POJAM SOCIJALNE PATOLOGIJE

Pojam Socijalna patologija, u društvenim naukama, ima više značenja. Špadijer-Džinić navodi tri značenja socijalne patologije:

1. Socijana patologija označava skup različitih pojava koje se smatraju nepoželjnim i negativnim sa stanovištva određenih opšteprihvaćenih vrednosti i normi u društvu.

2. Socijalno patološke pojave u društvu se objašnjavaju biološko-medicinskim teorijama. Društvo i njegovi sastavni delovi mogu da se opišu kao “bolesni” ili “zdravi” prema moralističkim kriterijumima. Glavni uzroci se nalaze u devijantnim svojstvima ličnosti.

3. Socijalna patologija kao posebna naučna disciplina koja se bavi proučavanjem devijacija u društvu.

4. Pod uticajem savremenog socijalno-patološkoge pristupa nastajale su različite teorijske koncepcije koje su objašnjavale etiologiju socijalnih devijacija u društvu.

PRTEDMET SOCIJALNE PATOLOGIJE

Socijalna patologija je nauka koja proučava one društvene pojave kod kojih se ispoljava značajno neslaganje između prihvaćenih društvenih standarda (kakva treba da bude durštvena stvarnost) i postojećeg društvenog stanja.

Društvena devijantnost obuhvata tri oblasti socijalnog istraživanja:

1. Ponašanje ljudi koja u značajnoj meri odstupaju od društvenih normi jedne zajednice - devijantna ponašanja.

2. Društvenu dezorganizaciju – svaki vid raspada formalnih ili neformalnih obrazaca društvenih odnosa na kojima se zasniva organizacija institucija, delatnosti ili grupa.

3. Društveno reagovanje (socijalna kontrola)odnosno objašnjenje različitih društvenih mera za prevenciju, redukciju i eliminisanje devijantnih društvenih pojava

METODE ISTRAŽIVANJA DRUŠTVENIH DEVIJACIJA

Socijalna patologija je nauka koja se zasniva na sociološkom teorijskom saznanju i empirijskom istraživanju konkretnih pojava društvene devijantnosti.

Socijalna patologija koristi sve postojeće metode istraživanja društvenih pojava kao što su:

Anketa, intervju, posmatranje, analiza sadržaja, statističke metode, sociometrijski metod, testiranje.

ODNOS SOCIJALNE PATOLOGIJE I SRODNIH NAUKA

Socijalna patologija je naučna disciplina koja se bavi proučavanjem devijacija u društvu i ona pripada oblasti sociologije. To podrazumeva da su sva teorijska objašnjenja devijantnih pojava nastala u okviru opštih društvenih teorija.

I danas postoji problem granica proučavanja socijalne patologije u odnosu na druge naučne discipline koje pretenduju da njima pripada izučavanje patologije.

Socijalna patologija i : Kriminologija, Psihologija, Psihijatrija, Penologija, Alkohologija, Suicidologija.

1

ISTORIJA PROUČAVANJA DRUŠTVENIH DEVIJACIJA

Različiti oblici devijantnog ponašanja i dezorganizacije prisutni su u svim vremenima društvenog razvoja;

Društvo je, u zavisnosti od stepena razvoja, reagovalo na ove oblike ponašanja;

Razvojem društvenih nauka različiti oblici devijantnog ponašanja proučavani su, najčešće, u okviru političkih nauka, ekonomije,socijalne medicine,psihologije, psihijatrije i dr. nauka;

Svaka od ovih naučnih disciplina izučavala je i objašnjavala prirodu i uzroke devijantnih pojava u svojim okvirima

Krajem XIX veka, nastankom i razvojem sociologije, društvene devijacije postaju poseban pedmet naučnog proučava;

U to vreme sociologija je bila orjentisana na proučavanje kapitalističkih odnosa, rešavanjem praktičnih društvenih zadataka i problema koji su mogli da utiču na funkcionisanje sistema;

U to vreme javlja se marksistička sociologija-kao kritika kapitalističkog sistema

Razvoj proučavanja društvenih devijacija u Srbiji prolazilo je kroz slične faze kao i u drugim evropskim zemljama;

U Srbiji su između dva svetska rata bile jako rasprostranjene neke društvene devijacije i predstavljale su ozbiljan socijalni problem, ali nije bilo organizovano i sistematsko izučavanja istih. Proučavane su u okviru drugih naučnih disciplina;

U tom periodu preovladavalo je medicinsko stanovište, i moralističko-reformatorska koncept reagovanja;

U periodu stvaranja socijalističkog sistema, u početku nije bilo naučnog proučavanja društvenih devijacija i smatralo se da će razvojem socijalističkih odnosa i humanizacijom životnih uslova i materijalnim blagostanjem, prestati javljanje ozbiljnih društvenih problema;

Sistematsko i organizovano naučno proučavanje društvenih devijacija počinje 60 godina XX veka- kada je i konstituisana socijalna patologija

FAZE U RAZVOJU SOCIJALNE PATOLOGIJE

1. Ranu faza- karakteriše reformistička orjentacija-u Americi je intenzivno proučavana društvena devijacija koja se javlja kao posledica naglog razvoja (evropske migracije, narastanje gradova, koncentracija radnika u industrijskim oblastima, velika količina novca i sl.)

Rukovođenje praktičnim ciljevima reforme a ne njihovo razumevanje,

Nizak nivo opštosti- apstrknog stava o nekom društveno problemu,

Raspravljanje o pojedinačnim problemima-ne povezuju se pojedinačni proble mi u celinu,

Unošenje moralnih ocena u polje ispitivanja socijalne pojave

2 Faza poštovanja moralnih vrednosti-u ovoj fazi razvoja socijalne patologije posebno se izučavalo ponašanje ljudi koje je bilo suprotno idealima privatnog vlasništva,teritorijalne stabilnosti, robne proizvodnje, porodične solidarnosti, discipline volje i sl.To je period krajem XIX i početak XX veka. Moralna indignacija i javo nezadovoljstvo bili su osnovni kriterijumi za definisanje socijalnih problema.

2

U istom periodu, u Evropi se pojavljuju studije Dirkea: Pravila sociološke metode i studija o samoubistva,gde je pokušao da naučno utvrdi objektivne kriterijume normalnog i bolesnog u društvu. U studiji samoubistva, na osnovu analize statističkih pdataka, Dirkem je razvio teoriju uzroka samoubistva u okviru koje je formulisao i sociološku teoriju anomije.

3. Faza nezaintesovanosti sociologa za socijalne probleme (do 1940) U tom periodu reformistički interesi su sprečavali naučnu objktivnost naučnika. Tada se sociologija distancira od sociologije rada. Sve je dominantnija tendencija razvoja sociološke teorije i učvršćivanje sociologije kao posebne naučne discipline.

4. Faza formiranja teorijskih objašnjenja devijantnosti u društvu –posebno sociološke teorije (posle 1940.g.),

U ovoj fazi nastaju značajni teorijski studiji i empirijska istraživanja socijalnih devijacija (kriminalitet, prostitucija, alkoholizam, narkomanija, siromaštvo i sl.) I u ovom periodu postojalo je interesovanje za neposredne socijalne probleme. I druge naučne discipkine počinju da se interesuju za društvene probleme.

5. Faza multidisciplinarnog pristupa socijalnopatološkim pojavama

RAZVOJ SOCIJALNE PATOLOGIJE U SRBIJI

1. Ranu faza- karakteriše reformistička orjentacija;

2. Faza poštovanja moralnih vrednosti;

3. Faza nezaintesovanosti sociologa za socijalne probleme;

4. Faza formiranja teorijskih objašnjenja devijantnosti u društvu;

5. Faza multidisciplinarnog pristupa socijalnopatološkim pojavama

SOCIOLOŠKE TEORIJE DEVIJANTNOG PONAŠANJA

Sociološka proučavanja društvenih devijacija zasnivaju se na opštim sociološkim teorijama koje na različite načine objašnjavaju prirodu i uzroke društvenih pojava;

Sociološke teorije devijantnosti pokušavaju da se devijacije objasne društvenim uzrocima. Tako su nastale različite teorije.

Suština sociološkog pristupa je u shvatanju da je sociologija posebno polje izučavanja i prema tome zahteva svoje pojmove i generalizacije.

Činjenica je da jedna teorija ne može da pruži objašnjenje za različite oblike devijantnog postupanja.

Za svaki poseban oblike društvene devijacije postoje i specifične teorije

NAJZNAČAJNIJE SOCIOLOŠKE TEORIJE

Pojam teorija:

1. Teorija daje orjentaciju u saznanju o tome zašto su neke činjenice značajne, šta su prihvatljive ljivsolucije u istraživanju i kako da postupimo ako ne dobijemo prihvatljive solucije.

3

2. Naučna teorija je hipoteza koja je potvrđena ponovljenim posmatranjima i mjerenjima. Naučne teorije su obično date kao matematičke forme, i uvijek su podložne odbacivanju ako ih budući eksperimenti opovrgnu.

KLASIFIKACIJA TEORIJA DEVIJANTNOSTI

1.STRUKTURALNE ORIJE DEVIJANTNOSTITE

a) teorija anomije,

b) teorija socijalne dezorganizacije,

c) teorija subkulture,

d) ekološka teorija devijantnosti,

e) marksisička teorija devijantnosti,

2.SOCIJALNO PSIHOLOŠKE TEORIJE DEVIJANTNOSTI

1. teorija diferencijalne asocijacije,2. teorija socijalnog interakcionizma3. teorija socijalne kulture4. teorija socijalnog učenja,5. teorija samoodbacivanja,6. teorija frustracije,7. teorija imitacije i8. etnometodologija

3.BIOLOŠKO PSIHOLOŠKE TEORIJE DEVIJANTNOSTI

1. Lombrozova teorija-”urođeni zločinac”,2. Ajzenkova teorija-povezanost ličnih svojstvava i devijantnog ponašanja,3. teorija inteligencije,4. psiho-patološku teoriju-odnosno teoriju o zločinu kao manifestaciji duševne

defektnosti

BLIŽE O TEORIJAMA

1. Teorija anomije

Pod anomijom, u socijalnoj patologiji, se podrazumeva stanje bezakonja, normativna konfuzija, odsustvo organizacije i koordinacije.

-tvorac teorije anomije je Emil Dirkem (XIX vek),

-stanje anomije nastaje zbog naglih i brzih promena u društvu,

Sociolog Robert Merton teoriju anomije formuliše kao teoriju devijantnog ponašanja.Merton ističe uticaj društvene strukture na izvesne pojedince da odstupe od prihvaćenih normi ponašanja,

Tipovi reagovanja na anomiju: Konforizam, Inovacije, Ritualizam, Povlačenje i Pobuna .

4

2.Teorija socijalne(društvene) dezorganizacije

-podrazumeva se takvo stanje u kome snage rasula, nereda dominiraju nad snagama organizacije i reda,

-socijalna dezorganizacija i socijalna organizacija su dva kraja jednog kontinuma,

-socijalna dezorganizacija je proces raspadanja unutrašnjih odnosa, odnosno poremećaj socijalne kontrole,

-to stanje karakteriše:odsustvo prijateljskih veza, postojanje nekontrolisanih grupa, niska organizaciona participacija, visoke stope kriminaliteta i sl.

3.Teorija subkulture-kontrakulture

-Teorija subkulture polazi od hpoteze da je devijantnost izraz i rezultat delovanja normativno vrednosnog sistema koji se javlja u određeoj zajednici kao kontrakultura

-subkulturom se naziva normativni ili vrednosni sistem užih grupa koje su deliično izdvojene iz zajednice,

-subkultura može biti u direktnom ili nedirektnom konfliktu sa opštom društvenom kulturom, konvencijama, vrednostima i sl.

-značajan broj autora vezuje ovu teoriju za niže društvene klase

4. Ekološka teorija devijantnosti

-nastala u okviru “Čikaške škole”-početkom XX v.

-društvena devijantnost vezana je za ekološki princip- devijantnost nastaje u različitom obliku i obimu u urbanim i ruralnim sredinama.

5.Marksistička teorija devijantnosti

-devijantnost objašnjava klasnom strukturom u društvu i da se protivurečnosti javljaju između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa

5

SOCIOLOŠKE TEORIJE DEVIJANTNOG PONAŠANJA

Teorije:

1.Teorije socijalnih procesa-teorija anomije,-teorija socijalne sredine,-teorija socijalnih veza-teorija društvenih spona

2.Teorije socijalnih učenja-teorija imitacije,-teorija diferencijalne asocijacije-diferencija lndentifikacije

3.Kulturološke teorije-teorija podkultura i kontrakultura,-teorija kulturnog konflikta,-teorija društvenih grupa,-teorija socijalnog etiketiranja

4.Multifaktorska orjentacija

PSIHOLOŠKE TEORIJE

1. Psihoanalitička shvatanja:

-Frojdova shvatanja strukture ličnosti (Id , Ego i Super ego),-Adlerov koncept individualne psihologije-kod objašnjenja devijantnosti pridaje poseban značaj kompleksu inferiornosti, a Jung Edipovom kompleksu

2. Teorija inteligencije:-devijantnost dovodi u vezu s psihičkim svojstvima niske inteligencije i maloumnosti,-devijantnost objašnjava niskom obrazovnom strukturom-a kao posledica niske inteligencije,-oba prethodna faktora imaju za posledicu neshvatanja značaja društvenih vrednosti i odgovornosti za vlastite postupke

3. Teorija neprilagođenosti:-devijacije objašnjava faktorima nemogućnosti prilagođavanja ličnosti realnim socijalnim uslovima, odnosno raskorakom između ciljeva pojedinca i interesa zajednice,-teorija je zasnovana na psihološkim osnovama ljudske asocijalnosti i njenih devijantnih posledica.

4. Teorija uslovljavanja:-oslanja se na biheviorističku osnovu(Ajzenk),-devijantne ličnosti su nestabilne i često psihopatskog karaktera koje uslovljava i njihovo delinkventno ponašanje-uzroke devijantnog ponašanja objašnjava uslovnim refleksom li

PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPPod uticajem medicinskih nauka u teoriji su prisutna shvatanja koja socijalne devijacije povezuju sa patologijom ličnosti.

6

-devijacije se objašnjavaju raznim oblicima patoloških oboljenja ličnosti-odnosno njihove mentalne defektnosti,-nesporna je veza između psihopatoloških poremećaja i nekih oblika ispoljavanja socijalnih devijacija,-psihijatrijsko stanovište duševnih poremećaja je odstupanje od stanja normalnosti u mentalnom zdravlju ličnosti.

BIOLOŠKE TEORIJEBiološki pristup izučavanju pojava socijalnih devijacija ima izvorne podatke u antropološkim istraživanjima i teorijama.Ove teorije u prvi plan stavljaju:-determinisanost ljudskog ponašanja biološkim i fiziološkim faktorima i,-ponašanje je posledica fizičkih i mentalnih osobina ličnosti

1. Lombrozova-antropološka teorija,2. Teorija nasleđa,3. Genetička teorija,4. Hromosomska teorija

DEVIJANTNO PONAŠANJEPOJAM DEVIJANTNOG PONAŠANJA-devijacija znači odstupanje od nekog utvrđenog standarda vrednosti,ustaljenih pravila, norme ili zakonitosti.U oblast socijalnih devijacijaspadaju i raspad institucionalnih oblika i neformalnih obrazaca društvene organizacije-a sve to potiče iz socijalnog konflikta i neuspelog procesa socijalizacije, odnosno otuđenja ličnosti.Često se u praksi izjednačava patološko i devijantno ponašanje-što nije isto. Većina devijantnih ponašanja su ponašanja klinički normalnih ljudi i obrnuto, da većina ličnosti, koja ima mentalne poremećaje, svojim ponašanjem ne krši društvene norme.Radi pojmovne jasnoće potrebno je da se patološko i devijantno ponašanje nezavisno definišu, a njihovi uzajamni odnosi da se empirijski ispitaju (A. Cohen,1968.);Sociologija devijantnosti se isključivo bavi devijacijama kao ljudskim akcijama;

DEFINICIJADevijantno ponašanje je svako ljudsko ponašanje koje u značajnoj meri odstupa, odnosno krši društvene norme jedne zajednice i izaziva društvenu reakciju neodobravanjaElementi definicije:

1. Ponašanje-obuhvata ne samo ono što pojedinac čini, njegovu delatniost, već i ono što on misli, njegove stavove, kao i njegova osećanja.

2. Devijantno ponašanje-ponašanje koje odstupa (nedozvoljeno-protivdruštveno ) od društvenih normi, koje su kao takve od društva i označene.

3. Društvena reakcija-Odstupanje od društvene norme izaziva društvenu reakciju-neodobravanje. Društvena reakcija se ostvaruje na različite načine: (formalne i neformalne ) sa ciljem da se pojedinac, koji se devijantno ponaša, primora da se ponaša u skladu sa društvenim zahtevima.

TIPOLOGIJA DEVIJANTNOG PONAŠANJA( Merton)- Cilj naučnog saznanja je stvaranja tipologije pojava koje se izučavaju i ona predstavlja značajnu vrstu pojmovnih modela koji se koriste u istraživanju određenih pojava.

7

- Merton je svoju tipologiju devijantnog ponašanja zasnovao na njegovoj teoriji anomije i predstavlja analizu načina adaptacije pojedinca na stanje anomije u društvu. On je izveo pet logički mogućih načina adaptacije:

1. Konformizam-saglašavanje sa kulturnim ciljevima i dozvoljenim sredstvima,2. Inovacija-pojedinc prihvata ciljeve koje kultura ističe, ali za njihovo postizanje koristi

institucionalno zabranjena sredstva. Karakteristiočni modeli-kriminalno i delinkventno ponašanje.

3. Ritualizam-predstavlja odstupanje od kulturnog modela, prema kome čovek treba aktivno da se bori da napreduje u društvenoj hijerarhiji. Karakteriše ga stalan pritisak na decu da se pridržavaju društvenih normi, stroga disciplina, s jedne strane, i ograničenje mogućnosti društvenog napredovanja, s druge strane, povećavaju verovatnoću ritualističkog ponašanja.

4. Povlačenje-odbacivanje i kulturnih ciljeva i dozvoljenih sredstava je, verovatno, najređi tip prilagođavanja. Spadaju adaptabilne aktivnosti psihopata, autista, skitnica, hroničnih alkoholičara, narkomana.

5. Pobuna-tip prilagođavanja kada pojedinac odbacuje postojeće vrednosti i sredstva za njihovo postizanje i traže da se uspostave nove vrednosti. Traži se promena postojeće društvene i kulturne strukture, a ne prilagođavanje istim. U tim slučajevima institucionalni sistem se smatra preprekom za zadovoljenje legitimnih ciljeva.

ABERANTNO I NEKONFORMISTIČKO PONAŠANJEAberantno ponašanje- aberant krije svoje odstupanje od društvenih normi,- aberant priznaje legitimnost normi ali ih krši jer su korisne za njega,- aberant priznaje date norme i jedinio se trudi da izbegava sankcije koje povlače kršenje,- aberant ne vraća se u prošlost i ne predlaže novo, već teži zadovoljenju svojih interesaAberant teži zadovoljenju svojih interesa

Nekonformističko ponašanje- nekonfista javno izražava svoje neslaganje sa postojećim normama,- nekonformista osporava legitimnost društvenih normi,- nokonformista teži da zameni norme višim moralnim vrednostima,- poziva se na moralne vrednosti prošlosti ili na moralne vrednosti budućnostiNekonformista funkcionalno služi izazivanju društvenih i kulturnih promena

DEVIJANTNA SUBKULTURAPojam subkulture - Subkultura se , najčešće, definiše kao skup vrednosti normi i načina ponašanja neke posebne društvene grupe. Ona je deo opšte kulture društva, ali se razlikuje u delu vrednostima i normama koje usvajaju članovi grupe.Devijantne subkulture stvaraju sopstveni sistem vrednosti i normi i usvajaju način života koji odgovarajuće šira zajednica odbacuje i osuđuje.Bitno obeležje subkulture je u tome što se ona suprostavlja nekim opšteprihvaćenim društvenim vrednostima. Milton Jinger smatra da bi takvu subkulturu trebalo nazvati k o n t r a k u l t u r o m.Jinger posebno ističe kontrakulturni aspekt delinkventnog ponašanja mlčadih i uzimanje droge.

8

PROCES RAZVOJA DEVIJACIJADevijantno ponašanje razvija se u toku procesa interakcije sa drugim ljudima.Devijacije kao koncepti mogu biti:

1. Primarne i sekundarne devijacije,2. Model devijantne kontrole

Primarna devijacija-to je prva inicijalna devijacija i ona je funkcionalno uključena u društvene tokove, nije primetna i kod pojedinca ne dovodi do strukturalne promene u ličnosti. Ponavljanje devijantnog ponašanja postaje primetno i izaziova jake društvene reakcije.Sekundarna devijacija-nastaje kada osoba počinje da koristi svoje devijantno ponašanje ili ulogu, kao sredstvo odbrane na društvene reakcije.Faze prelaska od primarne ka sekundarnoj devijaciji:

1. Primarna devijacija,2. Društvena kazna,3. Nastavljanje sa devijacijom,4. Strože kazne i odbacivanje,5. Nastavljanje s devijacijom, kada je moguće da se razviju neprijateljstvo i mržnja

prema onima koji kažnjavaju,6. Društvena reakcija manifestuje se u formalnim akcijama posebnih ustanovama

socijalne kontrole koje javno stigmatizuju devijanta,7. Jačanje i utvrđivanje devijantnog ponašanja kao reakcija na stigmatizaciju i

kažnjavanje,8. Konačno prihvatanje devijantnog društvenog statusa i prilagođavanje zasnovano na

ulozi povezanoj sa devijantnim ponašanjem

POVEZANOST RAZLIČITIH OBLIKA DEVIJANTNOG PONAŠANJAIskustvena saznanja pokazuju da među određenim oblicima društvenih devijacija postoji stalna tendencija da se povezuju. Tako prostitucija i kockanje nalazimo povezanim sa organizovanim kriminalom, samoubistva i alkoholizam, narkomaniju i krađa, razbojništvo-agresija, silovanje i ubistvi i sl.

DRUŠTVENA DEZORGANIZACIJAPored devijantnog ponašanja , drugu oblast sociološkog istraživanja društvene devijantnosti čini društvena dezorganizacija.Društvena dezorganizacija se manje izučava od devijantnog ponašanja, pored ostalog, i zato što se uzroci devijantnog ponašanja traže više u sferi ličnosti pojedinca, a manje u određenim svojstvima društvenog sistema.

POJAM I DEFINICIJA DRUŠTVENE DEZORGANIZACIJE-Društvena dezorganizacija je stanje narušenog poretka usklađenog i koordinisanog sa nizom utvrđenih pravila.Dezorganizacija predstavlja raspad normativnog slaganja i koordinacije delatnosti u društvu i tada nema organizacijeUslovi dezorganizacije:

1. Dezorganizacija nastaje kada situacije s kojima se učesnici jedne akcije suočavaju nisu definisane pravilima-nastaje stanje anomije,

2. Dezorganizacija nastaje kada učesnici nisu motivisani-kada njihove vrednosti, interesi i cilljevi nisu integrisani sa zahtevima za nastavljanje sistema interakcije,

3. Zavisi od mesta i značaja tog događaja i njegove povezanosti sa drugim događajima u sistemu

9

DEZORGANIZACIJA I DEVIJANTNO PONAŠANJEDezorganizacija

1. Dezorganizaciju karakteriše osustvo, poremećaj ili raspad organizaciji socijalnog sistema,

2. Društvena dezorganizacija je prevashodno dinamičko stanje,

Devijantno ponašanje1. Devijantno ponašanje je određeno normativnim pravilima koja nalažu kako ljudi treba

da se ponašaju,

DRUŠTVENA REAKCIJA NA DEVIJACIJEOpšte karakteristike društvenog reagovanja na devijacije:- Društvo na različite načine i u različitim oblicima izražava svoje neodobravanje na devijacije,- Društvena reakcija na devijacije zavisiće od:

1. prirode devijacije,2. stepena i obima u kome se javlja,3. društvene vidljivosti devijacije i4. značaja koji data društvena zajednica pridaje normi koja je prekršena

Organizovana i institucionalizovana društvena reakcija predstavlja složenu pojavu koja je uslovljena:- faktorima vezanim za društvenu devijaciju,- ekonomskim faktorima,- kulturnim faktorima,- političkim odnosima

Na društveno reagovanje ima veliki uticaj i predrasude, neznanje,pogrešne informacije i sl.Prvi uslov da devijantno ponašanje izazove društvenu reakciju jeste da ono bude vidljivo članovima grupe ili zajedniceTolerancija na devijacije-društvena reakcija je funkcija mnogih i različitih društvenih faktora od kojih zavisi stepen i obim reakcije društva.Količnik tolerancije-je kvantitativni izraz odnosa devijacije i spremnosti zajednice da je prihvati ili odbaci.

VIDLJIVOST DEVIJANTNOG PONAŠANJAStepen društvene vidljivosti devijantnog ponašanja može biti različit:- Vidljivost jednog devijantnog ponašanja zvisi od:

1. vrste devijacije,2. društvene situacije u kojoj se devijacija javlja i3. društvenih karakteristika devijanata

- Tamna brojka-neotkriveni slučajevi, odnosno, oni slučajevi koji društveno nisu vidljivi (u kriminologiji se upotrebljava izraz”tamna brojka”za neotkrivena krivična dela-seksualni prestupi, trgovina drogom, trgovina ljudima, porodično nasilje i sl.)

10

SOCIJALNA KONTROLADruštvena reakcijana devijacije obuhvata sve oblike i načine na koje pojedinci, grupe ili organizovano društvo izražavaju svoje neodobravanje prema pojedincu koji je prekršio neke društvene norme.Društveno reagovanje se uvek sastoji u primeni neke sankcije.Socijalna kontrola ima zadatak da osigura postupnost, odnosno da spreči radikalne promene-od ljudi se zahteva ponašanje u skladu s ustanovljenim pravilima ponašanja.Dva osnovna načina kontrole ponašanja pojedinca i grupa su:

1. upotreba sile,2. ustanovljavanje vrednosti i normi koje ljudi treba da prihvate kao pravila ponašanja

Tradicionalni, glavni oblici socijalne kontrole u svim društvima su:1. običaji i pravo,2. religija,3. vaspitanje(socijalizacija)

OBLICI SOCIJALNE KONTROLESocijalna kontrola može biti:

1. Formalna socijalna kontrola i2. Neformalna socijalna kontrola

Formalna socijalna kontrola sastoji se iz:- sistema zakona,- pravila i propisi koji određuju kazne

Formalnu socijalnu kontrolu vrše društvene i državneinstitucije i ona nije spontana već je organizovana i posredovana nizom institucija-država je nosilac socijalne kontrole.(kažnjavanje, lečenje, resocijalizacija i dr.)Scijalna kontrola devijantnog ponašanja je obaveza organizovanog društva.Moguće posledice socijalne kontrole:-stigmatizacija pojedinca,-negativno dejstvo sankcije na indentitet i životni put devijanta( uništenje prethodnog indentiteta, recidivizam i sl.),-narušavtanje porodičnih odnosa i materijalnog stanja i sl.

PREVENCIJA DEVIJACIJADruštvena prevencija devijacija je posebna društvena delatnost koja u okviru postojećih društvenih odnosa, koriguje i menja one društvene odnose i pojave koji neposrednije doprinose nastanku i razvoju društvenih devijacija.Postoje dve vrsteprograma prevencije:

1. Opšti program prevencije(socijalne, ekonomske, kulturne,vaspitne, mentalno-higijenske i dr.mere).Glavne institucije preko kojih se ovaj program ostvaruje su porodica i škola, mediji, javno mnjenje i dr.

2. Posebni program prevencije –obuhvataju mere koje najneposrednije odnose na sprečavanje društvenih devijacija.(centri za socijalni rad, nevladine organizacije koje se bave edukacijom i prevencijom određenih devijacija-alkoholizam, narkomanija, suicid i sl

11

3. Međunarodne organizacije i stručna udruženja-( UN, Svetska zdravstvena organizacija, Istraživački komitet za devijantnost i socijalnu kontrolu,Međunarodno udruženje za kriminologiju, Međunarodna abolistička organizacija-za ukidanje prostitucije, Međunarodna organizacija za prevenciju suicida i sl.

CILj SOCIJALIZACIJE LIČNOSTI I PREVENCIJA DEVIJACIJASocijalizacija je složen i slojevitven proces koji planski i sistematski sprovode porodica, škola i društvena zajednica kako bi se socijalno nezrela deca postepeno osposobila za život u socijalnoj zajednici.- Cilj procesa socijalizacije je da novi članovi društva putem učenja i u interakciji sa roditeljima, nastavnicima i ličnostima iz kulturnog i javnog života, nauče onaj tip ponašanja i međuljudskih odnosa, koji su karakteristični za datu kulturu, uz široku mogućnost adaptacije na nove životne uslove.- Prema savremenim shvatanjima, proces socijalizacije uključuje i proces individualizacije pod kojim se podrazumeva sposobnost pojedincada prevazilazi postojeću socijalnu datost i da se menja u skladu sa sopstvenim potrebama.- Najvažniji faktori socijalizacije su: porodica, škola, kao i šira socijalna zajednica sa svojim formalnim i neformalnim institucijama.

AGENSI SOCIJALIZACIJE LIČNOSTI I PREVENCIJA DEVIJACIJA Agensi socijalizacije:- Agensi socijalizacije su najvažniji činioci koji neposredno utiču na socijalizaciju jedinke u procesu rasta i razvoja.- U glavne agense socijalizacije ubrajaju se:

1. porodica,2. škola-vrtić,3. vršnjaci,4. crkva,5. društvene organizacije,6. sredstva masovne komunikacije

- Agensi socijalizacije ne stvaraju sisteme vrednosti, uzore i norme, već ih samo posreduju, prenose na jedinku koja se socijalizuje.- Socijalizacija vodi formiranju ličnosti sposobne da obavlja više društvenih i ličnih uloga u kojima zadovoljava svoje potrebe, ostvaruje svoja prava i izvršava obaveze.- Socijalizacija je interdisciplinarni problem kojim se bave mnoge društvene nauke(sociologija, psihologija, pedagogija, socijalna psihologija, antropologija i dr.),- Psihološka osnova socijalizacije proizilazi iz odnosa individuaslnog i kolektivnog-naklonost prema drugima.- Kroz agense socijalizacije izgrađuje se društvena svest, sistem sudova i stavova o sonovnim društvenim vrednostima,- Neuspela socijalizacija dovodi do ispoljavanje nedozvoljenog ponašanja pojedinca, kršenje normi, socijalnih konflikata i sukoba sa opšim društvenim vrednostima, samim tim i do ispoljavanja devijantnog ponašanja.

12

KRIMINALITET

POJAM: KRIMINALITET PREDSTAVLJA DRUŠTVENU POJAVU I VRSTU ISPOLJAVANJA DELINKVENCIJE U TEŽIM OBLICIMA INKRIMINISANIH PONAŠANJA I RADNJI, NA IZVESNOM PROSTORU I U ODREĐENO VREME.

Pri određivanju pojma kriminaliteta dominiraju:

- pravne i

- sociološke definicije

Pravne definicije čine norme materijalnog i krivičnog prava, koje kriminalitet svode na pojave koje su zakonom predviđene kao krivično delo.U pravnoj literaturi postoje uže i šire definicije kriminaliteta.U užem smislu, to su samo delikti ponašanja sankcionisana kao krivična dela, a u širem značenju, kriminalitetetom se smatraju sve protivpravne kažnjive radnje.

Sociološki pristup u definisanju kriminaliteta je širi, sadržajniji, jer ne posmatra samo delo ugrožavanja društvene vrednosti, već i učinioca, društvene uzroke, uslove i posledice kriminalne radnje.Polazeći sa tog stanovišta, kriminalitetom se smatraju one vrste socijalnog ponašanja kojima se bitno ugrožavaju društvene vrednosti.

I pravni i sociološki pristup u definisanju kriminaliteta ima manjkavosti u pogledu nejasnoća šta su to društvene vrednosti i delatnost koja ih ugrožava.Pojmovi kao što su:asocijalno ponašanje, devijantnost, prestupništvo,napad na društvene vrednosti i sl. su nejasno definiosani i izazivaju dosta nedoumica u određivanju i nazivanju nekog kriminalcem.

Kriminološki pristup – Integriše i pravna i sociološka shvatanja kriminaliteta, polazeći od inkriminisanih dela i univerzalnih vrenosti.Pod pojmom kriminaliteta podrazumeva se ona protivpravna ponašanja koja ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti.

Neku pojavu možemo označiti kriminalitetom ako ima sledeća svojstva:

1. da predstavlja skup individualnih događaja

2. da ima društveni karakter, s obzirom na rasprostranjenost u vremenu i prostoru,

3. Da je u pitanju negativna društvena pojava-ako se njome krše neke pravne norme i ugrožavaju vrednosti,

4. Da je reč o istorijskoj pojavi, karakterističnoj za određene ili sve periode društva,

5. Da je reč o univerzalnoj pojavi svojstvenoj svim oblicima državne zajednice, pojavi koja ne poznaje državne granice

POJAVNI OBLICI KRIMINALNOG PONAŠANJA

Kriminalitet je složena društvena pojava koja je determinisana brojnim činiocima vezani za subjekat, delo, socijalnu sredinu i sl.Deo kriminologije koji se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta naziva se kriminalna fenomenologija.

Postoje različite tipologije kriminalnog ponašanja u naučnoj i stručnoj literaturi, u zavisnosti od pristupa.Neke podele polaze od stepena društvene opasnosti krivičnog dela, od zaštićene vrednosti , od kategorije delinkvenata i sl.

Bošković, M.(2002), daje podelu kriminaliteta na:

1. Delikti nasilja,

2. Imovinski delikti,

3. Privredni kriminalitet,

4. Organizovani kriminalitet,

13

5. Kompjuterski kriminalitet,

6. Saobraćajni delikti,

7. Seksualni delikti,

8. Politički kriminalitet,

9. Ekološki kriminalitet,

10. Maloletnička delinkvencija

DELIKTI NASILJA

Nasilje predstavlja drsku i bezobzirnu primenu fizičke sile, protivpravnog ugrožavanja integriteta čoveka i drugih javnih dobara i društvenih vrednosti.

Obeležja nasilja:

-sklonost ka iživljavanju i drskosti bez razumnog povoda,

-prinuda drugog da trpi takvo ponašanje čime se teško vređa njegovo dostojanstvo ili ugrožava fizički integritet

U savremenoj civilizaciji nasilje postaje svakodnevna pojava i iz godine u godinu manifestuje se na veoma drzak i bezobziran način.

Savremeni svet stvara sve otuđenije pojedince, razaraju se tradicionalne vrednosti, raspada se porodica, a čovek postaje sve više suprostavljen prirodi.

Nasilje se manifestuje na ulici, na sportskim priredbama, u školi, porodici i svakom segmentu društva.

Zbog svoje aktuelnosti, nasilje kao fenomen, postaje predmet izučavanja prava, sociologije, psihologije, psihijatrije i dr. Naučnih disciplina.

-pravnici nasilje definišu kao nezakonita primena sile,

-sociolozi nasilje tretiraju kao prinuda u najširem smislu,

-psiholozi nasilje tretiraju kao agresiju,

-psihijatri kao rezultat poremećenosti ličnosti i sl.

Najpotpunija definicija nasilja glasi:

“Nasilje je nezakonita fizička ili psihička prinuda na drugoga na ponašanja protiv njegove volje, kao sredstvo i metod radi izvršavanja najtežih vidova kriminaliteta.”

U najteže delikte nasiljaspadaju:

-politički delikti nasilja,

-terorizam,

-zločini protiv čovečnosti i međunarodna prava

UZROCI DELIKATA NASILJA

Različiti autori navode različite uzroke delikata nasilja:

-jedna grupa autora uzrok delikta nasilja vide u stečenim elementima agresivnosti, uzrokovanim društvenim odnosima u kojima pojedinac i društvene grupe stiču iskustvena saznanja o potrebi i korisnosti nasilja,

14

-prestavnici biološke koncepcije nasilje objašnjavaju nasleđenim genima-predispozicija za nasilje kao posledica nasleđe,

-pojedini psiholozi su mišljenja da se sklonosti prema nasilju razvijaju u evolutivnim supnjevima-prva faza je kada je ličnost žrtva nasilja, zatim period kada se uči nasilju i koristi iz nasilja i na kraju prelazi sama na akt nasilja

KRVNI DELIKTI

1. Pojam, vrste i karakteristike

Pod krvnim deliktima podrazumevaju se krivična dela uperena protiv fizičkog integriteta ličnosti,delikti izvršeni primenom sile i nasilja, napadom na osnovnu vrednost-život i telesni integritet čoveka.

U krvne delikte spadaju:

-ubistva,

-nanošenje telesnih povreda,

-učestvovanje u tuči,

-nasilništvo,

-napuštanje nemoćnog lica bez pomoći kada su mu ugroženi život i zdravlje i dr.

UZROCI KRVNIH DELIKTA

Uzroci krvnih delikta su u okviru uzroka pojave kriminaliteta i delikata nasilja. Razlika postoji u sveri motivacije. U ovoj oblasti pored racionalnih moiva i objektivnih okolnosti na delikte deluju i brojni psihološki i psihopatološki faktori i okolnosti socijalne situacije.

Najčešči motivi krvnih delikata :

1.koristoljublje,

2.osveta,

3.prikrivanje nekog drugog kr. Dela,

4.pobude iz konfikata-sukoba

Psihološko-psihijatrijski motivi:

1.afekat- najčešće patološki afekti

2.amnezija-nasilje je izazvano najčeše organskom i psihogenom reakcijom,

3.alkoholizam-mogući uzročnik nasilja kod određenih osoba i u spetu drugih uslova-situacioni moment,

4.narkomanija-nerealan svet i halucinacije-razdražljivost,

5.psihopatija-odsustvo moralnosti,snižen prag tolerancije, egocentrične osobe

6.psihoze-duševna oboljenja-ludilo

TIPOLOGIJA DELINKVENATA

U prvoj polovini XIX veku američki psihijatar Rej opisao je dve vrste ubica:

15

-homocidne monomanijake -psihološki anormalne i

-kriminalne ubice -normalne osobe

Lombrozo – ističe kategoriju rođenog zločinca koga karakteriše fizička degenerativnost (zakrvavljene oči, orlovski nos, kovrdžava crna kosa, jake vilice, velike uši, zanke usne i preteći izraz)

TIPOLOGIJA UBICA

1. Psihološke studije profila ubica – vezane su za teoriju agresivnosti (egocentrične, emocionalno nezrele, impulsivne osobe, sa niskim pragom frustracione tolerancije, slabom kontrolom racionalnog ponašanja i sl.)

2. Neurotični tip ubica – zastupljeni su u manjem procentu i tu spadaju mahom alkoholičari. Ovaj tip je najobrazovaniji, ali su zaokupljeni suicidalnim idejama.Oni ubijaju bliske rođake.

3. Paranoidan tip ubica – spadaju socijalno preosetljive osobe sa izraženim interpersonalnim problemima. Ovaj tip ubica pogrešno tumači okolinu, imaju osećanje proganjanja, netolerantni su.

4. Simulativan tip – pripadaju ispitanici sa određenim tegobama, nisu poremećene strukture, ubistvo vrše nad bliskim rođacima.

5. Depresivan profil – je brojan, odmah iza normalnog i paranoidnog tipa. U pitanju su izolovane osobe, povučene i introvertnog karaktera, sa niskom emocionalnom energijom. Ubistvo najčeše vrše u alkoholisanom stanju.

6. Normalni profil – je najbrojniji, potiču iz porodica sa socijalnim problemima, a žrtve su poznanici i rodbina

DELIKTI PROTIC ČOVEČNOSTI

Skup krivičnih dela čiji je opšti zaštitni objekat nacionalna, etnička, rasna ili verska grupa, civilno stanovništvo, telesni integritet i sloboda građana definisana su kao krivična dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava.

Ova grupacija krivičnih dela se obično vrši u ratnim uslovima i u njih spadaju:

-genocid,

-ratni zločin,

-delikti povrede humanitarnog prava u ratu

TERORIZAM

Terorizam se definiše kao doktrina, metod i sredstvo izazivanja straha i nesigurnosti kod građana sistematskom upotrebom nasilja.

-terorizam je stalni pratilac ljudske istorije i savremene ljudske civilizacije i odnosa- često se koristi u političke svrhe.

-terorizam je pretežno kolektivni oblik kriminaliteta, jer se njime retko bavi pojedinac,

16

BITNA SVOJSTVA TERORIZMA

1.Korišćenje političkog nasilja,

2.Komunikacijska funkcija obaveštavanja o cilju,

3.Akt zastrašivanja ima veći psihološki efekat,

4.Amoralni akt i međunarodno zabranjena aktivnost,

UZROCI TERORIZMA

1. Sociolozi i psiholozi smatraju da ličnost teroriste ima neke specifičnosti, ali da uzroke treba tražiti u socijalno-ekonomskim odnosima i problemima,

2. Različite ideologije-nacionalističkih grupa sklone separatizmu, revolucionarni marksizam, novolevičarski sindikalizam, reakcioni neofašizam,

3. Prema ad hoc komitetu za terorizam- uzroci su spoljašnji:kolonalijalizam, strana okupacija, agresija, imperijalistička i hegemonistička politika, uplitanje u unutrašnje stvari jedne države,unutrašnji: rasizam,fašizam,neofašizam, genocid, aparhejd, nepoštovanje ljudskih prava, beda, siromaštvo i sl.

OBLICI TERORISTIČKOG ORGANIZOVANJA

1.Postoji organizacija, planiranje, finansiranje i neposredna aktivnost,

2.Organizaciona struktura je usklađena sa ciljevima,

3.Postoji:individualni, grupni, državni i međunarodni terorizam

IMOVINSKI DELIKTI

Imovinski delikti obuhvataju onu vrstu krivčnih dela kojima se ugrožavaju imovinska prava građana i drugih pravnih subjekata.

U imovinske delikte spadaju:

- sve vrste krađa i

-razbojničke krađe,

PRIVREDNI KRIMINALITET

Privredni kriminalitet podrazumeva delinkvenciju fizičkih i pravnih lica u blasti finansijsko pravnog poslovanja(krivična dela, prestupi i prekršaji).

Pojavni oblici privrednog kriminaliteta:

1. Kriminalitet “belih okovratnika”-viši sloj društva “kriminalitet koji u okviru svoje profesije vrše lica sa visokim društvenim ugledom”

2. Korupcija – predstavlja zloupotrebu moći koju ima neka funkcija, radno mesto ili položaj u društvenoj hijerarhiji radi sticanja materijalnog bogastva ili statusa

3. Finansijske prevare – akt dovođenja drugog u zabludu-jedan od najstarijih oblika kriminaliteta.

17

Postoje:

-investicione prevare,

-bankarske,

-direktorske prevare,

-pomorske prevare,

-kompjuterske prevare,

-utaje poreza

4. Krijumčarenje i ilegalna trgovina – narkotici, oružje, alkohola, umetničkih dela, dijamanata, plemenitih materijala,nuklearne tehnologije, sirovine, opasnog otpada,retkih životinja i dr.

ORGANIZOVANI KRIMINALITET

Pod organizovanim kriminalitetom podrazumeva se vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava vezana za aktivnost profesionalnih kriminalnih organizacija.

Tipovi organizovanog kriminala:

1. Tradicionalni-čine ga mafijaške porodice, organizovan po principu hijerarhije i sa strogim unutrašnjim pravilima

2. Profesionalne organizacije -čine ga specijalizovani članovi sa ciljem ispunjavanja određenih zločinačkih zadataka

3. Organizacije na međunarodnom planu- delatnost se odvija na međunarodnom nivou, ali sa jezgrom homogenih etničkih skupina(trijate, jakuze)

4. Internacione terorističke organizacije

Specifična delinkventna struktura i sredina koja deluje u okviru organizovanih oblika kriminala nazivaju se mafijom

NEKE OD POZNATIH TRADICIONALNIH MAFIJAŠKIH ORGANIZACIJA

1.Koza nostra –Italijanska mafija nastala još u srednjem veku

2.Jakuze- Japanska mafija(na japanskom ganster), poznata od polovine XX veka,

3.Trijade-(trojstvo-tri lica) Kineska mafijaška organizacija, nastale u XVII veku.

4.Ruska mafija –nastala posle raspada SSSR-a deluje pored Rusije i Evrope i u zemljama severne Amerike. Osnovna delatnost finansijski sektor.

5.Albanska mafija-najsličnije su sicilijanskim mafijama i deluje internacionalno. Kontrolišu drogu, imigrantima, oružjem, automobilima, pranjem novca i sl.

VRSTA KRIMINALNIH AKTIVNOSTI

1.Korupcija i pranje novca,

2.Reket,

3.Trgovina belim robljem,

4.Trgovina oružjem,

5.Krijumčarenje emigranata,

6.Trgovina ljudskim organima,

18

SEKSUALNI DELIKTI

Pod seksualnim deliktima smatraju se dela protiv slobode odlučivanja u polnim odnosima .

Vrste seksualnih delikata:

1.Silovanje,

2.Protivprirodni blud,

3.Seksualno iznemiravanje

Vrsta prestupništva uslovljena korišćenjem saobrajanog sredstva i nepridržavanjem saobraćajnih propisa definiše se kao saobraćajnna delinkvencija.

Faktori saobraćajnog delikta:

1.Čovek,

2.Vozilo,

3.Prirodni uslovi-spoljašnja sredina i dr.

KMPJUTERSKI KRIMINALITET

Kompjuterski kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava nastala u vezi sa zloupotrebom kompjuterske tehnike i tehnologije.

Vrste kompjuterskog kriminaliteta:

1. Sajber kriminal - koristeći internet se šfercuje, falsifikuje, obavljaju se različite finansijske i druge transakcije i sl.

2. Poslovna piraterija – protivzakono kopiranje intelektualne svojine.

POLITIČKA DELINKVENCIJA

Vrsta prestupništva određena političkim ciljem ili motivima izvršioca naziva se političkom delinkvencijom.

Oblici političkog nasilja:

1.pritisci i pretnje silom,

2.psihičko zlostavljanje,

3.politička ubistva,

4.diverzije,

5.sabotaže,

6.represalije i sl.

EKOLOŠKI KRIMINALITET

Prestavlja aktuelni civilizacijski problem gde čovek, svojim aktivnostima narušava sklad i ravnotežu između prirode i čoveka.

Problem nisu ljudske potrebe za resursima prirode, već njegovo nerazumno korišćenje tih resursa,

Ekologija postaje globalni problem, jer čovek bezdušno iscpljuje i zagađuje prirodne resurse, svet biljaka i životinja i ugrožava zemlju kao planetu.

PROGNOZE OČUVANJA PRIRODNIH POTENCIJALA SU SUMORNE-ČOVEK SE PONAŠA MAZOHISTIČKI

19

20