịThụyVũ,NguyễnThịHoàng,NhãCa,TrùngDương,TúyHồng...,nhưngcũngđãkịpgópphầnlàmnênthếhệđẹpcủavănchươngnữlưu.Viếtvăntừrấtsớm(khoảng14‒15tuổi),nhưngmãiđếnnăm1970thìtruyệnngắnđầutaymớigởiintrênVấnĐề,TrầnThịNgHlànhàvănkĩtính,kĩtiếngvàcôngphutrongtừngcâuchữ,mấychụcnămcầmbútliêntục,nhưngchịviếtrấtít.Mớiđây(tháng1/2013),batậptruyệncủachịvừađượctáibảntạiViệtNam,saumấychụcnămngaodu

đâyđó.

Trước1975,giátrịvàcôngphucủanhàvăncònởvịthếcao,chỉmộtvàitruyện ngắn thành công là người viết đã được xếp “chiếu trên”. Với sựnghiêmcẩntrongngòibút,TrầnThịNgHchỉinmộtsốtruyệnngắntrêncáctạpchínhưVăn,VấnĐề,ThờiTập,ThờiVăn...,vàmớichỉkịptuyểnchọnnên tập Những Ngày Rất Thong Thả, không kịp ra đời trước sự kiện30/4/1975,nhưngđãđượcđộcgiảvàgiớiphêbình lưudấudài lâu.Ngaythờiđó,trongtậpNhữngTruyệnHayNhấtCủaQuêHươngChúngTa(20nămvănhọcmiềnNam1954‒1973),Sóngxuấtbảnnăm1974,truyệnngắntiêubiểuNhàCóCửaKhóaTráicủaTrầnThịNgHđãđượcchọn.Sinh tạiAnXuyên,CàMau,họcLuậtkhoaSàiGònvàVănkhoaHuế,

TrầnThịNgHgắnbódàilâuvớiSàiGòn,nhiềukhiphảichịukìthịvìcôngviệc văn chương củamình, phải chịu niềm đau riêng. Hơn 20 năm kể từ

1975,TrầnThịNgHimlặnghoàntoàn,viếtlàđểcấtvàongănkéo,chịsốngbằngnghềdạyhọc,cólúcngườitađồnchịđãgiảinghệ,thậmchíbỏđisốngởmộtnướcxaxôinàođó.ThếnhưngSàiGònvẫnnhìnthấychị,đivềtrongmộthẻmnhỏởPhúNhuận,nhiềungười“mới”chẳngbiếtchịlànhàvăn.ĐãbiếtbaongườitìmđếnchịđểhọctiếngAnh;cókhichịcòndạytiếngAnh,tiếngPháp cho người nước ngoài (tôi nghe kể như vậy).Nghĩa là với têntuổi,nănglựcvàvốnsinhngữphongphúcủamình,TrầnThịNgHcó thểchọnsốngởmộtnướcnàođódễdàng,nhưngvìnhiềuduyêncớhoặcràngbuộcvôtình,chịvẫnởcùngSàiGònkhálâu.TrầnThịNgHdânCàMau,vốnkhôngxalạvớiphongvịvùngmiền,chất

dângianNamBộchảytrongmáu,nhưngkhácnhiềuthếhệvănchươngmiệtvườn,chịđãđivàoconđườngvănchươngtrungtính.Bỏquabốicảnhsốngcủanhânvật,vănchươngcủachị làkếtcuộccủamộthành trìnhcôđúcýtưởng,gọtgiũachữnghĩa,vớinhữngcâuchuyệnphivùngmiền,phichiếntuyến và phe phái.Đầu tiên và sau cùng, những câu chuyện đó vẫn xoayquanhnỗiđaulàmngười,vànỗiđauvìngười,dongười.TrầnThịNgHviếtlàviếtvềnỗiđau,cócáiđaunhìnthấyngay,cócáiđaudồnnén,âmỉ.Nỗiđauđãthànhtưtưởng.TấtnhiênTrầnThịNgHkhôngphảinổitiếngvìviếtvềnỗiđau,bởiđiều

nàychẳngcógìxa lạvới lịchsửvănchương,dùnhiềunỗiđaucủachị là“nỗiđaumới”.MànhưthisĩThanhTâmTuyềnnhậnđịnh:“...khôngnhưVõPhiếnnóivềý,tôinóivềvăn,[TrầnThịNgHnói]vềsựrờirạc,sựtuôntràn,nhữngnhịpthở,nhữnglỗtrống,nóivềdấuphẩy,dấuchấm;phẩy làđòiđoạn,chấmlàchưnghửnglôituộtluốtnhưrớtđếntrốngkhôngđếnsợ.Vàcâukháctrồilên,kéolênnhưmộtânhuệ,nhưmộtphépmàuđểlạidìmtrongđòi đoạn.Hãy lắngnghe, đừngđọc”.Còn thi sĩDuTửLê thì gombằngnhữngtínhtừ:mạnhmẽ,lạnhlùng,khôkhốc,giễucợt,ngỗngáo,gâygổ, thiếubóng cây.Nhà phê bìnhThụyKhuê thì: tỉnh táo, vô cảm, châmbiếm, đớnđau, tự trào, hiện sinh, rấtmới, rất trẻ... TrầnThịNgH thuyếtphụcvăngiớibằngvănphonggọngàng,độtphávàđầyhấplựccủamình.Bútphápvàtưtưởngcủachịtừngđượcxếpvàonhómnhàvăn“ngỗngáo/ngỗnghịch”củathậpniên1970.CáimớimẻđómộtphầnđượcthắplửabởivănđànSàiGòntrước1975

córấtnhiềutàinăngđể“cạnhtranh”lànhmạnhvànhiềutạpchícómắtxanhgiúpxiểndương.Vănchươngthờiđóphongphúvàthuầnvănchươnghơnbâychừrấtnhiều,ítchịusựchiphốibởihộihè,quyềnlực,đồngtiềnhaycácđịnhhướngnàynọ.Bêncạnhđó là trào lưuhiện sinh, cùng sựphi lý, vônhâncủachiếntranhđã làmphôngnềnđểnhàvănsuytưvàkiếngiảinộitâmmình.Viếtvềnỗiđaulàmngười,phầnnhiều,TrầnThịNgHcũngviếtvềnỗiđaulàmmình.

“Nhưng phải nhấnmạnh rằng những nhà văn như TúyHồng,NhãCa,NguyễnThịHoàng, Thụy Vũ,... phần lớn đều đã tiếp nhận hiện sinh mộtcáchgián tiếp:Họvô tìnhmàhiện sinh.Cuối thậpniên1960,một khuônmặttrẻxuấthiện:TrầnThịNgH.NgòibútTrầnThịNgH,lầnnàyđíchthựccóý thứchiện sinh,nghĩa làcóphongcáchhiện sinh trongchiều sâu, cónhữngnhậnxétsâusắcvềbảnthể,vềtựdo,vềhànhđộng, về tồn tại. Tạisao tồn tại. TrầnThịNgH dùng lối viết lạnh, không cho tình cảm nhuộmhồng,nhuộmxanhbầutrời.Tácgiảtrảitìnhhuốnglõathểtrongtưthếbấpbênhđểphơibàysựthực”,ThụyKhuêviết.TrầnThịNgHthuộckiểunhàvănchọnchữđếnchili,vượtquamứccông

phubìnhthườngđểđạtđếnsựtinhtếtrongdiễnđạt.Diễntảngườitìnhđầu,sauvàiđêmchungchạtừcôgáingâythơthànhtayquen,chịviếttỉmỉđếnkinh ngạc:“...Những ngày sau chúng tôi bình tĩnh hơn. Tôi bắt đầu làmquenvớicác thóiquencủachàng.Buổi sáng thứcdậychàngnghe tin tứcđàiBBCtrongkhitôicònngủnántronggiường,sauđócảhaicùnguốngcàphêởcái bànnhỏngoài gian trước (chàng khôngưaăn sáng, dùmột látbánh mì mỏng, tôi nhịn đói theo). Chàng đi tắm và hắt hơi trung bìnhkhoảngsáu,bảycái trong lúcxốinước.Chàng thườngrakhỏiphòng tắmvớicáikhănlôngmàuxanhquấnquanhcáibụngphệ,ngườinhễnhạithơmngát.ChàngvừatiếptụchắthơivừaloayhoayvớilọthuốccạorâuTheHotOnecólúchôntôikhimồmmiệngđầybọtnóngbỏng.Chàngmặcquầnáo,chải tóc,mái tócướt chải sát sởn sơ làm khuônmặt chàng trơ trụi bóngnhẫy.Đôimắtcận thịkhôngmangkínhcónhững tiamàuđỏmệtmỏi, nụcười sáng, nhữnghạt tànnhangphậpphồng trênhai cánhmũi.Chàngđilàmlúc8giờrưỡisaukhiđãđểlạimộtnụhônthơmkemđánhrăng”,trongtruyệnngắnNhàCóCửaKhóaTrái.Tôikhôngbiếtsuốtđờicầmbút,TrầnThịNgHđãviếtkhoảngbaonhiêu

truyệnngắn,nhưngchắckhôngquá100,tuyểntớichọnluichỉđượcbốn‒nămtậpmongmỏng.Vậymàmỗilầnchọn,chịlạibỏbớt,hoặctạmgácđó,chờlúcbổtúc,sửachữa.TrảlờinhàvănCổNgưvềđiềunày,chịnói:“Tôibỏconrấtnhiều,trongmấyđứanàycóGiảThiết,NụCười,AoTù,BươmBướm Và Chó, ChủNhật, Bao Lơn, KhoanĐiệu, Trưa Nắng, Nơi Khác,TrongCơnNhứcMỏi,NhữngNgàyRấtThongThả... [...]Mấyđứacó tênvừakể,nóchếtyểulàđángđời.Cónhiềungườicaolớnđangkhỏenhưvâmmàcònlănđùng rachết,huốngchi làđámconnít chânyếu taymềm, lạigặpphảithờikhíkhắcnghiệt.Khôngphảitôighẻlạnhgìbọnchúng.Đẻlúcnàohưỡntôixemlại,nếuđứanàocósứccầmcự,đangcònngongoehấphối,tôisẽhàhơichonósốngdậychơitiếpđểquênđituổithơdữdội”.ViếtvănvớiTrầnThịNgHlàmột“cuộcchơinghiêmtrọng”,chỉkhinàothựcsựthảnhthơi,cótứcóhứngthìmớichơi;khôngchơigượngéphoặcvộivàng,

dễdãi.TrướckhitrởlạivớiđộcgiảSàiGònvớibatậptruyệnNhàCóCửaKhóa

Trái, LạcĐạn,NhănRúm, TrầnThịNgHđã sống với việc vẽ tranh, viếtnhạc,viếttạpvăn,chơidươngcầm...Dùvớicácthểloại,cóthểlàsởđoản,nhưngđivàotrongđó,vẫnlàmộtniềmđauthẳmsâu,mộtnỗicôđơnkhóbềnóihết.Niềmđau thẳmđượcphủ lênbởimộtbềngoài lãngmạn, tình tứ,nhanhnhẹn...đãlàphongcáchnghệthuậtcủaTrầnThịNgH.VàcũngchínhvìthếmàSàiGònđôhộikhôngchỉcó“ngọnxanhngọnđỏ”,khôngchỉcósonphấnbềngoài,màtrongnóvẫnẩntàngniềmtrắcẩn,chonênnóđángsống,đángtinvàđángbaodung,sẻchia.KhôngphảingẫunhiênmàtrongcuộcgiaolưuvớiđộcgiảSàiGònmớiđây,saumấychụcnămxacách,lạicó tên là“Trởvềmáinhàxưa”,nóẩnývềmộtnơimàTrầnThịNgHđãxemlànhà,nơichịđãsốngmộtmìnhtrongnhiềunăm,cókhigiốngnhưlưuvongtạichỗ.“Làmộttrongnhữngnhàvăncótưchấtđộcđáo,nhữngvấnđềchịđưa

rathườngtrầmtrọng,nhưngluônluônđượcviếtbằnggiọngvăngầnnhưvôcảm.Làmchocáitànnhẫncàngtànnhẫnthêm,cáithươngtâmcàngthươngtâmhơn,cáicôđơncàngcôđơnhơn.NhữngnhânvậtcủaTrầnThịNgHnhưnhữngxácngườiđangcố sốngnốtmột đoạn thời gian chờgiờkhâmliệm”,ThụyKhuêkếtluận,tôiđồngtình.

LaHánPhòng,3/2/2013.

NHÀVĂNNGUYỄNNGỌCTƯ(1977)‒SÀIGÒNBUỒNGHIỀN.

ViếtvềNguyễnNgọcTưthậtkhó,vìngườitaviếtnhiềuquárồi,biếtviếtchiđây,khôngkhéo,bịcholàăntheo,cópýđạovăn.Màăntheođược,cũngkhôngngại,chỉsợăntheocũnghổngnổiluôn,cảmgiácnhưđứnggiữangãnămsông,nướcchảyxiết.NguyễnNgọcTưsốngởCàMau,nghenóicònlâumớirờibỏnơiấyđểđilangthang,chứkhôngphảilênSàiGònsống,thếmàtôivẫncứnóiTưngườiSàiGòn,thếmớikìcục.Ấyvậy,màtôi

quyếtviếtvềsựkìcụcnày.

Vừarồi,khicódịpđitừthànhphốCàMauxuốngdướiNămCăn,cũnglàCàMau,nhưngthuộchuyệnkhác,tôicólàmmộtkhảosátnhỏvềNguyễnNgọcTư.Đólàhỏingẫunhiên20bạngặplầnđầu(ángchừngdưới25tuổi)xemcóbiếtNguyễnNgọcTưkhông,thậtngạcnhiên,khichỉcóbabạnbiết,trongkhiởSàiGòn,cũngcâuhỏinày,cóđếntámbạn.Xinlưuý,khảosátnày là để cho tôi củng cố niềm tin cực đoan về con người SàiGòn trongNguyễnNgọcTư,chứchẳngcógiátrịkhoahọcgì,đừngcótinhoặctríchdẫntheo.Vìnhiềulýdotrêntrờidướiđất,cóvẻnhưTưnổitiếngởSàiGònhơnCà

Mau,vàcácnơikhác.TưviếtchohaibabáoởSàiGòn,phầnlớnsáchcũngxuấtbảnởđây,rồicáchệquảkéotheonhưnhuậnbút,bàiphỏngvấn,bạnbè,quanhệxãhộivàcảgiải thưởng,nócũngbắtnguồn từđây.Một thờigiandài,chắcđến10năm,muốnđiđâuxahơn,TưcũnglấySàiGònlàmtrạmtrungchuyển.

Khônggianchủ lưu trong truyệncủaNguyễnNgọcTư làmộtnỗibuồnthẳm,buồnsâu,buồndaydứtvàbuồnvương‒cócảmtưởngnógắnliềnvớicáinơitácgiảsinhra,lớnlên,vàbiếtđâu,sẽrađi.Nhưtrongmộttạpvănvềsông,Tưviết:“Hồinhỏtôisốngởnhàngoại.KýứcvềsôngRạchRậptrướcnhàluônmangmộtvẻbuồnthẳmsuốt.Sôngbuồnđếncóthểngửiđược,khingồingoàibến.Mộtdòngsônglẻ,chảyhiền,dángvẻhơihiuquạnhnhưthểởbênrìađời,khôngnhiềungườibiết,khôngnhiềungườilạiquanhưngnóvẫn sống tất tảmộtđời sông”.Cái nỗi buồn với không gianmênhmông,manmác,đôikhi“trôidạt”theoconnướcđósẽnhưthếnàonếuTưsốngởSàiGòn,mộtcáinơimànhữngthứấytrởthànhđặcsản,hoặcthuốcquýđểchữabớtcáibịnhdửngdưng,vôcảmđangngàycàngtrởnênnany?VậymàTưvẫn cứhợpguSàiGòn, dòng sôngmiênmanvà đằm thắmkia chẳngkhácgìdòngxevôđịnh,ứcchếnơiđây.Khi nhà báo Thư Quỳnh hỏi:Cách nào đểbạn làm dày vốn sống của

mình:Đi?Internet?Haycònquantrọnghơnvốnsống,làsựtưởng tượng?NguyễnNgọcTưđãsắcsảovàthôngminhnhưbổntínhcủamình:“Đichỉđểtránhcảmgiác tùđọng. Internet chỉlàmột loại phương tiệngiao tiếp,vốnsốnglàthứgìđóhơikhónắmbắt,vìtôiđãthấynhiềuđồngnghiệpsốngrấtdữdội,nhưngkhông thểchuyển tải cáiđời sốngdàykhựđó lên trangviết.Vàtôicũngthấycóanhngồimộtchỗ,chẳngxêdịchđiđâu,xalạvớithếgiớimạng,nhưngviếtkhỏere.Nhưngchỉtưởngtượngthôithìchưađủ,nếuxalạvớiđờisống”.Vớimộtsuynghĩvàtưtưởngnhưvậy,nêntôinóiTưlàngườiSàiGòn

cũng không quá gượng ép.G.STrầnHữuDũng gọiTư là“đặc sảnmiềnNam”,hiểnnhiêntrongđócóSàiGònrồi.BởinếukhôngphảilàngườiSàiGòn,dùlàtrongtâmtưởng,khiTưgặpkhókhăn,SàiGònđãkhôngphảilànơi đầu tiên và cuối cùng giơ tay ra che chở.Chính sự “thực dụng” theonghĩatốtđẹpcủaSàiGònđãchoTưnghịlực,chỗdựavàniềmtinđểtiếptục.Mỗi thángTư hay xách giỏ đi đâu đó chơi vài ba ngày, vừa trốn giađình,trốncáixứCàMau,vừatrốnchínhmình,nhưngkhitrởvề,nếuđược,TưcũngsẽghéquaSàiGòn,vớicớnàycớnọ,nhưngcốtlàđểuốnglynướcrồivề.NhàvănTrangThếHy,bạnvongniênvàthiếtthâncủaTưkểrằngcôhay

ghénhàôngởBếnTrechơi,ngủlạimộthaiđêm,nhưngkhiđithìthườngsángsớm,lặnglẽ,ítkhichàotừbiệtai.TrangThếHycũngthườngbiếtlúcTưđi,nhưnggiảvờngủ,ôngkhôngngồidậy,bởithânthểthìtạtừ,nhưnglòngvănđâucólibiệt.SàiGòncũngthế,lúcnàoTưđếnhayđi,nóđềubiết,nhưngchẳngcốtâmluyếnlưu,giữchân,bởinóbiết,khiTưlặnglẽghéqua,rồiâmthầmđi,nghĩalàTưđãxemđólànơicủamìnhrồi.Tưcómộtbảnđồởhộcbàn,khiđếnmộtnơinàođó,vềnhàTưđềuđánhdấuvàođó,nhưng

chắcchắnmộtđiều,từlâuTưkhôngthèmđánhdấuvàoSàiGònnữa,vìnóchẳngcònnơiđểmàđánh,chẳngcòn lạđểmàghi.CókhiTưngồiởSàiGònđánhdấuvàonhữngtỉnhmiềnTâymàmìnhvừađi...CôngdânmiềnxaNguyễnNgọcTưcósáchbánchạyởSàiGòn,hìnhnhư

chỉsaumỗicôngdânmiềngầnNguyễnNhậtÁnh.SàiGònítkhichokhôngai điềugì, nókhông thích, khôngưu thì không chơi, đặcbiệt, khôngxemnhưngườinhàthìkhóchiasẻ.Bởivậygianghồmớinói“SàiGònănchungthìdễ,màsốngchungthìkhó”;cáiănvốnngoạithân,SàiGònkhôngchấp,cáisốngvốnnộitại,SàiGòndườngnhưvôtưnhưngrấtchọnlựa.MànơiđâyghiềnnhấtvăncủaTưlàởnỗibuồn,Tưviếtchuyệnvuicũngmanmácbuồn;cũngnhưghiềnNguyễnNhậtÁnhởniềmvui,Ánhviếtchuyệnbuồncũngtươitắnvui.SàiGònsợkhôngmau,không“ăn”nỗibuồncủaTư,sẽkhông“sốngnổithànhngười”.Tưít,hoặcgầnnhưkhôngđểtâmviếtvềSàiGòn,nhưngnơiđâylạilấy

cáinỗibuồnmiênviễnkiểuNguyễnNgọcTưđểlàmthứchấtkíchthíchđểdằnlạilốisốngxôbồ,dửngdưng.SàiGònghiềnnỗibuồncủaNguyễnNgọcTư,nênrấtmuốncôngdânxathịthànhnàytôntạonóthànhthứbuồnđộcquyền.Tấtnhiênđâykhôngphảilàthứcóthểđặthàngđược,nhưngrõràng,trong10nămqua,bútpháphaykỹthuậtviếtcủaTưđãcónhiềuthayđổi,nhưngnỗibuồnthìkhông,nóđãthànhcốtcáchvàtưtưởngcủaTư.Ngườitathíchlàthíchcáikhôngkhíhaytưtưởngnhấtquánđó,chứcứviếthoàimộtkiểu,màtinhthầnlunglay,dễđổi,thìchắcchắnsẽnhàm.NhàbáoKimYếntừnghỏi:Nhiềutácphẩmcủachịtrànngậpnỗibuồn

côđộc,nỗibấtanmơhồ,sựrãrời,đauđớnmênhmông,sựsụpđổcủatìnhyêu...Phảichăngchịquámẫncảm,thậmchíyếmthếvàbiquan?“Đóđó,bạnđọccũngcóngườiphànnànynhưchị,bảolàlúcbuồnthìkhôngdámđọctôivìsợ...chết.Riêngtôithìbuồnghiền,nênxoayđượccáchlấyđộctrịđộc, buồn thì phải nghe nhạc buồn, xemphimbuồn, đọc sách buồn... chomọithứvỡra,thấuđáy.Nóigìthìnói,tôitheochủnghĩabiquan,loạingườiviếtmàbạnđọcnêncânnhắctrướckhiđọc.Nóiđùa,cókhiphảidánnhãnchốngchỉđịnh”,Tưkhẳngđịnh.Hồitháng9/2008tạiTháiLan,trongdiễntừnhậngiảiVănhọcASEAN,

Tưđãkhắchọahìnhtượngcủanỗibuồnấy:“Tôihaynghĩvềsứcmạnhcủanhữnggiọtnướcmắt.Chúngtrongtrẻo,giảndịnhưnglạigâyrungcảmsâusắc.Nhữngtối, trênbảntin truyềnhình, tôinhìn thấymộtembé,haymộtphụnữởxứsởxaxôinàođóđangkhóc,vìchiếntranh,vìbạolực,hayvìthiêntai...vànhữnggiọtnướcmắtlayđộngbấtcứainhìnthấychúng,bấtchấpbiêngiới,màuda,thểchếchínhtrị,ngônngữhaynhữngcáchbiệtvănhóakhác.Tôinghĩ,nếuvẽmộtbiểu tượngcủanghềviếtmà tôi đangđeo

đuổi,tôisẽvẽhìnhảnhcủagiọtnướcmắt,haygầngiốngnhưthế,bởivănhọcvẫncònràocảnngônngữ.Khiviếtvềthânphận, nỗi đau, sựbối rốithường trựccủaconngười trướcnhữngbiếncốcủa cuộcđời, tôi luônaoướcnhữngtrangviếtcủamìnhcóđượcsựrungcảmnhưnhữnggiọt nướcmắt.Khiấy, trong lòngcácbạn, tôi khôngcòn làcôgáiViệtNamviết vềViệtNam,màlàmộtnhàvănviếtvềthânphậnconngười,nhưcácbạn”.Vậynên,nếumộtngàynàođóbạnthấyNguyễnNgọcTưngồixeômra

LêHồngPhong,BếnxemiềnTâyhaySânbayTânSơnNhấtđểvềCàMau,hãynhớrằngcôấykhôngrờiđi,màlàvừađến.Trongcáimênhmôngvàtưởngchừngdửngdưng,SàiGònvẫnchútâmđếntừngcưdâncủamình,đểkhicầnlàrataynghĩahiệp,bởicâu“kiếnngãibấtvi”vốnlàcốtcáchcủađôthànhđôngdânnhất.Nóđôngdân,mộtphần,cũngvìthế.

LaHánPhòng,3/2/2013.

HỌASĨBÉKÝ(1938)‒SÀIGÒN“TỐCHỌA”.Trước1975tạiSàiGòncómộtnữhọasĩmồcôivàgầnnhưtựhọcđã

đemlạimộtcảmhứngthơmộngchokháchthưởnglãmtrongbốicảnhchiếntranhácliệt.TranhcủahọasĩnàylàcuộcngẫuhợpgiữatinhthầnthủymặcĐôngphươngvàkỹthuậtkýhọathầntháicủaTâyphương.Hơn1.500tácphẩmđãđượcbántrênđườngphốSàiGòntrongkhoảng15nămkiêntrìtốchọavớinhịpsốngvànhịpđờingượcxuôicủacácconphố.NgườiđólàBéKý‒tênđầyđủNguyễnThịBé,chuyênkýhọatốchànhtừnhỏ,nêncónghệ

danhBéKý.

“HộihọaBéKýchỉthuầntúynét,bàdùngmựcTàu,ởlốivẽnàycứhoatay lên làphải thành,phảiđạt, không thểsửa.Trướckhi vẽ,ngườihọa sĩphảixongbứchọarồi.Khingọnbútbắtđầulàbứctranhkếtthúc.Đâylàmộtquyluậtkhácthường,vìtronghộihọa,trướckhivẽ,cóthểhọasĩchưabiếtmìnhsẽđiđâu,đườngnétvàmàusắcsẽdẫnlốichohọ;cũngnhưtrongvăn,ýnọxọýkia,ýtrướcđẻraýsau.VớiBéKý,sựthểngượclại:Trướckhivẽ,bứctranhđãphải‘xong’rồi,vàđặtbút làkết thúctácphẩm.Tínhchấtnàycủahộihọacòngọilàngẫuhứnghoặctrựcgiác,màcũnglàthiền:Trựcgiácđịnhhình,khingườinghệsĩthấyđược‘ánhsáng’,‘ngộ’rồithìhọhoànthànhtácphẩm.‘Ánhsáng’ấylàchấtliệu,lànguồncộicủakýhọa”,nhàphêbìnhThụyKhuênhậnđịnh.“HìnhảnhhọasĩBéKýcũnglàhìnhảnhcôgáiquê,áobàba,kẹptóc

dài,mangguốcvôngvớigiávẽ,câycọ,bútlôngởCatinat,NguyễnHuệ,LêLợi:giangsơncủaBéKý”,nhàvănVươngTrùngDương.Tấtnhiênmỗithờimỗikhác,nhưngtớicáilúcmàđườngĐồngKhởi(suốt

thậpniên1990vànửađầuthậpniên2000)bánđầytranh,phầnlớnlàtranhchép,thìmộthọasĩđíchthựcđâucònchỗđứngtheonghĩađen,dùlàđứngtrênvỉahèvẽlưuniệm.Nêncólẽ,trongsuốtlịchsửconđườngĐồngKhởingàynay‒màtiềnthâncủanólàHươngLộ(thờinhàNguyễn),rồiĐườngsố16(từnăm1861),rồiCatinat(từ1/2/1865),rồiTựDo(từ1954),vàĐồngKhởi(từ1975)‒BéKýlàmộtđiểmnhấnhiếmhoi.Nócũngnhưnhữngđịađiểmchứngnhânkháccủađườngnày,đãsangtrangthìchẳngthểnàotrởlạiđược.TranhcủaBéKýtrước1975làmộthiệntượng,khôngchỉởkhíacạnhbán

chạy,màcònởtưduysángtạo.Mớinhìnthìtưởngđơngiản,cókhidễdãi,lặplại,nhưngtậnsâubêntronglàsựnhạybénvớithờicuộc,chấtchứalòngyêuquêhươngsâunặngvàmộtkhátkhaotựdomãnhliệtchothếnhân,vớilốivẽtốigiản.ChiếntranhvàsựphânchiavềmặttrậntưtưởngchínhtrịđãlàmchongườiViệtmệtmỏi,đớnđau,tuyệtvọng...,tranhcủaBéKý(đúngngoàisựcứngnhắctrườngphái)đãlàmộtliềuthuốchữuhiệuđểhóagiảiphầnnàocơnkhủnghoảngđangbaotrùm.NhànghiêncứuphêbìnhmỹthuậtHuỳnhHữuỦynhìnnhận:“Ởtranh

BéKý, thường làmộtcảnhsinhhoạt tươi sáng,mộtnụcười hài hòa,mộtcuộc sống thanh thản trongnhịpđiệubình thường:ngườibánhàng rong,bántráicây,mấycôgáicỡixegắnmáy,mộtcụgiàchốnggậyquađường,ngườiphuxíchlôđanggòlưngtrênchiếcxe,mấyđứatrẻchơiđácầu, đákiện,đánhbi,đánhđáotrênhèphố....GiữahàngngàntấmtranhcủaBéKý,chọn lựa thực kỹ, chúng ta sẽcó vài tấm thực hết sức tài tình, nhưĐànnguyệt,Mẹcon,Đànđộchuyền,Đàncòcóthểxemlàtuyệtkỹ.KhôngbiếtcónêntiếclàtranhcủaBéKýchỉngừnglạiởbảnchấtdângian,chứkhôngđixahơnnữa...”.Cólẽkhông,vìmọisựthayđổisẽkhônglàmchoBéKýnguyênvẹnlàBéKýnữa,bởigiữabốicảnhrựcrỡtrườngpháicủahộihọaSàiGònthờibấygiờ,chấtdângianđôthịcủanữhọasĩnàythànhthứhươngxalànhmạnh,khókiếm.Hơnnữa,giữabốicảnhloạnlạc,nhữngkýhọatốchành(tốchọa)củaBéKýđãtrởthànhgiấcmộngtrưahè,vìđờisốngđãquánhiềumấtmát,nhiềungườimuốntìmcânbằng.BéKýthoănthoắtnắmbắtcáckhoảnhkhắccủađờisốngSàiGònvớinỗi

sợphôipha, sợchiến tranhsẽcướpđi tấtcả.TranhcủaBéKýgiốngnhưtấmgươngviễnmộng,phảnchiếucảnhđẹpmiềnquêtứphía,nơimàthựctếđangdàyđặcvếtthương.BéKýsinhởHảiDương,mồcôichamẹtừnămlêntám,theođoàndicư

vào SàiGòn từ năm lên chín.Được họa sĩ TrầnĐắc nhận làm con nuôi,hướngdẫnvềhộihọa;đượccáchọasĩTrầnVănThọ,NhanChívàVănĐenchỉdạythêm.Thíchvẽtừnămsáu‒bảytuổi,biếtvẽ“nênhình”từlúc12‒

13 tuổi, triển lãm cá nhân đầu tiên năm 1957 ở Pháp văn đồngminh hội(AllianceFrançaise)doRenédeBervalbảotrợ.Tínhđếnnăm1971,BéKýđãcó16lầntriểnlãmcảtrongvàngoàinước,màlầnnàocũngbánđượcrấtnhiềutácphẩm,đượcgiớiphêbìnhđánhgiácao.“ĐốivớiBéKý,bàpháchọanhữngchuyểnđộngtíchtắccủasựviệcrồi

từ từbiến những chuyển biến đó thành hơi thở, thành động tác và thànhnhững sản phẩm tuyệt đẹp.Những bức tranh của bàở thời kỳ đầu khôngnhiềumàusắclắmvàchúngđượcsángtạonhanhchóngbằngnhữngphácthảodọcđườngcủangườinữhọasĩthíchđiđâyđó.Càngvềsautranhcủabàđằmthắmhơn,vàcũngngọtngàohơnkhichúngcónhữngsắcdiệnkhác,sắcdiệncủabộtmàuvànhữngtạotácgâyhiệuquảphụbằngnhữngcấutạođặcbiệtchonềntranhmàgiớichuyênmôngọilàtexture”,MặcLâmnhậnđịnh.“Trưngbàycánhâncủatôihămmấycuộc,còntriểnlãmchungvớichồng

conthìnhiềuđếmkhôngxuể,ngườitayêumếntôikhôngphảivìtàinăngmàvìtôiquêmùaquá...”,BéKýkhiêmtốnvềđờivẽcủamình,saugần50nămcầmcọ.“Mìnhgiấutờhaichụcmớitinhvàolưngquần,tiềnmìnhbántranhtrên

đườngTựDo,aidèbàTrầnĐắcthấy,bàvừabắttrảlại,vừađánhđòn”,BéKýkểvớiCaoMỵNhânnhưvậy.DùBéKýítđượcniềmvuithờithiếunữ,nhưng tâmhồn thì lúcnào cũngnhạycảm,yêuđờivà lạcquan.Chínhvìnhạycảm,mà“họaphẩmcủaBéKýnhưsựtỏbày sựcảm thông, thươngcảmcuộcsốngthầmlặng,đaukhổcủalớpngườimangnhiềukhổcựcgiữaquêhương,từthếhệnàysangthếhệkhác,màtácgiảđãmangchứngtíchđượcthoátratrênconđườnghộihọa”,VươngTrùngDương.Năm1964,BéKýlênxebôngvớiHồThànhĐức(sinhnăm1942tạiĐà

Nẵng),mộthọasĩchuyênnghiệp;ôngcũngmồcôichamẹtừnhỏ.Họsinhbốnngườicon,đãthựchiệnnhiềutriểnlãmchungtạiViệtNamvàquốctế,hiệnsốngtạiMỹ.“Tôimấttìnhthươngyêugiađìnhtừthuởấuthơnênkhilậpgiađìnhtôisốngtrọnvẹn,trânquývớimáiấmgiađình.Làngườivợ,ngườimẹtôilàmtrọnbổnphậncủangườiphụnữViệtNamdùsốngbấtcứnơinào,thờiđiểmnào,đólàniềmhạnhphúccaođẹpnhấttôiđãdânghiếnvàđượcnhậnlãnh.Tôirấtmêhộihọavàyêuquêhương.Vìvậnnước, vìthờithếđãhailầntôigiãtừnơichốnthânyêu,lòngtôivẫncònnhungnhớ.Từtrướcđếnnaytôivẫnvẽtấtcảhìnhảnhmangbóngdáng,sinhhoạtcủaquêhương”.“Bạnhữubốnphương,nếuaiđãtừngquenbiếtHồThànhĐức‒BéKý

từxưa,đều cảm nhận rõ phẩm chất chung thủy của cuộc đời không xóađượcnỗicôđơntrầmtrọngtrongsuytưlẫnngoàicáchsống.Tuyrấthòa

đồngmàvẫnvôcùngđơnđộc,vìướcmơ,hoàibãolớnquá,bàytỏrathìcóvẻgàn,song,sựthựclàthế,cánhchimbaymỏimệt,rãrời,giữalúctrờisắpsậptối,xinmặttrờiởlạivớiđạidương,đừngkhuấtsauchânnúi,màcũngđừngrơixuốngnước...”,nhàvănCaoMỵNhân từngviếtnhưvậyvềbạnđồng lứa củamình.Xinmượnđây làmcái kết chomột chândungmà tôimườngtượng,bởitôichưatừngquenbiếthaythấuhiểu.

LaHánPhòng,17/3/2013.

HỌASĨLIMKHIMKATY(1978)‒SÀIGÒN“TĨNHHỌA”.

SinhsauBéKýđúng40năm,LimKhimKatylànữhọasĩcùngthờivớitôi,cùngsốngtạiSàiGòn,nhưngchưacódịpquenbiết,nênđâyvẫnlàchândungmườngtượng.Hiệnnay,chịlàmộttrongsốíthọasĩtrẻcótácphẩmbánchạy,vớibảngmàutươivui,hàihòa,mớinhìntưởngđâylàconđườngcủatranhthờitrang.ThếnhưngdiệnmạocủaLimKhimKatydườngnhưđượcpháchọaởgóckhác,nơinhữngtácphẩmcủachịnắmbắtvàsẻchia

đượcđờisốngkhốncùngcủacácdânnhậpcưđôthị.

“CáctácphẩmcủaLimKhimKaty làsựpha trộnbất thường,khónắmbắt, củanhiềuphong cáchhội họa, từhiện thực, biểuhiệnđến siêu thực,pháttriểntrongmốiquanhệkínđáovàcóchừngmựcgiữanghệthuậthànlâmvàpopart,giữathựctạinhạycảmvàđờisốngnộitâmcủaconngười”,nhàphêbìnhmỹthuậtQuangViệt.TốtnghiệpĐạihọcMỹthuậtnăm2001,LimKhimKatychỉmấtmộtvài

nămđểtrờthànhhọasĩchuyênnghiệp,theonghĩasốngthongthảnhờbántranh sáng tác.Năm2010,LimKhimKaty bảo vệ thành công thạc sĩmỹthuật,nghĩalàcôkhôngchịungủquêntrongdanhvọngvàtiềnbạcđangbàyra,màmuốnhiểurõhơncôngviệcmìnhđanglàm.Mộtnữhọasĩtựtin,cóhiểubiếtvàkhiêmnhường.Cha gốc Campuchia, mẹ gốc Nam Định, Lim Khim Katy sinh tại An

Giang,dântộcKhmer,sốngởSàiGòn,theohọcMỹthuậtvìchasốngbằngnghềchép tranh.LimKhimKatycũngcóvàinăm theonghềcủacha,khi

vừa tốt nghiệpĐại họcMỹ thuật; chị cũng là họa sĩ duy nhất trong nămngườicon.Katyđãthựchiệnsáu‒bảytriểnlãmcánhântạiViệtNam,TháiLan,TrungQuốcvàvôsốtriểnlãmchungbênngoàiViệtNam.“TácphẩmcủaLimKhimKatynêubậttầnglớplaođộngViệtNamvàtìm

hiểuvai tròcủangườiphụnữtrong xãhộiViệtNam.Trong các tranh vềtầnglớplaođộng,chịmiêutảtheophongcáchhiệnthực,tậptrungvàosựgiankhổgắnliềnvớiđờisốngcủangườilaođộng,nhưngcũngtrànđầytìnhcảmvàsựcảmthôngđốivớihoàncảnhcủahọ.Trong các tranh vềngười phụnữ,Katymiêu tả sựbuồn vui lẫn lộn và

gánhnặngbấtbìnhđẳnghônnhânvàgiađìnhđặt lênngườiphụnữViệtNam.Tácphẩmtrauchuốt,tránhđượcsựsáorỗng,rọiánhsángvàonhữngconngườiđãtạonênphầnlớndânsốViệtNam,nhưngcuộcsốngvàsựđấutranhcủahọchưađượcmiêutảnhiềutrongmỹthuật quốcgia”, dẫn theoCraigThomasGallery.CáchcủaKatylàđốimặttrựctiếp.Chịnói:“Đivàođờisốngthườngnhật

củanhữngngườilaođộngnghèo.Gặp,lắngnghenhữngcâuchuyện,nhữngtâm sự, những khó khăn của họ... ‒ để rồi chuyển tải những điều đó lêntranh,bằngtâmhồnvànộilựccủachínhmình”.Cuốinăm2011,KatythựchiệntriểnlãmĂnvàngủ[2]đểnóiriêngvềhainhucầucănbản,màvìnhiềulýdo,nóđangbịbiếntướngtrongxãhộiđôthị,xãhộicôngnghiệpvàxãhộitiêuxàinhanh.LimKhimKatyluôndõiconmắtsẻchiatheođờisốngSàiGònđầynhiễuloạn,nêntranhcủachịnắmbắtcáiđộngmộtcáchtĩnhtại.LimKhimKatynói:“Theotôi,bấtcứaisốngtrênTráiĐấtnàydùởđịa

vịnàotrongxãhộicũngphảiđápứngnhucầuvậnhànhcủacơthểmình‒đólàănvàngủ‒haithứcảmgiáctuyệtvờinhất.Trướcđâytôithườngthểhiệnsựlolắng,nghèokhó,thiếuthốn,mệtmỏitrênchândungnhânvật,quamộtthờigiantôicũngcảmthấymệtgiốngnhưhọ.Thếrồitôimuốnngủ,tôilạigửigiấcngủvàonhânvật,vớisuynghĩđâylàcáchtốtnhấtđểhọquênđitấtcả,làcáchchữalànhcácnỗiđauvàphụchồisứckhỏe”.“Tôiđixemhọngủnhưthếnàoởcáckhulaođộngnặng,laođộngnông

nghiệp...Thậttìnhtôiphảiđứngrấtlâuđểngắmhọngủvàtựhỏisaogiấcngủcủahọlạinhẹnhàng,giảndịmàsaysưađếnthế.Họngủthậtdễ,saukhiđặttôcơmvừaănvộisangmộtbênvàchỉcầnmộtcáimặtphẳngđủđặtphầnlưnglàhọngủ,cònchân,taythảđâucũngđược.Thậtđẹpvềtạohình,thậthayvềýtứ”.“Làmột họa sĩ có nhãn lực và trực giác nhạy bén, lại có biệt tài điều

khiểnnétbútthậtđậm,chắc,khiquánhngọt,khixùxì,gânguốc‒LimKhim

Katyđặcbiệthayởnhữngnétphángang trên ranhgiớihìnhvànền, làmrungrinhảogiácvềkhônggian.Trắngvàđenthườngđóngvaitròtácnhânchủđạo về thấu thị (visionnaire), phối hợp với các sắc tinh luyện củabe,vàngthổđậm,lụcđậm,nâuđậm,lambiếc,đỏtía‒nânghiệuquảhiệnthựclêntầmvócsiêuhình,gâycảmgiácmathuậtvềkháchthể,mởra thếgiớicủanhữnggiấcmộng,chậpchờngiữađêmvàngày”,QuangViệtnhậnđịnh.NhàphêbìnhmỹthuậtBùiNhưHươngthìviếtrằng:“Katyvẽhọ,nhữngngườicùngcảnhngộ,sinhhoạtthànhtừngtốpnhưđể

nươngtựa,dựadẫm,tìmkiếmnguồnanủilẫnnhau.Họcùngđứng‒ngồi‒ăn ‒ ngủ, các hành vi của nhân vật đôi khi lặp lại hệt nhưnhaunhư đểkhẳngđịnhmộtsựhiệnhữu,tồntạinhấtđịnhnàođó.Vàbaotrùmlêntấtcảlàsựtrốngtrải,côđơn,nghèonàn,imlặng.Cáckhuônmặtcăngthẳng,chờđợi,nhữngđôimắtloâu,khắckhoảivềtươnglai.Sự cô đơn được nhân lên bởi những khoảng trống trên tranh, những

khônggianphiđịachỉ,nhữngmàu trắngmàuxámlạnh lẽophi thờigian,hoặcmộtbầutrờihoangvắngphiđịnhhướng.Vàsựhiệnhữumongmanhphù du của loài người được thểhiện bằng những khoảnh khắc bất chợt,nhữnghànhvithườngnhậtvộivãnhư:ănnhanh,nghỉtrưa,ngủgật,đichợtrongmưa...Đólànhữngkhoảnhkhắcngắnngủi,nhấtthời,luônởthìhiệntại,khôngkéodàivàcàngkhôngthểnốitớitươnglai.Đôikhi,Katychỉđểlạichohọ,nhânvậtcủamình,nhữngkhuônmặtvớimộtđốmlinhhồndaydứtkhắckhoảiởđôimắt,đượcvẽmộtcáchsốngđộngkỹlưỡng,tàiba.Cònthì, thân thể họ phiêu phất, nhạt nhòa, không đáng kể, được quệt bằngnhữngnhátmàucũngnhạtnhòaphiêuphất.TranhcủaKatyđầysứcmạnhhiệnthực,mộthiệnthựcxótxabuồnbãphi

nhânbảnđangxảyranơithếgiớithứ3,nơinhữngnướcnghèolaovàoquátrìnhcôngnghiệphóa,đôthịhóamộtcáchmùquáng,àoạt,nơinhữngconngườiđangmấtdầnruộngđất,thahươngkiếmsống,ănởtạmbợvenlềđôthịvàcáckhucôngnghiệplạnhlùngvôcảm.Sứcmạnhhiệnthựcnàyhơnmộtlầnthuyếtphụcbởikhảnăngtruyềnđạthìnhhọavữngchãicũngnhưbútphápsơndầucónghềcủahọasĩ”.LimKhimKatysốngkínđáo,hòanhãvàdễgần,nhưngkhôngvìthếmà

đượcyênổn,bởiviệcchịbánđượcnhiềutranhđãmangvềnhữngcáinhìnthịphi,sođo,soimóitừđồngnghiệp.Cónhiềuýkiếnchođólà“vẽchiềuthịhiếu”,làhàngchợ,chẳngđángquantâm.SốngtrọnvẹngiữaSàiGònvàkhíquyểncủanghệthuậtđươngđại,đang

cónhiềucơhộihòanhậpvàothịtrườngmỹthuậtquốctế,nhưngdườngnhưLimKhimKatychọntháiđộđứngbênlề.Chịcómộtđờisốngkhôngnhung

lụatừnhỏ,nêntinhthầnvàtưduyrấtthiếtthực,làhọasĩ,nhưnggầnnhưchọn làm“côngnhânnghệ thuật”.Chínhvì sự tự tạivàkhổcôngnàymàKatycóthểtiếpcậnđượclốiđisongsonggiữathỏahiệpthịtrườngvàcáctìmtòichođờimình,vìthế,rấtđángđểchúngtachiasẻvàhivọng.

LaHánPhòng,17/3/2013.

NHÀVĂNTRÙNGDƯƠNG(1944)‒SÀIGÒNNGHỊCHLƯU.

NếunóiđếncáchtântrongvănhọcnữlưuViệtNamthìkhôngthểkhôngnhắcđếnbốn‒nămcâybútnữờSàiGòntrước1975,màtrongđóTrùngDươngđiđầutrongviệcgiảiphóngnữquyềnvà“đặctả”tinhthầnhiệnsinhtrongđờisống.Gầnnhư“bịép”dịchtácphẩmNgànCánhHạc(ngaysaukhinónhậngiảiNobelVănchươngnăm1968),vàđâycũnglàtácphẩmdịchthuầnvănchươngđầutiêncủanữvănsĩnày,nhưngbàđãdịchtuyệt

diệu,hơn40nămsauvẫncòngiátrị.

Lànhàvăn thànhdanh (ở tuổi20) trướckhibướcvàodịchvănchương(tuổi24),vớimụcđíchbanđầulàhọcthêmngoạingữ,nhưngTrùngDươngđãcóduyênngaytácphẩmđầutay,kháthànhcông.Nhữngtácphẩmmàchịdịch trước 1975 là Kẻ Tiên Tri của Kahlil Gibran, Ngàn Cánh Hạc củaKawabataYasunari,ĐườngvềTrùngKhánhcủaHanSuyin(dịchchungvớiHồHảiNguyễn,VũThiện),NgườiĐànBàTrongCồnCátcủaKoboAbe...KểvềviệcdịchNgànCánhHạc,TrùngDươngchobiết:“BảndịchNgàn

CánhHạc của tôi được Nhà xuất bản Trình Bầy, Sài Gòn, in năm 1969.Trongmấycuốnsáchtôiđãdịchtrước1975,NgànCánhHạckhôngphảilàcuốn tôiưngýnhất. Tôi dịch cuốn này vì hồiấyởmiền Nam có khuynhhướnggiớithiệutácphẩmcủacáctácgiảđượcgiảiNobel,vàvìNhàxuấtbảnđặttôidịch”.Kháchẳnvớiviệcdịchmộtkiệttáckháccủabànhất,đólàNgườiĐànBà

TrongCồnCát.“Tôi bắt gặpnó khi la cà trongmột tiệmbán sáchngoạingữởTokyo vớiBert, vào khoảng1970.Thấy tôi cầmcuốn sách lật xem,

Bert, lúcấy làmột phóng viên choCBS, bảo đó làmột tác phẩm rất nổitiếng,đãđượcquaythànhphim,rấtđượctánthưởng.TôibảoBertnếuvậytôi phải đọc. Và tôi đã đọc say sưa cuốn truyện, vàomấy ngày còn lạiởTokyo,trênchuyếnbayvềSàiGònvàtrongnhữngngàysauđó,kểcảnhữnglúcvớiBert,làmđôilúcanhđùa,làtiếcđãgiớithiệucuốnsáchvớitôi,rồicười”.“Dịchxongcuốntruyệnnày,traochoNhàxuấtbảnAnTiêminvàphát

hành,tôiđượcnhậtbáoThầnPhong‒khôngnhớdoaiđềnghị‒mời viếtchomộtcáifeuilleton.Hồiấy, tuyđãcó tên tuổi trong làngvănnghệquamột số truyệnngắnđăngphần lớn trênnhững tạp chí vănhọc, nhưBáchKhoa,Văn,ThờiTập,rồisauxuấtbảnthànhsách(nhưtậptruyệnVừaĐiVừaNgướcNhìn,MưaKhôngƯớtĐất,ChungCư...),nhưngtôikhôngviếtfeuilletonđăng báo hàng ngày như các bạn đồng nghiệp thuộc phái nữ,trongđócóTúyHồng,NguyễnThịThụyVũ,NhãCavàNguyễnThịHoàng.Cóngười,nhưTúyHồng,bỏnghềdạyhọcđểchỉviếtfeuilleton,kiếmsốngkhá.Phảinói làtôikhôngdámviết feuilleton thìđúnghơn,vìkhôngghépmìnhđượcvàothứkỷluật của việc viết truyện chobáohàngngày; khôngmuốn,hayđauốm,cũngphảiviết‒chỉnghĩtớiđóthôilàtôiđãmuốnphátrétrồi.Vảlại,tôiđãđể...bịmangtiếngmộtlầnvớichủbúttạpchíVănhồiấylàTrầnPhongGiao,khibỏdởchừngtruyệndàiBầyKênKênmớiđăngđượccóvàikỳ”.MàngaycảvớivănchươngthìTrùngDươngcũngbấtđắcdĩ,khiToánvà

Hộihọađượcbàmênhiềuhơn.Bàkể:“HồihọctrunghọcđệnhấtcấptôikhágiỏiToán,mộthaimuốntheođuổibanToán.ThànhthựcmànóithìtôithíchToánhọcvìToánhọcchỉmộtphầnnào,màcònvìcáitínhcạnhtranhvớicontrainữa.[...]KhinạpđơnvàotrườngGiaLongsaukhiđậubằngtrunghọchạngbìnhthứ,tôimộthaiđòivôbanToán,làmôntôicholàchỉcóbọncontraitrìmớitheohọc.Tôikhôngmuốnthua.BanToánđãhếtchỗ,màtôithìkhôngmuốnhọcbanVạnvậtvìhồiấychưabiếtthíchkhoahọc.CuốicùngchỉcònlạibanVănchương.TôiđànhphảichấpnhậnbanVănchương.Nhưngsựchốngđốiđốivớimônmìnhbuộcphảichọnđóvẫnngấmngầmthểhiệnquanhữngnămtrunghọcđệnhịcấp,dướihìnhthứcnàyhayhìnhthứckhác.[...]Tôilớnlênkhôngcóngườiđểtâmsự.Cótâmsựcũngchưachắcđãđượcthôngcảm.Trongnỗihoangmangcùngtận,đặcbiệttừsaukhingườitìnhđầucủatôi(nayđãquađời)điduhọc,tôicầmbútviết.Mộtphầncũngvìviếtkhôngtốnkémgìnhiều,nhưvẽ,chỉcầnmộtxấpgiấytrắngvàcâybút,ngồiviếtởđâucũngđược.[...]Vàtôi...lạcđườngvàovănchươngkểtừđấy”.Ngoàivài tácphẩmkể trên,nhàvăn“bấtđắcdĩ”nàycònvài tácphẩm

tiêubiểukhác (đềuxuấtbản trước1975),nhưMộtCuộcTình,LậpĐông,

ThànhTrìCuốiCùng,NhữngNgườiỞLại...Cólẽdocátínhthíchganhđuavớinamgiớimàchấtnamtínhtrongvăn

phongTrùngDươngkhárõnét,dứtcâudứtý.Bàcũnglàmộtnhàbáonăngnổ,đượchọcnghềkĩlưỡng.TrùngDươngtênđầyđủlàNguyễnThịThái,quêSơnTây,vàomiềnNamnăm1954, từng làchủnhiệm‒chủbútnhậtbáoSóngThần(SàiGòn,1971‒75).Sau1975,bàtốtnghiệpngànhBáochí,Công quyền và Các vấn đề quốc tế tại Đại học Tiểu bang California,Sacramento. Từ 1991‒ 1993, bà làm phóng viên cho The MountainDemocrat,từ1993,cộngtácviênvớinhậtbáoTheRecord,Stockton,vềhưuvàogiữanăm2006.Hiệnsốngtại tiểubangOregon,HoaKỳ.NhìnlạicáccâybútSàiGòn trước 1975, về sau định cư tạiMỹ,TrùngDương làmộttrongsốítchịulàmmớimìnhvàcóthểhòanhậpvàocộngđồngAnhngữ,phầnlớnchỉcocụmtrongViệtngữ.TronglàngbáođượcxemlànởrộtạiSàiGòntừnăm1954đếnnăm1975

chỉcókhoảngnămbàchủnhiệmbáo,trongđónổinhấtphảikểđếnlàTrùngDương(SóngThần)vàbàBútTrà(SàiGònMới).TờSóngThầnnổi tiếngvềchốngthamnhũngvàcáctệnạncủanhàcầmquyềnđươngthời,bênhvựcnhữngngườithấpcổbéhọng.NếuchỉdùngmộtvàitừđểnóivềhànhtrìnhconchữcủaTrùngDương,thìđólà“nghịchlưu”.Vìmuốnđingượclạiướcmuốncủamộtgiađìnhnhiềuanhchịemvàchamẹkhábảothủ,bàđãláichuyếnxeđờimìnhvàomột lãnhvựckhôngyêuthích:vănchương.Vìbị“khíchbác”hoặc“khíchlệ”màbàđãđọc,rồidịch,đểsaunàycộngđồngđộcgiảcónhữngkiệttácdịchchưahềlỗithời.Vìtráchnhiệmcủamộtcôngdânbiếtcầmbút,bàđãsangMỹhọcvềnghềbáotừthậpniên1960.Màsaunàycũngthế, trongnỗi locơmáogạotiềnởxứngười,ngoàiđi

học,bà cũngđã lấyhọcbổngFulbrightFellow (niênkhóa1990‒1991)đểnghiên cứu về các vùng kinh tế đặc biệt củaTrungCộng tạiHồngKông,trướckhinướcnàymởtungmọicửangõđónnhậnnềnkinhtếthịtrường.Trongmộtbàiphỏngvấngầnđây,TrùngDươngthẳngthắn,điềunàymột

lần nữa cho thấy tính cách nghịch lưu của cây bút này, dù lớn tuổi, vẫnkhôngthayđổi.“Trởlạinhữngtácphẩmvănchương,đọclạinhữngtruyệncũ,tôichỉcómộtsựhàilòngrõrệtnhất,đólàchúngđãgiúpghilạinhữngcảmnghĩ,nhậnxétvềnhữngmảnhđờimànếukhông,mìnhđãkhôngcònnhớ. Ngoài ra, chúng cũng giúp tôi đo lường đượcmức độ trưởng thànhtrong việc cầmbút củamình.Hồi xưa, trước 1975, tôi viết do ngẫuhứngnhiều,khôngcócănbảnvềviếtvănhaybáo,dođấycónhữngbàirấtbộtphát, hồn nhiên, thấy cũnghay hay, đọc lại chínhmình cũngngạc nhiên;ngược lại, cónhiềubàidở, vớvẩn, chẳng ra làm sao, xem lại, thấybuồncười”.

LaHánPhòng,17/4/2013.

NHÀVĂNLYNHBACARDI(1981)‒SÀIGÒNHỢPLƯU.

VìtòmòđọcmấybàibáotiếngAnh(vừađọcvừatratừđiển)vềmộttiểuthuyếtmàLynhBacardiđã“vừadịchvừađọcluônchonótiện”.Saukhiđọcxongmấybàibáoấy,chịđãquyếtđịnhdịchluôntiểuthuyếtkia,cho

nênConĐườngĐóiKhổ(TheFamishedRoad)củaBenOkriđượcNhàxuấtbảnVănhọcvàPhươngNamBookpháthành.

Tựnhậnmìnhkhôngphải làngười lắmtừnhiềuchữ,dịchgianlao lắm,nhưngnếuchỉnhìnquavănphong,bảndịchConĐườngĐóiKhổđãlàmộttiểu thuyết trongtiếngViệt,đọc thấysuônsẻ,ý tứrõràng.CólẽdoLynhBacardllàmộtnhàvăncókhiếu,vốnnhạycảmngônngữ,quenchămchútcâuchữ, tìmý tìm tứ.Hơnnữa,điềunày làquan trọngnhất, dùdốt tiếngAnh, ngay lần đầu dịch một tác phẩm thuộc hàng mẫu mực, nên LynhBacardiđãphảilàmviệcchuyêntâm,tracứuvàtraođổi,họchỏitừcácdịchgiảcókinhnghiệm,nhưNguyễnTiếnVăn.Nghỉhọctừhồicấpmộtđểxôngphavàođờimưusinh,dướimườituổiđã

phảirangoàisống,làmviệc,buônbánđểphụgiađình.LynhBacardicómộtxuấtphátđiểmkhôngmấythuậnlợi,nhiềukhiphảiđứngbênbờvựccủavàitháchthứctưởngchừngnhưkhônggượngdậyđược.ThếrồiLynhBacardibướcvàovănchươngkhiđãngoài20,domộtngườibạnrủrê:“Emcónhiềucâuchuyệnhayhođó,viếtvănđi”.Saunhữngbàithơđầutiênchỉcóýlạmàchưathạovềthipháp,LynhBacardichỉmấtkhoảnghainămđãtrởthànhcâybútvừacóbảnnăngmạnh,vừasắcsảo.Tuổi25,LynhBacardiđã“xuấthiệnnhưmộtngòibútđộcđáo,chĩathẳngvàonhữngungnhọtcủaxãhội,

chọcmủvỡra.Lốiviếtnhưthếdễgâydịứng, có thể làmchongười ta bịkinhđộng,sợhãi,khóchịunhấtlàđốivớinhữngaithíchphôcáihay,cáiđẹp,cái thànhcông,cáiđạttiêuchuẩncủaxãhộimàdậpnhữngrácrưởixuốnghầm”,ThụyKhuê.“Dịchthuậtđếnvớitôicũngvôtìnhnhưvănchương.Khiôngxãđưacho

tôibảnnguyêntáccuốnđầuConĐườngĐóiKhổtrongbộbacủanhàvănngườiNigerialàBenOkrivànói:Emrảnhthìđọccuốnnày,anhđọcrồi,thíchlắm!”.30 tuổi,LynhBacardi lạimuốndành thêm thờigianchoviệcdịchsách,dùchưadámvìtiếngAnhquáyếu.“TôihọctiếngAnhcũngtrầytruộtnhưai,nghĩalàlúchọc,lúcbỏ,vậtlộnvớimớtừvựngvàvănphạmđếnớncảcuộcđời,chẳngcóhệthốnghaytheotrườnglớpnào,bạđâuhọcđó,nhiềukhibẵngđimấynămchẳngmóđếnchữnào.Khibắttayvàodịch,chínhlúcấytôihọcđượcnhiềunhất,nêndịchđầutiênlàgiúpchínhmìnhhợplưuvàodòngchảytácphẩm”.“Đọc lướtquavàichương, tôinhớvềthời nghèo khó củamình, nênđã

muốndịchđểchia sẻ. Sựcảmđộng trong cái nhìn củaBenOkri vềnhânsinhquan,vềnhữnggìnhỏnhặtnhấtcủađờingườikhiếntôiphảikhócbabốnlầntronglúcdịch.Nếucóthểnóivềông,tôicóthểnóiônglànhàvănviếtvềcáinghèo,khôngkhínghèođặcsắcvàđẹpnhấtmà tôi từngbiết”,LynhBacardi.Đểcógần650 trangbản in tiếngViệt,LynhBacardiđãmiệtmài trong

bốntháng,mỗingàylàmliêntụcbảy‒támtiếng,nhưmộtcôngnhânởxínghiệp, rất cực nhọc.HiệnLynhBacardi đã dịch xong hơn ba trăm trangnguyêntáccuốnmộtThisEarthofMankind(ĐấtNgười),thuộcbộtứBuruQuartet (Tứ tấuBuru) củaPramoedyaAnantaToer (1925‒2006),một bậcthầyngười Indonesia.Mấychụcnămở tù,nhàvănnàyđãcảmhóacác tùhìnhsựsắpmãnhạn,mỗingườithuộcmộtchươngtiểuthuyết,khiratùthìđọc lại chomộtbiên tậpviênnhuận sắc,BuruQuartetđồ sộđãđượcviếtnhưthế.Bộsáchnàyviếtvềgiaiđoạnhậuthuộcđịa,cóbốicảnhvànhữngvấnđềgầnnhưcủaViệtNamtrongthờiPhápthuộc.Nóivềchuyệnhợplưucuộcđờivàvănchương,LynhBacardithẳngthắn

vàchântình:“Tôinghĩviệcđượchọchànhmộtcáchchínhquy,suônsẻlàđiềumaymắncủamọiconngười.Nhưngđókhônghẳnlàthướcđogiátrị,tríthứchaynhânphẩmchomộtconngười.Tôicónghengườitacóýkiếnvềtiểusửcủatôi,vàchorằngtiểusửcủatôitrongtậpthơDựBáoPhiThờiTiếtkhôngđượcnghiêmchỉnh.Vậy,nhândịpnày,tôixinkhaibáolại.TôitênđầyđủlàPhạmThịThùyLinh,sinhngày3/4/1981.Suýttốtnghiệptiểuhọclớp5.Nghềnghiệp:bánbáo,bánvé số,bánbánhda lợn,bánhộtvịtlộn,bánbánhnhânthịt,vàhiệnnaynghềnghiệpchínhlàlàmthơ,viếtvăn,

dịchthuật.Tôiđãdịch12cuốnsáchtâmlýtuổimớilớnchomộtnhàxuấtbảnbổsungvàotủsáchdạy làmngườicủaViệtNam. ‘Emxin thành thậtkhaibáo,nếucógìsaitrái,emxintựchịutráchnhiệmtrướcphápluật’”.Còn tại sao chọn văn chương và dịch văn chương để lập thân? Lynh

Bacardichobiết:“Vănchươnggiúptôitrưỏngthànhvànhìnđờisốngnàylạcquan và rõ rệt nhưchínhnó.Ta có thểchán, ghét, khóc, cười với nónhưngnếutrưởngthànhtasẽthấymọisựviệctrongđờinàyđềuhiểnnhiênmà thôi, ai đón nhận được những điều hiển nhiên đó thì sẽ tồn tại, cònkhông,cánhânđósẽtựloạibỏmìnhrakhỏiđờisống.Còngắnbólâuhaykhôngvàonhữnglĩnhvựcnàythậtracòndotàinăngcủatôitớiđâunữa.Lỡlúcnàođótàinăngvàsựsaymêcủatôihếtthìtôisẽngừngcuộcchơi,rồitìmcáchđổthừachonhữngnhucầuvậtchấthoặcsựđổithay”.Ngườitabiếtđếntácgiảnàynhưmộtnhàthơnhiềuhơn,vìtấtcảdanh

tiếngvàtaitiếngbịgánghépnàynọcũngđếnvớithơnhiềuhơn.Thựcchấtthìcóvẻngượclại.“ThậtsựthìLynhthíchviếtvănhơnlàlàmthơ.Lynhchỉlàmthơnhữnglúccảmxúcđến,cónhữngtrựcbắtmàchỉtrongthơmớithểhiệnđượcngayvàolúcđóvàlúcấy,Lynhviếtmộtbàithơcókhichỉtrongvòngmườilăm,haimươiphútlàxong.Nhưngmộttruyệnngắnhoặctruyệndài,mộttiểuthuyếtđòihỏingườiviếtphảisắpxếp,phảicóýtưởngcólô-gích,nóđòihỏisựlaođộngnhiềuhơn.NhưngLynhnghĩthểloạivănxuôigiúpmìnhnóirõhơnđiềumìnhnhìnthấytrongxãhội,điềumìnhmuốndiễnđạtđểđưađếnngườikhác,đểnóilêntìnhtrạngxãhộihoặcnóivềbảnthânLynhcũngvậy,dùngvănxuôisẽrõrệthơn”.Hiệnnay,LynhBacardiởtrongcănnhàmàtựthângâydựngđược,rộng

hơn600métvuông,tạiBìnhChánh,cáchchợBếnThànhchừng17km,dịchvàviếtđềuđặn.LynhBacardinóirằngvàinămnữa,khithưthảhơn,sẽdànhtoàntâmvàocôngviệcvănchương,dịchthuật,bởichỉnơiđóbảnthânmớidễtìmđượcsựbìnhyên.

LaHánPhòng,17/4/2013.

HOAKHÔI“XÀBÔNG”BATHIỆU(1876-1894)‒SÀIGÒNLƯUDANH.

NgàynayởSàiGòncóđườngmangtêndoanhnhânTrươngVănBền(1883‒1956)ởbênQuận7,mộttrườnghợphiếmhoitrênthếgiới,bởinhàđạitưbảnthườngkhóđượclưutênđường,nếukhônglàmđiềugìthậtý

nghĩachocộngđồng,dânsinh.Cómộtngườiđẹpgắnliềnvớiôngcũngnổitiếngvànhiềuýnghĩakhôngkém,nhưnggiờđâydanhtínhgầnnhưchồng

chéo,đólà:“CôBaxàbông”.

Ngườicongáithứhaitronggiađình,khicóchồng,miềnNamthờitrướcthườnggọilà“côba”.CảmiềnNamthìcóbiếtbaonhiêucôba,chẳngthểnàođếmxuể,trongđócóvaingườicựckìnổitiếng,vídụnhưcôbaThiệu‒hoakhôibắnchếtTâybịtửhìnhhồicuốithếkỷ19;côbaTrà‒hoakhôivũtrườngthờiNgôĐìnhDiệm;côbaxàbông‒hoakhôimỹphẩmtừthờitiềnchiếnđếnnay...Cảbacônàyđềucóliênhệítnhiềuđếncuộcđờicủa“chỉhuytrưởngkỹnghệ”(captainsofindustry)TrươngVănBền,khimàngườiđầutiênlàmôngngưỡngmộ,ngườithứhaicùngthờivàngườithứbalàvợ.ChẳngbiếtônglấyhìnhmẫungườinàođểđặttênchonhãnhiệuxàbôngCôBanổitiếnggầntrămnăm?DùcómộtsựthậtlàhìnhchụpgiađìnhTrươngVănBềncóhìnhngười

phụnữ(làvợông)vàhìnhtrêncụcxàbôngkhágiốngnhau,nhưngchưahẳnvìthếmàhìnhtrêncụcvàvỏxàbônglàvợông.Bởithờiđó,vềthờitrangvàbớitóc,nhữngphụnữquýtộccóphongcáchkhátươngđồng,chuộngmộtvàikiểumẫumực.

Tronghồikýcủamình,TrươngVănBềnviết:“...Tôiđangtìmkiếmtênnàokêu,dễgọi,dễnhớđểđặttênchoxà-bông

mà chưa kiếm ra.NgoàiBắc, phong trào cáchmạngViệtNamQuốc dânĐảngdoNguyễnTháiHọccầmđầunổilênnhiềuchỗvàđãbịthấtbạiđauđớn,đếnlúcTâyxửtửhọởYênBáithìmườingườinhưmột,trướckhiđútđầuvômáychémđềubìnhtĩnhhôto:‘ViệtNamvạntuế’gâymộtluồngdưluậnsôinổiởtrongnướcvàthếgiới.Tôikhôngbỏlỡ,vộichụplấyvụnày,lấytênViệtNamđặtchoxà-bông,

gọiSavonViệt-Namđểnêulòngáiquốcđangbồngbộtởtrongxứ,xà-bôngViệtNamlàcủangườiViệt làmchongườiViệt,ngườiViệtyêunướcphảidùngđồViệtNam”.Trong ký sựMộtThángởNam Kỳ (1918), học giả Phạm Quỳnh viết:

“...ÔngTrươngVănBềnlàmộtnhàcôngnghiệptoởChợLớn,nămtrướccũngcóraxemhộichợởHàNội,đemxehơirađóncácpháiviênBắcKỳvềxemnhàmáydầuvànhàmáygạocủaôngởChợLớn.Xemquacáicôngcuộcônggâydựnglên,đãtotátnhưthếmàchúngtôithấyhứngkhởitronglòng,mongmỏichođồngbào tangàymộtnhiềungườinhưông, ngõhầuchiếmđượcphầntotrongtrườngkinhtếnướcnhàvàthoátlyđượccáiáchngườiTàuvềđườngcôngnghệthươngnghiệp”.ĐiềunàychứngtỏtinhthầnquốcgiađạisựcủaTrươngVănBềnkhálớn,

nênkhichọnthươnghiệu,dùđềtiếpthịchothậtkêu,thìvẫnẩnchứamộtẩnývềtháiđộchínhtrị.CôbatênThiệu(saunàygọithànhdanhtừchung“BaThiệu”,cónơiviết

Ba Kiều) là con gái ông Nguyễn Trung Chánh ở Trà Vinh (thầy thôngchánh),vìtrảthùchavàbảovệnhânphẩmcủamẹmàlậpkếgiếtmộtquanchứcngườiPháp,nênbịtòađạihìnhMỹThokếtánngày19/6/1893vàbịxửtửngày18/1/1894tạiTràVinh,nămđó18tuổi.KhôngcótưliệucụthểvềcôBaThiệu,nhưngtheobáochíđươngthời,lấynămxửtửtrừsốtuổithànhranămsinh(?).Cógiaithoạikểrằngcôtừnglàhoakhôinăm17tuổi,nhưngkhôngsesua,khôngbịTâyhóavềlốisống,màvẫngiữsựthanhlịchcủanềnếpcũ,TrươngVănBềncảmkíchcảhaiđiềunày,nênđặttênthươnghiệucũngdễhiểu.Cóđiềuchắcchắn,côBaThiệukhôngthểlàvợcủaTrươngVănBềnnhư

vàitưliệuđãviết,vìlúccônàymất,ôngBềnmới11tuổi.NhànghiêncứuVươngHồngSến trongSàiGònNămXưa (1960)cũng

viết:“Tronggiớihoakhôi,nghenhắclại,trướckia,hồiTâymớiđến,cóCôBa,congáithầythôngchánh,làđẹpkhôngaibì;đẹptựnhiên,khôngrănggiả,khôngngựccaosunhântạo,tócdàichấmgót,bớibavòngmộtngọn,

mướtmượtvàthơmphứcdầudừamớithắng,đẹpkhôngvìsonphấngiảtạo,đẹpđếnnỗinhànướcinhìnhvàocontemnhàThơDâyThép(BưuĐiện),vàmộthiệubuônxàbôngxinphéphọahình làmmẫuraohàng:xàbôngCôBa”.Nhiềunơiđãviết:Trênhộpxàbôngcủahãnglàhìnhmộttrongnhữngmỹ

nhânnứctiếngSàiGònlúcbấygiờ‒côBa.XàbôngcôBaxuấthiệntrênkhắp các báo chí với lời kêu gọi:“Dùng xàbông xấu,mụcquầnáo” và:“NgườiViệtNamnênxàixàbôngcủaViệtNam”.Nhữngaithắcmắccóthểhỏi:bắnTâythìlàmsaođượcinhìnhlêntem

củaTây?CáinàycôngsứcthuộcvềTrươngVănBền,khiôngmờhóađượcdanhphậnthậtcủaBaThiệubằngcáitênchungchung:CôBa.XàbôngCôBathờibấygiờnổitiếngvàchiếmphầnlớnthịphầnnộiđịa,

lấnátcảxàbôngnhậpkhẩutừPháp.NócònđượcxuấtkhẩusangHươngCảng,MaCau,ThượngHải, Singapore,Marseille, Paris, Phi châu... TheonghiêncứucủaNguyễnĐứcHiệp thì:“Vai tròquan trọngcủaông[Bền]trongđịahạtpháttriểncanhnông,kỹnghệ,kinhtếtàichínhđượcđánhgiácaotrongxãhội.ÔngđượcbầulàmhộiviêncủaĐạihộiđồngKinhtếlýtàiĐông Dương (Grand Conseil des Intérêts économiques etfinanciers del’Indochine)năm1929.[...]TrongĐạihộiđồng,ôngđãcónhiềuđónggópsửađổinhiềuchínhsáchkinhtếbảovệquyềnlợingườidânbảnxứvàngườinghèo khóởNamBộ”.Với những đóng góp to lớn về tài chính, sức ảnhhưởng và cách lăng-xê có chiến lược, ông đã “điển hình hóa” được hìnhtượngcôBaThiệuvàocon tem“côBa,hoakhôiNamkỳ” (?), thôngquasứcsốngmãnhliệtcủaxàbôngCôBa.Cũng cần nói thêm, thời cao điểm,mỗi tháng xà bôngCôBa sản xuất

khoảng1.500tấn;ngaykhiHãngxàbôngTrươngVănBềnvàcácconđượcthành lập (1932) tại đường Quai de Cambodge (trước chợ Kim Biên bâygiờ),họđãsảnxuất600tấnmỗi tháng.Chođếntrướcnăm1995,xàbôngCô Ba vẫn phổ biến khắp Việt Nam; khi liên doanh với Tập đoàn P&G(1995),phầnlớnthươnghiệunộibịxóasổ,chỉxàbôngCôBađượcngoạitrừ, vì tính tiền phong và bản sắc nội địa của nó. Đến nay (qua Công tyPhươngĐông), xà bôngCôBa vẫn tồn tại như làmột kỷ niệm thơm thotronghệthốngsiêuthịCo.opMart,dùngườimuangàymộtítđi.Trongbốicảnhtoàncầuhóa,nơicạnhtranhlàcôngkhai,sòngphẳng,một

hànhđộnghữuhiệutạiđịaphươngnhưTrươngVănBềnvàmộtbiểutượngtinh tế nhưhoakhôiBaThiệu trongxàbôngCôBa có thể trở thànhmộtcáchđiđểngườiViệtnoitheochăng?Vàhơn100nămqua,liệuđãcómộthoakhôinàotạiViệtNamcósứclantỏathiếtthựcvàlànhmạnhnhưhìnhảnhcủacôBaThiệu?

LaHánPhòng,18/5/2013.

HOAKHÔI“VẾTSẸO”NGÔTHANHVÂN(1979)‒SÀIGÒNNỨCTIẾNG.

TôimuốnviếtvềmộtNgôThanhVântrongmụcNgườiSàiGònthậtkhácvớidiệnmạohàonhoángvàđầysứcmạnhmàthếgiớishowbizphủlêncô,biếtrằngkhó,nhưngđànhcốgắng.Từlâu,Áhậu2trongcuộcthiHoahậuViệtNamquaảnh(dotạpchíThếGiớiPhụNữtổchứcnăm2000)đãkhôngcòntìmkiếmdanhhiệuhoahậunữa,nhưngvớinhiềungười,côđãlàhoa

khôivếtsẹo,mộtdanhxưngnghekìcụcnhưngđầytrìumến.

ChọnNgôThanhVânđểlàmngườisonghànhvớimộthoakhôiđãđivàobất tửnhưcôbaxàbông‒BaThiệu‒ làviệcđầyphiêu lưuvàcóđôibềkhiêncưỡng,nếunhìnthiếuthiệnchí.Thếnhưng,trongrấtđôngngườiđẹpđanggắnhìnhảnhcủamìnhvớicôngviệctừthiệnhaycộngđồnghiệnnay,cáchcủaNgôThanhVânrấtkhác,nótrìchívàrõràng.Đêm15/5vừa rồi,chương trìnhVếtSẹoCuộcĐời lần4doNgôThanh

VânvàcácbạncủacôthựchiệntạiLâuđàiTajmasago(Quận7)đểgâyquỹchoNhịptimViệtNamsốtiền144.800USD,tươngđương144trẻembệnhtim sẽđượcgiải phẫu.Saubốnnăm,Vết SẹoCuộcĐời đã góp phần cứusống575embịbệnh timbẩmsinh, rấtnhỏsovớihàngngàn trẻemđangmắcbệnhnày,vàcàngmongmanhhơnnếubiếtrằngmỗinămViệtNamcóthêm1,6triệutrẻemmới,màtrongchúngcònvôsốbệnhbẩmsinhkhác.TheothốngkêcủaBộYtế,mỗinămViệtNamcótừ8đến10ngàntrẻsơsinhbịtimbẩmsinh,mộtnửarấtnặng,nhưngchỉcókhoảng5.000trẻđượcgiảiphẫu.

Thếnhưng, con sốnàyhoàn toànkhôngnhỏ,nếunhìnvàocơmaycủatừngđứatrẻ,bởichúnglàbíẩnvớicuộcđời.Cứumộtđứatrẻlàcứumộtbíẩn, trongkhicứumộtngười trưởng thành,hoặcđãgià làcứumộtsựhiệndiện,một“thànhquả”đãđịnhhình.Viếtđếnđây, tôichợtnhớđếnbàihỏiđápcótínhtruyvấnsuytưtrong

sáchgiáokhoaởTâyÂu,khiđưaracâuhỏi:Nếubiếtmộtngườiphụnữcónămcon,haibịđiếc,haibịmùvàmộtthiểunăngdoditruyền,màcònmuốnsinhconnữa,bạnsẽkhuyênbàấythếnào?Xétvềkhoahọchayluânlý,thậtdễdàngđểkhuyênbàấy“thôi”,nhưngvềcơhộivàbíẩncuộcsống, thậtkhóđểbiếtđâulàđúngđắn.Bởiởđây,cuốnsáchgiáokhoakia,đangmuốnđềcậpđếncơhộicuộcđờibằngcâuchuyệnlịchsửcủabàMariaMagdalenaKeverich,ngườiđãcósáungườicontàntật,màmộttrongsốđólànhạcsĩthiên tàiBeethoven.Khuyên bà “thôi”, biết đâu chúng ta đã khuyên nhânloạinày“hãythôi”cóBeethoven!Màngaycáitêncủabàcũngthậtýnghĩa,bởiMariaMagdalenekhôngsinhrađể“làthánh”;cósáchviếtbàlàvợcủaChúa; có sách viết bà là gái điếm.Nhưng với đức tin cao vời và cái tâmhướngthượng,bàđãđượcphongthánh.Tôi không biết Ngô Thanh Vân theo đạo nào, vì cũng không tiện hỏi,

nhưngtênngoạiquốccủacô(VeronicaNgo)thìcóbiểuýrõràng.VeronicaGiuliani(1660‒1727)lànữtusĩthầnhọcngườiÝ,đượcphongthánhnăm1839 bởi Giáo hoàng Gregory XVI. Veronica có nghĩa là sự đau khổ.ChươngtrìnhVếtSẹoCuộcĐờinhìnmộtcáchnàođócũnglàcùngnghevàcùngchiamộtphầnsựđaukhổcủatrẻthơ,chohọmộtcơhộiđểbướcquathửtháchđầuđời,đểđitìmthânphậnvàđịnhmệnhcủachínhmình.Làmộtngườicóchútítkinhnghiệmquacácviệctươngthântươngtrợở

ViệtNamtronggần10nămqua,tôirấtmongcácđộcgiảhãyđộlượngkhiaiđó(màởđâylàNgôThanhVân)nóinhữnglờicócánhtrongchuyệnnày:“Thờibuổikhókhănmàđeobộtrangsứcsangtrọngnhưthếnàybảnthântôicũngkhôngthấyvuihayđẹp.Nếunómanglạinhiềuvếtsẹohạnhphúc,cứusốngtráitimcủatrẻemViệtNamthìmớithựcsựvôgiá”.Bởinóiđểngườikhácbỏtiềnravớitháiđộhoanhỷrấtlàkhóvàkhổtâm,nhiềukhigắnphảnlựccũngkhôngcótácdụng,nóichitới“cócánh”.Cũngxin đừngxét nét tới sự thật trong thái độ nói hay giá gốc của bộ

trang sức, bởi cuối cùng, đã có khoảng50 đứa trẻ được giải phẫunhờbộtrangsứcnàylàconsố thật,đángđểvunđắpthêm.Dângianta từngdiễngiảiquanniệmnhàPhậtbằngcâu:“Dẫuxâychínbậcphùđồ/Khôngbằnglàmphúccứuchomộtngười”,ýnóiđâylàviệcrấtkhó.Hãylàmrồisẽbiếtkhó,đểkhiấy,mọibìnhphẩmácýsẽđượcgiagiảmhoặcmaymắnhơn,đượchướngthiện.Khôngcứuđượcngườilàviệcbìnhthường,vìhoàncảnh

vànănglựcmỗingườimỗikhác,nhưngkhinhngườicứungườithìđúnglàviệcbấtthường,nênmaumaunétránh.GọiNgôThanhVânlàhoakhôivếtsẹo,mộtphầndocômuốnnhìnthấy

vàmuốnchiasẻvếtsẹotrongcuộcđờingườikhác,phầnthựctếhơn,vìcôsốngởSàiGòn.DântứxứvàtứchiếngSàiGòncónhiềuđiềutrờihànhđấtdí,nhiềukhivôcảm,nhưngtrongviệcmởhầubao,họthườngrộnglượngvàmaulẹ.TìmnhữngngườigiàubằnghoặchơnnhữnggươngmặtxuấthiệnởLâuđàiTajmasagođêm15/5khôngkhó,HàNội,ĐàNẵng,NhaTrang...đềucó,nhưngtìmmộtconsố,dùkhiêmtốnấy,thìthậtkhôngdễ.144quảtimsẽtiếp tụcđậptrongthờigiantới,cómấyquảtimởSàiGòn, tôikhôngbiết,nhưngmaikia,chắcsẽcóvàiquảtìmđếnđâysinhsống,rồibiếtđâu,họsẽtiếp tụccôngviệcvết sẹocủahômnay.“MộtmìnhVânsẽkhông thể làmđượcnhữngđiềuđó”,NgôThanhVânnóivềchươngtrìnhvàcũngnóivềtinhthầnrộnglượngcủaSàiGòn.Tớiđây,cólẽbạnđọccũngphầnnàochiasẻđượcýđồcủatôikhichọn

NgôThanhVânlàmngườisonghành,bởitrongvôvàncôngviệcnứctiếngởđời,chongườikhácmộtcơhộisốnglàđánggiábiếtbao.VàcũngmượnNgôThanhVânđểmơướcrằng,trongvôsốcủanảđượcnhiềungườiđẹpkhoetrênbáomỗingày(việcchẳngcógìxấu),đếnlúcnàomàbạnchánnó,hoặccóaichođồmới,hãyquyđổiđồcũthànhnhữngcơhộisốngchotrẻem.Bởitrongđờisốngngườilớnchúngtahômnay,nếubạnthấycònquánhiềuđiềuchướngtagaimắt,hoặcxấuxa,bạnkhóxử,thìchỉcònbiếtmongchờvàotrẻem,mộttrongsốchúngsẽđứngrakíchhoạtđểthayđổixãhộitươnglai.Mộttrongsốchúng,biếtđâusẽmangvếtsẹotrênngựccủangàyhômnay.

LaHánPhòng,18/5/2013.

ĐIÊUKHẮCGIAĐIỀMPHÙNGTHỊ(1920‒2002)‒SÀIGÒNLƯỚTQUA.

VớimộtngườiđãmấtkhiGooglecònchưamấyphổbiếntạiViệtNam(năm2002),vậymàđếnnay,côngcụnàyvẫnhiểnthịbảy‒támtriệukếtquảtronggiâyđầutiênvớicụmtừ:ĐiềmPhùngThị.Nóinhưvậyđểthấyviếtvềđiêukhắcgianàykhôngdễchútnào,bởimọithôngtinbềnổivàgóckhuất,gầnnhưđãđượcđềcập.Ởđây,tôichỉnóivềmộtkhíacạnhrấtnhỏ,màhìnhnhưhơnnửathếkỷqua,chẳngmấynơiđềcập:ĐiềmPhùngThịvới

SàiGòn.

ThếgiớiquantâmnhiềuđếnĐiềmPhùngThị,chắcvìhailýdo,thứnhấtbàlàđiêukhắcgiatiêubiểuvànổitiếngcủathếkỷ20‒cóhơn40tượngvàtượngđàiđượcdựngnơicôngcộngởchâuÂu.Thứhai,bàlàmộtphụnữViệtNam,màvềgiớitính,điêukhắcvốnkhôngthânthiệnvớiphụnữnóichung‒trongkhibàtựhọc,ởtuổi30,đến46tuổimớicótriểnlãmcánhânđầutiên.Tiểusửđờibàkhárõràng:sinhtạiHuế;3tuổi,mồcôimẹ;6tuổi,theo

chasốngkhắpvùngTâyNguyên;15 tuổi, trởvềHuếhọc tiểuhọc;1941‒1946,họcNhakhoatạiHàNội;1948,bịbệnhnặng,phảisangPhápđiềutrị,tiếptụchọcbổtúcNhakhoa, tốtnghiệp1950,sốngluôntạiđây;1953kếthônvớinhasĩBửuĐiềm,ghéptênchồngvàotrướctênPhùngThịCúc,bútdanhĐiềmPhùngThịrađời,cùngchồngtrìnhluậnántiếnsĩNhakhoavềTụcăntrầu;1959‒1961,họcviênđiêukhắctựdo,hànhnghềnhasĩ;1966,

triểnlãmcánhânđầutiêntạiParis,ngaysautriểnlãmnày,bànổitiếngkhắpchâuÂu;thậpniêncuốiđời,vềnướcnhiềulần,tổchứctriểnlãmtạiHàNội,Huế,SàiGòn;tháng2/1994,NhàtrưngbàynghệthuậtĐiềmPhùngThị(với175tácphẩm)đặttạisố1PhanBộiChâu,Huế;2002,khiquađời,bàtặngtoànbộtàisảnnghệthuậtcủamình(khoảng1.000tácphẩm)chothànhphốHuế.Nhưvậy,bàchỉlướtquaSàiGònbằngtriểnlãmcuốiđời,làmsaoxếpbàvàongườiSàiGònchođược?Ởđâytôikhôngnóivềtriểnlãmđồsộsaunày,màchỉmộttácphẩmcủa

bàtạiĐệnhấttriểnlãmquốctếmỹthuật,khaimạcngày26/10/1962tạiViênĐình,côngviênTaoĐàn,SàiGòn.Triểnlãmnàycósựthamgiacủanghệsĩtừhơn20nước, với khoảng500 tác phẩmhội họavàđiêukhắc.Tại đây,ĐiềmPhùngThị thuộcnhómViệtNamhảingoại, thamgia tácphẩmđiêukhắcTrụthầnvật,sốthứtự368.Cũngxin lưuý rằng,khi chiến tranh tạiViệtNamđang leo thang,năm

1959,trongcơnhoangmangvàlolắngtộtđộvềquênhà,bàtiếnsĩnhakhoatìnhcờđingangxưởngđiêukhắc,thấythích,rồigầnnhưtựhọcvàgắnbóvớinósuốtđời.TácphẩmmàbàthamgiatạiSàiGònlàkhimớitiếpxúcđiêukhắcchừnghainăm,khichưacótiếngtămvàcũngchưatựtinvềngônngữđiêukhắcriêng,domìnhvừaphátkiến.ĐiềmPhùngThịkể:“Đầunhữngnăm60,chiếntranhởquênhàdiễnra

rấtácliệt.Cảnhchếtchócđượctruyềnhìnhchiếuđichiếulại,làmchođầuócaicũngcăngthẳng.Đểgiữthăngbằng,tôiđihọcvõ,họclàmđồgốm,mongthoátkhỏisựchậthẹpcủacáimồm,củanghềrăng!Mộthômđingangquacáixưởngnặntượngđấtsét,tôidừnglạiđórồikhôngđiđâukhácnữa.Hìnhnhư,cómộtsứchútnamchâmthuhút tôi,giữtôi lại.Tôikhôngxácđịnhđượctôitìmđếnđiêukhắchayđiêukhắcđãchọntôi.Saukhirờicáixưởngấy,tôivàoxưởngtạctượngđácủamộttrườngtiểucôngnghệ,ởđâycónhữngkhốiđákhổnglồ,cácsinhviêntrẻlựclưỡngđục,đẽo,cưa,xẻ...rộnràng.Nhìnnhữngrẻođárơixuốngđấttựdưngtôithấythèm...Tôiâmthầmđinhặtnhữngrẻođáấy‒cóhìnhdángkhácnhau.Tôimàymòmàinhẵn,sửasangrồilắpghép,chồngchấtlênnhau,vớisựtưởngtượngđâylàmộtbàmẹ,mộtđứatrẻ,mộtconvậthaymộtcáigìnaná,chứkhônggiốnghệt.Tôixóađivàsắplạikhôngtheohìnhmẫunữa,tôiđượcmộtloạthìnhtrừutượng,hàihòavàđẹphơn.Trongđốngrẻođáđó,chỉcóbảymiếnglàhaydùngnhất,tôibỏhếtnhữngmiếngthừavàchỉgiữlạibảymiếngnày”.

Vềbảymiếngđáđượcmài thànhbảybiểuhiệu, bảymô-đun (module),haybảymẫutựgốc,bảysắccầuvồng,bảynốtnhạc...,nhìnkiểunàocũngđượccả.Bởivìquakếtcấuvàbiếnthiênbảybiểuhiệunày,nócóthểlàmnênmọitổngthểtácphẩm,mọitượngđài.ĐâylàmộtđónggóptolớncủaĐiềm Phùng Thị vào lịch sử điêu khắc thế giới; đưa bà vào nhóm rất ítnhững nhà điêu khắc ý niệm và ký hiệu của nhân loại. Bởi không nhữngĐiềmPhùngThịđãtìmrađượccácmẫugốc(archetype)đểdệtlêntácphẩmchomình,màbàcòntạoramôthứcngônngữcănbảnđểcácđiêukhắcgiakếthừa,cácsinhviênhọctập.Nhưngởđâytôikhôngnóinhiềuvềnhữngđiềuvĩđạinày,bởi thếgiớiđãphân tíchquákĩvàquánhiều lần rồi.TôimuốntrởlạivớitácphẩmTrụthầnvật,màrấttiếcngaycảhìnhchụp,cũngkhôngcònnhìnthấynữa.Có thểnóiđây là tácphẩmđầu tiênmàĐiềmPhùngThịgởi trưngbày

trướccôngchúng,màđólàmộttriểnlãmchungtạiSàiGòn‒mộtthànhphốmàbàchưabaogiờchọnđểsống.Theomộtvàimôtảcủabáogiớithờibấygiờ, tác phẩmnày lấy cảmhứng từbiểu tượngvà triết lý của cácdân tộcvùngTâyNguyên,bêncạnhđólàcáchchạmtrổcâynêuhìnhLingavàtínngưỡngthờvậttổcủangườidađỏ.Theotâmlýsángtạothôngthường,đánglẽ thờigiannàybàsẽgởimột

tácphẩmlàmtừbảybiểuhiệumàbảnthânphátminhra,vìgiaiđoạnđầuluôncònrấthàohứng.ThếtạisaobàchọngởitácphẩmTrụthầnvật?Thậtkhótrảlờirốtráo,màbàcũngchưanóivềđiềunày(?).Cólẽ,khinghĩvềViệtNam,bàđãnhớlạiquãngthờigianmìnhsốngở

TâyNguyên, được người dân nơi đây dạy tiếng dân tộc, truyền cho khátvọngsốngvàtinhthầntựdovuichơi,cahát,nhảymúa...Cũngcólẽ,tronggiaiđoạnđầu,khichưatựtinvớibảybiểuhiệu,hoặcvìbàvốnthíchsựđa

dạng, nên làm được tác phẩm nào ưng ý, thì triển lãm, chứ không gò bómình.Suốtđời,ngoàiđiêukhắc,bàcònlàmgốm,vẽtranh...vớisựđadạngvàthốngnhấtýniệm,đólà:Conngườivừađiểnhìnhđịaphương,vừatoàncầuhóa.Điêukhắcvốnkhôngphùhợpvớiphụnữ,trêntoànthếgiớiđềuvậy,nên

tạiViệtNamcàngkhanhiếm.Suốtthếkỷ20,nếuchỉxétvềcôngviệcsángtạođiêukhắcđơnthuần,nghĩalàkhôngnhằmphụcvụbấtkìýđồchínhtrịnào,thìĐiềmPhùngThịlàtêntuổilớnnhấtcủaViệtNam,sauđómớiđếnLêNgọcHuệ,MaiChửng,LêThànhNhơn...Nhìnởtầmmứcquốctế,vớingônngữđiêukhắcýniệmvàkýhiệumàbàtheođuổixuyênsuốt,sứclàmviệcbềnbĩ,nhiềutácphẩmthànhcông,thìđiêukhắcnữthếgiớicũngchẳngcóđượcmấyngười.Vớitầmvócnhưvậy,việcbàđilướtquaSàiGòn,dùchỉmộttácphẩm,

thìcũngxứngđángđể thànhphốnàyghinhớ.Đằngnày,bàđãđiquavàilần,đểlạichođấtnướchơnngàntácphẩmvớitầmmứcquốctế,đểlạichosinhviênmỹ thuật,giớinghiêncứunhiềuđiềuchiêmnghiệm,họchỏi, thìlàmsaoSàiGònlạiquên?

LaHánPhòng,16/6/2013.

NGHỆSĨĐIÊUKHẮCHOÀNGHIMIKO(1976)‒SÀIGÒNỞLẠI.

HoàngHimiko(tênđầyđủ:NguyễnKimHoàng)làmộtđiểnhìnhcủađiêukhắcnữcủaSàiGònvềsaunày,khôngphảivìlàmđượcnhiềutác

phẩm,màvìnhữngấpủlâudàichưathểthànhhiệnthực.Chịtừngbỏtấtcảđểtheohọcđiêukhắc,vốnnặngnhọcvàtốnkém,nhưngratrường,lạirấtlậnđậnvớiviệcgìngiữđammêcủamình,vẫnchưacócơhộiđểlàmchođã.VậynhưngHoàngHimikovẫnlàmộtnghệsĩđiêukhắc,nếunhìnrộng

vànhìnkhácđilốithôngthường.

Gần20nămgắnbóvớiSàiGòn,HoàngHimikotừngthamgiavàitriểnlãmđiêukhắc,nhưngnghệsĩnàynổitiếngkhắptrongngoàivìnhữnghoạtđộngnghệ thuật đươngđại khác, gắn liềnvới khônggian càphê thị giác.Himikovisualcafélàmộttrongnhữngkhônggiannghệthuậtđộclập,phácáchđầutiêncủaSàiGònvàViệtNam.Đểduytrìkhônggiannày,HoàngHimikophảilàmnhiềuthứđểcótiền

bùlỗ,vìbáncàphêchưathểhòavốn.Đầutháng9/2011,chịtừngtâmsựvềchuyệnkiếmtiềntrênTT&VH:“Nhưmớiđâymộthãngthờitrangmờitôilàmtácphẩmthamgiađấugiátừthiện.Tôilàmtrongnămngày,bánđược2.000USD(nhưngchỉnhậnđược30%,còn70%choquỹtừthiện).Trướcđólàshowchomộtthươnghiệuxemáytạimộtshowthờitrang,họkêutôilàmsắpđặt.Banđầutôitưởnghọkêulàmshowbìnhthường,rútcuộc,giờchóttôilạiphảixuấthiệntrênsânkhấunhưmộtnghệsĩ,màtiềnnhậnvềthìvẫn

vậy. Nói chung, những cái show kiểu ấy phần nhiều là show bèo, nhiều“bánhvẽ”,dùluônđượckhoáclênnhữngcáitênnghệthuật,từthiện.Lâulâu tôi cũng nhận những hợp đồng kiểu như làmphùđiêuđá Phước LộcThọ,phùđiêuBáchHạcSongTùng,MaiLanCúcTrúcchohợpphongthủyhaylàmcặprồngtrênmáikimtĩnh(từcủamiềnTâyđểgọinhàmồ)chomộtkháchhàngởTiềnGiang.Tiềncôngcứquyratiềnnhà”.Nghĩalàbóngdángđiêukhắcvẫnhiệndiệntrongvôvàncôngviệckhông

têncủachị.Màngaycảnhữngtácphẩmđươngđạikhác,dùbằngnhữngtêngọivàchấtliệukhác,cáchtạoývàtưduyhìnhkhốivẫnchiphối,nêngọiHoàngHimikolànghệsĩđiêukhắc,màkhôngphảiđiêukhắcgia,làvìvậy.“Nghệsĩ”làcònômấp,dựphóng,“gia”làđãđịnhhình,đãlốimòn.Cũng đầu tháng 9/2011, chị đã muốn dừng tất cả lại, để làm việc cho

mình.“Tôiđangnghĩtớiviệcsẽdừnglại,tạmnghỉnămnăm,cóthểmườinăm,dànhtrọnthờigiannàyđểđihếtmấytrạisángtáctrênthếgiới.Tôimuốnđikhicònsức.Vàvìkhôngmuốnbỏconđườngnghệthuậtcủamình.Ngàytrướctôiđãtừngbỏviệckiếmtiền,côngviệc thờiấy thunhậphàngtháng tínhbằngcâyvàng,đểđihọcmỹthuật;chẳnglẽgiờbỏnghệ thuậtquaylạiviệckiếmtiền?”HoàngHimikođãrấtđắnđo,lưỡnglựvớiquyếtđịnhnày,vìdùsaokhông

gianHimikovisualcaféđãquánhiềudấuấn,“quáđược”vớicộngđồng,bỏthậtkhôngđành.Nhưngrồikhôngdừngcũngphảidừng,khichịbấtngờgặptainạnnguykịch,dậpnão,phảiđiềutrịtốnkémvàdàilâu.Cáicâu“thậptửnhấtsinh”đúnghoàntoàntrongtrườnghợpcủachị,màởđâylàđúngvới“sinh”,nênmớicómộtbàibáoviếtvềsựbìnhphụcthầndiệucủanàytrongchuyênmụcTrờikêukhôngdạ.Đếnnay,nghetinchịđãbắtđầulàmđượcmộtsốviệcchomình,trongđó

cócảphácthảoýtưởngđiêukhắc.Aicũnggiậtmìnhvàvuithay,vìngườimộtnơinãomộtnơi,cảthángsaumớikhớpsọ,nhiềudâythầnkinhbịtổnthương,vậymàbâygiờchịđãbắtđầuquaytrởlại.Nhìnchịtậptrởlạicuộcđời,tậpbướcđitrênđôichântừngleođèolộisuối,đókhôngphảilàmộttácphẩmđiêukhắcvềchínhthânthểmình,thìbiếtgọilàgì.KimHoàngchiasẻvềđiềunày,cũngtrongchuyênmụcvừanhắc:“Ngày

trướctôirấtvôtưvớisứckhỏecủamình,cóthểthứcđến5giờsángđểlàmchoxongviệc.Giờthìtôikhôngchophépmìnhnhưvậy:9giờ30tốiđãlêngiường,sáng6giờ30thứcdậy,tựtậpyoga,mát-xavùngmặt,tậpdichuyểnvớinạng,rồitậpsứcmạnhcủacơthểvớithanhgiường.Trước,tôithíchgìănnấy,giờthìphảiuốngsữamỗingàybacữ,nhờngười thân,bạnbè lụctìmthựcphẩmnàotốtchotrínhớ,chonãothìnhờngườithânnấugiúp.Mộtphần cuộc sống của tôi được tái sinh là nhờmẹ, anh chịvà bạn bè thân

thương.Tôiphảilấylạichínhmình”.“Tôiphảilấylạichínhmình”,câunói thậtmạnhmẽ.TrongtiếngNhật,

“himiko”cónghĩa là“đứabénhìn thấy lửa”.Cũngnhư thuởsơkhai, loàingườiđượcthầnPrometheusgiúpcholửa,từđócuộcsốngsangtrang.Chọnchomìnhcáitênnày,hiểnnhiênHoàngcũngcómongướcnhìnthấyvàgiữđượcánhlửađammêcủachínhmình.Khi trẻkhỏe thìbậnrộn,chẳngcònđâu thờigiờđểsuy tư,để làmđiêu

khắc,muốnrờixakhỏiSàiGònđểlănlộntrongcáctrạisángtác,cũngkhóđi.Tainạn,dùvô tìnhvàvô tâm,đãgiữnghệsĩnàyở lại,biếtđâu trongquãngthờigiankhôngthểđiđâu,đầuóclơmơ,lạisinhranhữngýtưởngmớilạ,thúvị.Cuộcđờilàbíẩnởnhữngđiểmnhưthếnày,chỉcầnmộtvàitácphẩmthànhcông, thìmọiđớnđau,mấtmátcóhềchi.BiếtđâuHoàngHimikosẽthànhđiêukhắcgiatừsaucộtmốcchẳngaimuốnnày.Cuộcsốngthậtmongmanhvàcũngthậttrườngcửu,chonênLãoTửmới

viết trongĐạoĐứcKinh:“Thiênđịabấtnhân,đĩvạnvậtvisổcẩu” (tạmdiễn dịch: trời đất đứng ngoài tình người, nên xemmọi thứ như chó rơm[cúng xong là quăng ra đường]).Nhưng cũng chính vì thế,mà cuộc sốngmớinối tiếp, bằngkế thừavà thay thế.Bởi baonhiêunhàđiêukhắc, baonhiêutượngđàingoàikia,dùcóđồsộvàvữngchãiđếnđâu,rồicũngcólúcphảiphôipha,khônghộingộcùngSàiGòn,thìcũngbiệtlycùngSàiGòn.TừsaukhóacủaHoàngHimiko,khoaĐiêukhắcĐạihọcMỹ thuậtTP.

HCMrấthiếmkhituyểnđượcnữsinhviên,4‒5nămgầnđây,thìdườngnhưkhôngcó.NhữngthếhệđiêukhắcvĩđạinhưĐiềmPhùngThị,rồicũnglướtquacuộcđờinày,nênbiếtđâu,SàiGònđãcốtâmgiữHoàngHimikoởlạiđểlàmđiêukhắc.Nghekhótin,nhưngcứhivọngthế.

LaHánPhòng,16/6/2013.

Chúthích:

[1]Xemtại:http://goo.gl/czbRc1[2]Thamkhảoquatại:http://goo.gl/d3mtI7

Mụclục

Thaylờitựa.NhạcsĩTuấnKhanh(1933)‒SàiGònsầuđông.NhạcsĩTuấnKhanh(1968)‒SàiGònphảnbiện.ThisĩBùiGiáng(1926‒1998)‒SàiGònducôn.ThisĩĐồngChuôngTử(1980)‒SàiGònxeôm.NhàphêbìnhĐỗLongVân(1934‒1997)‒SàiGònvôkỵ.NhànghiêncứuHàVũTrọng(1967)‒SàiGònđạmthanh.NhànghiêncứuNguyễnTiếnVăn(1939)‒SàiGònsẻchia.NghiêncứusinhAlecSchachner(1986)‒SàiGòndễthở!Chỉnh“Bass”(1946)‒SàiGònthoángmở.Sa“guitar”(1988)‒SàiGònquyếnluyến.KiếntrúcsưNgôViếtThụ(1926‒2000)‒SàiGònphôipha.KiếntrúcsưVũHàTuệ(1981)‒SàiGòntáithiết.NhàsưutậpNguyễnXuânOánh(1921‒2003)‒SàiGònlýtính.NhàsưutậpLêTháiSơn(1968‒2012)‒SàiGònxúcđộng.NhànghiêncứuHuỳnhNgọcTrảng(1952)‒SàiGòn“cãicọ”.NhànghiêncứuPhạmHoàngQuân(1966)‒SàiGònhệthống.ĐiêukhắcgiaMaiChửng(1940‒2001)‒SàiGònmộngdu.ĐiêukhắcgiaTrầnViệtHưng(1968)‒SàiGòntỉnhmộng.NhiếpảnhgiaTrầnCaoLĩnh(1925‒1989)‒SàiGònlặnglẽ.NhiếpảnhgiaTrầnTrungLĩnh(1977)‒SàiGònxôbồ.TiếnsĩNguyễnThịHậu(1958)‒SàiGònphóngkhoáng.NghiêncứusinhNgôAnhThư(1984)‒SàiGònchuyểnđổi.DanhcaTuyếtLoan(1950)‒SàiGònvôtư.NghệsĩLêCátTrọngLý(1987)‒SàiGònsắtson.NhàvănTrầnThịNgH(1948)‒SàiGònthẳmđau.NhàvănNguyễnNgọcTư(1977)‒SàiGònbuồnghiền.HọasĩBéKý(1938)‒SàiGòn“tốchọa”.

HọasĩLimKhimKaty(1978)‒SàiGòn“tĩnhhọa”.NhàvănTrùngDương(1944)‒SàiGònnghịchlưu.NhàvănLynhBacardi(1981)‒SàiGònhợplưu.Hoakhôi“xàbông”BaThiệu(1876-1894)‒SàiGònlưudanh.Hoakhôi“vếtsẹo”NgôThanhVân(1979)‒SàiGònnứctiếng.ĐiêukhắcgiaĐiềmPhùngThị(1920‒2002)‒SàiGònlướtqua.NghệsĩđiêukhắcHoàngHimiko(1976)‒SàiGònởlại.