Sıfatların İsim Tamlamaları İle Kullanışı Üzerine

8/3/2019 Sıfatların İsim Tamlamaları İle Kullanışı Üzerine

http://slidepdf.com/reader/full/sifatlarin-isim-tamlamalari-ile-kullanisi-uezerine 1/4

S I F A T L A R ı N İ S İ M TAMLAMALARI İ L E K U L L A N I Ş I ü Z E R İ N E PROF, DR. Z E Y N } < ~ P KORKMAZ

Dilimiz, Cumhuriyetten sonra kelime hazinesind.eki T ü r k ç e l e ş m e , cümley a p ı s ı n d a k i k ı s a l m a , Türkçenin k u r a l l a r ı n a b a ğ l a n m a ve a n l a ş ı l ı r l ı k kazan-ma açl5lndan elbette büyük bir yol a l m ı ş t ı r . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u devrin-

deki Türkçe b i l i n ç s i z l i ğ i n e k a r ş ı duyulan tepki ve dil i n k ı l a b ı n ı n g e t i r d i ğ i temel d e ğ e r l e r sayesinde a ş ı l a n m ı ş olan ana dili ve Türkçe sevgisi de olumlu

Ve k ı v a n ç verici g e l i ş m e i e r d i r . Ancak, Türk Dili dergisinin Eylül i 993 s a y ı s ı n d a k i "Bilinçli Dil Sevgisi" b a ~ J ı k l ı y a z ı ı n ı z d a ele a l d ı ğ ı m ı z konu d o l a y ı siyla b e l i r t t i ğ i m i z gibi, bu sevginin Türkçeyi k u l l a n ı r k e n onun y a p ı ve i ş l e y i ş i n e özen gösterecek kadar bilinçli o l m a s ı , d o l a y ı s ı y l a da bilgiye d a y a n m a s ı gerekir.

Bu gün a y d ı n l a r ı m ı z d a ve gençlerimizde zaman zaman, dil sevgisine

d a y a n ı l a r a k y a p ı l d ı ğ ı n a i n a n d ı ğ ı m ı z b a z ı önemli y a n l ı ş l a r gözümüze l 1 i ş mekledir. Dildeki y a z ı m k u r a l l a r ı n ı n ve kelimelerin ses d e ğ e r l e r i n i n iyi bilin-

memesinden kaynaklanan ç e ş i t l i imla ve telaffuz d e d i ğ i m i z s ö y l e y i ş y a n l ı ş Ian a r a s ı n d a cümle k u r u l u ş u ile ilgili olanlar da v a r d ı r . S a y ı l a r ı da az d e ğ i l d i r .

B i l i n d i ğ i gibi dil, d ü ş ü n c e n i n en iyi a n l a t ı m a r a c ı d ı r ve dil ile d ü ş ü n c e a r a s ı n d a s ı k ı bir b a ğ l a n t ı v a r d ı r . Dil ile d ü ş ü n c e a r a s ı n d a k i bu s ı k ı b a ğ I a n t ı

da dilin k u r a l l a r ı a y a r l a m a k t a d ı r . E ğ e r bu kurallar y a n l ı ş k u l l a n ı l ı r ise,

zamanla dil ile d ü ş ü n c e a r a s ı n d a k i s a ğ l ı k l ı b a ğ g e v ş e m e y e u ğ r a r ve dil an-

l a t ı m gücü b a k ı m ı n d a n d o l g u n l u ğ u n u kaybederek hem c ı l ı z l a ş ı r hem dey o z l a ş m a y a yüz tutar. A y r ı c a , dil, k i ş i l e r ve toplumun bütün fertleri a r a s ı n da ortak a n l a ş m a y ı s a ğ l a y a n kutsal bir sosyal kurumumuzdur; en d e ğ e r l i kültür h a z i ı ı e m i z d i r . Türk toplumunun g e l e c e ğ e d o ğ r u uzanan g e l i ş m e s i n d e s a ğ l ı k l ı bir yol alabilmesi de bn kültür hazinesinin y a p ı ve i ş l e y i ş i n e gösteri-

lecek özene b a ğ l ı d ı r . Bu b a k ı m d a n orada görülen y a n l ı ş 1 ı k ve a k s a k l ı k l a r ı n zaman içinde y a y g ı n l a ş m a s ı n ı önlemek, b a ş t a dilciler olmak üzere, eli kalem

tutan bütün a y d ı n l a r ı m ı z \ ! d ü ş e n bir görevdir. Bu konuda y a z ı l a n y a z ı l a r için de biribirimizi h o ş g ö r ü ile k a r ş ı l a m a l ı y ı z . Çünkü, amaç, Türk dilidir.

İ ş t e biz de bu d ü ş ü n c e ile k o n u ş m a l a r d a , mektuplarda, yazlllYe sözlü

ç e ş i t l i b a s ı n o r g a n l a r ı n d a s ı k s ı k r a s t l a d ı ğ ı m ı z bir a k s a k l ı ğ a , s ı f a t l a r ı n i ~ ! m t a m l a m a l a r ı ve unvan g r u p l a r ı ile k ı ı l l a n ı l m a s ı n a i ş a r e t etmek istiyoruz. On-

ce, gazetelerden a k t a r d ı ğ ı m ı z ve y a y g ı n l ı ğ ı d o l a y ı s ı y l a yerlerini a y r ı c a belirt-

meyi gerek li b u l m a d ı ğ ı m ı z birkaç örnek göstere1im:



16 S ı f a t l a r ı n İ s i m Tamlamalan İ l e K u l l a m ş ı Uzerine

" B a ğ d a t ' t a bulunan i ç i ş l e r i eski B a k a n ı Sezgin'Ieg ö r ü ş e n

Saddam ...";"Millt E ğ i t i m eski B a k a n ı Anap Genel B a ş k a n Y a r d ı m c ı s ı A v n İ Akyol...";" S a ğ l ı k eski Bakam Halil Ş ı v g m , bu konuda y a p ı l a n e l e ş t i r i l e r üzerinde dur-du." Bunlara "Mim E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı Y ü k s e k ö ğ r e t i m eski Genel Miidürü",

"Milli Güvenlik Kurulu eski M ü s t e ş a r ı " , "Genelkurmayeski B a ş k a l 1 l " , "Devlet PUnlama T e ş k i l a t ı Sosyal Planlama Dairesi yeni B a ş k a n ı " vb. ör-nekleri de katabiliriz.

S ı f a t l a r ı n unvan g r u p l a r ı n d a k i k u l l a l 1 l l l ş ı için de zarf üzerindeki adres-lerde, davet m e k t u p l a r ı n d a ve k o n u ş m a l a r d a k i hitap cümlelerinde s ı k s ı k gözümüze i l i ş e n Doç Dr. s a y ı n Ahmet Çav"; Proj: Dr. s a y ı n Hikmet Sayar

!Üründen örnekler s ı r a l a n a b i l i r . Bu örneklere dikkat edilecek olursa, ;sim t a m l 8 m a s ı veya unvan grubu

biçimindeki isimler ortadan bölünerek araya birer s ı f a t y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . Butamlamalar içinde yer alan eski, yeni, s a y ı n gibi s ı f a t l a r ı n k u l l a n ı l ı ş yerleriTürk dilinin k u r a ı ı a r ı n a a y k ı r ı d ı r ; d o l a y ı s ı y l a da y a n l ı ş t ı r . Nedenine gelince:Bunu, Türkçede, bu nitelikteki kelime g r u p l a r ı n ı n n a s ı l y a p ı l d ı ğ m ı ve özel-liklerinin neler o l d u ğ u n u belirtmekle a ç ı k l a y a b i l i r i z :

Y u k a r ı d a v e r d i ğ i m i z örneklerin birinci türünde yani " İ ç i ş l e r i eski Ba

k a n ı ismet Sezgin ... " vb. örneklerde, kelimelerin gramerdeki görevleri a ç ı s ı n d a n bir a y r ı m ı n ı yaparsak, buradaki İ ç i ş l e r i Bakam belirsiz bir isim tam-l a m a s ı d ı r . Eski kelimesi bu ismi niteleyen bir s ı f a t t ı r . " i ç i ş l e r i eski Bakam"

söz grubu da tümüyle kendinden sonra gelen ismin, söz g e l i ş i İ s m e t Sezgin'in bir s ı f a t ı olarak k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

Türkçede belirli ve belirsiz isim t a m l a m a s ı olmak üzere iki türlü isim

t a m l a m a s ı v a r d ı r . Ş i m d i k ı s a c a b u n l a r ı n özelliklerine i ş a r e t edelim:

1- Bunlardan belirli isim t a m l a m a s ı , iki veya daha çok ismin ilgi b a ğ ı ilebiribirine b a ğ l a n m a s ı ve bu b a ğ ı göstermek üzere tamlayan n i t e l i ğ i n d e k i bi-rinci ismin ilgi hali (genelivu;) eki -in / nin, tamlanan n i t e l i ğ i n d e k i ikinci

ismin de teklik ve çokluk - İ / - L E r i i y e l i k ( p o s s e s s i v u m ) ekleri a l m a s ı ile o l u ş turulur: A n k a r a ' n ı n h a v a s ı , k a r d e ş i m i n ç a n t a s ı , evin k a p ı s ı , elbisenin d ü ğ m e leri, d u v a r l a r ı n rengi gibi. Bu tür tamlamalarda, birinci isim ikinci ismi geçiciolarak tamamlayan, bir b a k ı m a , onu ilgi b a ğ ı ile niteleyen bir isim durumun-d a d ı r . Bu grup içindeki a s ı l isim, t a m l a n m ı ş olan ikinci isimdir. Ankara'mn

. h a v a s ı d e d i ğ i m i z zaman da a s ı l isim olan kelime h a v a ' d ı r . Ankara, hava is-

mini geçici bir ilgi b a ğ ı ile niteleyen veya tamamlayan bir ö ğ e d i r . Yani asl1

unsur d e ğ i l d i r . Bu b a k ı m d a n belirli isim tamlamalannda iki isim a r a s ı n a bir veya daha fazla s ı f a ! getirmek mümkündür: A n k a r a ' n ı n s ı c a k h a v a s ı ;



Zeynep Korkmaz 17

A n k a r a ' n ı n üç y ı l önceki kirli, b o ğ u c u h a v a s ı ; k a r d e ş i m i n yeni ç a r ı t a s ı ; ar

k a d a ş ı m I n pm! pml yeni rugan a y a k k a b ı s ı gibi. Belirli isim t a m l a m a s ı , bir-den fazla t a m l a m a y ı içine alan zincirleme isim t a m l a m a s ı biçiminde de ola-bilir: A r k a d a ş ı m ı ı ı k m n ı n d o ğ u m y ı l d ö n ü m ü gibi.

2- ikincisi belirsiz isim t a m l a m a s ı d ı r . Bu türlü tamlama da yine iki veya

daha çok ismin yanyana getirilmesi ile o l u ş t u r u l u r . Y a l n ı z c a iki isimden olu-

ş a n taml2.ma basit t a m l a . ı n a , ikiden çok isimden o l u ş a n tamlama da zincir-leme tamlama a d ı m a l ı r : İ s t a n b u l Belediyesi veya İ s t a n b u l Belediyesi imar

M ü d ü r l ü ğ ü ; Kütahya V a l i l i ğ i veya [(ütahya V a l i l i ğ i Emniyet T e ş k i l a t ı gibi.

Belirsiz i,im t a m l a m a l a r ı n ı n y u k a r ı d a a ç ı k l a d ı ğ ı m ı z belirli isim tamla-

malanndan a y r ı l a n y a n ı , bu tür tamlamalarda belirten n i t e I i ğ i n d e k i birinciismin hiçbir ek a l m a m a s ı ve y a l n ı z belirtilen n i t e l i ğ i n d e k i ikinci ismin bir -1

veya -LEri iyelik eki a l m ı ş o l m a s ı d ı r . Bahçe d u v a r ı , v i ş n e rereli, ayva kom

postosu, ders saati, okul ç a n t a s ı , Amasya e l m a s ı , Toros d a ğ l a n , çocuk elbise

leri gibi. Bu türlü tamlamalarda, ikinci isim, yani tamlanan isim, birinci is

me yani tamlayan isme, belirli isim t a m l a m a s ı n d a o l d u ğ u gibi geçici bir ilgib a ğ ı ile d e ğ i l , k a l ı c ı bir iyelik b a ğ ı ile b a ğ l a n m ı ş t ı r . Bu b a k ı m d a n iki isim

biribirinin a y r ı l m a z birer p a r ç a s ı d u r u m u n d a d ı r . Bu b i r l e ş m e ile a r a l a r ı n d a iyelik b a ğ ı bulunan ve yeni bir kavrama k a r ş ı l ı k olan yeni bir isim türetil-m i ş olur. Bu nedenle de belirsiz isim t a m l a m a l a r ı b i r l e ş i k kelime n i t e l i ğ i n dedir. Söz g e l i ş i okul ç a n t a s ı d e d i ğ i m i z zaman bu a r t ı k ne okuldur ne de sa-dece herhangi bir ç a n t a ' d ı r . "Okula ait, okulla i l i ş k i l i " bir ç a n t a d ı r . Kavram

b a k ı m ı n d a n v e r d i ğ i anlam budur. Böy-le olunca, bu türlü tamlamalar da

kitap, a ğ a ç , k a p ı , pencere gibi birer isim hükmündedir. Y a l n ı z , bunlardan ay-

r ı l a n y a n ı b i r l e ş i k bir isim o l u ş l a r ı d ı r . Bu nedenle herhangi bir s ı f a t l a nitelendikleri takdirde, s ı f a t iki isim a r a s ı n a giremez. Her zaman b i r l e ş i k ismin veya t a m l a m a n ı n b a ş ı n a gelir. E ğ e r biz v i ş n e reçeli'nin m a y h o ş oldu-

ğ u n u belirtmek istersek, m a y h o ş v i ş n e reçeli yerine v i ş n e m a y h o ş reçeli diye-

bilir miyiz? Elbette diyemeyiz. D e d i ğ i m i z ve y a z d ı ğ ı m ı z takdirde, gözü vek u l a ğ ı t ı r m a l a y a n bir y a n l ı ş l ı k y a p m ı ş oluruz. A y n ı t ı r m a l a m a söz g e l i ş i Toros

yüksek d a ğ l a r ı , Amasya k ı r m ı z ı e / m a s ı , ders uzun saati gibi s ö y l e y i ş l e r d e dpgöze çarpar. Çünkü bu s ö y l e y i ş ve y a z ı l ı ş l a r Türkçenin gramer y p a ı s ı n a a y k ı r ı d ü ş m e k t e d i r . B u n l a r ı n d o ğ r u ş e k i l l e r i , yüksek Toros d a ğ l a r ı , k ı r m ı z ı Amasya

e l m a s ı ve uzun ders saati'dir. Durum böyle olunca, y u k a r ı d a y a z ı m ı z a b a ş larken i ş a r e t e t t i ğ i m i z i ç i ş l e r i eski B a k a n ı , Devlet Planlama T e ş k i l f l t ı Sosyal

Planlama Dairesi yeni B a ş k a n ı , Doç. Dr. S a y ı n Ahmet Çevik, Prof Dr. Sa

y ı n Hikmet Sayar gibi s ö y l e y i ş ve y a z ı l ı ş l a r ı n da y a n l ı ş l ı ğ ı o r t a d a d ı r . Y u k a r ı da b e l i r t i l d i ğ i üzere, İ ç i ş l e r i B a k a n ı , Devlet Planlama T e ş k i l a t ı M ü s t e ş a r ı , Millt E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı Yüksek Ö ğ r e t i m Genel Müdürü biçimindeki kelime



18 S i f a t l a r ı n isim T a m l a m a l a r ı İ l e K u l l a n ı ş ı Üzerine

g r u p l a r ı dabiribirine sürekli iyelik

b a ğ ı ile

b a ğ l a n m ı ş müslakil isim ni-t e l i ğ i n d e d i r . D o l a y ı s ı y l a isimleri o l u ş t u r a n parçalar birbirinden a y r ı l m a z .

O halde, bu isimleri nitelernek için k u l l a n ı l a n s ı f a t l a r ı n da basit ya da zincir-leme isim t a m l a m a s ı n i ı e l i ğ i n d e k i bu g r u p l a r ı n içinde d e ğ i l , önünde yani ba-

ş ı n d a yer a l m a s ı gerekir. Bu dnrumda d o ğ r u s ö y l e y i ş ve y a z ı l ı ş l a r ı n daİ ç i ş l e r i eski B a k a n ı d e ğ i l , eski İ ç i ş l e r i B a k a n ı vb.; Prof. Dr. saym Hikmet Sa-yar d e ğ i l , s a y ı n Prof. Dr. Hikmet Sayar vb. ş e k i l l e r d e o l m a s ı l a z ı m geliyor.

Dilimizin y a p ı ve. i ş l e y i ş i ile ilgili bu ö z e l l i ğ i , 60 milyon Türk h a l k ı n a , Türkçeyi k u ı ı a n m a d a hepimize öncülük etmesi gereken b a s ı n ı m ı z ı n d e ğ e r l i m e n s u p l a r ı a r a c ı l ı ğ ı ile ve s a y g ı l a r ı m ı z i a sunuyoruz.

i

İ N A N M A K NE GüZEL

inanmak ne güzel

Duygunun, d ü ş ü ncenin,

i y i l i ğ i n , g ü z e l l i ğ i n , Ş i i r i n Büyük sevgilerde

Y o ğ r u l d u ğ u n a ?

inanmak ne güzel

Y a r a t a n ı n Almadan veren,

Bütün y a r a t t ı k l a r ı n ı Seven

T a n r ı o l d u ğ u n a ?

inanmak ne güzel,

inanmak ne güzel!

C O Ş K U N ERTEPINAR

.

Documents

Sıfatların İsim Tamlamaları İle Kullanışı Üzerine