141

STANJE BIOLOŠKE I PEJZAŽNE RAZNOLIKOSTI U BOSNI I HERCEGOVINI Atributi biološke i pejzažne raznolikosti u Bosni i Hercegovini Na osnovu procjene stanja kroz NBSAP projekat, istaknute su sljedeće karakteristike pejzažne i biološke raznolikosti u BiH:

o visok stepen genetičke, specijske i ekosistemske raznolikosti; o visok stepen očuvanosti cjelina pejzažne raznolikosti od evropskog i

globalnog značaja; o značajan stepen promjena, u odnosu na distribuciju i sastav klimatogenih

ekosistema; o izražen trend gubitka biološke i pejzažne raznolikosti, uslovljen širokim

spektrom antropogenih faktora; Značajan stepen ugroženosti biološke i pejzažne raznolikosti ogleda se kroz identificirane:

o kritično ugrožene vrste/staništa/ekosisteme/pejzaže od nacionalne, regionalne i globalne važnosti;

o staništa i ekosisteme sa velikim brojem endemičnih i reliktnih ili ugroženih vrsta ili sa visokom stopom bogatstva biološke raznolikosti;

o ekosisteme sa značajnom ekonomskom i ekološkom vrijednošću; o pejzaže sa značajnom biološkom i kulturnom raznolikošću;

U upravljanju biodiverzitetom Bosne i Hercegovine posebno mjesto zaslužuju prioriteti dugoročne zaštite, a to su:

o Diverzitet endemičnih reliktnih vrsta, vrsta ugroženih na nacionalnom, evropskom i globalnom nivou; privredno važnih vrsta i autohtonih genetičkih resursa;

o Bogatstvo kanjona i klisura kao razvojnih centara flore, faune i vegetacije; te refugijuma biodiverziteta tercijerne starosti;

o Diverzitet staništa izvan uobičajenog područja rasprostranjenja i prirodno rijetkih staništa (tresetišta, slatine, planinski izvori, morske hridine, manje močvare, male pećine itd.);

o Diverzitet kraških ekosistema kao najvećih prirodnih fenomena (kraška polja, ponornice, pećine, krš) ;

o Diverzitet visokoplaninskih ekosistema- ostrva očuvane glacijalne flore i faune;

o Diverzitet ekosistema provincije reliktnih borovih šuma na različitim geološkim supstratima (krečnjaci, dolomiti, ofioliti, travetini i sl.).

142

Područje pod antropogenim pritiscima

Slika 15 - Specifični ekosistemi i područja pod antropogenim pritiscima u Bosni i Hercegovini Pritisci na biološku i pejzažnu raznolikost Bosne i Hercegovine Na biološku i pejzažnu raznolikost BiH djeluju pritisci sa nacionalnog i globalnog nivoa .

143

Tabela 54. - Pritisci na biološku i pejzažnu raznolikost sa globalnog i nacionalnog nivoa

Pritisci sa nacionalnog nivoa

Pritisci sa globalnog nivoa

PR

ITIS

CI N

A B

IOL

OŠ

KU

R

AZ

NO

LIK

OS

T

• Konverzija staništa, • Neodrživo korištenje resursa • Sječa šume, lov i krivolov • Kontinuirano zagađivanje svih sfera

životne sredine • Devastacija i destrukcija ekosistema • Degradacija i defragmentacija

ekositema • Uznemiravanje svijeta divljine • Neodrživo sakupljanje privredno važnih

vrsta • Nekontrolisana upotreba pesticida i

fertilizatora • Nekontrolisani unosi stranih vrsta • Nekontrolisani unos i manipulacija sa

GMO

PR

ITIS

CI N

A P

EJZ

AŽ

NU

RA

ZN

OL

IKO

ST

• Izgradnja krupne infrastrukture:

� izgradnja saobraćajne mreže; � izgradnja energetskih postrojenja

(hidroakumulacije, elektrane, dalekovodi, cjevovodi, plinovodi itd.;

� izgradnja vodnoprivrednih postrojenja (vodozahvati, kanali, akumulacije-retencije, nasipi i dr.);

• Poljoprivredni zahvati (melioracije, komasacije, iscrpljivanje staništa monokulturama, upotreba pesticida i fertilizatora);

• Nekontrolisana urbanizacija i ruralizacija;

• Neusklađenost razvojnih ciljeva po sektorima

• Rast svjetske

populacije • Neodrživa

upotreba resursa • Klimatske

promjene • Konverzija

staništa • Desertifikacija • Upotreba GMO • Širenje

invazivnih vrsta • Nizak stepen

implementacije dogovora

• Nizak stepen globalne javne svijesti

144

UPRAVLJANJE BIOLOŠKOM I PEJZAŽNOM RAZNOLIKOŠĆU U BOSNI I HERCEGOVINI Institucionalni okvir za upravljanje biološkom i pejzažnom raznolikošću u BiH čine:

A) Međunarodna regulativa i zakonski okvir Bosne i Hercegovine za očuvanje i zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti;

B) Institucije vladinog sektora; C) Institucije za proučavanje, inventarizaciju i konzervaciju biološke

raznolikosti; D) Organizacije nevladinog sektora.

A) Međunarodna regulativa i zakonski okvir Bosne i Hercegovine za očuvanje i zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Međunarodna regulativa zaštite biološke i pejzažne raznolikosti Zaštita i održivo upravljanje prirodnim resursima na internacionalnom nivou uređeno je nizom međunarodnih dokumenata te bilateralnim i multilateralnim dogovorima. U skladu sa ovim dokumentima svaka suverena zemlja uređuje upravljanje vlastitom biološkom raznolikošću uzimajući u obzir: a) vlastite potrebe i ciljeve; b) društveno ekonomske interese i c) međunarodne obaveze. Bosna i Hercegovina je potpisnica 46 međunarodnih dokumenata iz oblasti okoliša. Zaštita i održivo upravljanje biodiverzitetom su predmet sljedećih dokumenata na čiju implementaciju se Bosna i Hercegovina obavezala: Tabela 55. – Pregled relevantne međunarodne regulative Dokument Status u BiH Konvencija o biološkoj raznolikosti (Rio de Janeiro, 1992.) Ratificirana 2002. Konvencija o močvarama od međunarodne važnosti (Ramsar, 1971.) Preuzeto sukcesijom Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (Pariz, 1972.) Preuzeto sukcesijom Međunarodna konvencija o zaštiti biljaka (Rim, 1951.) Ratificirana 1994. Konvencija o uspostavljanju evropske i mediteranske organizacije za zaštitu prirode

Okvirna konvencija Ujedinjenih naroda o klimatskim promjenama (Rio de Janeiro, 1992.)

Ratificirana 2000.

Konvencija o prekograničnom zagađivanju zraka na velikim udaljenostima (Ženeva, 1979.)

Preuzeto sukcesijom 1992.

Bečka konvencija o zaštiti ozonskog omotača (Beč, 1985.) Preuzeto sukcesijom Konvencija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja (Barcelona, 1976.)

Preuzeto sukcesijom

Protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja sa kopna (Atina, 1980).

Preuzeto sukcesijom

Međunarodna konvencija o zaštiti od zagađivanja sa brodova (London, 1973.)

Preuzeto sukcesijom

Konvencija o saradnji na zaštiti i održivoj upotrebi rijeke Dunav Ratificirana 2005. Konvencija UN o suzbijanju desertifikacije u zemljama pogođenim Ratificirana 2002.

145

jakim sušama i/ili desertifikacijom, (Pariz, 1994.) Bazelska konvencija o nadzoru prekograničnog prometa opasnog otpada i njegovom odlaganju (Bazel, 1989.)

Ratificirana 2000.

Štokholmska konvencija o perzistentnim organskim polutantima (Štokholm,2001)

Potpisana 2001.

Arhus konvencija (Arhus) U proceduri Konvencija o procjeni uticaja na okoliš u prekograničnom smislu (ESPOO, 1991.)

Nije potpisana

Konvencija o zaštiti i korištenju prekograničnih vodotokova i internacionalnih jezera (Helsinki, 1992.)

Nije potpisana

Konvencija o internacionalnoj trgovini vrstama divlje flore i faune – CITES

U proceduri

Konvencija o konzervaciji migratornih vrsta životinja Nije potpisana Kyoto protokol U proceduri Evropska konvencija o zaštiti divljih vrsta i prirodnih staništa U proceduri

Bosna i Hercegovina je potpisnik Konvencije o biodiverzitetu od 2002. godine. NFP za implementaciju Konvencije je Federalno Ministarstvo turizma i okoliša. Kao operativno tijelo Ministarstvo je odgovorno za komunikaciju sa internacionalnim istitucijama, iniciranje aktivnosti pod Konvencijom i koordinaciju sa drugim relevantnim autoritetima i zaintresovanim stranama. Zakonski okvir zaštite biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine Nacionalni zakonski okvir zaštite biološke i pejzažne raznolikosti čine Ustav BiH, Ustav FBiH, Ustav RS, Statut Brčko Distrikta, te setovi okolinskih zakona na entitetskom i nivou Brčko Distrikta. Ustav BiH Prema članu III 2.c Aneksa 4 Dejtonskog sporazuma: „entiteti će osigurati sigurnu i zaštićenu sredinu za sve osobe u svojim jurisdikacijama, održavanjem Agencije za provođenje građanskog prava koje će funkcionisati u skladu sa međunarodno priznatim standardima uz poštovanje ljudskih prava i temeljnih sloboda na koje je ukazano u članu II i preduzimajući i druge mjere u skladu sa potrebama“. Ustav Federacije BiH Prema članu 2., uz član 3. Glave III, ovlasti federalne Vlade i kantona iz domena okoliša su ekološka politika i iskorištavanje prirodnih bogatstava. Federalna vlast bi trebala kreirati politiku i donositi zakone shodno svakoj od ovih oblasti, kada je u pitanju obaveza na području Federacije BiH . Ovlasti se mogu ispunjavati zajednički, zasebno ili na nivou kantona, koordinirano od federalne vlasti.

146

Ustav Republike Srpske Prema članu 12. ustavnog zakona za sprovođenje Ustava Republike Srpske (Sl. Glasnik RS 21/92) primjenjuju se zakoni i propisi SFRJ i SRBiH koji su u saglasnosti sa Ustavom Republike Srpske. Prema članovima 35., 64. i 68. čovjek ima pravo na zdravu životnu sredinu, a Republika štiti i podstiče racionalno korištenje prirodnih bogatstava te osigurava zaštitu životne sredine Statut Brčko Distrikta Prema članu 9.Statuta, jedna od funkcija i ovlasti Brčko Distrikta je i zaštita okoline. Prema Dejtonskom mirovnom sporazumu, odgovornost u oblasti okoliša imaju entitetske vlade i vlada Distrikta, koje su, u periodu 2003-2004., usvojile setove okolinskih zakona, i to: Federacija BiH Republika Srpska Brčko Distrikt Zakon o zaštiti prirode Zakon o zaštiti prirode Zakon o zaštiti prirode Zakon o zaštiti okoliša Zakon o zaštiti životne

sredine Okvirni zakon o zaštiti prirode

Zakon o zaštiti zraka Zakon o zaštiti vazduha Zakon o zaštiti zraka Zakon o zaštiti voda Zakon o zaštiti voda Zakon o zaštiti voda Zakon o upravljanju otpadom

Zakon o upravljanju otpadom

Zakon o upravljanju otpadom

Zakon o Fondu za zaštitu okoliša

Zakon o Fondu za zaštitu životne sredine

Zakon o komunalnim aktivnostima

Doneseni zakoni o zaštiti prirode Federacije BiH, Republike Srpske i Brčko Distrikta za osnovu imaju Direktivu o staništima (EU HABITATS DIRECTIVE (92/43/EEC) i Direktivu o pticama (Council Directive 79/409/EEC). Entitetska ministarstva su dužna da uspostave i razviju podzakonsku regulativu kako bi bila omogućena provodivost seta okolinskih zakona. Kantonalna ministarstva u Federaciji BiH imaju pravo da razviju svoj vlastiti zakonski okvir konzistentan sa setom okolinskih zakona Federacije. Efikasnost zakonske regulative Kad je u pitanju biološka raznolikost jedan od temeljnih zakona je Zakon o zaštiti prirode. Unatoč nizu vrijednosti, zakon karakteriše i neprimjerenost bosanskohercegovačkim prilikama, kao i izuzetno složen proces implementacije temeljnih odredbi. Problemi implementacije važećih entitetskih zakona o zaštiti prirode su:

o Nerazvijena podzakonska regulativa o Nedostatak stručnih institucija na državnom i entitetskim nivoima o Strategija razvoja Bosne i Hercegovine nije usklađena sa ekoturističkim i

ekonomskim potencijalima, koje sadašnja i buduća zaštićena područja

147

posjeduju. Ova činjenica je krajnja konsekvenca opšteg stanja javne svijesti, te slabog i nedovoljnog znanja o upravljanju okolišem;

o Nepostojanje krovnog zakona o upravljanju prirodom Bosne i Hercegovine sa ciljem i mehanizmima implementacije Konvencije o biološkoj raznolikosti na nacionalnom nivou.

B) Institucije vladinog sektora Zakonom o ministarstvima i drugim administrativnim tijelima u Bosni i Hercegovini odgovornost za okolinska pitanja odgovornost na državnom nivou nosi Ministarstvo za vanjsku trgovinu i ekonomske odnose. Između ostalog, pomenuto ministarstvo je odgovorno za provođenje jurisdikcije Bosne i Hercegovine i harmoniziranjem planova entitetskih vlada i institucija u poljoprivredi, energetici, upravljanju okolišem, razvoju i eksploataciji prirodnih resursa. Sektor za prirodne resurse, energetiku i zaštitu okoline ovog ministarstva sastoji se iz tri odjela (odjel za koordinaciju upravljanja prirodnim resursima, odjel za energetiku i odjel za zaštitu okoliša). Upravljanje biološkom raznolikošću je u nadležnosti Ministarstva za okoliš i turizam (Federacija BiH) i Ministarstva za prostorno uređenje, urbanizam, građevinarstvo i ekologiju (Republika Srpska), dok u Distriktu Brčko ovu aktivnost provode šlužbe komunalnog sektora i sektora poljoprivrede. Navedena ministarstva raspolažu posebnim službama koje se bave zaštitom biološke i pejzažne raznolikosti (Sektor za zaštitu okoliša u FBiH; OJ za vodu i prirodna staništa u RS). U FBiH dalju nadležnost za implementaciju okolinskih zakona preuzimaju kantonalna (županijska) ministarstva. Upravljanje genetičkim i biološkim resursima se nalazi u nadležnosti entitetskih resornih ministarstava (Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva u FBiH i Ministarstvo poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda u RS). Zaštita prirodnog nasljeđa i implementacija odredaba UNESCO-a su takođe u nadležnosti entitetskih resornih ministarstava (Ministarstvo obrazovanja i nauke u FBiH i Ministarstvo prosvjete i kulture u RS). Efikasnost institucija vladinog sektora Iako se svakim danom otkine poneki dragulj iz prirodne baštine Bosne i Hercegovine, u Bosni i Hercegovini još uvijek ne postoji nikakva državna institucija zadužena za pitanja evaluacije i reevaluacije prirodnog nasljeđa, te razvoja zakonodavnog i institucionalnog okvira za njegovo održivo upravljanje. Zbog nedovoljne efikasnosti u primjeni entitetskih i državnih zakona u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini, te složenosti implementacije zakona na svim administrativnim nivoima, stradaju biološki i pejzažno vrijedna područja Bosne i Hercegovine (obale rijeka, kanjoni, planinska područja, itd.). Iako su pitanja iz domena očuvanja prirodne raznolikosti takođe i predmet Zakona o krivičnom postupku, njegova implementacija nije efikasna kad se radi o ekološkim deliktima. Incidentne situacije odnose se na unošenje otrovnih, opasnih i drugih materija u prirodu, nezakonitu sječu šuma, eksploataciju zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta i krivolov koji nisu dovoljno i efikasno sankcionisani. Postojeća

148

inspekcijska mreža je nedovoljna, a monitoring korištenja biološke i pejzažne raznolikosti nije razvijen. C) Institucije za proučavanje, inventarizaciju i konzervaciju biološke raznolikosti Naučno-istraživačke institucije Istraživanjima iz oblasti biodiverziteta i pejzažne raznolikosti danas se u Bosni i Hercegovini uglavnom bave timovi stručnjaka pri fakultetima Univerziteta u Sarajevu, Banja Luci, Tuzli, Mostaru, Bihaću i Zenici. I pored vrlo duge tradicije u istraživanjima biološke raznolikosti današnji stepen inventarizacije i uređenosti podataka iz oblasti biodiverziteta nije zadovoljavajući. Evidentan je nedostatak izdvojenih naučno-istraživačkih institucija, čija bi osnovna djelatnost bila istraživanja iz oblasti biodiverziteta, te utvrđivanje odgovarajućih statusa konzervacije vrsta, staništa i ekosistema. Srodne institucije Pitanjima biološke i pejzažne raznolikosti se na određeni način bave i institucije čija je osnovna djelatnost planiranje razvoja (Zavodi za planiranje razvoja i Urbanistički zavodi). Oblast upravljanja šumama je uređena kroz sistem javnih preduzeća (šumarstava). Oblast upravljanja vodnim resursima i u njima sadržanom biološkom raznolikošću je uređena kroz javna preduzeća (Vode RS, Slivno područje Save, Slivno područje Neretve, zavodi za vodoprivredu). Konzervacija biološke raznolikosti u Bosni i Hercegovini Bosna i Hercegovina ima dugu tradiciju zaštite posebnih prirodnih vrijednosti. Još je Zakonom o zaštiti prirode NR BiH iz 1946. godine bilo regulisano adekvatno upravljanje onim dijelovima prirode, koje karakterišu posebne biološke i pejzažne vrijednosti. Isti zakon je nalagao inventarizaciju i utvrđivao stepen zaštite za objekte različite prirodne vrijednosti. Pored velikog broja područja sa visokim prirodnim vrijednostima s jedne strane, te efekata razvoja s druge strane, u Bosni i Hercegovini status zaštićenog područja ima izuzetno mali dio teritorije (0,67%). Ovako nizak procenat zaštićene teritorije Bosnu i Hercegovinu dovodi na samo dno evropske ljestvice. Prema Zakonu o zaštiti prirode FBiH i Zakonu o zaštiti prirode RS, u Bosni i Hercegovini su definisana četiri tipa zaštićenih područja:

o Zaštićeno područje prirode (Ia, Ib i IV kategorija IUCN-a); o Nacionalni park (II kategorija IUCN-a); o Spomenik prirode (III kategorija IUCN-a) o Zaštićeni pejzaž (V kategorija IUCN-a).

Nacionalni akcioni plan za okoliš, Prostorni plan Bosne i Hercegovine i Srednjoročna razvojna strategija preporučuju proširenje teritorija zaštićenih područja. Osnovni problemi u konzervaciji biološke raznolikosti Bosne i Hercegovine kroz efekte zaštićenih područja su:

o Nerazvijeni i neodgovarajući oblici finansiranja;

149

o Stepen neusaglašenosti prijeratnih i današnjih kategorija zaštite područja, (donesenih u skladu sa IUCN kategorijama) je visok. Proces usaglašavanja kategorija zaštite područja nije proveden;

o Stvarna zaštita se provodi nad veoma malim brojem područja, što se odnosi na nekoliko prašumskih rezervata, dva nacionalna parka, dva močvarna područja od međunarodne važnosti, dva spomenika prirode, jedan zaštićeni pejzaž i dva parka prirode (kantonalna kategorija zaštite). Sva ostala područja, zaštićena prethodnim zakonima nemaju utvrđen plan upravljanja sa jasno definisanim obavezama.

Upravljanje zaštićenim područjima je povjereno posebnim javnim preduzećima ili šumarstvima u čijoj nadležnosti se područje nalazi. U oblasti upravljanja poljoprivrednim i genetičkim resursima značajnu ulogu imaju i ustanove kao što su poljoprivredni instituti, institucije za upravljanje zemljištem, te institucije čija je djelatnost organska proizvodnja i certifikacija održive upotrebe divljih biljaka i životinja. U postdejtonskoj BiH stanje regulisane zaštite prirodnih vrijednosti je u daleko nepovoljnijem položaju usljed:

o Ukidanja temeljnih institucija (Zavod za zaštitu prirodnog i kulturnog nasljeđa);

o Nedostatka državnih interesa i strategije zaštite prirode; o Intenzivnih procesa tranzicije i privatizacije bez utemeljnih planskih

dokumenata; o Neadekvatne razvojne strategije; o Nerazvijenih mehanizama sticanja dobiti kroz zaštitu prirodnih cjelina i

nedostatka finansijskih sredstava za istraživanja konzervacijskih vrijednosti;

o Neadekvatnog pozicioniranja biodiverziteta u procesu planiranja; o Niskog stepena javne svijesti.

In situ konzervacija Zaštita u in situ uslovima predstavlja sistem ekoloških i zakonodavnih normi za očuvanje temeljnih bioloških i ambijentalnih vrijednosti biološke raznolikosti na konkretnom prostoru u datoj dimenziji vremena. Zaštita genetičkog diverziteta podrazumijeva njegovo očuvanje u okruženju u kojem postiže svoja prirodna svojstva i ostvaruje najviši stepen prilagođenosti. Zaštita specijskog diverziteta ogleda se kroz stvoreni zakonski okvir za zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta na njihovim staništima. Zaštita pejzažne raznolikosti i u njoj sadržanih ekosistema rezultira uspostavom zaštićenih područja različitog nivoa i karaktera. Slijedeći evropske trendove sa ciljem prilagođavanja savremenom tempu u procesima održivog upravljanja okolinom, Bosna i Hercegovina je postala dio mreže koju razvija Evropska agencija za okoliš. Kao država, BiH nastoji razviti vlastite i prihvatiti evropske indikatore o stanju okoliša, te ispuniti obaveze stalnog izvještavanja prema Agenciji. U oblasti biodiverziteta, kao jedan od indikatora, uspostavljene su osnove Comon Database of Designated Areas

150

(CDDA), koja i u domaćim okvirima služi kao osnova za registar i inventuru zaštićenih područja. Tabela 56 – Pregled područja zaštićenih zakonima SR BiH (NEAP, 2003)

Kategorija zaštite Broj Podkategorija Broj Strogi prirodni rezervat 3 Upravljani prirodni rezervat 2 Nacionalni park 2

Geološki 2 Botanički 5

Specijalni rezervat

Ornitološki 1 Rezervat prirodnih predjela 9 Biljne vrste 7 Životinjske vrste 5 * Ptice pjevice 153 * Ptice mocvarice 66 * Ptice grabljivice 38

Geološki 3 Geomorfološki 65 Paleontološki 1 Pojedinačna stabla 21

Spomenik prirode

Grupe stabala 1

Ex situ konzervacija Ovaj način konzervacije prirodnih vrijednosti podrazumijeva sistem mjera za očuvanje odabranih elemenata biološke raznolikosti izvan prirodnih staništa, što danas ima posebnu ulogu u očuvanju izuzetno ugroženih vrsta svijeta divljine. Današnji oblici ex situ konzervacije podrazumijevaju uspostavu posebnih botaničkih zbirki (botanički vrtovi, arboretumi i mediteranetumi). Ex situ konzervacija genetičkih resursa kao i ugroženih autohtonih vrsta vrši se u rasadnicima, kroz uspostavu sjemenskih kolekcija i uspostavu banaka gena. U Bosni i Hercegovini ovaj oblik zaštite postaje sve više zanemaren, sudeći prema stanju Botaničkog vrta Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine. Botanički vrt je otpočeo sa radom odmah nakon osnivanja Zemaljskog muzeja (1888. godine), a zvanično utemeljen od strane Karla Maly-a. Međutim mnoge zbirke su u proteklom ratu potpuno uništene. Nakon tog perioda nisu izdvajana sredstva za njegovu revitalizaciju i rekonstrukciju, te ovaj dio Muzeja, kao značajne kulturne i naučne institucije, nije sposoban za aktivnosti efikasne ex situ konzervacije. Na sjevernim padinama Trebevića nalazi se Alpinetum koji je odavno prestao služiti svojoj namjeni. Alpinetum, ustanovljen od strane V. Gligića, služio je konzervaciji mnogih glacijalno-reliktnih vrsta. Mediteranetum na poluotoku Klek je uspostavljen prije pedeset godina sa ciljem očuvanja mediteranske flore i faune. Danas ne služi svojoj primarnoj namjeni.

Odmah nakon osnivanja Zemaljskog muzeja uspostavljena je i Herbarijumska zbirka sa ciljem dokumentiranja elemenata biološke i genetičke raznolikosti, do kojih se dolazilo kroz dugotrajna istraživanja i inventarizaciju. I pored teških

151

uslova u kojima se nalazi od 1992. godine Herbarijum Zemaljskog muzeja još uvijek čuva neprocjenjivo blago sadržano u više od dva miliona primjeraka flore BiH. U okviru Prirodnjačkog odjela Zemaljskog muzeja, od njenog osnivanja pa do danas, uspostavljene su i veoma bogate zbirke životinja (beskičmenjaka, riba, amfiba, reptila, ptica i sisara). Posebnu vrijednost imaju bogate i vizuelno atraktivne zbirke leptira, tvrdokrilaca i ptica. Danas ove zbirke trebaju materijalno-tehničku i kadrovsku pomoć u rekonzervaciji u skladu sa IUCN kriterijima. Herbarijumske zbirke kao i kolekcije pojedinih skupina životinja koje su bile u funkciji edukacije i istraživanja, situirane na Prirodno-matematičkom, Šumarskom i Poljoprivrednom fakultetu, u toku proteklog rata su u cjelosti uništene razornim požarima i eksplozijama.

U postdejtonskoj Bosni i Hercegovini nisu uspostavljeni nikakvi novi oblici ex situ konzervacije. OCJENA PROCESA UPRAVLJANJA BIOLOŠKOM RAZNOLIKOŠĆU U BOSNI I HERCEGOVINI Karakteristike i ocjena procesa upravljanja biološkom raznolikošću u Bosni i Hercegovini su: Tabela 57: Proces upravljanja biološkom raznolikošću u Bosni i Hercegovini

Karakteristike procesa upravljanja biološkom raznolikošću u Bosni i Hercegovini:

• nedovoljna količina podataka o prostornoj i vremenskoj organizaciji ukupne biološke i pejzažne raznolikosti BiH kao i njihova heterogenost, operativnost i pouzdanost sa naučnog i stručnog aspekta;

• nizak stepen implementacije postojećih zakonskih propisa i međunarodnih konvencija iz oblasti upravljanja biološkom raznolikošću (kao i okolišem u cjelini);

• nedostatak mehanizama i metodologija za zaštitu biološke raznolikosti; • nedostatak infrastrukture i institucionalne podrške (centri, instituti, agencije

te organi državne uprave) za adekvatnu zaštitu i održivo upravljanje biološkom raznolikošću;

• nedostatak intersektorskih veza u donošenju odluka koje se odnose na korištenje biološke i pejzažne raznolikosti.

Problemi u upravljanju biološkom raznolikošću Bosne i Hercegovine

• Nepotpun i nefunkcionalan institucionalni okvir efikasne zaštite i upravljanja biološkom raznolikošću, prirodnim resursima i integralnim prirodnim vrijednostima;

• Visok stupanj razuđenosti postojeće zakonske regulative; • Horizontalna i vertikalna nepovezanost, nedostatak saradnje i protoka

informacija između društveno-političkih i svih drugih organizacionih sistema Bosne i Hercegovine, sa najtežim negativnim efektima sa nivoa donosioca odluka;

• Nedovoljna implementacija raspoloživog zakonskog okvira;

152

• Nedostatak strategije iskorištavanja prostornih resursa na nacionalnom, entitetskim i lokalnom nivou;

• Neusklađenost i nepovezanost strateških i pripadajućih razvojnih dokumenata (u sektoru šumarstva, popljoprivrede, vodoprivrede) sa oblašću upravljanja biodiverzitetom;

• Nedostatak strategije i pripadajućih razvojnih dokumenata u oblasti herbalnog sektora ( privredno važne vrste biljaka i životinja);

• Nepostojanje jasnog zakonskog okvira i mehanizama monitoringa u prometu GMO, te biotehnološkom i genetičko-inžinjerskom prometu;

• Nedovoljno demokratičan i transparentan sistem donošenja odluka o upotrebi prirodnih resursa i u njima sadržane biološke raznolikosti na svim nivoima zakonodavne odgovornosti u BiH;

• Nedostatak finansijskih sredstava i fondova za naučno istraživački i stručni rad u oblasti biološke raznolikosti;

• Nedostatak definiranih društveno ciljnih istraživanja s ciljem rješavanja aktuelnih problema u oblasti biodiverziteta i implementacije relevantnih međunarodnih konvencija i direktiva;

• Nedovoljni i nearanžirani podaci o biološkoj i pejzažnoj raznolikosti Bosne i Hercegovine, te njihova dostupnost istraživačima, planerima i javnosti;

• Izuzetno mali broj pojedinaca (naučnih i stručnih radnika), te institucija koje se bave biodiverzitetom i njegovim upravljanjem;

• Izuzetno niska javna svijest o značaju biološke raznolikosti za očuvanje temeljnih vrijednosti okoliša a posebno u regulaciji klimatskih promjena, te važnosti u sticanju dobiti i smanjenju općeg siromaštva;

• Nedostatak raspoloživih i funkcionalnih podataka o stanju i potencijalima bioraznolikosti kao resursa, u MEA kontekstu;

• Nedostatak metodoloških rješenja za implementaciju Milenijumskih razvojnih ciljeva (UNDP, 2003);

• Neefikasna provedba ciljeva u oblasti biodiverziteta i zaštite prirodno i kulturnog nasljeđa identifikovanih kroz Nacionalni akcioni plan za okoliš (NEAP, 2003);

• Neadekvatno poimanje ekoloških i okolinskih pitanja, te involviranje nereferentnih institucija i pojedinaca u upravljanje, rješavanje i istraživanje problema okoliša, a posebno biodiverziteta BiH;

• Nepovezanost i slaba koordinacija između vladinog, nevladinog sektora i akademske i opće demokratske javnosti u Bosni i Hercegovini;

• Minoran uticaj i angažman resornih ministarstava na svim nivoima organizovanja i neadekvatno pozicioniranje biološke raznolikosti u sistemu općeg društveno-političkog uređenja u BiH.

D) Organizacije nevladinog sektora Prema bazi podataka Regionalnog centra za okoliš, ured u Bosni i Hercegovini egzistira sa preko 120 nevladinih organizacija, sa preko 85.000 članova. (Environmental Performance Reviews, UNECE, 2004.)NVO-a u svom programu rada ima i pitanja vezana za okoliš, sa naglaskom na podizanje okolinske svijesti

153

i edukaciju. U Bosni i Hercegovini je u poslijeratnom periodu od strane nevladinih organizacija proveden veliki broj okolinskih projekata i programa. Najveći problem rada i razvoja nevladinih organizacija predstavlja izvor finansiranja. Rad nevladinih organizacija je regulisan državnim i entitetskim zakonom o društvima i udruženjima, prema kojem nevladine organizacije imaju status pravnih lica. Prema podacima REC-a, za 2003. godinu, 34% od ukupnih prihoda NVO-i ostvaruju preko internacionalnih organizacija i bilateralnih donacija. Podrška od lokalnih institucija (ministarstva, lokalna zajednica i privreda) postepeno raste. Neke od nevladinih organizacija se samofinansiraju, najčešće kroz članarinu. OKOLINSKA SVIJEST I PRISTUP INFORMACIJAMA Stepen okolinske svijesti građana Bosne i Hercegovine je generalno nezadovoljavajući. Među razloge ovakvog stanja se mogu ubrojati: nivo okolinske edukacije, zastupljenost okolinske problematike u medijima, informisanost o građanskim pravima, informisanost o dužnostima odgovornih vladinih struktura, zakonska osnova zaštite okoliša. Iako je Zakon o slobodnom pristupu informacijama u Bosni i Hercegovini usvojen 2002. godine, slabo je iskorišten u smislu ostvarivanja prava na pristup informacijama o okolišu. Mediji u Bosni i Hercegovini ne pokazuju zadovoljavajući interes i educiranost u lokalnim okolinskim pitanjima i problemima. Međutim u lokalne, entitetske i državne radio i televizijske programe se sve češće uključuju i ciljani dokumentarni serijali (Eko leksikon, Eko-emisija, Ekologika, Ekovizija, Živjeti s prirodom, Prirodno naslijeđe Bosne i Hercegovine). BIOLOŠKA I PEJZAŽNA RAZNOLIKOST BOSNE I HERCEGOVINE U DODIRNIM SEKTORIMA Šumarstvo U Bosni i Hercegovini više od polovine površine zauzimaju šume i šumska zemljišta, a najveći dio u tome čine niske šume i šikare (UNECE, 2004). Druga istaknuta karakteristika su široki prostori pod nedirnutim šumama sa skoro potpuno očuvanim prirodnim stanjem, što predstavlja rijetkost na našem kontinentu. Eksploatacija šuma u Bosni i Hercegovini je generalno niska, ali je „mjestimično neumjerena“. Sa 8 km šumskih puteva/1000 ha teritorije, Bosna i Hercegovina je ispod evropskog prosjeka. Lovne aktivnosti su regulisane entitetskim zakonima, a bazirane na inventurama, načinjenim od strane lovačkih udruženja i stručnjaka. Poljoprivreda Prema podacima za 2001. (UNECE, 2004) 12% GDP čini prihod od poljoprivredne proizvodnje. Domaći prehrambeni proizvodi pokrivaju tek 35-40%

154

potreba, što je mnogo manje u odnosu na predratni period (60%). Izuzev krompira, Bosna i Hercegovina ne proizvodi u dovoljnim količinama niti jedan od važnijih poljoprivrednih proizvoda. Starosna struktura zaposlenih u poljoprivredi je narušena, jer mladi ljudi odlaze gradove i inostranstvo, u potrazi za boljim životnim uslovima. Prema podacima za istu godinu, 33-50% (RS-FBiH) obradivog zemljišta je ostalo neiskorišteno. I pored izvršenog agro-ekološkog zoniranja u 2003. godini, ne postoji registar poljoprivrednih preduzeća, a takođe ni monitoring korištenja zemljišta. Energetika Energetski sektor je u Bosni i Hercegovini tradicionalno veoma važan segment privrede (UNECE, 2004). Proizvodnja energije se dominantno bazira na korištenju domaćih resursa hidroenergije i uglja, dok alternativni izvori energije, kao snaga vjetra, solarna radijacija, geotermalna energija i energija iz biomase nemaju ulogu u energetskom sektoru danas. I pored visokih kapaciteta za proizvodnju energije iz vodnih resursa i uglja, Bosna i Hercegovina ima obavezu priključenja jedinstvenom evropskom tržištu i proizvodnje „zelene energije“ u skladu sa EU Directive 2001/77/EC. Turizam U predratnom periodu Bosna i Hercegovina je imala razvijene kapacitete uglavnom za tranzitni turizam, sa izuzetkom jakog razvoja za potrebe Zimskih olimpijskih igara (Sarajevo, 1984). Istorijski spomenici iz srednjevjekovnog i Otomanskog perioda, svetišta i mediteranski turizam u Neumu su bile najveće turističke atrakcije. Međutim, Bosna i Hercegovina posjeduje visoke potencijale za razvoj ekoturizma, odnosno održivog turizma, što uključuje: planinski turizam, rafting, termalni, kulturalni, seoski, pa i tranzitni turizam. U cilju razvoja ekoturizma, na području Federacije BiH (UNECE, 2004) je planirana uspostava novih zaštićenih područja (sliv rijeke Une, planine Igman-Bjelašnica kod Sarajeva, endemni centar Prenj, Čvrsnica, Čabulja itd.). Pritisci na biološku i pejzažnu raznolikost iz privrednih sektora BiH Bosna i Hercegovina se karakteriše značajnim prirodnim resursima sadržanim u biološkoj raznolikosti, te drugim segmentima prirode (vode, mineralni resursi, zemljište) čija je eksploatacija u direktnoj vezi sa stanjem biodiverziteta. Šumarstvo, lov i ribolov Prirodni resursi Bosne i Hercegovine oduvijek su imali presudnu ulogu u razvoju civilizacije na ovom prostoru, od doba neolita pa do danas. U tom procesu šumski ekosistemi su imali, kao i danas, vodeću ulogu u sticanju dobiti za veliki broj stanovnika Bosne i Hercegovine. Današnju oblast šumarstva u Bosni i Hercegovini, međutim, definisala su ratna dešavanja i poslijeratni procesi tranzicije. Raznovrsnost divlje faune je oduvijek osnova razvijenog lovstva, a izuzetno bogatstvo ihtiofaune osnov tradicionalnog ribolova na slatkim i morskim vodama. Obje aktivnosti imaju potrebu za razvojem i uspostavom monitoringa.

155

Poljoprivreda i upotreba bioloških resursa i biotehnologija U našoj zemlji su različiti oblici poljoprivredne proizvodnje tradicionalno razvijeni. U ravnicama su bile žitnice, u brdskom području voćarstvo, a u planinskom stočarstvo. Iako poljoprivredna djelatnost nije dovoljno razvijena u Bosni i Hercegovini, ipak postoje identificirani pritisci, koji prije svega, proizilaze iz nekontrolisane i prekomjerne upotrebe pesticida i fertilizatora. Od približno 5000 oblika viših biljaka i gljiva tradicionalno se upotrebljavalo 600 vrsta. Mnoge biljne vrste sa ljekovitim, jestivim, vitaminskim i aromatičnim svojstvima su imale ulogu u razvoju herbalnog sektora, koji, u slučajevima neodrživog branja i prikupljanja ima efekte na strukturu i stanje prirodnih ekosistema. značajnog potencijala u upošljavanju kvalifikovane i nekvalifikovane radne snage. S druge strane, potencijaI koji naša zemlja ima u održivom razvoju ove privredne grane, nije dovoljno iskorišten Razvoj biotehnologije u Bosni i Hercegovini je sve intenzivniji. Velikim dijelom se oslanja na tradicionalna znanja, te predstavlja potencijal u promociji zdravih sorti i pasmina, razvijenih i očuvanih na našem prostoru. Energetika, industrija i urbanizacija Razvoj energetskog sektora naročito u posljednjih 50 godina je doprinio vidnom uništavanju i degradaciji čitavih kompleksa različitih staništa (hidroakumulacije, termoelektrane) pri čemu su uništena i čitava područja od međunarodnog značaja (Buško blato, Popovo polje). Sličan trend nastavlja se i danas. Specifični oblici industrijskog razvoja Bosne i Hercegovine u posljednjih 100 godina (površinska eksploatacija uglja, topionice, teška industrija, hemijska industrija, procesna) u izuzetno značajnoj mjeri su promijenile sliku biodiverziteta. Nepostojanje jasnog i konzistentnog okvira održive upotrebe prostora u posljednjih 50 godina intenzivirano je u postdejtonskoj BiH. Rezultat ovakvog stanja u upotrebi prostornih resursa je proces neuravnotežene urbanizacije. Uporedo sa procesom neplanskog širenja urbanih i ruralnih cjelina teče i izgradnja komunikacionih sistema, konverzija poljoprivrednih zemljišta i sve češće šumskih zemljišta, danas posebno i dijelova zemlje sa izuzetnim prirodnim vrijednostima. Turizam i rekreacija I pored visokih turističkih potencijala, ova grana privrede u Bosni i Hercegovini je nedovoljno i neadekvatno razvijena. Pored slabog poznavanja potencijala i planiranja potrebnih aktivnosti, poseban uticaj na stanje ima nepostojanje potrebne komunalne infrastrukture. Niska ekološka i javna svijest rezultira zabrinjavajućom slikom duž svih rijeka, saobraćajnica, u gradskim i ruralnim sredinama. Neuređenost prostora, koja je rezultat razdvojenosti procesa prostornog i okolinskog planiranja, uništava prirodnu sliku i turističke potencijale naše zemlje.