doc. dr hab. Janina Sokołowska-Pituch

"Anatomia - tom I"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie

Tom ICałość w 3 tomach

Anatomia

Anatomia jest to nauka o budowie organizmu żywego ustroju. W zależności od badanego organizmu jest:anatomia roślin, zwierząt i człowieka. Nazwa anatomia pochodzi od sposobu badania, którym jest rozcinanie, dzielenie na części badanego ustroju, zaś rozcinanie nosi nazwę po grecku anatemnein.Rozcinanie, preparowanie zwłok jest podstawową metodą badawczą, ale nie wystarczającą, uzupełnia się ją badaniem przyżyciowym przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji dokonanych gołym okiem bez użycia aparatury powiększającej stanowi anatomię makroskopową, która daje ogólny obraz postaci i budowy człowieka. Dla szczegółowego badania budowy organizmu potrzebne są przyrządy powiększające, tj. mikroskopy, które obecnie pozwalają dojrzeć najdrobniejsze cząstki składowe komórki, tkanek i narządów, co w sumie daje anatomię mikroskopową. Anatomia zajmuje się człowiekiem dorosłym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od momentu zapłodnienia do momentu przyjścia na świat jest zadaniem embriologii czyli nauki o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i embriologia razem wchodzą w skład nauki o postaci i budowie żywego organizmu zwanej morfologią od greckiego słowa morfe czyli postać. Nauka o czynnościach organizmu nosi nazwę fizjologia. Anatomia i fizjologia razem tworzą naukę o żywym ustroju zwaną biologią. Anatomia i fizjologia są ściśle ze sobą związane, budowa jest podstawą czynności, zaś czynność wpływa na budowę narządu czy zespołów narządów. Znajomość budowy i czynności organizmu prawidłowego i w stanie zdrowia pozwala na poznanie zmian chorobowych, odchyleń od normy w zakresie budowy co określa się jako zmiany patologiczne. Anatomię prawidłową przeciwstawia się anatomii patologicznej. Anatomia prawidłowa ma więc znaczenie nie tylko czysto poznawcze, teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne dla lekarza i innych pracowników służby zdrowia. Przedstawiając wyniki badań makroskopowych czy mikroskopowych opisujemy komórki, tkanki czy narządy, tworzymy anatomię opisową. W zależności od sposobu ujmowania opisu mamy anatomię opisową w ścisłym tego słowa znaczeniu i anatomię topograficzną. Anatomia opisowa jest zarazem anatomią systematyczną, ujmuje opisy narządów ułożonych w układy czyli systemy, kolejno jeden układ po drugim

np. układ pokarmowy, oddechowy, krążenia itd. Anatomia topograficzna opisuje wzajemne ułożenia narządów w stosunku do siebie i w stosunku do miejsca, np. układ narządów w klatce piersiowej czy w jamie brzusznej. Znajomość wzajemnych stosunków narządów w okolicach ciała jest konieczna dla chirurga, stąd inna nazwa tego rodzaju anatomii, anatomia chirurgiczna lub kliniczna. Pewną odmianą nauki o postaci i budowie ciała jest anatomia plastyczna czyli artystyczna, której przedmiotem badań jest powierzchnia zewnętrzna ciała, wzajemne proporcje poszczególnych części ciała, rzeźba zewnętrzna organizmu. Jest to w pewnym stopniu uzupełnienie wiadomości potrzebnych lekarzowi, wyrabia jego zmysł obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, stąd jej nazwa - anatomia artystyczna. Człowiek wchodzi w skład przyrody żywej, należy do świata zwierzęcego i może być porównywany do tego świata zarówno w okresie rozwoju i postaci dojrzałej. Mamy więc anatomię porównawczą. Człowiek wykazuje pewną typową, charakterystyczną budowę ciała, ale wykazuje również daleko idącą zmienność osobniczą. Nie ma dwóch osób o identycznych twarzach, wymiary tułowia lub kończyn różnią się zależnie od ogólnych rozmiarów ciała, narządy wewnętrzne nie są u wszystkich jednakowej wielkości, jednakowego kształtu i zawsze położone identycznie. Inaczej mówiąc obserwuje się zmienność mniejszą lub większą w budowie organizmu określonego jako prawidłowy, normalny. Anatomia opisowa człowieka dorosłego jest więc opisem jednostki typowej o średnich wymiarach, jest oparta na wynikach badań różnych osobników, których zmienność mieści się w granicach normy.

Komórka

Komórka jest najmniejszą cząstką żywego organizmu, zdolną do wykonywania samodzielnych procesów życiowych. Każda komórka składa się z podstawowych części, jakimi są ciało komórkowe i jądro. Komórka ma określony kształt, zależny od warunków w jakich żyje i od wykonywanej przez nią czynności. Komórka żyjąca w płynnym środowisku ma kształt kulisty, komórka żyjąca w stałym środowisku ma kształty różne. Są komórki owalne, wielościenne, płaskie, walcowate, wydłużone, wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadające liczne wypustki, które często uniemożliwiają określenie kształtu komórki. Wielkość komórek jest bardzo rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach czyli w tysięcznych częściach milimetra. Krańcowe wymiary sięgają od kilku mikronów do kilkudziesięciu, nawet około stu mikronów. Niektóre komórki jak np. mięśni prążkowanych mogą mieć długość kilku lub kilkudziesięciu centymetrów, ale grubość kilku do stu mikronów. Komórka żywa posiada pewne właściwości, pewne przejawy życiowe. Należy do nich przemiana materii, ruch, wrażliwość i rozmnażanie. Przemiana komórki polega na pobieraniu pewnych substancji,

przerabianiu ich, następnie na wbudowaniu cząsteczek tych substancji w ciało komórki i na wydalaniu substancji komórce niepotrzebnych. W komórce zachodzą stale pewne procesy chemiczne związane głównie z procesem oddychania komórki. Substancje dostarczone komórce są jej potrzebne do przebudowy jej składników, do wzrostu i powiększania jej masy, do czynności np. wydalniczych. W procesie oddychania komórka pobiera tlen, a wydala dwutlenek węgla. Komórki młode powiększają swoje rozmiary, następnie stabilizują się czyli wielkość ich nie ulega zmianie, wreszcie komórki starzeją się, niejednokrotnie zmniejszają się i umierają. Komórki mające zdolności wydzielania, przerabiają dostarczone substancje i wytwarzają stale pewien produkt zwany wydzieliną, który jest dalej wykorzystywany przez organizm lub jest wydalany na zewnątrz jako substancja ustrojowi niepotrzebna. Przykładem mogą być komórki wątroby wydzielające żółć, która pomaga w trawieniu tłuszczów, lub hormony przysadki mózgowej w pływające regulująco na wydzielanie innych gruczołów dokrewnych, lub pod wydzielany z ustroju na zewnątrz. Przemiana materii w komórce jest związana z przemianą energii, np. z wydzielaniem ciepła, z energią mechaniczną, chemiczną czy nawet elektryczną. W przemianie materii biorą udział zarówno jądro jak i cytoplazma. Ruchy komórki są możliwe dzięki wytwarzaniu przez komórkę energii mechanicznej. Ruch pełzakowaty umożliwia komórce przesuwanie się po podłożu stałym dzięki temu, że cytoplazma tworzy wypustki, do których przesuwa się reszta ciała komórkowego. Na powierzchni komórek mogą istnieć specjalne delikatne wypustki cytoplazmy zwane migawkami, które poruszają się w określonym kierunku i przesuwają cząstki znajdujące się na powierzchni komórek. Specjalnym rodzajem ruchu jest kurczenie się komórki, która skracając swoje wymiary zmienia zarazem swoje położenie lub położenie innych elementów, do których jest przymocowana. Wrażliwość komórki i jej pobudliwość jest to zdolność do reagowania na bodźce działające na komórkę. Pod wpływem działania jakiegoś bodźca powstaje w komórce stan pobudzenia, który przenosi się w komórce z miejsca, na które zadziałał na dalsze części komórki, inaczej mówiąc komórka ma zdolność przewodzenia. Przykładem komórek o zdolnościach przewodzenia i dużej wrażliwości są komórki nerwowe. Rozmnażanie się komórek umożliwia zwiększanie się liczby komórek ustroju wielokomórkowego. W procesie rozmnażania się komórka dzieli się na dwie potomne, zbudowane tak jak ona sama. Dzięki mnożeniu się komórek jest możliwe utrzymanie się gatunku. Są dwa rodzaje podziału komórki:podział bezpośredni i pośredni. Podział bezpośredni polega na podziale jądra i ciała komórkowego w następstwie przewężania się komórki bez poprzedzających zmian w jądrze. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że bierzemy do ręki miękką bryłkę o kształcie kuli i ściskając ją palcami w środku doprowadzimy do podziału jej na dwie mniejsze kulki. Taki podział nie występuje w ustroju człowieka w

warunkach zdrowia. Podział pośredni jest podziałem skomplikowanym, w którym najważniejsze zmiany występują w jądrze komórki. Główny składnik jądra chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami. Chromosomy dzielą się następnie i liczba ich podwaja się. Nowo utworzone zestawy chromosomów oddalają się od siebie i wchodzą w cytoplazmę, która uległa znacznemu przewężeniu w centrum komórki i ostatecznie komórka dzieli się na dwie potomne, z których każda zawiera taką samą liczbę chromosomów, jak komórka macierzysta. Zachowanie stałej liczby chromosomów umożliwia utrzymanie się gatunków. Liczba chromosomów jest dla danego gatunku stała i niezmienna. Człowiek posiada 46 chromosomów w jądrze komórkowym. Specjalnym rodzajem komórek jest podział redukcyjny. Dotyczy on komórek płciowych to znaczy jajowych i plemników. Komórki płciowe w procesie dojrzewania przed zapłodnieniem wyrzucają połowę chromosomów czyli redukują ich liczbę do połowy. Wskutek tego po zapłodnieniu czyli po połączeniu się obu komórek płciowych liczba chromosomów jest taka, jak we wszystkich innych komórkach. Nie można łączyć komórek płciowych zawierających różne liczby chromosomów. Czas życia komórki jest różny. Są komórki żyjące krótko np. komórki krwi, są komórki żyjące długo, jak żyje cały organizm np. komórki nerwowe. Śmierć komórki występuje albo wskutek procesu starzenia się komórki, albo pod wpływem czynników szkodliwych.

Budowa komórki

Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest błoną komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową. Cytoplazma posiada budowę chemiczną, zawiera szereg składników występujących w postaci pierwiastków takich jak węgiel, siarka, potas, chlor, sód, wapń i inne, ciała białkowe oraz wodę. W cytoplazmie zawarte są liczne drobniejsze elementy składowe, które biorą udział w przemianie materii komórkowej, w jej czynnościach wydzielniczych. Jądro komórkowe zawiera substancję zwaną chromatyną, która w okresie podziału komórki rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać jąderko. Jądro bierze udział we wszystkich procesach życiowych komórki zazwyczaj komórka posiada jedno jądro, ale mogą być komórki wielojądrzaste.

Tkanki

Tkanką nazywamy zespół komórek o podobnej budowie, zdolnych do wykonywania pewnych czynności. Tkanki posiadają również istotę międzykomórkową. Wyróżnia się cztery lub pięć rodzajów tkanek. Są to:

tkanka nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa lub tkanka nabłonkowa łączna, krew, mięśniowa i nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co tkanka łączna, stąd nie wszyscy wydzielają ją z grupy tkanki łącznej.

Tkanka nabłonkowa

Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że pokrywa błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony wyścielające jamy ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy naskórkiem, wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek wyścielający ściany naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od kształtu komórek nabłonka wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek nabłonka może być nabłonek jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorzędowy. Nabłonek może spełniać czynność ochronną, wydzielniczą, może przyjmować bodźce jako nabłonek zmysłowy. Nabłonek płaski posiada komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj wieloboczne, jeśli jest to nabłonek jednowarstwowy, to komórki układają się na podłożu tkanki łącznej i ściśle przylegają do siebie. O nabłonku płaskim wielowarstwowym mówimy wówczas jeśli warstwa powierzchowna nabłonka wielowarstwowego składa się z komórek płaskich. Pozostałe warstwy mają komórki jednokształtne. Nabłonek płaski jednowarstwowy występuje w świetle naczyń jako śródbłonek, pokrywa powierzchnie błon wyścielających jamy ciała. Nabłonek ten posiada zdolności wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów. Nabłonek płaski wielowarstwowy pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę przede wszystkim ochronną. Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze względu na podobieństwo do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do brukowania ulic, układa się najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również zdolności przepuszczania pewnych substancji. Nabłonek walcowaty lub cylindryczny posiada komórki wąskie i wysokie, najczęściej układa się w warstwy pojedyncze. Wyściela ściany przewodu pokarmowego i innych przewodów. Może posiadać na swej powierzchni migawki wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka mają zdolności wydzielnicze. Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa się z komórek o różnej wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna obok drugiej, wskutek czego jądra tych komórek znajdują się na różnych wysokościach, tworzą szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę określenia:nabłonek wieloszeregowy. Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek wielowarstwowy płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne komórki naskórka tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na działanie czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa

naskórka chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki tworzą włosy chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa zrogowaciała stanowi warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem. Pod wpływem czynników mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa ta grubieje. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie wchłania substancji suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny, natomiast wchłania je, jeśli są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd stosowanie maści leczniczych. Naskórek chroni skórę przed działaniem promieni pozafiołkowych. Pod wpływem promieni powstaje barwik melanin, którego obecność powoduje pochłanianie promieni. W krajach czy okolicach silnie nasłonecznionych np. w Afryce, ludzie posiadają skórę brunatną aż do zupełnie czarnej, natomiast ludzie mieszkający na północy jak Eskimosi posiadają skórę jasną. Pod wpływem działania promieni wytwarza się barwik i to jest istotą opalania się. Komórki nabłonka, które posiadają zdolności wytwarzania pewnych substancji noszą nazwę komórek gruczołowych. Mogą to być komórki pojedyncze, jednak najczęściej tworzą one zespoły zwane gruczołami. Pojedyncze komórki o zdolnościach wydzielniczych znajdują się w ścianie przewodu pokarmowego i innych przewodów, a wydzielają one substancję zwaną śluzem. Komórki wydzielające śluz mają kształt zmienny, zależny od zawartości wydzieliny, nazywamy je komórkami kubkowymi. Gruczoły utworzone przez zespoły komórek wydzielniczych mogą być dwojakiego rodzaju:zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze. Gruczoł wewnątrzwydzielniczy zwany inaczej gruczołem dokrewnym zawiera zespoły komórek, ułożone w grupy lite w kształcie pęcherzyków, otoczone gęstymi sieciami naczyń krwionośnych włosowatych. Wydzielina komórek dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa gruczoły dokrewne, stąd też gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych przewodów wydzielających. Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną nazwę hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie wraz z krwią. Jeśli gruczoł tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się w pęcherzykach a potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych. Gruczoł zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony. Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do przewodów drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W przypadku gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód wyprowadzający. Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie

pęcherzyka, którego część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i który zwęża się w część wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być, podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również przewody wyprowadzające produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być wreszcie gruczoły mieszane:cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone. Produkt gruczołu potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny, produkt zbędny lub wręcz szkodliwy nazywamy wydaliną.

Tkanka łączna

Tkanka łączna składa się z komórek i istoty międzykomórkowej, której budowa i wygląd są różne i stały się podstawą podziału tkanki łącznej na kilka rodzajów, na kilka grup. Wspólną cechą tych grup jest ich pochodzenie z jednej tkanki płodowej, ich czynność podporowa i posiadanie istoty międzykomórkowej. Tkanka łączna zarodkowa, która jest punktem wyjściowym wszystkich tkanek łącznych składa się z półpłynnej istoty międzykomórkowej, zawierającej bardzo niewiele włókien i komórki. Komórki te mają kształt gwiazdkowaty i mają zdolności przekształcania się we wszystkie rodzaje komórek tkanki łącznej. Zgodnie z nazwą tkanka taka istnieje w okresie płodowym, stanowiąc bazę wyjściową innych rodzajów tkanek łącznych. W miarę gromadzenia się w istocie międzykomórkowej włókien tkanki łącznej powstaje tkanka łączna wiotka i zbita. Obie posiadają te same rodzaje włókien. Są to włókna kratkowe, klejodajne i sprężyste. Włókna kratkowe zwane również srebrochłonnymi są bardzo delikatne, tworzą siateczki i wchodzą w skład budowy niektórych narządów np. układu chłonnego. Solami srebra barwią się na kolor ciemnobrunatny. Włókna klejodajne zwane inaczej klejorodnymi lub kolagenowymi zbudowane są z substancji białkowej, kolagenu. Układają się w wiązki, pod wpływem gotującej wody pęcznieją i przemieniają się w klej. Są one odporne na rozciąganie. Włókna sprężyste czyli elastyczne są zbudowane z białkowej substancji czyli elastyny. Są to pojedyncze włókna lekko sfalowane, dają się silnie rozciągać osiągają nawet 150 % swojej długości wyjściowej. Po ustaniu działania kurczą się, wracają do pierwotnego wymiaru. W istocie międzykomórkowej znajdują się następujące rodzaje komórek właściwych. Najwięcej jest fibroblastów, które dojrzewają przyjmują nazwę fibrocytów. Są to komórki, które biorą udział w wytwarzaniu włókien tkanki łącznej. Mają kształty wydłużone, posiadają wypustki, owalne jądra. Histocyty czyli makrofagi są to komórki obdarzone zdolnościami wykonywania ruchów pełzakowatych i pożerania bakterii, rozpadłych komórek lub ziarenek barwników. Komórki plazmatyczne o owalnym kształcie i specjalnym układzie chromatyny w jądrze posiadają zdolność produkowania ciał odpornościowych. Komórki tłuszczowe gromadzą w swej

cytoplazmie ziarenka tłuszczu, które w końcu łączą się w kroplę tłuszczu wypełniającą prawie całą komórkę, spychając jądro na jej obwód. Komórki tłuszczowe mogą gromadzić się w pewnych miejscach tkanki łącznej wiotkiej w większej ilości i przekształcają tkankę łączną w tkankę tłuszczową. Komórki barwikowe są dwojakiego rodzaju:wytwarzające barwik melaniny i gromadzące ten barwik. W zależności od ilości włókien i komórek można podzielić tkankę łączną włóknistą na wiotką i ubitą. Tkanka wiotka zawiera wymienione komórki i wszystkie rodzaje włókien, ale w ilości niewielkiej. Stąd jej wiotkość. Jest to tkanka najbardziej przypowierzchniowa w ustroju łączy i zarazem oddziela poszczególne narządy, wchodzi w skład narządów, otacza naczynia krwionośne i nerwy. Tkanka łączna zbita zawiera większą ilość włókien, zaś mniej komórek. Może ona podobnie jak wiotka znajdować się między narządami lub w ich składzie np. w skórze, ale może tworzyć pasma, błony. W ustroju z tkanki łącznej zbitej zbudowane są więzadła stawowe, ścięgna mięśni, powięźe mięśni. W tkance tej mogą przeważać włókna klejodajne lub sprężyste, dzięki czemu posiada różną odporność na rozciąganie czy ucisk. Tkanka tłuszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki łącznej, charakteryzującym się znacznym nagromadzeniem komórek tłuszczowych. Znajduje się w różnych miejscach ustroju, pod skórą, między narządami, w ich otoczeniu. Tkanka tłuszczowa pełni rolę magazyniera substancji tłuszczowych ustroju, tak bierze udział w przemianie wodnej pochłaniając duże ilości wody, stanowi zły przewodnik ciepła a tym samym czynnik ochronny. Tkanka siateczkowa składa się z komórek posiadających wypustki, które łączą się ze sobą tworząc siateczkę. Tkanka ta wchodzi w skład narządów układu chłonnego i krwionośnego. Włókna klejorodne nie używane np. po unieruchomieniu kończyny na skutek złamania kości kurczą się i utrudniają ruchy. Można przeciwdziałać temu i przywrócić włóknom ich właściwości rozciągania przez masaż i ruchy bierne stawów. Tkanka łączna odznaczająca się pewną twardością istoty międzykomórkowej tworzy tkankę szkieletową, złożoną z tkanki chrzęstnej i kostnej. Tkanka chrzęstna posiada pewien stopień twardości i sprężystości. W istocie międzykomórkowej znajdują się włókna tkanki łącznej, a od ich ilości i rodzaju zależy podział tkanki chrzęstnej na chrząstkę szklistą, włóknistą i sprężystą. Chrząstka szklista jest twarda, ale daje się krajać nożem, jest odporna na ucisk i ściskanie. Posiada cienkie, delikatne włókna kolagenowe i komórki ułożone w specjalnych jamkach i otoczone jakby torebkami. Komórki nie posiadają wypustek. Chrząstka szklista przypomina z wyglądu szkło nieprzeźroczyste, mleczne, barwy białawoniebieskiej. Chrząstka szklista tworzy u płodu znaczną część szkieletu później kostnego, w ustroju dorosłym pokrywa powierzchnie stawowe kości, tworzy przednie odcinki żeber, znajduje się w ścianach dróg oddechowych. Chrząstka szklista nie posiada naczyń krwionośnych i z wyjątkiem

powierzchni stawowych jest pokryta ochrzęstną. Ochrzęstna jest to warstwa tkanki łącznej posiadająca naczynia krwionośne, a komórki jej mogą przekształcać się w komórki chrzęstne, dzięki czemu ochrzęstna umożliwia odnowę chrząstki w razie jej uszkodzenia. Chrząstka włóknista posiada duże ilości włókien kolagenowych w swej istocie międzykomórkowej. Jej powierzchnia nie jest gładka. Wchodzi ona w skład chrząstki międzykomórkowej, znajduje się w spojeniu łonowym. Chrząstka sprężysta cechuje się obecnością włókien sprężystych tworzących układ sieci. Tworzy ona małżowinę uszną i wchodzi w skład ścian dróg oddechowych, np. nosa, krtani. Ilość chrząstki ogólnie biorąc w ustroju człowieka zmienia się zależnie od wieku. W ustroju płodowym jest jej bardzo dużo, w miarę postępowania procesu kostnienia maleje jej ilość, zwłaszcza dotyczy to tkanki chrzęstnej szklistej. W podeszłym wieku mogą ulegać skostnieniu przednie odcinki żeber i chrząstki krtani, wskótek czego ilość chrząstki ponownie maleje. Nie ulega zmianie ilość i wygląd chrząstki szklistej na powierzchniach stawowych, gładkość jej pozwala na swobodne przesuwanie się kości. Tkanka kostna jako druga tkanka łączna szkieletowa odznacza się znaczną twardością swej istoty międzykomórkowej, dzięki gromadzeniu się w niej krystalicznych soli wapniowych. Sole wapniowe określamy jako nieorganiczne składniki kości, a jest ich około 70%. Dzięki obecności składników mineralnych kość jest twarda, posiada określone kształty, jest odporna na działanie czynników zewnętrznych, w ziemi może leżeć tysiąc lat i nie traci swoich kształtów. Kość można pozbawić elementów nieorganicznych przez odwapnienie, wówczas kość staje się miękka, podatna , jakkolwiek zachowuje również swoje kształty. Do składników organicznych kości należą komórki kostne, włókna tkanki łącznej zwłaszcza klejodajna oraz istota międzykomórkowa. Kości można podzielić na typy w zależności od ich kształtu - są kości długie, płaskie, krótkie czyli różnokształtne i kości pneumatyczne. Kość długa posiada wymiar długości znacznie większy od pozostałych wymiarów, kość płaska ma bardzo małą grubość, kość różnokształtna jest trudna do określenia przestrzennego, zaś kość pneumatyczna posiada jamę wyścieloną błoną śluzową i wypełnioną powietrzem, stąd też nazwa kość powietrzna. Kość długa posiada trzon i dwie nasady zwane końcami. Trzon jest zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada wewnątrz kanał zwany jamą szpikową. Nasady kości długiej zbudowane są z istoty gąbczastej, pokrytej z zewnątrz cienką warstwą istoty kostnej zbitej. Istota gąbczasta składa się z wielu beleczek kostnych ułożonych w różnych kierunkach zaś między nimi są przestrzenie wypełnione szpikiem kostnym. Kości krótkie czyli różnokształtne są zbudowane tak jak nasady kości długich. Kość płaska posiada częściowo budowę podobną do nasady kości długiej, a więc istotę gąbczastą pokrytą istotą zbitą, częściowo wyłącznie cienką blaszką istoty zbitej. Na powierzchni zewnętrznej kości widoczne są różnego kształtu wyniosłości np.:

guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz zagłębienia zwane dołkami, wycięciami, bruzdami, ponadto są otwory i kanały. Te otwory są wysłane przyczepami mięśni, więzadeł lub przebiegiem nerwów i naczyń krwionośnych. Wewnątrz istoty gąbczastej kości beleczki układają się w zależności od kierunku działania sił nacisku czy pociągania. Jeżeli zrobi się skrawek poprzeczny trzonu kości długiej, przekrój przez istotę zbitą, widać w nim pod mikroskopem charakterystyczny obraz. Widoczne są otwory przekrojów poprzecznych przez kanały zwane kanałami Haversa, w których znajdują się naczynia krwionośne włosowate. Kanał otoczony blaszkami kostnymi zawierającymi włókna kolagenowe. Blaszki ułożone są wokół kanału koncentrycznie, powstaje w ten sposób system Haversa. Między systemami leżą blaszki międzysystemowe. Wnętrze kanału szpikowego i zewnętrzna powierzchnia kości posiadają blaszki biegnące równolegle do powierzchni kości. Na blaszkach kostnych leżą jamki kostne, które wysyłają cienkie, delikatne kanaliki łączące się między sobą i z kanałem Haversa. W jamkach kostnych leżą komórki kostne. W kanalikach łącznych jamki znajdują się wpustki komórek kostnych łączące się między sobą w delikatną sieć. Od obwodu kości wchodzą w głąb kości przebijając układy blaszek kanały Volkmana, w których docierają od strony okostnej naczynia krwionośne do kości i szpiku kostnego. Istota kostna gąbczasta nie posiada kanałów Haversa, składa się z blaszek zbudowanych z blaszek kostnych, na których znajdują się jamki kostne z komórkami kostnymi. Nieco odmienną budowę mają kości płaskie sklepienia czaszki. Składają się one z dwóch blaszek dość grubych tworzących blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną, między nimi zawarte są różnej wielkości jamki kostne wypełnione szpikiem. Jest to istotne dla istoty gąbczastej, jednak beleczki tworzą tu ściany jamek o dość dużej grubości, nie układają się w sieć o delikatnych ściankach. Taką istotę gąbczastą nazywamy śródkościem. Kości są pokryte od zewnątrz okostną. Jest to blaszka tkanki łącznej. Posiada warstwę włóknistą i wewnętrzną, w której znajdują się komórki kościotwórcze oraz naczynia krwionośne i nerwy. Komórki kościotwórcze są czynne w procesie tworzenia się kości u osobników młodych oraz w okresie gojenia się kości np. po złamaniu. Od strony okostnej wnikają w głąb kości włókna, które przymocowują okostną do kości.

Kostnienie

Szkielet u płodu jest zbudowany z tkanki łącznej i chrząstki. W miarę rozwoju płodu miejsce tkanki łącznej i chrząstki zajmuje tkanka kostna, jednak proces kostnienia nie kończy się w życiu płodowym, trwa znacznie dłużej, tak że niektóre kości kostnieją dopiero po 20 roku życia. Ostatecznie proces kostnienia kończy się około 30 roku życia. Kostnienie na podłożu tkanki łącznej przebiega w ten sposób,

że zaczyna się od mnożenia obfitego komórek tkanki łącznej i silniejszego ukrwienia. Komórki łączą się swoimi wypustkami, wokół nich gromadzą się sole wapnia i powstaje w tkance miękkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem kostnienia. Ognisko to powiększa się przez narastanie nowych warstw kostnych. Sole wapnia układają się w istocie międzykomórkowej wzdłuż włókien tkanki łącznej, przez co powstają beleczki kostne. Beleczki takie biegną zwykle promieniście z punktu kostnienia. W kościach może być jedno lub kilka ognisk kostnienia. W ten sposób kostnieją kości pokrywy czaszki. Kostnienie na podłożu chrzęstnym jest bardziej skomplikowane. Jest to proces podwójny, kostnienia ochrzęstnego idącego od zewnątrz chrząstki i śródchrzęstnego lub śródchrząstkowego, kiedy to punkty kostnienia powstają w chrząstce. W kościach długich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W trzonie powstają miejsca osadzania się soli wapnia wokół komórek ochrzęstnej. Komórki te przekształcają się w komórki kostne, ochrzęstna w okostną. Powstaje jakby mankiet otaczający trzon, który stopniowo grubieje. Kostnienie wśródchrzęstne jest podobne do kostnienia na podłożu tkanki łącznej. Powstają w niej punkty kostnienia w ten sposób, że komórki chrząstki stają się okrągłe, kuliste, w istocie międzykomórkowej osadzają się sole wapnia. Do takiego miejsca wrastają od strony okostnej naczynia krwionośne. Chrząstka ulega rozpuszczeniu, na jej miejscu tworzy się tkanka kostna. Pierwsze beleczki kostne tworzą sieć, powstaje istota kostna gąbczasta. Następnie część beleczek ulega rozpuszczeniu i w środku trzonu kości długiej tworzy się jama szpikowa, przyszły kanał wypełniony szpikiem. Na granicy trzonu i nasad jest stały przyrost pasma chrząstki i stała zamiana chrząstki w kość. Proces ten decyduje o możliwości wzrostu kości na długość. Kostnienie nasad rozpoczyna się znacznie później niż w trzonach, najczęściej dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez całe lata i kończy się wtedy, kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrząstki granicznej między trzonem i nasadami. Wówczas kość przestaje się wydłużać.

Krew

Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju wywodzi się z tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem i elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki krwi. Komórki krwi dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe ciałka krwi. Czerwone noszą nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a cytos - komórka. Czerwona krwinka - ma kształt dwuwklęsłej soczewki, nie posiada jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną. Ilość czerwonych ciałek krwi policzona w jednym milimetrze sześciennym wynosi około 4 milionów. Czerwone ciałka krwi są bardzo małe, ich średnica wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina

na zdolność wiązania się nietrwale z gazami. Jest to podstawą procesu oddychania. Białe ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego - leukos znaczy biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero po utrwaleniu i zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli się je na granulocyty czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki bezziarniste. Ilość białych ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym krwi wynosi około 6 tysięcy. Wśród granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje zależnie od sposobu barwienia się ziarenek. Są to granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne. Obojętnochłonne mają jądro pałeczkowate lub segmentowane. W cytoplazmie szereg ziarenek barwiących się barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj ciałek białych wykazuje zdolności wykonywania ruchów pełzakowatych, przedostaje się poza ściany naczyń krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to znaczy pochłanianie bakterii, drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają ziarenka barwiące się eozyną na kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one na obce białko, które dostanie się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra pałeczkowate, ziarnistości barwy niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo małożerne. Granulocyty dzielą się na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże okrągłe jądro, mało cytoplazmy barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd podział na małe, średnie i duże. Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych ustroju. Monocyty są większe od limfocytów, posiadają pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość dużo cytoplazmy. Posiadają zdolności fagocytarne, są ruchliwe. Stosunki liczbowe białych ciałek krwi są następujące:Na ogólną liczbę białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty około 36%, a monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%, kwasochłonne 2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%. Oprócz tych komórek krwi krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w ilości około 300 000 w milimetrze sześciennym. Nie są to właściwie komórki, nie posiadają jąder i kształt ich nie odpowiada kształtowi pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie krzepnięcia krwi. Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U człowieka dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka krwi, granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i monocyty.

tkanka mięśniowa

Tkanka mięśniowa jest przystosowana do wykonywania ruchów. Jej cechą charakterystyczną jest kurczliwość. Tkanka mięśniowa składa się z komórek posiadających włókienka kurczliwe o różnym wyglądzie. Budowa tych włókienek i wygląd komórek są podstawą podziału tkanki mięśniowej na trzy rodzaje, na

tkankę mięśniową gładką, prążkowaną i sercową. Tkanki te różnią się między sobą budową i czynnością, mimo że wszystkie są zdolne do wykonywania skurczów. Tkanka mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek wydłużonych, kształtu wrzecionowatego, zawierających pojedyncze pałeczkowate jądro. Są one wielkości określonej w mikronach (długości około 80 a grubości 2_7), mogą osiągać długość do 500 mikronów. W cytoplazmie komórek mieszczą się cieniutkie delikatne włókienka kurczliwe, zwane myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym nie są w komórce widoczne, stąd określenie komórka gładka. Mięśnie gładkie znajdują się w ścianach naczyń krwionośnych oraz w ścianach przewodów np. pokarmowego, oddechowego, moczowego i innych. Mięśnie gładkie kurczą się powoli. Pracują długo bez zmęczenia np. przesuwanie treści pokarmowej przez jelita. Mięśnie gładkie pracują bez udziału naszej woli, kierowane przez układ nerwowy autonomiczny. Tkanka mięśniowa prążkowana zwana również poprzecznie prążkowaną zbudowana jest z komórek znacznie dłuższych niż w mięśniu gładkim. Długość ich może dochodzić nawet do kilkudziesięciu centymetrów, przy grubości mierzonej w mikronach od kilkunastu do 100 mikronów. Komórki takie ze względu na znaczną długość są nazywane włóknami mięsnymi. Każda komórka posiada wiele jąder, tym więcej im jest dłuższa. W cytoplazmie komórek znajdują się włókienka kurczliwe czyli myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym wyglądają jak zbudowane z poprzecznie ułożonych prążkÓw na przemian jaśniejszych i ciemniejszych . Jest to związane z wewnętrzną budową włókienek, które składają się z istoty załamującej różnie światło, co daje właśnie wrażenie tych prążków jasnych i ciemnych. Włókna mięśniowe prążkowane tworzą duże zespoły, które nazywamy mięśniami. Mięśnie te przyczepiają się do kości szkieletu, i dlatego noszą nazwę mięśni szkieletowych. Komórki mięśniowe są połączone ze sobą przy pomocy tkanki łącznej. Mięśnie szkieletowe pracują szybko, ale ulegają zmęczeniu i muszą odpoczywać. Są one zależne od naszej woli, kierowane przez układ nerwowy obwodowy. Tkanka sercowa jest tkanką poprzecznie prążkowaną, ale różni się od mięśni szkieletowych tym, że jej komórki są wysoko zespolone tworząc jakby sieć. Komórki mięśnia sercowego są jednojądrzaste, ich myofibryle są poprzecznie prążkowane. Mięsień ten zgodnie z nazwą znajduje się jedynie w sercu. Czynność jego jest niezależna od naszej woli, kierowana przez układ nerwowy autonomiczny.

Tkanka nerwowa

Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek zwanych neuronami. Komórka nerwowa charakteryzuje się posiadaniem wypustek. Są dwa rodzaje wypustek wychodzących z ciała komórkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna i neuryt czyli wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na całej swojej długości

jednakowej grubości, może być różnej grubości, może być różnej długości, nawet dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od komórki szerszą podstawą, następnie cieńczeje, oddając liczne odgałęzienia boczne.Liczba dendrytów jest zmienna, może być jeden, może być kilka. W zależności od liczby wypustek komórka nerwowa może być dwubiegunowa lub wielobiegunowa. Ciało komórki zawiera pojedyncze jądro. W cytoplazmie znajdują się delikatne włókienka tzw. neurofibryle, które z komórki przechodzą do jej wypustek. Oprócz włókienek cytoplazma zawiera specjalną substancję występującą w postaci ziarenek, zwaną tigroidem lub ciałkami Nissla. Obecność tej substancji jest związana z przemianą materii w komórce nerwowej. Komórki nerwowe są bardzo różnej wielkości:od bardzo małych o wymiarach średnicy 4 mikronów do dużych o średnicy powyżej 100 mikronów. Komórki nerwowe mają zdolność przyjmowania bodźców i przekazywania ich na inne narządy i tkanki. Zależnie od czynności dzielimy komórki nerwowe na:czuciowe i ruchowe. Komórki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane komórki zmysłowe przejmują bodźce z części ciała i przekazują je do ośrodkowego układu nerwowego, zaś komórki ruchowe przenoszą stan czynny z ośrodkowego układu nerwowego do narządów wykonawczych i do mięśni szkieletowych. Niektóre komórki nerwowe mają zdolność wydzielania pewnych substancji, mówimy wówczas o neurosekresji. Włókna nerwowe po opuszczeniu ciała komórkowego mogą otaczać się osłonami nerwowymi. Są dwie takie osłonki:mielinowa i zakwanna. Włókno pokryte osłonką mielinową lub rdzeniową ma kolor białawy, stąd nazwa włókno białe, a zespół takich włókien tworzy w ośrodkowym układzie nerwowym istotę białą, a poza układem nerwowym nerwy obwodowe. Włókna nie posiadające osłonki mielinowej mają kolor szarawy, stąd nazwa włókna szare. Zbiór komórek nerwowych ma również kolor szary. Włókna nerwowe mają zdolność przewodzenia bodźców. W ten sposób, że neuryt przewodzi zawsze od komórki zaś dendryt do komórki. Neuryt wchodzi więc w skład nerwów ruchowych, dendryt nerwów czuciowych. Tkanka nerwowa zawiera oprócz opisanych komórek nerwowych cechujących się zdolnością przyjmowania i przewodzenia stanów czynnych również komórki glejowe i komórki ependymy. Komórki glejowe są różnej wielkości i kształtu, posiadają liczne wypustki. Komórki glejowe odgrywają rolę odżywczych i podporowych dla komórek nerwowych. Komórki ependymy są zbliżone kształtem do komórek nabłonkowych, stanowią one wyściółkę ścian komór mózgowych, i kanału rdzenia nerwowego.

Narząd ruchu

Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu bierny składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią mięśnie szkieletowe.

Połączenia kości

Połączenia kości dzielimy na połączenia ścisłe i połączenia wolne. Połączenia ścisłe są połączeniami nieruchomymi, w których stykające się ze sobą, powierzchnie kości łączy tkanka łączna, chrzęstna lub kostna. Jeśli między kośćmi znajduje się tkanka łączna, połączenie nosi nazwę więzozrostu,a w zależności od rodzaju tkanki może być więzozrost włóknisty lub sprężysty. Odmiennym rodzajem więzozrostów są szwy łączące kości czaszki przy pomocy bardzo niewielkiej ilości tkanki łącznej oraz wklinowanie jako specjalny sposób umocowania zębów w zębodołach. Tkanka zawarta między korzeniem zęba a ścianką zębodołu nosi nazwę zębnej. Jeśli materiałem łączącym kości jest chrząstka, mamy do czynienia z chrząstkozrostem. Z kościozrostem spotykamy się wówczas, jeśli kości są zrośnięte ze sobą warstwą tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób starszych na podłożu chrząstkozrostów i więzozrostów np. kostnienie szwów czaszki. Przykłady na wymienione rodzaje połączeń kości:więzozrost włóknisty to błona międzykostna rozpięta między zwróconymi do siebie kościami przedramienia lub podudzia. Więzozrosty sprężyste znajdują się między łukami kręgów jako więzadła międzyłukowe. Szwy łączą kości sklepienia czaszki, wklinowanie dotyczy wyłącznie zębów. Chrząstkozrosty występują między kośćmi czaszki na jej podstawie, między trzonami kręgów - są to chrząstkozrosty włókniste, natomiast chrząstkozrosty szkliste łączą żebra z mostkiem. Ze względu na możliwość kostnienia materiału łączącego kości liczba połączeń łącznotkankowych i chrzęstnych maleje z wiekiem. Połączenia kości wolne nazywamy inaczej stawami. Są to połączenia ruchome. W skład każdego stawu wchodzą pewne stałe składniki, konieczne do utworzenia stawu i składniki dodatkowe niewystępujące we wszystkich stawach. Do składników stałych należą:powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa. Do niestałych należą więzadła stawowe, chrząstki śródstawowe lub obrąbki stawowe. Powierzchnie stawowe - powierzchnie kości mające się ze sobą połączyć są w mniejszym lub w większym stopniu dostosowane do siebie kształtem i są pokryte chrząstką szklistą, zwaną chrząstką stawową. Chrząstka ta ma gładką lśniącą powierzchnię, jest odporna na tarcie i umożliwia przesuwanie się powierzchni kości w stosunku do siebie. W niektórych stawach na powierzchni kości znajduje się chrząstka włóknista np. staw żuchwowo_skroniowy i mostkowo_obojczykowy. Wypukła powierzchnia stawowa nosi nazwę główki, odpowiadająca jej powierzchnia wklęsła nosi nazwę panewki. Mogą być też powierzchnie stawowe płaskie. Jama stawowa

jest to szczelinowata przestrzeń zawarta między powierzchniami stawowymi otoczona od zewnątrz torebką stawową. Torebką stawową jest błona łącznotkankowa, która otacza staw, przyrasta do okostnej kości i zamyka jamę stawową. Składa się ona z dwóch warstw - zewnętrznej błony włóknistej i wewnętrznej błony maziowej. Błona włóknista przyrasta do okostnej kości tuż przy brzegach powierzchni stawowych albo w pewnej od nich odległości. Może być delikatna, wiotka lub grubsza,, jeśli zrastają się z nią więzadła stawowe. Błona maziowa jest cienka, silnie ukrwiona i unerwiona, wyściela błonę włóknistą. Wydziela specjalny płyn zwany mazią stawową, która wypełnia jamę stawową. Błona maziowa może tworzyć wypuklenia w postaci fałdów wypełnionych tkanką tłuszczową lub kości maziowe leżące w jamie stawowej. Błona maziowa tworzy też wypuklenia poza jamę stawową zwane kaletkami maziowymi. Błona maziowa ma zdolność wydzielania płynu do jamy stawowej i wchłaniania go przy czym ruchy i masaż przyspieszają wchłanianie płynu. Zwiększenie się ilości płynu powoduje poszerzenie jamy stawowej. Więzadła stawowe - są to pasma tkanki łącznej zrośnięte najczęściej z torebką włóknistą, mogą przebiegać niezależnie od torebki. Wzmacniają one torebkę stawową i łączą wchodzące w skład stawu odcinki kości. Chrząstki śródstawowe - leżą między powierzchniami stawowymi kości, mogą one oddzielać zupełnie lub tylko częściowo powierzchnie stawowe, dzieląc jamę stawową na części. Obrąbki stawowe - biegną wzdłóż brzegów powierzchni stawowych panewek w postaci zwykle trójkątnych pasm zbudowanych z chrząstki. Służą one do pogłębiania powierzchni stawowych. Podział stawów - stawy można podzielić na podstawie liczby tworzących je kości, kształtu powierzchni stawOwych i liczby osi, dokoła których wykonuje się ruchy. Dwie kości utworzą staw prosty, więcej kości utworzy staw złożony. Przykład na staw prosty: - staw ramienny, na staw złożony - staw łokciowy. W zależności od kształtu powierzchni stawowych dzielimy stawy na:kulisty, którym jedna powierzchnia jest wypukła, a druga wklęsła, - przykład staw ramienny; staw zawiasowy, który posiada powierzchnię wypukłą, wydłużoną na kształt walca - przykładem może być staw międzypaliczkowy ręki. Inny typ stawu to staw siodełkowaty tj. staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. W zależności od liczby osi dzielimy stawy na:jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Przykładem stawu jednoosiowego jest staw zawiasowy, przykładem dwuosiowego - staw siodełkowaty, przykładem wieloosiowego - staw kulisty. Stawy, których powierzchnie stawowe są płaskie, są bardzo mało ruchome - przykładem stawu takiego jest staw krzyżowo_biodrowy. W stawach wykonuje się ruchy:zginanie i prostowanie, nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie, skręcanie i obracanie.

Układ kostny

Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w linii środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową, następnie kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.

Kręgosłup

Kręgosłup składa się z kręgów , których liczba waha się od 32_34. Są to:7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych i 3_$ kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych kręgów decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie. Każdy krąg lub kręg składa się z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest najgrubszą częścią kręgu, zwróconą ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z trzonem otacza otwór kręgowy. Przez sumowanie się otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy. Każdy łuk składa się z dwóch ramion. W miejscu złączenia się ramion łuku znajduje się nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany ku tyłowi. Ku stronie bocznej wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki stawowe kierują się ku górze i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków:4 stawowe, 2 górne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W miejscu odejścia łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie międzykręgowe, a w połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy, który umożliwia wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory międzykręgowe są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł, wyrostki stawowe posiadają powierzchnie stawowe.

Kręgi szyjne

Kręgi posiadają pewne cechy charakterystyczne, które wyróżniają je od siebie, ponadto pozwalają na rozpoznanie przynależności kręgów do odpowiedniej grupy. Kręgi szyjne charakteryzują się tym, że ich wyrostek poprzeczny posiada otwór poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego. Przez otwory wyrostków poprzecznych, kręgów szyjnych przechodzi tętnica kręgowa, jedno z głównych naczyń doprowadzających krew do mózgu. Trzony kręgów są niewielkie, wyrostki kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe ułożone prawie poziomo. Z grupy kręgów szyjnych wyróżnia się krąg pierwszy, zwany dźwigaczem lub kręgiem szczytowym, krąg drugi - obrotowy i krąg siódmy. Krąg szczytowy nie posiada trzonu, zamiast niego ma łuk przedni łączący się z łukiem, tu zwanym łukiem tylnym przy pomocy zgrubiałych części bocznych. Z tych części bocznych

wychodzą wyrostki poprzeczne zawierające otwory. Na łuku tylnym brak wyrostka kolczystego, zamiast niego sterczy mały guzek. Na wewnętrznej powierzchni łuku przedniego znajduje się gładka powierzchnia stawowa zwana dołkiem zembowym przeznaczona do połączenia z zębem kręgu obrotowego. Na częściach bocznych zamiast wyrostków stawowych znajdują się powierzchnie stawowe górne i dolne. Górne łączą krąg szczytowy z kością potyliczną czaszki, dolne z kręgiem obrotowym. Krąg obrotowy posiada trzon własny i przyrośnięty do niego trzon kręgu szczytowego w postaci wyrostka sterczącego ku górze. Wyrostek ten nosi nazwę zęba i posiada na swej powierzchni przedniej i tylnej powierzchnie stawowe. Krąg obrotowy ma typowe wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty, krótki i rozdwojony. Na górnej powierzchni trzonu są powierzchnie stawowe dla kręgu szczytowego, natomiast dla kręgu następnego są wyrostki stawowe dolne. Kręgi od 3_6 są bardzo do siebie podobne, tak dalece, że nie można rozpoznać i określić liczby kręgu pojedynczego tylko jeśli ułoży się jeden nad drugim, wówczas widać zwiększające się trzony. Posiadają one wszystkie części składowe, typowe dla kręgów szyjnych. Krąg ostatni tym różni się od poprzednich, że stanowi przejście do następnej grupy tj. kręgów piersiowych i posiada silnie wykształcony wyrostek kolczysty. Jest on pojedynczy w przeciwieństwie do podwójnych w kręgach poprzednich, na końcu lekko zgrubiały i sterczy pod skórą tak, że łatwo go można wyczuć i określić w ten sposób koniec kręgów szyjnych, czyli części szyjnej kręgosłupa.

Kręgi piersiowe

Kręgi piersiowe charakteryzują się tym, że posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z żebrami. Powierzchnie te znajdują się na trzonach kręgów i na wyrostkach poprzecznych. Trzony kręgów piersiowych zwiększają się idąc ku dołowi, wyrostki kolczyste kręgów środkowych zachodzą na siebie dachówkowato, wyrostki kolczyste kręgów ostatnich są ułożone poziomo i szersze niż kręgów wyżej leżących. Powierzchnie stawowe na trzonach są lekko zagłębione i noszą nazwę dołków żebrowych. Na pierwszym kręgu znajdują się na trzonie symetrycznie jeden całkowity dołek i na brzegu dolnym połowa dołka. Spowodowane to jest sposobem łączenia się żeber z kręgami - do pierwszego kręgu przyczepia się pierwsze żebro, drugie żebro wchodzi między krąg pierwszy i drugi, ma więc powierzchnię składajną z dwóch części odpowiednio do powierzchni leżącej na kręgu pierwszym i drugim. Na trzonach kręgów od 2_10 znajdują się po obu stronach połówki dołków żebrowych, leżące przed dolnym i górnym brzegu trzonu. 2 ostatnie kręgi posiadają na trzonach pojedyncze dołki żebrowe. Na wyrostkach poprzecznych 10 kręgów piersiowych znajdują się również zagłębione powierzchnie stawowe dla połączenia z żebrami. Dwa ostatnie kręgi mają wyrostki

poprzeczne słabo wykształcone i pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki stawowe są ustawione w płaszczyźnie zbliżonej do czołowej.

Kręgi lędźwiowe

Są to kręgi posiadające największe trzony o kształcie nerkowatym. Wyrostki kolczyste są płaskie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki stawowe są ułożone w ten sposób, że górne obejmują dolne, a powierzchnie stawowe są ustawione strzałkowo. Wyrostki poprzeczne zanikają, w ich miejscu znajdują się wyrostki żebrowe. Kręgi lędźwiowe wyróżniają się swoją wielkością w porównaniu z kręgami innymi, ponadto nie posiadają cech ani kręgów szyjnych ani piersiowych.

Kręgi krzyżowe

Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły jedną kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom lędźwiowym, a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej wyróżnia się powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i powierzchnią tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni miednicznej widoczne są ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych linii ułożonych poprzecznie. Dobocznie od tych lini znajdują się symetryczne otwory krzyżowe przednie, przez które przechodzą przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Na powierzchni grzbietowej znajdują się pozostałości wyrostków kręgów. W linii środkowej ciągnie się grzebień krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu wyrostków kolczystych. Po bokach 2 grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze zrostu wyrostków stawowych. Całkiem z boku znajdują się symetryczne grzebienie boczne powstałe ze zrostu wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami stawowymi a bocznymi znajdują się otwory krzyżowe tylne, przez które przechodzą gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Części boczne części krzyżowej są grube i posiadają powierzchnie stawowe o nazwie powierzchni uchowatych, ponieważ przypominają kształtem małżowinę uszną. Służą one do połączenia kości krzyżowej z kośćmi biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej leżąca między powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest nierówna, posiada guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł stawowych. Część kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału krzyżowego.

Kręgi guziczne

Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to kręgi szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków. Zależnie od liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.

Połączenia kręgosłupa

Połączenia kręgosłupa dzielimy na krótkie zawarte pomiędzy poszczególnymi kręgami i długie wspólne dla całego kręgosłupa. Połączenia te są trojakiego rodzaju:chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe. Połączenia krótkie:chrząstkozrosty łączą trzony kręgów. Pomiędzy trzonami znajdują się krążki międzykręgowe zwane również tarczami międzykręgowymi. Są one zbudowane z chrząstki włóknistej, która posiada w środku jądro miażdżyste bardziej miękkie od otaczającego pierścienia włóknistego. Wysokość krążków zwiększa się stopniowo ku dołowi. Więzozrosty łączą łuki kręgów w postaci więzadeł międzyłukowych zwanych ze względu na kolor więzadłami żółtymi, łączą wyrostki kolczyste jako więzadła międzykolcowe i wyrostki poprzeczne jako więzadła międzypoprzeczne. Wyrostki stawowe są połączone stawami. Połączenia długie:są to trzy więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa. Więzadło podłużne przednie pokrywa przednie powierzchnie trzonów kręgów, ciągnie się ono od kości potylicznej czaszki do kości krzyżowej. Więzadło podłużne tylne biegnie po tylnej powierzchni trzonów kręgów a więc wewnątrz kanału kręgowego na całej długości kręgosłupa. Więzadło nadkolcowe łączy wyrostki kolczyste leżąc ponad więzadłami międzykolcowymi. Część tego więzadła leżąca w odcinku szyjnym kręgosłupa nosi nazwę więzadła karkowego.

Kręgosłup jako całość

Kręgosłup leży w linii środkowej ciała i u człowieka dorosłego wykazuje wygięcie ku przodowi i ku tyłowi, co w sumie nadaje mu kształt podwójnej litery S. U noworodka kręgosłup jest prosty, w okresie niemowlęcym wskutek unoszenia głowy wygina się ku przodowi część szyjna. Z kolei wskutek zmiany pozycji na pionową przy siadaniu i stawaniu wygina się część lędźwiowa ku przodowi. Wygięcie ku przodowi nosi nazwę spolszczoną z języka greckiego lordoza, wygięcie ku tyłowi kifoza, zaś wygięcie ku bokowi nazywa się skolioza. Skolioza występuje najczęściej ku stronie prawej. Na granicy części lędźwiowej i krzyżowej kręgosłupa jest dość ostre zgięcie, które nosi nazwę wzgórka, wpukla się ono do światła miednicy. Wielkość trzonów kręgów rośnie ku dołowi. Przez całą długość kręgosłupa przebiega kanał kręgowy, w którym znajduje się rdzeń kręgowy. Wychodzące z rdzenia nerwy rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory

międzykręgowe, leżące u nasad łuków kręgów. Kręgosłup wykazuje pewną ruchomość zależną od wysokości tarcz międzykręgowych, od stawów międzykręgowych i od ustawienia wyrostków kolczystych. Ruchy kręgosłupa są następujące:zgięcie ku przodowi i ku tyłowi dokoła osi poprzecznej, zgięcie w stronę prawą i lewą czyli na boki wokół osi strzałkowej, skręcanie kręgosłupa wokół osi pionowej. Ruchy zgięcia i prostowania występują w części szyjnej i lędźwiowej, ruchy zginania na boki w części szyjnej i piersiowej, ruchy obrotowe występują najsilniej w części szyjnej. W części piersiowej ruchomość kręgosłupa jest ograniczona przez połączenia z żebrami i utworzenie klatki piersiowej. Kręgosłup spełnia rolę narządu ruchu, ponadto stanowi ochronę dla rdzenia kręgowego i stanowi podporę ciała. Kręgosłup jest połączony czaszką przy pomocy stawów szyjnych szczytowo_potylicznych i stawów szczytowo_obrotowych. Stawy szczytowo_potyliczne zawarte są między powierzchniami stawowymi na kręgu szczytowym i na kłykciach kości potylicznej, ponadto oba łuki kręgu szczytowego są połączone z kością potyliczną błoną szczytowo_potyliczną przednią i tylną. W stawach tych odbywają się ruchy zginania głowy w przód i w tył, oraz na boki. Stawy szczytowo_obrotowe zawarte są między powierzchniami stawowymi kręgu szczytowego a powierzchniami stawowymi kręgu obrotowego i między łukiem przednim kręgu szczytowego a zębem kręgu obrotowego. Ząb uważany jest za oś obrotu, obraca się głowa wraz z kręgiem szczytowym. Stawy szczytowo_obrotowe mają cały zespół więzadeł wzmacniających. Kręgosłup zaznacza zarys sylwetki człowieka oglądanego z profilu. Najwyraźniej widoczna jest krzywizna części piersiowej. U osób szczupłych rysuje się pod skórą zarys wyrostków kolczystych. Macalne są wyrostki kolczyste począwszy od kręgu 7 szyjnego, słabo wyczuwalne są na kości krzyżowej. Innych części kręgosłupa wyczuć nie można.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa składa się z 12 kręgów piersiowych i 12 par żeber i mostka. Każde żebro składa się z części kostnej i chrzęstnej. Na części kostnej wyróżnia się idąc od tyłu:główkę żebra, szyjkę i trzon. Na główce żebra znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z odpowiednim trzonem kręgu. Na główce żebra pierwszego i dwóch ostatnich powierzchnia stawowa jest pojedyncza na główkach żeber od 2 do 10 powierzchnia stawowa jest podzielona grzebieniem na dwie części górną i dolną. Szyjka łączy główkę z trzonem, znajduje się na niej guzek pokryty powierzchnią stawową. Dwa ostatnie żebra nie posiadają guzków. Trzon jest najdłuższą częścią żebra, jest łukowato wygięty. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, na powierzchni wewnętrznej znajduje się wzdłuż brzegu dolnego rowek

zwany bruzdą żebra. W bruździe tej leżą naczynia krwionośne i nerw, a brzeg żebra dolny jest cieńszy niż górny. Żebro pierwsze i dwa ostatnie nie posiadają bruzdy. Długość żeber wyrasta od pierwszego do ósmego, potem maleje i dwa ostatnie żebra mogą być niekiedy bardzo krótkie. Żebra ułożone są w ten sposób, że żebro pierwsze leży skośnie w płaszczyźnie poziomej i posiada powierzchnię górną i dolną, pozostałe żebra ustawione są skośnie w płaszczyźnie pionowej i mają powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Części przednie żeber są chrzęstne, przy czym wielkość chrząstek rośnie od pierwszego do siódmego żebra, następnie maleje.

Mostek

Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej. Składa się z trzech części idąc od góry:z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest mniej lub wyraźniej zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje się w odcinku środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia obojczykowe. Po bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego przypada na połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny całkowicie lub częściowo.

Połączenia klatki piersiowej

Żebra łączą się z tyłu z kręgami, stawami i podwójnymi, stawami główek żebrowych i stawami żebrowo_poprzecznymi, z przodu łączą się z mostkiem. Główka żebra pierwszego i dwóch ostatnich posiada pojedynczą powierzchnię stawową i łączy się z pojedynczym dołkiem żebrowym na trzonie odpowiedniego kręgu, główki żeber od drugiego do dziesiątego mają powierzchnie stawowe podzielone grzebieniem i łączą się z powierzchniami dwóch sąsiednich trzonów kręgów. Od grzebienia powierzchni stawowej główki biegnie do krążka międzykręgowego więzadło śródstawowe. Stawy główek żeber otoczone są torebką stawową, którą wzmacniają więzadła promieniste główek żebrowych. Każde takie więzadło rozchodzi się z główki żebra na 2 sąsiednie strony kręgów. Staw żebrowo_poprzeczny łączą guzki żeber powierzchniami stawowymi wyrostków poprzecznych. Dwa ostatnie żebra stawów tych nie posiadają. Stawy te wzmacniają więzadła biegnące od wyrostka poprzecznego do szyjki żebra wchodzącego w skład stawu i do wyrostka poprzecznego i żebra położonego wyżej stawu. W stawach łączących żebra z kręgosłupem odbywają się ruchy obrotowe, które

umożliwiają podnoszenie się żeber co z kolei powoduje zwiększanie się wymiaru poprzecznego klatki piersiowej. Części chrzęstne żeber łączą się z mostkiem. Żebro pierwsze łączy się chrząstkozrostem, następnie przy pomocy stawów, mogą być zamiast stawów również chrząstkozrosty. Połączenia żebrowo_mostkowe wzmacniają więzadła, które tworzą na przedniej powierzchni mostka błonę mostkową przednią i tylną. Z mostkiem łączy się jedynie 7 par żeber i te żebra noszą nazwę prawdziwych. Natomiast 5 pozostałych par żeber - 3 łączą się z częściami chrzęstnymi między sobą tworząc łuki żebrowe ograniczające od dołu otwór klatki piersiowej. Dwa ostatnie żebra łączą się jedynie z kręgosłupem i noszą nazwę żeber wolnych. Pięć par dolnych par żeber, tych nie łączących się z mostkiem, nosi nazwę żeber rzekomych.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa jest porównywana do spłaszczonego dzwonu. Posiada otwór górny i dolny. Otwór górny jest ograniczony przez pierwsze żebra i brzeg górny rękojeści mostka z przodu, a przez pierwszy krąg piersiowy z tyłu. Płaszczyzna otworu górnego jest ustawiona skośnie do przodu i ku tyłowi. Otwór dolny jest o wiele większy i ma ograniczenie nieregularne, tworzą je wyrostek mieczykowaty mostka, łuki żebrowe powstałe ze zrostu chrząstek dolnych żeber, dwa ostatnie żebra i ostatni krąg piersiowy. Najdłuższe są ściany boczne klatki piersiowej, najkrótsza ściana przednia utworzona przez mostek. Ponieważ mostek jest ustawiony skośnie i ku dołowi oddala się od kręgosłupa, wymiar strzałkowy klatki piersiowej zwiększa się ku dołowi. Ściany boczne są utworzone przez żebra, między którymi znajdują się przestrzenie międzyżebrowe. Otwór górny jest zamknięty przez narządy przechodzące ze szyi do klatki piersiowej i na odwrót, otwór dolny zamyka szeroki płaski mięsień - przepona. Klatka piersiowa jest w całości dostępna do obmacywania. Wyczuwa się brzegi otworu górnego, z tym że pierwsze żebra są częściowo z przodu przysłonięte przez obojczyki, więc wyczuwa się obojczyki a nie żebra. Z przodu mostek przykryty jest tylko skórą, po bokach można wyczuć przestrzenie międzyżebrowe. Najsłabiej wyczuwa się szczegóły kręgosłupa. Dla celów badawczych wyznacza się na klatce piersiowej pionowe linie, które oprócz poziomego układu żeber pozwalają na odzwierciedlenie zarysów klatki piersiowej na jej powierzchni zewnętrznej. Jest to tak zwane rzutowanie narządów.

Kończyna górna

Kości kończyny górnej dzieli się na:kości obręczy barkowej i kości wolnej kończyny górnej. Do kości obręczy należy:

obojczyk i łopatka. Do kości wolnej kończyny górnej należy kość ramienna, dwie kości przedramienia - łokciowa i promieniowa, i kości ręki. Kości ręki dzielimy na:kości nadgarstka, śródręcza i palców. Obojczyk jest niewielką kością wygiętą w kształcie litery S. Leży z przodu klatki piersiowej, przykrywa przedni odcinek pierwszego żebra. Posiada grubszy koniec mostkowy pokryty powierzchnią stawową i spłaszczony koniec barkowy z małą owalną powierzchnią stawową. Obojczyk jest na całej swej długości wyczuwalny, u osób szczupłych rysuje się wyraźnie pod skórą. Łopatka jest płaską kością kształtu trójkątnego. Posiada trzy brzegi i trzy kąty. Brzeg górny jest najkrótszy, brzeg przyśrodkowy jest najdłuższy i nosi też nazwę brzegu kręgosłupowego ze względu na sąsiedztwo z kręgosłupem. Brzeg boczny lub pachowy jest zgrubiały. Trzy kąty są to:kąt górny, kąt dolny i kąt boczny zgrubiały posiadający wklęsłą owalną powierzchnię stawową dla kości ramiennej. Łopatka posiada dwie powierzchnie przednią przylegającą do klatki piersiowej zwaną żebrową i tylną, czyli grzbietową. Powierzchnia żebrowa jest wklęsła, jest to dół podłopatkowy wypełniony mięśniem o tej samej nazwie. Na powierzchni grzbietowej sterczy grzebień łopatki. Zaczyna się on łagodnie przy brzegu przyśrodkowym i zwiększa się zbliżając się do brzegu bocznego. Kończy się wystającym za brzeg łopatki wyrostkiem barkowym, na którym znajduje się powierzchnia stawowa dla obojczyka. Powyżej grzebienia jest dół nadgrzebieniowy wypełniony mięśniem nadgrzebieniowym, poniżej dół podgrzebieniowy zawierający mięsień podgrzebieniowy. Dół podgrzebieniowy jest znacznie większy od dołu nadgrzebieniowego. Ponad kątem bocznym łopatki sterczy wyrostek kruczy lekko zagięty i zwrócony ku przodowi. Łopatka leży na ścianie tylnej klatki piersiowej na poziomie od drugiego do siódmego żebra. Można wyczuć wyrostek barkowy i idąc za nim przejść po grzebieniu łopatki. Przy ruchach łopatki można wyczuć kąt dolny, który zatacza łuk przy odwodzeniu kończyny górnej i przy jej podnoszeniu.

Kość ramienna

Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą powierzchnią stawową dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką anatomiczną, na przejściu głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna - miejsce typowych złamań. Nasada górna posiada dwa guzki, większy położony bardziej bocznie i mniejszy leżący z przodu. Guzki przedłużają się na trzon w grzebienie, grzebień guzka większego i grzebień guzka mniejszego. Pomiędzy grzebieniami i guzkami biegnie bruzda międzyguzkowa. Guzki są miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości ramiennej jest w części górnej walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty. Mniejwięcej w połowie trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona

dla mięśnia naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie bloczka. Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia. Ponad bloczkiem znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa zagłębienia, jedno zwane dołem dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka dziobiastego kości łokciowej i drugie, dół promieniowy dla główki kości promieniowej. Po stronie tylnej jest ponad bloczkiem jedno duże zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla wyrostka łokciowego kości łokciowej. Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują się nadkłykcie, przyśrodkowy większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy nadkłykieć boczny. Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna kości ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami, natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego palca, a boczny od strony dużego palca.

Kość promieniowa

Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta powierzchnią stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem stawowym pokrytym chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka jest oddzielona od trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu trzonu guzowatość promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon jest trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie brzegami, z których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej zwany grzebieniem międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i zakończona od strony bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie przyśrodkowej znajduje się wcięcie przeznaczone dla kości łokciowej pokryte powierzchnią stawową. Na stronie zwróconej do kości nadgarstka znajduje się podwójna powierzchnia stawowa. Nasada górna kości promieniowej i część górna trzonu są niemacalne, można wyczuć trzon mniejwięcej od połowy długości po stronie palca dużego i powyżej tego palca wyrostek rylcowaty.

Kość łokciowa

Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej rozwinięta niż dolna, posiada dwa wyrostki:tylny większy zwany wyrostkiem łokciowym i przedni mniejszy zwany wyrostkiem dziobiastym. Między wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate obejmujące bloczek kości ramiennej. Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest małe wcięcie promieniowe dla główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka

dziobiastego wystaje guzowatość łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej jest podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z jego brzegów zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia międzykostnego. Nasada dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt nieregularnej główki pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej znajduje się wyrostek rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości począwszy od wyrostka łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka rylcowatego.

Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg bliższy łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi śródręcza. Kostki liczy się od strony palca dużego w kierunku do palca małego. Kości szeregu bliższego noszą też nazwy:kość łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą obok siebie, natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu dalszym kostki noszą nazwę:czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata. Kostki są pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi i łączą się między sobą z kośćmi przedramienia i śródręcza.

Kości śródręcza

Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z tych kości ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada powierzchnię stawową przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy ma kształt główki i łączy się z pierwszym członem odpowiedniego palca. Pierwsza kość śródręcza wyróżnia się spośród innych tym, że posiada na podstawie siodełkowatą powierzchnię stawową.

Kości palców

Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są trójczłonowe. Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych członów posiadają wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek kości śródręcza, przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe mają podstawy wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek. Paliczki ostatnie zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec pierwszy posiada paliczek pierwszy i trzeci. W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony

grzbietowej ręki oraz wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony grzbietowej.

Połączenia kości kończyny górnej

Dzielimy je podobnie jak kości na połączenia obręczy barkowej i wolnej kończyny. Do połączeń obręczy należy staw mostkowo_obojczykowy i barkowo_obojczykowy. Staw mostkowo_obojczykowy łączy powierzchnię stawową mostkowego końca obojczyka wcięciem obojczykowym rękojeści mostka. W jamie stawowej tego stawu znajduje się chrząstka stawowa, która dzieli jamę na dwie części. Staw otacza torebka stawowa wzmocniona przez więzadło mostkowo_obojczykowe przednie i tylne. Obojczyk jest połączony również z pierwszym żebrem więzadłem żebrowo_obojczykowym. W stawie tym odbywają się ruchy obrotowe obojczyka w stosunku do mostka. Staw barkowo_obojczykowy łączy powierzchnie stawowe barkowego końca obojczyka i wyrostka barkowego łopatki. W jamie stawowej może znajdować się chrząstka śródstawowa. Torebkę stawu wzmacnia bezpośrednio więzadło barkowo_obojczykowe ponadto są dwa więzadła leżące poza stawem, które łączą wyrostek kruczy z obojczykiem. W stawie tym obojczyk wykonuje ruchy obrotowe, ale są one bardzo ograniczone. Obydwa omówione stawy są dobrze macalne. Na łopatce znajduje się więzadło kruczo_barkowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym, leży ono ponad stawem barkowym i ma wpływ na ruchy w tym stawie. Łopatka łączy się stawowo z kością ramienną, jest to staw ramienny. Należy on podobnie jak i stawy następne do połączeń wolnej kończyny górnej. Staw ramienny - powierzchnia wypukła to głowa kości ramiennej, powierzchnia wklęsła znajduje się na kącie bocznym łopatki. Powierzchnia ta nosi nazwę panewki, jest ona lekko wklęsła otoczona obrąbkiem stawowym, który ją powiększa i pogłębia. Powierzchnia stawowa na głowie kości ramiennej jest większa od powierzchni stawowej panewki. Torebka stawowa jest wiotka, obszerna, dochodzi na kości ramiennej do szyjki anatomicznej, na łopatce sięga poza brzegi powierzchni stawowej. Torebka stawowa jest wzmocniona przez ścięgna mięśni, które schodzą z łopatki na kość ramienną i przez jedno tylko więzadło kruczo_ramienne. Staw ramienny jest stawem wieloosiowym, kulistym zwanym ze względu na dużą swobodę ruchów stawem wolnym. Ruchy w tym stawie są następujące:w przód i w tył, tj. ruch wahadłowy, w bok- ruch odwodzenia i przywodzenia, ruchy skręcania ramienia na zewnątrz i do wewnątrz i ruch złożony z wielu ruchów zwany obracaniem lub obwodzeniem, w którym kończyna zatacza koło. Przy podnoszeniu kończyn powyżej poziomu włączają się stawy obręczy barkowej, ponieważ kość ramienia podnosi ku górze więzadło kruczo_barkowe rozpięte jak daszek nad stawem ramiennym. Staw

ramienny przykryty jest przez mięsień naramienny i przez to nie jest dostępny do bezpośredniego obmacywania. Staw łokciowy łączy kość ramienną z obu kośćmi przedramienia. Jest to staw złożony z trzech stawów:stawu ramienno_łokciowego, ramienno_promieniowego i stawu łokciowo_promieniowego bliższego. Staw ramienno_łokciowy łączy powierzchnie stawowe i bloczku kości ramiennej i wcięcie półksiężycowate kości łokciowej. W stawie ramieniowo_promieniowym powierzchnie stawowe znajdują się na bloczku kości ramiennej i na wgłębieniu główki kości promieniowej. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym powierzchnie stawowe stanowią wcięcie promieniowe kości łokciowej i obwód stawowy główki kości promieniowej. Torebka stawowa jest wspólna dla wszystkich trzech stawów. Jest ona wzmocniona po bokach przez silne więzadła poboczne:łokciowe i promieniowe, które schodzą znad kłykci kości ramiennej do obu kości przedramienia. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym znajduje się ponadto więzadło pierścieniowate, które otacza obwód stawowy główki kości promieniowej przyczepiając się do brzegów wcięcia promieniowego na kości łokciowej. Ruchy odbywające się w stawie łokciowym można podzielić na ruchy w stawach między kością ramienną i obu kośćmi przedramienia i na ruchy w stawie promieniowo_łokciowym bliższym. Są to ruchy zginania i prostowania z tym, że ruchy te są połączone z ruchami nawracania i odwracania, tak że ruchy te mają w sumie charakter ruchów śrubowych. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym odbywa się ruch sprzężony z ruchem w stawie promieniowo_łokciowym dalszym, jest to ruch odwracania i nawracania. Staw łokciowy jako całość określany jest jako staw zawiasowy.

Połączenia kości przedramienia

Kość łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą dwoma stawami i więzozrostem. Połączenia stawowe łączą nasady kości - są to staw promieniowo_łokciowy bliższy i dalszy. Staw promieniowo_łokciowy bliższy wchodzi w skład stawu łokciowego i razem z nim został opisany. Staw promieniowo_łokciowy dalszy zawarty jest między powierzchnią stawową główki kości łokciowej i wcięciem łokciowym kości promieniowej. Na kości promieniowej znajduje się krążek stawowy zwrócony do kości nadgarstka. Torebka stawowa otaczająca staw nie posiada własnych więzadeł, więzadła są wspólne dla stawu promieniowo_nadgarstkowego i stawów śródnadgarstkowych. W stawie tym ruch odbywa się wspólnie ze stawem promieniowo_łokciowym bliższym, przy ruchu nawracania obraca się kość promieniowa wokół główki kości łokciowej i obie kości ulegają skrzyżowaniu, zaś przy ruchu odwracania po obrocie kości promieniowej wokół główki kości łokciowej obie kości przedramienia układają się rozlegle. Między obu kośćmi

rozpięta jest błona międzykostna stanowiąca połączenie typu więzozrostów. Błona ta zrasta się z grzebieniami międzykostnymi obu kości przedramienia. Przy ruchu nawracania i odwracania ulega ona zwiotczeniu i nie hamuje ruchów. Służy też za miejsce przyczepu mięśni.

Stawy ręki

Stawy ręki dzielimy na kolejno po sobie następujące:staw promieniowo_nadgarstkowy, stawy śródnadgarstkowe, stawy nadgarstkowo_śródręczne, stawy śródręczno_palcowe. Staw promieniowo_nadgarstkowy jest zawarty między dwoma powierzchniami stawowymi kości promieniowej i powierzchnią stawową krążka stawowego na kości łokciowej z jednej strony, a z drugiej powierzchniami stawowymi bliższego szeregu kości nadgarstka bez kości grochowatej. Kości nadgarstka tworzą gładką powierzchnię stawową, ponieważ są połączone między sobą więzadłami międzykostnymi. Torebka przebiega wzdłuż brzegów powierzchni stawowych, więzadła są wspólne i dla dalszych stawów. W stawie tym odbywają się ruchy zginania dłoniowego i grzbietowego oraz zginania na boki. Zgięcie ku stronie dłoniowej jest głębsze niż ku stronie grzbietowej. Stawy śródnadgarstkowe łączą poszczególne kostki szeregu bliższego i dalszego między sobą współdziałają w ruchach stawu promieniowo_nadgarstkowego. Stawy nadgarstkowo_śródręczne występują między kośćmi drugiego szeregu nadgarstka a podstawami kości śródręcza. Wśród tych stawów wyróżnia się staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. Staw ten posiada odrębną torebkę stawową i siodełkowate powierzchnie stawowe dzięki czemu ma dużą ruchomość. W stawie tym odbywa się ruch zginania i prostowania, przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania, co umożliwia ruchy chwytne ręki. Stawy łączące kości przedramienia z nadgarstkiem i kośćmi nadgarstka między sobą mają wspólne więzadła. Są to więzadła dłoniowe i grzbietowe oraz więzadła boczne. Schodzą one z dalszych nasad kości łokciowej i promieniowej i rozchodzą się na pierwszy i drugi szereg kości nadgarstka. Kości nadgarstka łączą się z kośćmi śródręcza więzadłami dłoniowymi i grzbietowymi, ponadto podstawy kości śródręcza łączą między sobą więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne. Stawy śródręczno_paliczkowe zawarte są między wypukłymi powierzchniami stawowymi na główkach kości śródręcza i wklęsłymi powierzchniami na podstawach paliczków. Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe, wzmacniają ją więzadła poboczne. Dalsze stawy między paliczkami palców są to stawy jednoosiowe zawiasowe wzmocnione pobocznymi więzadłami. W stawach śródręczno_paliczkowych odbywają się ruchy zginania i prostowania palców, odwodzenia i przywodzenia i ruchy obrotowe. W stawach między paliczkami są ruchy zginania i prostowania.

Kończyna dolna

Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na kości obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość miedniczna , a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu, śródstopia i palców. Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się w jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną noszą nazwy:kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z trzonu i talerza. Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych kości w jedną całość zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony jest zgrubiałym brzegiem zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym wyróżnia się wargę wewnętrzną, wargę zewnętrzną i linię pośrednią. Wszystkie trzy są miejscami przyczepu mięśni brzucha ułożonych w potrójną warstwę. Grzebień jest zakończony z przodu przednim górnym kolcem biodrowym, zaś z tyłu tylnym górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych kolców znajdują się odpowiednio przedni i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po stronie wewnętrznej talerza znajduje się dół biodrowy wypełniony mięśniem biodrowym. Część tylna powierzchni zewnętrznej posiada płaską uchowatą powierzchnię stawową przeznaczoną dla kości krzyżowej oraz gruzowatość biodrową, do której przyczepiają się więzadła stawu krzyżowo_biodrowego. Na przejściu kości biodrowej w łonową znajduje się linia łukowata. Na powierzchni tylnej talerza biodrowego widoczne są trzy linie pośladkowe - dolna, przednia i tylna, różnie silnie zaznaczone. Kość łonowa leży od przodu kości miednicznej. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi, górnej i dolnej. Trzon wchodzi w skład panewki. Gałąź górna dochodzi ku górze do kości biodrowej, znajduje się na niej grzebień i guzek kości łonowej. Gałąź dolna łączy się z gałęzią dolną kości kulszowej i razem otaczają otwór zasłonowy. Kość kulszowa składa się również z trzonu i dwóch gałęzi:górnej i dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej w górną znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji siedzącej. Na gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem rysuje się wcięcie kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość biodrową znajduje się wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte więzadłami otwory i służą za miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów i mięśni. W kości miednicznej można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i idąc ku tyłowi grzebień biodrowy.

Pozostałe elementy kości biodrowej są niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się miejsce złączenia obu kości łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości kulszowej można wyczuć poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w pozycji leżącej. Otwór zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.

Kość udowa

Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada górna czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest ułożona na długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na szczycie głowy znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się więzadło śródstawowe. Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki. Na jego górnym końcu wystają dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz większy leży wyżej, posiada na stronie wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz mniejszy leży niżej i bardziej przyśrodkowo. Oba krętarze łączy z przodu linia, a z tyłu grzebień międzykrętarzowy. Krętarze są miejscami przyczepu mięśni. Na tylnej powierzchni trzonu biegnie kresa chropawa, złożona z dwóch warg, które ku górze i ku dołowi rozchodzą się, zaś w środku leżą tuż obok siebie. W dole ograniczają trójkątną płaszczyznę podkolanową, przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest zgrubiała i tworzy dwa kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między nimi zawarty jest dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie:przyśrodkowy i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego. Kłykcie są pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości piszczelowej, ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie stawowe dla rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie częściowo można wyczuć krętarz większy.

Rzepka

Rzepka jest to kość niedużych rozmiarów, płaska o dwóch powierzchniach:przedniej szorstkiej, do której przyrasta więzadło i tylnej gładkiej pokrytej powierzchnią stawową przeznaczoną dla obu kłykci kości udowej. Rzepka leży z przodu stawu kolanowego, jest wyczuwalna na całej powierzchni przedniej.

Kość piszczelowa

Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między kłykciami są dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest powierzchnia

stawowa dla główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest wyraźnie trójgraniasty, ma trzy powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i boczną, jedną tylną. Powierzchnia przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i w całości wyczuwalna. Powierzchnie są podzielone brzegami, z których przedni jest wyczuwalny jak powierzchnia przyśrodkowa, zaś brzeg boczny nosi nazwę grzebienia międzykostnego. W górnym odcinku przedniego grzebienia znajduje się guzowatość piszczelowa, miejsce przyczepu więzadła rzepki. Nasada dolna, czyli dalsza jest słabiej wykształcona niż górna, ma po stronie przyśrodkowej kostkę przyśrodkową z powierzchnią stawową dla kości stopowej. Po stronie bocznej znajduje się wcięcie strzałkowe nie pokryte powierzchnią stawową dla połączenia ze strzałką. Nasada dolna posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości skokowej. Oprócz trzonu wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka przyśrodkowa nasady dolnej.

Kość strzałkowa

Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i dwie nasady. Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową. Trzon strzałki jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie międzykostny zwrócony do kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w kostkę boczną, na której jest powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze strzałki wyczuwalna jest główka leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i kostka boczna.

Kości stępu

Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W skład szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu dalszego wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami leży kość łódkowata. Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś z przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu. Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego stępu. Leży ona na kości piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę przechodzi przez głowę kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa dla piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe dla obu kostek:

przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości skokowej, która łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia stawowa dla kości piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości łódkowatej.- Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży ona między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta powierzchnią stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni dalszej są trzy obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości klinowatych. Od strony przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej. Kości klinowate są trzy:przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa jest kość przyśrodkowa ustawiona skośnie podstawą ku stronie podeszwowej stopy a szczytem ku górze. Kość klinowata pośrednia jest najmniejsza, ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej a szczytem ku stronie podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata boczna. Kości te łączą się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych powierzchnie stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością łódkowatą, powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia. Kość sześcienna leży bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia szeregu dalszego. Posiada z tyłu powierzchnię stawową dla kości piętowej, z przodu podwójną dla dwóch kości śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości klinowatej. W kości stępu wyczuwa się z tyłu guz piętowy, na którym opiera się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę skokową, następnie guzowatość łódkowatej, pierwszą kość klinowatą i kości śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego trudniej jest wyczuć szczegóły kostne stopy schodząc z kości piętowej przechodzi się na kość sześcienną i natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości śródstopia.

Kości śródstopia

Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego paluchem. Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej regularnego trójkąta pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na przekroju trójgraniastym zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy i nasadę dalszą. Nasady kości śródstopia mają kształty główek, spłaszczonych silnie od strony bocznych, pokryte są powierzchniami stawowymi dla paliczków palców stopy. Pierwsza kość śródstopia jest najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia posiada na podstawie guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.

Kości palców stopy

Palce stopy składają się tak jak palce ręki z paliczków:

pierwszy z dwóch pozostałe z trzech. Kształty paliczków są takie jak w ręce z tą różnicą, że są krótkie, podstawy są bardzo zbliżone do nasad dalszych, trzony znikomej długości. Zdarza się, że poszczególne paliczki są ze sobą zrośnięte. Paliczki palca pierwszego są znacznie większe, a przede wszystkim grubsze od paliczków palców pozostałych.

Połączenia kości kończyny dolnej

Dzielimy je na połączenia obręczy kończyny dolnej i na połączenia wolnej kończyny dolnej. Do połączeń obręczy należą stawy krzyżowo_biodrowy i spojenie łonowe. Staw krzyżowo_biodrowy zawarty jest między powierzchnią stawową łukowatą bocznej powierzchni kości krzyżowej i powierzchnią łukowatą na talerzu kości biodrowej. Powierzchnie stawowe są płaskie pokryte chrząstką szklistą częściowo włóknistą. Torebka stawowa jest silnie napięta i wzmocniona dużą liczbą więzadeł. Są to więzadła krzyżowo_biodrowe przednie międzykostne i grzbietowe czyli tylne. Przednie zrastają się z torebką stawową od strony miednicznej, międzykostne wypełniają przestrzeń między guzowatością kości krzyżowej i guzowatością kości biodrowej, zaś tylne przechodzą z kości biodrowej na tylną powierzchnię kości krzyżowej jako wiązadła krótkie i długie. Oprócz tych więzadeł wchodzących bezpośrednio w skład stawu są jeszcze więzadła wzmacniające pośrednie połączenie kości biodrowej z krzyżową. Są to:więzadło biodrowo_lędźwiowe rozpięte między wyrostkiem ostatniego kręgu lędźwiowego, i grzebieniem biodrowym, więzadło krzyżowo_guzowe biegnące między bocznym brzegiem kości krzyżowej a guzem kulszowym i więzadło krzyżowo_kolcowe biegnące od brzegu kości krzyżowej do kolca kulszowego. Przez przebieg tych więzadeł dochodzi do zamknięcia wycięć kulszowych dwa otwory:większy kulszowy położony wyżej i mniejszy położony niżej. Otwory te służą za miejsca przejścia mięśni, naczyń krwionośnych i nerwów, które wychodzą z miednicy w okolice pośladkową i sromową. Staw krzyżowo_biodrowy ze względu na płaskie powierzchnie stawowe i dużo więzadeł posiada bardzo małą ruchomość. Spojenie łonowe jest to chrząstkozrost łączący kości łonowe. Na gałęziach dolnych kości łonowych znajdują się płaskie powierzchnie między które wsuwa się krążek chrząstki włóknistej zwany krążkiem międzyłonowym. W krążku tym znajduje się zwykle wąska szczelina zwana jamą spojenia. Jest ona u kobiet większa niż u mężczyzn. Połączenia kości łonowych uzupełniają dwa więzadła, jedno leży na górnym brzegu spojenia, drugie na brzegu dolnym. W zakresie samej miednicy znajduje się silna błona zasłonowa, która przyrasta do brzegów otworu zasłonowego, zakrywa go i służy zarazem za miejsce przyczepu mięśni zasłonowych zewnętrznego i wewnętrznego. Miednica jako całość. Dwie kości

miedniczne kość krzyżowa i kość guziczna tworzą całość zwaną miednicą. Miednicę dzielimy na:miednicę większą zawartą między talerzami biodrowymi i miednicę mniejszą, zamkniętą przez kości łonowe, kulszowe, kość krzyżową i guziczną. Granicę między tymi miednicami tworzy linia łukowata zwana kresą graniczną, która biegnie od tarczy międzykręgowej między ostatnim kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową do górnego brzegu spojenia łonowego. Miednica większa jest od przodu otwarta, zawiera narządy należące do jamy brzusznej, należy ona topograficznie do jamy brzusznej. Miednica brzuszna stanowi pewną zwartą całość, zawiera odmienne narządy niż jama brzuszna, posiada w swych ścianach otwory łączące ją z otoczeniem. Są to otwory krzyżowe większe i mniejsze oraz otwory zasłonowe. Miednica jest tą częścią kośćca, w której zaznaczają się wyraźnie różnice płciowe. Pojawiają się one u osób dorosłych pod wpływem działania hormonów płciowych. Mają one specjalne znaczenie u płci żeńskiej. U kobiet miednica jest ogólnie biorąc szersza i niższa niż u mężczyzn. Różnice są lepiej widoczne przy omawianiu poszczególnych wymiarów miednicy. W miednicy mniejszej wyróżnia się płaszczyznę wchodu czyli otwór górny miednicy i płaszczyznę wychodu, czyli otwór dolny miednicy. Otwór górny jest ograniczony przez górny brzeg kości krzyżowej, linie łukowate i brzeg górny spojenia łonowego. U kobiet otwór ten ma kształt owalu o łagodnych liniach natomiast u mężczyzn ma kształt zbliżony do serca karcianego, ponieważ brzeg górny kości krzyżowej wpukla się do wnętrza miednicy, a spojenie łonowe ma mniejszy kąt złożony z dwóch płaszczyzn, przedniej biegnącej między kośćmi łonowymi i kulszowymi do guzów kulszowych oraz tylnej od guzów kulszowych do kości guzicznej. W miednicy mniejszej kobiecej dokonuje się pomiarów w trzech kierunkach:strzałkowym, poprzecznym i skośnym, a dokonuje się ich po to, aby sprawdzić czy wymiary miednicy odpowiadają wymiarom główki płodu. Płaszczyznę wchodu mierzymy bezpośrednio na miednicy macerowanej, zaś pośrednio u osoby żywej. Są trzy wymiary bezpośrednie:strzałkowy, poprzeczny i skośny, schodzą się one w punkcie środkowym miednicy. Wymiar strzałkowy biegnie od wzgórka do tylnej powierzchni spojenia łonowego. Wynosi on przeciętnie około 11ż7şcm. Wymiar poprzeczny jest prostopadły do poprzedniego, biegnie przez najszerszą część płaszczyzny wchodu i wynosi przeciętnie około 13,5ż7şcm. Wymiar skośny, a właściwie są dwa wymiary skośne, łączą linie stawów krzyżowo_biodrowych z wypukłością połączenia kości biodrowej z łonową. Długość takiego wymiaru wynosi przeciętnie około 12,5ż7şcm. Wymiar strzałkowy płaszczyzny wychodu, między spojeniem łonowym a kością guziczną wynosi jedynie około 9ż7şcm, ale może się zwiększać od 2-2,5ż7şcm przy ruchach kości guzicznej. Pośrednio u osoby żywej mierzy się miednicę dokonując 4 pomiarów. Są to:

odległość między przednimi górnymi kolcami biodrowymi, która wynosi około 25ż7şcm, odległość między krętarzami większymi kości udowych wynosząca około 32ż7şcm, odległość między grzebieniami kości biodrowych w ich najszerszym miejscu wynosząca około 29ż7şcm, i odległość między spojeniem łonowym a piątym kręgiem lędźwiowym, która wynosi około 20ż7şcm. Wymiary te noszą też nazwy odpowiednio:szerokość międzykolcowa, międzykręgarzowa, międzygrzebieniowa. Zmienność tych wymiarów związana jest z tuszą osoby badanej. Prawidłowe wymiary pośrednie wskazują na prawidłowy ogólny kształt miednicy. Miednica jest nachylona do płaszczyzny poziomej pod kątem, który u kobiet wynosi około 65 stopni u mężczyzn około 55 stopni. Kąt nachylenia zmienia się wraz ze zmianą pozycji miednicy przy przejściu z pozycji stojącej do pozycji siedzącej. Przy siadaniu kąt zmniejsza się, guzy kulszowe obniżają się, spojenie łonowe podnosi się ku górze. Przez połączenia punktów środkowych odległości między ścianą przednią i tylną miednicy otrzymujemy oś miednicy, w kształcie łuku wygiętego ku tyłowi, zgodnie z krzywizną kości krzyżowej.

Połączenia wolnej kończyny dolnej

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udową. Powierzchnia stawowa kości miednicznej leży na jej powierzchni zewnętrznej i jest utworzona przez trzony wszystkich trzech składających się na nią kości. Panewka jest głęboka i powiększona przez chrzęstny obrąbek stawowy. Jej powierzchnia stawowa pokryta chrząstką szklistą biegnie tuż przy obwodzie panewki, ma około 2ż7şcm szerokości, tworzy niepełny okrąg i nosi nazwę powierzchni księżycowatej. Reszta panewki, dół panewki nie jest pokryty powierzchnią stawową, zawiera tkankę łączną i tłuszczową. Między brzegami powierzchni księżycowatej jest wcięcie panewki, nad którym biegnie więzadło poprzeczne panewki. Druga powierzchnia stawowa stawów biodrowego znajduje się na głowie kości udowej, ma kształt wycinka

b:kuli i jest pokryta chrząstką szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do obrąbka stawowego, natomiast na kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje szyjkę. Więzadła wzmacniające staw pochodzą od wszystkich trzech kości tworzących kość miedniczną. Są to:więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące od obu wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej. Więzadło biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch zgięcia ku

tyłowi i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze. Hamują przywodzenie i odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i kulszowo_udowego biegnie okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka na szczycie głowy kości udowej do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy kości udowej. Staw biodrowy jest stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym wykonuje się następujące ruchy:ruch zginania w przód i w tył czyli ruch wahadłowy, ruch przywodzenia i odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na zewnątrz jako suma ruchów , ruch obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów jest wyznaczony głębokością panewki i silnymi więzadłami zwłaszcza biodrowo_udowym.

Staw kolanowy

Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością tego stawu jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią wypukłe powierzchnie obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są przeznaczone dla kości piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla rzepki. Na kłykciach piszczeli powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na tylnej powierzchni rzepki. Na kłykciach piszczeli znajdują się dwie chrząstki zwane łękotkami, na przekroju trójkątne ułożone na obwodzie powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do litery C, inaczej kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między kłykciami piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki obecności łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części - górną i dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej nadkłykci, z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości piszczelowej i na rzepce przebiega nieco poza linię brzegów stawowych. Torebka jest wzmocniona następującymi więzadłami:więzadło rzepki biegnie z przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia czworogłowego uda, przyrasta ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki łącznej dochodzące również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym i bocznym. Po bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli piszczelowe i boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu kośćmi podudzia. Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła:podkolanowe skośne, które jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie od dołu i strony przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe łukowate, schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko więzadło poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową, biegnie ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz

stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła krzyżowe przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy stawowej, zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii środkowej stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne uchyłki błony maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako kaletka nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami ścięgien mięśni tuż przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać następujące ruchy:zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie przy zgiętym kolanie i rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje nadmierne wyprostowanie stawu kolanowego.

Połączenia kości podudzia

Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się ze sobą stawem piszczelowo_strzałkowym, błoną międzykostną i więzozrostem piszczelowo_strzałkowym. Staw piszczelowo_strzałkowy znajduje się między powierzchnią strzałkową kłykcia bocznego piszczeli i powierzchnią stawową na główce strzałki. Staw ten wzmacnia więzadło główki strzałki przednie i tylne. Ruchy w tym stawie są znikome. Błona międzykostna jest rozpięta między grzebieniami międzykostnymi obu kości podudzia. Więzozrost piszczelowo_strzałkowy znajduje się między wcięciem piszczeli a kostką boczną strzałki. Więzozrost ten wzmacnia więzadło piszczelowostrzałkowe przednie i tylne.

Stawy stopy

Stopa łączy się z podudziem stawem skokowo_goleniowym, dalsze stawy łączą poszczególne kości stępu między sobą, następnie stęp ze śródstopiem, kości śródstopia między sobą, z paliczkami i paliczki między sobą. Staw skokowo_goleniowy, zwany również stawem skokowym górnym zawarty jest między powierzchnią wypukłą na trzonie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości piszczelowej łącznie z powierzchniami na obu kostkach. Torebka stawowa jest wzmocniona następującymi więzadłami:po stronie przyśrodkowej jest szerokie więzadło trójgraniaste, które rozchodzi się z kostki przyśrodkowej na kość skokową, łódkowatą i piętową. Po stronie bocznej biegną więzadła z kostki bocznej do kości piętowej i do kości skokowej. W stawie tym odbywa się ruch zginania stopy ku stronie podeszwowej i grzbietowej, przy

czym zgięcie podeszwowe jest głębsze. Przy silnym zgięciu podeszwowym możliwe są ruchy stopy:na boki.

Stawy stępu

Są to stawy między poszczególnymi kośćmi stępu. Między kością piętową i skokową są dwa stawy:piętowo_skokowy tylny i przedni. Staw skokowo_piętowy tylny jest zawarty między powierzchniami tylnymi na obu kościach. Łączy je ponadto więzadło międzykostne leżące w zatoce stępu oraz dwa więzadła skokowo_piętowe boczne i przyśrodkowe. Ruchy w tym stawie odbywają się łącznie ze stawem skokowo_piętowym przednim. Staw skokowy przedni czyli skokowo_piętowo_łódkowy zawarty jest między powierzchniami stawowymi przednimi kości skokowej i piętowej oraz powierzchnią stawową na głowie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości łódkowatej. Staw ten objęty jest wspólną torebką stawową, którą wzmacniają więzadła leżące po stronie grzbietowej i podeszwowej. Na stronie podeszwowej jest silne więzadło piętowo_łódkowe podeszwowe, zaś na stronie grzbietowej więzadło rozwojowe, które łączy kość sześcienną i łódkowatą, i piętową. Czynność obu stawów tj. stawu piętowo_skokowego tylnego i stawu skokowo_piętowo_łódkowego polega na wykonywaniu nawracania i odwracania stopy, przy czym razem z ruchem odwracania odbywa się ruch zgięcia podeszwowego i przywodzenia, zaś ruchowi nawracania towarzyszy zgięcie grzbietowe i odwodzenie stopy. Pozostałe kości stępu łączą stawy noszące nazwy takie jak kości, które łączą, a więc jest staw piętowo_sześcienny i klinowo_łódkowy, który łączy kość łódkową ze wszystkimi trzema kośćmi klinowatymi. Wymienione stawy są wzmocnione przez więzadła grzbietowe i podeszwowe rozpięte pomiędzy poszczególnymi kośćmi. Dzięki obecności ponadto więzadeł międzykostnych kości te są połączone ściśle ze sobą. Dla celów praktycznych wyróżnia się wśród stawu stępu tzw. staw Hoparta(Szoparta). Linia tego stawu powstaje przez połączenie jamy stawowej stawu piętowo_sześciennego i skokowo_piętowo_łódkowego. Linia tego stawu biegnie poprzecznie przez stęp, stąd też nazwa staw poprzeczny stępu. Staw ten jest miejscem wykonywania odcięcia części stopy, a punktem orientacyjnym jest guzowatość kości łódkowatej leżącej po stronie przyśrodkowej stopy.

Stawy stępowo_śródstopne

Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia. Ponieważ kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie następuje w ten sposób, że

trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną kością śródstopia, zaś kość sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i piątą kością śródstopia. Stawy te wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy stępowo_śródstopne nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również miejscem operacyjnym odjęcia tym razem całego śródstopia wraz z palcami od kości stępu. Punktem orientacyjnym jest gruzowatość piątej kości śródstopia. Stawy międzyśródstopne łączą podstawy kości śródstopia między sobą, przy czym nie wyróżnia się tu odrębności żadnej kości śródstopia. Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Dzięki temu powstaje zwarta całość śródstopia.

Stawy śródstopno_paliczkowe

Stawy te łączą główki kości śródstopia z pierwszymi paliczkami palców stopy, wzmacniają je więzadła poboczne, podeszwowe i więzadła śródstopne łączące główki kości śródstopia między sobą. W sąsiedztwie stawu palucha i pierwszej kości śródstopia znajdują się dodatkowe małe kostki zwane trzeszczkami. Ruchy w tych stawach podobne są do ruchów w podobnych stawach ręki, ale są one bardziej ograniczone, głównie jest tu ruch zginania i prostowania.

Stawy międzypaliczkowe

Stawy te zawarte są między powierzchniami stawowymi paliczków, posiadają więzadła poboczne, ruchy w nich to zginanie i prostowanie.

Stopa jako całość

Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia się w niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych podstawami ku stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz łuk podłużny. Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości piętowej. Linia wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku palcom. Brzeg przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy sklepienie stopy. Dzięki temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu jedynie na guzie piętowym, na główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy nie dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie tylko od układu kości, wspomagają go więzadła i ścięgna mięśni. Przy rozluźnieniu więzadeł może nastąpić przesunięcie wzajemne kości, zwłaszcza kości stopowej i powstaje tzw. płaskostopie, w którym stopa całą swoją powierzchnią podeszwową spoczywa na podłodze. Jest to położenie nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy dłuższym staniu.

Może być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym narządem podporowym podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.

Kości czaszki

Czaszka składa się z 2 części:nerwowej czyli mózgowej i twarzowej czyli trzewnej. Czaszka mózgowa jest zamkniętą puszką kostną, w której mieści się mózgowie. Czaszka twarzowa stanowi podstawę kostną twarzy, zawiera początkowe odcinki narządów trzewnych tj. przewodu pokarmowego i oddechowego. Jest to jama nosowa zawierająca również narząd węchu i jama ustna, w której znajduje się narząd smaku. Kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej stanowią osłonkę dla narządu wzroku. W kości skroniowej mieści się narząd słuchu i równowagi.

Czaszka mózgowa

W czaszce mózgowej wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste. Kości parzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku górze i ułożony w kierunku poprzecznym. Są to dwie kości skroniowe i dwie kości ciemieniowe. Tworzą one głównie sklepienie czaszki. Kości nieparzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku dołowi i ułożony w kierunku strzałkowym. Wchodzą one zarówno w skład podstawy jak i sklepienia czaszki. Są to kość czołowa, klinowa i potyliczna. Kość czołowa leży najbardziej z przodu, składa się z łuski i dwóch części oczodołowych. Łuska jest ukształtowana w płaszczyźnie pionowej i od jej ustawienia urobiono określenie płaszczyzna czołowa. Łuska łączy się od tyłu z dwoma kośćmi ciemieniowymi, z boków z kośćmi klinowymi, od strony czaszki twarzowej łączy się z kośćmi jarzmowymi, nosowymi i kością sitową. Przednia powierzchnia łuski jest gładka, stanowi podstawę czoła, od strony wewnętrznej posiada nierówności odpowiadające powierzchni mózgowia. Łuska zamyka przedni dół czaszkowy. Na łusce zaznaczają się guzy czołowe różnie silnie wykształcone, a tuż nad częściami oczodołowymi łuki brwiowe silniej zaznaczone u mężczyzn. Ponad oczodołami znajdują się w w łusce przestrzenie wyścielone błoną śluzową zawierające powietrze zwane zatokami czołowymi. Należą one do zespołu zatok przynosowych i mają połączenie z jamą nosową. Części oczodołowe stanowią górną ścianę oczodołów. Oczodół ograniczony jest od góry przez brzeg nadoczodołowy, w którym znajduje się otwór lub wcięcie nadoczodołowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia krwionośne. Powierzchnia mózgowa części oczodołowej jest nierówna i stanowi dno przedniego dołu czaszki. Między częściami oczodołowymi jest wcięcie sitowe, w którym znajduje się część kości sitowej. Brzeg nadoczodołowy przechodzi ku bokowi w wyrostek jarzmowy. Kość klinowa leży

głównie na podstawie czaszki, składa się z trzonu i trzech par wyrostków, zwanych skrzydłami, większymi, skrzydłami mniejszymi i wyrostkami skrzydłowatymi. Trzon leży w środku podstawy czaszki, łączy się z przodu z kością sitową, z tyłu z kością potyliczną. Trzon zawiera parzystą zatokę klinową łączącą się z jamą nosową jako zatoka oboczna nosa. Na powierzchni górnej trzonu jest zagłębienie zwane siodłem tureckim, ograniczone wyniosłościami z przodu i z tyłu. W siodle znajduje się gruczoł dokrewny - przysadka mózgowa. Z trzonu wyrastają wszystkie wyrostki. Skrzydła większe tworzą ściany środkowego dołu czaszki, częściowo ściany boczne oczodołów i okolicy skroniowej, i podskroniowej. U nasady skrzydła większego znajduje się otwór okrągły, otwór owalny i kolczysty przeznaczony dla nerwów i naczyń. Skrzydła mniejsze są skierowane ku przodowi, uzupełniają od przodu górne ściany oczodołów. U nasady skrzydła mniejszego jest otwór wzrokowy dla przejścia tego nerwu. Między skrzydłem mniejszym i większym jest trójkątna szczelina oczodołowa górna, łącząca oczodół z jamą czaszki. Wyrostki skrzydłowate zwisają z trzonu poza jamę czaszki. Dochodzą one do kości podniebiennej i szczęki. Każdy wyrostek składa się z dwóch blaszek, a zarówno u nasady jak i wzdłuż blaszek biegną kanały dla nerwów i naczyń. Kość klinowa zawdzięcza swoją nazwę temu, że jest wklinowaną między szereg kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej. Są to następujące kości:czołowa, skroniowe, ciemieniowe, potyliczna, sitowa, jarzmowe, podniebienne, szczęki i lemiesz. Kość potyliczna leży od tyłu, stanowi część sklepienia i podstawy czaszki. Składa się z części podstawnej, łuski i dwóch części bocznych. Część podstawna łączy się z trzonem kości klinowej i razem tworzy pochyłość zwaną stokiem, leżą w tylnym dole czaszki. Łuska kości potylicznej stanowi tylne ograniczenia jamy czaszki. Na jej powierzchni wewnętrznej znajdują się rowki ułożone w kształcie krzyża, rozchodzące się od guzowatości potylicznej wewnętrznej. W rowkach tych leżą naczynia krwionośne żylne tzw. zatoki żylne opon twardej. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się guzowatość zewnętrzna i łukowato biegnące linie karkowe, służące za przyczep dla mięśni karku. Części boczne posiadają na swoich powierzchniach zewnętrznych są kłykcie potyliczne pokryte powierzchniami stawowymi dla połączenia z kręgiem szyjnoszczytowym. Ponad kłykciami znajdują się kanały nerwów podjęzycznych. Na brzegach bocznych są wcięcia szyjne, które uzupełnione przez wcięcia na kościach skroniowych tworzą otwory, przez które przechodzą żyły szyjne wewnętrzne i i trzy merwy czaszkowe:(9 10 11). Wszystkie części kości potylicznej ograniczają otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Kość skroniowa składa się z części skalistej sutkowej, łuskowej i bębenkowej. Część skalista leży na pograniczu środkowego i tylnego dołu czaszki, ma kształt piramidy, której dwie powierzchnie są wewnątrz, a dwie zewnątrz czaszki. Piramida ma budowę skomplikowaną,

ponieważ w jej wnętrzu znajduje się narząd słuchu i równowagi, ponadto przechodzi przez nią kanał tętnicy szyjnej wewnętrznej i nerwu. Na tylnej powierzchni piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Na tylnym brzegu piramidy znajduje się wycięcie szyjne tworzące razem z kością potyliczną otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej. Piramida przechodzi ku tyłowi w część sutkową czyli wyrostek sutkowy, który zwisa ku dołowi z tyłu poza małżowinę uszną. W wyrostku są zawarte komórki sutkowe wypełnione powietrzem. Do przodu od wyrostka sutkowego sterczy ku dołowi różnej długości wyrostek rylcowaty. Między obu wyrostkami jest otwór rylcowo_sutkowy dla przejścia nerwu twarzowego. Część łuskowa ma powierzchnię zewnętrzną, która stanowi główną część płaszczyzny skroniowej i powierzchnię wewnętrzną ograniczającą środkowy dół czaszki. Ku przodowi wyrasta z części łuskowej wyrostek jarzmowy, który łączy się z kością jarzmową i tworzy łuk jarzmowy. Poniżej wyrostka jarzmowego znajduje się dół żuchwowy pokryty powierzchnią stawową. Poza tym dołem znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny ograniczony przez część skalistą i bębenkową. Część bębenkowa ma kształt rynienkowato zgiętej blaszki kostnej. Kość skroniowa łączy się z kością klinową, ciemieniową, potyliczną, jarzmową. Kość ciemieniowa jest czworokątną blaszką kostną wstawioną w sklepienie czaszki między kość czołową, skroniową, potyliczną, częściowo klinową. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, wypuklona w guz ciemieniowy, na powierzchni wewnętrznej są nierówności związane z przebiegiem naczyń żylnych i tętniczych.

Czaszka twarzowa

Kości czaszki twarzowej dzielimy na parzyste i nieparzyste. Wszystkie kości parzyste i części nieparzyste są związane ze szczęką tworząc główną część twarzy. Do kości parzystych należą:kości nosowe, jarzmowa, szczęki, łzowe, podniebienne, małżowiny nosowe. Do nieparzystych należą:żuchwa, lemiesz, kość sitowa i gnykowa. Kości twarzy są połączone między sobą nieruchomo z wyjątkiem żuchwy. Kość nosowa ma kształt czworobocznej płytki lekko wygiętej, stanowi część nosa zewnętrznego. Łączy się u góry z kością czołową, z boku z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością drugostronną. Kość jarzmowa leży z boku twarzy, posiada trzon i dwa wyrostki. Wyrostek skroniowy łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości jarzmowej i tworzy łuk jarzmowy. Wyrostek czołowy łączy się z kością czołową i skrzydłem wielkim kości klinowej. Trzon ma trzy powierzchnie:oczodołową, która tworzy część ściany bocznej oczodołu, skroniową, która tworzy część powierzchni skroniowej i policzkową zewnętrzną, wyczuwalną pod skórą twarzy. Szczęka składa się z trzonu i czterech wyrostków:

czołowego, jarzmowego, podniebiennego i zębodołowego. Trzon stanowi część środkową szczęki. Posiada on powierzchnię górną części oczodołową, która tworzy ścianę dolną oczodołu, powierzchnię tylną czyli podskroniową tworzącą płaszczyznę podskroniową, powierzchnię przyśrodkową czyli nosową, zwróconą do jamy nosowej i powierzchnię przednią, macalną pod skórą twarzy. Brzeg powierzchni przedniej ogranicza razem z kośćmi nosowymi otwór gruszkowaty prowadzący do jamy nosowej. Brzeg górny tworzy brzeg podoczodołowy. Powierzchnia nosowa posiada duży otwór prowadzący do zatoki szczękowej do tyłu od tego otworu przyrasta do trzonu szczęki blaszka pionowa kości podniebiennej. Wyrostek czołowy szczęki ogranicza ścianę boczną jamy nosowej, dochodzi do kości czołowej leżąc dobocznie od kości nosowej. Wyrostek jarzmowy zrasta się z kością jarzmową. Wyrostek podniebienny ma kształt lekko wypukłej płytki kostnej ustawionej prawie poziomo. Łączy się z wyrostkiem podniebiennym drugiej szczęki i tworzy przednią część podniebienia twardego a zarazem do jamy nosowej. Wyrostek zębodołowy, jak wskazuje nazwa, posiada szereg zębodołów przeznaczonych dla korzeni zębów. Szczęka leży w środkowej części twarzy i łączy się z następującymi kośćmi:czołową, nosową, łzową, sitową, jarzmową, podniebienną, klinową i małżowiną nosową dolną. Kość łzowa jest to mała cienka kostka leżąca w ścianie przyśrodkowej oczodołu między wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową. Kość łzowa tworzy razem z wyrostkiem czołowym szczęki, kanał nosowo_łzowy prowadzący z oczodołu do jamy nosowej. Kość podniebienna składa się z blaszki poziomej i pionowej ustawionych w stosunku do siebie pod kątem prostym. Blaszka pozioma łączy się z wyrostkiem podniebiennym szczęki i tworzy część tylną podniebienia twardego. Blaszka pionowa przyrasta do trzonu szczęki i tworzy część ściany bocznej jamy nosowej. Przyrastają do niej małżowiny nosowe środkowa i dolna. U góry blaszka pionowa dochodzi do oczodołu i uzupełnia jego ścianę dolną. Małżowina nosowa dolna ma kształt lekko zwiniętej blaszki kostnej, przyrasta do ściany bocznej jamy nosowej. Pod małżowiną biegnie przewód nosowy dolny. Żuchwa jest największą kością nieparzystą. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi. Trzon ma kształt podkowiasty, brzeg górny jest zgrubiały i tworzy część zębodołową zawierającą podobnie jak w szczęce zębodoły. Na powierzchni zewnętrznej trzonów znajduje się w linii środkowej guzowatość grudkowa, na powierzchni wewnętrznej linia przyczepu mięśnia żuchwowo_gnykowego. W trzonie biegnie kanał żuchwy, a w nim nerwy i naczynia dla zębów. Z trzonu wyrastają pod kątem prostym dwie gałęzie, miejsce odejścia gałęzi nazywa się kątem żuchwy. Gałąź zakończona jest dwoma wyrostkami, przednim zwanym dziobiastym, do którego przyczepia się mięsień skroniowy i tylnym kłykciowym. Wyrostek kłykciowy jest zakończony główką pokrytą powierzchnią stawową, poniżej główki jest szyjka. Na wewnętrznej powierzchni gałęzi jest otwór

prowadzący do kanału żuchwy. Lemiesz jest to płaska kość leżąca w linii środkowej jamy nosowej i tworząca część jej przegrody. Lemiesz łączy się z kością sitową, klinową i podniebieniem twardym. Kość sitowa jest wstawiona między kości czaszki mózgowej i twarzowej. Składa się z blaszki poziomej, pionowej i dwóch błędników. Blaszka pozioma znajduje się we wcięciu sitowym kości czołowej i jest podziurkowana - stąd nazwa kość sitowa. Stanowi ona część sklepienia jamy nosowej, łączy jamę nosową z przednim dołem czaszkowym. Blaszka pionowa zwisa do jamy nosowej i tworzy przednio_górną część przegrody nosowej. Po bokach blaszki pionowej zwisają do jamy nosowej dwa błędniki czyli labirynty. Błędnik posiada bardzo delikatną ścianę boczną, która stanowi ograniczenie przyśrodkowej ściany oczodołu, zaś ze ściany przyśrodkowej wyrastają do jamy nosowej małżowiny nosowe. Zazwyczaj są dwie - górna i środkowa, może być trzecia najwyższa. W błędniku znajdują się komórki sitowe, podzielone na przednie i tylne. Mają one połączenie z jamą nosową. Kość gnykowa związana jest rozwojowo z kośćmi twarzoczaszki. Leży na szyi, zawieszona na mięśniach przednich szyi. Ma kształt podkowy, której część środkowa to trzon, z którego wyrastają rogi większe i rogi mniejsze. Kość gnykową można wyczuć na szyi przesuwając palce od żuchwy ku dołowi. Leży ona na granicy okolicy podbródkowej i przedniej powierzchni szyi.

Połączenia kości czaszki

Kości czaszki mózgowej są połączone nieruchomo przy pomocy pasm tkanki łącznej i chrząstki. Na sklepieniu czaszki między kośćmi czołową, ciemieniowymi i potyliczną znajdują się szwy zębate. Brzegi kości sąsiadujące ze sobą są nierówne i zachodzą między siebie, pozostawiając bardzo wąskie przestrzenie wypełnione tkanką łączną. Między łuską kości skroniowej a kością ciemieniową jest szew łuskowy, w którym brzegi obu kości są ścięte skośnie i przez to spłaszczone. Na podstawie czaszki znajdują się między sąsiadującymi ze sobą kośćmi niewielkie ilości chrząstki, są więc chrząstkozrosty. Połączenia kości zmieniają się w zależności od wieku. W okresie płodowym i po urodzeniu między brzegami kości sklepienia znajduje się większa ilość tkanki łącznej, która stopniowo zanika. Przestrzenie zawierające taką tkankę łączną noszą nazwę ciemiączek. Największe ciemiączko przednie znajduje się między kością czołową i kośćmi ciemieniowymi. Może ono dochodzić do 5 centymetrów długości i około 3-5 szerokości. Utrzymuje się ono najdłużej, zarasta między pierwszym a drugim rokiem życia. Ciemiączko tylne znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną, jest ono znacznie mniejsze od przedniego. Po bokach kości ciemieniowych, między nimi a kośćmi skroniowymi, klinowymi a potyliczną leżą małe parzyste ciemiączka boczne. Obecność ciemiączek w czasie płodu ułatwia przesuwanie się główki płodu

w czasie porodu, a po urodzeniu umożliwia powiększenie się czaszki. W czaszce płodowej na jej podstawie są znaczne ilości połączeń chrzęstnych. W miarę kostnienia czaszki ulegają skostnieniu niektóre połączenia chrzęstne podstawy i ilość chrząstki zmniejsza się. U osób starszych może dochodzić do kostnienia szwów czaszki i wówczas kości czaszki mózgowej zlewają się w jednolitą puszkę kostną. Staw żuchwowo_skroniowy jest jedynym połączeniem ruchomym kości czaszki. Powierzchnie stawowe znajdują się głowach wyrostków kłykciowych gałęzi żuchwy i na dołach żuchwowych kości skroniowych. W jamie stawowej znajduje się chrząstka śródstawowa, która zrasta się z torebką stawową i dzięki temu dzieli jamę stawową na dwie części. Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe, jest wzmocniona trzema więzadłami. Najsilniejsze jest więzadło boczne, które biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do szyjki żuchwy. Drugie więzadło klinowo_żuchwowe biegnie od skrzydła większego kości klinowej do gałęzi żuchwy, do jej powierzchni wewnętrznej w sąsiedztwie otworu kanału żuchwy. Trzecie więzadło najsłabsze, rylcowo_żuchwowe, biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kąta żuchwy. Nie jest ono bezpośrednio związane ze stawem. W stawie skroniowo_żuchwowym odbywają się następujące ruchy:wysuwanie ku przodowi i cofanie, obniżanie i podnoszenie i ruch żucia.

Czaszka jako całość

Czaszka ma kształt owoidealnej puszki, w której wyróżnia się podstawę i sklepienie. Podstawa jest niewidoczna i niewyczuwalna, natomiast sklepienie jest powleczone mięśniami i skórą, jest dostępne i wyczuwalne. Sklepienie jest utworzone przez łuskę kości czołowej, obie kości ciemieniowe, łuski kości skroniowych i łuskę kości potylicznej. Sklepienie jest prawie zupełnie gładkie. Na kości czołowej wyczuwa się guzy czołowe, na kościach ciemieniowych mogą być guzy ciemieniowe, na kości potylicznej z tyłu leży guzowatość potyliczna zewnętrzna. Wnętrze czaszki nosi nazwę jamy czaszki i jest podzielone na trzy doły:przedni, środkowy i tylny. Dół czaszki przedni jest ograniczony przez łuskę kości czołowej, skrzydła mniejsze kości klinowej i trzon kości klinowej. Przy przednim dole znajdują się płaty czołowe mózgowia. Dół środkowy jest ograniczony przez skrzydła większe kości klinowej i brzeg górny obu piramid kości skroniowej. Dół środkowy leży niżej niż przedni i zawiera płaty skroniowe mózgowia oraz część przednią pnia mózgu jako część nieparzystą położoną w środku. Dół tylny jest zawarty między brzegami górnymi piramid a łuską kości potylicznej, zawiera półkule móżdżku, ponad którymi leżą płaty potyliczne mózgowia. W dole tylnym jest otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Do przodu od otworu jest pochyłość zwana stokiem, na której spoczywa tylny odcinek pnia

mózgu. Na podstawie czaszki widoczne są parzyste otworki, które znajdują się we wszystkich trzech dołach czaszki i umożliwiają wyjście z jamy czaszki nerwów czaszkowych i naczyń krwionośnych żylnych, a wejście do jamy czaszki naczyń krwionośnych tętniczych. Na wewnętrznej powierzchni kości czaszki widoczne są różnej szerokości rowki, w których przebiegają naczynia krwionośne tętnicze i żylne oraz nierówności odpowiadające nierównościom powierzchni mózgowia. Czaszka twarzowa zawiera dwa parzyste oczodoły,, nieparzystą jamę nosową i ustną. Oczodół jest ograniczony czterema ścianami, które tworzą nieregularny kształt stożka zwróconego szczytem ku wnętrzu czaszki a podstawą na zewnątrz. Ściana górna jest utworzona przez część oczodołową kości czołowej i skrzydło mniejsze kości klinowej, ściana dolna przez trzon szczęki i częściowo kość jarzmową, ściana przyśrodkowa przez wyrostek czołowy szczęki, kość łzową, ścianę błędnika kości sitowej, a ściana boczna przez kość jarzmową i skrzydło większe kości klinowej. Między ścianą górną i boczną jest szczelina oczodołowa górna, między ścianą boczną i dolną szczelina oczodołowa dolna. Szczeliny te i inne otwory łączą oczodół z otoczeniem głównie z jamą czaszki. W szczycie oczodołu jest otwór dla przejścia nerwu wzrokowego. Jama nosowa zajmuje położenie centralne w czaszce twarzowej. Posiada sześć ścian:górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez kości nosowe, blaszkę poziomą kości sitowej i trzon kości klinowej. ściana dolna to podniebienie twarde, złożone z wyrostków podniebiennych kości szczękowych i blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to otwór prowadzący do jamy nosowej ograniczony przez szczęki i kości nosowe. Ściana dolna to również otwór łączący jamę nosową z jamą gardła. Otwór przedni jamy nosowej nosi nazwę otworu gruszkowatego, otwór tylny nozdrzy tylnych. Ściana boczna jest utworzona przez wyrostek czołowy i trzon szczęki, przez blaszkę pionową kości podniebiennej i przez wyrostek skrzydłowaty kości klinowej. Na tej ścianie zwisają do jamy nosowej trzy małżowiny nosowe, górna i środkowa należąca do kości sitowej i dolna, która jest samodzielną kością. Jama nosowa jest podzielona na dwie części:prawą i lewą przez przegrodę nosową. Przegroda ta składa się z części kostnej i chrzęstnej oraz miękkiej. Przegroda kostna jest złożona z blaszki pionowej i kości sitowej i z lemiesza. Przegroda chrzęstna uzupełnia ją od przodu a z przodu ku dołowi znajduje się przegroda błoniasta. Jama nosowa ma liczne połączenia z otoczeniem, łączy się z wnętrzem jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości sitowej, a z oczodołem przez kanał nosowo_łzowy. Pod małżowinami nosowymi biegną trzy przegrody nosowe:pod górną - górny, pod środkową - środkowy, pod dolną - dolny. Te trzy przegrody ku środkowi jamy nosowej tworzą przewód nosowy i wspólny, zaś ku tyłowi łączą się w przewód nosowo_gardłowy, który przez nozdrza tylne łączy jamę nosową z

jamą gardła. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się przestrzenie powietrzne wyścielone błoną śluzową, które mają połączenie z jamą nosową i noszą nazwę zatok przynosowych. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa, szczękowa i komórki sitowe przednie. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Kanał nosowo_łzowy ma swoje ujście do przewodu nosowego dolnego.

Narząd ruchu czynny

Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do kości szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie prążkowane o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni przyczepia się z dwóch stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z jednej strony do kości, zaś z drugiej strony do skóry lub wyłącznie do skóry. Ten drugi rodzaj mięśni - to mięśnie skórne. Mięsień składa się z części mięsnej zwanej brzuścem mięsnym i z części ścięgnistej. W części mięsnej włókna mięśniowe są połączone ze sobą w pęczki przy pomocy wiotkiej tkanki łącznej zwanej omięsną wewnętrzną. Na zewnątrz cały mięsień jest otoczony warstwą tkanki łącznej zwanej omięsną zewnętrzną. Grupy mięśni są pokryte i pooddzielane od innych grup przy pomocy powięzi, również zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka omięsna wewnętrzna i zewnętrzna nie hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy całego mięśnia, natomiast powięź tworzy jakby kanały, w których poruszają się mięśnie. W każdym mięśniu odróżnia się przyczep początkowy i końcowy. Przyczep początkowy leży zwykle bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy dalej. Przyczep początkowy uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep końcowy za punkt bardziej ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i punkt ruchomy mięśnia, ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas punkt początkowy staje się bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części mięsnej do części ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia - mięśnie długie i wąskie posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i szerokie mają ścięgna krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe ścięgna noszą nazwę rozcięgien. Układ włókien w samym mięśniu może być różny - mięsień pierzasty posiada włókna ułożone dwustronnie w stosunku do pasma ścięgnistego biegnącego w środku mięśnia, jest podobny do pióra ptasiego, stąd nazwa pierzasty. Mięsień półpierzasty ma wygląd podobny do połowy pióra z włóknami ułożonymi jednostronnie. Mięsień długi posiada włókna ułożone wzdłuż i równolegle do siebie. Nazwy mięśni są zależne od wielu elementów:od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby składników np. mięsień dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np, mięsień kruczoramienny, od czynności np. zginacz palców lub od kierunku przebiegu np. mięsień prosty lub

skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub dwustawowe. Najczęściej mięśnie pracują zespołowo łącząc się w grupy. Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę mięśni synergetycznych, zaś o czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych. Grupy mięśni układają się zależnie od czynności w stosunku do stawów np. mięśnie zginające leżą przed osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni antagonistycznych są zwykle oddzielone od siebie przegrodami międzymięśniowymi, posiadają też najczęściej własne unerwienie. Praca mięśnia polega na jego skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna mięśnia równocześnie, stąd można mówić nie tylko o czynności mięśnia jako całości ale o czynności poszczególnych części mięśnia. Cały mięsień pracuje wyłącznie przy maksymalnym wysiłku i natężeniu. Wielkość skurczu zależy od długości włókien mięsnych i kąta przyczepu ich do ścięgna. Mięsień może przy skurczu skrócić się do 50% swojej długości spoczynkowej. Siła mięśnia zależy od sumy przekrojów włókien i również od kierunku ich przyczepu. Im mięsień grubszy i silniejszy, siła mięśnia wynosi 11.1 kilograma naż7şcm kw. Skurcz mięśnia jest źródłem siły poruszającej części szkieletu i całego ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są zupełnie wiotkie, są one w stanie lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę tonus. Napięcie mięśnia znika zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do mięśnia, zaś maleje znacznie w narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała postawa człowieka może być bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują słabo, zaś główna ich czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np. utrzymywanie kręgosłupa w pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie jakiegoś stawu dochodzi do skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś wyprostowanie przez czynność prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze lub tylko przez działanie ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar, który może podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie działające na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe jest ramię dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego ruchu. Istnienie grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji siły ruchu w tym sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje rozciąganie prostowników, które regulują zakres ruchu działając w pewnym sensie hamująco na zginacze.

Mechanizmy przystosowawcze mięśni

Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w jednostce czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na przekroju większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to przerost czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia. Przy stałym obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega przerostowi, uzyskuje tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy czas. Odwrotnie - mięsień nie

pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi, przy czym czas zaniku zależy od przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień porażony i rozciągnięty zanika szybciej niż mięsień nierozciągnięty. Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu, mięsień bowiem stanowi całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi mięśnia można przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż, można zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia. Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z tkanki łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę ścięgien do wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo pracujących w miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym przez odpowiedni nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie. W mięśniu znajduje się obfita sieć naczyń włosowatych, w których wypełnienie krwią zmienia się w zależności od zapotrzebowania mięsień w spoczynku ma mniej krwi niż mięsień pracujący. Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu kostnego. Są więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej, brzucha i grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W zakresie tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.

Koniec tomu I

doc. dr hab. Janina Sokołowska - Pituch

"Anatomia - tom II"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie

Całość w 3 tomach

Mięśnie klatki piersiowej

Mięśnie klatki piersiowej dzielimy na powierzchowne i głębokie. Podstawą podziału jest położenie, unerwienie i czynność. Mięśnie powierzchowne leżą na głębokich, mają przyczepy do klatki piersiowej i kończyn górnych, działają więc na klatkę i kończynę są unerwione przez nerwy splotu ramieniowego. Mięśnie głębokie leżą głębiej, mają przyczepy wyłącznie w zakresie klatki piersiowej, są unerwione przez nerwy międzyżebrowe. Do mięśni powierzchownych należy:mięsień piersiowy większy, mięsień piersiowy mniejszy, mięsień podobojczykowy mięsień zębaty przedni. Do mięśni głębokich należą:mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne i mięsień poprzeczny klatki piersiowej. Do mięśni klatki piersiowej należy ponadto przepona - mięsień znajdujący się na granicy klatki piersiowej i jamy brzusznej. Mięsień piersiowy większy - jest to największy i najbardziej powierzchownie położony mięsień klatki piersiowej. Ze względu na szeroki przyczep początkowy wyróżniamy w mięśniu trzy części:obojczykową, mostkowo_żebrową i brzuszną. Część obojczykowa przyczepia się do przyśrodkowej części obojczyka, dochodzi do punktu przyczepu mięśnia naramiennego. Między obu mięśniami zaznacza się wąska przestrzeń kształtu wydłużonego trójkąta zwana trójkątem ramienno_piersiowym. Na skórze zaznacza się w tym miejscu dół podobojczykowy. Część mostkowo_żebrowa przyczepia się do trzonu i rękojeści mostka oraz do chrząstek żeber od drugiego do szóstego, część brzuszna tego mięśnia zaczyna się od pochewki mięśnia prostego brzucha. Przyczep końcowy mięśnia piersiowego większego znajduje się na grzebieniu guzka większego kości ramiennej, przy czym wiązki tego mięśnia przeplatają się między sobą, a dolne zawijają się ku górze i ku tyłowi tak, że brzeg dolny mięśnia jest wyraźnie zgrubiały. Różnokierunkowy przebieg włókien poszczególnych części mięśnia pozwala na samodzielną działalność tych części - i tak:część obojczykowa podnosi ramię ku przodowi i środkowi, część mostkowo_żebrowa obniża ramię podniesione, podobnie działa część brzuszna. Przy ustalonych kończynach górnych przy oparciu o stół mięsień piersiowy większy działa jak mięsień wdechowy podnosząc żebra klatki piersiowej. Mięsień ten można wyczuć w klatce piersiowej najlepiej przy odwiedzionym i podniesionym ramieniu jakby przygotowanym do rzutu jakiegoś przedmiotu. Jest on unerwiony przez gałęzie piersiowe splotu ramiennego. Mięsień piersiowy mniejszy - mięsień ten przykryty jest zupełnie przez mięsień poprzedni. Jego przyczepy początkowe znajdują się na częściach kostnych trzech żeber tj. od

trzeciego do piątego stąd biegnie ku górze i dochodzi do wyrostka kruczego łopatki. Obniża łopatkę i wraz z nią ramię, może działać na klatkę piersiową tak jak piersiowy większy. Jest unerwiony przez nerwy piersiowe splotu ramiennego. Mięsień podobojczykowy - jest to mały podłużny mięsień rozpięty pomiędzy częścią kostną pierwszego żebra i końcem barkowym obojczyka. Umocowuje obojczyk w stawie mostkowo_obojczykowym i w stosunku do pierwszego żebra. Jest unerwiony przez nerw podobojczykowy splotu ramiennego. Mięsień zębaty przedni - leży najgłębiej, jest płaski i szeroki. Zaczyna się na powierzchni zewnętrznej 9 żebra. Przylega ściśle do ściany bocznej klatki piersiowej i dochodzi do przyśrodkowego brzegu łopatki, do którego przyczepia się na całej jego długości. Mięsień ten przymocowuje łopatkę do klatki piersiowej, współdziała z mięśniem równoległobocznym. Jest unerwiony przez nerw piersiowy długi ze splotu ramiennego.

Mięśnie głębokie

Mięśnie te układają się w dwie grupy:mięśnie zewnętrzne i wewnętrzne ponieważ obie grupy wypełniają przestrzenie międzyżebrowe - mięśnie te noszą nazwę mięśni międzyżebrowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe, począwszy od guzków międzyżebrowych idąc ku przodowi do części żeber chrzęstnych. Między częściami chrzęstnymi żeber brak mięśni a przestrzenie międzyżebrowe wypełniają więzadła międzyżebrowe zewnętrzne. Włókna mięsne biegną skośnie od góry i tyłu ku przodowi i dołowi. Mięśnie te podnoszą żebra, czyli działają jak mięśnie wdechowe. Są one unerwione przez nerwy międzyżebrowe. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe idąc od przodu od części chrzęstnych żeber ku tyłowi do kątów żeber dalej brak ich, a przestrzenie międzyżebrowe wypełniają więzadła międzyżebrowe wewnętrzne. Włukna ich krzyżują w swoim przebiegu włókna mięśni międzyżebrowych zewnętrznych i biegną od przodu i góry ku tyłowi i dołowi. Mięśnie te dochodząc do wewnętrznych powierzchni żeber ograniczają kanał zawarty między mięśniem a bruzdą na dolnym brzegu żebra, w którym biegną naczynia krwionośne i nerwy międzyżebrowe. Mięśnie te częściowo działają jak wdechowe podnosząc żebra, głównie ich części przednie, ich części tylne obniżają żebra a więc działają jak mięśnie wydechowe. Są unerwione tak jak zewnętrzne przez nerwy międzyżebrowe. Mięsień poprzeczny klatki piersiowej - leży po wewnętrznej stronie mostka. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato, z powierzchni trzonu i wyrostka mieczykowatego mostka na chrząstki sąsiednich żeber tj. od 2 do 6. Obniża on chrząstki żeber, a więc działa jak mięsień wydechowy. Unerwiony jest przez nerwy międzyżebrowe. Przepona - stanowi granicę między dwoma dużymi

jamami ciała, między klatką piersiową i jamą brzuszną. Składa się z dwóch części mięsnej i ścięgnistej. Część mięsna jest położona obwodowo i składa się kolejno z części mostkowej, żebrowej i lędźwiowej. Część ścięgnista jest położona w środku mięśnia. Część mostkowa jest częścią najmniejszą, przyczepia się do wyrostka mieczykowatego mostka i do pochewki mięśnia prostego brzucha. Część żebrowa jest najobszerniejsza, przyczepia się do powierzchni wewnętrznej 6 dolnych żeber. Część lędźwiowa leży od tyłu i składa się z kilku odnóg, z których przyśrodkowe przyczepiają się do trzonów czterech kręgów lędźwiowych, zaś boczne odchodzą od trzonu pierwszego kręgu lędźwiowego i od ostatniego żebra. Włókna części mięsnych biegną zbieżnie ku środkowi do części ścięgnistej. Część ta nosi nazwę środka ścięgnistego o kształcie podobnym do listka koniczyny. Przepona jest wysklepiona ku górze i wpókla się w obręb klatki piersiowej nierównomiernie po stronie prawej i wyżej niż po stronie lewej. Po stronie prawej szczyt wypuklenia sięga do górnej krawędzi 5 żebra, po stronie lewej do krawędzi tego żebra, przy czym położenie jej jest stale zmienne, zależy od ruchów oddechowych. Przepona jest głównym mięśniem oddechowym - przy wdechu spłaszcza się i obniża, przez co zwiększa się wymiar pionowy klatki piersiowej, przy wydechu podnosi się i wpukla a wymiar ten klatki piersiowej zmniejsza się. Z drugiej strony przepona działa na zawartość jamy brzusznej, stanowi tłocznię brzuszną, działa przy oddawaniu moczu, stolca i przy porodzie. Przepona jest unerwiona przez nerwy przeponowe przechodzące ze splotu szyjnego.

Mechanika klatki piersiowej

Ruchomość klatki piersiowej zależy od ruchomości jej składników, a więc żeber i mostka. Ruchy żeber są możliwe dzięki ich połączeniu stawowemu z kręgami piersiowymi i z mostkiem. Klatka piersiowa zmienia swoje wymiary przy wdechu i przy wydechu. Przy wdechu zwiększają się jej wymiary:strzałkowy, czyli przednio_tylny, poprzeczny i pionowy. Wymiar strzałkowy zwiększa się dzięki temu, że mostek odchyla się ku przodowi, zwłaszcza jego część dolna przy równoczesnym prostowaniu się części piersiowej kręgosłupa. Wymiar poprzeczny zwiększa się przez ruchy żeber w stawach guzków żebrowych czyli w połączeniach żeber z kręgosłupem oraz dzięki ruchom chrząstek żebrowych. Wskutek działania mięśni międzyżebrowych brzegi dolne żeber unoszą się ku górze, równocześnie żebra oddalają się od kręgosłupa, przednie ich części chrzęstne obracają się w stawach łączących je z mostkiem, co powoduje równocześnie zwiększenie się wymiaru poprzecznego i strzałkowego. Wymiar pionowy zwiększa się dzięki spłaszczeniu przepony. Wskutek tych zmian pogłębia się mięśnie ujemne w jamach klatki piersiowej i powietrze dostaje się do płuc. Przy wydechu przestają działać mięśnie wydechowe, następuje opadanie żeber i mostka

oraz uwypuklenie się przepony czyli zmniejszają się wymiary klatki piersiowej. Przy oddychaniu bierze udział również ściana brzucha, zaś przy utrudnionym oddychaniu współdziałają mięśnie powierzchowne klatki piersiowej i częściowo mięśnie szyi. Powrócimy do tego przy omawianiu narządu oddechowego i jego czynności.

Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha dzielimy na proste i skośne. Mięśnie proste leżą z przodu i z tyłu tuż przy linii środkowej ciała, mięśnie skośne leżą z boku. Do mięśni prostych należy:mięsień prosty i mięsień czworoboczny lędźwi, do mięśni skośnych należą trzy mięśnie:skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny i poprzeczny. Mięśnie brzucha tworzą ścianę jamy brzusznej i przyczepiają się ogólnie biorąc do kostnych ograniczeń otworu dolnego klatki piersiowej i górnego obramowania miednicy mniejszej. Przyczepiają się więc do mostka, dolnych kręgów lędźwiowych, grzebieni biodrowych i spojenia łonowego. Mięsień prosty brzucha - leży tuż przy linii środkowej ciała, przyczepia się u góry do zewnętrznej powierzchni od 5 do 7 żebra do wyrostka mieczykowatego mostka, zaś u dołu dochodzi do gałęzi głównej kości łonowej tuż przy spojeniu łonowym. Mięsień prosty jest podzielony na kilka części przez trzy zazwyczaj smugi ścięgniste, biegnące poprzecznie przez mięsień i zrastające się z jego pochewką ścięgnistą. Jedna smuga leży powyżej, zaś dwie poniżej pępka. Mięsień prosty jest schowany całkowicie w pochewce utworzonej przez szerokie i płaskie przecięgna mięśni skośnych brzucha. Blaszka przednia pochewki jest silniejsza niż blaszka tylna. Między obu mięśniami prostymi biegnie linia biała łącząca wyrostek mieczykowaty ze spojeniem łonowym. Jest ona utworzona przez krzyżujące się wzajemnie włókna rozcięgien mięśni skośnych. Czynność mięśnia prostego brzucha jest wieloraka. Działa statycznie jako część ściany brzucha, współdziała z przeponą jako tłocznia brzucha, kurcząc się zgina klatkę piersiową ku przodowi lub przy ustalonej klatce piersiowej podnosi miednicę. Jest unerwiony przez sześć dolnych nerwów międzyżebrowych, które dochodzą do niego po przejściu przez przestrzenie międzyżebrowe i po unerwieniu mięśni międzyżebrowych. Mięsień czworoboczny lędźwi - drugi mięsień prosty leży z tyłu jamy brzusznej, jest gruby, krótki. Znajduje się w przestrzeni między ostatnim żebrem a grzebieniem biodrowym, przy czym część jego włókien przyczepia się również do wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych. Czynność mięśnia polega na zginaniu klatki piersiowej w stronę działającego mięśnia, ponadto przez obniżanie ostatniego żebra działa jako mięsień wydechowy. Stan jego napięcia przyczynia się do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej.

Jest on unerwiony przez ostatni nerw międzyżebrowy zwany nerwem podżebrowym i przez nerwy krótkie ze splotu lędźwiowego. Mięśnie skośne - są to trzy mięśnie szerokie, płaskie, ułożone jeden na drugim, razem tworzą ścianę boczną brzucha. Mięsień skośny zewnętrzny - mięsień ten przyczepia się u góry do zewnętrznej powierzchni dolnych żeber od 5 do 12, u dołu do zewnętrznej wargi grzebienia biodrowego. Przedłużeniu przyczepu do grzebienia biodrowego rozcięgno tego mięśnia tworzy więzadło pachwinowe rozpięte między przednim górnym kolcem biodrowym a guzkiem łonowym. Więzadło to stanowi naturalną granicę między brzuchem a udem, zaznacza się przy zgięciu kończyn w stawie biodrowym. Ku przodowi wiązki mięśnia skośnego zewnętrznego przechodzą w płaskie, szerokie rozcięgna rozpięte na całej długości mięśnia, które dochodzi do linii środkowej ciała i przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego. Przez zrost rozcięgien obu mięśni skośnych powstaje linia biała. Włókna mięśnia skośnego zewnętrznego biegną w kierunku od góry i tyłu ku przodowi i dołowi. Czynność tego mięśnia może być jednostronna lub obustronna. Przy skurczu jednostronnym następuje kręcenie tułowia w stronę przeciwną mięśnia działającego. Przy skurczu obustronnym może zginać kręgosłup i obniżać klatkę piersiową jeśli jest ustalona miednica lub podnosi miednicę przy ustalonej klatce piersiowej. Przy zgiętym do tyłu kręgosłupie stara się wraz z innymi mięśniami wyprostować kręgosłup, ułatwia utrzymanie równowagi. Jest unerwiony przez dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego. Mięsień skośny brzucha wewnętrzny - mięsień ten leży przykryty przez mięsień poprzedni. Przyczepia się u góry do dolnych brzegów trzech ostatnich żeber, od tyłu do powięzi piersiowo_lędźwiowej, od dołu do linii środkowej grzebienia biodrowego i do więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które podobnie jak rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego i dochodzi do linii białej. Rozcięgno dzieli się na dwie blaszki zewnętrzną i wewnętrzną. Blaszka zewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia skośnego zewnętrznego, blaszka wewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia poprzecznego brzucha. Powięź piersiowo_lędźwiowa, która służy za przyczep mięśnia od tyłu, jest to blaszka powięzi rozpięta między wyrostkami kolczystymi kręgów piersiowych, lędźwiowych a grzebieniem środkowym kości krzyżowej i grzebieniem biodrowym. Wiązki mięśnia skośnego wewnętrznego układają się wachlarzowato, dolne ku dołowi i przodowi, środkowe poziomo, zaś górne ku górze i do przodu. Wiązki górne krzyżują wiązki mięśnia skośnego brzucha zewnętrznego. Mięsień ten może podobnie jak poprzedni działać jednostronnie lub dwustronnie. Przy czynności obustronnej zgina kręgosłup do przodu i obniża klatkę piersiową, przy czynności jednostronnej obniża tułów w jedną stronę mięśnia działającego. Jest unerwiony przez dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego. Mięsień poprzeczny brzucha - leży najbardziej wewnętrznie.

Przyczepia się u góry do wewnętrznej powierzchni 6 dolnych żeber, z tyłu do powięzi piersiowo_lędźwiowej, z dołu do wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego i więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego brzucha. Rozcięgno dzieli się przy brzegu bocznym mięśnia prostego na część górną i dolną. Część górna leży poza mięśniem prostym, zaś część dolna przechodzi przez mięsień prosty. Wiązki mięśnia poprzecznego układają się poziomo. Działanie mięśnia polega na zwężaniu dolnego otworu klatki piersiowej, a przy działaniu obustronnym na jamę brzuszną, tworzą one tłocznię brzuszną i działają jak opaska otaczająca jamę brzuszną. Unerwiony jest przez 7 dolnych nerwów międzyżebrowych i nerwy splotu lędźwiowego. Mięśnie brzucha tworzą w sumie cienką ścianę brzucha, ale ściana ta jest wytrzymała wskutek różnokierunkowego przebiegu wiązek mięsnych. Z mięśni tych wyczuwalny jest mięsień prosty, ale pośrednio, ponieważ jest schowany w pochewce. Pochewka jest utworzona przez rozcięgna mięśni skośnych, przy czym jej ściana przednia jest silniejsza, ponieważ składa się na nią rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego, zewnętrzna blaszka rozcięgna skośnego wewnętrznego a poniżej pępka dodatkowo część dolna rozcięgna mięśnia poprzecznego. Natomiast ściana tylna jest o wiele słabsza. Przy położeniu na wznak i podnoszeniu nóg ku górze można wyczuć poszczególne odcinki mięśnia prostego, zaznaczające się pomiędzy smugami ścięgnistymi. Smugi przyrastają do pochewki i dzielą w ten sposób mięsień na odcinki. Równoczesny skurcz przepony i mięśni ścian brzucha - stwarza tłocznię brzuszną, dzięki której zwiększa się ciśnienie w jamie brzusznej i nacisk na zawarte w niej narządy. Tłocznia działa w czasie porodu, wydalania kału, moczu, kaszlu. W linii środkowej przedniej ściany brzucha biegnie linia biała od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego, utworzona przez krzyżujące się ze sobą włókna rozcięgien mięśni skośnych brzucha. Zestawienie działania mięśni brzucha:bierne - ochrona zawartości jamy brzusznej przez utworzenie ścian jamy brzusznej, czynne - zginanie kręgosłupa do przodu i na boki, obniżanie klatki piersiowej, podnoszenie miednicy, skręcanie tułowia, współudział przy wydechu, tłocznia brzuszna.

Mięśnie grzbietu

Mięśnie grzbietu dzielimy na powierzchowne i głębokie. Mięśnie powierzchowne mają jeden przyczep na kończynie górnej, drugi do kręgosłupa. Są one unerwione przez przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Są to mięśnie płaskie, szerokie, rozległe, przykrywają sobą pozostałe mięśnie grzbietu, leżą ułożone w dwóch warstwach na sobie. Czynność ich dotyczy zarówno kończyny górnej jak i kręgosłupa. Mięśnie głębokie są bardziej smukłe, zajmują przestrzeń obustronnie

wzdłuż kręgosłupa od kości potylicznej aż do kości guzicznej. Zaczynają się i kończą na grzbiecie. Czynność ich polega na biernym utrzymywaniu kręgosłupa w pozycji pionowej, na prostowaniu kręgosłupa zgiętego, na zginaniu kręgosłupa i obracaniu go. Mięśnie głębokie są unerwione przez gałęzie tylne nerwów rdzeniowych.

Mięśnie powierzchowne

Do mięśni powierzchownych należą:mięsień czworoboczny, mięsień najszerszy grzbietu, mięsień równoległoboczny, mięsień dźwigacz łopatki oraz dwa mięśnie zębate tylne górny i dolny. Mięsień czworoboczny - zwany jest również kapturowym jakkolwiek kształt kaptura mnicha tworzą dopiero obydwa mięśnie razem, sam pojedynczy ma kształt wydłużonego trójkąta o podstawie opartej o kręgosłup. Mięsień czworoboczny przyczepia się do więzadła nadkolcowego w części szyjnej zwanego tu więzadłem karkowym, dalej ku górze dochodzi do kości potylicznej, schodząc ku dołowi przyczepia się do wyrostków kolczystych ostatniego kręgu szyjnego i wszystkich piersiowych z drugiej strony dochodzi do części barkowej obojczyka, do wyrostka barkowego i grzbietu łopatki. Ze względu na kształt mięśnia wyróżnia się trzy części o różnym kierunku przebiegu wiązek mięsnych. Część górna ma włókna biegnące z góry ku dołowi i w bok, część ta podnosi bark ku górze. Część środkowa ma włókna o kierunku prawie poziomym, zbliża łopatkę do kręgosłupa. Część dolna posiada włókna kierujące się ku górze, a więc obniża ona bark ku dołowi. Mięsień czworoboczny jest unerwiony przez nerw dodatkowy i gałązki splotu szyjnego. Mięsień najszerszy grzbietu - mięsień ten razem z poprzednim pokrywa cały grzbiet. Jego część górna jest pokryta przez mięsień czworoboczny. Przyczepia się do wyrostków kolczystych 6 dolnych kręgów piersiowych i wszystkich kręgów lędźwiowych, dalej do grzebienia biodrowego i do powierzchni zewnętrznej dolnych trzech żeber, a końcowy przyczep dochodzi do grzebienia gózka mniejszego kości ramiennej. Czynność mięśnia przy ustalonym kręgosłupie obniża podniesione ramię, przywodzi je ku linii środkowej do tyłu, zaś przy ustalonym ramieniu współdziała z nięśniami oddechowymi. Mięsień ten jest unerwiony przez nerw piersiowo_grzbietowy ze splotu ramiennego. Mięsień równoległoboczny - mięsień ten może być podzielony na dwie części górną i dolną zwane mięśniem równoległobocznym większym i mniejszym. Przyczep tego mięśnia jako całości znajduje się na wyrostkach kolczystych dwóch najniższych kręgów szyjnych i 4 górnych kręgów piersiowych, a z drugiej strony na przyśrodkowym brzegu łopatki. Włókna mięśnia skierowane są skośnie od góry i środka ku dołowi i bokowi, i dzięki temu ułożeniu podnoszą łopatkę ku górze i

przyciągają ku linii środkowej. Mięsień jest unerwiony przez nerw grzbietowy łopatki ze splotu ramiennego.

Mięsień dźwigacz łopatki - mięsień ten przyczepia się do wyrostków poprzecznych 4 górnych kręgów szyjnych, biegnie skośnie w bok i dochodzi do przyśrodkowego kąta łopatki. Podnosi łopatkę ku górze. Jest unerwiony przez nerw grzbietowy łopatki ze splotu ramiennego. Z omówionych mięśni można wyczuć leżące najbardziej powierzchownie mięsień czworoboczny i najszerszy grzbietu. Mięsień czworoboczny tworzy naturalną granicę szyi w swoim górnym odcinku, brzeg jego dolny zaznacza się tylko u ludzi z bardzo silnie wykształconymi mięśniami. Mięsień najszerszy grzbietu tworzy ścianę tylną dołu pachowego, można go wyczuć przy odwiedzionej kończynie górnej i przy kończynie podniesionej ku górze. Pozostałych mięśni wyczuć nie można. Do drugiej warstwy mięśni powierzchownych należą dwa mięśnie zębate tylny górny i dolny. Mięsień zębaty tylny górny - jest to mały płaski mięsień leżący pod mięśniem równoległobocznym. Przyczepia się do wyrostków kolczystych dwóch najniższych kręgów szyjnych i dwóch najwyższych kręgów piersiowych i dochodzi w postaci czterech pasm do żeber od drugiego do piątego. Podnosi żebra. Jest unerwiony przez nerwy międzyżebrowe. Współdziała przy wdechu. Mięsień zębaty tylny górny - jest to również mały płaski mięsień przykryty przez mięsień najszerszy grzbietu. Przyczepia się do powięzi piersiowo_lędźwiowej, do wyrostków kolczystych dwóch dolnych kręgów piersiowych i dwóch górnych kręgów lędźwiowych i dochodzi czterema pasmami do ostatnich czterech żeber (od 8_12). Obniża dolne żebra, współdziała przy wydechu. Jest unerwiony przez nerwy międzyżebrowe. Mięśnie głębokie grzbietu dzielimy na dwa pasma, przyśrodkowe i boczne. Zaczynają się na podstawie czaszki, a kończą na kości krzyżowej. Tworzą pasma wypełniające przestrzenie po obu stronach kręgosłupa między wyrostkami kolczystymi a kątami żeber. Wspólna czynność tych mięśni polega w pierwszym rzędzie na utrzymaniu kręgosłupa w pozycji pionowej, stąd ich nazwa prostownik grzbietu. Pasmo przyśrodkowe złożone jest z wielu mięśni krótkich rozpiętych między wyrostkami kręgów. Czynność ich polega na skręcaniu kręgosłupa, na jego zginaniu, a przy działaniu zespolonym na prostowaniu kręgosłupa. Pasmo boczne zawiera kilka mięśni krótszych i mięśnie ciągnące się wzdłuż całego kręgosłupa. Do mięśni krótszych należą mięśnie płatowate głowy i szyi, zaś do długich należy mięsień biodrowo_żebrowy i najdłuższy grzbietu. Mięsień płatowaty głowy i szyi- mięsień ten rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych od 3 kręgu szyjnego do 5 piersiowego. Dzieli się na dwie części zwane mięśniem płatowatym głowy, który dochodzi do kości potylicznej i wyrostka sutkowatego kości skroniowej i płatowaty szyi, który łączy się na wyrostkach poprzecznych trzech górnych kręgów szyjnych. Przy współdziałaniu obu mięśni następuje zgięcie szyi do tyłu, przy działaniu

jednostronnym obrót głowy w stronę mięśnia działającego. Mięsień biodrowo_krzyżowy i najdłuższy grzbietu - mięsień ten łącznie z mięśniem najdłuższym grzbietu tworzy u swego początku wspólną masę mięśnia prostownika grzbietu. Masa ta znajduje się w przestrzeni między kością krzyżową, grzebieniem biodrowym, a wyrostkami kolczystymi kręgów lędźwiowych. Wspólna masa mięsna dzieli się na część boczną to jest mięsień biodrowo_żebrowy i na część przyśrodkową - mięsień najdłuższy grzbietu. Obydwa mięśnie ciągną się aż do czaszki. Mięsień biodrowo_żebrowy dzieli się ze względu na swoje końcowe przyczepy na mięsień biodrowo_żebrowy lędźwi , klatki piersiowej i szyi. Część lędźwiowa kończy się na wyrostkach poprzecznych kręgów lędźwiowych i na 6 dolnych żebrach, część piersiowa dochodzi do 6 górnych żeber, zaś część szyjna dochodzi do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Mięsień najdłuższy grzbietu - mięsień ten dzieli się na odcinki, są to mięsień najdłuższy klatki piersiowej szyi i głowy. Wszystkie części zaczynają się wspólną masą mięsną z mięśniem biodrowo_żebrowym, a kończą się odpowiednio do odcinka w części piersiowej na wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych i na kątach żeber, stąd część piersiowa nosi też nazwę części tułowiowej. Część szyjna zaczyna się na wyrostkach poprzecznych 5 górnych kręgów piersiowych, a kończy się na wyrostkach poprzecznych4 górnych kręgów szyjnych. Ostatni odcinek tj. mięsień najdłuższy głowy, odchodzi od wyrostków poprzecznych trzech górnych kręgów piersiowych i trzech dolnych kręgów szyjnych i dochodzi do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Mięsień prostuje kręgosłup. Jest unerwiony tak jak wszystkie mięśnie głębokie przez gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Osobną grupę mięśni stanowi kilka krótkich mięśni rozpiętych między kością potyliczną i dwoma kręgami szyjnymi piersiowymi i drugim, które służą do poruszania stawami między kością potyliczną i atlasem oraz między atlasem a kręgiem drugim.

Mięśnie głowy

Mięśnie głowy dzielimy na dwie grupy, na mięśnie wyrazowe czyli mimiczne i na mięśnie żwacze. Mięśnie wyrazowe są to mięśnie skórne to jest takie, które przyczepiają się z jednej strony do kości czaszki a z drugiej dochodzą do skóry lub przyczepiają się wyłącznie do części miękkich twarzy. Wskutek takich przyczepów skurcz tych mięśni wywołuje fałdowanie się części miękkich twarzy i zmianę wyrazu twarzy, stąd nazwa mięśnie wyrazowe czyli mimiczne. Mięśnie te są płaskie, cienkie, niewyczuwalne, ponadto są różnie wykształcone, niektóre z nich należą do mięśni zanikających zwanych mięśniami szczątkowymi. Mają one swój własny nerw - 7 nerw czaszkowy, twarzowy. Druga grupa mięśnie żwaczowe są związane ze stawem skroniowo_żuchwowym, mają więc obustronnie przyczepy na

kościach. Mają swoje własne unerwienie pochodzące od nerwu trójdzielnego tj. 5 nerwu czaszkowego.

Mięśnie mimiczne

Mięśnie te grupują się wokół dużych otworów czaszki twarzowej. Oprócz mięśnia naczasznego, który pokrywa sklepienie czaszki, są to mięśnie otoczenia szpary powiekowej, szpary usznej, mięśnie nozdrzy i ucha zewnętrznego. Mięsień naczaszny nosi również nazwę mięśnia naczaszkowego. Składa się on z dwóch brzuśców mięsnych połączonych czepcem ścięgnistym. Brzusiec czołowy biegnie pod skórą czoła od nasady nosa i brwi ku górze i przechodzi w część ścięgnistą zwaną czepcem ścięgnistym. Czepiec jest to cienka ale mocna błona zrośnięta ze skórą, przesuwalna w stosunku do okostnej kości sklepienia czaszki. Brzusiec potyliczny pokrywa kość potyliczną od tyłu dochodzi do czepca ścięgnistego. Przy skórczu mięśnia czołowego tworzą się poprzeczne zmarszczki na czole, a brwi unoszą się ku górze. Mięśnie otoczenia szpary powiekowej - należą tu trzy mięśnie:okrężny oka, marszczący brwi i podłużny. Mięsień okrężny oka jest to największy mięsień tej grupy. Biegnie okrężnie w otoczeniu ścian oczodołu i dzieli się na trzy części:oczodołową, powiekową i łzową. Część oczodołowa leży najbardziej zewnętrznie, tworzy wiązki otaczające oczodół, które przyczepiają się do przyśrodkowej ściany oczodołu. Część powiekowa leży pod skórą powiek, zaczyna się i kończy w przyśrodkowym kącie oka. Część łzowa jest najmniejsza, znajduje się w przyśrodkowej części oczodołu, tuż poza woreczkiem łzowym. Część oczodołowa zaciska szparę powiek, część łzowa uciska woreczek łzowy, a część powiekowa zamyka szparę powiek . Mięsień marszczący brwi leży pod mięśniem czołowym, zaczyna się na kości czołowej i dochodzi do skóry czoła ponad przyśrodkową częścią brwi. Skurcz obu mięśni wywołuje pionowe fałdy skórne ponad nasadą nosa, zbliża brwi ku sobie. Mięsień podłużny nosi także nazwę mięśnia podłużnego nosa. Jest to mały mięsień leżący ponad nasadą nosa, biegnący od grzbietu nosa do skóry czoła. Wywołuje poprzeczne fałdy skórne nad nosem. Mięśnie otoczenia szpary ustnej są to najliczniejsze mięśnie i o różnokierunkowym otoczeniu. Należą tu następujące mięśnie:okrężny ust, jarzmowy większy, jarzmowy mniejszy, dźwigacz wargi górnej, dźwigacz kąta ust, policzkowy, śmiechowy, obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną, bródkowy. Mięsień okrężny ust biegnie okrężnie w otoczeniu szpary ustnej i posiada część bardziej zewnętrzną i wewnętrzną leżące w obu wargach. Włókna tego mięśnia nie zataczają pełnego koła, ale przyczepiają się w kątach ust, gdzie tworzą się skupienia wiązek różnych mięśni nawzajem się przeplatających. Niektórzy nazywają to węzłem mięsnym. Działa jak zwieracz, zmniejsza szerokość

szpary ustnej, działa przy ssaniu i gwizdaniu. Do mięśni dochodzących do wargi górnej należy:mięsień jarzmowy większy i mniejszy, dźwigacz wargi górnej i dźwigacz kąta ust. Mięsień jarzmowy większy leży najbardziej bocznie z masy mięsnej, dochodzącej do wargi górnej, przyczepia się do kości jarzmowej i schodzi do wargi górnej tuż przy kącie ust. Podnosi kąt ust do góry i odciąga w bok. Mięsień jarzmowy mniejszy leży po przyśrodkowej większego, przyczepia się również do kości jarzmowej schodzi do wargi górnej tuż przy fałdzie nosowo_policzkowym. Podnosi skrzydełka nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej ma kształt czworoboku, położony jest dośrodkowo od mięśni jarzmowych. Przyczepia się do wyrostka czołowego szczęki i do brzegu podoczodołowego, dochodzi do skóry i błony śluzowej wargi górnej. Podnosi wargę górną. Mięsień dźwigacz kąta ust przyczepia się do zagłębienia na trzonie szczęki, dochodzi do kąta ust, podnosi kąt ust ku górze, i nieco ku stronie przyśrodkowej. Na stronie bocznej twarzy leżą prawie poziomo dwa mięśnie. Są to mięsień policzkowy i śmiechowy. Mięsień policzkowy jest to największy mięsień mimiczny. Wchodzi w skład policzka, leżąc między skórą i błoną śluzową. Przyczep jego ma kształt łukowaty. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym szczęki na poziomie pierwszego zęba trzonowego, przechodzi na wyrostek zębodołowy żuchwy również na poziomie i do tyłu od pierwszego zęba trzonowego. Część odchodzi od pasma ścięgnistego zwanego szwem skrzydłowo_żuchwowym, gdzie graniczy z mięśniem zwieraczem gardła górnym. Dochodzi do kąta ust, przechodzi również do wargi górnej i dolnej. Mięsień ten rozszerza szparę ust przez pociąganie kąta ust w bok, ponadto umożliwia dmuchanie np. w instrumenty dęte. Stałe pewne napięcie tego mięśnia zapobiega dostawaniu się policzka między zęby szczęki i żuchwy. Mięsień śmiechowy jest to mięsień drobny, różnie wykształcony, leży poziomo między policzkiem i kątem ust, odciąga w bok kąt ust, czasem powstaje przy jego skurczu dołeczek policzka. Do wargi dolnej dochodzą następujące mięśnie:obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną i bródkowy. Mięsień obniżający kąt ust, ma kształt trójkąta, biegnie od brzegu żuchwy do kąta ust. Obniża kąt ust. Mięsień obniżający wargę dolną leży przyśrodkowo od poprzedniego:ma kształt czworoboku, biegnie od trzonu żuchwy do wargi dolnej. Obniża wargę dolną i wywija ją na zewnątrz. Mięsień bródkowy jest to mały mięsień, przykryty przez mięsień obniżający wargę dolną. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym żuchwy tuż przy zębach siecznych i dochodzi do brody. Podnosi brodę i wargę dolną. Mięśnie nozdrzy - w otoczeniu nosa znajdują się małe mięśnie, które działają na skrzydełka i przegrodę nosa. Są to:mięsień nosowy i dźwigacz skrzydełka nosa i wargi górnej. Mięsień nosowy pokrywa skrzydełka, tj. część ruchomą nosa. Powoduje rozszerzanie skrzydełek nosa i obniżanie przegrody nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa

jest to mały mięsień związany połączeniem z dźwigaczem wargi górnej, odchodzi od wyrostka czołowego szczęki i dochodzi do bruzdy nosowo_policzkowej. Współdziała z mięśniem dźwigaczem wargi górnej.

Mięśnie ucha zewnętrznego

Ze względu na unieruchomienie małżowiny usznej mięśnie otoczenia otworu przewodu słuchowego zewnętrznego są zanikłe. Są trzy mięśnie uszne:przedni, górny i tylny. Wszystkie one są płaskie, cienkie, niejednokrotnie nawet niedochodzą do małżowiny usznej. Mięsień uszny przedni leży na powięzi skroniowej. Pokrywającej mięsień skroniowy, górny zaczyna się na czepcu ścięgnistym, a tylny leży poza małżowiną i przyczepia się do wyrostka sutkowatego kości skroniowej i do kości potylicznej. Czynność ich jeśli istnieje, powoduje ruchy małżowiny w zależności od kierunku położenia mięśnia działającego. Mięśnie mimiczne wywołują przez swoje skurcze zmiany układu części miękkich twarzy, fałdowanie się skóry, zmieniające się w zależności od bodźców nerwowych i psychicznych, wyrażających wesołość, smutek, płacz, czy śmiech. Przy porażeniu nerwu twarzowego twarz staje się nieruchoma, maskowata. Przy porażeniu jednostronnym lub częściowym pewnych jego gałązek powstaje asymetria np. przy śmiechu kąt ust przesuwa się w jedną stronę, w stronę mięśnia działającego, po stronie porażonej kąt ust pozostaje nieruchomy.

Mięśnie żwaczowe

Mięśnie żwaczowe czyli mięśnie żuchwy są cztery, ułożone po obu stronach żuchwy. Są to mięśnie:skroniowy, żwacz, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny. Mięsień skroniowy wypełnia dół skroniowy, jest przykryty powięzią skroniową, biegnie poza łukiem skroniowym i dochodzi do wyrostka dziobiastego żuchwy. Unosi żuchwę, powoduje zaciskanie zębów, ponadto obraca żuchwę na zewnątrz. Mięsień żwacz przyczepia się do łuku jarzmowego i kości jarzmowej, jest podzielony na część powierzchowną i głęboką, dochodzi do guzowatości żwaczowej na zewnętrznej powierzchni kąta żuchwy. Unosi żuchwę i obraca na zewnątrz. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy przyczepia się do dołu skrzydłowego między blaszkami wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i dochodzi do powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy. Unosi żuchwę obraca ją nieco na zewnątrz. Mięsień skrzydłowy boczny przyczepia się do blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i do dołu podskroniowego, dochodzi leżąc poziomo do gałęzi żuchwy. Wysuwa żuchwę do przodu i obraca na zewnątrz. Mięsień skroniowy i żwacz leżą w stosunku do żuchwy powierzchownie natomiast oba mięśnie skrzydłowe leżą po wewnętrznej

stronie gałęzi żuchwy. Mięsień skroniowy, żwacz i skrzydłowy przyśrodkowy razem unoszą żuchwę do góry i przyciskają do szczęk górnych, ponadto obracają na zewnątrz, zaś mięsień skrzydłowy boczny obraca ją na wewnątrz i zapoczątkowuje ruch otwierania ust i obniżania żuchwy przez przesuwanie jej do przodu. Kombinacja ruchów mięśni obustronnych daje ruch żucia.

Mięśnie szyi

Są one rozpięte w przestrzeni między kośćmi głowy i kręgosłupa szyjnego a górnym ograniczeniem klatki piersiowej. Otaczają one narządy leżące na szyi. Dzielimy je na trzy grupy:powierzchowną, leżącą tuż pod skórą, środkową lub pośrednią związaną z kością gnykową i głęboką przyczepiającą się do kręgosłupa szyjnego. Mięśnie te są unerwione przez nerwy splotu szyjnego. Do grupy powierzchownej należą dwa mięśnie:szeroki szyi i mostkowo_obojczykowo_sutkowy. Do grupy środkowej należą mięśnie podgnykowe i nadgnykowe. Do podgnykowych należą:mostkowo_gnykowy, mostkowo_tarczowy, tarczowo_gnykowy łopatkowo_gnykowy. Do nadgnykowych należą:dwubrzuśćcowy, rylcowo_gnykowy, żuchwowo_gnykowy i bródkowo_gnykowy. Do grupy głębokiej należą mięśnie pochyłe:przedni, środkowy i tylny oraz mięśnie przedkręgowe tj. prosty głowy, przedni długi głowy i szyi.

Mięśnie grupy powierzchownej

Mięsień szeroki szyi u człowieka należy do mięśni szczątkowych, do pozostałości mięśniówki podskórnej tułowia istniejącej u zwierząt. Jest on bardzo różnie wykształcony, przyczepia się do skóry wzdłuż trzonu żuchwy od brody aż do okolicy zębów trzonowych ku dołowi dochodzi do okolicy podobojczykowej na poziomie 2 żebra sięgając od chrząstki 2 żebra do wyrostka barkowego. Unosi skórę i tkankę podskórną szyi, obniża kąt ust. Jest unerwiony przez nerw twarzowy tak jak mięśnie mimiczne twarzy. Mięsień mostkowo_obojczykowy_sutkowy przyczepia się zgodnie ze swoją nazwą do rękojeści mostka, do końca mostkowego obojczyka i wyrostka sutkowatego kości skroniowej i częściowo kości potylicznej. Leży skośnie w okolicy szyi, jest dobrze widoczny i wyczuwalny przy ruchach głowy. Skurcz jednostronny powoduje pochylenie głowy w stronę skurczu i podnoszenie twarzy w stronę przeciwną, przy skurczu obustronnym i przy ustalonej klatce piersiowej zgina głowę ku tyłowi i zarazem podnosi twarz ku górze, zaś przy

ustalonej głowie podnosi mostek i współdziała przy oddychaniu. Jest unerwiony przez nerwy splotu szyjnego i jedenasty nerw czaszkowy, nerw dodatkowy.

Mięśnie grupy środkowej - podgnykowe

Mięsień mostkowo_gnykowy leży najbardziej powierzchownie i zgodnie z nazwą biegnie od rękojeści mostka do trzonu kości gnykowej. Obniża kość gnykową. Mięsień mostkowo _gnykowy leży głębiej, przykryty przez mięsień poprzedni. Przyczepia się do wewnętrznej powierzchni rękojeści mostka i biegnie do zewnętrznej powierzchni blaszki chrząstki tarczowatej, do linii skośnej. Pokrywa sobą gruczoł jarzmowy. Obniża chrząstkę tarczowatą. Mięsień tarczowo_gnykowy jest przedłużeniem mięśnia mostkowo_tarczowego. Biegnie od linii skośnej chrząstki tarczowatej do trzonu kości gnykowej. Unosi chrząstkę tarczowatą i obniża kość gnykową. Mięsień łopatkowo_gnykowy przyczepia się do trzonu kości gnykowej i do górnego brzegu łopatki. Dzieli się na dwa brzuśćce:górny i dolny, a w miejscu podziału znajduje się ścięgno pośrednie, które dochodzi do powięzi szyi. Przy skurczu podciąga kość gnykową do dołu i do tyłu. Mięśnie podgnykowe są unerwione przez gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie grupy środkowej - nadgnykowe

Mięsień dwubrzuśćcowy posiada dwa brzuśćce:przedni i tylny. Brzusiec przedni biegnie od trzonu żuchwy do trzonu kości gnykowej. Brzusiec tylny biegnie od trzonu kości gnykowej do wcięcia sutkowego kości skroniowej. Obniża żuchwę lub podnosi kość gnykową. Brzusiec tylny jest unerwiony przez nerw twarzowy, zaś przedni przez nerw trójdzielny. Mięsień rylcowo_gnykowy biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do trzonu kości gnykowej. Podnosi kość gnykową. Unerwiony jest przez nerw twarzowy. Mięsień żuchwowo_gnykowy przyczepia się do wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy i do trzonu kości gnykowej. Ma on kształt szerokiego trójkąta, który jest rozpięty pod mięśniami języka i bródkowo_gnykowym. Obydwa mięśnie żuchwowo_gnykowe zrastają się swoimi ścięgnami w linii środkowej tworząc szew rozpięty między trzonem kości gnykowej i żuchwą. Dzięki temu powstaje przepona zamykająca dno jamy ustnej. Mięsień żuchwowo_gnykowy podnosi kość gnykową lub obniża żuchwę. Jest unerwiony przez nerw trójdzielny. Mięsień bródkowo_gnykowy leży na mięśniu żuchwowo_gnykowym między trzonem kości gnykowej a trzonem żuchwy, współdziała z mięśniem żuchwowo_gnykowym w podnoszeniu kości gnykowej lub obniżaniu żuchwy. Jest unerwiony przez gałązkę splotu szyjnego. Mięśnie podgnykowe są płaskie, cienkie, nie można ich wyróżnić dotykiem na szyi. Z mięśni nadgnykowych wyczuwa się mięśnie

żuchwowo_gnykowe, ponieważ przy podnoszeniu brody do góry napinają się w przestrzeni między trzonem żuchwy i kością gnykową. Mięśnie nadgnykowe są unerwione przez nerwy czaszkowe, piąty i siódmy, ponieważ rozwój ich wiąże się z rozwojem dolnej części twarzy, gdzie znajdują się twory unerwione przez te nerwy. Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie pochyłe. Mięśnie pochyłe są trzy:przedni, środkowy i tylny. Przedni przyczepia się do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od trzeciego do szóstego i dochodzi do pierwszego żebra. Środkowy przyczepia się do wyrostków poprzecznych sześciu lub wszystkich siedmiu kręgów szyjnych i dochodzi do drugiego żebra. Tylny odchodzi od wyrostków poprzecznych trzech dolnych kręgów szyjnych i dochodzi do drugiego żebra. Przy działaniu jednostronnym następuje przechylenie głowy w bok, przy obustronnym zgięcie ku przodowi, zaś przy ustalonej szyi podnoszenie żeber a więc współdziałanie przy oddychaniu. Mięśnie pochyłe są unerwione przez nerwy splotu szyjnego. Mięśnie pochyłe szyi można wyczuć po stronie bocznej szyi ponad obojczykiem. Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie przedkręgowe. Do mięśni przedkręgowych należą trzy mięśnie:prosty głowy przedni, długi głowy i długi szyi. Mięsień prosty głowy przedni jest to krótki mięsień rozpięty między kręgiem szczytowym i kością potyliczną. Zgina głowę ku przodowi. Mięsień długi głowy biegnie od wyrostków poprzecznych trzech dolnych kręgów szyjnych do podstawy kości potylicznej. Zgina głowę do przodu. Mięsień długi szyi jest rozpięty między trzonami kręgów szyjnych, i trzech głównych piersiowych. Częściowo dochodzi do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Mięsień ten powoduje zginanie głowy i kręgosłupa szyjnego ku przodowi zaś przy działaniu jednostronnym zgina i obraca odcinek szyjny kręgosłupa w bok w stronę mięśnia działającego. Mięśnie tej grupy są unerwione przez gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie kończyny górnej

Mięśnie te dzielimy podobnie jak kości kończyny na mięśnie obręczy barkowej, ramienia, przedramienia i ręki. Wszystkie mięśnie kończyny górnej są unerwione przez nerwy splotu ramiennego. Mięśnie obręczy barkowej przez nerwy krótkie splotu, zaś mięśnie dalsze przez nerwy wychodzące z pęczków splotu ramiennego. Mięśnie obręczy barkowej są związane czynnościowo ze stawem barkowym. Są to następujące mięśnie:naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy obły większy, obły mniejszy i podłopatkowy. Mięsień naramienny - ma kształt szerokiego trójkąta, leży zupełnie powierzchownie, pokrywa staw barkowy podstawę trójkąta stanowi przyczep górny do obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki. Szczyt trójkąta stanowi przyczep dolny na kości ramiennej do guzowatości naramiennej. Ze względu na

kształt mięśnia wyróżnia się w nim część przednią czyli obojczykową, która ramię przywodzi ku przodowi i obraca do wewnątrz, część środkową czyli barkową, która odwodzi i podnosi ramię do przodu i część tylną czyli grzebieniową, która przywodzi ramię do tyłu i obraca na zewnątrz. Mięsień ten jest unerwiony przez nerw pachowy ze splotu ramiennego. Cały mięsień jest wyczuwalny zwłaszcza przy odwodzeniu ramienia i podnoszeniu do poziomu. Mięsień nadgrzebieniowy i pozostałe są związane przyczepami z łopatką pokrywają ją ze strony grzebieniowej i przedniej. Mięsień nadgrzebieniowy wypełnia dół nadgrzebieniowy i dochodzi do guzka większego kości ramiennej, odwodzi ramię. Unerwiony jest przez nerw nadłopatkowy. Jest przykryty przez mięsień czworoboczny. Mięsień podgrzebieniowy wypełnia dół podgrzebieniowy, jest podobnie jak mięsień nadgrzebieniowy przykryty przez mięsień czworoboczny. Dochodzi do guzka większego kości ramiennej. Obraca ramię na zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw nadłopatkowy. Mięsień obły większy przyczepia się do dolnego kąta łopatki, dochodzi do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Pociąga ramię ku tyłowi i przywodzi unerwiony jest przez nerwy podłopatkowe. Mięsień obły mniejszy leży pomiędzy obłym większym i pod grzebieniowym. Przyczepia się do brzegu bocznego łopatki i do guzka większego kości ramiennej. Obraca kość ramienną na zewnątrz. Unerwiony jest przez nerw pachowy. Obydwa mięśnie obłe są niewyczuwalne . Są częściowo przykryte przez mięśnie sąsiednie, częściowo leżą pod skórą. Mięsień podłopatkowy wypełnia cały dół podłopatkowy, dochodzi do guzka mniejszego kości ramiennej. Przywodzi ramię i obraca do wewnątrz. Jest unerwiony przez nerwy podłopatkowe. Jest w całości schowany pod łopatkę.

Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia dzielimy na dwie grupy:mięśnie zginaczy i prostowników stawu łokciowego. Mięśnie zginacze leżą z przodu ramienia, zaś mięśnie prostowniiki z tyłu. Obie grupy mięśni są oddzielone od siebie dwoma pasmami tkanki łącznej, które tworzą przegrody międzymięśniowe biegnące od nadkłykci kości ramiennej ku górze. Do grupy zginaczy należą:mięsień dwugłowy ramienia, kruczo_ramienny i mięsień ramienny. Do mięśnii prostowników należy:mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy. Zginacze i prostowniki posiadają odrębne unerwienie. Mięsień kruczo_ramienny przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki i dochodzi do kości ramiennej w połowie długości trzonu. Leży w dole pachowym i po stronie przyśrodkowej ramienia. Podnosi ramię ku przodowi i przywodzi. Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Jest wyczuwalny w dole pachowym przy odwiedzionym ramieniu. Mięsień dwugłowy ramienia składa się z

głowy krótkiej i długiej. Głowa krótka przyczepia się razem z mięśniem kruczo_ramiennym do wyrostka kruczego, głowa długa dochodzi do panewki stawu barkowego przyczepiając się powyżej panewki do guzka nadpanewkowego. Obie głowy zrastają się i przyczepiają mocnym ścięgnem do guzowatości kości promieniowej. Część ścięgna biegnie powierzchownie i przechodzi ponad dołem łokciowym do powięzi przedramienia. Jest to mięsień dwustawowy, działa na staw barkowy i staw łokciowy. W stawie barkowym ma działanie słabsze, podnosi ramię i przywodzi, zaś w stawie łokciowym, zgina i odwraca przedramię. Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Wzdłuż tego mięśnia biegną na ramieniu dwa rowki:przyśrodkowy wyraźniejszy i boczny słabiej zaznaczony. Rowki te występują szczególnie wyraźnie przy zgiętym stawie łokciowym. W rowku przyśrodkowym leżą główne naczynia krwionośne ramienia w otoczeniu szeregu nerwów splotu ramiennego. W rowku bocznym leży powierzchowna żyła ramienia. Cały mięsień jest dostępny w obmacywaniu i wyczuwalny. Mięsień ramienny trzeci z tej grupy, leży przykryty częściowo przez mięsień dwugłowy ramienia. Przyczepia się u góry do kości ramiennej w połowie długości trzonu, dochodzi do guzowatości kości łokciowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym. Stanowi on dno dołu łokciowego. Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Mięsień trójgłowy ramienia posiada trzy głowy:długą, przyśrodkową i boczną. Głowa długa przyczepia się do guzka podpanewkowego, łopatki, obie pozostałe głowy to trzon kości ramiennej w otoczeniu rowka dla nerwu promieniowego. Wszystkie trzy głowy zrastają się w jeden brzusiec, który przyczepia się do wyrostka łokciowego kości łokciowej. Głowa długa przywodzi ramię w stawie barkowym, cały mięsień prostuje przedramię w stawie łokciowym. Unerwiony jest przez nerw promieniowy. Mięsień jest wyczuwalny na tylnej powierzchni ramienia. Mięsień łokciowy jest to mały mięsień, który przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej i do tylnej powierzchni trzonu kości łokciowej. Współdziała z mięśniem trójgłowym w prostowaniu przedramienia. Unerwiony jest przez nerw promieniowy.

Mięsień przedramienia

Mięśnie te dzielimy na trzy grupy:przednią, boczną i tylną. Grupa przednia leży po stronie dłoniowej przedramienia, obie grupy pozostałe po stronie grzbietowej. Mięśnie przedramienia posiadają w większości brzuśćce bliżej stawu łokciowego zaś ścięgna w okolicy nadgarstka, stąd charakterystyczny kształt przedramienia szerszy w okolicy stawu łokciowego, zwężający się w kierunku ręki. Mięśnie przedramienia działają na staw łokciowy, na staw nadgarstkowy i na stawy palców. Jest ich stosunkowo dużo i układają się w

warstwy, stąd podział na mięśnie powierzchowne i głębokie. Grupa boczna i tylna mają wspólny nerw tj. nerw promieniowy. Grupa przednia jest unerwiona przez dwa nerwy:pośrodkowy i łokciowy.

Grupa przednia

Do grupy przedniej zaliczamy szereg mięśni ułożonych w dwóch warstwach na sobie:przy czym każda warstwa składa się dodatkowo z dwóch pokładów. Warstwa powierzchowna ma w pokładzie pierwszym mięśnie posiadające wspólny przyczep do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej, który dzięki temu nosi też nazwę nadkłykcia zginaczy. Do warstwy powierzchniowej pokładu pierwszego należy:mięsień nawrotny obły, zginacz promieniowy nadgarstka, dłoniowy długi i zginacz łokciowy nadgarstka. Do pokładu drugiego warstwy powierzchownej należy zginacz powierzchowny palców. Do warstwy głębokiej do jej pokładu powierzchownego należy mięsień zginacz głęboki palców i zginacz długi kciuka, zaś do pokładu ostatniego warstwy głębokiej należy mięsień nawrotowy czworoboczny. Warstwa powierzchowna - pokład powierzchowny. Mięsień nawrotowy obły przyczepia się wspólnym przyczepem na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, dochodzi do brzegu bocznego kości promieniowej w środkowym odcinku. Zgina przedramię i nawraca. Jest unerwiony przez nerw przyśrodkowy. Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego i dochodzi do drugiej kości śródręcza. Zgina rękę dłoniowo i odwodzi ku stronie promieniowej. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy. Mięsień dłoniowy długi przyczepia się do wspólnej masy mięsnej na nadkłykciu przyśrodkowym, przechodzi w wąskie długie ścięgno, które dostaje się na dłoń i tu rozszerza się w rozcięgno dłoniowe dochodzące do podstaw palców. Zgina rękę ku stronie dłoniowej. Unerwiony jest przez nerw pośrodkowy. Mięsień łokciowy zginacz nadgarstka odchodzi podobnie jak mięśnie poprzednie od wspólnej masy mięsnej nadkłykcia przyśrodkowego. Leży najbardziej przyśrodkowo, biegnie wzdłuż kości łokciowej, dochodzi do kości grochowatej czyli czwartej kostki pierwszego szeregu nadgarstka. Zgina rękę dłoniowo. Unerwiony jest przez nerw łokciowy. Z wymienionych powyżej mięśni można wyczuć ich wspólny przyczep do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej, mięsień nawrotowy obły przy wykonywaniu ruchów nawracania oraz mięsień zginacz łokciowy nadgarstka leżący wzdłuż kości łokciowej.

Pokład głęboki warstwy powierzchownej

Zawiera jeden mięsień tj. zginacz powierzchowny palców. Mięsień ten przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej i do obu kości przedramienia. Mięsień ten dzieli się na cztery ścięgna ułożone w dwóch warstwach na sobie. Podwierzchowniej leżą ścięgna dla palca trzeciego i czwartego, głębiej dla palca drugiego i piątego. Ścięgna przechodzą przez kanał nadgarstka na dłoń, dochodzą do podstaw pierwszych paliczków i tu każde ścięgno ulega rozdwojeniu, następnie przyczepia się do środkowego paliczka palców, od drugiego do piątego. Mięsień ten zgina rękę i środkowe paliczki palców. Unerwiony jest przez nerw pośrodkowy. Kanał nadgarstka zawarty jest między kośćmi nadgarstka a więzadłem poprzecznym nadgarstka zwanym obecnie troczkiem zginaczy.

Warstwa głęboka

Pokład powierzchowny tej warstwy zawiera dwa mięśnie:zginacz głęboki palców i zginacz długi kciuka. Mięsień zginacz głęboki palców przyczepia się do trzonu kości łokciowej i do błony międzykostnej. Brzusiec dzieli się na cztery ścięgna, które przechodzą przez kanał nadgarstka na dłoń, następnie przechodzą przez rozstępy w ścięgnach powierzchownego zginacza palców i dochodzą do podstaw ostatnich paliczków palca od drugiego do piątego. Zgina rękę dłoniowo i ostatnie paliczki w stosunku do paliczków środkowych. Jest unerwiony przez dwa nerwy:pośrodkowy i łokciowy. Mięsień zginacz długi kciuka przyczepia się do trzonu kości promieniowej i do błony międzykostnej, przechodzi przez kanał nadgarstka i kończy się na podstawie drugiego paliczka kciuka. Zgina drugi paliczek w stosunku do pierwszego. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.

Pokład głęboki warstwy głębokiej

Zawiera jeden mięsień, który nie dochodzi do palców. Jest to mięsień nawrotowy czworoboczny. Leży on rozpięty między brzegami obu kości przedramienia w ich odcinkach dalszych. Nawraca przedramię. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.

Grupa boczna

Do grupy bocznej należą cztery mięśnie:ramienno_promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka, prostownik promieniowy krótki nadgarstka i odwracacz. Mięśnie te są unerwione wspólnie przez nerw promieniowy. Leżą one po stronie grzbietowej przedramienia wzdłuż kości promieniowej. Mięsień ramieniowo_promieniowy przyczepia się do bocznego brzegu kości ramiennej powyżej nadkłykcia bocznego, dochodzi do

wyrostka rylcowatego kości promieniowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym. Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka przyczepia się do brzegu bocznego kości ramieniowej poniżej przyczepu mięśnia ramieniowo_promieniowego, dochodzi do podstawy drugiej kości śródręcza po stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym, prostuje zgiętą rękę, zgina ją ku stronie grzbietowej, odwodzi ku stronie promieniowej. Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka przyczepia się poniżej poprzedniego na nadkłykciu bocznym kości ramiennej, dochodzi do podstawy trzeciej kości śródręcza po stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym, ale słabo prostuje, zgina rękę ku stronie grzbietowej. Mięśnie grupy bocznej są macalne jako wspólna masa po stronie bocznej przedramienia wzdłuż kości promieniowej. Mięsień odwracacz leży głęboko pod mięśniami grupy bocznej, przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej i dochodzi do kości promieniowej w jej bliższym odcinku. Odwraca przedramię.

Grupa tylna

Grupa ta składa się z dwóch warstw:powierzchownej i głębokiej. Do warstwy powierzchownej należą:prostownik palców, prostownik palca małego, prostownik łokciowy nadgarstka. Do warstwy głębokiej należą:odwodziciel kciuka, prostownik krótki kciuka, prostownik długi kciuka i prostownik palca wskazującego (wskaziciela). Wszystkie są unerwione przez nerw promieniowy.

Warstwa powierzchowna

Mięsień prostownik palców przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej, który nosi nazwę nadkłykcia prostowników, brzusiec jego dzieli się na cztery ścięgna, które przechodzą na stronę grzbietową palców od drugiego do piątego i tworzą rozcięgna grzbietowe. Rozcięgna te są połączone między sobą pasmami poprzecznymi. Prostują palce ewentualnie zgina je grzbietowo. Mięsień prostownik palca małego przyczepia się razem z prostownikiem palców, oddziela się od niego i dochodzi do palca piątego, tworząc rozcięgna na jego stronie grzbietowej. Prostuje i przywodzi palec piąty. Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka przyczepia się do nadkłykcia bocznego i tylnego powierzchni kości łokciowej, biegnie wzdłuż kości łokciowej, dochodzi do podstawy piątej kości śródręcza. Prostuje rękę i odwodzi w stronę łokciową. Mięśnie te tworzą wspólną masę mięsną na grzbietowej stronie przedramienia, jedynie przy ruchach można wyczuć poszczególne mięśnie np. prostownik palców.

Grupa głęboka

Mięsień odwodziciel długi kciuka przyczepia się do obu kości przedramienia i błony międzykostnej, biegnie skośnie przykryty przez mięsień prostownik palców i dochodzi do pierwszej kości śródręcza. Odwodzi kciuk i rękę w stronę promieniową. Mięsień prostownik krótki kciuka przyczepia się do kości promieniowej i błony międzykostnej, przechodzi na grzbiet kciuka i dochodzi do podstawy pierwszego paliczka. Prostuje i odwodzi kciuk. Mięsień prostownik długi kciuka przyczepia się do kości łokciowej i dochodzi do podstawy drugiego paliczka. Prostuje kciuk i przywodzi. Mięsień prostownik palca wskazującego - (wskaziciela) przyczepia się do kości łokciowej i błony międzykostnej, przechodzi rozcięgno grzbietowe na drugi paliczek wskaziciela, prostuje ten palec. Ścięgna mięśni prostujących palce można wyczuć na grzbiecie ręki przy ruchach prostowania, zaś odwodziciel i obydwa prostowniki kciuka są macalne na pierwszej kości śródręcza. Przy silnym odwodzeniu i wyprostowaniu kciuka zaznaczają się wyraźne ścięgna obu prostowników a pomiędzy nimi tworzy się zagłębienie zwane tabakierką anatomiczną, ponieważ zagłębienie to służyło swego czasu za miejsce, gdzie sypano nieco tabaki i wąchano ją. Ścięgna prostowników zdążające na grzbiet ręki przechodzą pod pasmem tkanki łącznej ścięgnistej, które rozpięte jest między brzegami obu kości przedramienia i nosi nazwę troczka prostowników. Ścięgna są otoczone błoną maziową i swobodnie mogą się w tych pochewkach ślizgać. W przeciwieństwie do ścięgien mięśni prostowników, ścięgna zginaczy przechodzące przez kanał nadgarstka są złączone pasmami tkanki łącznej i nie posiadają oddzielnych pochewek.

Mięśnie ręki

Mięśnie te układają się na stronie dłoniowej ręki w trzy zgrupowania:po stronie promieniowej znajdują się mięśnie kłębu kciuka, po stronie łokciowej są mięśnie kłębu palca piątego zwane również kłębikiem, a mięśnie leżące pośrodku to są mięśnie dłoni. Na grzbiecie ręki nie ma mięśni, są jedynie ścięgna prostowników palców. Mięśnie ręki są unerwione przez dwa nerwy:łokciowy i pośrodkowy. Do mięśni kłębu zaliczamy następujące mięśnie:odwodziciel krótki kciuka, zginacz krótki kciuka, przeciwstawiacz kciuka i przywodziciel kciuka. Mięsień krótki odwodziciel kciuka biegnie od troczka zginaczy do podstawy pierwszego paliczka, mięsień zginacz krótki biegnie od troczka zginaczy i kości nadgarstka do podstawy pierwszego paliczka; mięsień przeciwstawiacz kciuka leży głębiej pod krótkim odwodzicielem, biegnie od troczka zginaczy do pierwszej kości śródręcza, zaś mięsień przywodziciel posiada

dwie odrębne głowy, które biegną od kości nadgarstka i trzeciej kości śródręcza do podstawy pierwszego paliczka. Czynność mięśni zawarta w ich nazwach. Unerwienie mięśnia nie jest jednolite:mięsień krótki odwodziciel jest unerwiony przez nerw pośrodkowy, głowa powierzchowna krótkiego zginacza przez nerw pośrodkowy, zaś głowa głęboka przez nerw łokciowy, przeciwstawiacz przez nerw pośrodkowy, przywodziciel palców przez nerw łokciowy.

Mięśnie kłębika

Do kłębika należą trzy mięśnie:odwodziciel, krótki zginacz i przeciwstawiacz palca piątego. Mięśnie te zaczynają się od troczka zginaczy i kostek nadgarstka a dochodzą do podstawy pierwszego paliczka małego palca z wyjątkiem przeciwstawiacza, który kończy się na piątej kości śródręcza. Czynności ich wykazują ich nazwy. Wszystkie te mięśnie unerwione są przez nerw łokciowy. Pod skórą kłębika znajduje się mięsień dłoniowy krótki. Jest to mięsień skórny. Przyczepia się do troczka zginaczy i przechodzi w skórę kłębika. Wywołuje zmarszczki skóry na kłębiku i napina rozcięgno dłoniowe.

Mięśnie środkowe dłoni

Należą tu mięśnie glistowate i międzykostne. Mięśnie glistowate w liczbie czterech zaczynają się na ścięgnach głębokiego zginacza palców, dochodzą do podstawy paliczków palców od drugiego do piątego, przechodząc na ich stronę grzbietową. Mięśnie te zginają palce w stawach śródręczno_paliczkowych. Unerwienie jest następujące:mięśnie glistowate pierwszy i drugi są unerwione przez nerw pośrodkowy, zaś trzeci i czwarty przez nerw łokciowy. Mięśnie międzykostne są dłoniowe i grzbietowe, wypełniają sobą przestrzenie międzykostne. Przyczepiają się do podstaw kości śródręcza i przechodzą na stronę grzbietową pierwszych paliczków palców od drugiego do piątego. Mięśnie te odwodzą palce od siebie (rozstawianie palców) i prostują. Wszystkie te mięśnie są unerwione przez nerw łokciowy. Z mięśni tych można wyczuć pierwszy w przestrzeni między pierwszym i drugim palcem przy ruchu odwodzenia i przywodzenia pierwszego palca.

Powięzie kończyny górnej

Na kończynie górnej wyróżniamy powięź pachową, ramienia, przedramienia i ręki. Powięź pachowa pokrywa dół pachowy tj. zagłębienie, które powstaje między

górną częścią ramienia i klatką piersiową przy podniesionym i odwiedzionym ramieniu. Powięź ta jest rozpięta między mięśniami klatki piersiowej i grzbietu tj. między mięśniem piersiowym większym i najszerszym grzbietu. Powięź ramienia otacza wszystkie mięśnie ramienia, jest przedłużeniem powięzi pachowej. Przyczepia się do nadkłykci kości ramiennej i można ją podzielić na część przednią, która pokrywa mięśnie zginacze i po bokach dochodzi do przegród międzymięśniowych i na tylną część pokrywającą mięśnie prostowniki. Przegrody międzymięśniowe są to silne pasma łącznotkankowe biegnące od nadkłykci kości ramiennej ku górze wzdłuż brzegów bocznych kości ramiennej. Przegrody te stanowią naturalne granice między grupami mięśni ramienia. Powięź przedramienia otacza grupy mięśni przedramienia i wchodzi między te grupy, tworząc przegrody stanowiące podobnie jak na ramieniu naturalne odgraniczenie poszczególnych grup mięśni. W bliższej części przedramienia powięź wyściela dół łokciowy, w dalszej tworzy dwa troczki:troczek prostowników i zginaczy. Troczek prostowników leży po stronie grzbietowej nadgarstka. Troczek ten zawiera sześć przedziałów, przez które przechodzą ścięgna prostowników przedramienia otoczone pochewkami maziowymi, dzięki temu ścięgna ślizgają się w swoich przedziałach. Troczek zginaczy znajduje się po stronie dłoniowej i ogranicza kanał nadgarstka. Przez ten kanał przechodzą ścięgna następujących mięśni:zginacza powierzchownego i głębokiego palców i zginacza długiego kciuka oraz nerw pośrodkowy. Na ręce znajduje się powięź grzbietowa i rozcięgno dłoniowe. Powięź grzbietowa jest delikatna, cienka, pokrywa ścięgna mięśni prostowników. Na dłoni rozcięgno jest silne, zrośnięte z troczkiem zginaczy i mięśniem dłoniowym długim, ma kształt trójkąta, którego szczyt zwrócony jest do troczka a podstawa do pierwszych paliczków.

Zestawienie czynności stawów i mięśni kończyny górnej

Staw ramienny:ruch podnoszenia ramienia ku przodowi wykonują:część barkowa mięśnia naramiennego, część mięśnia piersiowego większego, mięsień dwugłowy, kruczo_ramienny. Ruch podnoszenia ku tyłowi wykonują:część grzbietowa mięśnia naramiennego, mięśnie łopatki tj. podgrzebieniowy, obły większy i mniejszy oraz najszerszy grzbietu.Ruch odwodzenia ramienia wykonują:mięsień naramienny, nadgrzebieniowy, głowa długa mięśnia dwugłowego. Ruch przywodzenia wykonują:mięsień piersiowy większy, najszerszy grzbietu, kruczo_ramienny, głowa krótka dwugłowego, głowa długa trójgłowego. Staw łokciowy:ruch zginania wykonują:

mięsień dwugłowy ramienny, ramienno_promieniowy, warstwa powierzchowna zginaczy przedramienia tj. nawrotny obły, dłoniowy długi i obydwa prostowniki promieniowe nadgarstka długi i krótki. Ruch prostowania wykonuje mięsień trójgłowy ramienia i łokciowy. Ruch nawracania wykonują:nawrotny obły nawrotny czworoboczny, a przy zgiętym przedramieniu ramienno_promieniowy i prostownik długi promieniowy nadgarstka. Ruch odwracania wykonują:mięsień odwracacz, dwugłowy ramienia a przy wyprostowanym przedramieniu mięsień ramienno_promieniowy i prostownik promieniowy długi nadgarstka. Staw promieniowo_nadgarstkowy. Zginanie dłoniowe ręki wykonują:z grupy powierzchownej dłoniowy długi, zginacz promieniowy nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, zginacz palców powierzchowny i kłębiki oraz zginacz długi kciuka i odwodziciel długi kciuka. Zginanie grzbietowe wykonują:prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka, prostownik palców, prostownik palca drugiego i piątego, prostownik łokciowy nadgarstka. Odwodzenie ręki w stronę promieniową wykonują:promieniowy długi i krótki prostownik nadgarstka, promieniowy zginacz nadgarstka, zginacz długi kciuka. Odwodzenie ręki w stronę łokciową wykonują:prostownik łokciowy nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, prostownik palca piątego. Stawy palców. Zginanie w stawach śródręczno_palcowych wykonują:mięśnie glistowate i dłoniowy długi, w stawach międzypaliczkowych bliższych mięśnie powierzchowny powierzchowny zginacz palców, krótki zginacz palca piątego. W stawach międzypaliczkowych dalszych głęboki zginacz palców. Prostowanie palców wykonują prostowniki palców, prostownik palca drugiego i piątego oraz mięśnie międzykostne. Ruchy palca pierwszego i piątego wykonują mięśnie kłębu i kłębika o nazwie odpowiadających czynności.

Mięśnie kończyny dolnej

Mięśnie kończyny dolnej dzielimy podobnie jak mięśnie kończyny górnej na mięśnie miednicy, uda, podudzia i stopy. Mięśnie kończyny dolnej unerwione są przez nerwy dwóch splotów:lędźwiowego i krzyżowego. Mięśnie miednicy działają na stawy biodrowe. Dzieli się je na mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych należy jeden mięsień biodrowo_lędźwiowy, do zewnętrznych należą trzy mięśnie pośladkowe, naprężacz powięzi szerokiej, mięsień gruszkowaty, dwa bliźniacze, czworoboczny uda i zasłaniacz wewnętrzny. Mięśnie zewnętrzne ułożone są w trzy warstwy. Mięśnie wewnętrzne unerwione są przez splot lędźwiowy, zaś zewnętrzne przez splot krzyżowy. Mięsień biodrowo_lędźwiowy leży wewnątrz jamy brzusznej i miednicznej i składa się z dwóch lub trzech mięśni. Są to mięsień biodrowy i

lędźwiowy większy i mniejszy. Mięsień biodrowy wypełnia talerz biodrowy, przechodzi na udo pod więzadłem pachwinowym i wspólnym ścięgnem z mięśniem lędźwiowym, dochodzi do krętarza mniejszego kości udowej. Mięsień lędźwiowy większy przyczepia się do trzonów czterech kręgów lędźwiowych schodzi wzdłuż kręgosłupa ku dołowi i dołącza się do mięśnia biodrowego. Mięsień lędźwiowy mniejszy jest niestały, biegnie od trzonu ostatniego kręgu piersiowego i pierwszego lędźwiowego, przechodzi w płaskie ścięgno, które kończy się w miednicy na kości biodrowej. Czynność mięśnia polega na zginaniu stawu biodrowego czyli podnoszeniu uda ku górze, ponadto zgina kręgosłup. Jest unerwiony przez krótkie gałązki splotu lędźwiowego.

Mięśnie zewnętrzne

Warstwa powierzchowna składa się z dwóch mięśni:pośladkowego wielkiego i naprężacza powięzi szerokiej. Warstwa środkowa zawiera mięsień pośladkowy średni, warstwa głęboka zawiera następujące mięśnie:pośladkowy mały, gruszkowaty bliźniaczy górny, bliźniaczy dolny, czworoboczny uda i zasłaniacz wewnętrzny. Mięsień pośladkowy wielki pokrywa sobą pozostałe mięśnie, leży tuż pod skórą, jest wyczuwalny na całej swej powierzchni. Przyczepia się do tylnej powierzchni talerza kości biodrowej, do kości krzyżowej i guzicznej oraz do powięzi piersiowo_lędźwiowej. Włókna jego tworzą wiązki o skośnym przebiegu od linii środkowej w bok i ku dołowi, dochodzą do trzonu kości udowej poniżej krętarza wielkiego. Mięsień ten prostuje staw biodrowy, obraca udo na zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy dolny ze splotu krzyżowego. Mięsień naprężacz (napinacz) powięzi szerokiej przyczepia się do przedniego górnego kolca biodrowego, przechodzi w płaskie szerokie ścięgno, które biegnie po bocznej stronie uda ku dołowi i dochodzi do kłykcia bocznego piszczeli. Mięsień ten napina powięź szeroką, ponadto działa na dwa stawy:w stawie biodrowym zgina udo, odwodzi je i obraca do wewnątrz. W stawie kolanowym wspomaga prostowanie. Unerwiony jest przez nerw pośladkowy dolny ze splotu krzyżowego. Mięsień pośladkowy średni jest prawie cały przykryty przez mięsień pośladkowy wielki. Przyczepia się do tylnej powierzchni talerza kości biodrowej między kresą pośladkową tylną i przednią, biegnie skośnie w bok i dochodzi do krętarza wielkiego kości udowej. Odwodzi udo, nawraca lub odwraca w zależności od tego jaka część mięśnia działa. Przy ustalonej kończynie pochyla miednicę w bok. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy górny ze splotu krzyżowego. Mięsień pośladkowy mniejszy leży najgłębiej ze wszystkich mięśni pośladkowych. Przyczepia się do zewnętrznej powierzchni talerza kości biodrowej, dochodzi do krętarza większego kości udowej. Czynność jest wspólna z pośladkowym średnim. Unerwiony jest tak samo jak średni. Mięsień gruszkowaty

przyczepia się do miednicznej powierzchni kości krzyżowej z boku otworów przednich, wychodzi z miednicy przez otwór kulszowy większy dochodzi do krętarza większego kości udowej od strony wewnętrznej. Przechodząc przez otwór kulszowy większy dzieli go na dwa otwory:nadgruszkowaty i podgruszkowaty. Otwory te umożliwiają wyjście z miednicy naczyń krwionośnych i nerwów. Mięsień ten prostuje i odwodzi udo. Jest unerwiony przez krótkie gałęzie splotu krzyżowego. Mięsień bliźniaczy górny biegnie od kolca kulszowego do krętarza większego kości udowej od jego strony wewnętrznej. Ścięgno jego zrasta się ze ścięgnem mięśnia zasłaniacza wewnętrznego. Mięsień bliźniaczy dolny przyczepia się do guza kulszowego, dochodzi do ścięgna mięśnia zasłaniacza wewnętrznego i razem trzy wymienione mięśnie tj. obydwa bliźniacze i zasłaniacz wewnętrzny dochodzą do dołu krętarzowego krętarza większego kości udowej. Czynność obu mięśni bliźniaczych jest wspólna z zasłaniaczem wewnętrznym i polega na obracaniu uda na zewnątrz. Mięśnie bliźniacze są unerwione przez gałęzie splotu krzyżowego. Mięsień zasłaniacz wewnętrzny przyczepia się do błony zasłonowej wewnątrz miednicy, następnie przechodzi przez otwór kulszowy mniejszy poza miednicą towarzyszą mu oba mięśnie bliźniacze, dochodzi do dołu krętarzowego. Czynność ma wspólną z bliźniaczymi. Unerwienie takie samo. Mięsień czworoboczny uda jest krótkim mięśniem leżącym prawie poziomo między guzem kulszowym a grzebieniem międzykrętarzowym. Odwraca udo, prostuje i przywodzi. Unerwiony jest przez krótkie gałęzie splotu krzyżowego.

Mięśnie uda

Mięśnie uda dzieli się na trzy grupy:przednią - prostowników, tylną - zginaczy i przyśrodkową- przywodzicieli. Każda z tych grup ma swój własny nerw. Grupa przednia jest unerwiona przez nerw udowy ze splotu lędźwiowego, grupa tylna przez nerw kulszowy, ze splotu krzyżowego, grupa przyśrodkowa przez nerw zasłonowy ze splotu lędźwiowego.

Grupa przednia

Do grupy przedniej należą dwa mięśnie:najdłuższy uda i czworogłowy uda. Mięsień najdłuższy uda - zwany również mięśniem krawieckim przyczepia się do górnego przedniego kolca biodrowego, biegnie skośnie przez udo ku stronie przyśrodkowej, dochodzi do kości piszczelowej poniżej jej kłykcia przyśrodkowego. Ścięgno jego wchodzi w skład tzw. gęsiej stopy. Jest to mięsień dwustawowy. W stawie biodrowym zgina, czyli

podnosi udo ku górze i w stawie kolanowym również zgina i nawraca. Jest unerwiony przez nerw udowy. Mięsień czworogłowy uda składa się z czterech głów, które noszą nazwy:mięsień prosty, obszerny boczny, przyśrodkowy i pośrodkowy. Mięsień prosty uda przyczepia się do przedniego dolnego kolca biodrowego i ponad kolanem łączy się z pozostałymi głowami. Mięsień obszerny boczny przyrasta do trzonu kości udowej po stronie przednio_bocznej dochodząc do linii międzykrętarzowej a ku tyłowi do kresy chropawej. Mięsień obszerny przyśrodkowy przyrasta do trzonu kości udowej od strony przyśrodkowej dochodząc ku tyłowi również do kresy chropawej. Mięsień obszerny pośredni leży przykryty przez mięsień prosty, przyrasta do przedniej powierzchni kości udowej. Wszystkie głowy mięśnia czworogłowego łączą się powyżej stawu kolanowego, tworzą wspólne ścięgno, które przyrasta do przedniej powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości piszczeli. Jest to więzadło rzepki. Boczne części więzadła schodzą na zewnątrz rzepki na kłykcie piszczeli jako troczki rzepki - przyśrodkowy i boczny. Czynność tego mięśnia jako całości polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Mięsień prosty uda jest mięśniem dwustawowym, nie tylko prostuje staw kolanowy, ale zgina i odwodzi udo w stawie biodrowym. Mięsień czworogłowy jest unerwiony przez nerw udowy ze splotu lędźwiowego. Mięsień czworogłowy uda jest wyczuwalny i widoczny w swej czynności prostowania stawu kolanowego, przy czym można wyróżnić w nim mięsień prosty i głowę boczną i przyśrodkową. Część włókien mięsnych leżących w przedłużeniu mięśnia obszernego pośredniego tuż powyżej stawu kolanowego tworzy samodzielny mięsień zwany mięśniem stawowym kolana. Przyczepia się on do kaletki maziowej nadrzepkowej i torebki stawowej i napina torebkę stawową. Jest unerwiony tak jak mięsień czworogłowy uda.

Grupa tylna

Do grupy tylnej należą następujące mięśnie:półścięgnisty, półbłoniasty i dwugłowy uda. Wszystkie są unerwione przez nerw kulszowy. Mięsień półścięgnisty przyczepia się razem z pozostałymi do guza kulszowego, biegnie po stronie przyśrodkowej tylnej powierzchni uda. W połowie długości uda przechodzi ścięgno, które dochodzi do kości piszczelowej i przyczepia się poniżej i przyśrodkowo od jej guzowatości, obok przyczepu mięśnia najdłuższego uda. Mięsień półścięgnisty prostuje udo w stawie biodrowym, ponadto zgina goleń w stawie kolanowym. Mięsień półbłoniasty - zaczyna się szerokim płaskim ścięgnem od guza kulszowego, leży pod mięśniem półścięgnistym, dochodzi podobnie jak on do kości piszczelowej i tu ścięgno jego dzieli się na trzy części, które dochodzą do kłykcia piszczeli, do powięzi mięśnia podkolanowego i do torebki stawu kolanowego i jako więzadło podkolanowe

skośne. Mięsień ten podobnie jak poprzedni prostuje staw biodrowy, zgina i nawraca goleń w stawie kolanowym. Mięsień dwugłowy uda ma głowę długą i krótką. Głowa długa przyrasta do wspólnego przyczepu, do guza kulszowego i biegnie po stronie bocznej tylnej powierzchni uda, przyłącza się do niej głowa krótka nadchodząca od kresy chropawej tej w środkowym odcinku kości uda i razem tworzą ścięgno, które dochodzi do główki strzałki. Głowa długa jest mięśniem dwustawowym, prostuje udo w stawie biodrowym, obie głowy zginają i odwracają goleń w stawie kolanowym. Przyczep górny tej grupy mięśni jest schowany pod mięśniami miednicy, natomiast wyczuwalne są przyczepy dolne i dolne odcinki mięśni. Mięśnie grupy tylnej tworzą ograniczenie dołu podkolanowego, o kształcie trójkątnym. Szczyt trójkąta jest zwrócony ku górze, brzeg boczny tworzy mięsień dwugłowy, zaś brzeg przyśrodkowy mięsień półbłoniasty i leżący na nim mięsień półścięgnisty. Przy zgiętym kolanie można wyczuć ścięgno mięśnia dwugłowego po stronie bocznej i ścięgna pozostałych mięśni po stronie przyśrodkowej. Przy wyprostowanym kolanie zarysy mięśni zacierają się.

Grupa przyśrodkowa

Do grupy przyśrodkowej należą mięśnie przywodziciele, ułożone w dwie warstwy i mające wspólne przyczepy do kości łonowej. Są to:mięsień grzebieniowy, smukły, przywodziciel długi, krótki, wielki i zasłaniacz zewnętrzny. Wszystkie są unerwione przez nerw zasłonowy ze splotu lędźwiowego. Mięsień grzebieniowy przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej i dochodzi do kości udowej poniżej krętarza mniejszego. Zgina udo w stawie biodrowym, przywodzi i obraca na zewnątrz. Mięsień smukły - przyczepia się do dolnej gałązki kości łonowej, biegnie przez całe udo dochodzi do kości piszczelowej poniżej i przyśrodkowo od jej guzowatości. Razem ze ścięgnami mięśnia najdłuższego uda i półścięgnistego tworzy tzw. gęsią stopkę. Jest to jedyny z tej grupy mięsień dwustawowy. Zgina w stawie biodrowym i zgina w stawie kolanowym, ponadto przywodzi i nawraca udo i goleń. Przywodziciel długi przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej, dochodzi na stronę tylną uda do linii chropawej, w środkowym odcinku. Przywodzi i odwraca na zewnątrz udo. Przywodziciel krótki leży pod mięśniem grzebieniowym i przywodzicielem długim, przyczepia się do dolnej gałęzi kości łonowej, dochodzi tak jak poprzedni do środkowego odcinka linii chropawej powyżej przyczepu przywodziciela długiego. Przywodzi i odwraca udo. Przywodziciel wielki leży najgłębiej i jest równocześnie największym mięśniem tej grupy. Przyczepia się do dolnej gałęzi kości łonowej i kości kulszowej aż do guza kulszowego. Od tyłu sąsiaduje ze zginaczami uda, od przodu z prostownikami. Przyczep końcowy jest długi

dochodzi do środkowej części kresy chropawej i sięga ku dołowi aż do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej. Przywodzi i odwraca udo. Mięsień zasłaniacz zewnętrzny przyrasta do zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej, biegnie ku tyłowi i przyczepia się do dołu krętarzowego. Jest to najsłabiej działający przywodziciel. Przywodzi i odwraca udo. Mięśnie przywodziciele tworzą zwartą grupę leżącą między prostownikami i zginaczami. Nie można w niej wyróżnić poszczególnych mięśni. Przy silnym odwiedzeniu uda zaznacza się mięsień smukły jako najbardziej powierzchowny.

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni, czyli podudzia dzielimy na trzy grupy:przednią, boczną i tylną. Każda z tych grup ma oddzielną czynność i osobne unerwienie przez gałęzie nerwu kulszowego. Grupa przednia leży między obu kośćmi podudzia i wykonuje prostowanie grzbietowe stopy i palców oraz odwracanie stopy. Grupa boczna pokrywa strzałkę, nawraca stopę i współdziała przy zginaniu podeszwowym stopy. Grupa tylna składa się z dwóch warstw, tworzy to, co nazywamy łydką. Powoduje zginanie podeszwowe stopy i palców oraz odwracanie stopy. Ponieważ brzuśce mięsne leżą w części bliższej czyli górnej goleni,podudzie jest u góry grubsze, ku dołowi zwęża się. Do grupy przedniej należą trzy mięśnie unerwione przez nerw strzałkowy głęboki, odgałęzienie nerwu strzałkowego wspólnego. Są to następujące mięśnie:piszczelowy przedni, prostownik długi palców i prostownik długi palucha. Mięsień piszczelowy przedni - przyczepia się do kłykcia bocznego piszczeli, do błony międzykostnej i powięzi goleni, biegnie wzdłuż kości piszczelowej, a ścięgno jego dochodzi do pierwszej kości klinowatej i pierwszej kości śródstopia. Przy przejściu na grzbiet stopy dostaje się podtroczek górny i dolny prostowników. Zgina stopę ku stronie grzbietowej i odwraca ją. Mięsień prostownik długi palców leży bocznie od mięśnia piszczelowego przedniego. Przyczepia się do obu kości goleni i do błony międzykostnej, częściowo też do przegrody międzymięśniowej, przebiega pod troczkiem górnym i dolnym prostowników, przechodzi na grzbiet stopy, dzieli się na cztery ścięgna, które przechodzą na grzbiet palców od drugiego do piątego. Prostuje palce, współdziała w prostowaniu stopy i w zginaniu grzbietowym. Mięsień długi prostownik palucha przyczepia się do strzałki i błony międzykostnej, leży między obu poprzednimi mięśniami. Ścięgno jego przechodzi pod troczkami na grzbiet stopy i na grzbiet palca pierwszego. Prostuje paluch i zgina stopę grzbietowo, przy ustalonej stopie obydwa prostowniki zginają goleń, czyli pochylają ją ku przodowi. Omówione mięśnie wyczuwa się jako pewną całość, dobocznie od kości piszczelowej. Wzdłuż przedniego brzegu tej kości leży mięsień piszczelowy przedni, dobocznie prostownik palców, w połowie goleni wysuwa się

spomiędzy nich prostownik palucha. Na grzbiecie stopy wyczuwa się łatwo ścięgna prostowników.

Grupa boczna

Do grupy bocznej należą dwa mięśnie unerwione przez gałąź powierzchowną z nerwu strzałkowego. Są to:mięsień strzałkowy długi i krótki. Mięsień strzałkowy długi przyczepia się do głowy strzałki, trzonu strzałki i kłykcia bocznego piszczeli, pokrywa strzałkę i mięsień strzałkowy krótki. Ścięgno przechodzi poza kostkę boczną pod troczkiem górnym i następnie dolnym mięśni strzałkowych, dalej wzdłuż bocznego brzegu stopy, przechodzi na stronę podeszwową i dochodzi do pierwszej kości klinowatej i pierwszej kości śródstopia. Zgina stopę podeszwowo, a głównie nawraca obniżając przyśrodkowy brzeg stopy oraz odwodzi stopę. Mięsień strzałkowy krótki przyczepia się do trzonu strzałki, jest przykryty przez strzałkowy długi. Ścięgno biegnie razem ze ścięgnem strzałkowego długiego, poza kostką boczną pod troczkami dochodzi do bocznego brzegu stopy i przyczepia się do guzowatości piątej kości śródstopia. Wykonuje te same czynności co mięsień strzałkowy długi, a przy nawracaniu stopy podnosi brzeg boczny stopy. Mięśnie strzałkowe nie wyróżniają się na goleni.

Grupa tylna

Grupa tylna składa się z dwóch warstw:powierzchownej i głębokiej. Warstwa głęboka jest odpowiednikiem antagonistycznym grupy przedniej mięśni goleni. Obie warstwy są unerwione przez nerw piszczelowy, jedną z dwóch głównych gałęzi nerwu kulszowego. Do grupy powierzchownej należą:mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Do warstwy głębokiej należą:mięsień podkolanowy, piszczelowy tylny, zginacz długi palców i zginacz długi palucha.

Warstwa powierzchowna

Mięsień brzuchaty łydki - leży najbardziej powierzchownie . Zgodnie z nazwą składa się z dwóch brzuśćców, czyli dwóch głów - bocznej i przyśrodkowej. Głowy przyczepiają się powyżej obu kłykci kości udowej, około połowy goleni przechodzą w płaskie zwężające się ku dołowi ścięgno, które dochodzi do guza piętowego. Głowy mięśnia brzuchatego ograniczają od dołu dół podkolanowy,

uzupełniając ograniczenie utworzone przez mięśnie zginacze uda. Ścięgno mięśnia brzuchatego nosi nazwę ścięgna piętowego lub ścięgna Achillesa. Jest ono wspólne dla całej warstwy powierzchownej. Mięsień brzuchaty jest mięśniem dwustawowym:w stawie kolanowym zgina goleń, zaś w stawie skokowo_goleniowym zgina podeszwowo stopę, ponadto przywodzi ją i odwraca. Mięsień płaszczkowaty leży pod brzuchatym, częściowo wysuwa się spod niego. Przyczepia się do obu kości goleni, linia jego przyczepu biegnie skośnie od główki strzałki ku dołowi do kości piszczelowej, dochodzi do wspólnego ścięgna piętowego, współdziała z mięśniem brzuchatym łydki. Mięsień podeszwowy najmniejszy, czasami wręcz szczątkowy, leży pomiędzy obu wymienionymi mięśniami. Przyczepia się u góry powyżej kłykcia bocznego kości udowej i po krótkim przebiegu przechodzi w długie cienkie ścięgno, które dochodzi do ścięgna piętowego. Czynność jego jest bardzo słaba, współpracuje z poprzednimi mięśniami. Z mięśni tej grupy wyczuwa się leżący powierzchownie mięsień brzuchaty, najlepiej w pozycji stania na palcach. Pozostałe mięśnie są niewyczuwalne.

Warstwa głęboka

Mięsień podkolanowy leży na tylnej powierzchni stawu kolanowego pod mięśniem brzuchatym. Przyczepia się do kłykcia bocznego kości udowej, schodzi skośnie ku dołowi do kości piszczelowej powyżej przyczepu mięśnia płaszczkowatego. Zgina staw kolanowy i napina torebkę stawową. Mięsień piszczelowy tylny przyczepia się do obu kości goleni i błony międzykostnej, leży między piszczelą i strzałką, ścięgno jego biegnie poza kostką przyśrodkową, przykryte przez troczek zginaczy, przechodzi na stronę podeszwową stopy do guzowatości kości łódkowatej i pierwszej kości klinowatej. Mięsień ten przywodzi odwraca i zgina stopę podeszwowo. Mięsień zginacz długi palców przyrasta do tylnej powierzchni kości piszczelowej, ścięgno jego biegnie poza kostką przyśrodkową pod troczkiem zginaczy, leżąc między piszczelem i tylnym i długim zginaczem palucha, przechodzi na stronę podeszwową stopy. Na stopie dzieli się na cztery ścięgna, które dochodzą do podstaw, dalszych paliczków palców od drugiego do piątego, przebijając ścięgna krótkiego zginacza palców. Mięsień ten zgina palce, przywodzi i zgina podeszwowo stopę, ponadto odwraca ją. Mięsień zginacz długi palucha przyczepia się do strzałki i błony międzykostnej, ścięgno biegnie podobnie jak mięśnia poprzedniego poza kostką przyśrodkową pod troczkiem na stronę podeszwową stopy, dochodzi do podstawy dalszego paliczka palca. Zgina paluch.

Mięśnie stopy

Na stopie znajdują się mięśnie na obu jej powierzchniach grzbietowej i podeszwowej. Są więc mięśnie grzbietu i podeszwy stopy. Do mięśni grzbietu należy krótki prostownik palców i krótki prostownik palucha. Mięśnie stopy dzielimy podobnie jak mięśnie ręki na mięśnie związane z palcem pierwszym i piątym oraz mięśnie środkowe. Mięśnie palców nie tworzą zgrubień tak wyraźnych jak na dłoni i stąd nie używa się określeń kłąb ale wyniosłość. Jest więc wyniosłość przyśrodkowa, boczna i pośrednia. Do wyniosłości przyśrodkowej należą następujące mięśnie palucha:odwodziciel palucha, krótki zginacz palucha i przywodziciel palucha. Do wyniosłości bocznej należą mięśnie palca piątego. Są to krótki zginacz palca małego, odwodziciel palca małego. Do grupy pośredniej należą następujące mięśnie:zginacz krótki palców, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i międzykostne.

Mięśnie grzbietu stopy

Mięśnie prostownik krótki palców i palucha - zaczynają się wspólnym przyczepem na trzonie kości piętowej przed zatoką stępu. Od wspólnego brzuśca oddzielają się cztery ścięgna, z których trzy przechodzą na grzbiet palców drugiego trzeciego i czwartego osobne ścięgno dochodzi do palca pierwszego. Obydwa mięśnie są unerwione przez nerw strzałkowy głęboki. Czynność ich polega na prostowaniu palców i zginaniu ich grzbietowo. Mięśnie te można wyczuć na grzbiecie do przodu od kostki bocznej przy zgięciu grzbietowym palców.

Mięśnie podeszwy

Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej związane są z paluchem. Odwodziciel palucha przyczepia się do guza kości piętowej, biegnie wzdłuż przyśrodkowego brzegu stopy, dochodzi do podstawy paliczka bliższego. Krótki zginacz palucha odchodzi od kości klinowatych, dochodzi do paliczka bliższego. Mięsień przywodziciel palucha leży najgłębiej jego głowa skośna przyczepia się do kości sześciennej, a głowa poprzeczna do kości śródstopia od drugiej do czwartej. Obie głowy dochodzą do paliczka bliższego. Czynność mięśni jest odpowiednia do nazwy. Unerwienie jest niejednakowe. Odwodziciel jest unerwiony przez nerw podeszwowy przyśrodkowy. Krótki zginacz przez nerw podeszwowy, przyśrodkowy i boczny. Zaś przywodziciel przez nerw podeszwowy boczny. Mięśnie wyniosłości bocznej związane są z palcem małym. Mięsień krótki zginacz palca małego przyczepia się do piątej kości śródstopia i dochodzi do pierwszego paliczka. Odwodziciel palca małego przyczepia się do guza piętowego, dochodzi

do guzowatości piątej kości śródstopia i bliższego paliczka palca małego. Czynność odpowiednia do nazwy. Unerwione są przez nerw podeszwowy boczny. Mięśnie obu opisanych wyniosłości oprócz działania na palce oddziaływają na całą stopę przez to, że podtrzymują jej sklepienie.

Mięśnie wyniosłości pośredniej

Mięśnie te leżą pomiędzy mięśniami palucha i palca małego. Mięsień krótki zginacz palców leży najbardziej powierzchownie na stopie. Przyczepia się do guza piętowego, następnie dzieli się na cztery ścięgna, które tworzą rozstępy przepuszczające ścięgna długiego zginacza palców i które kończą się na podstawach środkowych paliczków palców od drugiego do piątego. Czynność mięśnia polega na współdziałaniu przy zginaniu palców, ponadto podtrzymuje sklepienie stopy. Jest unerwiony przez nerw podeszwowy przyśrodkowy. Mięsień czworoboczny podeszwy odchodzi od guza piętowego i dochodzi do ścięgna mięśnia długiego zginacza palców w miejscu jego podziału na cztery ścięgna. Współdziała przy zginaniu palców. Jest unerwiony przez nerw podeszwowy boczny. Mięśnie glistowate w liczbie czterech odchodzą od ścięgien mięśnia długiego zginacza palców i dochodzą do bliższych paliczków, przyczyniają się do zginania palców. Mięśnie międzykostne są podeszwowe i grzbietowe, w sumie jest 7 mięśni, wypełniają przestrzenie między kośćmi śródstopia. Czynność ich jest słaba, polega na rozstawianiu palców stopy. Mięśnie glistowate są unerwione przez nerw podeszwowy przyśrodkowy i boczny, mięśnie międzykostne zarówno podeszwowe jak i grzbietowe przez nerw podeszwowy boczny.

Powięzie kończyny dolnej

Na kończynie dolnej wyróżnia się powięź miednicy, uda, goleni i stopy. W miednicy znajduje się powięź biodrowa, która pokrywa mięsień biodrowo_lędźwiowy i przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda. Między więzadłem pachwinowym a kością biodrową i łonową tworzy się przestrzeń, która umożliwia przejście przez udo mięśnia biodrowo_lędźwiowego i nerwu udowego oraz tętnicy i żyły udowej. Przestrzeń ta jest podzielona na dwie części zwane rozstępem mięśniowym dla wymienionego mięśnia i nerwu udowego i rozstępem naczyniowym, przez który przechodzą naczynia udowe. Obydwa rozstępy prowadzą do dołu biodrowo_grzebieniowego na przedniej powierzchni uda. Powięź uda nazywamy powięzią szeroką. Obejmuje ona całe udo, dochodzi u góry i przodu do więzadła pachwinowego, z tyłu dochodzi do powięzi pośladkowej, która pokrywa mięśnie pośladkowe. Powięź szeroka dzieli się z przodu na wielki, zginacze uda, częściowo pośladkowy średni i

mały i głębokie mięśnie miednicy. Ruch przywodzenia uda wykonuje cała grupa przywodzicieli, współdziałają zginacze uda i głębokie mięśnie miednicy. Odwodzenie uda wykonują mięśnie, mięsień pośladkowy średni i mały. Odwracanie uda wykonują głębokie mięśnie miednicy, przywodziciele częściowo mięśnie pośladkowe. Nawracanie uda wykonują mięśnie pośladkowe średni i mały i mięśnie zginacze uda. Staw kolanowy - zginanie wykonują zginacze uda tj. dwugłowy uda, półbłoniasty, półścięgnisty, dalej krawiecki, smukły, brzuchaty łydki, podeszwowy i podkolanowy. Prostowanie - mięsień czworogłowy uda, pomaga napinacz powięzi szerokiej. Nawracanie goleni - przy zgiętym kolanie wykonują mięsień krawiecki, smukły i półbłoniasty. Odwracanie również przy zgiętym kolanie - mięsień dwugłowy uda. Staw skokowo_goleniowy prostowanie i zginanie grzbietowe stopy wykonują mięsień piszczelowy przedni, prostownik długi palców i palucha. Zginanie podeszwowe stopy wykonują - warstwa powierzchowna mięśni łydki tj. brzuchaty, płaszczkowaty i podeszwowy, grupa głęboka tj. piszczelowy tylny zginacz długi palców i palucha, ponadto obydwa mięśnie strzałkowe. Nawracanie stopy wykonują:mięsień strzałkowy długi, krótki, prostownik długi palców i palucha. Odwracanie stopy wykonują - mięsień piszczelowy przedni, piszczelowy tylny, brzuchaty łydki, płaszczkowaty i zginacz długi palców i palucha. Stawy stopy - przywodzenie stopy wykonują te same mięśnie, które odwracają stopę, zaś odwodzenie stopy wykonują te same mięśnie, które ją nawracają. W pozostałych stawach stopy odbywają się ruchy palców. Zginanie podeszwowe palców wykonują - zginacz długi palców, zginacz krótki palców, mięsień czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate, współdziałają mięśnie międzykostne. Prostowanie palców, czyli zginanie grzbietowe wykonują - prostownik długi palców, prostownik krótki palców. Ruchy palucha wykonują mięśnie związane przyczepami z nim i noszące odpowiednie nazwy - zginacz krótki, przywodziciel i odwodziciel. Ruchy palca piątego wykonują jego mięśnie - krótki zginacz, odwodziciel.

Ośrodkowy układ nerwowy - uwagi ogólne

Ośrodkowy układ nerwowy składa się z rdzenia kręgowego i mózgu. Obie te części są ze sobą połączone. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym, u osoby dorosłej sięga do poziomu tarczy między pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym. Mózg wypełnia jamę czaszki. Podstawową jednostką składową ośrodkowego układu nerwowego jest komórka nerwowa czyli neuron. Zgrupowanie komórek nerwowych tworzy istotę szarą, zaś zgrupowanie wypustek nerwowych istotę białą. Istota szara pokrywająca powierzchnię półkul mózgowych, nosi nazwę kory lub płaszcza. Istota szara leżąca w głębi istoty białej ośrodkowego układu nerwowego tworzy jądra. Jądra możemy podzielić na dwie grupy w zależności od tego dokąd

podążają wypustki ich komórek. Jeśli opuszczają one mózg czy rdzeń stają się składnikami nerwów odpowiednio mózgowych lub rdzeniowych, zaś jądra noszą nazwę jąder nerwów np. jądro nerwu podjęzykowego. Jeśli wypustki komórek pozostają w obrębie ośrodkowego układu nerwowego tworzą one zespoły biegnące w określonych kierunkach, które nazywamy drogami lub szlakami mózgowymi. Zgrupowania takich komórek tworzą jądra własne mózgowia o różnych nazwach. Zgrupowania komórek nerwowych leżące poza ośrodkowym układem nerwowym tworzą zwoje. Są zwoje związane z nerwami rdzeniowymi, z nerwami mózgowymi a ponadto należące do układu autonomicznego:sympatycznego i parasympatycznego. Podstawową jednostką czynnościową ośrodkowego układu nerwowego jest łuk odruchowy. Łuki odruchowe mogą przebiegać na różnych poziomach, na poziomie rdzenia kręgowego, pnia mózgu, obydwa bez udziału naszej świadomości i przez korę mózgową z udziałem naszej świadomości. Drogi dośrodkowe łuków prowadzą bodźce czuciowe i są zwykle kilkuneuronowe, drogi odśrodkowe prowadzą bodźce, bodźce ruchowe i są zazwyczaj dwuneuronowe. Drogi biegnące w ośrodkowym układzie nerwowym dzielimy zależnie od ich czynności i przebiegu na drogi kojarzeniowe czyli asocjacyjne, drogi spoidłowe czyli komisuralne czyli drogi rzutowe czyli projekcyjne. Drogi kojarzeniowe łączą odcinki półkul mózgu i odcinki rdzenia kręgowego leżące po tej samej stronie w różnych odległościach, całkiem blisko lub dalej. Zależnie od tego są drogi krótkie i długie. Drogi spoidłowe łączą odpowiednie odcinki rdzenia i półkul stron przeciwnych a więc łączą stronę prawą z lewą. Drogi rzutowe łączą odcinki kory mózgowej z jądrami leżącymi głębiej w półkulach, z jądrami w pniu mózgu i z ośrodkami szarymi rdzenia kręgowego. Zależnie od kierunku przebiegu dzieli się je na drogi wstępujące i zstępujące. Drogi wstępujące są to drogi czuciowe, zaś drogi zstępujące stanowią drogi ruchowe. Zależnie od ich zasięgu mogą być drogi krótkie i długie. Drogi czuciowe prowadzą trzy rodzaje czucia:powierzchowne, głębokie i wewnętrzne. Czucie powierzchowne dociera do nas od zewnątrz, jest to czucie dotyku, ucisku, bólu i temperatury. Czucie głębokie pochodzi z części ciała związanym z narządem ruchu, a więc z torebek stawowych, ścięgien, mięśni, więzadeł i okostnej. Czucie wewnętrzne pochodzi z narządów wewnętrznych. Drogi ruchowe prowadzą bodźce dla ruchów świadomych, wykonywanych z pełnym udziałem naszej woli i dla ruchów mimowolnych, zautomatyzowanych, odbywających się bez udziału świadomości, ale które mogą być ruchami również świadomymi, np. oddychanie. Bodźce są doprowadzane do kory mózgowej zawsze do tego samego określonego miejsca, które nosi nazwę ośrodka korowego. Podobnie zawsze z tego samego miejsca, czyli ośrodka korowego wychodzą bodźce ruchowe. Ośrodkowy układ nerwowy jest otoczony oponami odpowiednio mózgowymi i rdzeniowymi. Do powierzchni rdzenia

kręgowego przylega bezpośrednio opona miękka naczyniowa, która doprowadza do rdzenia naczynia krwionośne tętnicze, a wyprowadza naczynia żylne. Na zewnątrz przebiega delikatna bardzo opona pajęcza. Między tymi oponami znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym. Płyn ten przyciska oponę pajęczą do następnej opony tj. opony twardej, dlatego między oponą pajęczą i twardą, jest jedynie linijna przestrzeń podtwardówkowa. Opona twarda składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i zewnętrznej. Blaszka wewnętrzna otacza rdzeń kręgowy w postaci długiego worka, który kończy się na poziomie trzeciego kręgu krzyżowego. Blaszka zewnętrzna wyściela kanał kręgowy jako jego okostna. Między obiema blaszkami znajduje się przestrzeń nadtwardówkowa wypełniona splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi, tkanką łączną i tłuszczową. Do powierzchni zewnętrznej mózgu przylega bezpośrednio podobnie jak do rdzenia opona miękka naczyniowa, w której biegną naczynia tętnicze i żylne mózgu. Ponad oponą naczyniową przebiega opona pajęcza. Między nimi znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym. Opona twarda w jamie czaszki składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i zewnętrznej. Blaszki te są ze sobą prawie na całej przestrzeni zrośnięte, jedynie w niektórych miejscach znajduje się między obiema blaszkami krew żylna i takie przestrzenie noszą nazwę zatok żylnych opony twardej. Zatoki takie leżą zarówno na podstawie jak i na sklepieniu czaszki i znaczą dość wyraźnie rowki na wewnętrznej powierzchni kości czaszki. Oprócz zatok żylnych tworzą obie blaszki opony twardej oddzielnie wyściółkę i osłonę siodła tureckiego, otaczając w ten sposób przysadkę mózgową oraz w podobny sposób osłonę zwoju półksiężycowatego piątego nerwu czaszkowego. Blaszka wewnętrzna opony twardej wytwarza specjalne fałdy, które wciskają się między części mózgu. Są to:sierp mózgu, który oddziela od siebie obie półkule mózgu biegnąc w płaszczyźnie strzałkowej, sierp móżdżku oddzielający w podobny sposób półkule móżdżku oraz namiot móżdżku położony w płaszczyźnie poziomej między płatem potylicznym mózgu i móżdżkiem. Blaszka zewnętrzna opony twardej stanowi okostną kości czaszki i jest z nimi zrośnięta. Między oponą pajęczą i twardą jest linijna przestrzeń podtwardówkowa.

Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy ma postać wydłużonego walca, który zaczyna się przy brzegu otworu potylicznego wielkiego, a kończy się u osoby dorosłej na poziomie tarczy między pierwszym a drugim kręgiem lędźwiowym. Rdzeń dzielimy na części takie jak kręgosłup - a więc na część szyjną, piersiową, lędźwiową, krzyżową i ogonową czyli guziczną. Z rdzenia kręgowego wychodzą parami nerwy rdzeniowe. Są to nerwy szyjne w liczbie osiem nerwy piersiowe - w liczbie dwanaście, dalej pięć

nerwów lędźwiowych, pięć nerwów krzyżowych i jeden lub dwa nerwy guziczne. Dzięki zmiennej liczbie nerwów guzicznych ogólna liczba nerwów jest zmienna i wynosi 31 lub 32 pary. Odcinek rdzenia, z którego wychodzi jedna para nerwów nosi nazwę segmentu lub neuromeru. Rdzeń posiada dwa wyraźne zgrubienia:jedno zgrubienie szyjne położone w tylnej części szyjnej rdzenia na poziomie dolnych kręgów szyjnych, a drugie to zgrubienie lędźwiowe położone na poziomie dolnych kręgów piersiowych. Zgrubienia te związane są z większą liczbą komórek i włókien nerwowych przeznaczonych dla kończyn górnych i dolnych. Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe. Ponieważ rdzeń kręgowy jest krótszy niż kręgosłup i kończy się na poziomie drugiego kręgu lędźwiowego, jedynie w części szyjnej rdzenia korzenie nerwów biegną poziomo do odpowiednich otworów międzykręgowych. Począwszy od górnego odcinka piersiowego korzenie biegną coraz bardziej skośnie ku dołowi i stają się coraz dłuższe, tak że ostatnie korzenie dochodzą do długości ponad 20 centymetrów. Wiązka korzeni nerwów rdzeniowych leżących w dolnej części kanału kręgowego poniżej rdzenia kręgowego, w worku oponowym nosi nazwę ogona końskiego. Na powierzchni zewnętrznej rdzenia widoczne są dwie bruzdy środkowe. Jedna na przedniej, druga na tylnej stronie rdzenia, ponadto są bruzdy boczne, przednia, z której wychodzą korzenie przednie nerwów rdzeniowych i tylna, do której wchodzą korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Przez środek rdzenia przechodzi kanał środkowy zawierający płyn mózgowo_rdzeniowy. Wokół tego kanału nagromadzona jest istota szara w postaci trzech symetrycznych słupów, przedniego, tylnego i bocznego. Słupy przednie i tylne ciągną się przez całą długość rdzenia, słupy boczne są jedynie w części piersiowej. Na przekroju poprzecznym rdzenia słupy tworzą rowki odpowiednio przednie tylne i boczne. W otoczeniu istoty szarej znajduje się istota biała tworząca sznury przednie, boczne i tylne. Sznur przedni łączy sIę ze sznurem bocznym w sznur przednio_boczny, ponieważ granica między nimi utworzona przez korzenie przednie nerwów rdzeniowych nie jest granicą litą. Słupy przednie rdzenia zawierają komórki ruchowe, słupy tylne komórki czuciowe, zaś słupy boczne komórki układu sympatycznego i parasympatycznego czyli układu autonomicznego. Wypustki komórek słupów przednich tworzą korzenie przednie, ruchowe nerwów rdzeniowych. Wzdłuż rdzenia kręgowego po jego stronach bocznych znajdują się zwoje rdzeniowe czyli międzykręgowe, położone w otworach międzykręgowych. Komórki tych zwojów posiadają wypustki skierowane na obwód i ku środkowi. Wypustki obwodowe łączą się z korzeniami przednimi w nerwy rdzeniowe, zaś wypustki dośrodkowe wchodzą do rdzenia kręgowego jako korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Są to korzenie czuciowe. Przez połączenie korzenia przedniego z tylnym powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy i dzieli się na cztery gałęzie. Wypustki komórek słupów bocznych przyłączają się do

korzeni przednich, następnie oddzielają się od nich i dochodzą do zwojów układu sympatycznego. Istota biała rdzenia kręgowego zawiera drogi wszystkich rodzajów:kojarzeniowe łączące odcinki rdzenia po tej samej stronie, spoidłowe łączące odcinki stron przeciwległych i drogi rzutowe łączące rdzeń kręgowy z jądrami pnia i ośrodkami kory mózgowej. Drogi rzutowe są to drogi wstępujące czyli czuciowe, biegnące od rdzenia do mózgowia i zstępujące czyli ruchowe prowadzące do rdzenia bodźce dla ruchów świadomych i ruchów mimowolnych.

Mózg

Mózg składa się z trzech części nieparzystego pnia i dwóch półkul prawej i lewej. Pień spoczywa na części środkowej czaszki, sięga od brzegu otworu potylicznego wielkiego do siodła tureckiego. Półkule wypełniają doły czaszki. Mózg jest oddzielony od kości czaszki przez opony mózgowe i płyn mózgowo_rdzeniowy wypełniający przestrzeń podpajęczynówkową. Pień mózgu składa się z następujących części, idąc od tyłu ku przodowi:z tyłomózgowia, śródmózgowia i międzymózgowia. Tyłomózgowie składa się z rdzenia przedłużonego, mostu i móżdżku, śródmózgowie zawiera konary mózgu i blaszkę czworaczą, międzymózgowie składa się z wzgórza i złączonych ze wzgórzem podwzgórza, zawzgórza i nawzgórza. Z międzymózgowia wyrastają półkule mózgu zwane również kresomózgowiem. Rdzeń przedłużony nazywany inaczej opuszką rdzenia jest zewnętrznie podobny do rdzenia kręgowego i posiada bruzdę przednią, tylną i bruzdę przednie boczne i tylne boczne. W bruździe przedniej bocznej wychodzą korzenie nerwu podjęzykowego czyli 12 nerwu czaszkowego, w bruździe tylnej bocznej korzenie nerwów dodatkowych, czyli 11Ń, błędnego, czyli 10 i językowo_gardłowego, czyli 9. Kanał środkowy rdzenia kręgowego przesuwa się ku górze i otwiera się w płaską przestrzeń zwaną dnem komory czwartej mózgu. W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego widoczne są różnice w porównaniu z rdzeniem kręgowym. Istota szara jest podzielona na szereg jąder, które dzielimy na jądra nerwów czaszkowych i jądra własne rdzenia. Do jąder nerwów należą jądra ruchowe nerwu 12 i 11Ń, jądra ruchowe i parasympatyczne nerwów 10 i 9, jedno z jąder czuciowych nerwu 5 i na przejściu w most jądra nerwu 8. Jądra własne rdzenia są to jądra pęczków sznura tylnego i inne. Istota biała zawiera szereg dróg, które jako drogi ruchowe przechodzą przez rdzeń przedłużony biegnąc od mózgu do rdzenia kręgowego, odwrotnie biegną drogi czuciowe. Most leży do przodu od rdzenia przedłużonego ułożony poprzecznie jako biała szeroka taśma. Ku bokom przechodzi bezpośrednio w móżdżek. Istota szara mostu zawiera jądra dalszych nerwów czaszkowych tj. 8Ń, jądro ruchowe nerwu 7 i 6 oraz jądro ruchowe i częściowe nerwu 5. Jądra własne

mostu stanowią pośrednią stację dla dróg łączących korę mózgu z móżdżkiem. Przez istotę białą przechodzą podobnie jak przez rdzeń drogi do_i odmózgowe. Móżdżek leży nad mostem i rdzeniem przedłużonym. Składa się podobnie jak mózg z trzech części:nieparzystej środkowej zwanej robakiem i z dwóch półkul, które jak półkule mózgu są pokryte istotą szarą czyli korą. Pod korą znajduje się istota biała, a w niej są jądra móżdżku położone głównie w robaku. Móżdżek łączy się odnogami dolnymi z rdzeniem przedłużonym, odnogami środkowymi z mostem i odnogami górnymi z śródmózgowiem. W odnogach tych biegną drogi do_i odmóżdżkowe. W tyłomózgowiu między rdzeniem przedłużonym, mostem i móżdżkiem zawarta jest komora czwarta móżdżku. Posiada ona dno spoczywające na rdzeniu przedłużonym i moście oraz sklepienie utworzone częściowo przez móżdżek, częściowo przez oponę miękką oraz z naczyniami. Pod dnem komory czwartej, zgrupowane są jądra nerwów czaszkowych tyłomózgowia, a więc jądra nerwów od 12 do 5. Sklepienie komory czwartej przyrasta do brzegów dna. Jedynie w trzech miejscach tj. w dolnym środkowym szczycie trójkąta dna i w dwóch szczytach bocznych znajdują się niewielkie otwory, umożliwiające wydostawanie się płynu mózgowo_rdzeniowego z komory do przestrzeni podpajęczynówkowej i do kanału środkowego rdzenia kręgowego. Zarośnięcie tych otworów przez zgrubiałą oponę miękką powoduje zatrzymanie płynu w układzie komór mózgu i prowadzi do wodogłowia wewnętrznego. Śródmózgowie jest to najmniejsza część pnia mózgu. Od strony dolnej posiada dwa białe szerokie pasma, zwane konarami mózgu, nad nimi znajduje się wodociąg mózgu, nad wodociągiem leży blaszka czworacza. Konary posiadają jądra nerwów czaszkowych, ruchowe nerwu 4 i 3 oraz jądro czuciowe nerwu 5. Jądra własne są to jądra związane czynnościowo z układem pozapiramidowym, jądro czerwienne, jądro czarne. Istota biała prowadzi drogi czuciowe i ruchowe podobnie jak tyłomózgowie. Blaszka czworacza posiada cztery wzgórki, dwa przednie, które stanowią ośrodki podkorowe wzroku i dwa tylne stanowiące ośrodki podkorowe słuchu. Wzgórki są połączone ramionami z ciałami kolankowatymi, które wchodzą w skład zawzgórza. Wodociąg mózgu łączy komorę czwartą tyłomózgowia z komorą trzecią międzymózgowia. Międzymózgowie stanowi zakończenie pnia mózgu. Największą jego część zajmuje wzgórze, które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Wzgórze jest to duża owalnego kształtu masa szara, podzielona pasmami białymi na szeregi jąder. Wzgórze zrasta się od dołu z podwzgórzem, od tyłu z zawzgórzem i nadwzgórzem. Do jąder wzgórza dochodzą drogi dośrodkowe prowadzące wszelkie rodzaje czucia, tu następuje przerwa i dalszy ciąg dróg dochodzi do ośrodka korowego czucia. Podwzgórze składa się z kilku różnych części. Należy tu blaszka skrzyżowania nerwów wzrokowych, przysadka mózgowa i ciała suteczkowate. Skrzyżowanie nerwów wzrokowych jak wskazuje sama nazwa należy do zmysłu

wzroku, jest częścią drogi wzrokowej. Ciała suteczkowate są związane ze zmysłem węchu. Przysadka mózgowa jest głównym gruczołem dokrewnym. Część jej hormonów pochodzi z komórek jąder podwzgórza, które mają zdolności wydzielania pewnych specyficznych substancji, które nazywamy neurohormonami. Dostają się one do przysadki, a dopiero stąd do krwi. Zawzgórze składa się z dwóch niewielkich wzgórków zwanych ciałami kolankowymi przyśrodkowymi i bocznymi. CiaŁa przyśrodkowe są połączone ramionami ze wzgórkami dolnymi blaszki czworaczej i są związane czynnościowo ze zmysłem słuchu. Ciała boczne są połączone ramionami ze wzgórkami górnymi blaszki czworaczej i wchodzą w skład dróg wzrokowych. Nadwzgórze jest częścią najmniejszą, wchodzi w skład dróg węchomózgowia i posiada ponadto drugi związany z mózgiem gruczoł dokrewny, szyszynkę. W międzymózgowiu leży trzecia komora mózgowa. Ma kształt szczeliny ustawionej strzałkowo. Jej ściany boczne stanowią wzgórza i podwzgórza, ściany dolne podwzgórza, a sklepienie tworzy opona miękka wraz z naczyniami. W części przedniej komory jest otwór łączący komorę trzecią z komorami bocznymi, ku tyłowi i przechodzi ona w wodociąg mózgu. Półkule mózgu wyrastają w życiu płodowym z międzymózgowia i rozrastając się we wszystkich kierunkach przykrywają sobą pień mózgu dostosowując się do wielkości jamy czaszki. Na każdej półkuli wyróżnia się powierzchnię przyśrodkową zwróconą do drugiej półkuli, powierzchnię podstawną spoczywającą na podstawie czaszki i powierzchnię boczną wypukłą. Półkula jest podzielona na płaty, których nazwy dostosowane są do sąsiedztwa kości czaszki. Z przodu jest płat czołowy, z dołu i boku płat skroniowy, w środku płat ciemieniowy, z tyłu płat potyliczny. Jest jeszcze płat wyspowy, niewidoczny na powierzchni półkuli. Aby go zobaczyć trzeba rozchylić szczelinę boczną mózgu. Płat wyspowy jest przykryty przez części płata czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Powierzchnia półkuli jest nierówna, rysują się na niej liczne bruzdy i szczeliny, które stanowią granice między płatami i między zakrętami mózgu. Dzięki obecności tych bruzd i zakrętów powierzchnia kory jest znacznie większa niż miałoby to miejsce przy gładkiej powierzchni półkuli. Płat czołowy jest oddzielony od płata ciemieniowego przez bruzdę środkową Rolanda, płat czołowy i ciemieniowy są oddzielone od płata skroniowego przez szczelinę boczną mózgu. Płat potyliczny nie posiada wyraźnych granic. Na płacie czołowym znajdują się równolegle do bruzdy środkowej, bruzda przedśrodkowa a między nią i bruzdą środkową zakręt przedśrodkowy. Dalsza część płata jest podzielona przez bruzdę czołową górną i dolną na trzy zakręty czołowe:górny, środkowy i dolny. Na powierzchni dolnej płata znajdują się bruzdy i zakręty oczodołowe oraz opuszka i pasmo węchowe, należące do węchomózgowia. Płat ciemieniowy posiada bruzdę zaśrodkową, równoległą do bruzdy środkowej i zakręt zaśrodkowy. Dalsza część płata jest podzielona bruzdą śródciemieniową na płacik

ciemieniowy górny i dolny. Płat potyliczny posiada bruzdy i zakręty boczne, zaś na powierzchni podstawnej bruzdę potyliczno_skroniową i bruzdę poboczną, które ograniczają zakręt potyliczno_skroniowy boczny. Płat skroniowy posiada trzy bruzdy leżące równolegle do szczeliny bocznej mózgu tj. bruzdę skroniową, górną, środkową i dolną i między nimi odpowiednie zakręty skroniowe - górny, środkowy i dolny. Na powierzchni dolnej są zakręty przechodzące z płata potylicznego w zakręt potyliczno_skroniowy przyśrodkowy i boczny oraz zakręt hipokampa należący do układu węchomózgowia. Kąt wyspowy ma wyraźny biegun, otoczony jest bruzdą okrężną, posiada kilka drobniejszych bruzd i zakrętów. Na powierzchni przyśrodkowej półkuli widać część płatu czołowego, ciemieniowego i potylicznego, ponadto część węchomózgowia oraz połączenia półkul . Przez płat czołowy i ciemieniowy biegnie łukowato wygięta bruzda obręczy, która ogranicza od góry zakręt obręczy. Zakręt ten rozpoczyna się pod ciałem modzelowatym, następnie okrąża całe ciało modzelowate i przechodzi na stronę podstawową półkuli, przedłużając się w zakręt hipokampa. Z hipokampem ma połączenia opuszka węchowa przechodząca w pasmo węchowe, trójkąt, a następnie w prążki węchowe. Zakręt przedśrodkowy płata czołowego jest ośrodkiem korowym ruchowym dla ruchów świadomych, zakręt zaśrodkowy płata ciemieniowego jest ośrodkiem czuciowym, zakręt skroniowy górny zawiera ośrodek słuchu, zakręt hipokampa ośrodek węchu, a na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego przy niewielkiej bruździe ostrogowej znajduje się ośrodek wzroku. Na przyśrodkowej powierzchni półkul widoczne są ich połączenia. Jest to spoidło przednie mózgu i spoidło wielkie mózgu. Spoidło przednie leży w przedniej części komory trzeciej mózgu, łączy ze sobą częściowo węchomózgowie, częściowo inne odcinki półkul, zwane ciałem modzelowatym. Spoidło wielkie składa się z części środkowej i promienistości. Część środkowa jest widoczna ponad sklepieniem trzeciej komory a poniżej zakrętu obręczy. Z tej części wybiegają w obie strony do istoty białej półkul promienistości, które dochodzą do wszystkich części obu półkul. Pod korą pokrywającą powierzchnię półkul, znajduje się istota biała złożona z włókien o różnokierunkowym przebiegu. Są tu włókna kojarzeniowe krótkie i długie, włókna spoidłowe, włókna rzutowe łączące korę z ośrodkami pnia i z rdzeniem kręgowym. W głębi istoty białej znajdują się jądra własne półkul zwane jądrami kresomózgowia. Są to następujące jądra:ogoniaste, soczewkowate i przedmurze. Jądra te są połączone zarówno z korą jak i z jądrami pnia mózgu, Czynnościowo należą do układu ruchowego pozapiramidowego. W półkuli znajduje się komora boczna odpowiednia do półkuli - prawa i lewa. Komory boczne łączą się między sobą i z komorą trzecią otworem leżącym w przednim odcinku komory trzeciej. Każda komora boczna składa się z części leżących w płatach półkuli - w płacie czołowym leży jej róg przedni w płacie ciemieniowym - jej część środkowa, w płacie skroniowym róg dolny, a w

płacie potylicznym róg tylny. W komorach znajdują się sploty naczyniowe, które produkują płyn mózgowo_rdzeniowy. Płyn ten spływa z komór bocznych do komory trzeciej, stąd przez wodociąg mózgu do komory czwartej, z komory czwartej wydostaje się trzema otworkami do przestrzeni podpajęczynówkowej i do kanału środkowego rdzenia kręgowego. Przestrzeń podpajęczynówkowa otaczająca pień mózgu, tworzy zbiorniki płynu, z których można płyn pobierać przez nakłucie potyliczne. Podobnie można pobierać płyn ze zbiornika końcowego w kanale kręgowym poniżej rdzenia kręgowego, gdzie dokonuje się nakłucia lędźwiowego.

Drogi nerwowe

Drogi ruchowe - są dwa rodzaje drug ruchowych układu piramidowego i pozapiramidowego. Droga piramidowa dzieli się na dwie drogi, zależnie od miejsca przeznaczenia na drogę korowo_jądrową i korowo_rdzeniową. Droga piramidowa prowadzi bodźce dla ruchów świadomych dowolnych. Droga korowo_jądrowa zaczyna się w ośrodku ruchowym kory mózgowej, w płacie czołowym w zakręcie przedśrodkowym. Wypustki komórek kory biegną przez istotę białą półkuli, zbierają się w płaskie wąskie pasmo zwane torebką wewnętrzną, która leży między wzgórzem międzymózgowia a jądrami kresomózgowia. Następnie droga ta przechodzi na stronę podstawną śródmózgowia i kieruje się dalej do tyłomózgowia. Droga ta prowadzi bodźce jąder ruchowych od nerwów czaszkowych i wyczerpuje się stopniowo, oddając włókna do tych jąder poczynając od jąder nerwu trzeciego i czwartego w śródmózgowiu, następnie piąty, szósty i siódmy w moście i jąder nerwów 9Ń, 10Ń, 11 i 12 w w rdzeniu przedłużonym. Jest to droga skrzyżowana. Droga korowo_rdzeniowa zaczyna się razem z drogą przednią, biegnie również przez istotę białą półkuli, przez torebkę wewnętrzną, przechodzi na stronę podstawną śródmózgowia przechodząc przez konary mózgu, dalej przez podstawę mostu i wchodzi do rdzenia przedłużonego. Na granicy rdzenia przedłużonego i kręgowego krzyżuje się około 80 proc. włókien tej drogi pozostałe 20 proc. pozostaje skrzyżowane wobec czego droga ta dzieli się na drogę korowo_rdzeniową boczną skrzyżowaną i korowo_rdzeniową przednią nieskrzyżowaną. Droga korowo_rdzeniowa - czyli piramidowa boczna, biegnie w sznurze bocznym i wyczerpuje się dochodząc do komórek słupa przedniego rdzenia. Droga przednia nieskrzyżowana biegnie w sznurze przednim rdzenia i jest znacznie krótsza, kończy się zwykle na poziomie rdzenia piersiowego. Włókna jej dochodzą również do komórek słupa przedniego, ulegają skrzyżowaniu bezpośrednio przed dojściem do komórek. Układ pozapiramidowy przeznaczony jest dla ruchów mimowolnych, ruchów zautomatyzowanych. Składa się on z kilku dróg, które wychodzą z jąder pnia mózgu, poczynając od śródmózgowia. Drogi te mają nazwy zależne od jądra, z którego wychodzą, przechodzą one przez pień

mózgu, następnie biegną w rdzeniu w sznurach przednich i bocznych i dochodzą podobnie jak drogi piramidowe do komórek słupów przednich rdzenia. Są to drogi skrzyżowane. Drogi czuciowe prowadzą różne rodzaje czucia. Są to drogi kilkuneuronowe, przy czym początek ich leży w zwoju międzykręgowym. Droga czucia powierzchownego jest to droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa. Zaczyna się w zwoju międzykręgowym, stąd włókna wchodzą do rdzenia przez korzenie tylne nerwów rdzeniowych. W rdzeniu odbywa się segregacja włókien, zależnie od rodzaju przewodzonego czucia. Czucie dotyku i ucisku prowadzi droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa przednia, zaś czucie bólu i temperatury droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa boczna. Włókna biegnące ze zwojów międzykręgowych przechodzą od razu na drugą stronę rdzenia, czyli że drogi czucia powierzchownego są skrzyżowane w rdzeniu kręgowym. Drogi te biegną następnie przez część grzbietową pnia mózgu i dochodzą do jąder wzgórza, które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Stąd ostatni etap drogi, prowadzi do ośrodka korowego czucia w płacie ciemieniowym w zakręcie zaśrodkowym. Droga czucia głębokiego jest czteroneuronowa, nazywa się dlatego drogą rdzeniowo_opuszkowo_wzgórzowo_ko rową. Zaczyna się w zwoju międzykręgowym, przechodzi następnie do sznura tylnego rdzenia po tej samej stronie i dochodzi do rdzenia przedłużonego do jąder sznurów tylnych. Tu następuje przerwa i zaczyna się drugi odcinek drogi biegnący do wzgórza. Ten odcinek drogi ulega skrzyżowaniu, następnie dochodzi do jąder wzgórza i tu znowu następuje przerwa w przebiegu tej drogi. Ostatni odcinek biegnie ze wzgórza tak jak drogi czucia powierzchownego do ośrodka korowego czucia w płacie ciemieniowym. Czucie głębokie jest doprowadzane również do móżdżku dwoma drogami rdzeniowo_móżdżkowymi:przednią i tylną. Biegną one zaczynając się w zwoju międzykręgowym przez sznóry boczne rdzenia i dochodzą do móżdżku. Są to również drogi skrzyżowane.

Układ nerwowy autonomiczny

Jest to część układu nerwowego, która zawiaduje czynnościami takimi jak:przemiana materii, regulacja ciepła, wydzielanie itp. Stąd nazwa tego układu - układ wegetacyjny, ponieważ reguluje czynności ustroju konieczne do życia nawet najprostszego, czyli do wegetacji. Nazwa autonomiczny oznacza pewną niezależność od układu ośrodkowego, jakkolwiek cały układ nerwowy łącznie z dokrewnym stanowią pewną całość. Bodźce płynące z narządÓw wewnętrznych są przekazywane nie tylko do układu autonomicznego ale i do układu ośrodkowego i odwrotnie, - bodźce płynące do układu ośrodkowego są przekazywane na układ autonomiczny, np. pod wpływem zimna, które dobrze czujemy, tworzy się gęsia skórka wskutek skurczu mięśni gładkich przywłośnych skóry, pod wpływem

wysokiej temperatury wydzielają więcej gruczoły potowe, długotrwałe uczucie głodu wywołuje złe samopoczucie, przykra wiadomość czy napięcie przed egzaminacyjne przyśpieszenie akcji serca, zblednięcie wskutek skurczu naczyń skóry, a nawet biegunkę. Podstawowym składnikiem układu autonomicznego jest komórka nerwowa, a podstawową jednostką czynnościową jest łuk odruchowy. Układ autonomiczny dzieli się na część ośrodkową, zlokalizowaną w mózgu i rdzeniu kręgowym oraz na część obwodową złożoną ze zwojów i włókien nerwowych. Włókna te łączą zwoje ze sobą i biegną do narządów samodzielnie lub przy pomocy nerwów rdzeniowych i czaszkowych. Układ autonomiczny dzieli się na dwa układy:sympatyczny, czyli współczulny i parasympatyczny, czyli przywspółczulny. Są one przeciwstawne czynnościowo i różnią się układem zwojów i przebiegiem włókien nerwowych. Układ sympatyczny posiada część ośrodkową w rdzeniu kręgowym w słupach bocznych na przestrzeni od od 8 nerwu szyjnego do 2 nerwu lędźwiowego. Część obwodowa składa się z pnia sympatycznego i jego połączeń. Pień sympatyczny leży symetrycznie po obu stronach kręgosłupa, ciągnie się od podstawy czaszki do kości ogonowej. Składa się ze zwojów odpowiednio trzech szyjnych:przeważnie dziesięciu piersiowych, trzech do czterech lędźwiowych i trzech lub czterech krzyżowych. Z komórek słupów bocznych rdzenia kręgowego, wychodzą włókna przedzwojowe, które biegną razem z korzeniami przednimi nerwów rdzeniowych, następnie oddzielają się od nerwów i dochodzą do najbliżej leżących zwojów pnia. Część włókien nie ulega przerwie, w zwojach, lecz przechodzi przez zwoje i biegnie dalej, np. nerwy trzewne w klatce piersiowej. Ze zwojów wychodzą włókna pozazwojowe, z których część dochodzi do nerwów rdzeniowych i biegnie dalej razem z nimi, część biegnie samodzielnie do narządów. Włókna sympatyczne dochodzą do mięśni gładkich i do gruczołów. Część włókien biegnie razem z naczyniami krwionośnymi i razem z nimi dochodzi do narządów. Część dochodzi również do nerwów czaszkowych.

Część szyjna układu sympatycznego

Część szyjna ma trzy zwoje:górny, środkowy i dolny. Wychodzą z nich włókna pozazwojowe, przyłączają się do naczyń idących do głowy i szyi, dalej dochodzą do nerwów rdzeniowych splotu szyjnego i promiennego oraz nerwów czaszkowych od 9 do 12. Część szyjna układu sympatycznego unerwia:narządy głowy i szyi, w klatce piersiowej serce, przyłącza się do naczyń tętniczych i żylnych głowy i szyi oraz kończyny górnej. Włókna te biegną w ścianach tętnicy

szyjnej wspólnej i jej wszystkich rozgałęzień, oraz tętnicy podobojczykowej i jej rozgałęzień.

Część piersiowa układu sympatycznego

Część piersiowa ma zwykle dziesięć zwojów, może mieć dwanaście. Leżą one na główkach żeber. Włókna pozazwojowe dochodzą do nerwów międzyżebrowych i do naczyń ściennych klatki piersiowej tętniczych i żylnych oraz do narządów klatki piersiowej. Część włókien przechodzi przez zwoje bez przerwy i jako włókna przedzwojowe w postaci nerwów trzewnych zwykle dwóch parzystych większego i mniejszego, dochodzi do jamy brzusznej i przyłącza się do splotu trzewnego leżącego na ścianie aorty przy odejściu tętnicy trzewnej. Dzięki temu włókna te unerwiają narządy jamy brzusznej.

Część brzuszna układu sympatycznego

Część brzuszna leży na tylnej ścianie jamy brzusznej od przepony do miednicy i składa się przeciętnie z czterech zwojów. Wychodzące z nich włókna tworzą sploty wokół aorty brzusznej i jej wszystkich rozgałęzień i wraz z naczyniami dochodzą do narządów jamy brzusznej.

Część miedniczna układu sympatycznego

Część miedniczna leży w miednicy i dochodzi do końca pnia sympatycznego, zawiera około 4 zwojów krzyżowych i kończy się nieparzystym zwojem ogonowym. Włókna tych zwojów biegną wraz z naczyniami krwionośnymi do narządów miednicy i unerwiają narządy moczowe i płciowe, zależnie od płci, dalej unerwiają ściany miednicy i kończyny dolne.

Układ parasympatyczny

Część ośrodkowa tego układu składa się z jąder leżących w pniu mózgu i z części krzyżowej leżącej w słupie bocznym rdzenia kręgowego, w jego części krzyżowej. Część obwodowa składa się ze zwojów i włókien przedzwojowych i pozazwojowych. Włókna przedzwojowe wychodzące z jąder mózgowych biegną razem z nerwami czaszkowymi 3Ń, 7Ń, 9Ń, i 10. Włókna przedzwojowe części zwojowej przyłączają się do korzeni przednich nerwów krzyżowych. Zwoje związane z nerwami czaszkowymi leżą blisko narządów dlatego włókna przedzwojowe są długie, a pozazwojowe krótkie. Odwrotnie jak to ma miejsce w układzie sympatycznym.

Zwoje są ułożone lóźno, nie są między sobą połączone włóknami, nie mają więc tu układu podobnego do pnia sympatycznego. Układ parasympatyczny unerwia tak jak układ sympatyczny mięśnie gładkie i gruczoły. Część układu parasympatycznego związana z nerwem kororuchowym unerwia mięśnie gładkie gałki ocznej, część związana z nerwem twarzowym i językowo_gardłowym unerwia gruczoły z zakresu głowy i szyi, zaś część biegnąca wraz z nerwem błędnym dochodzi do narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej. Część krzyżowa, której włókna najpierw biegną z korzeniami przednimi nerwów krzyżowych, a następnie oddzielają się od nich, unerwia narządy jamy miednicy. W narządach włókna układu parasympatycznego i sympatycznego tworzą sploty.

Układ nerwowy obwodowy

Układ nerwowy obwodowy składa się z nerwów łączących ośrodkowy układ nerwowy z częściami ciała. Z mózgowia wychodzą nerwy czaszkowe lub mózgowe w liczbie 12 par z rdzenia kręgowego wychodzą nerwy rdzeniowe w liczbie 32 par.

Nerwy rdzeniowe

Nerw rdzeniowy jest nerwem mieszanym, składa się z części ruchowej, czuciowej i sympatycznej lub parasympatycznej. Nerw rdzeniowy powstaje przez połączenie dwóch korzeni przedniego zwanego korzeniem brzusznym i tylnego zwanego korzeniem grzbietowym. Korzeń brzuszny stanowią wypustki komórek ruchowych rdzenia kręgowego, zgromadzonych w rogu przednim. Opuszczają one rdzeń w bruździe przedniej bocznej. Korzeń grzbietowy tworzą wypustki dośrodkowe komórek czuciowych, leżących w zwoju międzykręgowym. Zwój międzykręgowy zawiera komórki, których wypustki kierują się częściowo na obwód, częściowo dośrodkowo do rdzenia, do którego wchodzą przez bruzdę boczną tylną. Zwój leży w przebiegu korzenia tylnego, w kanale kręgowym tuż przy otworze międzykręgowym, stąd jego nazwa. Przez połączenie korzenia przedniego i tylnego powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy przez otwór międzykręgowy i dzieli się na cztery gałęzie:dwie większe i dwie mniejsze. Są to:gałąź przednia, tylna, oponowa i łącząca. Gałęzie brzuszne, czyli przednie nerwów rdzeniowych zawierają włókna ruchowe czuciowe i sympatyczne oraz unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę przedniej części tułowia tj. brzucha i klatki piersiowej, następnie mięśnie i skórę szyi, a także mięśnie i skórę kończyn górnych i dolnych. Włókna sympatyczne unerwiają mięśnie gładkie i gruczoły. Gałęzie przednie łączą się między sobą i tworzą sploty. Są następujące sploty:

szyjny, barkowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych są podobnie jak przednie mieszane. Unerwiają one mięśnie i skórę grzbietu, nie tworzą splotów. Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych są czysto czuciowe, wracają one do kanału kręgowego i unerwiają opony rdzenia kręgowego. Są drobne, delikatne. Gałęzie łączące dzielą się na białe i szare. Gałęzie białe wychodzą z rogu bocznego rdzenia kręgowego, dochodzą do nerwu rdzeniowego razem z korzeniem przednim, następnie oddzielają się od nerwu i dochodzą do odpowiedniego zwoju sympatycznego. Ze zwoju wychodzą włókna szare, które dochodzą znowu do nerwu rdzeniowego jako włókna łączące szare. Rdzeń kręgowy można podzielić na odcinki zwane segmentami lub neuromerami. Każdy odcinek zawiera jedną parę nerwów rdzeniowych, więc nerwów jest tyle ile odcinków. Jest osiem par nerwów szyjnych, 12 par piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i dwa ogonowe. Pierwszy nerw rdzeniowy wychodzi z kanału kręgowego między kością potyliczną, a pierwszym kręgiem, ostatni wychodzi poniżej kości krzyżowej. Rdzeń kręgowy sięga jedynie do poziomu między pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym, wobec czego korzenie nerwów są idąc ku dołowi coraz dłuższe, najdłuższe należą do nerwów lędźwiowych i krzyżowych. Zbiór korzeni nerwów rdzeniowych znajdujących się w worku opony twardej nosi nazwę ogona końskiego. W okresie życia płodowego zaznacza się układ segmentarny nie tylko rdzenia kręgowego ale i rozwijających się mięśni tak, że do każdego segmentu mięśniowego dochodzi jeden nerw rdzeniowy. W dalszym rozwoju dochodzi do przemieszczania się mięśni, zwłaszcza kończyn i zaciera się układ segmentarny. Układ ten zaciera się ponadto dlatego, ponieważ włókna korzeni nerwów wychodzą z kilku segmentów, ulegają one potem wymieszaniu wraz z gałęziami tworząc sploty, tak że tylko w zakresie klatki piersiowej, gdzie utrzymał się segmentarny układ mięśni, a gałęzie nerwów nie tworzą splotów, można dopatrzyć się pierwszego układu segmentarnego. Podobnie jak mięśnie dzieli się skórę na pasma o pierwotnym unerwieniu segmentarnym, które potem ulega również zmianie.

Splot szyjny

Splot szyjny jest utworzony przez gałęzie przednie czterech górnych nerwów rdzeniowych szyjnych. Leży on na bocznej powierzchni szyi między mięśniami pochyłymi i przednim i środkowym. Ze splotu wychodzą dwie grupy nerwów:mięśniowe i skórne. Gałęzie skórne unerwiają skórę szyi, częściowo głowy i górnej części klatki piersiowej. Są to następujące nerwy:Nerw potyliczny mniejszy biegnie poza mięśniem mostkowo_sutkowo_obojczykowym ku tyłowi do okolicy potylicznej głowy i tu się rozgałęzia. Nerw uszny wielki krzyżuje mięsień

mostkowo_obojczykowo_sutkowy od tyłu ku przodowi i ku górze, dochodzi do okolicy małżowiny usznej i tu rozgałęzia się przed i poza małżowiną. Nerw skórny szyi (nerw poprzeczny szyi) biegnie przez mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy ku przodowi i tu dzieli się na gałęzie górne i dolne do przedniej powierzchni szyi. Nerwy nadobojczykowe pojawiają się podobnie jak wszystkie poprzednie poza tylnym brzegiem mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego, biegną ku dołowi w trzech grupach:przedniej, środkowej i tylnej, do skóry górnej części klatki piersiowej. Nerwy mięśniowe unerwiają mięśnie głębokie szyi, grupę boczną i tylną, ponadto mięśnie podgnykowe i przeponę. Unerwiają więc mięsień długi głowy, długi szyi, dalej mięśnie pochyłe szyi. Przez połączenie z 12 nerwem czaszkowym powstaje na szyi pętla szyjna, która unerwia mięśnie podgnykowe. Mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy jest częściowo unerwiony też przez gałązki splotu szyjnego. Najdłuższy nerw tego splotu to nerw przeponowy. Biegnie on na szyi na mięśniu pochyłym przednim, wchodzi do klatki piersiowej, biegnie tu między workiem osierdziowym i opłucną, dochodzi do przepony i unerwia ją ruchowo. Po drodze unerwia czuciowo opłucną i worek osierdziowy - jest więc nerwem mieszanym. Unerwienie przepony przez nerw splotu szyjnego tłumaczy się tym, że w czasie życia płodowego zawiązek przepony powstaje na poziomie 4 segmentu szyjnego i wobec tego otrzymuje nerw z najbliższego segmentu rdzenia kręgowego. W dalszym rozwoju przepona obniża się, a nerw podąża za nią. Splot szyjny unerwia mięśnie:długi głowy i szyi, pochyłe, podgnykowe, mostkowo_obojczykowo_sutkowy, przeponę oraz skórę szyi, okolicy potylicznej i usznej, górnej części klatki piersiowej, opłucną i osierdzie.

Splot ramienny

Splot ramienny powstaje z połączenia gałęzi przednich dolnych 4 nerwów szyjnych od 5 do 8. Leży na szyi poniżej splotu szyjnego między mięśniem pochyłym przednim a środkowym, następnie przechodzi do dołu pachowego. Można go podzielić na część nadobojczykową i podobojczykową. W dole pachowym nerwy ze splotu otaczają tętnicę pachową i tworzą trzy pęczki, które ze względu na stosunek do tętnicy noszą nazwy:pęczek przedni, przyśrodkowy i boczny oraz pęczek tylny. Z części nadobojczykowej wychodzą nerwy przeznaczone dla mięśni szyi, okolicy łopatki i klatki piersiowej, z części podobojczykowej nerwy przeznaczone dla wolnej kończyny górnej. Nerwy krótkie - tuż ze splotu wychodzą krótkie gałązki do mięśni pochyłych szyi, następnie nerwy dla mięśni obręczy barkowej. Nerw grzbietowy łopatki biegnie ku tyłowi, dochodzi do mięśnia równoległobocznego i unerwia go.

Nerw nadłopatkowy dochodzi do dołu nadgrzebieniowego, następnie schodzi do dołu podgrzebieniowego i unerwia mięsień nad_i podgrzebieniowy. Nerwy podłopatkowe dochodzą do mięśnia podłopatkowego i obłego większego. Nerw piersiowo_grzbietowy dochodzi do mięśnia najszerszego grzbietu. Nerwy piersiowe przednie schodzą na przednią stronę klatki piersiowej do mięśnia piersiowego większego i mniejszego. Nerw piersiowy długi biegnie po bocznej stronie klatki piersiowej do mięśnia zębatego przedniego. Nerw podobojczykowy unerwia mięsień podobojczykowy.

Nerwy wolnej kończyny górnej

Nerwy wolnej kończyny górnej odchodzą od trzech pęczków. Z pęczka tylnego odchodzi nerw pachowy i promieniowy, z pęczka przedniego przyśrodkowego wychodzą nerwy:łokciowy skórny przyśrodkowy ramienia, skórny przyśrodkowy przedramienia i korzeń przyśrodkowy nerwu pośrodkowego. Z pęczka przedniego bocznego odchodzi nerw mięśniowo_skórny i korzeń boczny nerwu pośrodkowego. Nerw pachowy wychodzi z pęczka tylnego,, przechodzi przez otwór czworoboczny na tylną stronę ramienia i unerwia mięsień naramienny i obły mniejszy oraz oddaje nerw skórny boczny ramienia. Otwór czworoboczny jest ograniczony przez mięśnie:obły mniejszy, obły większy, długą głowę trójgłowego i kość ramienną. Nerw promieniowy wychodzi z pęczka tylnego, jest to największy nerw kończyny górnej. Biegnie na ramieniu między głowami mięśnia trójgłowego razem z tętnicą głęboką ramienia. Przechodzi na stronę boczną ramienia, następnie w okolicy główki kości promieniowej dzieli się na dwie gałęzie:powierzchowną przeważnie czuciową i głęboką przeważnie ruchową. Gałąź powierzchowna biegnie wzdłuż mięśnia ramieniowo_promieniowego wychodzi następnie na tylną stronę ręki i tu oddaje gałęzie końcowe. Gałąź głęboka wchodzi głęboko między mięśnie tylnej strony przedramienia i tu się rozgałęzia. Nerw promieniowy unerwia ruchowo:mięśnie tylnej strony ramienia tj. mięsień trójgłowy i mięsień łokciowy. Na przedramieniu gałąź powierzchowna unerwia grupę boczną mięśnia przedramienia tj. mięsień ramienno_promieniowy, długi i krótki prostownik promieniowy nadgarstka, gałąź głęboka unerwia grupę tylną mięśni przedramienia tj. mięsień odwracacz, wspólny prostownik palców, prostownik palca drugiego, prostownik długi i krótki kciuka, prostownik nadgarstka łokciowy. Część czuciowa nerwu unerwia skórę strony tylnej ramienia i przedramienia. Na ręce unerwia skórę grzbietu ręki i oddaje nerwy do palca pierwszego, drugiego i strony promieniowej palca trzeciego. Unerwia też staw ramienny i nadgarstkowy. Nerw łokciowy

wychodzi z pęczka przedniego przyśrodkowego. Biegnie w rowku przyśrodkowym mięśnia dwugłowego ramienia, kieruje się ku stronie łokciowej, zawija się wokół nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej biegnie następnie wzdłuż mięśnia łokciowego zginacza nadgarstka do nadgarstka i tu dzieli się na dwie gałęzie końcowe - powierzchowną i głęboką. Nerw łokciowy unerwia na przedramieniu mięsień łokciowy zginacz nadgarstka i część łokciową głębokiego zginacza palców. Na dłoni gałązka głęboka unerwia następujące mięśnie:krótki zginacz kciuka, przywodziciel kciuka, wszystkie mięśnie palca piątego tj. krótki zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel, dalej wszystkie mięśnie międzykostne dłoniowe i grzbietowe i dwa mięśnie glistowate strony łokciowej. Czuciowo unerwia nerw łokciowy skórę tylnej strony przedramienia, powyżej stawu nadgarstkowego, skórę grzbietu ręki i palców połowy trzeciego czwartego i piątego. Gałąź powierzchowna na dłoni unerwia mięsień dłoniowy krótki, skórę łokciowej strony dłoni i palców piątego i połowy czwartego. Unerwia ponadto staw łokciowy. Nerw skórny przyśrodkowy ramienia wychodzi z pęczka przyśrodkowego, biegnie w linii środkowej ramienia, dochodzi do poziomu stawu łokciowego. Unerwia skórę powierzchni przyśrodkowej ramienia. Nerw skórny przyśrodkowy przedramienia wychodzi z pęczka przyśrodkowego, biegnie w linii środkowej ramienia, w okolicy stawu łokciowego dzieli się na dwie gałęzie przednią i łokciową, które unerwiają skórę po stronie przedniej i po stronie łokciowej przedramienia. Nerw mięśniowo_skórny wychodzi z pęczka przedniego bocznego, przebija mięsień kruczo_ramienny, wchodzi między mięśnie grupy przedniej ramienia, wychodzi następnie na przedramię po stronie bocznej. Unerwia mięśnie przedramienia tj. kruczo_ramienny, dwugłowy i ramienny oraz skórę bocznej strony przedramienia. Nerw pośrodkowy wychodzi dwoma korzeniami z pęczka przyśrodkowego i z pęczka bocznego. Biegnie wzdłuż tętnicy ramiennej, przechodzi przez środek dołu łokciowego na przedramię i tu biegnie między mięśniem zginaczem palców powierzchownym i głębokim aż do nadgarstka. Dalej przechodzi przez kanał nadgarstka na dłoń. Nerw pośrodkowy unerwia na przedramieniu grupę przednią, wszystkie jej warstwy z wyjątkiem łokciowego zginacza nadgarstka i łokciowej części głębokiego zginacza palców. Na dłoni unerwia mięśnie kciuka tj. odwodziciel krótki, krótki zginacz, przeciwstawiacz, dalej dwa mięśnie glistowate strony promieniowej. Czuciowo unerwia skórę strony dłoniowej nadgarstka, dłoni oraz palców pierwszego drugiego, trzeciego i połowy palca czwartego. Unerwia też staw łokciowy.

Zestawienie unerwienia kończyny górnej

Unerwienie ruchowe Nerw nadłopatkowy - mięsień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy. Nerwy podłopatkowe - mięsień podłopatkowy i obły większy.

Nerw promieniowy - grupę tylną ramienia tj. mięsień trójgłowy i łokciowy, grupę boczną przedramienia tj. mięsień ramienno_promieniowy, długi i krótki promieniowy prostownik nadgarstka, grupę tylną przedramienia tj. odwracacz, prostownik palców, długi i krótki prostownik kciuka, prostownik łokciowy nadgarstka, długi odwodziciel kciuka. Nerw łokciowy - na przedramieniu - mięsień łokciowy zginacz nadgarstka, część łokciową głębokiego zginacza palców, na ręce, przywodziciel kciuka, krótki zginacz kciuka, mięśnie palca piątego, krótki zginacz, odwodziciel, i przeciwstawiacz, wszystkie mięśnie międzykostne, dwa mięśnie glistowate. Nerw pośrodkowy - na przedramieniu - mięśnie grupy przedniej tj. nawrotny obły, dłoniowy długi, promieniowy zginacz nadgarstka, powierzchowny zginacz palców, część promieniową głębokiego zginacza palców, długi zginacz kciuka, długi odwodziciel kciuka, nawrotny czworoboczny. Na ręce mięsień krótki zginacz kciuka, krótki odwodziciel kciuka, przeciwstawiacz kciuka, dwa glistowate. Nerw mięśniowo_skórny - na ramieniu grupę przednią tj. kruczo_ramienny, dwugłowy ramienia i ramienny.

Unerwienie czuciowe Ramię strona przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy ramienia. Ramię strona boczna - nerw skórny boczny od nerwu pachowego. Ramię strona tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego. Przedramię strona przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy przedramienia. Przedramię strona boczna - nerw skórny boczny od nerwu mięśniowo_skórnego. Przedramię strona tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego. Ręka strona dłoniowa - nerw pośrodkowy i łokciowy. Ręka strona grzbietowa - nerw łokciowy i promieniowy. Palce strona dłoniowa - nerw łokciowy; palce - piąty, pół czwartego, nerw pośrodkowy - pół palca czwartego, palec trzeci, drugi i pierwszy. Palce strona grzbietowa - nerw promieniowy i łokciowy, po dwa i pół palca.

Nerwy piersiowe

Nerwy piersiowe nie tworzą splotów. Ich gałęzie przednie biegną łukowato ku przodowi w przestrzeniach międzyżebrowych, stąd ich nazwa nerw międzyżebrowy. Nerwów międzyżebrowych jest 12 par, wobec czego ostatni nerw biegnie poniżej ostatniego żebra, jest to nerw podżebrowy. Ponieważ tylko 7 żeber łączy się z mostkiem, a pozostałe między sobą, zaś dwa ostatnie są wolne, tylko 6 górnych nerwów międzyżebrowych biegnie w pełni w przestrzeniach międzyżebrowych, dalsze wchodzą między mięśnie brzucha, dochodząc do linii białej. Nerwy międzyżebrowe biegną między mięśniami międzyżebrowymi wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz unerwiają je. Dolne nerwy unerwiają mięśnie brzucha skośne i proste, a także częściowo odcinki obwodowe przepony. Nerwy międzyżebrowe oddają gałązki skórne przednie i boczne. Gałęzie przednie

unerwiają skórę przedniej okolicy klatki piersiowej i brzucha, gałęzie boczne unerwiają odpowiednio skórę bocznej strony klatki piersiowej i brzucha. Od gałęzi skórnych bocznych i przednich odchodzą gałęzie do gruczołu mlecznego. Od nerwów międzyżebrowych odchodzą ponadto gałęzie czuciowe do opłucnej i otrzewnej ściennej. Nerwy międzyżebrowe unerwiają mięśnie:międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne, skośny brzucha zewnętrzny, skośny brzucha wewnętrzny, poprzeczny, prosty brzucha. Unerwiają także skórę strony bocznej i przedniej klatki piersiowej, brzucha, opłucną, otrzewną ścienną.

Koniec tomu II

doc. dr hab. Janina Sokołowska-Pituch

"Anatomia - tom III"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie

Całość w 3 tomach

Splot lędźwiowy

Splot lędźwiowy jest utworzony przez gałęzie przednie trzech górnych nerwów lędźwiowych. Splot ten leży na tylnej ścianie jamy brzusznej przykryty przez mięsień czworoboczny lędźwi. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie i długie. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie miednicy, zaś długie idą na wolną kończynę dolną i do mięśni brzucha. Nerwy krótkie unerwiają najbliżej leżące mięśnie tj. czworoboczny lędźwi i lędźwiowy. Nerwy długie tworzą dwie grupy. Jedna unerwia mięśnie brzucha i skórę przedniej ściany brzucha, druga unerwia wolną kończynę dolną. Do grupy pierwszej należą trzy nerwy:biodrowo_podbrzuszny, biodrowo_pachwinowy i płciowo udowy. Do drugiej grupy należą również trzy nerwy:udowy, zasłonowy i skórny boczny nerw uda. Nerw biodrowo_podbrzuszny biegnie łukowato poniżej nerwu podżebrowego między mięśniami brzucha. Unerwia mięśnie skośne brzucha, dochodzi do okolicy pachwinowej, i tu oddaje gałęzie skórne do okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie podobnie jak nerw poprzedni, dochodzi do kanału pachwinowego i dołącza się do tworów przechodzących przez kanał. Unerwia mięśnie skośne brzucha, oddaje gałązki skórne do okolicy pachwinowej i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw płciowo_udowy przebija się przez mięsień lędźwiowy, wydostaje się na jego przednią powierzchnię i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź udowa przechodzi na przednią powierzchnię uda i unerwia skórę tej okolicy. Gałąź płciowa unerwia narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy wychodzi spod mięśnia lędźwiowego, biegnie przez talerz biodrowy, przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda i dzieli się na dwie grupy gałęzi, przeważnie ruchowe i przeważnie czuciowe. Gałęzie ruchowe unerwiają grupę przednią uda tj. mięsień czworogłowy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz biodrowy unerwia również mięsień biodrowy. Część czuciowa nerwu dochodzi do skóry przedniej powierzchni uda aż do kolana. Jeden z nerwów tej grupy przechodzi z uda na podudzie, biegnie po jego stronie przyśrodkowej, dochodzi do stopy i biegnie aż do palucha. Unerwia skórę przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten nosi nazwę udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia też stawy:biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego i wychodzi na przyśrodkową powierzchnię uda głęboko między mięśnie. Dzieli się na szereg gałęzi, które unerwiają wszystkie mięśnie grupy przywodzicieli tj. mięsień zasłonowy zewnętrzny, smukły, grzebieniowy,. przywodziciel krótki, długi i wielki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej powierzchni uda. Unerwia

też staw biodrowy. Nerw skórny boczny uda przechodzi przez talerz biodrowy, wychodzi na udo tuż przy przednim górnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi rozgałęzieniami skórę bocznej powierzchni uda aż do kolana.

Splot krzyżowy

Splot krzyżowy powstaje z przednich gałęzi dwóch dolnych nerwów lędźwiowych i trzech górnych nerwów krzyżowych. Splot ten bywa łączony ze splotem lędźwiowym w jeden splot lędźwiowo_krzyżowy. Splot krzyżowy leży na przedniej powierzchni kości krzyżowej na mięśniu gruszkowatym. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie przeznaczone dla mięśni miednicy i nerwy długie dla wolnej kończyny dolnej. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie:gruszkowaty, bliźniacze, zasłaniacz wewnętrzny, czworoboczny uda. Nieco dłuższe nerwy biegną do mięśni pośladkowych. Są to dwa nerwy pośladkowe:górny i dolny. Nerw pośladkowy górny wychodzi z miednicy przez otwór nadgruszkowaty, wchodzi między mięśnie pośladkowe i unerwia mięsień pośladkowy średni i mały. Nerw pośladkowy dolny wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty, wchodzi pod mięsień pośladkowy wielki i unerwia go, unerwia również napinacz powięzi szerokiej.

Nerwy wolnej kończyny dolnej

Do tej grupy nerwów należą:nerw kulszowy i skórny tylny nerw uda. Nerw kulszowy największy nerw ustroju ludzkiego. Wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty i wchodzi pod mięśnie pośladkowe. Wychodzi spod dolnego brzegu mięśnia pośladkowego wielkiego i biegnie w linii środkowej tylnej uda, leżąc na mięśniu przywodzicielu wielkim między zginaczami stawu kolanowego. Powyżej dołu podkolanowego dzieli się na nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny. Nerw piszczelowy biegnie w przedłużeniu pnia nerwu, przechodzi przez środek dołu podkolanowego, wchodzi między grupę powierzchowną i głęboką mięśni tylnych podudzia, przechodzi następnie poza kostką przyśrodkową na stronę podeszwową stopy i tu dzieli się na dwie gałęzie końcowe:przyśrodkową i boczną. Nerw strzałkowy wspólny biegnie ku bokowi, dochodzi do główki strzałki i tu dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny i głęboki. Nerw strzałkowy powierzchowny biegnie po stronie bocznej podudzia między mięśniami strzałkowymi, przechodzi na stronę grzbietową stopy. Nerw strzałkowy głęboki przebija błonę międzykostną i wchodzi na przedniej stronie podudzia między grupę prostowników kończy się na stronie grzbietowej stopy. Nerw kulszowy unerwia ruchowo następujące mięśnie:

naudzie unerwia zginacze stawu kolanowego tj. mięsień półbłoniasty i półścięgnisty i dwugłowy uda. Nerw piszczelowy unerwia grupę powierzchowną i głęboką zginaczy podudzia tj. mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy oraz piszczelowy tylny i długi zginacz palców i palucha. Na stopie unerwia wszystkie mięśnie strony podeszwowej stopy. (Gałąś przyśrodkowa odpowiada zakresowi nerwu pośrodkowego na dłoni, unerwia mięsień odwodziciel, krutki zginacz palucha, krótki zginacz palców i dwa mięśnie glistowate. Gałąź boczna odpowiada zakresowi nerwu łokciowego na dłoni i unerwia przywodziciel i krótki zginacz palucha, mięśnie palca piątego tj. odwodziciel, zginacz i przeciwstawiacz oraz pozostałe dwa mięśnie glistowate i wszystkie mięśnie międzykostne.) Nerw strzałkowy powierzchowny unerwia mięśnie strzałkowe krótki i długi. Nerw strzałkowy głęboki unerwia grupę przednią podudzia tj. mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha oraz na grzbiecie stopy krótki prostownik palców i palucha. Zakres unerwienia czuciowego nerwu kulszowego jest następujący:staw biodrowy, kolanowy, skokowy i pozostałe stawy stopy. Na podudziu skórę tylnej powierzchni przez rozgałęzienia nerwu piszczelowego, dalej skórę strony bocznej i przedniej przez rozgałęzienia nerwu strzałkowego powierzchownego, skórę strony grzbietowej stopy przez rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych, skórę palców również przez obydwa nerwy strzałkowe. Po stronie podeszwowej stopy gałęzie czuciowe odchodzą od nerwu piszczelowego do skóry stopy i palców. Nerw tylny skóry uda, wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty, przechodzi pod mięśniem pośladkowym wielkim i wychodzi powierzchownie pod skórę w linii środkowej uda i dochodzi do kolana. Oddaje gałęzie pośladkowe dolne i unerwia dalej skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie splotu lędźwiowo_krzyżowego

Nerwy krótkie - mięsień czworoboczny lędźwi, lędźwiowy. Nerw biodrowo_podbrzuszny - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej, narządy płciowe zewnętrzne. Nerw płciowo_udowy - skórę przedniej powierzchni uda i narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy - mięśnie grupy przedniej uda, mięsień biodrowy, skórę przedniej powierzchni uda, przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy - mięśnie grupy przyśrodkowej uda, skórę powierzchni przyśrodkowej uda, oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw skórny - boczny uda - skórę bocznej powierzchni uda. Nerwy krótkie (splotu krzyżowego) - mięśnie głębokie miednicy. Nerw pośladkowy dolny - mięsień pośladkowy wielki, napinacz powięzi szerokiej. Nerw pośladkowy górny

- mięsień pośladkowy średni i mały. Nerw kulszowy - grupę tylną uda, wszystkie mięśnie podudzia i stopy, skórę przedniej bocznej i tylnej powierzchni podudzia, całej stopy wraz z palcami oraz stawy biodrowy, kolanowy i stawy stopy. Nerw skórny tylny uda - skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie unerwienia wolnej kończyny dolnej

Unerwienie ruchowe Nerw udowy - grupa przednia uda; mięsień krawiecki i czworogłowy uda. Nerw zasłonowy - grupa przyśrodkowa uda:mięsień smukły, zasłonowy zewnętrzny, grzebieniowy, przywodziciel krótki, długi i wielki. Nerw kulszowy - grupa tylna uda:mięsień półbłoniasty , półścięgnisty, dwugłowy, grupa tylna podudzia powierzchowna:mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Grupa tylna podudzia głęboka:mięsień piszczelowy tylny, długi zginacz palców i palucha. Grupa boczna mięśni podudzia:mięsień strzałkowy długi i krótki. Grupa przednia mięśni podudzia:mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha. Mięśnie grzbietu stopy krótki prostownik palców i palucha. Mięśnie podeszwy, stopy - grupa palucha:mięsień odwodziciel, przywodziciel i zginacz krótki palucha. Mięśnie palca piątego:zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel. Mięśnie środkowe stopy:krótki zginacz palców, czworoboczny stopy, glistowate i międzykostne.

Unerwienie czuciowe

Udo strona przednia - nerw płciowo_udowy, nerw udowy. Udo strona przyśrodkowa - nerw zasłonowy. Udo strona tylna - nerw tylny skórny uda. Podudzie strona przednia - nerw piszczelowy. Podudzie strona przyśrodkowa - nerw udowo_goleniowy od nerwu udowego. Podudzie strona boczna - nerw strzałkowy powierzchowny. Stopa strona grzbietowa - rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych. Stopa strona podeszwowa - rozgałęzienia nerwu piszczelowego.

Splot sromowy

Splot sromowy powstaje z przednich gałęzi trzeciego i czwartego nerwu krzyżowego. Leży w miednicy małej poniżej splotu krzyżowego. Jego gałęzie unerwiają mięśnie dna miednicy i zwieracz odbytu zewnętrzny oraz mięśnie

narządów płciowych zewnętrznych. Czuciowo unerwia skórę krocza i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw ogonowy zwany nerwem guzicznym pochodzi z ostatniego nerwu krzyżowego i nerwu ogonowego, jest u człowieka nerwem słabym o małym zakresie unerwienia. Ruchowo unerwia częściowo dźwigacz odbytu, czuciowo skórę otoczenia odbytu i kości ogonowej.

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, układają się segmentarnie. Unerwiają one mięśnie własne grzbietu i skórę grzbietu. Dzielą się na gałęzie boczne i przyśrodkowe. Wśród gałęzi czuciowych wyróżnia się gałąŻ tylną drugiego nerwu szyjnego, która jako nerw potyliczny większy unerwia skórę okolicy potylicznej, ponadto gałęzie skórne górnych nerwów lędźwiowych, które tworzą nerwy pośladkowe górne oraz trzech górnych nerwów krzyżowych, które tworzą nerwy pośladkowe środkowe.

Nerwy czaszkowe

Nerwy czaszkowe zwane inaczej nerwami mózgowymi są częściowo podobne do nerwów rdzeniowych, ponieważ tak jak one są nerwami mieszanymi ruchowo_czuciowymi. Część nerwów czaszkowych jest odmienna, są to nerwy czysto ruchowe i czysto czuciowe. Te ostatnie są wysoko wyspecjalizowane w przewodzeniu bodźców czuciowych, jako nerwy zmysłowe. Określenie nerwy czysto ruchowe nie jest ścisłe, ponieważ nerwy te otrzymują podobnie jak nerwy rdzeniowe włókna układu autonomicznego:sympatyczne i parasympatyczne. Jest 12 par nerwów czaszkowych:pierwszy - węchowy, zmysłowy; drugi - wzrokowy, zmysłowy; trzeci - okoruchowy, ruchowy; czwarty - bloczkowy, ruchowy; piąty - trójdzielny, mieszany; szósty - odwodzący, ruchowy; siódmy twarzowy - ruchowy; ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zmysłowy; dziewiąty - językowo_gardłowy, mieszany; dziesiąty - błędny, mieszany; jedenasty - dodatkowy, ruchowy; dwunasty - podjęzykowy, ruchowy.

Omówienie poszczególnych nerwów

Nerw pierwszy - węchowy, czysto czuciowy, zmysłowy, posiada neurony początkowe w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej. Włókna zwane nitkami węchowymi przechodzą do jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej na podstawie mózgowia. Dalsza droga prowadzi do ośrodka korowego w płacie skroniowym na podstawie mózgowia.

Nerw drugi - wzrokowy, czysto czuciowy, zmysłowy, wychodzi z siatkówki oka, przechodzi przez warstwy gałki ocznej, następnie przez oczodół, wchodzi do jamy czaszki, gdzie ulega częściowemu skrzyżowaniu. Ze skrzyżowania wychodzą pasma wzrokowe, które dochodzą do ośrodków podkorowych, następnie korowych wzroku. Ośrodek korowy leży w płacie potylicznym. Nerw trzeci - okoruchowy, określany jako czysto ruchowy posiada włókna ruchowe i parasympatyczne. Jądro jego leży w pniu mózgu w śródmózgowiu. Po wyjściu z pnia wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i dzieli się na dwie główne gałęzie, unerwia mięśnie poruszające gałkę oczną:prosty górny, prosty przyśrodkowy, prosty dolny, skośny dolny i mięsień dźwigacz powieki górnej. Część parasympatyczna unerwia mięśnie gładkie gałki ocznej tj. zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerw czwarty - bloczkowy, ruchowy, posiada jądro podobnie jak trzeci w pniu mózgu w śródmózgowiu, przechodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia tylko jeden mięsień - skośny górny oka. Nerw piąty - trójdzielny, nerw mieszany. Część ruchowa jest mniejsza, posiada jądro w pniu mózgu w moście, stąd wychodzi i przyłącza się do części czuciowej do jej trzeciej gałęzi. Wychodzi z jamy czaszki i unerwia wszystkie mięśnie żwacze dzieląc się na gałęzie do poszczególnych mięśni tj. obuskrzydłowych, skroniowego i żwacza. Część czuciowa znacznie większa bierze początek w zwoju Gassera, który leży na piramidzie kości skroniowej. Włókna obwodowe tworzą trzy gałęzie, włókna dośrodkowe wchodzą do pnia mózgu do trzech jąder. Nerw pierwszy nerw oczny wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i tu dzieli się na kilka gałązek, które unerwiają czuciowo gałkę oczną, całą zawartość oczodołu, część gałązek wychodzi poza oczodół i unerwia skórę powieki górnej bocznego i przyśrodkowego kąta oka, czoła, skórę nosa, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki czołowej, klinowej i komórek sitowych. Włókna przeznaczone dla skóry czoła wychodzą z oczodołu przez wcięcie lub otwór nadoczodołowy. Do tej gałęzi pierwszej dochodzą ponadto włókna parasympatyczne wydzielnicze dla gruczołu łzowego. Nerw drugi zwany szczękowym wychodzi z jamy czaszki, biegnie następnie po ścianie dolnej oczodołu, a zakończenie jego wychodzi przez otwór podoczodołowy. Unerwia szczękę wraz z zębami i dziąsłami, błonę śluzową jamy ustnej i nosowej, zatoki szczękowej, skórę powieki dolnej, policzka i wargi górnej. Część parasympatyczna zawiera włókna wydzielnicze dla gruczołów błony śluzowej jamy ustnej, nosowej i zatok. Nerw trzeci zwany żuchwowym wychodzi z jamy czaszki i dzieli się na trzy gałęzie, z których jedna zwana nerwem zębodołowym dolnym, wchodzi do kanału żuchwy. Nerw żuchwowy unerwia żuchwę wraz z zębami, język, dno jamy ustnej, częściowo ucho zewnętrzne, skórę okolicy skroniowej, zaś gałązki końcowe wychodzą przez otwór bródkowy i unerwiają skórę brody, wargi dolnej. Część parasympatyczna zawiera włókna wydzielnicze dla ślinianek:

przyusznej, podżuchwowej, podjęzykowej. Zakres unerwienia nerwu trójdzielnego jest następujący:ruchowo unerwia grupę mięśni żwaczych. Czuciowo zakres jego obejmuje całą twarz, którą można podzielić na trzy pasy. Pas górny obejmujący czoło i zawartość oczodołu unerwia gałąź pierwsza tj. nerw oczny, dochodzi do tego częściowo jama nosowa i zatoki sitowe, czołowa i klinowa. Pas środkowy obejmujący odcinek od ściany dolnej oczodołu po podniebienie unerwia gałąź druga tj. nerw szczękowy, ponadto unerwia częściowo jamę nosową i zatokę szczękową. Pas dolny obejmujący pozostały odcinek twarzy unerwia trzecia gałąź tj. nerw żuchwowy. Dochodzi tu ponadto okolica przyuszna i skroniowa. Część parasympatyczna nerwu trójdzielnego unerwia gruczoły ślinowe tj. śliniankę przyuszną, podżuchwową, podjęzykową, gruczoł łzowy, gruczoły błony śluzowej jamy nosowej, ustnej i zatok przyusznych. (Nazwy poszczególnych części nerwu trójdzielnego są następujące:gałąź pierwsza - nerw oczny, dzieli się na nerw łzowy, czołowy i nosowo_rzęskowy. Gałąź druga - nerw szczękowa dzieli się na nerw jarzmowy, nerwy zębodołowe górne i skrzydłowo_podniebienne. Gałąź trzecia - nerw żuchwowy dzieli się na nerw językowy, zębodołowy dolny i uszno_skroniowy. Włókna parasympatyczne dochodzą do poszczególnych gałęzi za pośrednictwem zwojów i tak gałąź pierwsza posiada zwój rzęskowy, gałąź druga zwój klinowo_podniebienny, gałąź trzecia zwój uszny i podjęzykowy. Nerw szósty - odwodzący nerw ruchowy, posiada jądro w pniu mózgu w moście. Wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia jego mięsień prosty boczny oka. nerw siódmy - twarzowy, jest głównie nerwem ruchowym, choć posiada dodatkowo część czuciową i parasympatyczną. Część ruchowa ma jądro w pniu mózgu w moście. Po wyjściu z mózgu nerw ten przechodzi przez piramidę kości skroniowej, wychodzi następnie z czaszki między wyrostkiem rylcowatym i sutkowym kości skroniowej, wchodzi do ślinianki przyusznej i tu dzieli się na dwie główne gałęzie a te z kolei na dalsze. Gałęzie nerwu twarzowego dochodzą do wszystkich mięśni mimicznych twarzy i do mięśnia szerokiego szyi. Część czuciowa nerwu twarzowego tj. struna bębenkowa, która prowadzi bodźce smakowe z języka do odpowiedniego ośrodka w mózgu. Część parasympatyczna doprowadza włókna do nerwu trójdzielnego i za jego pośrednictwem do ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej, do gruczołu łzowego i do gruczołów błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Nerw ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zwany również nerwem statyczno_ruchowym. Składa się z dwóch odrębnych części. Część słuchowa czyli ślimakowa biegnie od komórek zwoju spiralnego ślimaka w uchu wewnętrznym przez przewód słuchowy wewnętrzny i dochodzi do dwóch jąder w pniu mózgu na granicy mostu i rdzenia przedłużonego. Część statyczna, czyli przedsionkowa biegnie od zwoju przedsionkowego, leżącego na

dnie przewodu słuchowego wewnętrznego, razem z nerwem ślimakowym do pnia mózgu do swoich odrębnych czterech jąder leżących w sąsiedztwie jąder nerwu ślimakowego. Z jąder nerwu ślimaka prowadzi dalej droga do ośrodka korowego słuchu w płacie skroniowym. Z jąder nerwu przedsionka biegną drogi do móżdżka. Nerw dziewiąty - językowo_gardłowy, jest nerwem mieszanym, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Posiada on jądra ruchowe i parasympatyczne, częściowo wspólnie z nerwem błędnym, ponadto ma dwa zwoje jako część początkowa włókien czuciowych. Jądra leżą w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem błędnym przez otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej i dochodzi do bocznej ściany gardła. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie gardła, włókna czuciowe ucho i gardło, część języka, zaś włókna parasympatyczne dochodzą do nerwu trójdzielnego i przez jego gałęzie do ślinianki przyusznej. Nerw dziesiąty - nerw błędny jest podobnie jak nerw poprzedni mieszany, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Jądra ma wspólne z nerwem dziewiątym w pniu mózgu i swoje dwa zwoje czuciowe. Wychodzi z czaszki z nerwem dziewiątym, biegnie następnie wzdłuż gardła, dochodzi do klatki piersiowej, biegnie wzdłuż przełyku, wchodzi razem z przełykiem do jamy brzusznej. Część ruchowa nerwu jest przeznaczona dla mięśni przewodu pokarmowego, począwszy od gardła przez przełyk, żołądek aż do jelita grubego, następnie mięśni krtani, tchawicy, oskrzeli, i mięśnia sercowego. Część czuciowa unerwia kolejno idąc od góry tak jak nerw biegnie przez szyję, klatkę piersiową i jamę brzuszną; język, gardło, krtań, tchawicę, oskrzela, przewód pokarmowy do okrężnicy poprzecznej włącznie, serce wraz z workiem osierdziowym. Część parasympatyczna przyłącza się do części czuciowej i unerwia mięśnie gładkie i gruczoły narządów:szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Nerw jedenasty - dodatkowy, jest nerwem ruchowym. Jądro jego leży w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem dziewiątym i dziesiątym. Dzieli się na dwie części zwane gałęzią zewnętrzną i wewnętrzną. Gałąź

zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy i czworoboczny. Gałąź wewnętrzna przyłącza się do nerwu błędnego biegnie razem z nim. Nerw dwunasty - podjęzykowy, czysto ruchowy. Jądro jego leży w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki przez swój kanał w kości potylicznej i dochodzi do języka. Unerwia wszystkie mięśnie języka, zarówno mięśnie własne języka jak i mięśnie łączące język z otoczeniem tj. bródkowo_językowy, gnykowo_językowy i rylcowo_językowy.

Narząd słuchu i równowagi

Narząd słuchu i równowagi zwany także narządem statyczno_słuchowym lub po prostu uchem, składa się z trzech części:ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Ucho środkowe zawiera jamę bębenkową, torebkę słuchową i komórki sutkowe. Ucho wewnętrzne dzieli się na część słuchową i część statyczną. Ucho wewnętrzne jest nazywane błędnikiem i składa się z części kostnej, w której mieści się część błoniasta. Ucho środkowe i wewnętrzne mieszczą się w piramidzie kości skroniowej.

Ucho zewnętrzne

Małżowina uszna znajduje się po stronie bocznej głowy. Jest zbudowana z rusztowania chrzęstnego pokrytego skórą, jedynie u dołu jest płatek uszny nie posiadający chrząstki. Pod skórą znajdują się mięśnie małżowiny, u człowieka słabo rozwinięte. Chrząstka małżowiny przechodzi w chrząstkę przewodu słuchowego zewnętrznego. Przewód słuchowy zewnętrzny posiada początkowo część chrzęstną, następnie część kostną. Część kostna jest zawarta między łuską kości skroniowej a jej częścią bębenkową. Przewód słuchowy jest wyścielony skórą, w której znajdują się specjalne gruczoły produkujące woskowinę. Przewód słuchowy zewnętrzny ma w płaszczyźnie poziomej przebieg zygzakowaty, zaś w płaszczyźnie pionowej przebieg łukowaty. Dlatego przy badaniu ucha zewnętrznego i oglądaniu błony bębenkowej podnosi się małżowinę do góry, aby wyrównać łukowaty układ przewodu. Przewód słuchowy zewnętrzny kończy się błoną bębenkową.

Ucho środkowe

Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią ograniczoną sześcioma ścianami. Ścianę boczną tworzy błona bębenkowa, ścianą przyśrodkową jest ściana graniczna między jamą bębenkową a uchem wewnętrznym, ściana tylna nosi nazwę sutkowej, ściana przednia - szyjnotętniczej, ściana górna stropowej, a ściana dolna żylnej. Błona bębenkowa jest umocowana w pierścieniu kostnym, ustawiona skośnie w ten sposób, że za ścianą tylno_górną, przewodu tworzy kąt rozwarty, zaś ze ścianą przednio_dolną kąt ostry. Od strony jamy bębenkowej przyrasta do błony bębenkowej rękojeść młoteczka. Górna część błony jest bardziej wiotka. Błona jest od strony przewodu pokryta cienką skórą, od strony jamy bębenkowej błoną śluzową, leżąca między nimi warstwa środkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej. Błonę bębenkową ogląda się od strony przewodu słuchowego zewnętrznego. Widać jej bladoróżowe zabarwienie, prześwieca przez nią rękojeść młoteczka, a od zakończenia rękojeści tworzy się trójkątny refleks świetlny. Na

ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej widoczny jest wzgórek wywołany przez początkowy odcinek kanału ślimaka. Powyżej wzgórka jest okienko owalne, czyli przedsionka, zamknięte przez podstawę strzemiączka, poniżej okienko okrągłe ślimaka, zamknięte przez błonę bębenkową wtórną. Ściana górna utworzona jest przez cienką warstwę kostną zwaną stropem jamy bębenkowej. Ściana dolna sąsiaduje z początkowym odcinkiem żyły szyjnej wewnętrznej. Ściana przednia stanowi zarazem ścianę kanału dla tętnicy szyjnej wewnętrznej, która przechodzi przez piramidę kości skroniowej. Ściana tylna posiada wejście do komórek sutkowych wypełniających wyrostek sutkowy kości skroniowej. W jamie bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe:młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek ma kształt maczugi, część grubsza zwana główką leży powyżej błony bębenkowej w części górnej jamy bębenkowej. Rękojeść przyrasta do błony bębenkowej. Główka łączy się stawowo z trzonem kowadełka. Kowadełko przypomina kształtem nieforemny ząb trzonowy. Z jego trzonu wyrastają dwa wyrostki, krótszy zwany odnogą krótką, skierowany jest ku tyłowi, zaś odnoga długa ma na swoim zakończeniu powierzchnię stawową dla strzemiączka i jest skierowana ku stronie przyśrodkowej. Strzemiączko jest podobne do strzemienia, posiada dwie odnogi łączące się podstawą strzemiączka. Podstawa przyrasta do brzegów okienka owalnego. Jamę bębenkową dzielimy na trzy części położone w stosunku do błony bębenkowej, część górną powyżej błony, część środkową na poziomie błony i część dolną poniżej. Trąbka słuchowa jest to kanał, który wychodzi ze ściany przedniej jamy bębenkowej i dochodzi do ściany bocznej gardła, gdzie otwiera się w jej części nosowej na poziomie małżowiny nosowej dolnej. Trąbka słuchowa biegnie początkowo w kanale kostnym, następnie posiada ściany częściowo chrzęstne, częściowo błoniaste. Powyżej trąbki słuchowej biegnie w kanale kostnym mięsień napinający błonę bębenkową, który przyczepia się do szczytu piramidy i do rękojeści młoteczka. Komórki sutkowe i jedna większa jama sutkowa znajdują się w wyrostku sutkowym kości skroniowej. Mają one połączenie z jamą bębenkową i dzięki temu procesy zapalne mogą przenosić się z jamy na komórki sutkowe.

Ucho wewnętrzne

Ucho wewnętrzne stanowi tzw. błędnik kostny, w którym mieści się błędnik błoniasty. Ucho wewnętrzne jest podobnie jak środkowe schowane w piramidzie kości skroniowej. Ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem, wobec czego jest ze wszystkich stron zamknięte. Błędnik kostny składa się z przedsionka, z którego wyrasta ślimak wchodzący w skład części słuchowej i trzy kanały półkoliste tworzące część równowagi, czyli statyczną. Z ucha wewnętrznego wychodzi przewód słuchowy wewnętrzny, który otwiera się na tylnej ścianie piramidy, a

przez który wychodzą z ucha wewnętrznego nerwy ślimaka i przedsionka zdążające do swoich jąder w moście. Przedsionek jest to mała jama kostna, której ściana boczna sąsiaduje z jamą bębenkową, a ścianę przyśrodkową, stanowi dno przewodu słuchowego wewnętrznego. W dnie przewodu znajdują się liczne otworki, przez które wychodzą włókna nerwowe, nerwu ślimakowego i przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta pierwszy zakręt ślimaka, z dalszych ścian wyrastają kanały półkoliste:przedni, tylny i boczny. Kanały półkoliste są ustawione w stosunku do siebie pod kątem prostym. Każdy posiada dwie odnogi, jedną nieco rozszerzoną zwaną odnogą bańkowatą i drugą odnogę gładką, pojedynczą. Dwie odnogi pojedyncze kanału przedniego i tylnego zrosły się w odnogę wspólną, dzięki temu w przedsionku jest pięć zamiast sześciu otworów. Ślimak ma kształt muszli ślimaka ogrodowego, posiada trzy niepełne zakręty, pierwszy jest szeroki, drugi dość szybko maleje, trzeci niepełny jest najmniejszy. W osi ślimaka jest słupek kostny zwany wrzecionkiem, wokół którego wiją się zakręty ślimaka. Każdy zakręt jest podzielony niezupełnie na dwie części przez blaszkę spiralną kostną, która wyrasta z wrzecionka i wtula się w poszczególne zakręty. Tworzą się więc w ten sposób dwa przedziały w każdym zakręcie - tzw. schody ślimaka i schody przedsionka. Błędnik błoniasty jest w pewnym sensie odpowiednikiem błędnika kostnego, jednak jest od niego mniejszy. W przedsionku znajdują się dwa pęcherzyki błoniaste zwane wrzecionkiem i łagiewką połączone między sobą przewodem. Woreczek łączy się z błoniastym przewodem ślimakowym, zaś łagiewka z przewodami półkolistymi. Przewód ślimakowy znajduje się w schodach przedsionka i ma na przekroju kształt trójkąta. Ścianę podstawną stanowi blaszka spiralna błoniasta, która biegnie w przedłużeniu blaszki spiralnej kostnej i dochodzi do ściany przeciwległej zakrętu, uzupełniając podział na wymienione wyżej schody ślimaka i przedsionka. Druga ściana błoniasta odchodzi od zakończenia blaszki spiralnej kostnej - skośnie do ściany zewnętrznej zakrętu, jest to blaszka przedsionkowa. Na ścianie zewnętrznej zakrętu biegnie więzadło spiralne, które stanowi trzecią ścianę błoniastą. Przewód ślimaka jest wypełniony płynem zwanym endolimfą, zaś schody ślimaka i przedsionka otaczające przewód ślimaka są wypełnione perilimfą. Na blaszce podstawowej znajduje się narząd Kortiego (Corti) zawierający komórki zmysłowe, słuchowe, do których docierają bodźce słuchowe. Wokół wrzecionka są nagromadzone komórki nerwowe, które tworzą zwój spiralny ślimaka. Z tych komórek wychodzą wypustki obwodowe do komórek zmysłowych, słuchowych i dośrodkowe, które zbierają się w nerw ślimakowy, przechodzący przez przewód słuchowy wewnętrzny. W kanałach półkolistych znajdują się mniejsze od nich błoniaste przewody półkoliste wypełnione endolimfą, zaś między przewodami a ścianami kanałów jest perilimfa. Na rozgałęzieniach bańkowych przewodów półkolistych, na woreczku i łagiewce w przedsionku,

znajdują się plamki statyczne, zawierające komórki nabłonkowe zmysłowe posiadające rzęski. Nad plamkami są błonki, w których są kryształki soli mineralnych. Na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego znajduje się zwój nerwu przyśrodkowego. Wypustki obwodowe jego komórek biegną do plamek statycznych, a wypustki dośrodkowe dołączają się do nerwu ślimakowego i razem z nim przechodzą przez przewód słuchowy wewnętrzny. Drganie fal powietrza przenosi się dwoma drogami, jedna prowadzi przez przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową, jamę bębenkową, zawarte w niej powietrze i łańcuch kostek słuchowych do płynu wypełniającego ucho wewnętrzne. Drugie przewodnictwo idzie drogą kostną przez kości czaszki do ucha wewnętrznego.

Narząd wzroku

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i z jej narządów dodatkowych jak:aparat ruchu, narząd łzowy narządy ochronne. Całość mieści się w oczodole. Gałka oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez równik biegnący w największym obwodzie gałki ocznej oraz posiada dwa bieguny przedni i tylny. Połączenie obu biegunów stanowi oś gałki ocznej. Gałka oczna leży w przedniej najszerszej części oczodołu, poza nią znajduje się przestrzeń pozagałkowa wypełniona przez mięśnie, naczynia krwionośne, nerwy, tkankę łączną i tłuszczową. Gałka oczna składa się ze ściany i zawartości. Ściana gałki jest utworzona przez trzy warstwy:błonę włóknistą zwaną twardówką lub białkówką, błonę naczyniową zwaną naczyniówką i przez siatkówkę. Zawartość gałki tworzy ciało szkliste, soczewka i płyn wypełniający komorę oka przednią i tylną. Błona włóknista, czyli twardówka, jest zbudowana z tkanki łącznej i składa się z części tylnej tj. twardówki i z części przedniej rogówki. Część tylna jest znacznie większa od przedniej, jest nieprzeźroczysta, koloru białawo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem żółtawym. Przez część tylną twardówki przechodzą włókna nerwu wzrokowego, w okolicy równika przyczepiają się do niej ścięgna mięśni poruszających gałkę oczną, ponadto opuszczają warstwę naczyniową cztery żyły wirowate. Przez część tylną i przednią przechodzą drobne naczynia krwionośne tętnicze i nerwy, które wchodzą w głąb gaałki ocznej. Rogówka leży z przodu, jest bardziej wypukła niż twardówka, jest przeźroczysta otoczona rowkiem rogówkowo_twardówkowym. Rogówka stanowi przednią ścianę komory przedniej oka. Błona naczyniowa oka składa się z trzech części:naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki. Naczyniówka leży z tyłu i zawiera bardzo dużo naczyń krwionośnych ułożonych w dwiie warstwy:Naczyń większych i naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe ma kształt szerokiego pierścienia, który oprócz naczyń krwionośnych zaiwera mięsień rzęskowy. Na

powierzchni ciała rzęskowego są wyrostki rzęskowe, ponadto ciało rzęskowe jest pokryte warstwą barwnikową należącą do siatkówki. Tęczówka również o kształcie pierścienia leży do przodu od ciała rzęskowego i otacza okrągły otwór źreniczny. W tęczówce oprócz naczyń znajdują się dwa mięśnie gładkie:zwieracz źrenicy o przebiegu okrężnym i rozszerzacz źrenicy o przebiegu promienistym. Stronę tylną tęczówki pokrywa podobnie jak ciało rzęskowe, warstwa barwnikowa siatkówki. Tęczówka zawiera barwnik, od jego ilości zależy kolor tęczówki. Siatkówka jest to błona wewnętrzna oka i składa się z dwóch części:przedniej nie odbierającej podniet świetlnych, jest złożona z jednej warstwy komórek barwikowych. Komórki te pokrywają ciało rzęskowe i tęczówkę stąd nazwa część tęczówkowa i część rzęskowa siatkówki. Część tylna siatkówki jest wrażliwa na światło i jest to część wzrokowa siatkówki. W części wzrokowej znajduje się nieco przyśrodkowo od bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu wzrokowego. Jest to miejsce, w którym zbierają się włókna tego nerwu. W środku tej tarczy widoczna jest tętnica środkowa siatkówki, która biegnie przez środek nerwu. Tarcza jest niewrażliwa na bodźce świetlne, stąd nazywana bywa plamką ślepą. Bocznie od tarczy znajduje się plamka żółta, miejsce najostrzejszego widzenia, zawierająca w centrum czopki a na obwodzie czopki i pręciki. Siatkówka jest zbudowana z dziewięciu warstw, z tego trzy warstwy biorą udział w przewodzeniu bodźców świetlnych. W warstwie wewnętrznej siatkówki znajdują się dwa rodzaje komórek nerwowo_nabłonkowych zwanych zależnie od ich kształtu pręcikami i czopkami. Pręciki służą do odczuwania światła, czyli do odbierania bodźców przy słabym oświetleniu, natomiast czopki odbierają barwy a więc widzenie przy dobrym oświetleniu. Z tych komórek przenoszone są bodźce na komórki dwubiegunowe siatkówki, następnie na komórki zwojowe nerwu wzrokowego i dalej drogą nerwu transportowane są do ośrodka korowego wzroku. Na zewnątrz siatkówki jest warstwa komórek barwikowych. Zawartość gałki ocznej stanowi głównie ciało szkliste. Jest ono otoczone torebką i wypełnione cieczą galaretowatą, przeźroczystą. W części przedniej ciała szklistego w specjalnym zagłębieniu leży soczewka. Soczewka jest zbudowana z komórek pryzmatycznych i otoczona torebką. Soczewka jest dwuwypukła, z tym jednak, że jej powierzchnia przednia jest bardziej płaska niż tylna. Soczewka posiada równik i dwa bieguny:przedni i tylny połączone osią soczewki. Do równika soczewki dochodzą delikatne włókienka z mięśnia rzęskowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na systemie włókienek łącznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zależnie od stanu mięśnia rzęskowego może być bardziej płaska lub bardziej wypukła. Komora przednia oka jest zawarta między ścianą tylną rogówki, tęczówką i powierzchnią przednią soczewki. Zawiera ciecz wodnistą. Komora tylna oka jest zawarta między

tęczówką leżącą od przodu, a ciałem rzęskowym i soczewką od tyłu. Ma ona kształt pierścienia i zawiera ciecz wodnistą. Gałka oczna ma zdolność przystosowywania się do zmian odległości oglądanych przedmiotów i do zmian natężenia światła. Przystosowanie do zmiany odległości nazywa się akomodacją oka i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy oglądaniu przedmiotów bliskich następuje skurcz części mięśnia rzęskowego, zluźnienie włókienek i soczewka uwypukla się. Przy oglądaniu przedmiotów z daleka soczewka bardziej płaska, a jej system włókienek napięty. W wieku starszym soczewka traci elastyczność i nie może zmieniać swojej grubości, stąd potrzeba uzupełniania przy pomocy soczewek w okularach. Przystosowanie do oglądania przedmiotów przy zmiennym oświetleniu nosi nazwę adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podwójny. Przy słabym oświetleniu rozszerza się otwór źreniczny, aby do gałki weszło więcej promieni świetlnych, ponadto pojawia się specjalny barwik zwany czerwienią wzrokową lub rodopsyną, który umożliwia widzenie przy słabym świetle. Szybkość pojawiania się rodopsyny u ludzi jest różna, stąd mówimy o szybkiej lub powolnej adaptacji.

Narządy pomocnicze gałki ocznej- narząd ruchu

Narząd ruchu gałki ocznej składa się z czterech mięśni prostych i z dwóch mięśni skośnych. Prawie wszystkie te mięśnie przyczepiają się w otoczeniu nerwu wzrokowego w szczycie oczodołu. Mięśnie proste są następujące:prosty górny, dolny, przyśrodkowy i boczny. Mięśnie skośne są dwa:górny i dolny. Mięsień skośny dolny jako jedyny przyczepia się odmiennie, mianowicie do ściany dolnej oczodołu. Wszystkie mięśnie dochodzą mniej więcej do równika gałki ocznej i przyczepiają się do twardówki. Oprócz mięśni dochodzących bezpośrednio do gałki ocznej jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej, który biegnie od wspólnego przyczepu przy szczycie oczodołu do powieki górnej. Narząd ochronny gałki ocznej stanowią powieki, spojówka i aparat łzowy. Powieki są dwie, górna i dolna, przy czym górna jest większa. W skład powieki wchodzi skóra, mięsień okrężny oka, a w górnej i mięsień dźwigacz powieki górnej, następnie zgrubiała warstwa tkanki łącznej zwana tarczką powiekową i od strony wewnętrznej spojówka. W powiekach są gruczoły łojowe i potowe. Z brzegów powiek wyrastają włoski dotykowe zwane rzęsami. Od tarczek powiekowych biegną do ścianki brzegów oczodołu pasma tkanki łącznej tworzące przegrodę oczodołu. Błona spojówkowa dzieli się na spojówkę powiek i gałki. Spojówka powiek wyściela wewnętrzną powierzchnię powiek i przechodzi bezpośrednio na gałkę oczną dochodząc do brzegów rogówki. Przejście spojówki powiekowej w spojówkę gałkową nosi nazwę załamków spojówki. Narząd łzowy

składa się z gruczołu łzowego i dróg łzowych. Gruczoł łzowy leży po bocznej stronie oczodołu, część jego leży w górnym sklepieniu spojówki. Z gruczołu wychodzą delikatne przewodziki, które odprowadzają ciecz łzową do górnego załamka spojówki. Ruchem powiek ciecz jest rozprowadzana po gałce ocznej i spływa do przyśrodkowego kąta oka. TU znajduje się jeziorko łzowe i tu zaczynają się drogi łzowe. Na brzegach powiek są otworki prowadzące do kanalików łzowych, które dochodzą do woreczka łzowego, a stąd ciecz przedostaje się do przewodu nosowo_łzowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod małżowiną nosową dolną.

Układ krążenia

Do układu krążenia należy serce jako narząd centralny, zespół naczyń krwionośnych, układ chłonny oraz narządy krwiotwórcze. U człowieka krążenie krwi jest zamknięte, tworzy dwa układy - krążenie małe, czyli płucne i krążenie duże. Schemat krążenia małego jest następujący:z prawej komory serca wychodzi pień płucny i dzieli się na dwie tętnice płucne prawą ii lewą. Po wejściu do odpowiedniego płuca tętnica rozgałęzia się stopniowo, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które oplatają gęstą siecią pęcherzyki płucne. Tu następuje wymiana gazów między hemoglobiną czerwonych ciałek krwi a powietrzem zawartym w pęcherzykach płucnych. Z łożyska kapilarów wychodzą drobne żyłki, następnie żyły płucne, w liczbie czterech, dwie z każdego płuca, uchodzą do lewego przedsionka serca. Krążenie małe jest więc zawarte między prawą komorą, płucami i lewym przedsionkiem. Krążenie duże zaczyna się aortą, która wychodzi z lewej komory serca, przechodzi w łuk, następnie w aortę piersiową, ta przechodzi przez przeponę do jamy brzusznej jako aorta brzuszna. Daje ona szereg rozgałęzień, które przechodzą w coraz mniejsze aż do sieci kapilarów, które stykając się z komórkami narządów i tkanek umożliwiają wymianę gazową wewnętrzną tj. oddanie pobranego w płucach tlenu. Z kapilarów wychodzą naczynia żylne, które ostatecznie zbierają się w dwa duże pnie żylne:żyłę główną górną i żyłę główną dolną, które uchodzą do prawego przedsionka serca. Naczynia krwionośne dzielimy na naczynia tętnicze, żylne i włosowate, czyli kapilary. Każde naczynie krwionośne posiada gałąź zbudowaną z tych samych elementów. Ściana naczynia włosowatego składa się z warstwy komórek śródbłonka wzmocnionych delikatnymi włókienkami tkanki łącznej. W miarę zwiększania się przekroju naczynia, grubieje jego ściana i w naczyniach średnich składa się podobnie zresztą jak w naczyniach większych z trzech warstw, z błony wewnętrznej, środkowej i zewnętrznej. Błona wewnętrzna jest zbudowana z tkanki łącznej i wyścielona śródbłonkiem, dzięki czemu jest idealnie gładka. Błona środkowa posiada oprócz tkanki łącznej z włóknami sprężystymi włókna mięsne

gładkie. Warstwa zewnętrzna jest łącznotkankowa. Grubość poszczególnych warstw i zawartość w nich włókien sprężystych i mięsnych jest różna, stąd podział naczyń tętniczych na naczynia typu mięsnego i sprężystego. Tętnicą nazywamy takie naczynie, które wyprowadza krew z serca bez względu na zawartość w niej tlenu, aortą płynie krew tętnicza, tętnicą płucną płynie krew żylna. Żyłą nazywamy takie naczynie, które doprowadza krew do serca, również niezależnie od zawartości tlenu czy dwutlenku węgla - żyłami głównymi płynie krew żylna, żyłami płucnymi płynie krew tętnicza. Żyły posiadają ściany zbudowane tak jak naczynia tętnicze, różnią się jedynie tym, że ściany ich są cieńsze, posiadają mniej elementów sprężystych, jedynie ich warstwa, zewnętrzna jest grubsza. Związane to jest z tym, że ciśnienie krwi w żyłach jest niskie lub nawet ujemne, a w naczyniach tętniczych ciśnienie jest wysokie i ich ściany muszą być bardziej wytrzymałe. Naczynia żylne dzielimy na naczynia powierzchowne czyli podskórne i naczynia głębokie . Naczynia powierzchowne leżą w wiotkiej tkance podskórnej często otoczone tkanką tłuszczową. Naczynia głębokie towarzyszą naczyniom tętniczym wedle pewnego schematu, a mianowicie tętnicy mniejszej towarzyszą dwie żyły, tętnicy większej tylko jedna. W niektórych ciała np. w miednicy mniejszej naczynia żylne tworzą splot żylny zamiast naczyń podwójnych czy pojedynczych. Żyły powierzchowne biegną niezależnie od układu naczyń tętniczych i mają swoje własne nazwy. Żyły powierzchowne uchodzą do żył głębokich. Naczynia żylne posiadają wewnątrz zastawki złożone z dwóch płatków, które kierują prąd krwi zawsze do serca - zastawki są więc w tych żyłach, w których krew płynie od dołu do góry jak to ma miejsce w żyłach kończyn górnych i dolnych.

Serce

Serce jest narządem zbudowanym z mięśnia sercowego. Leży w klatce piersiowej, bardziej po stronie lewej. Ma kształt spłaszczonego stożka wielkości mniej więcej odpowiadającej wielkości pięści. Oś długa serca biegnie od strony prawej, góry i tyłu, ku stronie lewej, ku przodowi i ku dołowi. Podstawa serca jest zwrócona ku tyłowi i na prawo, a koniuszek serca przylega do przedniej ściany klatki piersiowej, w piątym międzyżebrzu po stronie lewej. Serce spoczywa na środku ścięgnistym przepony. Zależnie od sąsiedztwa wyróżnia się na sercu powierzchnię przeponową, mostkowo_żebrową i płucną. Serce składa się z czterech części, z dwóch przedsionków, prawego i lewego oraz dwóch komór, prawej i lewej. Podział serca zaznacza się na jego powierzchni zewnętrznej. Między przedsionkami i komorami biegnie bruzda okrężna zwana bruzdą wieńcową serca, między komorami biegnie bruzda międzykomorowa przednia i tylna. Obie te bruzdy schodzą się przy koniuszku serca. Wewnątrz serca między przedsionkami znajduje się przegroda międzyprzedsionkowa, cienka, błoniasta, między komorami znajduje się przegroda

międzykomorowa, która w odcinku dolnym jest mięsna, w odcinku górnym, znacznie mniejszym, jest błoniasta. Pomiędzy prawym przedsionkiem i prawą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe prawe, a w nim jest zastawka trójdzielna. Między przedsionkiem lewym i lewą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe lewe, a w nim zastawka dwudzielna. Do prawego przedsionka wpada żyła główna górna, żyła główna dolna i zatoka wieńcowa serca. Wszystkie te trzy naczynia prowadzą krew żylną. Ze ściany przedniej przedsionka prawego wyrasta uszko prawe, które posiada na swej powierzchni wewnętrznej pasma mięsne ułożone mniej więcej równolegle, zwane mięśniami grzebieniastymi. Pozostała część przedsionka posiada ściany zupełnie gładkie. Komora prawa ma na swej powierzchni wewnętrznej Liczne różnokierunkowo ułożone beleczki mięsne oraz trzy mięśnie brodawkowe, które wpuklają się do światła komory. Od szczytów mięśni brodawkowych odchodzą nitki ścięgniste, które przyczepiają się do komorowej powierzchni płatków zastawki trójdzielnej. Obecność tych nitek umożliwia wygięcie się zastawki do przedsionka. Z prawej komory wychodzi pień płucny, a jego odejście posiada zastawkę złożoną z trzech płatków w kształcie gniazd jaskółczych, stąd nazwa zastawka półksiężycowata. Każdy płatek posiada w środku swego wolnego brzegu mały guzeczek, który uszczelnia płatki zastawki przy zamykaniu się. Przedsionek lewy jest podobny do prawego. Z jego ściany przedniej wyrasta uszko lewe, mniejsze od prawego, posiadające mięśnie grzebieniaste, reszta przedsionka jest gładka. Do przedsionka uchodzą cztery żyły płucne prowadzące krew tętniczą. Komora lewa posiada podobnie jak prawa mięśnie brodawkowe, ale w liczbie dwóch i odchodzące od nich nitki ścięgniste od płatków zastawki dwudzielnej. Powierzchnia wewnętrzna ma beleczki mięsne. Z lewej komory wychodzi największa tętnica zwana aortą. Jej odejście posiada zastawkę półksiężycowatą, tak jak odejście pnia płucnego. Ściana serca jest zbudowana z trzech warstw podobnie jak ściana naczynia krwionośnego. Wnętrze serca wyściela wsierdzie, delikatne przeźroczyste. Główną masę ściany tworzy mięsień sercowy. Jest on zależnie od odcinka serca różnej grubości. Ściany przedsionków są cienkie, ściana komory prawej ma około 3 mm grubości, ściana komory lewej jest trzykrotnie grubsza od ściany komory prawej, dochodzi do grubości jednego centymetra. Na zewnątrz serce jest okryte osierdziem, czyli błoną surowiczą, która jest gładka, lśniąca i przeźroczysta, tak że widać kolor mięśnia sercowego czerwono_brunatny i biegnące powierzchownie naczynia krwionośne serca. Między przedsionkami i komorami w otoczeniu ujść przedsionkowo_komorowych i odejścia pnia płucnego, i aorty znajdują się cztery pierścienie włókniste, które wraz z oddzielającymi je od siebie dwoma trójkątami tworzą tak zwany szkielet serca. Nazwa pochodzi stąd, że te warstwy tkanki łącznej służą za miejsca przyczepu warstwy mięsnej przedsionków i komór. Każdy przedsionek posiada wwłasną warstwę mięsną i na zewnątrz mięsień wspólny,

podobnie komory, każda ma własną i wspólną zewnętrzną warstwę. Łącznikiem między mięśniami komór i przedsionków jest układ przewodzący serca. Serce posiada własny układ krążenia. Od części wstępującej aorty odchodzą dwa naczynia wieńcowe, tętnica wieńcowa prawa i lewa. Tętnica wieńcowa prawa przechodzi na stronę tylną serca leżąc w bruździe wieńcowej i unaczynia prawy przedsionek, prawą komorę, część tylną przegrody międzykomorowej i częściowo komorę lewą. Tętnica wieńcowa lewa dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i gałąź okalającą. Gałąź przednia biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej, zaś gałąź okalająca przechodzi na stronę tylną serca. Tętnica wieńcowa lewa unaczynia lewy przedsionek, lewą komorę, część przednią przegrody międzykomorowej i częściowo komorę prawą. Ze ścian serca krew odpływa żyłami które zbierają się w zatokę wieńcową serca,leżącą w bruździe wieńcowej, która uchodzi do prawego przedsionka serca. Serce posiada podwójny system nerwowy. Serce jest unerwione przez splot sercowy, powstały z wymieszania rozgałęzień nerwów układu sympatycznego, które przyspieszają czynności serca, i układu parasympatycznego, które zwalniają czynność serca. Oprócz tego serce posiada specjalny układ zwany układem przewodzącym, złożony ze zgrupowań komórek i łączących je włókien. Grupy komórek leżą w prawym przedsionku jako węzeł zatokowo_przedsionkowy i przedsionkowo_komorowy. Z węzła Przedsionkowo_komorowego wychodzi pęczek włókien, który biegnie po obu stronach przegrody międzykomorowej i dochodzi do mięśni brodawkowych i beleczek mięsnych na ścianach komór. Układ przewodzący reguluje kolejność pracy poszczególnych odcinków serca - skurcz przedsionków, skurcz komór i rozkurcz.

Krążenie małe czyli płucne

Z prawej komory serca wychodzi mięsień płucny. Kieruje się ku stronie lewej, wchodzi pod łuk aorty i dzieli się na tętnicę płucną prawą i lewą. Każda z nich wchodzi do odpowiedniego płuca, biegnie razem z oskrzelem i dzieli się podobnie jak oskrzela na rozgałęzienia coraz drobniejsze. Dochodzi do pęcherzyków płucnych i otacza je gęstą siecią naczyń włosowatych. Dzięki temu, że ściana pęcherzyka płucnego i ściana naczynia włosowatego są zbudowane z pojedynczej warstwy komórek, jest możliwa wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwałe połączenie z hemoglobiną czerwonych ciałek krwi, zaś z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych dwutlenek węgla. Krew zawierająca tlen przechodzi z łożyska kapilarów przez żyłki do żył większych i wypływa z każdego płuca dwoma żyłami płucnymi, i wpływa do lewego przedsionka serca. Czasem liczba żył płucnych jest mniejsza lub większa, co nie posiada żadnego znaczenia praktycznego.

krążenie duże

Z lewego przedsionka serca krew tętnicza wpływa do lewej komory. Z lewej komory wychodzi aortą. Kieruje się początkowo ku stronie prawej tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej, tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej i ku tyłowi, i przechodzi w aortę piersiową, lub zstępującą. aorta piersiowa biegnie wzdłuż kręgosłupa, przechodzi przez rozwór aortowy, w przeponie do jamy brzusznej i zmienia nazwę na aortę brzuszną. Aorta brzuszna dochodzi do poziomu czwartego kręgu lędźwiowego i dzieli się na dwa naczynia końcowe, dwie tętnice biodrowe wspólne, prawą i lewą. Od części wstępującej aorty odchodzą naczynia wieńcowe serca unaczyniające mięsień sercowy. Od łuku aorty odchodzą trzy naczynia. Są to, idąc kolejno od strony prawej - pień ramienno_głowowy, który dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą, dalej tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Tętnica szyjna wspólna prawa i lewa dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną, która unaczynia szyję, twarz i powierzchowne części głowy, i na tętnicę szyjną, wewnętrzną, która wchodzi do jamy czaszki, i unaczynia dwie trzecie mózgowia oraz zawartość oczodołu. Tętnica podobojczykowa przechodzi na kończynę górną, odpowiednio po stronie prawej i lewej, przechodzi w tętnicę pachową, ta z kolei w tętnicę ramienną. Tętnica ramienna dzieli się w okolicy stawu łokciowego na tętnicę łokciową, promieniową i międzykostną wspólną. Końcowe rozgałęzienia wymienionych tętnic unaczyniają dłoń i palce. Aorta piersiowa oddaje gałęzie, które dzieli się na gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice międzyżebrowe, zazwyczaj 10 par, które biegną w przestrzeniach międzyżebrowych, i unaczyniają mięśnie głębokie klatki piersiowej i częściowo mięśnie brzucha. Gałązki tylne tych tętnic dochodzą do mięśni grzbietu. Tuż ponad przeponą odchodzą od aorty piersiowej tętnice przeponowe górne do ściany dolnej klatki piersiowej. Gałęzie trzewne są drobniejsze niż gałęzie ścienne. Są to gałązki do przełyku, tchawicy, grasicy i worka osierdziowego. Aorta brzuszna oddaje podobnie jak piersiowa gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice lędźwiowe zwykle w liczbie 4, które dochodzą do mięśni brzucha. Tętnice trzewne dzielimy na tętnice parzyste i nieparzyste. Do tętnic parzystych należą tętnice nadnerczowe środkowe, środkowe, tętnice jądrowe lub jajnikowe. Tętnice nieparzyste są trzy:tętnica trzewna zwana także pniem trzewnym, tętnica krezkowa górna i dolna. Tętnica trzewna odchodzi tuż pod przeponą, dzieli się na tętnice, które unaczyniają narządy górne:

część jamy brzusznej, tj., wątrobę, trzustkę, śledzionę, żołądek i dwunastnicę. Tętnica krezkowa górna wchodzi do krezki jelita cienkiego i daje szereg rozgałęzień do całego jelita cienkiego, dalej do kątnicy, okrężnicy wstępującej i poprzecznej. Tętnica krezkowa dolna wchodzi do krezki esicy i oddaje gałęzie do okrężnicy wstępującej, , esicy i górnej części odbytnicy. Tętnica biodrowa wspólna, zarówno prawa jak i lewa, dzieli się na tętnicę biodrową wewnętrzną i zewnętrzną. Tętnica biodrowa wewnętrzna oddaje gałęzie ścienne do ścian miednicy tj. tętnicę pośladkową górną i dolną, tętnicę zasłonową i gałęzie mięśniową i gałęzie mięśniowe oraz tętnice pępkowe mające znaczenie w życiu płodowym. Gałęzie trzewne dochodzą do narządów miednicy mniejszej, są inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej, częściowo są takie same. U płci męskiej dochodzą do dalszych odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do gruczołu krokowego i gruczołów pęcherzykowych. U płci żeńskiej dochodzą do dalszych odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do macicy i pochwy. Końcową gałęzią tętnicy biodrowej wewnętrznej jest tętnica sromowa, która unaczynia krocze i narządy płciowe zewnętrzne, odpowiednio męskie i żeńskie. Tętnica biodrowa zewnętrzna wychodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda i zmienia nazwę na tętnicę udową. Tętnica udowa biegnie początkowo z przodu, następnie przechodzi do dołu podkolanowego, tu nazywa się tętnicą podkolanową i dzieli się na tętnicę piszczelową przednią i tylną, które są przeznaczone dla podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi na stronę podeszwową stopy, zaś piszczelowa przednia na stronę grzbietową stopy i unaczyniają stopę.

Układ żylny

Żyły głębokie najczęściej noszą takie same nazwy jak tętnice, którym towarzyszą, jednak nie jest to wszędzie. Krew żylną z głowy, zarówno z zawartości czaszki jak i powłók miękkich, odprowadza żyła szyjna wewnętrzna, która łączy się z żyłą podobojczykową, odprowadzającą krew z kończyny górnej. Z połączenia tych dwóch żył powstaje pień ramiennogłowy, odpowiednio prawy i lewy. Pnie łączą się ze sobą i tworzą żyłę główną górną, która wpada do prawego przedsionka serca. Do żyły głóównej górnej dochodzą żyły ze ścian klatki piersiowej, tj. żyła nieparzysta i nieparzysta krótka. Na kończynie górnej są sploty żylne palców i ręki, następnie po dwie, żyły promieniowo_łokciowe i międzykostne, z nich powstają dwie żyły ramienne, aż z tych jedna żyła pachowa i jedna podobojczykowa. W sumie żyła główna górna i doprowadzająca do serca krew z zakresu głowy, szyi, klatki piersiowej i kończyn górnych. W zakresie jamy brzusznej mamy układ podwójny żył odpowiadający naczyniom tętniczym trzewnym parzystym i nieparzystym oraz żyły ścienne. Z narządów nieparzystych jamy brzusznej zbiera krew żyła wrotna powstająca z żyły śledzionowej, krezkowej górnej i dolnej. Dopływają do niej żyły

z żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna wchodzi do wątroby przez jej wnękę, dzieli się stopniowo na coraz drobniejsze rozgałęzienia, aż dochodzi do sieci kapilarów leżących w otoczeniu komórek wątrobowych. Z tych sieci żylnych wychodzą znowu naczynia żylne, które gromadzą się w większe i ostateczne żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej wprost w miąższu wątroby. Mamy tu specjalne krążenie żylno_żylne, oprócz krążenia tętniczo_żylnego. Z narządów parzystych jamy brzusznej odchodzą żyły o takich nazwach jak tętnice i wpadają do żyły głównej dolnej. Do żyły tej dochodzą też żyły ścienne, tj. żyły przeponowe i lędźwiowe. Krew żylną z miednicy zbierają również żyły ścienne, odpowiedniki tętnic oraz żyły z narządów, które odpowiadają rozgałęzieniom tętnicy biodrowej, wewnętrznej. W miednicy mniejszej mamy obfite sploty żylne otaczające narządy płciowe, pęcherz moczowy i odbytnicę, a dopiero z tych splotów wychodzą pojedyncze naczynia żylne. Z kończyny dolnej odpływa krew podobnie jak z kończyny górnej , tzn. z sieci naczyń stopy i palców wychodzą żyły towarzyszące po dwie żyłom na podudziu, już jednak w dole podkolanowym jest jedna żyła podkolanowa, która przechodzi w żyłę udową, a ta wpada do żyły biodrowej zewnętrznej. Żyła biodrowa zewnętrzna łączy się z żyłą biodrową wewnętrzną, odprowadzającą krew z zakresu miednicy i po połączeniu powstaje żyła biodrowa wspólna odpowiednio prawa i lewa. Żyły biodrowe wspólne łączą się i tworzą żyłę główną dolną. Żyła ta biegnie wzdłuż kręgosłupa, następnie wchodzi do miąższu wątroby, przechodzi przez otwór w części ścięgnistej przepony i uchodzi do prawego przedsionka serca.

Żyły powierzchowne

Żyły powierzchowne biegną niezależnie od tętnic. W zakresie głowy i szyi jest większa żyła szyjna wewnętrzna, która wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Na tułowiu są żyły powierzchowne łączące się między sobą w rzadką sieć, uchodzące do żyły pachowej i do żyły pachowej. Na uwagę zasługują żyły powierzchowne kończyn górnych i dolnych. Na kończynie górnej z sieci palców ręki wychodzą dwie żyły podskórne, żyła odłokciowa i odpromieniowa. Często jest trzecia żyła na przedramieniu zwana żyłą pośrodkową przedramienia. Żyły te biegną wzdłuż odpowiednich kości, odchodzą do dołu łokciowego i tu łączą się między sobą z żyłami głębokimi. Na ramieniu znajduje się ciąg dalszy tych żył, przy czym żyła odłokciowa jest krótsza i uchodzi do jednej z żył ramiennych, mniej więcej w połowie ramienia, natomiast żyła odpromieniowa biegnie aż do okolicy pachowej i wpada do żyły pachowej. Żyły podskórne, jeśli są wypełnione krwią, są widoczne i wyczuwalne. Układ żył w dole łokciowym jest miejscem zastrzyków dożylnych. W żyłach kończyny górnej są zastawki regulujące kierunek przepływu krwi zawsze do serca. Na kończynie dolnej są, podobnie jak na górnej, sploty palców i stopy, z

których wychodzą dwie żyły na podudzie. Jest to żyła odpiszczelowa i żyła odstrzałkowa. Żyła odpiszczelowa biegnie po przyśrodkowej stronie podudzia, następnie uda i uchodzi pod więzadłem pachwinowym do żyły udowej. Żyła odstrzałkowa biegnie po stronie tylnej podudzia i wpada do żyły podkolanowej. Żyły te posiadają zastawki. Ze względu na kierunek przepływu krwi, najczęściej niedogodny, bo od dołu do góry, może krew zalegać w żyłach, dochodzi do ich rozszerzenia, wskótek tego zastawki stają się nieszczelne. Poszerzone żyły stają się miejscem powstawania tzw. żylaków, które są niejednokrotnie widoczne i wyczuwalne na całej kończynie, począwszy od stopy, aż do okolicy pachwinowej, najczęściej żylaki są umiejscowione na podudziu i na udzie. Schemat układu krążenia w zakresie naczyń krwionośnych jest następujący:naczynia tętnicze przechodzą w kapilary, a z tych wychodzą żyłki, następnie żyły. Nie wszędzie jest ten schemat zachowany. W wątrobie jest układ żylno_żylny, ponieważ do wątroby wchodzi żyła wrotna, a z jej łożyska kapilarnego wychodzą żyłki i żyły wątrobowe, które uchodzą do żyły głównej dolnej. Do wątroby wchodzi naczynie tętnicze tj. tętnica wątrobowa, która dzieli się również aż do kapilarów, a odpływy żylne są, jak żyły wątrobowe. Inny układ jest w nerce, w której jest krążenie tętniczo_tętnicze. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, dzieli się na drobniejsze gałęzie i kapilary, które tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne tętnicze i dopiero teraz przechodzą w naczynia żylne, które tworzą ostatecznie żyłę nerkową. W płucach jest krążenie podwójne, odżywcze tętniczo_żylne, zgodnie ze schematem i krążeniem czynnościowe, w którym tętnica płucna prowadzi krew żylną, a żyły płucne zawierają krew tętniczą. Ponadto istnieją połączenia między tętnicami i żyłami w postaci specjalnych zespoleń, w których krew może omijać łożysko kapilarów i szybciej przechodzić do naczyń żylnych.

Układ chłonny czyli limfatyczny

Składa się z naczyń chłonnych i węzłów chłonnych. Naczynia chłonne zaczynają się układem kapilarów, które znajdują się między komórkami i tkankami i odprowadzają płyn stanowiący przesącz z krwi do naczyń krwionośnych żylnych. Kapilary zaczynają się jako ślepo zakończone drobniutkie rureczki łączące się w mniej lub bardziej gęste sieci. Naczynia chłonne są prawie wszędzie, brak ich w ośrodkowym układzie nerwowym. Kapilary przechodzą w nieco większe naczynia chłonne, a te przechodzą w pnie chłonne. Naczynia chłonne są zbudowane tak jak naczynia krwionośne, ale mają ściany cienkie podobne raczej do naczyń żylnych, tym bardziej, że naczynia chłonne i przewody mają bardzo małe światło, Największy przewód zwany przewodem piersiowym ma około 2 mm średnicy. Naczynia chłonne posiadają zastawki chłonne gęsto ułożone. W przebieg naczyń i

przewodów chłonnych są wstawione węzły chłonne zbudowane z tkanki chłonnej, w których odbywa się oczyszczanie chłonki z zanieczyszczeń przyniesionych z tkanek oraz są ogniska rozmnażania limfocytów, czyli powstają nowe białe ciałka krwi. Chłonka posiadająca płynną zawartość naczyń chłonnych jest przejrzysta, podobna do wody, jedynie chłonka płynąca z jelita cienkiego jest biaława, podobna do mleka, stąd nazywa się mleczem. Zawiera ona tłuszcz wchłonięty do naczyń chłonnych. Układ chłonny jest niesymetryczny i niepodobny do układu krwionośnego. Chłonka z dolnej połowy ciała oraz z lewej połowy klatki piersiowej, lewej połowy szyi i głowy jest odprowadzana przewodem piersiowym do kąta żylnego lewego, tj. do miejsca połączenia się żyły podobojczykowej lewej z żyłą szyjną wewnętrzną lewą. Resztę chłonki z prawej górnej połowy ciała odprowadza przewód chłonny prawy do prawego kąta żylnego. Na kończynie dolnej są dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole podkolanowym i druga w okolicy pachwinowej. Na kończynie górnej są również dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole łokciowym, druga w dole pachowym. W zakresie jamy brzusznej i klatki piersiowej wyróżnia się węzły chłonne ścienne i trzewne, należące do poszczególnych narządów jamy brzusznej czy klatki piersiowej. Na granicy głowy i szyi są dwa pierścienie węzłów, jeden wzdłuż brody i trzonu żuchwy, następny wzdłuż małżowiny usznej, do okolicy potylicznej i drugi leżący pod obojczykami. Te dwa pierścienie węzłów są połączone pasmem biegnącym wzdłuż mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego. Skupienia tkanki chłonnej, które nie są węzłami chłonnymi, znajdują się na przejściu jamy nosowej i ustnej w gardło. Są to migdałki parzyste i nieparzyste. Migdałki parzyste są podniebienne, leżące po bokach cieśni gardła i migdałki trąbkowe na ujściach trąbek słuchowych na bocznych ścianach gardła. Migdałki nieparzyste tj. migdałek gardłowy lub trzeci leżący na przejściu ściany górnej gardła w tylną oraz migdałek językowy na nasadzie języka. Inne skupienia tkanki chłonnej znajdują się w ścianach jelit. W jelicie czczym, są to drobne grudki zwane grudkami samotnymi, zaś w jelicie krętym grudki zbierają się w większe zespoły zwane grudkami skupionymi. Grudki samotne znajdują się również w ścianach jelita grubego. Szczególnie dużo jest tkanki chłonnej w wyrostku robaczkowym

Narządy krwiotwórcze

W narządach krwiotwórczych powstają elementy komórkowe krwi i limfy. U człowieka dorosłego czerwone ciałka krwi, granulocyty i płytki krwi powstają w czerwonym szpiku kostnym. Szpik ten wypełnia nasady kości długich i istotę gąbczastą innych kości. Limfocyty powstają w śledzionie, węzłach chłonnych i w grudkach chłonnych.

Narząd oddechowy

Narząd oddechowy składa się z dwóch części - z dróg oddechowych, prowadzących powietrze z płuc, w których odbywa się wymiana gazowa. Do dróg oddechowych należy jama nosowa, krtań, tchawica i oskrzela. Można je podzielić na drogi górne, obejmujące jamę nosową i górną część krtani i na drogi dolne od środkowej części krtani do końcowych rozgałęzień oskrzeli.

Jama nosowa

Jej ściany kostne były omawiane przy czaszce, tu zostaną krótko powtórzone. Jama nosowa posiada sześć ścian:górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez podniebienie twarde złożone z wyrostków podniebiennych, szczęk oraz blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to nozdrza przednie tj. otwór łączący jamę nosową z otoczeniem. Ściana tylna to nozdrza tylne prowadzące do jamy gardła. Ściana boczna jest utworzona głównie przez trzon szczęki, do którego przyrasta muszla nosowa dolna, blaszka pionowa kości podniebiennej i błędnik kości sitowej z muszlą nosową środkową i górną. Jama nosowa jest podzielona na dwie części przegrodą kostną, złożoną z blaszki pionowej kości sitowej i lemiesza. Przegroda kostna jest uzupełniona przegrodą chrzęstną i błoniastą. Nos jako całość składa się z przedsionka i jamy nosowej właściwej. Przedsionek jest ograniczony ścianami ruchomymi, skrzydełkami nosa zbudowanymi z chrząstek, które mogą się poruszać przy oddychaniu głębokim lub utrudnionym, albo przy wąchaniu. Nos jest pokryty skórą, pod którą znajdują się małe niewyczuwalne mięśnie należące do mięśni mimicznych twarzy. Skóra wyściela też przedsionek nosa posiada krótkie, dość twarde włosy, które czasami, zwłaszcza u starszych mężczyzn, wystają na zewnątrz. Jama nosowa właściwa jest wyścielona błoną śluzową. Przegroda dzieląca ją na dwie części jest zwykle skrzywiona, co powoduje nierównomierność obu części. Pod muszlami nosowymi zwisającymi obustronnie ze ściany bocznej znajdują się przewody nosowe odpowiednio górny, środkowy i dolny. Przegrody te w kierunku przegrody nosa łączą się w przewód nosowy wspólny, ten zaś przechodzi ku tyłowi do jamy gardła. W części górnej jamy nosowej od muszli środkowej ku górze znajdują się w błonie śluzowej komórki nerwowe zmysłu węchu. Jedna wypustka takiej komórki biegnie do powierzchni błony śluzowej, druga kieruje się ku górze. Zespół tych wypustek zwanych nićmi węchowymi przechodzi przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej, wchodzi do jamy czaszki i dochodzi do grupy komórek tworzących opuszkę węchową na podstawie płata czołowego mózgu. Powietrze przechodzące przez jamę nosową przeciska się między przegrodą i muszlami, czyli przez przewody nosowe i stykając się z ciepłą i

wilgotną błoną śluzową ulega ogrzaniu, nawilgoceniu i oczyszczeniu. Pod błoną śluzową znajdują się obfite sploty żylne, stąd możliwość krwawienia z jamy nosowej. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się zatoki poboczne nosa, mają z nią bezpośrednie połączenie. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa, szczękowa i przednie komórki sitowe. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Błona śluzowa przechodzi z jamy nosowej do zatok, wyściela je. W stanach infekcyjnych, zapalnych proces chorobowy może przejść z jamy nosowej do zatok i dochodzi do powikłania kataru, czyli zapalenia błony śluzowej nosa z zapaleniem błon śluzowych zatok, najczęściej zatoki szczękowej. Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy gardła, a następnie do krtani. Krtań, następny odcinek drogi oddechowej, jest zbudowana z chrząstek połączonych między sobą stawami, więzadłami, a poruszanych mięśniami. Chrząstki krtani są parzyste i nieparzyste. Do parzystych należą chrząstki nalewkowate. Do nieparzystych należy chrząstka tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa. Chrząstka nalewkowata ma kształt nieregularnej trójściennej piramidy, posiada dwa wyrostki:głosowy i mięśniowy. Spoczywa na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka tarczowata składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą, z przodu pod różnym kątem zależnym od wieku i płci. U dzieci i u kobiet jest to kąt rozwarty, u mężczyzn kąt ostry lub zbliżony do prostego, dzięki temu chrząstka ta wystercza z przodu na szyi i jest zupełnie dobrze wyczuwalna i widoczna. Chrząstka pierścieniowata ma kształt sygnetu, jej część wyższa zwana łukiem jest zwrócona do przodu, część szersza zwana blaszką, ku tyłowi. Na przejściu łuku w blaszkę są powierzchnie stawowe dla rogów dolnych chrząstki tarczowatej, zaś na blaszce są powierzchnie stawowe dla chrząstek nalewkowatych. Chrząstka nagłośniowa ma kształt porównywalny do liścia bzu, który u góry jest owalny i szerszy, a zwęża się ku dołowi. Układ chrząstek krtani jest następujący:z przodu znajduje się chrząstka tarczowata za nią ku tyłowi chrząstka nagłośniowa, która wystaje ponad brzeg górny chrząstki tarczowatej, pod chrząstką tarczowatą leży łuk chrząstki pierścieniowatej. Na blaszce chrząstki pierścieniowatej, czyli z tyłu, znajdują się chrząstki nalewkowate. Połączenia chrząstek krtani są stawowe i więzadłowe. Stawy krtani mają typową budowę stawów, są więc na chrząstkach powierzchnie stawowe, stawy są objęte torebkami stawowymi i posiadają więzadła. Dzięki stawom chrząstki wykonują niewielkie ruchy. Stawy łączą chrząstkę tarczowatą w dwóch miejscach z chrząstką pierścieniowatą i chrząstki nalewkowate w chrząstkę pierścieniowatą. Więzadła łączą chrząstki między sobą i całą krtań z otoczeniem. Do grupy pierwszej należy więzadło pierścieniowo_tarczowe rozpięte między górnym brzegiem łuku chrząstki pierścieniowatej i dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej, więzadło tarczowo_nagłośniowe łączące obie te chrząstki, więzadło kieszonkowo rozpięte

między chrząstką nalewkowatą i wewnętrzną powierzchnią chrząstki tarczowatej i więzadło głosowe biegnące tak jak kieszonkowe, równolegle i poniżej niego. Krtań jest połączona u góry z kością gnykową błoną tarczowo_gnykową, a u dołu z tchawicą więzadłem obrączkowym. Krtań jest wyścielona błoną śluzową. Między błoną śluzową a mięśniami znajduje się błona elastyczna i elastyczna krtań. Mięśnie krtani pokrywają chrząstki krtani i umożliwiają ich ruchy. Z przodu krtani znajduje się mięsień pierścieniowo_tarczowy, który przyczepia się do łuku chrząstki pierścieniowatej i blaszki chrząstki tarczowej, a którego czynność polega na napinaniu strun głosowych. Między blaszką chrząstki pierścieniowatej i chrząstką nalewkowatą są następujące mięśnie:pierścieniowo_nalewkowy tylny, który powoduje rozszerzanie szpary głośni, a pierścieniowo_nalewkowy boczny, który zwęża szparę głośni między chrząstkami nalewkowatymi znajduje się mięsień nalewkowy poprzeczny, który również zwęża szparę głośni. Razem z więzadłem głosowym biegnie mięsień głosowy. Krtań leży z przodu szyi na poziomie od czwartego do szóstego kręgu szyjnego. U góry jest zawieszona na kości gnykowej, u dołu przechodzi w tchawicę. Krtań jest przykryta przez mięśnie podgnykowe. Jama krtani łączy się bezpośrednio z jamą gardła. Wejście do krtani jest ograniczone przez chrząstkę nagłośniową z przodu, chrząstki nalewkowate z tyłu i rozpięte między nimi fałdy nalewkowo_nagłośniowe. Wejście prowadzi do przedsionka krtani, który zwężając się przechodzi w część środkową, stanowiącą wąską, ale o zmiennej szerokości szparę ustawioną poziomo w płaszczyźnie strzałkowej. Szpara ta jest zawarta między więzadłami kieszonkowymi leżącymi u góry i więzadłami głosowymi leżącymi poniżej. Pod więzadłem kieszonkowym znajduje się obustronnie płytki zachyłek błony śluzowej, inaczej kieszonka, stąd nazwa fałdów kieszonkowych. Struny głosowe są narządem wydawania dźwięków, porusza je powietrze wychodzące z płuc. Dzięki stawom i mięśniom krtani szpara głośni zwęża się i rozszerza, a struny głosowe mogą być bardziej napięte lub bardziej wiotkie. Krtań jest więc nie tylko drogą oddechową, ale i narządem głosu. Trzecia część krtani część dolna, stanowi przejście do tchawicy . Tchawica ma kształt rury, sięga od szóstego kręgu szyjnego do czwartego kręgu piersiowego, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne:prawe i lewe. Ściana tchawicy jest zbudowana z chrząstek o kształcie podkowiastym połączonych między sobą więzadłami. Ściana tylna tchawicy jest miękka. Wnętrze tchawicy jest wyścielone błoną śluzową. Pod błoną śluzową znajdują się włókna mięsne gładkie. Tchawica przechodzi do klatki piersiowej przez jej otwór górny i układa się mniej więcej w linii środkowej klatki piersiowej. Oskrzela główne powstają z podziału tchawicy. Oskrzele prawe jest szersze i krótsze niż lewe i biegnie jakby w przedłużeniu tchawicy, podczas gdy lewe odchodzi pod pewnym kątem. Skutkiem takiego układu ciała obce częściej wpadają do oskrzela prawego niż do lewego. Oskrzela mają ściany zbudowane tak jak

tchawica. Każde oskrzele dochodzi do wnęki płuc i tu zaczyna się dalej dzielić. Oskrzele prawe dzieli się na trzy oskrzela płatowe, oskrzele lewe na dwa. Dalej dochodzi do systematycznego podziału oskrzeli na oskrzela segmentowe, podsegmentowe, i dalsze coraz mniejsze, aż do oskrzelików końcowych. Na tym kończy się drzewo oskrzelowe, którego rola polega na przenoszeniu powietrza do płuc. Każdy oskrzelik końcowy dzieli się na oskrzeliki oddechowe, które dzielą się na przewodniki i kończą pęcherzykami płucnymi. Jest to już ta część oskrzeli, w której odbywa się wymiana gazowa. Oskrzela posiadają w ścianie chrząstki, oskrzeliki oddechowe mają ściany cienkie i chrząstek nie posiadają. Drogi oddechowe górne i dolne charakteryzują się tym, że posiadają ściany sztywne, dzięki obecności kości i chrząstek, co umożliwia swobodne przechodzenie powietrza, ponieważ drogi te są stale otwarte, obecność w ścianach mięśni gładkich, pozwala na zmianę szerokości światła. Płuca są dwa - lewe i prawe. Każde z nich znajduje się w osobnej jamie, opłucnowej. Płuca składają się z płatów. Prawe z trzech, lewe z dwóch. W płucu prawym wyróżniamy płat górny, środkowy i dolny, w płucu lewym płat górny i dolny. Płat górny płuca lewego odpowiada płatowi górnemu i środkowemu płatowi płuca prawego. Płuco ma kształt nieregularnego stożka, posiada podstawę, którą stanowi powierzchnia przeponowa szczyt wchodzący w obręb szyi oraz powierzchnię żebrową i śródpiersiową. Powierzchnia przeponowa jest wklęsła, dostosowana do wypukłości przepony. Powierzchnia żebrowa jest wypukła, sąsiaduje ze ścianami klatki piersiowej. Powierzchnia śródpiersiowa zwrócona jest do środka klatki piersiowej i posiada zagłębienie zwane wnęką. We wnęce znajduje się korzeń płuc tj. zbiór tworów wychodzących i wchodzących do płuc. Do płuc wchodzi tętnica płucna, tętnica oskrzelowa, nerwy układu autonomicznego. Z płuc wychodzą:żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Płuco jest okryte błoną surowiczą zwaną opłucną płucną, która na powierzchni śródpiersiowej otacza korzeń płuca i przechodzi bezpośrednio w opłucną ścienną wyścielającą jamę opłucnej. W zależności od ściany, którą pokrywa opłucna ścienna nosi nazwę opłucnej przeponowej żebrowej i śródpiersiowej. Ta część opłucnej, która pokrywa szczyt płuca, nazywa się osklepkiem płuca. Płuco nie wypełnia całkowicie jamy opłucnowej i w dolnej jej części pozostają przestrzenie, które stanowią przestrzenie zapasowe umożliwiające rozszerzanie się płuc przy głębokim wdechu. Płuca posiadają podwójny układ krążenia:czynnościowy i odżywczy. W układzie czynnościowym do płuc wchodzi tętnica płucna prowadząca krew żylną z prawej komory serca. W płucu rozgałęzia się aż do sieci kapilarów, które otaczają pęcherzyki płucne. Przez bardzo cienkie ściany pęcherzyków płucnych i kapilarów odbywa się wymiana gazowa, w której tlen przechodzi z pęcherzyków płucnych, do krwi i łączy się z hemoglobiną czerwonych ciałek, a dwutlenek węgla z krwi przechodzi do pęcherzyków

płucnych. Z sieci kapilarów wychodzą drobne żyłki, które zlewają się w coraz większe, aż wreszcie z płuc wychodzą zazwyczaj dwie żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca. W krążeniu odżywczym krew zawierająca tlen doprowadzana jest do płuc tętnicami oskrzelowymi, które biegną razem z oskrzelami i unaczyniają głównie ściany oskrzeli, przechodzą następnie w kapilary, a te przechodzą w drobne żyłki, dalej żyły oskrzelowe uchodzące do żył ściennych klatki piersiowej lub do żył płucnych.

Klatka piersiowa - topografia

W klatce piersiowej znajdują się trzy jamy surowiczne, są to:dwie jamy opłucnowe zawierające płuca i worek osierdziowy z sercem. Jamy opłucnowe leżą po prawej i lewej stronie klatki piersiowej, pomiędzy nimi pozostaje przestrzeń zwana śródpiersiem. W części górnej śródpiersia znajduje się w linii środkowej tchawica, przez co przestrzeń ta dzieli się na śródpiersie przedtchawicze i zatchawicze. W części dolnej znajduje się w śródpiersiu worek osierdziowy, który je prawie całkowicie wypełnia, pozostawiając niewielkie przestrzenie śródpiersia dolnego przedniego i tylnego. W śródpiersiu przedtchawiczym przebiegają następujące twory:żyła główna górna i jej dopływy - dwie żyły ramienno_głowowe - prawa i lewa, łuk aort i jego rozgałęzienia; idąc od strony prawej:tętnica ramienno_głowowa, tętnica szyjna i wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Nerwy przeponowe i nerwy błędne. W wieku dziecięcym do okresu pokwitania znajduje się tuż za mostkiem grasica, która potem zanika, a w jej miejsce pozostaje tkanka łączna i tłuszczowa. W śródpiersiu zatchawiczym biegnie przełyk, aorta wstępująca i odchodzące od niej tętnice międzyżebrowe, żyły ścienne klatki piersiowej, tj. żyły nieparzyste, przewód piersiowy, pnie sympatyczne i ich nerwy oraz nerwy błędne, które poniżej tchawicy przechodzą ku tyłowi do ścian przełyku. Twory śródpiersia zatchawiczego przechodzą ku tyłowi do śródpiersia tylnego dolnego. Klatka piersiowa łączy się ku górze z szyją przez otwór górny. Przez otwór ten przechodzą z szyi do klatki piersiowej:tchawica, przełyk, nerwy przeponowe, nerwy błędne, pnie sympatyczne i żyły ramienno_głowowe, zaś z klatki piersiowej biegną na szyję gałęzie aorty i końcowy odcinek przewodu piersiowego. Otwór dolny klatki piersiowej jest zamknięty przeponą, przez którą część tworów klatki piersiowej dostaje się do jamy brzusznej i odwrotnie. Do jamy brzusznej przechodzi:aorta nerwy błędne, pnie sympatyczne, zaś do klatki piersiowej wchodzą żyły nieparzyste i przewód piersiowy.

Przewód pokarmowy

Narządy przewodu pokarmowego służą do pobierania pokarmów stałych i płynnych, do przerabiania ich do wchłaniania i wydalania resztek. Do pobierania pokarmów służy część górna przewodu pokarmowego złożona z jamy ustnej, gardła i przełyku, do przerabiania i wchłaniania składników odżywczych służy żołądek i jelito cienkie, stanowiące część środkową przewodu pokarmowego, część dolna ostatnia służy do wchłaniania wody, zagęszczania i wydalania mas kałowych - jest to jelito grube. Cały przewód pokarmowy ma kształt rury o różnej grubości ścian i różnej szerokości światła, ponadto posiada gruczoły, których część jest składnikiem ścian, część leży poza cewą pokarmową. Do tych ostatnich należą ślinianki, wątroba i trzustka. Ściana przewodu pokarmowego składa się ogólnie biorąc z błony śluzowej, podśluzowej, i mięsnej, a te części przewodu, które znajdują się w jamie brzusznej, są otoczone otrzewną, czyli błoną surowiczą. W zależności od czynności poszczególne odcinki przewodu mają specyficzne cechy charakterystyczne. Przewód pokarmowy rozwija się z pojedynczej cewki, ciągnącej się przez całą długość zarodka, o ścianie początkowo bardzo cienkiej, złożonej jedynie z nabłonka, dopiero w miarę rozwoju zmieniają się kształty części cewki, zmienia się jej położenie i grubieje ściana, tworzy się błona śluzowa wraz z gruczołami, dalej błona podśluzowa, błona mięsna złożona z dwóch lub trzech warstw i wreszcie błona surowicza. W ustroju dorosłym przewód zaczyna się jamą ustną, która mieści się w części twarzowej czaszki, następnie przez gardło leżące na szyi, przechodzi do tułowia. Przełyk znajduje się w klatce piersiowej, reszta w jamie brzusznej, a końcowy odcinek jelita grubego jest w miednicy mniejszej. Jama ustna - leży w części twarzowej czaszki. Jej ściany są częściowo kostne, częściowo mięKKie. Dzieli się ją na przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jest zawarty między wargami i szczękami. Wargi i policzki są zbudowane ze skóry, mięśni należących do mięśni mimicznych, tworzących otoczenie szpary jamy ustnej, dalej z błony śluzowej, pod którą leżą drobne gruczoły ślinowe wyczuwalne językiem jako małe grudki w zakresie warg i policzków. podniebienie Jama ustna właściwa - ma następujące ściany:górną, utworzoną przez podniebienie twarde i miękkie, przednią i boczne utworzone przez szczęki i żuchwę, dolną, tworzącą przeponę jamy ustnej oraz tylną prowadzącą jako otwór do jamy gardła. Podniebienie twarde tworzą wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych, zaś podniebienie miękkie - mięśnie napinające i dźwigające podniebienie, a także mięśnie języka. Podniebienie całe jest pokryte błoną śluzową, która w odcinku przednim układa się w fałdy poprzeczne łatwo wyczuwalne językiem. Podniebienie twarde jest łukowate wysklepione, a wysokość tego wysklepienia jest u różnych osób różna. Podniebienie miękkie zwisa ku dołowi i posiada w środku mały nieparzysty twór zwany języczkiem. Ściany boczne i przednia jamy ustnej są utworzone przez

wyrostki zębodołowe obu szczęk i żuchwy i tkwiące w nich zęby. Wyrostki zębodołowe są pokryte błoną śluzową, która ma tutaj nieco inną budowę i nosi nazwę dziąsła. Dziąsła pokrywają wyrostki zębodołowe zarówno od strony zębodołowej jak i policzkowej. Ściana tylna jest to otwór ograniczony od góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka, po bokach zwisają po dwa fałdy, od przodu podniebienno_językowe i od tyłu podniebienno_gardłowe. Pomiędzy tymi fałdami znajdują się migdałki podniebienne po jednym z każdej strony. Opisany otwór nosi nazwę cieśni gardła i łączy jamę ustną właściwą z częścią ustną jamy gardła. Ściana dolna jamy ustnej jest utworzona przez mięśnie żuchwowo_gnykowe. Mięśnie te biegną od trzonu żuchwy do trzonu kości gnykowej. W linii środkowej zrastają się ze sobą pasmami tkanki łącznej tworząc w ten sposób szew. Jama ustna w całości jest wypełniona językiem. Język jest to twór mięsny pokryty z obu stron błoną śluzową. Wyróżnia się w nim idąc od tyłu:nasadę, trzon i szczyt. Mięśnie języka dzielimy na własne i łączące język z otoczeniem. Mięśnie własne tworzą główną masę języka, a ze względu na kierunek przebiegu ich włókien są to mięśnie poprzeczne, pionowe i podłużne. Mięśnie łączące język z otoczeniem mają przebieg różnokierunkowy co pozwala na ruchy języka. Są to parzyste mięśnie:bródkowo_językowe, gnykowo_językowe i rylcowo_językowe. Błona śluzowa na powierzchni języka posiada liczne brodawki. Są to twory nabłonkowe różnego kształtu, zwane brodawkami nitkowatymi, grzybowatymi, liściastymi i okolonymi. Brodawki okolone leżą u nasady języka, są w kształcie okrągłych wyniosłości otoczonych rowkami, które posiadają kubki smakowe, należące do zmysłu smaku. Podobne kubki smakowe są rozsiane na całej powierzchni języka, ale z tyłu jest ich najwięcej. Na nasadzie języka znajduje się nagromadzenie tkanki limfatycznej zwanej migdałkiem językowym. Język służy do nakładania pokarmu na zęby, do formowania kęsa przy połykaniu, do wymawiania wyrazów, jest wreszcie siedliskiem narządu smaku. Przy jamie ustnej zamkniętej język wypełnia ją całkowicie, przy cofaniu języka tworzy się w jamie ustnej próżnia, stanowiąca warunek podstawowy czynności ssania, co umożliwia odżywianie potomstwa w pierwszym okresie życia. Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Uzębienie dostosowane jest do sposobu odżywiania, inaczej wygląda u mięsożernych, inaczej u roślinożernych. Uzębienie człowieka należy do typu wszystkożernych, ponadto jest uzębienie mleczne i stałe. U człowieka dorosłego są 32 zęby, w tym 8 siekaczy, 4 górne i 4 dolne, 4 kły - po dwa górne i dolne, 8 zębów przedtrzonowych po 4 górne i 4 dolne, i 12 zębów trzonowych po 6 dolnych i górnych. Siekacze znajdują się z przodu, służą do odcinania pokarmu, do odgryzania, zęby przedtrzonowe, a głównie trzonowe, służą do rozcierania pokarmu. Każdy ząb składa się z korzenia, szyjki i korony. Korzeń tkwi w zębodole połączony ze ścianami zębodołu układem włókien łącznotkankowych, szyjka wystaje poza zębodół i jest otoczona dziąsłem,

korona sterczy swobodnie. Ząb jest zbudowany z pewnego rodzaju tkanki kostnej zwanej zębiną, która w zakresie korzenia i szyjki jest pokryta kostniwem, a w zakresie korony szkliwem. W korzeniu znajduje się kanał korzenia, który przechodzi w komorę zęba w obrębie korony. W kanale i komorze są części miękkie zęba zwane miazgą, złożone z naczyń krwionośnych i chłonnych, gałązek nerwowych i tkanki łącznej. Twory te wchodzą i wychodzą przez otwór na szczycie korzenia zęba. Siekacze i kły posiadają korzenie pojedyncze, zęby przedtrzonowe mają po jednym lub po dwa korzenie, zęby trzonowe mają po dwa lub trzy korzenie. Korony siekaczy mają kształt dłuta, kłów, kształt stożkowaty, zaś zęby przedtrzonowe i trzonowe mają korony szerokie, spłaszczone, lekko wklęsłe, opatrzone drobnymi guzkami. Człowiek posiada dwa garnitury uzębienia:mleczny i stały. Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów, w tym 8 siekaczy, 4 kłów i 8 trzonowców. Pierwsze zęby mleczne pojawiają się w 6 miesiącu życia. Pierwsze zęby stałe wyżynają się w 6 roku życia, ostatnie zęby trzonowe dopiero około 20 roku życia, stąd ich nazwa mądrości. Zęby szczęk i żuchwy są tak ustawione, że zęby trzonowe spoczywają na sobie, a siekacze górne leżą przed siekaczami dolnymi. Takie ustawienie nazywamy zgryzem prawidłowym. Mogą być inne ustawienia, kiedy albo żuchwa, albo szczęki są nadmiernie wysunięte do przodu lub cofnięte ku tyłowi, pozostaje wówczas szeroka szpara między siekaczami. Są to ustawienia nieprawidłowe. Ślinianki. W otoczeniu jamy ustnej znajdują się trzy pary dużych gruczołów ślinowych zwanych śliniankami. Największa jest ślinianka przyuszna, a najmniejsza ślinianka podżuchwowa i najmniejsza podjęzykowa. Ślinianka przyuszna leży częściowo na mięśniu żwaczu sięgając do łuku jarzmowego, częściowo wciska się poza gałąź żuchwy wgłąb aż do ściany gardła. Posiada ona przewód, który biegnie powierzchownie po mięśniu żwaczu następnie przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na poziomie drugiego zęba trzonowego górnego. Ślina tej ślinianki jest rzadka, surowicza. Ślinianka podżuchwowa leży na szyi tuż pod trzonem żuchwy w trójkącie podżuchwowym. Jej przewód uchodzi na dnie jamy ustnej, pod językiem na poziomie pierwszego siekacza. Jej wydzielina jest bardziej gęsta, surowiczo_śluzowa. Ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej pod błoną śluzową. Przy uniesionym języku tworzy ona podłużny fałd na dnie jamy ustnej. Posiada ona szereg drobnych przewodzików, którymi wytwarzana przez nią ślina gęsta, śluzowa, dostaje się do jamy ustnej. Gardło jest następnym odcinkiem przewodu pokarmowego. Ma kształt rury u góry szerszej, zwężającej się ku dołowi. Sięga od podstawy czaszki do 6 kręgu szyjnego. Ściany boczne i tylna są utworzone przez mięśnie i wyścielone błoną śluzową. Są dwie grupy mięśni gardła:dźwigacze i zwieracze. Do dźwigaczy należą parzyste mięśnie rylcowo_gardłowe i podniebienno_gardłowe. Zwieracze są trzy:

górny, środkowy i dolny. Przyczepy zwieraczy sięgają od wyrostków skrzydłowatych kości klinowej aż do chrząstki pierścieniowatej krtani. Zarówno dźwigacze jak i zwieracze są to mięśnie poprzecznie prążkowane. Na przejściu ściany górnej w tylną gardła znajduje się migdałek gardłowy zwany również migdałkiem trzecim. Na ścianie bocznej gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki słuchowej, która wychodzi z jamy bębenkowej ucha środkowego. Ujście to ma kształt wąskiej szczeliny otoczonej dwoma wargami, przednią mniejszą i tylną większą. Na tylnej znajduje się migdałek trąbkowy. Ściana dolna gardła stanowi przejście do przełyku. W ścianie przedniej są trzy otwory łączące jamę gardła kolejno z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd istnieje podział jamy gardła na część nosową, ustną i krtaniową. Gardło stanowi wspólny odcinek drogi oddechowej i pokarmowej. Przy połykaniu następuje oddzielenie tych dróg od siebie, w ten sposób, że podniebienie miękkie podnosi się ku górze, języczek dotyka tylnej ściany gardła i oddziela część nosową od ustnej. Ponadto chrząstka nagłośniowa krtani przechyla się ku dołowi i ku tyłowi i jak wieczko przykrywa wejście do krtani. Przełyk ma kształt wąskiej rury sięgającej od 6 kręgu szyjnego do 11 kręgu piersiowego. Zaczyna się w dolnej części szyi, przebiega przez klatkę piersiową, leżąc w śródpiersiu tylnym wzdłuż kręgosłupa, następnie przechodzi przez rozwór przełykowy przepony i uchodzi do wpustu żołądka. Błona śluzowa przełyku jest pofałdowana, co umożliwia zmianę szerokości jego światła. W skład ściany przełyku wchodzi błona mięsna, która mniej więcej od połowy, idąc od góry, jest prążkowana, dalej jest gładka. Żołądek, następnie odcinek przewodu pokarmowego, jest odcinkiem najszerszym, który pełni rolę okresowego zbiornika pokarmu. Wyróżnia się w nim wpust:trzon wraz z dnem i część odźwiernikową wraz z odźwiernikiem. Żołądek posiada powierzchnię przednią i tylną, brzeg górny zwany krzywizną mniejszą i brzeg dolny czyli krzywiznę większą. Przejście przełyku w wpust leży na poziomie 11 kręgu piersiowego, przejście odźwiernika w dwunastnicę na poziomie pierwszego kręgu lędźwiowego. Żołądek jamy brzusznej w podżebrzu lewym, częściowo w nadbrzuszu. Ściana przednia przylega częściowo do przedniej ściany brzucha, częściowo jest przykryta przez lewy płat wątroby. Ściana tylna jest zwrócona do przestrzeni otrzewnowej zwanej torbą sieciową. Jest to wąska przestrzeń, która oddziela żołądek od narządów leżących na tylnej ścianie jamy brzusznej, tj. od trzustki, lewej nerki, lewego nadnercza, oraz od śledziony położonej pod przeponą najbardziej na lewo. Dno żołądka leży najwyżej, sąsiaduje przez przeponę z workiem osierdziowym i sercem. Ściana żołądka jest zbudowana z błony śluzowej, podśluzowej, mięsnej i surowiczej. Błona śluzowa posiada liczne fałdy, które wygładzają się w miarę napełniania żołądka pokarmem. Błona śluzowa posiada liczne gruczoły zwane gruczołami żołądkowymi właściwymi i gruczołami odźwiernikowymi. Ich wydzielina tworzy sok żołądkowy zawierający kwas solny i

enzym pepsynę. Błona podśluzowa oddziela błonę śluzową od warstwy mięsnej, jej obecność umożliwia fałdowanie się błony śluzowej. Błona mięsna składa się z trzech warstw mięśni gładkich. Warstwa zewnętrzna jest podłużna, następna posiada włókna o układzie okrężnym, który w części odźwiernikowej tworzą zwieracz odźwiernika, warstwa wewnętrzna posiada włókna skośne, jest ona najsłabiej wykształcona. Na zewnątrz żołądek jest okryty błoną surowiczą, która schodzi z niego na otoczenie tworząc więzadła otrzewnowe. Do krzywizny mniejszej żołądka dochodzi sieć mniejsza złożona z podwójnej blaszki otrzewnowej tworzącej trzy więzadła. Są to:więzadła wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_przełykowe i wątrobowo_dwunastnicze. Z krzywizny większej zwisa podwójny fałd otrzewnej zwany siecią większą. Fałd ten zrasta się z okrężnicą poprzeczną tworząc więzadło żołądkowo_okrężnicze, zaś część dalsza zwisa wolno sięgając często do spojenia łonowego. Sieć większa przykrywa pętlę jelita cienkiego. Wżołądku gromadzi się połknięty pokarm, tu ulega rozpuszczeniu i przesiąknięciu sokiem żołądkowym, następnie spływa porcjami do dwunastnicy, gdzie odbywa się właściwe trawienie. Jelito cienkie ma długość około 5 metrów. Składa się z trzech odcinków różnej długości:z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. Dwunastnica jest przyrośnięta do tylnej ściany jamy brzusznej, czyli nie posiada krezki i jest nieruchoma. Pozostałe odcinki posiadają krezkę, są ruchome, stąd pochodzi podział jelita cienkiego na jelito bezkrezkowe i jelito krezkowe. Krezka jest to podwójny fałd otrzewnej, stanowiący przejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną. Dwunastnica ma długość około 20 cm, ma kształt podkowy skierowanej wypukłością ku stronie prawej, stroną wklęsłą otacza głowę trzustki. Dwunastnica leży na poziomie od I do Iii kręgu lędźwiowego, posiada część górną, zstępującą i dolną. Część dolna przechodzi zgięciem dwunastniczo_czczym w dalszy odcinek jelita cienkiego czyli jelito czcze. Ściana dwunastnicy jest zbudowana podobnie jak dalsze odcinki jelita cienkiego, z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej, ponadto od przodu jest pokryta błoną surowiczą. Błona śluzowa posiada liczne fałdy okrężne. W części zstępującej znajduje się oprócz fałdów okrężnych fałd podłużny zakończony brodawką, na której jest ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Niekiedy powyżej tej brodawki znajduje się brodawka dodatkowa zwana wówczas brodawką mniejszą, na której jest ujście przewodu trzustkowego mniejszego - mamy wówczas dwie brodawki większą i mniejszą. Błona śluzowa zawiera gruczoły jelitowe i specjalne gruczoły dwunastnicze (Brunnera). Błona mięsna posiada dwie warstwy zewnętrzną podłużną i wewnętrzną okrężną. W dwunastnicy odbywa się główne trawienie pokarmu, który spływa porcjami z żołądka poprzez otwierający się zwieracz. Trawienie odbywa się dzięki temu, że w dwunastnicy znajduje się wydzielina gruczołów jelitowych i dwunastniczych, ponadto spływa

do niej żułć przewodem żółciowym wspólnym i sok trzustkowy przewodem trzustkowym. Wszystkie te wydzieliny zawierają enzymy trawienne. Jelito czcze stanowi drugą część jelita cienkiego. Zostało ono tak nazwane, ponieważ w czasie sekcji zwłok jest ono zazwyczaj puste czyli czcze, pozbawione treści pokarmowej. Jelito kręte zwane również biodrowym, stanowi trzecią część jelita cienkiego. Jelito czcze przechodzi bez widocznej granicy w jelito kręte, określa się, że 2/5 długości to jelito czcze, a 3/5 to jelito kręte. Jelito cienkie ma kształt zupełnie gładkiej rury. Różnice budowy jelita czczego i krętego związane są z ich czynnością i dotyczą budowy ściany. Błona śluzowa jelita czczego posiada fałdy okrężne, gęsto ułożone, ponadto opatrzone delikatnymi wypustkami palczastymi, zwanymi kosmkami jelitowymi, których obecność oprócz fałdów znacznie zwiększa powierzchnię błony śluzowej. Błona śluzowa jelita krętego posiada fałdy niższe i ułożone rzadziej, zwłaszcza w dolnych odcinkach jelita, a liczba kosmków maleje w miarę zbliżania się jelita krętego ku końcowi. Układ chłonny ściany jelita czczego składa się z sieci naczyń chłonnych i grudek chłonnych rozsianych w błonie śluzowej w postaci małych zgrubień wielkości główki szpilki. W jelicie krętym są sieci naczyń chłonnych, zaś grudki chłonne zbierają się w większe jednostki dochodzące do długości kilku lub kilkunastu centymetrów, stąd ich nazwa grudki skupione. Błona podśluzowa jest w całym jelicie cienkim delikatna. Błona mięsna składa się z dwóch warstw:zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej. W jelicie czczym i krętym odbywa się wchłanianie strawionych części pokarmowych. Tłuszcze są wchłaniane do układu chłonnego przez naczynia chłonne kosmków, przechodzą następnie przez sieci naczyń chłonnych błony śluzowej i podśluzowej, dochodzą do naczyń i węzłów chłonnych leżących w krezce, a więc już poza jelitem. Ostatecznie tłuszcz dostaje się do zbiornika mleczu a stąd przez przewód piersiowy do układu żylnego. Chłonka zawierająca kuleczki tłuszczu w postaci zawiesiny jest podobna do mleka, stąd nazwa tej właśnie chłonki płynącej z przewodu pokarmowego - mlecz. Białka i cukry są wchłaniane do naczyń krwionośnych kosmków jelitowych i transportowane do wątroby. Główny proces wchłaniania odbywa się w jelicie czczym, stąd są w nim gęste i wysokie fałdy, błony śluzowej i liczne kosmki. W miarę przesuwania się treści pokarmowej staje się ona coraz bardziej uboga w składniki odżywcze, stąd w jelicie krętym, a zwłaszcza w dolnych jego odcinkach, niskie i rzadkie fałdy błony śluzowej, i coraz mniej liczne kosmki. Skurcz mięśniówki w ścianie jelita wywołuje fale perystaltyczne, które przesuwają treść pokarmową w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie jest bogato unaczynione. Jelito czcze i kręte są umocowane na krezce, czyli podwójnym fałdzie otrzewnowym, który swoją nasadą czyli korzeniem przyrasta do tylnej ściany jamy brzusznej, a drugim przyczepem dochodzi do ściany jelita. Nasada ma długości około 20 cm, a brzeg jelitowy około 5 metrów, jest więc bardzo pofałdowany, co

przypomina kołnierz hiszpański zwany krezką stąd nazwa krezka. W krezce biegną do jelita naczynia krwionośne i tętnicze, rozgałęzienia tętnicy krezkowej górnej, z jelita odpływają żyły tworzące następnie żyłę krezkową górną i naczynia chłonne. Do jelita dochodzą nerwy układu autonomicznego, które unerwiają błonę mięsną i gruczoły. W krezce znajduje się ponadto tkanka łączna, która otacza naczynia i nerwy,oraz zmienia ilość tkanki tłuszczowej. Jelito czcze zajmuje środkową część jamy brzusznej, w jej dolnej części, jelito kręte leży niżej, częściowo na prawym talerzu biodrowym, stąd też druga nazwa tego odcinka jelita, jelito biodrowe. Jelito kręte uchodzi do jelita grubego ujściem krętniczo_kątniczym, zaopatrzonym w zastawkę krętniczo_kątniczą zwaną również zastawką Bauhina.

Jelito grube składa się z kątnicy, okrężnicy i odbytnicy czyli prostnicy. Kątnica, czyli kiszka ślepa leży na prawym talerzu biodrowym. W jej ścianie przyśrodkowej znajduje się ujście jelita krętego. Ma ono kształt poziomo ustawionej szczeliny zaopatrzoną w zastawkę. Zastawka ta składa się z dwóch warg, dolnej należącej do kątnicy i górnej należącej do okrężnicy wstępującej. z dolnej ściany kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy. Jest on różnej długości od 2_30 cm, średnio około 8 cm. W położeniu prawidłowym zwisa do miednicy mniejszej. Może mieć inne położenie, wiąże się to ponadto z jego długością. Wyrostek posiada ściany zbudowane tak jak pozostałe odcinki jelita grubego, wyróżnia się tym, że posiada bardzo dużo tkanki chłonnej. Jego średnica ma kilka milimetrów. Wyrostek umieszczony jest na niewielkiej krezeczce, jest ruchomy. Kątnica wykazuje cechy budowy typowe dla dalszych odcinków jelita grubego. Ściana jelita grubego jest znacznie cieńsza od ściany jelita cienkiego. Błona śluzowa jelita grubego jest gładka, zawiera gruczoły jelitowe. Znajdują się w niej grudki chłonne, samotne. Błona podśluzowa jest cienka, delikatna. Błona mięsna posiada dwie warstwy:wewnętrzna warstwa okrężna jest rozmieszczona równomiernie w ścianie, błona zewnętrzna jest zgrupowana w trzy taśmy, które są krótsze niż jelito i stąd tworzą się pofałdowania całej ściany jelita w postaci uwypukleń oddzielonych od siebie bruzdami. Taśmy zaczynają się na kątnicy w miejscu odejścia wyrostka robaczkowego, a kończą się na granicy esicy i odbytnicy. Tutaj włókna rozchodzą się równomiernie na ściany odbytnicy. Okrężnica, której nazwa pochodzi stąd, że okrąża jamę brzuszną, składa się z okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej, okrężnicy zstępującej i okrężnicy esowatej. Można te odcinki nazwać krócej, wstępnicą, poprzecznicą, zstępnicą i esicą. Okrężnica wstępująca biegnie z prawego talerza biodrowego ku górze ku bocznej stronie jamy brzusznej, dochodzi do wątroby, tworzy zgięcie wątrobowe czyli prawe i przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna biegnie ku stronie lewej mniej więcej na poziomie pępka, poniżej krzywizny większej żołądka i brzegu dolnego wątroby, dochodzi do śledziony i zgięciem okrężniczo_śledzionowym, czyli lewym

przechodzi w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie jamy brzusznej, dochodzi do lewego talerza biodrowego i przechodzi w esicę. Okrężnica esowata leży na lewym talerzu biodrowym, dochodzi do kości krzyżowej i na poziomie 2 kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę. Odbytnica, czyli prostnica leży wzdłuż kości krzyżowej i ogonowej i jest wygięta tak jak te kości. Składa się z części miedniczej i kroczowej, zwanym kanałem odbytniczym, a zakończona jest otworem odbytowym. Błona śluzowa odbytnicy posiada trzy fałdy poprzeczne, zaś w części kroczowej znajdują się fałdy pionowe zwane słupami odbytniczymi. Błona mięśniowa składa się z warstwy zewnętrznej podwójnej, powstałej z trzech taśm i warstwy wewnętrznej okrężnej. W dolnym odcinku odbytnicy warstwa okrężna grubieje i tworzy zwieracz odbytu wewnętrzny. Wokół tego zwieracza znajduje się zwieracz odbytu zewnętrzny poprzecznie prążkowany, należący do mięśni krocza. Zwieracz zewnętrzny podlega dowolnej regulacji, stąd możliwość świadomego oddawania kału. Stosunek jelita grubego do otrzewnej jest różny zależnie od odcinka. Kątnica jest pokryta otrzewną i jest ruchoma, wstępnica jest przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i pokryta otrzewną jedynie od przodu, poprzecznica posiada własną krezkę , która dochodzi do tylnej ściany jamy brzusznej i umożliwia ruchomość poprzecznicy, zstępnica jest podobnie jak wstępnica, przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i nieruchoma, esica posiada krezkę i jest wobec tego ruchoma, wreszcie odbytnica jest przyrośnięta do kości krzyżowej, powleczona otrzewną jedynie z przodu. Całe jelito grube ma około 150 cm długości. W jamie brzusznej znajdują się dwa duże gruczoły związane z przewodem pokarmowym, są to wątroba i trzustka. Wątroba jest największym gruczołem nie tylko przewodu pokarmowego, ale u człowieka w ogóle. Waży przeciętnie około 1500 gramów. Wypełnia całe prawe podżebrze, przechodzi do podżebrza lewego, zwykle do linii środkowo_obojczykowej. Składa się z dwóch płatów, prawego większego i lewego mniejszego. WyróŻnia się na niej powierzchnię przeponową wypukłą i gładką, oraz powierzchnię trzewną, nieznacznie wklęsłą. Na powierzchni trzewnej znajdują się dwie bruzdy podłużne i jedna poprzeczna. Na płacie prawym bruzda podłużna zawiera w swoim przednim odcinku pęcherzyk żółciowy, a w odcinku tylnym, żyłę główną dolną, która albo leży powierzchownie, albo jest przykryta pasmem miąższu wątroby. Druga bruzda podwójna oddziela płat prawy od lewego i w jej odcinku przednim biegnie więzadło obłe wątroby, które jest pozostałością żyły pępkowej okresu płodowego. W odcinku tylnym biegnie więzadło żylne, pozostałość przewodu żylnego, który w życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą główną dolną. Bruzda poprzeczna nosi nazwę wrót albo bramy wątroby. Zawiera ona trzy twory:tętnicę wątrobową, żyłę wrotną i przewód żółciowy wspólny, który powstaje z połączenia przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem pęcherzyka żółciowego. Pęcherzyk żółciowy, zwany również woreczkiem żółciowym, leży w

zagłębieniu bruzdy podłużnej płata prawego . Jego dno wysuwa się spod dolnego brzegu wątroby, trzon jest zrośnięty warstwą tkanki łącznej z wątrobą, a szyjka przechodzi w przewód biegnący w kierunku wnęki, czyli wrót wątroby. Pęcherzyk jest wyścielony błoną śluzową. W pęcherzyku gromadzi się wytworzona przez wątrobę żółć i ulega tu znacznemu zagęszczeniu. Stosunek wątroby do otrzewnej wygląda następująco:wątroba jest w całości pokryta otrzewną z wyjątkiem pewnego odcinka powierzchni przeponowej, gdzie wątroba zrasta się z przeponą. Otrzewna schodzi z wątroby na otaczające narządy i tworzy szereg więzadeł. Są to:więzadło wątrobowo_nerkowe, wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_żołądkowe, wątrobowo_dwunastnicze i więzadło sierpowate. Więzadło sierpowate schodzi z powierzchni przeponowej wątroby na przeponę i przednią ścianę jamy brzusznej, dochodzi do poziomu pępka. W jego brzegu dolnym biegnie więzadło obłe wątroby. Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje z prawą nerką, prawym nadnerczem, z okrężnicą poprzeczną, z dwunastnicą, z żołądkiem i częściowo z przełykiem. Wątroba posiada specjalny układ krążenia:odżywczy i czynnościowy. Do wątroby wchodzi tętnica wątrobowa i wprowadza krew tętniczą odżywczą, która po oddaniu tlenu wypływa z wątroby żyłami wątrobowymi. Do wątroby wchodzi ponadto żyła wrotna, która wprowadza krew żylną, czynnościową. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony, trzustki, żołądka, całego jelita cienkiego i jelita grubego po górny odcinek odbytnicy. Żyła wrotna dzieli się w wątrobie na rozgałęzienia coraz drobniejsze, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które są stosunkowo szerokie i stykają się z komórkami wątroby ułożonymi w pasma zwane beleczkami. Z tych naczyń włosowatych wpływa krew żylna do większych żyłek, które łączą się w żyły wątrobowe. Żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej i w miejscu jej przejścia przez płat prawy wątroby. Żyła wrotna doprowadza do wątroby trzy produkty rozpadu czerwonych ciałek krwi w śledzionie a z przewodu pokarmowego wchłonięte białka i cukry. Wątroba produkuje żółć, która wypływa z niej przewodami prawym i lewym, które łączą się w przewód wątrobowy wspólny, następnie łączą się z przewodem pęcherzyka żółciowego w przewód żółciowy wspólny. Ten przewód dochodzi do dwunastnicy i uchodzi w niej w brodawce razem z przewodem trzustkowym. Trzustka jest drugim gruczołem przewodu pokarmowego, leżącym w jamie brzusznej. Jest znacznie mniejsza od wątroby, waży około 90 gramów, leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie od I Iii kręgu lędźwiowego. Składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa jest objęta przez dwunastnicę, trzon krzyżuje kręgosłup, zaś ogon dochodzi do śledziony. Trzustka ma budowę zrazikową, jest podobna z wyglądu do ślinianek. Przez całą jej długość od ogona do głowy biegnie przewód trzustkowy, do którego dochodzą przewody drobniejsze, a który uchodzi do dwunastnicy na jej brodawce. Trzustka jest gruczołem zarówno zewnętrznowydzielniczym jak i

dokrewnym. Główna masa trzustki produkuje enzymy trawienne tworzące sok trzustkowy, potrzebny do trawienia w dwunastnicy. Wśród miąższu trzustki znajdują się skupienia komórek tworzące wyspy Langerhansa, które produkują hormony potrzebne do regulacji poziomu cukru we krwi.

Układ moczowy

W skład układu moczowego wchodzą:nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki produkują mocz, ten spływa moczowodami do pęcherza moczowego, który jest okresowym zbiornikiem moczu, a stąd cewką moczową jest wydalany poza ustrój. Nerki są dwie:prawa i lewa. Nerka ma kształt fasoli, posiada powierzchnię przednią i tylną, biegun górny i dolny. Brzeg boczny nerki jest wypukły, w brzegu przyśrodkowym znajduje się wnęka, przez którą wchodzi do nerki tętnica nerkowa, a wychodzi żyła nerkowa i moczowód. Na przekroju nerki są widoczne dwie części:zewnętrzna istota korowa i wewnętrzna istota rdzeniowa. Istota rdzeniowa składa się z piramid zwróconych tępo zakończonymi wierzchołkami do wnęki, a podstawami do istoty korowej. Między piramidy wciska się istota korowa w postaci słupków nerkowych. Nie ma ostrej granicy między między istotą korową i rdzeniową. Słupy piramid są objęte przez kielichy mniejsze, które łącząc się ze sobą tworzą kielichy większe, te z kolei tworzą miedniczkę nerkową. Miedniczka nerkowa przechodzi bezpośrednio w moczowód. W obrazie mikroskopowym nerki, w istocie nerki, głównym składnikiem są kłębuszki nerkowe. Są to skręcone pętle naczynia tętniczego, które są otoczone torebką Bowmanna (czyt. Baumana). Torebka ma dwie blaszki wewnętrzną, która pokrywa bezpośrednio kłębuszek i zewnętrzną. Między nimi jest wąska przestrzeń, do której przesącza się mocz z naczyń kłębuszka. Naczynie tętnicze dochodzące do kłębuszka jest szersze od naczynia wychodzącego. Od torebki kłębuszka odchodzi kanalik główny, który zaczyna się częścią krętą, przechodzi w prostą, następnie w pętlę Henlego, z kolei ma odcinek kręty i przechodzi do cewki zbiorczej. Przechodząc przez ten układ kanalików nerkowych mocz ulega daleko idącym zmianom ilościowym oraz jakościowym. Cewki zbiorcze leżą w części rdzennej, łączą się w grubsze pnie, które na wierzchołkach piramid uchodzą szeregiem otworków. Przez te cewki zbiorcze mocz spływa do kielichów mniejszych, dalej do większych miedniczki nerkowej i do moczowodu. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, bezpośrednie odgałęzienie aorty brzusznej. Po weJściu do nerki tętnica dzieli się na kilka rozgałęzień, które dochodzą do granicy między korą i rdzeniem nerki. Tu oddają dalsze gałęzie, z których część wchodzi do istoty rdzennej, a część do istoty korowej. W istocie korowej naczynia przechodzą w kapilary, które tworzą

kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne tętnicze, dopiero poza kłębuszkiem przechodzą w naczynia żylne. Drobne żyłki łączą się w większe i z nerki wypływa jedna żyła nerkowa. Nerka jest pokryta torebką włóknistą, otoczona dalej przez torebkę tłuszczową i warstwę tkanki łącznej tworzącą powięź nerkową. Powierzchnia przednia nerki jest pokryta przez otrzewną. Nerka może zmieniać swoje położenie nieznacznie w warunkach fizjologicznych, a niekiedy znacznie w warunkach patologicznych. Nerka leży w przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie górnych kręgów lędźwiowych, prawa zwykle nieco niżej niż lewa. Górna granica położenia nerek sięga do 11 kręgu piersiowego, zaś dolna do 3 kręgu lędźwiowego. Prawa nerka sąsiaduje z wątrobą, Nadnerczem, dwunastnicą, i okrężnicą poprzeczną. Lewa nerka sąsiaduje z nadnerczem, trzustką i okrężnicą poprzeczną. Moczowód jest to przewód biegnący od wnęki nerki jako bezpośrednie przedłużenie miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Leży on zaotrzewnowo, na mięśniach tylnej ściany jamy brzusznej, przechodzi następnie do miednicy mniejszej i dochodzi do tylnej ściany pęcherza. Moczowód jest wyścielony błoną śluzową, Posiada w swej ścianie mięśnie gładkie ułożone w warstwę okrężną, która kurczy się ruchem robaczkowym. Ruch ten spycha w dół, krople moczu. Pęcherz moczowy leży w miednicy mniejszej, tuż za spojeniem łonowym. Pęcherz pusty nie wystaje ponad spojenie, wypełniony sięga powyżej spojenia. Jest to worek o rozciągliwej ścianie, zbudowany z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej. Błona śluzowa jest pofałdowana w pęcherzu pustym, a wygładza się w miarę napełniania moczem. Na ścianie tylnej pęcherza znajduje się trójkąt pęcherzowy, który jest zawsze gładki, ponieważ w tym miejscu błona śluzowa jest przyrośnięta do warstwy mięsnej. W szczytach górnych trójkąta znajdują się ujścia moczowodów, wierzchołek dolny prowadzi do cewki moczowej. Otoczenie pęcherza moczowego jest inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. U mężczyzny dno pęcherza opiera się o gruczoł krokowy, na ścianie tylnej znajdują się gruczoły pęcherzykowe i bańki nasieniowodów. Za pęcherzem moczowym leży odbytnica. U kobiety za pęcherzem moczowym znajdują się macica i pochwa. Cewka moczowa tylna u płci Żeńskiej jest odcinkiem ostatnim układu moczowego. Jest to krótki przewód o typowej budowie ściany, z błony śluzowej i mięśniowej. Długość cewki żeńskiej wynosi około 5 cm. Ujście jej znajduje się w zatoce moczowo_płciowej do przodu od ujścia pochwy. U płci męskiej cewka moczowa jest wspólnym przewodem narządu moczowego i płciowego, przechodzi przez nią mocz i nasienie. Ma ona około 20 cm długości i dzieli się na część krokową, błoniastą i gąbczastą. Część krokowa przechodzi przez gruczoł krokowy tuż po opuszczeniu pęcherza moczowego, część błoniasta przechodzi przez dno miednicy utworzone przez przeponę moczowo_płciową, zaś część gąbczasta wchodzi do ciała gąbczastego,

czyli jamistego cewki, które jest składnikiem członka męskiego czyli prącia. Cewka otwiera się na żołędzi prącia.

Jama brzuszna - topografia

Jama brzuszna ma ograniczenie kostne jedynie z tyłu, w postaci kręgosłupa lędźwiowego, pozostałe ściany są miękkie, utworzone przez mięśnie. Ścianę górną tworzy przepona, ściany dalsze mięśnie skośne i proste brzucha. Ku dołowi jama brzuszna przechodzi w jamę miednicy, podzielona na miednicę większą i mniejszą. Miednica większa ma częściowe ograniczenie kostne, przez talerze kości biodrowych i zawiera narządy jamy brzusznej. Miednica mniejsza ma kształt pierścienia kostnego i zawiera część narządów moczowych, narządy płciowe i końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Ściany kostne miednicy są wyścielone mięśniami. Dno miednicy mniejszej jest zamknięte przez mięśnie i powięzie krocza. Ściany jamy brzusznej są wyścielone od wewnątrz błoną surowiczą i otrzewną. Odróżnia się trzewną ścienną i trzewną. Przejście otrzewnej ściennej w trzewną tworzy krótsze lub dłuższe pasma zwane krezkami. Narządy mogą być pokryte w całości otrzewną lub tylko na niewielkiej powierzchni. W zależności od stopnia okrycia, otrzewną dzielimy na narządy leżące wewnątrzotrzewnowo i zewnątrzotrzewnowo. Narządy wewnątrzotrzewnowe mogą być okryte otrzewną w całości lub na znacznej przestrzeni, mogą być zawieszone na pasmach otrzewnowych czyli krezkach, dzięki czemu stają się ruchome.Narządy zewnątrzotrzewnowe są pokryte otrzewną na niewielkiej powierzchni, są najczęściej przyrośnięte do ściany jamy brzusznej, więc nieruchome. Wskutek takiego układu narządów stosunek otrzewnej ściennej do ścian mięsnych jamy brzusznej jest różny. W górze przylega ściśle do przepony, z przodu przylega do ściany przedniej, jedynie do poziomu pępka, poniżej jego pokrywa twory znajdujące się pomiędzy nią, a ścianą brzucha. Schodzi do miednicy mniejszej, pokrywa częściowo leżące w niej narządy, przechodzi na ścianę tylną pokrywając leżące tu narządy i dochodzi do przepony. Wskutek takiego przebiegu otrzewnej ściennej wyścielona przez nią przestrzeń zwana jamą otrzewnową jest mniejsza od jamy brzusznej, a między ścianami jamy brzusznej i miednicy z jednej strony, a otrzewną ścienną z drugiej strony, tworzą się przestrzenie nazwane odpowiednio:przedotrzewnowa, podotrzewnowa i zaotrzewnowa. Narządy jamy brzusznej rzutuje się na jej ściany podobnie jak w klatce piersiowej. Jamę otrzewnową dzieli się na część górną, zwaną również piętrem górnym i na część dolną czyli piętro dolne. Część górna nosi nazwę piętra gruczołowego, a dolna piętra jelitowego. Granicę obu tych części tworzy okrężnica poprzeczna i jej krezka. W piętrze gruczołowym znajdują się następujące narządy:

wątroba, trzustka, nerki wraz z nadnerczami, żołądek, dwunastnica oraz śledziona, w piętrze jelitowym znajdują się pętle jelita cienkiego i jelito grube do esicy włącznie. Po otwarciu jamy brzusznej widzi się, rzecz jasna w warunkach zupełnie prawidłowych, po stronie prawej i u góry część wątroby i ewentualnie dno pęcherzyka żółciowego, częściowo ścianę przednią żołądka, a w części dolnej po stronie prawej kątnicę, dalej okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esicę. Pętle jelita cienkiego są przykryte przez duży fałd otrzewnej, który zwisa z okrężnicy poprzecznej i sięga do spojenia łonowego. Dopiero po podniesieniu tego fałdu zwanego siecią większą widoczne są pętle jelita cienkiego, wypełniające cały środek jamy otrzewnowej i zwisające do dołu na talerze biodrowe i częściowo do miednicy większej. Między krzywizną większą żołądka a poprzecznicą jest rozpięte więzadło otrzewnowe. W przestrzeni przedotrzewnowej znajdują się pozostałości krążenia płodowego w postaci niedrożnych tętnic pępkowych, dobocznie tętnice nabrzuszne dolne, a w linii środkowej pasmo łączące pęcherz moczowy z pępkiem, również pozostałość rozwojowa. W przestrzeni zaotrzewnowej znajdują się nerki, nadnercza, moczowody, trzustka, część dwunastnicy, okrężnica wstępująca, zstępująca, główne naczynia krwionośne, układ nerwowy autonomiczny zakresu jamy brzusznej, splot lędźwiowy i węzły chłonne. Przestrzeń podotrzewnowa należy do zakresu miednicy mniejszej. W górnej części jamy otrzewnowej znajduje się duży zachyłek jamy otrzewnowej zwany torbą sieciową. Zachyłek ten jest zawarty między ścianą tylną jamy brzusznej i leżącymi na niej narządami a żołądkiem i siecią mniejszą, czyli więzadłem rozpiętym między wątrobą a żołądkiem i górną częścią dwunastnicy. U dołu jest on zamknięty przez krezkę poprzecznicy. Wejście do tego zachyłka, czyli otwór torby sieciowej znajduje się po stronie prawej pod dolnym brzegiem sieci mniejszej. Ku stronie lewej zachyłek sięga aż do śledziony.

Narządy płciowe

Narządy płciowe służą do utrzymania gatunku, są inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. We wczesnych stadiach rozwoju płodowego jest okres, kiedy istnieje zawiązek narządów płciowych jednakowy dla obu płci, jeszcze nie zróżnicowany, z którego rozwijają się narządy męskie lub żeńskie. Dlatego można przeprowadzać porównania między budową i czynnością narządów płciowych męskich i żeńskich. Narządy płciowe dzielimy na wewwnętrzne i zewnętrzne w nawiązaniu do okresu płodowego a nie w związku z ich umiejscowieniem.

Narządy płciowe żeńskie

Do narządów płciowych wewnętrznych należą jajniki, jajowody, macica i pochwa. Narządy płciowe zewnętrzne składają się z wzgórka łonowego, warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Jajniki produkują hormony płciowe żeńskie, ponadto rozwijają się w nich komórki jajowe, czyli komórki płciowe. Jajowody umożliwiają dostanie się komórek jajowych do jamy macicy. W macicy rozwija się zapłodniona komórka jajowa, rozwija się zarodek i płód. Przez pochwę wydostaje się płód zdolny do samodzielnego życia na zewnątrz organizmu matki. Narządy zewnętrzne służą do kopulacji, umożliwiają łączenie się komórek płciowych męskich z żeńskimi. Jajnik jest to gruczoł parzysty, leży w miednicy mniejszej na jej ścianie bocznej. Wielkość jajnika jest zmienna, zależna od wieku, największy jest u kobiety dorosłej w okresie aktywności płciowej i rozrodczej. Kształt jego porównuje się z kształtem migdała, długość jego waha się od 25_50 mm, szerokość 15_30, a grubość od 5 do 15 mm. Przed okresem dojrzałości płciowej powierzchnia jajnika jest gładka, potem w miarę wydostawania się komórek jajowych powstają zbliznowacenia i nierówności powierzchni. W jajniku dojrzewają komórki płciowe w pęcherzykach Graffa. Gdy komórka dojrzeje ściana pęcherzyka pęka, a komórka jajowa wypada do jamy otrzewnowej. Stąd dostaje się do jajowodów i do jamy macicy. Po wydostaniu się komórki jajowej ze ścian pęcherzyka Graffa powstaje ciałko żółte, które jest gruczołem dokrewnym, a losy jego są zależne od tego czy komórka jajowa zostanie zapłodniona czy nie. Ciałko żółte wydziela hormony, które przygotowują błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, czynność hormonalna ustaje zwykle po 10 dniach, ciałko żółte przyjmuje nazwę ciała żółtego menstruacyjnego i zanika, a w jego miejscu powstaje mała blizna. Jeżeli komórka jajowa zostanie zapłodniona ciałko żółte zwane ciałkiem żółtym ciążowym rozwija się i trwa przez całą ciążę, od połowy zaczyna już zanikać. Jego hormony są konieczne do utrzymania rozwoju ciąży. Po jego zaniku powstaje również blizna. Komórki jajowe dojrzewają i wydostają się z jajników w okresie dojrzałości płciowej, tj. od okresu pokwitania do okresu przekwitania. Okres dojrzałości płciowej trwa mniej więcej od 11 roku życia do 40 roku życia. W okresie przekwitania pęcherzyki Graffa zanikają, zmniejsza się, a następnie ustaje działalność hormonalna. Jajowód jest to przewód parzysty długości około 15 cm, który ujściem macicznym otwiera się do jamy macicy, a ujściem brzusznym do jamy otrzewnowej. Ujście brzuszne ma kształt lejka otoczonego licznymi wypustkami ściany zwanymi strzępkami jajowodu. Ujście brzuszne przylega do jajnika, dzięki czemu może wychwytywać komórki jajowe po ich wydostaniu się poza ściany jajnika. Znaczna część jajowodu jest szeroka, tworzy jego bańkę, następnie zbliżając się do macicy, znacznie się zwęża. Ściana jajowodu jest wyścielona błoną śluzową, tworząc liczne fałdy, na zewnątrz błony śluzowej jest błona mięsna i wreszcie błona surowicza czyli otrzewna. Przez jajowód przechodzi

komórka jajowa do jamy macicy. W jajowodzie dochodzi najczęściej do jej zapłodnienia, tu odbywają się pierwsze stadia rozwoju. Czasem zapłodniona komórka zatrzyma się w jajowodzie i dochodzi do ciąży jajowodowej, która trwa krótko, ponieważ nie ma warunków do pełnego rozwoju zarodka i płodu. Macica jest to narząd nieparzysty, leży w miednicy mniejszej w osi miednicy. Macicę dzieli się na trzon i szyjkę. Trzon jest u góry zakończony dnem, ku dołowi w kierunku szyjki zwęża się . Szyjkę dzieli się na część nadpochwową i pochwową. Część pochwowa jest wsunięta do pochwy i objęta jej ścianami. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, która przechodzi w kanał szyjki. Do jamy macicy uchodzą jajowody, szyjka otwiera się do pochwy ujściem otoczonym dwoma wargami szyjki - przednią i tylną. Macica ma kształt podobny do gruszki, jest zbudowana z mięśnia gładkiego, wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową, która spoczywa bezpośrednio na mięśniach. Na zewnątrz pokrywa znaczną część macicy błona surowicza. W błonie śluzowej macicy są liczne gruczoły, inne w trzonie, inne w szyjce. Macica znajduje się w miednicy małej, tak położona , że do przodu od niej leży pęcherz moczowy, do tyłu odbytnica. Macica jest lekko zgięta i nachylona do przodu, ale położenie macicy jest zmienne, zależnie od wypełnienia pęcherza i odbytnicy. Macica ma specjalny aparat utrzymujący ją w jej prawidłowym położeniu. Jest to aparat podporowy i wieszadłowy. Narządem, na którym macica opiera się, jest pochwa, do której wsuwa się część pochwowa szyjki macicy, a razem z pochwą macica opiera się na dnie miednicy mniejszej. Przy nadmiernym rozciągnięciu ściany pochwy macica może wypadać na zewnątrz. Aparat wieszadłowy macicy składa się z więzadeł z tkanki łącznej wraz z włóknami mięsnymi gładkimi. Biegną one w dolnej części więzadła szerokiego macicy, tworząc więzadło podstawowe macicy rozpięte między szyjką macicy i ścianami bocznymi miednicy. Od szyjki macicy biegną ponadto inne więzadła, ku przodowi więzadło pęcherzowo_maciczne, a ku tyłowi odbytniczo_maciczne. Zespół tych więzadeł biegnący od szyjki macicy na boki, ku przodowi i ku tyłowi tworzy aparat wieszadłowy macicy. Wokół szyjki macicy a częściowo i wokół jej trzonu jest nagromadzenie tkanki łącznej, w której znajdują się naczynia krwionośne, naczynia i węzły chłonne oraz sploty nerwowe układu autonomicznego. Twory te tworzą jako całość przymacicze. Otrzewna biegnie od brzegów macicy do ścian bocznych miednicy w kształcie szerokiego fałdu ustawionego w płaszczyźnie czołowej, który to fałd nazywa się więzadłem szerokim macicy. Górne brzegi tego fałdu otaczają jajowody, poniżej i do tyłu znajdują się jajniki. Macica jest narządem, w którym rozwija się zarodek i płód. Po wydostaniu się komórki jajowej z jajnika, hormony ciała żółtego wpływają na błonę śluzową macicy, która ulega przekrwieniu, gruczoły jej powiększają się, cała błona śluzowa grubieje. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, błona śluzowa złuszcza się i odpada od warstwy mięsnej i zostaje wydalona z jamy macicy wraz z pewną ilością krwi. Jest to krwawienie

powtarzające się regularnie w odstępie około 28 dni, jest to miesiączka czyli menstruacja. Cykl menstruacyjny powtarza się przez cały okres aktywności płciowej kobiety, a istotą jego są zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy pod wpływem hormonów jajnikowych. Po wydaleniu błony śluzowej w krwawieniu miesięcznym, następuje wzrastanie błony śluzowej i jej gruczołów, zaczynają one wydzielać, błona jest obficie ukrwiona i znowu jest przygotowana na przyjęcie zapłodnionej komórki - jest to mniej więcej szesnasty dzień cyklu, licząc od pierwszego dnia miesiączki. Jeśli nie ma zapłodnienia zaczyna się drugi cykl, w którym zmniejsza się ukrwienie błony śluzowej, jej złuszczanie się i wydalenie i znowu zaczyna się proces jej odnowy. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, zarodek zagnieżdża się w błonie śluzowej trzonu macicy, otacza się błonami płodowymi. Błona śluzowa macicy wytwarza łożysko, narząd, który umocowuje płód w jamie macicy i który umożliwia jego odżywianie i dostarczanie tlenu. Po okresie ciąży trwającej u człowieka około 280 dni czyli 10 miesięcy księżycowych następuje poród czyli wydalenie płodu z jamy macicy. Po porodzie następuje okres połogu, w którym macica wraca do swego kształtu i rozmiarów z okresu ciąży. Pochwa jest to przewód leżący w miednicy małej skośnie od tyłu ku przodowi między odbytnicą a pęcherzem moczowym i cewką moczową. Pochwa ma ścianę przednią i tylną, które przylegają do siebie tak, że światło pochwy ma kształt wąskiej szczeliny. Ściana pochwy jest zbudowana z warstwy mięśniowej, która od wewnątrz jest wysłana błoną śluzową, a od zewnątrz pokryta warstwą tkanki łącznej. Pochwa obejmuje swym końcem górnym część pochwową szyjki macicy, koniec dolny uchodzi do przedsionka pochwy.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Narządy te noszą ogólną nazwę sromu, a składają się z wzgórka łonowego, warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Wzgórek łonowy leży powyżej spojenia łonowego, grubość jego zależy od nagromadzenia tkanki tłuszczowej podskórnej. Wzgórek posiada skórę owłosioną począwszy od okresu pokwitania. Wzgórek przechodzi w wargi sromowe większe. Wargi sromowe większe są to dwa fałdy skórne, łączące się z przodu i z tyłu spojeniem odpowiednio przednim i tylnym. Przyśrodkowo od warg sromowych większych znajdują się wargi sromowe mniejsze, które otaczają przedsionek pochwy. Od przodu wargi sromowe mniejsze łączą się między sobą i otaczają łechtaczkę.

Narządy płciowe męskie

Do narządów wewnętrznych należą:

jądra, najądrza, nasieniowody, gruczoły pęcherzykowe i gruczoł krokowy czyli stercz. Do narządów zewnętrznych należy prącie, moszna i cewka moczowa. Jądra są odpowiednikiem jajników, dojrzewają w nich komórki płciowe męskie czyli plemniki, ponadto produkują one hormony płciowe. Najądrza i nasieniowody odpowiadają jajowodom, przeprowadzają komórki płciowe, gruczoły pęcherzykowe i gruczoł sterczowy, produkują wydzielinę, która wraz z plemnikami tworzy nasienie. Prącie odpowiada łechtaczce, jest narządem kopulacyjnym, moszna odpowiada wargom sromowym większym, cewka moczowa jest na pewnej długości otoczona ciałem gąbczastym, które odpowiada wargom sromowym mniejszym. Jądro - męski gruczoł płciowy - leży w worku skórnym zwanym moszną poniżej spojenia łonowego. W okresie płodowym jądra leżą w jamie brzusznej, na jej ścianie tylnej, w okolicy lędźwiowej. Pod koniec życia płodowego zstępują po ścianie tylnej jamy brzusznej do jamy miednicy, następnie przechodzą przez kanał pachwinowy w przedniej ścianie jamy brzusznej i dostają się do moszny. Jądro jest otoczone łącznotkankową błoną zwaną błoną białawą, od której biegną w głąb liczne przegródki dzielące jądro na zraziki. Każdy zrazik jest zbudowany z cewek nasiennych, w ścianach których dojrzewają plemniki czyli komórki płciowe męskie. Cewki nasienne zrazików są kręte, następnie przechodzą one w cewki proste, które łączą się w siatkę jądra. Przez cewki nasienne proste i siatkę przechodzą plemniki, aby następnie wydostać się poza jądro. W zrazikach pomiędzy cewkami znajdują się specjalne komórki, które mają zdolność produkowania hormonów. Najądrze, jak nazwa wskazuje, leży na górnej i tylnej powierzchni jądra. Składa się ono z głowy, trzonu i ogona. Głowa najądrza jest zbudowana z cewek wychodzących z siatki jądra, które układają się w zraziki najądrza. Przewodziki zrazików zbierają się w jeden przewód, który tworzy trzon i ogon najądrza, a następnie przechodzi w nasieniowód. Nasieniowód jest to przewód długości około 50 cm, który przeprowadza nasienie do cewki moczowej. Po wyjściu z ogona najądrza biegnie ku górze w obrębie moszny, następnie wchodzi do kanału pachwinowego i do miednicy mniejszej, dochodzi do tylnej ściany pęcherza moczowego, gdzie rozszerza się w bańkę nasieniowodu. Bańka zwęża się, łączy się z przewodem wydalającym gruczołu pęcherzykowego i jako przewód wytryskowy uchodzi do cewki moczowej w jej odcinku sterczowym. Gruczoł pęcherzykowy, inaczej pęcherzyk nasienny, twór parzysty, leży na tylnej ścianie pęcherza moczowego, ma około 5 cm długości. Ku dołowi przechodzi w przewód wydalający - łączy się z przewodem najądrza. Wydzielina gruczołu wchodzi w skład nasienia. Gruczoł krokowy czyli stercz, twór nieparzysty, leży pod pęcherzem moczowym i otacza pierwszy odcinek cewki moczowej. Wydzielina jej dostaje się szeregiem drobnych przewodzików do cewki moczowej i wchodzi w skład nasienia.

Narządy płciowe męskie zewnętrzne

Należy tu prącie, moszna i cewka moczowa. Prącie znajduje się pod spojeniem łonowym, do przodu od moszny. Składa się z nasady i trzonu, który jest zakończony żołędzią. Prącie jest zbudowane z dwóch ciał jamistych i i ciała gąbczastego, które leży pomiędzy i z dołu od ciał jamistych. Ciała jamiste są zbudowane podobnie jak ciała gąbczaste i jak ciała jamiste łechtaczki z układu beleczek łącznotkankowych odgraniczających układ jamek, które wypełniają się zmienną ilością krwi. Ciała jamiste są okryte błoną białawą. Ciało jamiste ma kształt walcowaty. Obydwa ciała tworzą główną część prącia. Pod spojeniem łonowym rozchodzą się one i biegną wzdłuż dolnych gałęzi kości łonowych, następnie kulszowych. Ciało gąbczaste otacza cewkę moczową. Zaczyna się ono zgrubieniem zwanym opuszką a kończy rozszerzeniem zwanym żołędzią, które obejmuje przednie odcinki ciał jamistych. Prącie jest okryte skórą nieowłosioną, która na żołędzi tworzy fałd zwany napletkiem. Moszna jest to worek skórny podzielony przegrodą łącznotkankową na dwie połowy. W każdej mieści się jądro i najądrze. Skóra moszny jest pokryta włosami, począwszy od okresu pokwitania. Cewka moczowa męska jest wspólnym odcinkiem narządu moczowego i narządów płciowych. Ma długości około 15-20 cm i dzieli się na część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Część sterczowa jest to pierwszy odcinek cewki długości około 3 cm, tuż po jej wyjściu z pęcherza moczowego. Cewka przechodzi przez środek gruczołu krokowego i tu uchodzą do niej przewody wytryskowe i przewodziki stercza. Po wyjściu ze stercza wychodzi cewka przez przeponę moczowo_płciową, tworzącą część przednią dna miednicy małej. Jest to jej część błoniasta. Po przejściu przez przeponę wchodzi cewka do ciała gąbczastego i wraz z nim biegnie w prąciu. Jest to część najdłuższa, ma około 10_15 cm i kończy się ujściem zewnętrznym.

Krocze

Krocze jest to przestrzeń zawarta między odbytem a zewnętrznymi narządami płciowymi. U kobiety krocze sięga do złączenia warg sromowych większych i jest krótkie, u mężczyzny sięga od odbytu do moszny i jest znacznie dłuższe. Krocze jest pokryte skórą, a zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowanych i ich powięzi. Mięśnie te układają się w dwie przepony zamykające dno miednicy małej. Z przodu znajduje się przepona moczowo_płciowa rozpięta między spojeniem łonowym, gałęziami dolnymi kości łonowych i kulszowych aż do guzów kulszowych. Przez tę przeponę przechodzi u mężczyzny cewka moczowa otoczona zwieraczem cewki, a u kobiety cewka moczowa i pochwa, otoczone wspólnym zwieraczem. Na zewnętrznej powierzchni tej przepony leżą narządy płciowe

zewnętrzne posiadające własne mięśnie silniej wykształcone u mężczyzny. Druga przepona zwana przeponą miedniczą ma kształt lejka, którego brzegi szerokie są przymocowane do ścian miednicy, a wąskie ujście otacza odbyt. Odbyt jest otoczony przez prążkowany zwieracz odbytu, którego obecność umożliwia świadome regulowanie oddawanie kału.

Skóra

Składa się z trzech warstw:z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Naskórek jest to nabłonek wielowarstwowy płaski, którego warstwa zewnętrzna rogowacieje i ulega stałemu ścieraniu. Grubość pokładu komórek zrogowaciałych jest w różnych miejscach ciała różna, zależy od działania na skórę czynników mechanicznych np. ucisku. W miejscu stałego ucisku grubieje znacznie pokład komórek zrogowaciałych stanowiący w ten sposób ochronę skóry właściwej. Najgłębiej w naskórku leży warstwa komórek rozrodczych, z której rozwijają się komórki naskórka, następnie gruczoły skóry, włosy i paznokcie. Skóra właściwa tworzy dwie warstwy, powierzchowną i głęboką. Powierzchowna tworzy liczne wyniosłości kształtu brodawek, które wpuklają się w naskórek. Warstwa głęboka ma wiązki włókien klejodajnych o układzie siateczkowym. Tkanka podskórna zawiera wiotką tkankę łączną i tkankę tłuszczową w zmiennej ilości. Na powierzchni skóry widoczne są wyniosłości zwane grzebieniami i oddzielające je bruzdy. W niektórych miejscach układ grzebieni skóry jest stały i charakterystyczny dla danej osoby, tak jest na dłoniach, opuszkach palców i na podeszwach. Grzebienie skóry noszą też nazwę listewek skórnych. W innych miejscach np. w okolicach stawów tworzą się w zależności od ruchów stawów przejściowe fałdy skóry. Wskutek zwiotczenia tkanki łącznej powstają fałdy skórne na twarzy określane jako zmarszczki. Skóra zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i sutki czyli gruczoły mleczne lub mlekowe. Ponadto skóra jest obficie ukrwiona i unerwiona. Gruczoł potowy ma kształt rurki, której dolny odcinek jest zwinięty jak kłębek, ujście gruczołu znajduje się w naskórku. Gruczoły potowe są rozprzestrzenione w całej skórze z wyjątkiem jedynie napletka i żołędzi prącia. Rozmieszczenie ich w skórze nie jest równomierne np. w skórze dłoni i stóp jest ich najwięcej. Są też różnice indywidualne w ilości gruczołów potowych, są ludzie, którzy pocą się obficie i tacy, o których się mówi, że się prawie w ogóle nie pocą. Gruczoły łojowe skóry występują jako gruczoły przywłośne, ponadto w miejscach pozbawionych włosów, w niektórych miejscach narządów płciowych zewnętrznych, na czerwieni warg i w powiekach. Dużo gruczołów łojowych występuje w skórze nosa. Wydzielina gruczołu natłuszcza skórę i nadaje jej elastyczność. Największym gruczołem skórnym jest sutek. Rozwój sutka zależy od płci, wieku i życia płciowego. U płci

męskiej gruczoł rozwija się nieznacznie w okresie płodowym i dziecięcym, począwszy od okresu pokwitania, gruczoł zatrzymuje się w rozwoju. U płci żeńskiej gruczoł rozwija się wyraźnie, począwszy od okresu pokwitania. Czynność gruczołu związana jest z ciążą i porodem. Gruczoł leży na klatce piersiowej, jest parzysty, leży na wysokości zazwyczaj od 3 do 7 żebra. Na powierzchni zewnętrznej mniej więcej w środku widoczna jest wyniosła brodawka otoczona ciemniej zabarwioną skórą. Na brodawce znajdują się ujścia przewodów mlecznych. Sutek jest podzielony pasmami tkanki łącznej na płaty, te na płaciki. Gruczoł mleczny posiada również tkankę tłuszczową w zmiennej ilości, która wpływa na wielkość gruczołu. Wytworami naskórka są włosy i paznokcie. Włosy wystają ze skóry właściwej, w której znajduje się brodawka i korzeń włosa. U człowieka jest kilka rodzajów włosów:włosy głowy, o różnej długości, krótsze włosy brody, włosy na wzgórku łonowym i w dole pachowym, włosy brwi i przedsionka nosa oraz meszek włosowy. Meszek - są to delikatne włoski, które pokrywają prawie całe ciało z wyjątkiem skóry dłoni, stóp, częściowo palców, czerwieni wargowej i skóry napletka prącia. Owłosienie ciała jest zależne od wieku i płci, ponadto są duże różnice indywidualne. Paznokcie są to blaszki rogowe, kształtu owalnego lub zbliżonego do czworoboku leżące na końcowych paliczkach. Paznokcie rosną od strony korzenia, są przeźroczyste, barwy różowawej, z widocznymi podłużnymi listewkami. Warstwa głęboka paznokcia stanowi jego warstwę rozrodczą, warstwa powierzchowna jest zrogowaciała. W obrębie skóry znajdują się liczne zakończenia nerwowe, które są receptorami czucia dotyku, bólu, temperatury, dzięki czemu skórę zalicza się do narządów czucia.

Gruczoły dokrewne

Gruczoły dokrewne są to gruczoły, których wydzielina zwana hormonem przedostaje się bezpośrednio z komórek gruczołowych do krwi. Gruczoły dokrewne są unerwione przez układ nerwowy autonomiczny. Istnieje wzajemna współzależność, układ nerwowy wpływa na wydzielinę gruczołów i wydzielina gruczołów ma wpływ na układ nerwowy. Hormony są ustrojowi konieczne do życia. Najmniejsze ilości hormonów aktywują enzymy tkankowe i w ten sposób wpływają na przemianę materii w komórkach. Ilość hormonów wydzielanych przez jakiś gruczoł może ulegać zmianie w kierunku ich zmniejszenia lub zwiększenia, powstają wówczas określone obrazy chorobowe. Regulacja wydzielania hormonów oparta jest o tzw. sprzężenie zwrotne, to znaczy przy zmniejszaniu się ilości danego hormonu we krwi, następuje pobudzenie gruczołu do produkcji, przy nasyceniu krwi hormonem, produkcja hormonu przez gruczoł maleje. Do gruczołów dokrewnych należy przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, gruczoły

przytarczyczne, nadnercza, wyspy trzustki i części gruczołowe gonad czyli jąder i jajników. Większość tych gruczołów jest czynna przez całe życie, niektóre są czynne okresowo. przysadka mózgowa zwana naczelnym gruczołem dokrewnym leży w środkowym dole czaszkowym na siodełku tureckim, otoczona przez oponę twardą. Jest ona zawieszona na lejku, który wpukla się z dma komory Iii mózgu. Przysadka jest wielkości i kształtu małej fasolki wagi około 0,6 grama. Składa się ona z dwóch części głównych:przedniej pochodzenia nabłonkowego i tylnej pochodzenia nerwowego. Między nimi leży niewielka część pośrednia. Część przednia różni się od części tylnej nie tylko pochodzeniem, ale budową histologiczną i fizjologią. Przysadka jest określana jako gruczoł naczelny, ponieważ znaczna część jej hormonów wpływa na inne gruczoły dokrewne pobudzając je do wydzielania, stanowi ona pośrednik między mózgowiem i jego neurohormonami a innymi gruczołami dokrewnymi. Oprócz gruczołów pobudzających inne gruczoły przysadka posiada własne hormony. Przysadka wpływa w systemie sprzężenia zwrotnego na następujące gruczoły dokrewne:tarczycę, korę nadnerczy, części wydzielnicze gruczołów płciowych tj. jąder i jajników. Część przednia przysadki pochodzenia nabłonkowego wydziela hormony pobudzające gruczoły płciowe do produkcji ich hormonów i dojrzewania komórek płciowych, hormony pobudzające tarczycę i nadnercza do wydzielania oraz własny hormon wzrostowy. Część tylna przysadki pochodzenia nerwowego jest częścią podwzgurza międzymózgowia, gromadzi ona, przenosi i wydala neurohormony komórek jąder podwzgórza, przede wszystkim wazopresynę regulującą ciśnienie krwi i oxytocynę wydzielającą pobudzająco do skurczu mięśniówkę macicy. Zaburzenia działania przysadki mogą iść w kierunku niedoboru lub nadmiaru hormonu. Przykładem może być zmiana ilościowa hormonu wzrostowego. Niedobór tego hormonu w okresie dziecięcym wywołuje wzrost karli, zaś jego nadmiar wzrost olbrzymi. U osób dorosłych obraz horobowy jest inny, nadmiar wywołuje ograniczone powiększanie się twarzy, rąk i stóp. Szyszynka jest to malutki gruczoł leżący do tyłu od wzgórza, między wzgórkami przednimi blaszki czołowej śródmózgowia. Waży około 500 miligramów. Jej hormony wpływają regulująco na rozwój płciowy, brak hormonu wywołuje przedwczesne dojrzewanie płciowe. U osób dorosłych pojawiają się w szyszynce drobne złogi wapnia, zwane piaskiem szyszynki. Tarczyca - gruczoł ten leży z przodu szyi, składa się z dwóch płatów:prawego i lewego połączonych ze sobą węziną. Płaty przylegają do przełyku i tchawicy, podchodzą do chrząstki tarczowatej krtani. Waga gruczołu waha się od 25-60 gramów. Tarczyca zawiera szereg pęcherzyków, w których gromadzi się jej wydzielina zwana koloidem. Tarczyca produkuje hormony, do których jako materiał wyjściowy potrzebny jest jod, a które pobudzają przemianę materii,

wpływają więc na rozwój ogólny organizmu. Niedobór lub brak hormonów w okresie dziecięcym prowadzi do zaburzeń rozwoju zarówno fizycznego jak i umysłowego aż do zupełnego zahamowania rozwoju, co określa się matołectwem lub kretynizmem. Ten sam niedobór w okresie dorosłym powoduje zwolnienie przemiany materii, obrzęki i spowolnienie reakcji psychicznych. Nadmiar hormonów występujący zazwyczaj u osób dorosłych wywołuje przyspieszenie przemiany materii, wychudzenie, nadmierną pobudliwość nerwową. Gruczoły przytarczyczne w liczbie czterech leżą na tylnej powierzchni płatów tarczycy. Po dwa po stronie prawej i lewej. Są one przeciętnie wielkości ziarna pszenicy, wagi 30-50 miligramów. Ich hormon reguluje przemianę wapnia i fosforu w ustroju. Nadmiar hormonu wywołuje zwyżkę poziomu wapnia we krwi i odkładanie się soli wapnia w ścianach naczyń krwionośnych i kanalików nerkowych, niedobór wywołuje odwapnienie lub za słabe uwapnienie kości i zębów. Nadnercza są to gruczoły spoczywające na górnych biegunach nerek, stąd ich nazwa. Nadnercze ma kształt płaskiego trójkąta, na przekroju uwidacznia dwie warstwy, krzywą i rdzenną. Krzywa położona zewnątrz jest pochodzenia nabłonkowego, składa się z kilku warstw, które produkują różne, inne dla każdej warstwy hormony. Część rdzenna jest pochodzenia nerwowego, ma związek z układem nerwowym sympatycznym. Część korowa produkuje trzy rodzaje hormonów regulujących równowagę sodu i wapnia w ustroju, dalej cukru oraz hormony mogące mogące zastąpić hormony płciowe Gonad, zwłaszcza jąder. Zaburzenia hormonalne prowadzą przy niedoborze do wychudzenia, a przy nadmiarze do otyłości lub do znacznego zwiększenia się cech płciowych męskich. Część rdzenia wydziela hormony podwyższające ciśnienie krwi. Wyspy trzustki - na tle miąższu trzustki, rozsiane są grupy komórek tworzących wyspy Langerhansa. Komórki wysp wydzielają hormony regulujące poziom cukru we krwi. Brak hormonu powoduje cukrzycę charakteryzującą się utratą cukru przez ustrój. Jajnik - hormony jajnika są produkowane okresowo przez komórki pęcherzyków Graffa pod wpływem hormonów podwzgórza, przekazywanych przez przysadkę. Hormony pęcherzyka Graffa wywołują dojrzewanie komórek płciowych, a po wydaleniu komórki jajowej, komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, którego hormony działają zależnie od zapłodnienia lub niezapłodnienia komórki jajowej. Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia doprowadzają do zaniku ciałka żółtego i rozwoju kolejnego pęcherzyka Graffa, jeżeli rozwinie się ciąża, utrzymują ciałko żółte i uniemożliwiają dojrzewanie pęcherzyków Graffa i komórek jajowych. Jądro - w jądrze znajdują się grupy komórek o zdolnościach wydzielania hormonów - leżące w tkance łącznej między kanalikami jądra. Są to komórki śródmiąższowe Leydiga. Ich hormony pobudzają rozwój cech płciowych męskich, oraz dojrzewanie komórek płciowych czyli plemników. Komórki śródmiąższowe produkują hormony pod wpływem przysadki mózgowej.

Koniec

Uwaga:Prosimy o sporządzenie spisu treści, w każdym tomie,którego w oryginalnym tekście brajlowskim nie zrobiono. Może warto skrypt podzielić na główne działy tematyczne, co ułatwiłoby naukę np. powtarzanie materiału.

KONIEC