Strategija Regionalnog Razvoja Crne Gore 2010-2014 Godine

Vlada Crne Gore MINISTARSTVO EKONOMIJE

STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE, 2010-2014

Februar, 2011.

Strategija regionalnog razvoja Crne Gore, 2010-2014

|2


Skraenice

BDP CANU CDM NAMAs EFW EU IGK IPA JLS GEF IMD MONSTAT MMSP NRP RR standard SCF SPR SRR SWOT UNDP UNFCCC

Bruto domai proizvod Crnogorska akademija nauka i umjetnosti Mehanizam istog razvoja (eng. Clean Development Mechanism) Nacionalno prikladne aktivnosti (eng. Nationally Appropriate Mitigation Actions) Indeks ekonomskih sloboda (eng. Economic Freedom of the World) Evropska unija Indeks globalne konkurentnosti Instrument pretpristupne pomoi Jedinica lokalne samouprave Globalni fond za ivotnu sredinu Institut za razvoj menadmenta (eng. Institute for Management Development) Zavod za statistiku Crne Gore Mikro, mala i srednja preduzea Nacionalni razvojni plan Regionalno razvojni standard Strateki okvir usklaenosti (eng. Strategic Coference Framework) Strateki plan razvoja Strategija regionalnog razvoja Crne Gore, 2010-2014 Snage, slabosti, anse i prijetnje Program Ujedinjenih nacija za razvoj UN Okvirna konvencija o klimatskim promjenama

|3


PojmovnikIndeks razvijenosti Kompozitni pokazatelj stepena razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona koji se rauna kao ponderisani prosjek pet osnovnih socio-ekonomskih pokazatelja i to: stope nezaposlenosti, dohotka po stanovniku, prihoda budeta (sopstvenih i zajednikih) jedinica lokalne samouprave po stanovniku, opteg kretanja stanovnitva i stepena obrazovanja. Pokazatelj stepena konkurentnosti jedinice lokalne samouprave i regiona; rauna se na osnovu indikatora, koji su razvrstani u osam kategorija (podindeksa), od kojih po etiri ine dva osnovna indeksa, kvalitet poslovnog sektora (demografija, zdravlje i kultura; obrazovanje; osnovna infrastruktura i javni sektor; poslovna infrastruktura) i kvalitet poslovnog okruenja (investicije i preduzetnika dinamika; razvijenost preduzetnitva; ekonomski rezultati - nivo; ekonomski rezultati - dinamika). Indeks prua mogunost meusobnog poreenja jedinica lokalne samouprave i regiona na nivou indeksa i podindeksa. Specijalizovana metodologija u formi web platforme koja ima za cilj sistematsko prikupljanje podataka na nivou jedinica lokalne samouprave sa ciljem dijagnoze trenutnog stanja i utvrivanja kljunih faktora vanih za razvoj JLS i regiona. Nova metodologija ocjenjivanja i razvrstavanja jedinica lokalne samouprave i regiona prema stepenu socio-ekonomskog razvoja. Cilj predloene metodologije je to objektivnije mjerenje socio-ekonomskih razlika meu jedinicama lokalne samouprave i/ili meu regionima. (franc. Nomenclature des units territoriales statistiques): Statistika nomenklatura prostornih jedinica koju je definisao Eurostat, kako bi stvorio jedinstvenu i koherentnu strukturu za teritorijalnu raspodjelu. Postoje tri nivoa klasifikacije definisane prema veliini i broju stanovnika na odreenom podruju (NUTS 1, NUTS 2, NUTS 3) koje se koriste za definisanje prihvatljivosti nekog regiona za finansiranje iz instrumenata kohezijske politike. U aprilu 2009. godine, Vlada Crne Gore usvojila je prijedlog Zavoda za statistiku o statistikim regionima u Crnoj Gori koji odgovaraju NUTS regionima prema regulativi EZ-a 1059/2003. U skladu sa tim, Crna Gora je definisana kao jedan region (Crna Gora =NUTS 1=NUTS 2=NUTS 3) Najvaniji instrument za postizanje kohezije; podrazumijeva prilagoavanje novim kretanjima i restrukturiranje velikih razmjera (razvoj infrastrukture, smanjivanje nezaposlenosti, podsticanje industrije i svih oblika djelatnosti) kako bi se poboljala konkurentnost lokalne privrede i time izjednaile nejednakosti razvoja regiona u EU. Kada se govori o regionalnoj politici EU, treba imati u vidu da se ne odnosi samo na regionalni razvoj u uem smislu te rijei, ve o nastojanju da se postigne povezivanje na nivou EU smanjivanjem postojeih razlika u stepenu razvoja EU regiona. Sveukupan i usklaen skup ciljeva, prioriteta, mjera i aktivnosti usmjerenih prema jaanju konkurentnosti regionalnih i lokalnih jedinica u skladu sa naelima odrivog razvoja i smanjivanju regionalnih nejednakosti prema stepenu razvijenosti.

Indeks konkurentnosti

Regionalno razvojni standard (RR standard)

Metodologija za ocjenjivanje drutvenoekonomskog razvoja NUTS

Regionalna politika EU

Politika regionalnog razvoja

|4


Razvojni projekti

Projekti koji se odnose na izgradnju i/ili rekonstrukciju privredne, komunalne, obrazovne, socijalne, i energetske infrastrukture, te infrastrukture u funkciji zatite ivotne sredine neophodne za razvoj; jaanje kapaciteta naunih, obrazovnih, kulturnih i drugih institucija, kao i drugi projekti koji su u funkciji regionalnog razvoja. (engl. Stabilisation and Association Agreement - SAA) Sporazum izmeu Evropske zajednice i njenih drava lanica i pojedine vlade u dravama jugoistone Evrope, koji odreuje okvir za tijesnu saradnju na podruju politike i institucionalne stabilizacije drava jugoistone Evrope, za jaanje ekonomskih i trgovinskih veza. Crna Gora je potpisala SPP 15. oktobra 2007. godine, a Sporazum je stupio na snagu nakon procesa ratifikacije 1. maja 2010. godine. U Crnoj Gori ne postoje administrativno odreeni regioni. Za potrebe analize i prepoznavanja razvojnih prioriteta, posmatranje JLS pojedinano moe znaiti suvie mikro pristup. Sa druge strane, zbog ograniene mogunosti absorpcije finansijskih sredstava na nivou JLS (izuzev Glavnog grada Podgorice), postoji potreba posmatranja JLS u kontekstu prirodnog okruenja kojem pripada. Geografska cjelina koju ine sledee optine: Bar, Budva, Herceg-Novi, Tivat, Kotor i Ulcinj. Geografska cjelina koju ine, i optina Danilovgrad, optina Niki, Prijestonica Cetinje i Glavni grad Podgorica. Geografska cjelina koju ine sledee optine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolain, Plav, Pljevlja, Pluine, Roaje, avnik i abljak. Svaki projekat koji JLS ne moe samostalno da realizuje. Podruje koje obuhvata zemlje: Albaniju, Bugarsku, Bosnu i Hercegovinu, BJR Makedoniju, Crnu Goru, Hrvatsku, Srbiju, i Rumuniju. Teritorijalna podjela je preuzeta od Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD). Predstavlja osnovnu tehniku strukturu i sisteme koji podravaju drutvo, kao to su: vodovod, kanalizacija, snabdijevanje elektrinom energijom, putevi (regionalni, magistalni i lokalni), dostupnost i kvalitet vazdunog, eljeznikog i pomorskog transporta, nastojanja u zatiti ivotne sredine (ukupna koliina otpada, koliina recikliranog otpada, investicije i tekui izdaci za zatitu ivotne sredine) i sl. Predstavlja tehniku stukturu i sisteme koji kreiraju poslovni ambijent, kao to su: broj i povrina preduzetnikih zona, IT infrastruktura, dostupnost energenata, razvijenost finansijskog trita, lakoa kreditiranja, saradnja privrede i obrazovnih ustanova, dostupnost istraivanja, postojanje i kvalitet dobavljaa, broj registrovanih vozila, konkurencija na domaem tritu i sl.

Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju - SSP

Regioni u Crnoj Gori

Primorski region Sredinji region Sjeverni region Regionalni projekat Jugoistona Evropa

Osnovna infrastruktura

Poslovna infrastruktura

|5


Sadraj

REZIME .......................................................................................................................................... 9 1. UVOD ....................................................................................................................................... 13 1.1 Cilj i svrha izrade ................................................................................................................. 13 1.2 Politika regionalnog razvoja u kontekstu ukupnog razvoja Crne Gore.................................. 14 1.3 Metodoloki pristup.............................................................................................................. 16 2. REGIONALNI RAZVOJ U CRNOJ GORI .................................................................................. 17 2.1 Makroekonomski i razvojni trendovi ..................................................................................... 17 2.1.1 Opti pregled makroekonomskih trendova .................................................................... 17 2.1.2 Stanovnitvo, zaposlenost i nezaposlenost ................................................................... 20 2.1.3 Strukturne promjene...................................................................................................... 21 2.1.4 Konkurentnost crnogorske privrede............................................................................... 22 2.2 Teritorijalna i statistika podjela Crne Gore.......................................................................... 25 2.2.1 Teritorijalna podjela ....................................................................................................... 25 2.2.2 Statistika podjela ......................................................................................................... 26 2.3 Regionalne razlike ............................................................................................................... 27 2.4 SWOT analiza (snage, slabosti, anse i prijetnje) ................................................................ 31 2.5 Postojei instrumenti za smanjenje regionalnih razlika ........................................................ 36 2.5.1 Instrumenti politike regionalnog razvoja ........................................................................ 36 2.5.2 Kljune institucije .......................................................................................................... 38 2.5.3 Pregled nekih mjera politike regionalnog razvoja i efekti ............................................... 42 2.6 Indeks konkurentnosti crnogorskih JLS ............................................................................... 48 2.7 Indeks razvijenosti ............................................................................................................... 49 3. STRATEKI CILJEVI ................................................................................................................ 51 3.1 Strateki cilj 1: Ravnomjerniji razvoj jedinica lokalne samouprave i regiona......................... 52 3.1.1 Svrha i opravdanost ...................................................................................................... 52 3.1.2 Nain ostvarenja ........................................................................................................... 52 3.2 Strateki cilj 2: Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave i regiona ....... 58|6


3.2.1 Svrha i opravdanost ...................................................................................................... 58 3.2.2 Nain ostvarivanja ......................................................................................................... 58 3.2.3 Mjere za podsticanje ravnomjernijeg regionalnog razvoja u Crnoj Gori ......................... 59 3.3 Strateki cilj 3: Regionalni razvoj i zatita ivotne sredine.................................................... 60 3.3.1 Odrivo upravljanje i korienje prirodnih resursa ......................................................... 60 3.3.2 Nisko karbonski razvoj .................................................................................................. 62 3.3.3 Komunalna infrastruktura i zatita ivotne sredine ........................................................ 63 3.3.4 Nain ostvarivanja i prioritetni pravci djelovanja ............................................................ 64 4. FINANSIJSKI OKVIR ................................................................................................................ 66 5. INSTITUCIONALNI OKVIR ....................................................................................................... 70 5.1 Ministarstvo nadleno za regionalni razvoj .......................................................................... 70 5.2 Ostale institucije dravne uprave ......................................................................................... 71 5.3 Partnerski savjet za regionalni razvoj................................................................................... 71 5.4 Nivo jedinica lokalne samouprave ....................................................................................... 72 5.5 Praenje realizacije SRR ..................................................................................................... 72 5.6 Informisanje ......................................................................................................................... 73 6. PRAVNI OKVIR ........................................................................................................................ 73 6.1 Postojea pravna osnova regionalnog razvoja u Crnoj Gori................................................. 73 6.2 Komparativna iskustva pravnog ureenja regionalnog razvoja ............................................ 74 6.3 Osnovna pitanja koja treba da uredi Zakon o regionalnom razvoju ...................................... 75 Zakljuak ................................................................................................................................... 76 7. PRIJEDLOG DALJIH AKTIVNOSTI .......................................................................................... 77 8. ANNEX ..................................................................................................................................... 81 Annex 1: Broj aktivnih preduzetnika i mikro, malih i srednjih preduzea po JLS ........................ 81 Annex 2: Metodologija izraunavanja Indeksa konkurentnosti crnogorskih JLS i regiona .......... 82 Annex 3: Metodologija izraunavanja Indeksa razvijenosti za Crnu Goru .................................. 84 Annex 4: Pregled najvanijih projekata od regionalnog znaaja u fazi pripreme ili realizacije .... 88

|7


Popis tabela, slika i grafika

Tabela 1 Tabela 2 Tabela 3 Tabela 4 Tabela 5 Tabela 6 Tabela 7 Tabela 8 Tabela 9 Tabela 10: Tabela 11 Tabela 12

Makroekonomski indikatori Crne Gore za period 2006 2009 Crna Gora u Izvjetaju o globalnoj konkurentnosti Faktori poslovanja koji predstavljaju najvei problem za razvoj Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 1 Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 2 Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samouprave Socio-ekonomske razlike na nivou regiona Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samouprave u okviru regiona IPA sredstva alocirana za Crnu Goru za 2007-2009. godinu, po programima Prioritetni pravci djelovanja i specifini ciljevi za strateki cilj 3 Struktura pondera indeksa razvijenosti Indeks razvijenosti po JLS (Crna Gora =100)

Slika 1 Slika 2 Slika 3 Slika 4 Slika 5

Crna Gora i EU 27 (stubovi konkurentnosti) Crna Gora i Jugoistona Evropa (stubovi konkurentnosti) Prioriteti razvoja sjevernog regiona Prioriteti razvoja sredinjeg regiona Prioriteti razvoja primorskog regiona

Grafik 1

Indeks razvijenosti u odnosu na nacionalni prosjek (2007-2009)

|8


REZIMEStrategija regionalnog razvoja Crne Gore definie razvojne ciljeve usmjerene ka socioekonomskom razvoju drave, smanjenju regionalnih razlika i jaanju potencijala za razvoj onih djelova zemlje koji zaostaju u razvoju. Osnovni cilj Strategije regionalnog razvoja je postizanje ravnomjernijeg socio-ekonomskog razvoja Crne Gore u skladu sa principima odrivog razvoja, stvaranjem uslova za poveanje konkurentnosti svih djelova zemlje i realizaciju njihovih razvojnih potencijala. Ovo predstavlja vaan element procesa pridruivanja EU kao dugoronog opredjeljenja Crne Gore, i vanu odrednicu u voenju ekonomske politike. Strategija regionalnog razvoja polazi od principa odozdo prema gore, kroz bolju povezanost lokalnih i regionalnih razvojnih potreba sa razvojnim prioritetima na nacionalnom nivou; podrke manje razvijenim podrujima, te podrke za odrivo upravljanje prirodnim resursima, primjenu nisko karbonskih tehnologija i razvoj komunalne infrastrukture. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore je i odraz nastojanja da se usaglasi nacionalna politika regionalnog razvoja sa regionalnom politikom Evropske unije. U skladu sa tim, ista je usklaena sa sedmogodinjom finansijskom perspektivom EU, odnosno, donosi se za period 2010-2014. godina. Strategiju donosi Vlada Crne Gore, a za njenu pripremu i sprovoenje zadueno je Ministarstvo ekonomije. Dosadanji regionalni razvoj u Crnoj Gori je bio zasnovan na relativno neadekvatnom pristupu zasnovanom na planskoj ekonomiji, i karakterie ga kontinuirana migracija stanovnitva iz sjevernog prema sredinjem i primorskom dijelu zemlje. Takodje, kao jedna od negativnih posljedica tranzicije je i injenica da sjeverni region karakteriu i znatno nepovoljniji ekonomski indikatori, koji se prvenstveno odnose na nie prihode per capita i veu nezaposlenost u odnosu na ostala dva regiona. Paradoksalno, najvie realnih resursa i komparativnih prednosti je zapravo u najnerazvijenijem regionu zemlje. Savremenu crnogorsku ekonomiju karakterie pozitivan realni ekonomski rast u poslednjoj deceniji, tako da je Crna Gora u 2008. godini, po paritetu kupovne moi stanovnitva bila na nivou od 46% prosjeka EU-27, i prednjaila je u odnosu na najnerazvijenije lanice EU. Meutim, pozitivan ekonomski rast cjelokupne crnogorske privrede u poslednjoj deceniji, uticao je i na relativno neravnomjeran rast u okviru regiona. Ovaj rast je praen znaajnim rastom investicija, u primorskom i sredinjem regionu, dok je neto nii rast investicija ostvaren u sjevernom regionu. Sa aspekta teritorijalne podjele, Crnu Goru ini 19 optina, Glavni grad i Prijestonica. Optina je osnovni oblik lokalne samouprave, a mogu se osnivati i drugi oblici lokalne samouprave. Kada je u pitanju statistika podjela Crne Gore, prema kriterijumima Eurostata-a o podjeli drave na prostorne jedinice za statistiku, Crna Gora se posmatra kao jedan region. Ipak, bez obzira na navedenu klasifikaciju, postoje znaajne razlike u nivou razvijenosti jedinica lokalne samouprave, pa samim tim i irih podruja kojima pripadaju. U Crnoj Gori ne postoje administrativno odreeni regioni. Ipak, za potrebe ove strategije i prepoznavanja razvojnih prioriteta, postoji neophodnost posmatranja svake jedinice lokalne samouprave u kontekstu prirodnog okruenja kojem pripada. U skladu sa tim, u Strategiji regionalnog razvoja smo

|9


klasifikovali regione Crne Gore na sjeverni, sredinji i primorski region1. Sjeverni region se prostire na 52.8% a primorski na 11.6% teritorije Crne Gore. Gustina naseljenosti u sva tri regiona je neujednaena, tako da je naseljenost manja u sjevernom dijelu, u odnosu na sredinji i primorski region. Socio-ekonomski razvoj crnogorskih jedinica lokalne samouprave koje zaostaju za nacionalnim prosjekom, praen je nizom problema koji se prvenstveno odnose na visoku nezaposlenost, nizak nivo dohotka, nerazvijenu infrastrukturu nizak nivo tekuih prihoda jedinica lokalne samouprave, nisku gustinu naseljenosti, uglavnom negativan rast stanovnitva i sl. Naime, kada je rije o osnovnim pokazateljima razvijenosti, kao to su oporezivi dohodak, nezaposlenost, tekui prihodi budeta, stopa rasta stanovnitva i stopa obrazovanja, Crnu Goru karakterie postojanje znaajnih razlika u ovim pokazateljima i na nivou regiona i na nivou jedinica lokalne samouprave. U skladu sa tim, sjeverni region ima najnii nivo razvijenosti, dok je primorski region najrazvijeniji u zemlji. U prethodnom periodu, aktivnosti politike regionalnog razvoja realizovala su ministarstva, direkcije, zavodi i druge institucije u okviru svojih programskih aktivnosti, potujui naelo regionalne usmjerenosti, kako bi, u krajnjem, doprinijeli ravnomjernijem regionalnom razvoju. Osnovna statistika pokazuje da ne moemo biti zadovoljni efektima do sada sprovoenih aktivnosti u okviru politike regionalnog razvoja. Dva su osnovna razloga: 1) izostanak adekvatnog upravljanja, odnosno koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja, i 2) neravnomjerno ulaganje u osnovnu i poslovnu infrastrukturu u Crnoj Gori. Nepostojanje adekvatne koordinacije najbolje potvruje nemogunost da se objedine podaci o do sada sprovedenim aktivnostima i efektima istih, te se teko moe govoriti o opravdanosti i uspjenost jednih ili drugih mjera. Imajui u vidu navedeno, u narednom periodu, u fokusu politike razvoja treba da bude ostvarenje ravnomjernijeg regionalnog razvoja koje nee biti zasnovano na usporavanju razvijenih, ve na stvaranju uslova za ubrzani razvoj manje razvijenih djelova zemlje. Upravo zato, pitanje koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja postaje posebno vano i u okviru toga definisanje jasnih i objektivnih mjerila razvijenosti. Takoe, u fokusu treba da bude jaanje konkurentnosti nerazvijenih regiona kroz poboljanje osnovne i poslovne infrastrukture, te kreiranje uslova koji e zadrati, a onda i privui stanovnitvo da naseljava ova podruja. Izgradnja osnovne i poslovne infrastrukture moe biti finansirana iz postojeih budetskih sredstava, kroz kreditna zaduenja i iz fondova EU koji su, uz zahtijevano uee za kofinansiranje, bespovratna sredstva. Makroekonomska stabilnost sistema, kao preduslov za politiku regionalnog razvoja i svaku drugu politiku, moe biti ugroena dodatnim zaduivanjem. Sa druge strane, postojea budetska sredstva namijenjena kapitalnim investicijama kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou, predstavljaju osnovu za viestruko (4-6 puta) vei investicioni potencijal. Iz toga razloga, Strategija regionalnog razvoja afirmie projektni pristup i orijentaciju na EU fondove, kroz bolju povezanost potreba na lokalnom i prioriteta na nacionalnom nivou, bolju koordinaciju i jaanje kapaciteta jedinica1

Sjeverni region ine sledee optine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolain, Plav, Pljevlja, Pluine, Roaje, avnik i abljak. U sredinjem regionu imamo Glavni grad Podgoricu, Prijestonicu Cetinje i optine Danilovgrad i Niki. Podgorica je glavni grad, administrativni, privredni, univerzitetski i politiki centar Crne Gore. Primorski region ine: Bar, Budva, Herceg-Novi, Tivat, Kotor, Ulcinj.

| 10


lokalne samouprave da prepoznaju svoj lini interes i potrebe u okvirima raspoloivih razvojnih mogunosti i da isti budu prepoznati meu prioritetima razvoja na nacionalnom nivou. Neulaganje u osnovnu i poslovnu infrastrukturu tokom dueg vremenskog perioda, bez obzira na uzroke, uticalo je na migracije stanovnitva iz pojedinih djelova zemlje to dodatno oteava mogunosti ubrzanog razvoja tih teritorija, i zahtijeva posebne mjere politike regionalnog razvoja u narednom periodu. Takoe, izostanak infrastrukture opredijelio je i investicionu aktivnost tako da, bez obzira na bogatstvo prirodnih resursa, sjeverni dio Crne Gore karakterie odsustvo investicionih projekata koji bi obezbijedili zapoljavanje za lokalno stanovnitvo. Sagledavanjem faktora kao to su ljudski resursi, ivotna sredina, ekonomske aktivnosti, infrastruktura i usluge, kao i strateki razvojni planovi i propisi, u Strategiji je napravljena je SWOT analiza, koja predstavlja presjek svih faktora koji utiu na stanje i razvoj lokalnih samouprava. Snage i slabosti su unutranji pozitivni i negativni elementi na koje se moe uticati, dok su anse i prijetnje spoljanji pozitivni i negativni faktori na koje se ne moe uticati, ali se mogu predvidjeti, usaglaavati, i moe im se prilagoavati. Strategija definie tri strateka cilja, i to: Strateki cilj 1: Ravnomjerniji razvoj svih jedinica lokalne samouprave i regiona; o Kroz prilagoavanje i bolju povezanost potreba razvoja na lokalnom i regionalnom nivou sa prioritetima razvoja na nacionalnom nivou, te usklaivanje potreba razvoja na lokalnom i regionalnom nivou sa raspoloivim nacionalnim i EU fondovima koji su namijenjeni razvoju. Strateki cilj 2: Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave i regiona; o Kroz obezbjeivanje stvaranje uslova za prepoznavanje, poveanje i optimalno korienje njihovih razvojnih potencijala eliminisanjem uzroka koji spreavaju njihov razvoj; Strateki cilj 3: Regionalni razvoj i zatita ivotne sredine. o Kroz unapreenje uslova za odrivo korienje prirodnih resursa, primjenu nisko karbonskih tehnologija i razvoj komunalne infrastrukture, pruajui posebnu podrku podrujima koja zaostaju u razvoju. Jedna od dodatih vrijednosti je izraunavanje indeksa razvijenosti i pokuaj izraunavanja indeksa konkurentnosti jedinica lokalne samouprave. Indeksom razvijenosti je prikazano odstupanje osnovnih socio-ekonomskih pokazatelja lokalne samouprave, odnosno nivoa njihove razvijenosti od nacionalnog prosjeka. Time se, pored identifikovanja optina koja znaajno zaostaju u razvoju, predlae podjela svih jedinica lokalne samouprave prema razvijenosti. Takav pristup se zasniva na savremenom shvatanju regionalne politike koja, iako koncentrisana na najmanje razvijene jedinice lokalne samouprave, podstie cjelokupni razvoj drave. Usljed nedostatka podataka na nivou JLS, indeks konkurentnosti nije izraunat, ali je pripremljena i razvijena metodologija, te se predlae da sprovoenje SRR prati redovno izraunavanje indeksa konkurentnosti JLS i regiona kojima pripadaju.

| 11


Dokument definie svrhu i opravdanost sva tri cilja i nain njihovog ostvarivanja. Kako bi ovi ciljevi bili to uspjenije ostvareni, drava treba da ima ulogu generatora daljeg razvoja, prvenstveno kroz izgradnju atraktivnosti ekonomskog i pravnog sistema. Kvalitetna i efektivna realizacija Strategije regionalnog razvoja podrazumijeva i definisanje institucionalnih odgovornosti i mehanizama za samu njenu realizaciju. Pored nadlenog ministarstva koje najee daje smjernice za politiku regionalnog razvoja, iskustva zemalja u regionu i ire, pokazuju da se za ovu svrhu formiraju i regionalno razvojne agencije na nivoima statistikih regiona, razne partnerske strukture i sl. kako bi se osiguralo da problematika regionalnog razvoja dobije potrebnu panju. Naravno, predlaganje institucionalnog okvira ogranieno je mogunostima finansiranja istog. Imajui to u vidu, Strategija regionalnog razvoja Crne Gore predlae institucionalni okvir koji ne podrazumijeva osnivanje novih institucija, i koji je zasnovan na principima transparentnosti, strunosti, ali i partnerstva i saradnje, te prilagoen teritorijalnoj organizaciji zemlje. Institucionalni okvir e biti precizno definisan Zakonom o regionalnom razvoju. Naime, kako bi se uredio sistem koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja i definisala metodologija za to objektivnije sagledavanje nivoa razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona kojima pripadaju, Strategijom se predlae priprema i usvajanje Zakona o regionalnom razvoju.

| 12


1. UVOD

1.1 Cilj i svrha izradeTranzicija ekonomije od centralno planske ka trinoj, kao i ekonomski bum koji je obiljeio period nakon sticanja nezavisnosti, uticali su na produbljivanje nivoa socio-ekonomskih razlika i razvojnih mogunosti u razliitim djelovima i meu razliitim socijalnim grupama irom Crne Gore. Neravnomjerni razvoj, nedovoljna iskorienost raspoloivih resursa na jednoj, odnosno primjeri neodrivog korienja prirodnih resursa na drugoj strani, stvorili su potrebu da Crna Gora definie koherentnu razvojnu politiku sa ciljem kreiranja optimalne upotrebe nacionalnih resursa i obezbjeivanja odrivog i konkurentnog razvoja nacionalne ekonomije. Takoe, nastojanja da Crna Gora postane dio porodice zemalja Evropske unije i elja da se postane dio globalnog trita, nameu potrebu podizanja nivoa konkurentnosti Crne Gore u takvom okruenju. Crnoj Gori postaju dostupni fondovi Evropske unije koji su namijenjeni regionalnom razvoju, pa je neophodno izgraditi i ojaati institucionalne i administrativne kapacitete za koritenje sredstava EU fondova na regionalnom i lokalnom nivou, sve sa ciljem smanjenja regionalnih razvojnih razlika i stvaranja uslova da se Crna Gora u to kraem periodu priblii prosjenim vrijednostima indikatora drutvenog i privrednog razvoja zemalja u Evropskoj uniji. Iako je Crna Gora u oima Evropske unije jedan statistiki region2, to ne znai da treba odustati od interne politike regionalnog razvoja. Naprotiv, treba definisati jasne procese, mehanizme i mjere koji e omoguiti da potrebe sa lokalnog nivoa budu prepoznate meu prioritetima na nacionalnom nivou, te da iste budu ukljuene u finansiranje iz raspoloivih nacionalnih i EU fondova. Regionalna razvojna politika treba da omogui svim djelovima zemlje da ostvare svoj potencijal i iskoriste mogunosti za odrivi razvoj i bolji ivotni standard svojih graana, uz dodatnu panju koja se posveuje podrujima koja zaostaju u razvoju. Ostvarenje cilja regionalne razvojne politike zahtijeva zajedniko djelovanje svih aktera drutva od izvrne vlasti na nacionalnom i lokalnom nivou, do privatnog sektora, akademskog i civilnog drutva, kako bi se postigao konsenzus u prijedlogu rjeenja i zajedniko djelovanje u svrhu dostizanja optimalnog razvoja i poboljanja ivotnog standarda graana Crne Gore. U tom smislu, donoenje Strategije regionalnog razvoja Crne Gore (SRR) je znaajan korak. SRR definie razvojne ciljeve usmjerene kao socio-ekonomskom razvoju Crne Gore, smanjenju regionalnih razlika i jaanju potencijala onih djelova zemlje koji zaostaju u razvoju. SRR je i odraz nastojanja da se usaglase nacionalna i regionalna politika Evropske unije, pa se ista donosi u skladu sa aktuelnim finansijskim okvirom, odnosno za period 2010-2014. Strategiju donosi Vlada Crne Gore, a za njenu pripremu i sprovoenje je zadueno Ministarstvo ekonomije.Na sjednici odranoj u aprilu 2009. godine, Vlada Crne Gore usvojila je prijedlog Zavoda za statistiku o statistikim regionima u Crnoj Gori koji odgovaraju NUTS regionima prema regulativi EZ-a 1059/2003, prema kojem je Crna Gora definisana kao jedan region (Crna Gora =NUTS1=NUTS2=NUTS3). | 132


Posebnost SRR ogleda se i u znaaju koji se pridaje zatiti ivotne sredine, pa jedan od stratekih ciljeva ima u fokusu odrivo korienje prirodnih resursa, pospjeivanje nisko karbonskog razvoja i izgradnju komunalne infrastrukture. Takoe, tokom procesa izrade SRR, pripremljen je i prijedlog nove metodologije za sagledavanje razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona u Crnoj Gori, koij sadri vanu promjenu u odnosu na dosadanju praksu. Novom metodologijom se, pored identifikovanja podruja koja znaajno zaostaju u razvoju, predlae podjela svih jedinica lokalne samouprave, odnosno regiona, prema razvijenosti. Takav pristup se zasniva na savremenom shvatanju regionalne politike koja, iako koncentrisana na najmanje razvijene jedinice lokalne samouprave (JLS), podstie cjelokupni razvoj drave. Dalje, proirenje podjele na sve teritorijalne jedinice omoguava kvalitetnije ureenje vanog pitanja nivoa regionalnih razvojnih pomoi. Direktnim povezivanjem nivoa regionalnih razvojnih pomoi sa nivoom razvijenosti, dobija se adekvatni sistem podrke razvoja svih jedinica lokalne samouprave u skladu sa nivoom razvojnih problema sa kojima se pojedinana jedinica suoava. Cilj politike regionalnog razvoja je postizanje ravnomjernog socio-ekonomskog razvoja Crne Gore, u skladu sa principima odrivog razvoja, stvaranjem uslova da se povea konkurentnost svih djelova zemlje i da se realizuju njihovi razvojni potencijali. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 je alat koji treba da omogui ostvarenje tog cilja.

1.2 Politika regionalnog razvoja u kontekstu ukupnog razvoja Crne GoreNajvei uticaj na stvaranje neravnomjernog regionalnog razvoja, sa kojim se i danas suoava Crna Gora, imala je tranzicija iz planskog u trini privredni sistem. Industrije stvarane na nerealnim osnovama doivjele su kolaps, pogotovo na podrujima koja su danas najmanje razvijena. Znaajan broj zaposlenih u velikim industrijskim preduzeima ostao je bez zaposlenja. Iako vjetine, znanja i obrazovanje koja posjeduju nisu odgovarali potrebama novog sistema, samo manji dio je bio spreman da se prilagodi novim uslovima i proe kroz proces prekvalifikacije. Razvojni zamah nakon obnove crnogorske nezavisnosti, ponudio je nove anse za sticanje obrazovanja i zapoljavanje, a investiciona aktivnost je bila sve znaajnija, posebno u primorskom i sredinjem dijelu. To je uticalo na migracije stanovnitva iz sjevernog dijela Crne Gore u sredinji i primorski region. Danas, najvei dio razvojnog potencijala zasnovanog na korienju raspoloivih resursa upravo se nalazi u podrujima koja su najmanje razvijena. Do sada realizovane aktivnosti nisu u dovoljnoj mjeri iskoristile niti potencijal za razvoj turizma u sjevernom dijelu Crne Gore, niti raspoloivi umski i energetski potencijal, niti mogunosti razvoja poljoprivrede u dijelu proizvodnje zdrave hrane. Budua razvojna politika drave zasnivae se upravo na naporima da se navedeni resursi to bolje iskoriste i trino valorizuju. Politika regionalnog razvoja polazi od jedinica lokalne samouprave kao najznaajnijih nosioca razvoja iji je zadatak da prepoznaju potrebe i definiu projekte koji e maksimizirati stepen korisnosti lokalnog stanovnitva i omoguiti rast ivotnog standarda. Ipak, od velikog znaaja je i koordinirana aktivnost izmeu lokalnih i nacionalnih vlasti, kako bi potrebe sa lokalnog nivoa bile adekvatno prepoznate meu prioritetima na nacionalnom nivou. U tom smislu, politika regionalnog razvoja treba da korespondira sa cjelokupnim razvojem zemlje,| 14


odnosno, da aktivnosti na nivou zemlje budu u funkciji boljeg korienja razvojnih potencijala pojedinanih djelova (regiona). U namjeri da se raspoloivi fondovi Evropske unije opredijeljeni za regionalni razvoj iskoriste na najbolji mogui nain, paralelno sa sprovoenjem politike regionalnog razvoja, aktivnosti Vlade Crne Gore bie usmjerene na: 1. Preduzimanje aktivnosti za dalje poveanje ekonomske i pravne atraktivnosti Crne Gore kao sistema, posebno u dijelu vladavine prava koja je jednako vana kako za demokratski, tako i za ekonomski razvoj zemlje; 2. Pokretanje velikih projekata koji su pretpostavka brem ukupnom razvoju, a prije svega: a. poboljanje saobraajne povezanosti (izgradnja autoputa i povezivanje optine Pljevlja sa buduom eljeznicom; poboljanje eljeznike infrastrukture; izgradnja aerodroma u sjevernom dijelu Crne Gore itd); b. rjeavanje komunalnih problema u dijelu upravljanja vsrtim otpadom i otpadnim vodama; c. valorizaciju energetskih resursa; i d. izradu kvalitetnih planskih dokumenata na osnovu Prostornog plana Crne Gore do 2020, kako bi se zadrali postojei i privukli novi investitori. 3. Izgradnju drutvene infrastrukture, odnosno stvaranje uslova za drutveni razvoj, to podrazumijeva adekvatan pristup: javnom sektoru i upravi, kulturi, obrazovanju, zdravstvenoj i socijalnoj zatiti, sportu i rekreaciji, vjerskim zajednicama. U prethodnom periodu, pojedine institucije javne uprave svoja sjedita izmjestila su van administrativnog sredita drave, ili svoje podrune jedinice osnivaju i u drugim jedinicama lokalne samouprave (primjer Uprave za ume). Takoe, napravljen je znaajan pomak u oblasti visokog obrazovanja, u vidu disperzije dravnih fakulteta u sjevernom dijelu. Sutinski predmet interesovanja postaje kvalitet obrazovanja koji e biti u fokusu u narednom periodu. Posebno je vano razvijati vjetine i omoguiti sticanje znanja potrebnih za samostalnu preduzetniku aktivnost graana. Poboljanje drutvene infrastrukture, pored ranije navedenog, dodatno e doprinijeti ublaavanju buduih migracija iz manje razvijenih u razvijenije regione.

U realizaciji navedenih aktivnosti, Crna Gora e se osloniti na: - sopstvene finansijske resurse, - saradnju sa privatnim sektorom kroz javno-privatno partnerstvo, - privlaenje novih i zadravanje postojeih investitora (stranih i domaih), - eventualna nova povoljna kreditna zaduenja kod meunarodnih razvojnih institucija i - fondove Evropske unije koji e joj biti dostupni u procesu integracija. U tom smislu, SRR treba da doprinese boljoj koordinaciji nosilaca razvoja na lokalnom i nacionalnom nivou, i pravilnom odreivanju prioritetnih projekata za finansiranje iz javnih fondova (domai izvori budeta na dravnom i lokalnom nivou, bilateralni grantovi, IPA fondovi, krediti, javno-privatno partnerstvo).

| 15


1.3 Metodoloki pristupStrategija regionalnog razvoja Crne Gore rezultat je rada domaih strunjaka koji su, bilo kao nezavisni eksperti, bilo kao predstavnici nadlenih institucija, dali svoj doprinos kreiranju Strategije. Za potrebe procesa, Vlada je formirala Savjet za izradu Strategije regionalnog razvoja Crne Gore. Dodatnu strunu pomo i podrku obezbijedila je kancelarija Programa za razvoj Ujedinjenih nacija u Podgorici. U elji da regionalni razvoj okupi sve nosioce razvoja kako u fazi planiranja tako i kasnije u procesu realizacije, u pripremu SRR ukljueni su predstavnici jedinica lokalne samouprave (JLS) kroz implementaciju RR-standarda i konsultativni sastanak po zavretku prvog nacrta Strategije. RR-standard (Regionalno razvojni standard) je specijalizovana elektronska baza podataka koja se koristi za definisanje i analizu trenutnog stanja jedinice lokalne samouprave, i prepoznavanje kljunih prednosti i nedostataka iste, kao i za utvrivanje razvojnih prioriteta na lokalnom i regionalnom nivou. Pored utvrivanja razvojnih prioriteta jedinica lokalne samouprave i regiona, priprema SRR podrazumijevala je i analizu dosadanjih mjera politike regionalnog razvoja i efekata koji su postignuti primjenom tih mjera. Vano je napomenuti i da je Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 pripremana u periodu kada se znaajni resursi angauju u izradi nekoliko drugih stratekih dokumenata3. Posebna panja posveena je usklaivanju sa ovim dokumentima, odnosno izbjegavanju preklapanja u sadrini i fokusu i obezbjeivanju komplementarnosti dokumenata. SRR e biti od posebnog znaaja za pripremu Nacionalnog plana razvoja, s obzirom da e uticati na planiranje na lokalnom nivou kroz izradu stratekih planova razvoja jedinica lokalne samouprave, i prepoznavanje projekata ija realizacija treba da obezbijedi zadovoljenje potreba lokalnog stanovnitva i jaanje konkurentnosti JLS. Status tako osmiljenih projekata e biti auriran u okviru elektronske baze razvojnih projekata i predmet prioretizacije nadlenog ministarstva i savjetodavnog tijela. Prioritetni razvojni projekti koje kandiduju nosioci razvoja na lokalnom i nacionalnom nivou posluie kao vaan input za izradu Nacionalnog plana razvoja. Na taj nain, bie obezbijeena konzistentnost makro-ekonomskog okvira i regionalne dimenzije razvoja

Misli se na Strateki okvir usklaenosti 2011-2013 koji priprema Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija; projekat Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU) pod nazivom Crna Gora u XXI vijeku u eri kompetitivnosti, i Nacionalni razvojni plan za koji je zadueno Ministarstvo finansija. | 16

3


2. REGIONALNI RAZVOJ U CRNOJ GORI2.1 Makroekonomski i razvojni trendovi2.1.1 Opti pregled makroekonomskih trendova Nastanak i razvoj savremene ekonomije Crne Gore4, obiljeen je uvoenjem njemake marke, odnosno eura kao zvaninog sredstva plaanja, sveobuhvatnim tranzicionim promjenama stvaranjem trine privrede, sticanjem nezavisnosti 2006. godine, i poetkom procesa pridruivanja EU, kao dugoronim opredjeljenjem Crne Gore i vanom odrednicom u voenju ekonomske i sveukupne politike. Crna Gora je mala, otvorena ekonomija sa BDP (u tekuim cijenama) po stanovniku od 4.907 u 2008. godini, koji je jo uvijek znaajno ispod nivoa novih lanica EU, izuzimajui Bugarsku i Rumuniju. Prema kriterijumima Svjetske banke, Crna Gora spada u grupu zemalja sa srednjim dohotkom, s obzirom da je njen BDP per capita mjeren paritetom kupovnih snaga (BDP PKS), prema istraivanju Svjetske banke od 2005. godine iznosio 7.833$5. Prema ovom pokazatelju, Crna Gora prednjai u odnosu na pojedine zemlje regiona (poput Albanije sa BDP PKS per capita u vrijednosti od 5.369$, Bosne i Hercegovine sa BDP PKS per capita od 6.506$ i Makedonije sa BDP PKS per capita od 7.393$), ali znatno zaostaje za Hrvatskom (koja je u istom periodu imala BDP PKS od 13.232$). Poreenjem ovog pokazatelja sa najnerazvijenijim lanicama EU, zakljuuje se da je Crna Gora na neto niem nivou u odnosu na njih (BDP PKS per capita u Rumuniji je bio 9.374$, dok je u Bugarskoj bio 9.353$). Pored toga, prema podacima Eurostata za 2008. godinu, Crna Gora je po paritetu kupovne moi stanovnitva bila na nivou od 46% prosjeka EU 27, ime je prednjaila u odnosu na najnerazvijenije lanice EU6. Razvoj savremene crnogorske ekonomije zapoeo je uvoenjem njemake marke 1999. godine, a potom eura, u cilju stabilizacije ekonomije. Kao rezultat toga, dolazi do smanjenja stope inflacije (na 4,1% u 2005. godini), do rasta stranih direktnih investicija, te poveanja sveukupnog kredibiliteta Crne Gore. Ovaj period karakterie poetak intenzivnijih tranzicionih promjena, odnosno kreiranja trine privrede. U oblasti fiskalne politike su sprovedene reforme to je, pored stvaranja dodatnog prostora privredi za investiranje, imalo za cilj i uspostavljanje dugorone kontrole nad dravnim rashodima shodno politici uravnoteenog budeta. Dalji razvoj crnogorske privrede u protekloj dekadi karakterie izgradnja nove drave, sticanjem nezavisnosti 2006. godine, to je bilo praeno daljim razvojem trine ekonomije i sveobuhvatnim tranzicionim promjenama. Realni rast BDP-a je bio 8,6%, 10,7% i 6,9% u 2006, 2007. i 2008. godini respektivno (odnosno 8,7% prosjeno u posmatranom periodu). Ovaj rast je bio zasnovan na snanom rastu investicija, naroito u oblasti graevinarstva, turizma i saobraaja, rastu bankarskog sektora i poboljanju javnih finansija. U ovom periodu je znaajno poveana otvorenost crnogorske ekonomije, sa ukupnom trgovinom koja je inilaRazvoj crnogorske ekonomije od 2000. godine, pa nadalje. Svjetska banka (2005): Globalni paritet kupovnih snaga i realni rashodi, ICP (International Comparison Program) 6 Preuzeto iz Stratekog okvira uskladjenosti 2011-2013, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija, Vlade Crne Gore (str. 10)5 4

| 17


oko 133,5% BDP-a u 2008. godini. Jak privredni rast bio je praen i odreenim, manje povoljnim, kretanjima u eksternom sektoru, koja se, prvenstveno, odnose na poveanje deficita robne razmjene sa inostranstvom, sa direktnim uticajem na rast deficita tekueg rauna platnog bilansa (50% BDP-a u 2008.) Ipak, visok deficit na tekuem raunu platnog bilansa nije neuobiajen za male, otvorene ekonomije sa slobodnim tokovima kapitala u periodima naglog ekonomskog rasta, kakva je Crna Gora. Ovaj period karakterie rast trita kapitala, smanjenje prosjene ponderisane efektivne aktivne kamatne stope (na 9,40% u 2008. u odnosu na 12,11% u 2005.) i poveanje ukupnih kredita bankarskog sektora na 90,7% BDP-a. Stopu nezaposlenosti je karakterisao trend pada (na 10,74% u 2008. godini). Posmatrano po geografskim regionima, u ovom periodu je ostvaren rast investicija, naroito u oblasti graevinarstva, turizma i u finansijskom sektoru u sredinjem i primorskom dijelu zemlje. Sjevernu Crnu Goru takoe karakterie rast investicione i ukupne ekonomske aktivnosti, ali sporije u odnosu na ostala dva regiona. Napredak je ostvaren kako u dijelu stabilizacije privrede, tako i u razliitim segmentima strukturnih reformi uporedo sa brzim ulanjenjem zemlje u Meunarodni monetarni fond i Svjetsku banku poetkom 2007. godine, to je imalo pozitivan odraz i na meunarodnim finansijskim tritima. Zemlja je intenzivirala aktivnosti koje se odnose na proces pridruivanja Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Pored toga, postala je lanica Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji je u Crnoj Gori u primjeni od jula 2007. godine i kojim se garantuje slobodna trgovina za oko 90% industrijskih proizvoda. Takoe, kao ogroman znak napretka na polju evropskih integracija, Crna Gora je 15. oktobra 2007. godine potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju sa EU, koji je stupio na snagu 1. maja 2010. godine. Posljedicom pozitivnih kretanja u crnogorskoj ekonomiji, rejting agencija Standard & Poor's Ratings Services je u martu 2007. godine poboljala dugoroni rejting Crne Gore na 'BB+' sa 'BB'. Istovremeno je ustanovljen 'B' kratkoroni rejting. Dalji izgled funkcionisanja ekonomije je bio stabilan. U januaru 2008. godine agencija Standard & Poor's je potvrdila dugoroni BB+ i kratkoroni B kreditni rejting, a cjelokupno stanje ekonomije je ocijenila kao stabilno. U 2009. godini, godini koju karakterie suoavanje sa snanim uticajem svjetske ekonomske krize, BDP je, prema procjeni Ministarstva finansija, ostvario negativan realni rast od 5,3%. Berzanski indikatori su izgubili preko 70% svoje vrijednosti u odnosu na njihove maksimalne vrijednosti; smanjena je kreditna aktivnost banaka, a smanjeni su i depoziti. Umanjena likvidnost bankarskog sektora znatno je ograniila mogunosti kreditne aktivnosti banaka (ukupni krediti su smanjeni na 79,8% BDP-a u 2009. godini), odnosno njihove podrke ostatku privrede. To je u velikoj mjeri umanjilo kako likvidnost privrede, tako i cjelokupnu privrednu aktivnost. Fiziki obim industrijske proizvodnje, kao jedne od grana koju je najtee pogodila kriza, je u 2009. godini smanjen za 32%. Porastao je pritisak na javne finansije, to je vodilo stvaranju budetskog deficita od 4,4% BDP. Inflacija je u ovom razdoblju dostigla relativno nizak nivo (3,4%), priblian onom koji je zabiljeen u 2004. godini. Deficit tekueg rauna platnog bilansa je takoe, usljed smanjena uvoza, smanjen na oko 29,07% BDP-a u 2009. godini. U aprilu 2010. godine, agencija Standard and Poors objavila je kreditni rejting Crne Gore za dugorono i kratkorono i zaduivanje u stranoj valuti BB/B i rejting za zaduivanje u domaoj valuti BB+/B. Ocjena za dugorono zaduivanje u stranoj valuti smanjena je sa BB+ na BB, dok su ocjene u ostalim segmentima zaduivanja ostale nepromijenjene. Takoe,| 18


potvrena je i ocjena Crne Gore za transfere i konveritibilnosti na AAA. Osnovni makroekonomski pokazatelji crnogorske ekonomije za period 2006-09. su prikazani u tabeli 1. Tabela 1: Makroekonomski indikatori Crne Gore za period 2006 20092006. Stanovnitvo7

2007. 626.188 2.807,90 4.484,0 10,70 0,1 11,91 6,35 4,2 1.301,7 2.385,82 -1.084,46 -1.007,6 -37,6 20,8 462,1 17,20 38,87 27,50

2008. 628.804 3.085,60 4.907,09 6,9 -2,0 10,74 1,17 7,411

2009. 3.083,008

624.241 2.148,99 3.442,5 8,60 1,00 14,70 3,40 3,0 1.066,3 1.718,6 -652,3 -531,3 -24,7 21,70 504,0 23,40 47,26 32,70

BDP u tekuim cijenama (mil ) BDP per capita () Realni rast BDP-a (u %) Rast industrijske proizvodnje (u %) Stopa nezaposlenosti (%, kraj perioda) Budetski saldo (% od BDP) Inflacija mjerena trokovima ivota (%, godinji prosjek) Izvoz roba i usluga (mil ) Uvoz roba i usluga (mil ) Bilans razmjene roba i usluga (mil ) Bilans tekueg rauna (mil ) Bilans tekueg rauna (% BDP) Neto strane direktne investicije (% BDP) Spoljni dug (mil. ) Spoljni dug (% BDP) Spoljni dug (% izvoza roba i usluga) Javni dug (% BDP)

-5,39

-32,20 11,42 - 4,410 3,4 976,78 1.963,74 -986,97 -896,27 -29,07 29,54 699,90 22,70 71,65 37,00

1.218,0 2.900,9 -1.683,0 -1.564,3 -50,70 17,90 481,70 15,60 39,54 29,00

Izvor: Monstat, Ministarstvo finansija Vlade Crne Gore, CBCG,

Pored svih problema koje kriza sa sobom nosi, u drugoj polovini 2009. godine su se mogli prepoznati prvi znaci stabilnosti koji su se ogledali, prije svega, u poveanju kapitala i likvidnih sredstava banaka. Iako e prema svim pretpostavkama i 2010. biti godina mogueg negativnog ekonomskog rasta, ponovno oivljavanje aktivnosti bankarskog sektora e i dalje predstavljati jedan od glavnih pokretaa pozitivnog ekonomskog rasta u narednim godinama. Paralelno sa tim, odravanje stabilne inflacije i poveanje ekonomske aktivnosti, kontrola spoljnotrgovinskog deficita i odravanje nivoa budetskog balansa u skladu sa Mastrihtskim kriterijumima, uz politiku niskog spoljnjeg duga, i dalje treba da predstavljaju osnovne ciljeve paralelnog djelovanja monetarne, fiskalne i strukturnih politika u Crnoj Gori.

Izvor: procjena Monstat-a Izvor: Ministarstvo finansija 9 Izvor: Ministarstvo finansija 10 Izvor: Ministarstvo finansija 11 Prema metodologiji Monstata, usklaenoj sa metodologijom Eurostata, od 2008. godine je uveden indeks potroakih cijena kao pokazatelj inflacije. Tako se podaci o inflaciji za 2006. i 2007. odnose na inflaciju mjerenu trokovima zivota, dok se podaci za 2008. i 2009. odnose na inflaciju mjerenu potroakim cijenama.8

7

| 19


2.1.2 Stanovnitvo, zaposlenost i nezaposlenost Stanovnitvo u velikoj mjeri utie na kretanja u ekonomiji, i to uglavnom na dva naina. Sa jedne strane formira ponudu rada u jednoj privredi, a s druge strane predstavlja vanu komponentu potronje, kao sastavnog elementa agregatne tranje u ekonomiji. Time je stanovnitvo, odnosno kretanje stanovnitva, osnovni indikator privrednih aktivnosti u jednoj zemlji, a zaposlenost i nezaposlenost glavni indikatori kretanja stanovnitva. Prema popisu iz 2003. godine, Crnu Goru karakterie poveanje ukupnog broja stanovnika za 0,83%. Posmatrajui sjeverni dio zemlje, karakteristino je izraeno demografsko pranjenje svih optina ovog regiona, naroito optina Plav, avnik, Pluine, abljak, Andrijevica i Kolain, sa stopama rasta stanovnitva od -28,5%, - 20,14%, -18,60%, -14,45%, -13,60% i -10,53% respektivno, u 2003. godini u odnosu na popis 1991. godine. S druge strane, u istom periodu, sredinji i primorski region karaktrie poveanje broja stanovnika od 6,8% i 8,3% respektivno. Isti trend je nastavljen i poslednjih godina, s obzirom da procjene Zavoda za statistiku Crne Gore o broju stanovnika ukazuju na dalji odliv stanovnitva iz sjevernog u sredinji i primorski region zemlje. Tako je u 2008. godini12 stopa rasta stanovnitva u Sjevernom regionu i dalje bila negativna i iznosila je -0,27% u odnosu na prethodnu godinu, dok je Sredinji region karakterisalo poveanje broja stanovnika od 0,73%, a primorski od 0,70%. S druge strane, broj radno sposobnog stanovnitva13 u sjevernom regionu je priblino isti u 2008. u odnosu na prethodnu godinu. Tendencija pada broja stanovnika u sjevernom regionu je na dugi rok nepovoljna, dok je strukturno poveanje aktivnog stanovnitva, naroito ako se moe zapoljavati, povoljna tendencija. Pored toga, paralelno sa poveanjem ukupnog stanovnitva u sredinjem i primorskom regionu, raste i broj radno sposobnog stanovnitva. Na to ukazuju i procjene Zavoda za statistiku, po kojima je u 2008. godini broj radno sposobnog stanovnitva u sredinjem regionu povean za 0,90%, dok je u primorskom regionu zemlje ovaj rast bio 0,89% u odnosu na 2007. godinu. Zaposlenost i nezaposlenost, kao znaajni indikatori socio-ekonomske razvijenosti, u Crnoj Gori imaju izraenu regionalnu dimenziju. Ukupan broj zaposlenih u poslednjih pet godina (2005-2009) raste u kontinuitetu, to potvruje podatak da je prosjena stopa rasta broja zaposlenih u ovom periodu iznosila 3,6%, a ukupan broj zaposlenih lica je na kraju 2009. godine iznosio 169.859 (u odnosu na 169.160 osoba na kraju 2008. i 159.223 na kraju 2007.)14. Ovo ukazuje na znaajne pozitivne efekte sistemskih mjera podrke preduzetnitvu i poveanje broja registrovanih privrednih drutava i preduzetnika. Meutim, posmatrano po regionima, u periodu nakon 2005.godine, ispoljena su razliita kretanja broja zaposlenih. Broj zaposlenih u sjevernom regionu je u ovom periodu povean, ali je taj rast bio sporiji od rasta broja zaposlenih u sredinjem i primorskom regionu zemlje. Tako se u 2009. godini, od ukupnog broja zaposlenih u Crnoj Gori, na sjeverni region odnosilo 18,9%. Generalno, ukoliko analiziramo period od 2005. do 2009. godine, kada je ostvarivana pozitivna prosjena stopa rasta broja zaposlenih (3,6%), oigledno je da je ova stopa rasta bila znatno manja od prosjene stope realnog rasta BDP-a (koja je u periodu 2005-2009. iznosila 5,26%). U skladu sa tim, realni rast BDP-a nije bio praen adekvatnom stopom rasta broja zaposlenih. Broj nezaposlenih lica15 u Crnoj Gori se permanentno smanjuje, tako da je na kraju 2009. godine12 13

Prema procjeni Zavoda za statistiku U radno sposobno stanovnitvo se ubraja stanovnitvo izmeu 15 i 64 godine starosti. 14 CBCG, Zavod za zapoljavanje 15 U analizi zaposlenosti i nezaposlenosti, korieni su podaci Zavoda z zapoljavanje i CBCG | 20


ukupan broj nezaposlenih iznosio 30.169, i bio je smanjen za 18.676 lica u odnosu na 2005. godinu. Posmatrano po regionima, najmanje smanjenje broja nezaposlenih, ostvareno je u sjevernom dijelu zemlje. Stopa nezaposlenosti u Crnoj Gori je u ovom perodu smanjena sa 18,48% u 2005. godini, na 11,42% u 2009. godini. 2.1.3 Strukturne promjene Dugorono posmatrano, najznaajnije strukturne promjene u jednoj ekonomiji se odnose na uee pojedinih privrednih sektora u ukupnom bruto domaem proizvodu. Na osnovu uea pojedinih sektora u cjelokupnoj ekonomiji, ocjenjuje se nivo privredne razvijenosti, odnosno, definiu se osnovni trendovi. Struktura crnogorske ekonomije ogleda se u strukturi njenog bruto domaeg proizvoda. Naime, u strukturi ekonomije, posmatrano po bruto dodatoj vrijednosti, prema podacima MONSTAT-a iz 2008.16 usluge uestvuju sa oko 62%. Iako ini samo dio sektora usluga, turizam je kljuna komponenta ekonomije i glavni izvor rasta, naroito na Primorju. Industrijska proizvodnja, predstavlja oko 11% ukupne ekonomije. Poljoprivreda ini oko 7,5% ekonomije i predstavlja znaajan izvor prihoda za veliki dio stanovnitva koji ivi u ruralnim podrujima zemlje. Slina struktura je zabiljeena i u 2007. godini. U odnosu na 90-te godine, smanjen je udio poljoprivrede i industrije u ukupnoj ekonomiji, to je slino strukturnim promjenama u velikom broju zemalja u svijetu. Pored bruto domaeg proizvoda, kao osnovnog pokazatelja razvijenosti pojedinih ekonomija i strukturnih promjena u ekonomijama, postoji jo nekoliko pokazatelja koji ukazuju na nivo drutvenog razvoja i kvaliteta ivota kao posljedice strukturnih i ostalih promjena u ekonomiji. Jedan od takvih pokazatelja je indeks razvoja po mjeri ovjeka - HDI (eng. Human Development Index), kao komparativna mjera oekivanog trajanja ivota, pismenosti, obrazovanja i ivotnog standarda zemalja u svijetu.17 Prema izvjetaju UNDP-a, HDI za Crnu Goru u 2007. je bio 0,834, to predstavlja poveanje u odnosu na 2006. godinu (kada je HDI bio na nivou od 0,828). Time se, po ovom izvjetaju, Crna Gora svrstava u grupu zemalja sa visokim razvojem po mjeri ovjeka u okviru grupe zemalja u razvoju, i zauzima 62. mjesto na listi18. Strukturne promjene u jednoj privredi ogledaju se i u promjenama u nejednakosti dohotka stanovnitva. Najea, mada ne i najbolja mjera nejednakosti dohotka jeste Gini koeficijent. Vrijednost ovog koeficijenta se kree izmeu nule (kada je dohodak meu graanima jednako distribuiran) i jedan (kada jedna osoba raspolae ukupnim dohotkom). Prema tome, to je Gini koeficijent blii jedinici, vee su nejednakosti u drutvu. Prema podacima Ministarstva rada i socialnog staranja, Gini koeficijent je u Crnoj Gori smanjen u 2008. na 25,3% sa 26,4% u 2007.godini, to pokazuje postepeno smanjenje nejednakosti u Crnoj Gori.16

Statistiki godinjak 2009. str. 71, bruto vrijednost proizvodnje po KD i bruto domai proizvod u tekuim cijenama 17 Human Development Index se izraunava po metodologiji definisanoj od strane UNDP-a. Posljednji Izvjetaj o razvoju po mjeri ovjeka za Crnu Goru je objavljen u oktobru 2009. godine, na osnovu podataka iz 2007. godine. Izvjetaj je raen za 192 zemlje, od kojih su njih 180 lanice UN-a. 18 Naime, po Izvjetaju o humanom razvoju UNDP-a, sve zemlje se, zavisno od visine indeksa humanog razvoja dijele na zemlje sa veoma visokim humanim razvojem, zemlje sa visokim humanim razvojem, zemlje sa srednjim humanim razvojem i zemlje sa niskim humanim razvojem. Prva kategorija zemalja se odnosi na razvijene zemlje, dok se ostale tri kategorije odnose na zemlje u razvoju. | 21


2.1.4 Konkurentnost crnogorske privrede Jedna od opte prihvaenih ocjena globalne konkurentnosti jedne privrede u svijetu u poslednjih nekoliko godina je Indeks globalne konkurentnosti (eng. Global Competitiveness Index) koji objavljuje Svjetski ekonomski forum (eng. World Economic Forum) u okviru izvjetaja o globalnoj konkurentnosti. Indeks globalne konkurentnosti (IGK) u toj studiji ocenjuje 133 zemlje irom svijeta na osnovu velikog broja faktora koji utiu na poslovno okruenje, grupisanih u dvanaest grupa, i to: institucije, infrastruktura, makroekonomska stabilnost, zdravstvo i osnovno obrazovanje, visoko obrazovanje i obuka, efikasnost trita roba i usluga, efikasnost trita radne snage, sofisticiranost finansijskog trita, tehnoloka spremnost, veliina trita, sofisticiranost poslovanja i inovacije. Prema izvjetaju o globalnoj konurentnosti za 2009-2010. koji je objavio Svjetski ekonomski forum, Crna Gora je zauzela 62. mjesto sa vrijednou indeksa 4,16 to predstavlja napredak za 3 mjesta u odnosu na prethodnu godinu. Posmatrajui Jugoistonu Evropu, Crna Gora je lider u regionu ispred Rumunije (64), Hrvatske (72), Bugarske (76), Makedonije (84), Srbije (93), Albanije (96) i Bosne i Hercegovine (109). Tabela 2: Crna Gora u Izvjetaju o globalnoj konkurentnosti Rang (od 133) Rezultat (1-7) IGK 2009-2010 IGK 2008-2009 (od 134) IGK 2007-2008 (od 131) Osnovni faktori Institucije Infrastruktura Makroekonomska stabilnost Zdravstvo i osnovno obrazovanje Faktori efikasnosti Visoko obrazovanje i obuka Efikasnost trita robe Efikasnost trita radne snage Sofistiranost finansijskog trita Tehnoloka spremnost Veliina trita Faktori inovativnosti Sofisticiranost poslovanja Inovacije 62 65 82 65 52 93 70 40 65 57 58 53 17 45 124 68 80 56 4,2 4,1 3,9 4,4 4,3 3,0 4,6 5,8 4,1 4,2 4,3 4,5 5,0 4,1 2,2 3,6 3,8 3,3

Izvor: The Global Competitiveness Index 20092010; 2009 World Economic Forum

U odnosu na indeks globalne konkurentnosti 2008-2009, najvei napredak napravljen je u oblasti inovacija (32 mjesta), efikasnosti trita radne snage (11), sofisticiranosti finansijskog trita (10) i sofisticiranosti poslovanja (10), a manji na podruju institucija i infrastrukturnih promjena, dok je znaajan pad zabiljeen na nivou makroekonomske stabilnosti . U nastavku je dat uporedni prikaz Crne Gore sa EU 27 i Jugoistonom Evropom na osnovu posmatranih dvanaest oblasti, odnosno stubova konkurentnosti.| 22


Slika 1. Crna Gora i EU 27EU 27 Institucije 7 6 5 4 3 2 1 0 Crna Gora

Slika 2. Crna Gora i Jugoistona EvropaJugoistocna Evropa Institucije 7 6 5 4 3 2 1 0 Crna Gora

Inovacije Sofisticiranost poslovanja

Infrastruktura Makroekonomska stabilnost Zdravstvo i osnovno obrazovanje Visoko obrazovanje i obuka Efikasnost trzita robe

Inovacije Sofisticiranost poslovanja

Infrastruktura Makroekonomska stabilnost Zdravstvo i osnovno obrazovanje Visoko obrazovanje i obuka Efikasnost trzita robe

Velicina trzita

Velicina trzita

Tehnoloka spremnost Sofisticiranost finansijskog trzita Efikasnost trzita radne snage

Tehnoloka spremnost Sofisticiranost finansijskog trzita Efikasnost trzita radne snage

Poslovanje U okviru Izvjetaja o globalnoj konkurentnosti, dat je i prikaz najznaajnih faktora koji utiu na poslovanje preduzea u Crnoj Gori. Tabela 3 pokazuje listu od 15 faktora, za koju su ispitanici upitani da odaberu pet najproblematinijih za poslovanje u njihovoj zemlji/ekonomiji i rangiraju ih od 1 (najvie problematian) do 5 (najmanje problematian). Rezultati istraivanja u Crnoj Gori su pokazali da najvee prepreke prilikom poslovanja predstavljaju neefikasna dravna birokratija, neadekvatna infrastruktura i pristup finansijama. Tabela 3: Faktori poslovanja koji predstavljaju najvei problem za razvoj Faktori poslovanja % odgovora Nefikasna dravna birokratija Neodgovarajua infrastruktura Pristup finansijama Neodgovarajua obrazovana radna snaga Korupcija Restiktivni radni propisi Poreski propisi Niska radna etika domae radne snage Poreske stope Kriminal i krae Propisi o stranoj valuti Inflacija Politika nestabilnost Loe javno zdravlje Nestabilnost vlade 16,1 15,4 14,6 11,2 10,6 8,2 6,9 5,3 4,1 2,2 1,9 1,7 1,0 0,7 0,0

Izvor: The Global Competitiveness Index 20092010, 2009 World Economic Forum | 23


Ekonomske slobode Dostignuti stepen ekonomskih sloboda u jednoj zemlji moe se posmatrati kroz dva indeksa, i to: indeks ekonomskih sloboda Fondacije Heritage i indeks ekonomskih sloboda kanadskog Fraser instituta. Indeks ekonomskih sloboda Fondacije Heritage (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation) se vie oslanja na pokazatelje regulative u deset oblasti vanih za ekonomske slobode. Prema ovoj metodologiji, u 2010. godini, Crna Gora zauzima 68. mjesto na svijetu najslobodnijih zemalja sa indeksom ija je vrijednost 63,6 to predstavlja poveanje od 5,4 poena u odnosu na prethodnu godinu, kao rezultat unapreenja sedam od deset oblasti. Posmatrajui zemlje Jugoistone Evrope, bolje rangirane zemlje od Crne Gore su: Albanija (53), Makedonija (56) i Rumunija (63), dok su slabije rangirane Bugarska (74), Hrvatska (92), Srbija (104) i Bosna i Hercegovina (110). Tabela 4: Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 1 Deset ekonomskih sloboda Rezultat Promjena Sloboda poslovanja 70,1 Trgovinske slobode 83,2 Fiskalne slobode 90,0 Javna potronja 54,4 Monetarne slobode 73,2 Investicione slobode 55,0 Finansijske slobode 50,0 Imovinska prava 40,0 Borba protiv korupcije 34,0 Sloboda na tritu rada 86,4 Izvor: Index of Economic Freedom, Heritage Foundation

Drugi pokazatelj je indeks ekonomskih sloboda u svijetu prema Gwartneyu i Lawsonu (Index of Economic Freedom of the World, EFW) koji objavljuje kanadski Fraser Institute. Indeks ekonomskih sloboda EFW je razraeniji i obuhvata niz komponenti iz pet podruja ekonomskih sloboda, a ocjene komponenti dobijene su na osnovu vie od 40 pokazatelja, od kojih veliki dio ine makroekonomski pokazatelji. Prema ovom indeksu objavljenom u Godinjem izvjetaju ekonomskih sloboda u svijetu 2009, Crna Gora zauzima 81. mjesto na ljestvici najslobodnijih zemalja na svijetu sa vrijednou indeksa od 6,58. Prema ovom indeksu sloboda, Crna Gora se nalazi ispred Srbije (84), Makedonije (89), Hrvatske (95) i Bosne i Hercegovine (105), a iza Albanije (57), Rumunije (73) i Bugarske (76).

| 24


Tabela 5: Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 2 Oblasti ekonomskih sloboda Veliina Vlade19 Pravna struktura i zatita imovinskih prava Pristup zdravom novcu Sloboda meunarodne trgovine Regulacija

Rezultat 5,5 5,4 7,3 7,4 7,3

Rang 110 78 96 45 33

Izvor: Economic Freedom of the World 2009 Annual Report

Zakljuak Evropska unija ima 27 drava lanica i 271 region. Socijalne i ekonomske razlike izmeu ovih regiona su znaajne tako da svaki etvrti region ima bruto domai proizvod (BDP) po stanovniku manji od 75% prosjeka svih 27 lanica. EU je uvidjela potrebu smanjenja navedenih nejednakosti i jaanja konkuretnosti svih svojih regiona, kako bi, kao cjelina, ostala konkurentna na svjetskim tritima. Pojam konkurentnosti time se sve vie proiruje i na regionalni nivo. Konkurentan region je onaj region koji uspijeva da privue i zadri uspjene kompanije i povea ivotni standard svojih stanovnika. Kvalitetna radna snaga i ulaganja biraju upravo one regione koji se smatraju konkuretnima. Prema definiciji Evropske komisije iz 1998. godine, regionalna konkurentnost podrazumijeva sposobnost regiona da proizvodi robu i usluge koji e biti konkurentni na svjetskom tritu. U prolosti, konkurentnost regiona se nastojala postii privlaenjem meunarodno konkurentnih kompanija, to se pokazalo samo djelimino uspjenom strategijom. Novi pristup regionalnom razvoju naglaava razvoj konkurentnosti domaih kompanija i podstie odrivo korienje svih vrsta resursa u pojedinom regionu. Imajui u vidu navedeno, EU je kreirala programe za podsticanje konkurentnosti koji pomau regionima da predvide i pokrenu privredne promjene tako to e podstai inovativnost, razvoj drutva znanja, zatitu ivotne sredine i poboljanje pristupa svemu navedenom. Jaanje konkurentnosti svih crnogorskih JLS pretpostavka je konkurentnije Crne Gore na globalnom nivou.

2.2 Teritorijalna i statistika podjela Crne Gore2.2.1 Teritorijalna podjela Ustavom Crne Gore jemi se pravo na lokalnu samoupravu, odnosno pravo graana i organa lokalne samouprave da ureuju i upravljaju odreenim javnim i drugim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti i u interesu lokalnog stanovnitva. Osnovni oblik lokalne samouprave je optina, a mogu se osnivati drugi oblici lokalne samouprave. Ustavom je propisano da optina ima svojstvo pravnog lica i da je samostalna u vrenju svojih nadlenosti. Pored ustavne regulative, nadlenosti lokalne samouprave propisane su i zakonskom regulativom.

Odnosi se na ukupnu budetsku potronju; transfere i subvencije; dravna preduzea i investicije i najviu graninu poresku stopu. | 25

19


Crna Gora je teritorijalno organizovana u 19 optina, Glavni grad i Prijestonicu. Granice optina, Glavnog grada i Prijestonice utvrene su granicama pripadajuih naselja. S obzirom da je Crna Gora u procesu harmonizacije zakonodavstva sa EU zakonodavstvom (acquis communautaire), Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. list RCG 42/03, 28/04, 75/05, 13/06, i Sl. list CG 88/09) usaglaen je sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi i usvojena su naela koja se odnose na decentralizaciju, demokratizaciju, supsidijarnost, izjednaavanje hijerarhije izmeu centralnih i lokalnih organa, naelo samoorganizovanja i naelo odrivog razvoja.20 Osim vrste i naina obavljanja poslova jedinica lokalne samouprave, zakonom je definisan i njihov nain finansiranja. U poslednjih nekoliko godina znaajne aktivnosti su posveene reformi lokalnih javnih finansija. Krajem 2003. godine donesen je Zakon o finansiranju lokalne samouprave (Sl. list RCG, 42/03 i 44/03, Sl. list CG 5/08 i 51/08) koji se primjenjuje od januara 2004. godine. Izmjene Zakona o finansiranju lokalne samouprave, koje su stupile na snagu 01. januara 2008. godine, trebalo je da predstavljaju znaajno unapreenje finansiranja lokalne samouprave u smislu veeg stepena fiskalne autonomije i obezbjeivanja izdanih prihoda iz kojih jedinice lokalne samouprave mogu da finansiraju poslove iz svoje nadlenosti. Aktivnosti su usmjerene na jaanje fiskalnog kapaciteta JLS, to se uobliava i kroz zakonska rjeenja. 2.2.2 Statistika podjela Kada je u pitanju statistika podjela Crne Gore, prema kriterijumima EUROSTAT-a o podjeli drave na prostorne jedinice za statistiku, Crna Gora se posmatra kao jedan region. Bez obzira to je Crna Gora prema navedenoj klasifikaciji jedan region, postoje znaajne razlike u nivou razvijenosti jedinica lokalne samouprave (JLS), pa samim tim i irih podruja kojima pripadaju. U Crnoj Gori ne postoje administrativno odreeni regioni. Ipak, za potrebe analize i prepoznavanja razvojnih prioriteta, posmatranje JLS pojedinano moe znaiti suvie mikro pristup. Sa druge strane, zbog ograniene mogunosti absorpcije finansijskih sredstava na nivou JLS (izuzev Glavnog grada Podgorice), postoji potreba posmatranja JLS u kontekstu prirodnog okruenja kojem pripada. Stoga, u Strategiji regionalnog razvoja klasifikovali smo regione Crne Gore na sjeverni, sredinji i primorski region, prema geografskim obiljeljima na sledei nain: Sjeverni region ine sledee optine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolain, Plav, Pljevlja, Pluine, Roaje, avnik i abljak. U Sredinjem regionu imamo Glavni grad Podgoricu, optinu Danilovgrad, optinu Niki i Prijestonicu Cetinje. Podgorica je glavni grad, administrativni, privredni, univerzitetski i politiki centar. Primorski region, ine: Bar, Budva, Herceg-Novi, Tivat, Kotor, Ulcinj.

20

Akcioni plan za reformu lokalne samouprave, 2009. godine. | 26


2.3 Regionalne razlikeTeritorija drave Crne Gore prostire se na 13.812km2, sa duinom morske obale od 293,5km. Kad posmatramo jedinice lokalne samouprave, postoji velika nesrazmjera u povrini, broju stanovnika i gustini naseljenosti. U Crnoj Gori, Tivat je najmanja optina po povrini (46km2), dok je Niki najvea (2.065km2). Sjeverni region se prostire na 52,8%, a Primorski region na 11.6% teritorije Crne Gore. Gustina naseljenosti u sva tri regiona je neujednaena, tako da je naseljenost manja u sjevernom dijelu, u odnosu na sredinji i primorski region. Najvea gustina naseljenosti je u Primorskom regionu (91,2 stanovnika/km2). Na lokalnom nivou postoje znaajne razlike u gustini naseljenosti, pri emu je najvea gustina naseljenosti u optini Tivat (296,2 stanovnika/ km2), a najmanja u optini Pluine (4,6 stanovnika/ km2). U Crnoj Gori ima 1256 naselja, od ega je 3,2% urbanih i 96,8% ruralanih naselja. Optina Pljevlja ima najvei (159), dok optina Tivat ima najmanji broj naselja (12). S obzirom da su mogunosti obrazovanja i zaposlenja vee u urbanim naseljima, postoji stalna tendencija iseljavanja ruralnih naselja. Razvojni problemi sa kojima se danas suoava veliki broj crnogorskih jedinica lokalne samouprave koje zaostaju u socio-ekonomskom smislu za prosjekom u zemlji, ukljuuju niz negativnih obiljeja od kojih su najznaajniji: visok nivo nezaposlenosti, nerazvijena infrastruktura, nizak dohodak, nizak nivo prihoda jedinica lokalne samouprave, starenje stanovnitva, niska gustina naseljenosti, te nedostatak kapaciteta jedinica lokalne samouprave za strategijsko planiranje. Uspjeno voenje regionalne politike EU, kao vane snage kohezije i ekonomskih integracija izmeu regiona, zasniva se na upotrebi niza pokazatelja, od kojih je najznaajniji bruto domai proizvod (BDP) per capita mjeren paritetom kupovnih snaga (PKS). U Crnoj Gori, usljed nedostatka zvaninih podataka o bruto domaem proizvodu na nivou jedinica lokalne samouprave, nije mogue analizirati udio jedinica lokalne samouprave, ili regiona u ukupnom BDP-u Crne Gore. Drugim rijeima, nije mogue sagledati koje jedinice lokalne samouprave zaostaju za prosjekom razvijenosti na nivou drave ili su iznad njega, mjereno BDP PKS per capita. Ipak, u sagledavanju razlika u razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona u Crnoj Gori, znaajni su pokazatelji regionalnih razlika koji su korieni kao elementi u kalkulaciji indeksa razvijenosti. U tabeli 6 je dat pregled razlika na nivou jedinica lokalne samouprave pokazatelje u 2009. za odabrane

Kako pokazuje tabela 6, u poslednje tri godine su oigledne znaajne razlike u visini oporezivog dohotka po stanovniku, kako izmeu jedinica lokalne samouprave, tako i za razliite godine na nivou iste jedinice lokalne samouprave. Tako je oporezivi dohodak po stanovniku u 2007. godini bio najvei u optini Budva i iznosio je 298,49 , dok je najmanji bio u Optini Andrijevica i iznosio je 0,68 . Ovaj dohodak per capita je u optini Budva u 2008. i 2009. smanjen na 162,00 i 31,43 respektivno, dok je u optini Andrijevica takoe smanjen na 0,10 i 0,0 u 2008. i 2009. godini.

| 27


Tabela 6: Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samoupravePokazatelj Ukupni oporezivi dohodak per capita (u ) u 2009. Budetski prihodi JLS21

Jedinica lokalne samouprave Minimum 0,0 34,61 6,72% 44,90% 71,51 Maksimum 61,36 2.298,55 17,80% 90,40% 135,78 Raspon 66,41 2,65 2,01 1,89

per capita u

Prosjena stopa nezaposlenosti u 2009. Udio obrazovanog stanovnitva (SSS, VS, VSS) u stanovnitvu od 15 do 64 godine Opte kretanje stanovnitva u 2003. (1991=100)

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika na osnovu popisa 2003. godine. Izraunavanje udjela obrazovanog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu dobi izmeu 15 i 64 godine, raeno je na osnovu podataka iz popisa 2003. godine. Za izraunavanje opteg kretanja stanovnitva, korieni su podaci od dva poslednja popisa.

Takoe, razlike u budetskim prihodima jedinica lokalne samouprave per capita su vidne, kako izmeu jedinica lokalne samouprave, tako i za razliite godine na nivou iste jedinice lokalne samouprave. Tako su budetski prihodi jedinica lokalne samouprave per capita u 2007. bili najvei u optini Budva i iznosili su 1.628,56 , a najmanji u optini Berane (50,31), to je 32 puta manje. Ovi prihodi per capita su u optini Budva u 2008. i 2009. godini iznosili 3.321,14 i 2.298,55 , tako da je Budva tokom sve tri analizirane godine bila optina sa najveim budetskim prihodima per capita. Sa druge strane, u 2008. godini, najmanji budetski prihod per capita je imala optina Andrijevica (46,16), a u 2009. godini optina avnik u iznosu od 34,61 (to predstavlja pogoranje u odnosu na 2008. kada su budetski prihodi per capita ove optine iznosili 135,24 ). Pokazatelj nezaposlenosti, odnosno prosjena stopa nezaposlenosti u 2007. godini je bila najnia u optini Budva (6,07%), a najvia u optini Andrijevica (16,98%). U 2008. godini, najniu stopu nezaposlenosti je i dalje imala optina Budva (5,34%), dok je najveu stopu nezaposlenosti imala optina Cetinje gdje je stopa nezaposlenosti poveana na 19,32% u odnosu na 9,02% u 2008. godini. U 2009. godini, optina Pluine je imala najniu stopu nezaposlenosti (6,72%), dok je najveu stopu nezaposlenosti i dalje imala optina Cetinje (17,80%), to je 2,65 puta vie u odnosu na stopu nezaposlenosti u optini Pluine. Razlike izmeu optina su velike i kada je u pitanju broj stanovnika, odnosno prirodno kretanje stanovnitva. Naime, optine u sjevernom dijelu Crne Gore, u periodu izmeu dva poslednja popisa, karakterie smanjenje broja stanovnika, tako da je optina Plav imala najveu negativnu stopu rasta stanovnitva (-28,5%), dok je optina Budva imala najveu pozitivnu stopu rasta stanovnitva (35,78%) u periodu izmedju dva popisa. Pokazatelj obrazovanja stanovnitva takoe ukazuje na velike razlike izmeu JLS. Prema rezultatima popisa iz 2003. godine o kretanju stanovnitva starosti izmeu 15 i 64 godine, kao i prema rezultatima popisa o obrazovanom stanovnitvu, optina Roaje je optina sa najniim udjelom obrazovanog stanovnitva u ukupnom broju radno-sposobnog stanovnitva (44,90%),

Umanjeni za prireze porezu na dohodak prihode iz Egalizacionog fonda, uslovne dotacije, donacije, pozajmice, subvencije, prihode od prodate imovine i prenesena sredstva iz prethodne godine. | 28

21


dok je najvei udio obrazovanog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu izmeu 15 i 64 godine u ovom periodu bilo u optini Herceg-Novi (90,40%). Pored znaajnih razlika koje postoje izmedju jedinica lokalne samouprave, kada je rije o odabranim pokazateljima kojima se mjeri njihova razvijenost, Crnu Goru karakterie postojanje znaajnih razlika u ovim pokazateljima i na nivou regiona. Analizom oporezivog dohotka po stanovniku, oigledne su razlike izmeu regiona u minimalnim i maksimalnim vrijednostima ovog pokazatelja po glavi stanovnika. Tako je oporezivi dohodak per capita bio najnii u Sjevernom regionu i iznosio je 5,66 EUR, ili 6,16 puta manje nego u Primorskom regionu (34,90 EUR) u 2009. godini. Kada se posmatraju budetski prihodi per capita prema regionima, najnia vrijednost je takodje zabiljeena u Sjevernom regionu (121,16 EUR), to je u 2009. godini bilo 5,41 puta manje nego u Primorskom regionu (655,63 EUR). Pokazatelj nezaposlenosti, odnosno prosjena stopa nezaposlenosti, najvia je u Sjevernom regionu i iznosila je 13,65% u 2009. godini, dok je bila najnia u Primorskom regionu i iznosila je 9,25%. Pokazatelj obrazovanja stanovnitva je najvei u Primorskom regionu 78,39% i 1,30 puta je vea nego u Sjevernom regionu (gdje je iznosila 60,19%). Vaan pokazatelj regionalnog razvoja su i demografska kretanja. Meu regijama u depopulaciji prednjai Sjeverni region, koga karakterie smanjenje broja stanovnika za 10,8% u 2003. godini u odnosu na 1991. godinu, dok je najvei rast stanovnitva ostvaren u Primorskom regionu (8,3%). Detaljniji prikaz prethodno opisanih regionalnih razlika je dat u tabeli 7. Tabela 7: Socio-ekonomske razlike na nivou regionaPokazatelj Ukupni oporezivi dohodak regiona per capita (u ) u 2009. Budetski prihodi regiona22

Regioni Minimum 5,66 121,16 9,25% 60,19% 89,15 Maksimum 34,90 655,63 13,65% 78,39% 108,3 Raspon 6,16 5,41 1,48 1,30 1,21

per capita u

Prosjena stopa nezaposlenosti na nivou regiona u 2009. Udio obrazovanog stanovnitva (SSS, VS, VSS) u stanovnitvu od 15 do 64 godine Opte kretanje stanovnitva u 2003. (1991=100)

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika na osnovu popisa 2003. godine. Izraunavanje udjela obrazovanog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu dobi izmeu 15 i 64 godine, raeno je na osnovu podataka iz popisa 2003. godine. Za izraunavanje opteg kretanja stanovnitva, korieni su podaci od dva poslednja popisa.


22


Pored razlika izmedju tri posmatrana regiona, Crnu Goru karakterie postojanje razlika izmeu osnovnih pokazatelja kojima se mjeri razvijenost, i unutar samih regiona. Ove razlike izmeu optina u okviru istog regiona su prikazane u tabeli 8. Tabela 8: Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samouprave u okviru regionaPokazatelj Razlike po JLS sjevernog regiona Min Ukupni oporezivi dohodak per capita (u ) u 2009. Budetski prihodi 23 JLS per capita u u 2009. Prosjena stopa nezaposlenosti u 2009. Udio obrazovanog stanovnitva (SSS, VS, VSS) u stanovnitvu od 15 do 64 godine, 2003 Opte kretanje stanovnitva u 2003. (1991=100) 0,0 Max 19,08 Raspon Razlike po JLS sredinjeg regiona Min 9,65 Max 83,70 Raspon 8,67 Razlike po JLS primorskog regiona Min 7,98 Max 61,36 Raspon 7,67

34,61

414,01

11,96

77,67

262,6 0

33,80

144,4

2298,55

15,91

6,72

18,54

2,76

8,96

17,80

1,99

7,37

12,20

1,66

44,9

68,14

1,52

53,8

79,2

1,47

53,6

90,4

1,69

71,51

98,80

-

111,25

112,3

1,009

83,80

135,78

1,62

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika iz popisa 2003. godine. Izraunavanje udjela obrazovanog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu dobi izmeu 15 i 64 godine, raeno je na osnovu podataka iz popisa 2003. godine. Za izraunavanje opteg kretanja stanovnitva, korieni su podaci iz dva poslednja popisa.

S obzirom da su jedinice lokalne samouprave nosioci lokalnog i regionalnog razvoja, bitno je sagledati razvijenost jedinica lokalne samouprave prema sledeim pokazateljima: ljudski resursi, priviredni poslovi, unapreenje stanovanja i ureenje prostora, zdravstvo, strateka dokumenta, rekreacija i kultura, obrazovanje i socijalna zatita. Organizaciona struktura lokalnih samouprava Zakonom o lokalnoj samoupravi propisano je da se za vrenje poslova uprave formiraju organi lokalne uprave (sekretarijati, uprave, direkcije, biroi i sl.) i da se za vrenje specifinih poslova osniva komunalna policija, posebne slube i centri. Za vrenje poslova koji zahtijevaju posebna struna znanja i samostalnost u radu mogu se, odlukom predsjednika optine, osnivati agencije. Ovo rjeenje primijenjeno je u praksi, s tim to se broj organa u optinama kree od jednog (Pluine) do esnaest u optini Niki i Glavnom gradu Podgorici. Takoe, znaajne su razlike i u broju privrednih drutava i javnih ustanova iji je osniva lokalna samouprava.


23


Aurnost u donoenju stratekih dokumenta Vaan pokazatelj razvijenosti lokalnih samouprava je i aurnost u donoenju stratekih dokumenta. Stupanjem na snagu novog Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata ( Sl. List CG, br. 51/08) lokalne samouprave imaju obavezu da donesu novi Prostorno-urbanistiki plan lokalne samouprave. Veina optina je u toku izrade i donoenja prostorno-urbanistikog plana. Kada je u pitanju strateki plan razvoja, veina JLS je imala strategiju koja je odnosila na period 2004 2008. godinu. Nove strateke planove razvoja lokalne samouprave, donijele su optine: Berane, Bijelo Polje, Kolain, Plav i Niki. Pored ovog osnovnog stratekog dokumenta, postoji potreba za izradom stratekih dokumenata poput Strategija razvoja turizma optine, Strategija ruralnog razvoja optine, Plan upravljanja kulturnim dobrima, kao i Plan upravljanja prirodnim dobrima. Meutim, u najveem broju JLS nije prepoznata potreba za donoenjem ovih stratekih dokumenata. Privredni poslovi lokalne samouprave Jedan od bitnih pokazatelja regionalnog razvoja je i privredna infrastruktura na teritoriji jednica lokalne samouprave. Svi regionu imaju zastupljenju poslovnu infrastrukturu u vidu preduzetnikih zona, industrijskih zona, slobodnih zona, biznis inkubatora. Najveu povrinu i razvijenost privrednih zona ima primorski region (oko 3.120ha, u poreenju sa 670ha u sjevernom i 1.380ha u sredinjem dijelu zemlje), s obzirom na veliinu zona optina Ulcinj, Budve i Bara. Privredne zone optine Budva usmjerene su na razvoj turizma, dok su privredne zone u optini Bar mjeovite, pomorske i servisne namjene. Ipak, poslovna infrastruktura nije dovoljno razvijena i postoji potreba za unapreenjim u svim regionima. Vaan pokazatelj regionalnog razvojnog potencijala na nivou regiona je i broj preduzetnika, mikro, malih i srednjih preduzea (MMSP). Prema broju preduzetnika i MMSP, prednjai primorski region, koji ima 3 puta vie registrovanih preduzetnika i MMSP od sjevernog dijela. Najvei broj aktivnih preduzetnika i MMSP je u Glavnom gradu, ak 30% ukupnog broja MSP u Crnoj Gori (za vie detalja vidjeti Annex 1).

2.4 SWOT analiza (snage, slabosti, anse i prijetnje)SWOT analiza predstavlja presjek svih faktora koji utiu na stanje i razvoj lokalnih samouprava. Snage i slabosti su unutranji pozitivni i negativni elementi na koje se moe uticati, dok su anse i prijetnje spoljanji pozitivni i negativni faktori na koje se ne moe uticati, ali se mogu predvidjeti, usaglaavati, i moe im se prilagoavati. Analiza snaga, slabosti, ansi i prijetnji za tri regiona izraena je u saradji sa lokalnim samoupravama24. SWOT analiza je uraena prema sledeim faktorima: ljudski resursi, ivotna sredina, ekonomske aktivnosti, infrastruktura i usluge, kao i strateki razvojni planovi i propisi.

24

Na osnovu informacija prikupljenih kroz RR standard. | 31


SWOT ANALIZA SJEVERNI REGION SNAGE Ljudski resursi Raspoloivi ljudski resursi Relativno dobre mogunosti obrazovanja Obrazovno stanovnitvo ivotna sredina Bioloka raznovrsnost, postojea i potencijalna zatiena podruja Vodni i umski resursi, poljoprivredno zemljite Zainteresovanost lokalnih samouprava i stanovnitva za rjeavanje problema ivotne sredine; saradnja sa civilnim sektorom Potencijali za razvoj ruralnog turizma Strateki razvoj turizma Razvoj preduzetnitva Biznis centri Potencijal za razvoj umarstva Industrija zasnovana na poljoprivredi Razvijena telekomunikaciona mrea

Ekonomske aktivnosti

SLABOSTI Nezaposlenost Neusklaenost ponude i tranje na tritu radne snage Depopulacija Visok odliv obrazovanih ljudi Neadekvatno upravljanje otpadom i otpadnim vodama nerazvijena komunalna infrastruktura Odsustvo djelotvornih mehanizama za odrivo upravljanje prirodnim resursima Nedovoljni kapaciteti (uopte, kao i za razvoj projekata za EU fondove) Niska energetska efikasnost Nerazvijena privredna infrastruktura Komplikovane administrativne procedure Neorganizovan otkup poljoprivrednih proizvoda

Saobraajna i javna infrastruktura

Strateki i razvojni planovi, propisi

Postoji svijest o potrebi donoenja strategija razvoja JLS U toku je donoenje prostornourbanistikih planova lokalnih samouprava

Ljudski resursi

ivotna sredina

ANSE Ulaganje u doivotno obrazovanje Otvaranje novih obrazovnih institucija Obuke o EU programima Bogata prirodna batina Razvojni potencijali ruralnih podruja EU fondovi i ostali potencijalni izvori finansiranja Obnovljivi izvori energije (vjetar, biomasa, voda) Unapreenje upravljanja umama, uz vei stepen ukljuenosti lokalnih samouprava Novi trendovi u turizmu (biciklizam, lovni turizam, splavarenje...) Rastua meunarodna tranja za

Nedovoljno razvijen sektor informacionih tehnologija Putna i eljeznika infrastruktura Pristup osnovnim uslugama u ruralnom podruju Nepostojanje prostorno planske dokumentacije Nepostojanje sektorskih strategija Nepostojanje planova razvoja komunalnih poslova Nepostojanje lokalnih planova zatite ivotne sredine Nepostojanje baza podataka lokalne samouprave Nedostatak finansijskih sredstava PRIJETNJE Nizak prirodni prirataj stanovnitva Dalja depopulacija stanovnitva Slabi kapaciteti za pripremu EU projekata Zastarjele tehnologije (Pljevlja); visoke emisije CO2 Nelegalna gradnja koja ugroava prirodne i druge vrijednosti Neplanska sjea uma Nedostatak finansijskih sredstava Elementarne nepogode

Ekonomske aktivnosti

Razvoj masovnih turistikih projekata u susjednim dravama| 32


Saobraajna i javna infrastruktura Strateki planovi i strategije, propisi

ruralnim turizmom Fondovi i aktivnosti Vlade CG i EU za razvoj privrede i poboljanje poslovnog okruenja Novi trendovi razvoja organske hrane Razvoj informacione tehnologije Transfer znanja i tehnologija Razvoj MSP Izgradnja autoputa Bar-Boljare Privatno-javno partnerstvo Mogunost prekogranine saradnje (IPA programi ) Decentralizacija upravljanja razvojem

Globalna i EU konkurencija Nemogunost privlaenju sredstava za razvoj obnovljivih izvora energije

Nepronalanje investitora za ulaganja u infrastrukturu Neusklaenost politika razvoja lokalne samouprave i drave Nepovoljni izvori eksternog finansiranja Usporen proces decentralizacije Nesprovoenje donesenih stratekih planova

SWOT ANALIZA SREDINJI REGION SNAGE Ljudski resursi Obrazovne institucije Obrazovna struktura Pozitivna demografska kretanja Mogunost zaposlenja ivotna Bogat biodiverzitet sredina Djelimino izgraena komunalna infrastruktura Progres u pripremi projektne dokumentacije Relativno dobro razvijeni kapaciteti Ekonomske aktivnosti Biznis centri Razvijanje privredne infrastrukture Preduzetnitvo Veliki broj MSP Odlini uslovi za razvoj malog i srednjeg biznisa Definisanje agroindustrijskih zona Turistiki potencijali Ulaganja u putnu inftrastrukturu Aerodrom Dobra saobraajna povezanost Razvijena telekomunikaciona mrea Viegodinji investicioni plan Detaljni urbanistiki planovi

SLABOSTI Nedovoljna socijalna inkluzija Nerazvijen sistem cjeloivotnog obrazovanja Niska energetska efikasnost Nizak stepen svijesti o ivotnoj sredini, posebno o klimatskim promjenama Neadekvatno zbrinjavanje posebnih tokova otpada Neadekvatna kontrola pritisaka i nedovoljno efikasno sprovoenje zakona Nedovoljna valorizacija kulturno prirodne batite Nizak stepen ulaganja u istraivanje i razvoj Zatita intelektualne svojine Znaajan stepen neiskorienosti poljoprivrednog zemljita Smanjena likvidnost preduzea Kvalitet transportnih usluga Zastarjela eljeznika infrastruktura

Saobraajna i javna infrastruktura Strateki i razvojni planovi, propisi

Potreban novi strateki plan razvoja lokalne samouprave Potreban geografski informacioni sistem Ne postoji pouzdana baza statistikih podataka Neusklaenost dinamike razvoja Glavnog grada sa ostalim djelovima drave| 33


ANSE Obuke EU programa Ulaganje u doivotno obrazovanje Obrazovanje osoba sa posebnim potrebama Poveanje ponude radne snage razliitih profesionalnih profila ivotna Unapreenje energetske efikasnosti sredina u industriji; standardi za energetski efikasnu gradnju Obnovljivi izvori energije (sunce, vjetar) Primjena novih znanja i tehnologija Unapreenje sistema selektivnog sakupljanja otpada Ekonomske Ulaganje u istraivanje i razvoj aktivnosti Primjena novih znanja i tehnologija E-trgovina Dalje unapreenje privredne infrastukture Skadarskog jezera kao turistike destinacije Novi trendovi u turizmu (seoski turizam, biciklizam, agroturizam...) Vodni potencijal Potencijal za razvoj poljoprivrede IT biznis inkubator Saobraajna i Geografski poloaj javna Potencijali za kombinovane nain

Documents

Strategija Regionalnog Razvoja Crne Gore 2010-2014 Godine