Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni ...Norwegian Water Resources and Energy Directorate (u ime Ministarstva za uređenje prostora i zaštitu životne sredine

Norwegian Water Resources and Energy Directorate

(u ime Ministarstva za uređenje prostora i zaštitu životne sredine – Crna Gora)

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za hidroelektrane (HE) na rijeci Morači

Rijeka Morača Nacrt Finalnog izvještaja

januar 2010. godine

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Moraca_Valley.JPG

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Moraca_Valley.JPG

Norwegian Water Resources and Energy Directorate

(u ime Ministarstva za uređenje prostora i zaštitu životne sredine – Crna Gora)

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za hidroelektrane (HE) na rijeci Morači Nacrt Finalnog izvještaja

januar 2010. godine

Izvještaj br. 6

Verzija br. 8

Datum januar 2010

Autor DAH

Kontrola RSS/INL/JHH/SEH/EVS/MOH/URS

Usvojio BIL

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River i

SADRŽAJ Strana br.

LISTA AKRONIMA I SKRAĆENICA........................................................................................................VII

1 REZIME - (NE-TEHNIČKI REZIME).................................................................................................... 1 1.1 KRATAK OPIS PLANA.........................................................................................................................1 1.2 POSTOJEĆE STANJE ŽIVOTNE SREDINE..................................................................................................1

1.2.1 Faktori vezani za životnu sredinu....................................................................................... 2 1.2.2 Društveno-ekonomski faktori ............................................................................................. 5

1.3 RIZIK, KARAKTERISTIKE ŽIVOTNE SREDINE I PROBLEMATIČNA PODRUČJA ...................................................5 1.4 ZAKONSKI PROPISI KOJI SE ODNOSE NA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE...........................................................5 1.5 PROCJENA UTICAJA .........................................................................................................................6 1.6 MJERE UBLAŽAVANJA UTICAJA ..........................................................................................................7 1.7 ALTERNATIVA ...................................................................................................................................8 1.8 PREKOGRANIČNI UTICAJI...................................................................................................................9 1.9 MONITORING ŽIVOTNE SREDINE..........................................................................................................9 1.10 ZAKLJUČCI.......................................................................................................................................9

1.10.1 Pitanja vezana za životnu sredinu ................................................................................ 9 1.10.2 Društveno ekonomska pitanja .................................................................................... 11

1.11 PREPORUKE....................................................................................................................................12 1.11.1 Opšti dio......................................................................................................................... 12 1.11.2 Životna sredina, geološka i hidrološka pitanja .......................................................... 12 1.11.3 Društveno-ekonomski ................................................................................................... 13

DIO 1 – POSTAVKA I KONCEPT U VEZI SA ŽIVOTNOM SREDINOM .................................................... 14

2 KRATAK PREGLED DPP-A I SEA.................................................................................................... 14 2.1 THE DETAILED SPATIAL PLAN FOR HPPS ON THE MORAČA RIVER ........................................................14

2.1.1 Ciljevi DPP-a....................................................................................................................... 16 2.1.2 Odnos DPP-a sa drugim planovima i programima ...................................................... 17 2.1.3 Granice i opseg DPP-a..................................................................................................... 18 2.1.4 Zone detaljne razrade...................................................................................................... 18 2.1.5 Pregled predloženih hidroenergetskih lokacija............................................................. 18 2.1.6 Potrebni pripremni radovi za HE...................................................................................... 21 2.1.7 Putevi.................................................................................................................................. 22 2.1.8 Željeznica Beograd – Bar ................................................................................................. 23 2.1.9 Otpadne vode i kanalizacija .......................................................................................... 23 2.1.10 Mašinske zgrade i energetski vodovi od HE .............................................................. 23

2.2 AKUMULACIJE U GORNJEM SLIVU .....................................................................................................24 2.3 POLAZNE OSNOVE ZA SEA-U...........................................................................................................26

2.3.1 Projektni zadatak i Ciljevi za SEA..................................................................................... 27 2.3.2 Obim posla i Obrazloženje .............................................................................................. 27

2.4 PROJEKTNA OBLAST ZA SEA ............................................................................................................28 3 KONTEKST PROJEKTA ................................................................................................................... 30

3.1 UVOD ...........................................................................................................................................30 3.2 OPIS PROJEKTNE OBLASTI – POSTAVKA PROJEKTA .............................................................................30 3.3 ŽIVOTNA SREDINA...........................................................................................................................30

3.3.1 Biodiverzitet........................................................................................................................ 30

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River ii

3.3.2 Korišćenje zemljišta ........................................................................................................... 39 3.3.3 Tla........................................................................................................................................ 39 3.3.4 Geologija ........................................................................................................................... 40 3.3.5 Seizmički uslovi................................................................................................................... 41 3.3.6 Prirodni resursi .................................................................................................................... 43 3.3.7 Kvalitet vode ..................................................................................................................... 44 3.3.8 Hidrologija.......................................................................................................................... 47 3.3.9 Kvalitet vazduha ............................................................................................................... 61 3.3.10 Klimatski faktori.............................................................................................................. 62 3.3.11 Klimatske promjene...................................................................................................... 64 3.3.12 Materijalna imovina...................................................................................................... 65 3.3.13 Kulturna baština i spomenici kulture........................................................................... 66 3.3.14 Pejzaž ............................................................................................................................. 70

3.4 DRUŠTVENO-EKONOMSKI ................................................................................................................73 3.4.1 Naselja i stanovništvo ....................................................................................................... 73 3.4.2 Ljudsko zdravlje ................................................................................................................. 75 3.4.3 Obrazovanje...................................................................................................................... 75 3.4.4 Zapošljavanje .................................................................................................................... 76 3.4.5 Kriminal ............................................................................................................................... 77 3.4.6 Lokalna privreda i pristupnost ......................................................................................... 77 3.4.7 Snabdijevanje energijom i potrošnja.............................................................................. 79

4 RIZICI, PROBLEMATIČNE OBLASTI I NJIHOV UTICAJ................................................................... 82 4.1 RIZICI I PROBLEMATIČNE OBLASTI ......................................................................................................82 4.2 FAKTORI RIZIKA I RIZIČNE OBLASTI ......................................................................................................82 4.3 KLJUČNI PROBLEMI .........................................................................................................................83 4.4 PROBLEMI I NJIHOVI UTICAJI.............................................................................................................84

4.4.1 Ključni uticaji na biodiverzitet .......................................................................................... 84 4.4.2 Uticaji na hidrologiju ......................................................................................................... 86 4.4.3 Uticaji na kvalitet vode: ................................................................................................... 91 4.4.4 Uticaji na kulturnu baštinu................................................................................................ 92 4.4.5 Geološko-Hidro-geološka pitanja ................................................................................... 92 4.4.6 Uticaj na pejzaž................................................................................................................. 92

5 ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE – RELEVANTNI ZAKONSKI PROPISI ................................................... 94 5.1 UVOD (SVRHA POGLAVLJA)............................................................................................................94 5.2 VAŽEĆA MEĐUNARODNA POLITIKA ..................................................................................................94 5.3 VAŽEĆA EVROPSKA POLITIKA...........................................................................................................95 5.4 ODGOVARAJUĆA CRNOGORSKA POLITIKA.......................................................................................96 5.5 DRUGA PITANJA.............................................................................................................................97

DIO 2 PROCJENA................................................................................................................................. 98

6 IDENTIFIKACIJA I PROCJENA RIZIKA .......................................................................................... 98 6.1 UVOD (SVRHA POGLAVLJA)............................................................................................................98 6.2 POREĐENJE KRITERIJUMA ODRŽIVOSTI SA CILJEVIMA SEA ...................................................................98 6.3 IDENTIFIKACIJA POJEDINAČNIH I UKUPNIH UTICAJA HE......................................................................102 6.4 PROCJENA UTICAJA U ODNOSU NA SEA CILJEVE ............................................................................120

6.4.1 Razmatranje pozitivnih uticaja...................................................................................... 120 6.4.2 Razmatranje mješovito-neutralnih uticaja................................................................... 121 6.4.3 Razmatranje negativnih uticaja ................................................................................... 123

7 MJERE UBLAŽAVANJA I OPTIMIZACIJE..................................................................................... 124

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River iii

7.1 UVOD (SVRHA POGLAVLJA)..........................................................................................................124 7.2 MJERE KOJIMA SE U POTPUNOSTI IZBJEGAVAJU UTICAJI ....................................................................124 7.3 MJERE KOJIMA SE DJELIMIČNO IZBJEGAVAJU UTICAJI.......................................................................125 7.4 MJERE KOJIMA SE KOMPENZUJU UTICAJI .........................................................................................126 7.5 MJERE KOJIMA SE POJAČAVAJU VEĆ POZITIVNI UTICAJI ...................................................................127 7.6 PLAN ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA ....................................................................................................127

8 ANALIZA ALTERNATIVA ............................................................................................................. 139 8.1 INTRODUCTION (PURPOSE OF CHAPTER)..........................................................................................139 8.2 OPCIJA PO KOJOJ SE NIŠTA NE RADI ..............................................................................................139

8.2.1 Ekonomski efekti.............................................................................................................. 139 8.2.2 Društveni efekti ................................................................................................................ 140 8.2.3 Efekti vezani za životnu sredinu ..................................................................................... 141

8.3 POREĐENJE 4HE SA OPCIJOM PO KOJOJ SE NIŠTA NE RADI .............................................................141 9 PREGLED POTENCIJALNIH PREKOGRANIČNIH UTICAJA.......................................................... 145

9.1 POSTOJEĆI DIJALOG SA ALBANIJOM U PREKOGRANIČNOM KONTEKSTU.............................................145 9.2 VAŽNA PITANJA ...........................................................................................................................145

10 MONITORING INDIKATORA................................................................................................... 147 10.1 PROGRAM MONITORINGA ............................................................................................................147 10.2 ORGANIZACIJA MONITORINGA .....................................................................................................153

11 ZAKLJUČCI I PREPORUKE....................................................................................................... 154 11.1 ZAKLJUČCI...................................................................................................................................154

11.1.1 Opšti dio....................................................................................................................... 154 11.1.2 Životna sredina............................................................................................................ 154 11.1.3 Društveno-ekonomski ................................................................................................. 157

11.2 PREPORUKE..................................................................................................................................158 11.2.1 Opšti dio....................................................................................................................... 158 11.2.2 Životna sredina............................................................................................................ 158 11.2.3 Društveno-ekonomski ................................................................................................. 160

12 BIBLIOGRAPHY....................................................................................................................... 161

13 ANEKSI ................................................................................................................................... 164

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River iv

LISTA SLIKA

Strana br.

Slika 1-1: Konturna mapa Projektne oblasti SEA ...................................................................................................... 2 Slika 2-1: Mapa sa lokacijom predložene četiri HE na rijeci Morači....................................................................... 15 Slika 2-2: Uzdužni profil HE na rijeci Morači ......................................................................................................... 16 Slika 2-3: Lokacija ZDR u okviru oblasti DPP-a ..................................................................................................... 19 Slika 2-4: Predložena šema mreže za proizvodnju energije u HE na Morači i isporuku na nacionalnu mrežu........ 23 Slika 2-5: Akumulacije u gornjem slivu DPP-a ....................................................................................................... 25 Slika 2-6: Mapa ukupne SEA Projektne oblasti ....................................................................................................... 29 Slika 3-1: Lokacije gdje su pronađene zaštićene vrste biljaka ................................................................................. 33 Slika 3-2: Postojeća i planirana zaštićena područja –uz napomenu da su Prokletije proglašene Nacionalnim

parkom od kad je mapa urađena...................................................................................................................... 38 Slika 3-3: Geološki presjek sliva Morače................................................................................................................. 41 Slika 3-4: Maksimalna magnutuda zemljotres za Južne Dinarske Alpe (povratni period 100 godina) .................... 42 Slika 3-5: Položaj glavnih rijeka i postojećih HE u Crnoj Gori ............................................................................... 48 Figure 3-6: Map of tributaries and hydrological stations in Skadar’s catchment area. ............................................ 50 Slika 3-7: Protok vode na dvije stanice u gornjem dijelu rijeke Morače; Pernica i Zlatica. ................................... 51 Slika 3-8: Podaci o mjesečnom srednjem protoku vode........................................................................................... 51 Slika 3-9: Razlike u m3/s između Morače u Podgorici i na Zlatici u različitim mjesecima. ..................................... 53 Slika 3-10: Proporcija protoka na Zlatici kao procenat protoka u Podgorici. ........................................................ 53 Slika 3-11: Varijacije u srednjem godišnjem protoku .............................................................................................. 54 Slika 3-12: Nivoi vode u Skadarskom jezeru i pritokama Morači i Crnojevica. ...................................................... 55 Slika 3-13: Protok vode u Morači u Podgorici i nivoi vode u Skadarskom jezeru na Plavnic................................. 56 Slika 3-14: Nivoi vode (cm mnm) u Skadarskom jezeru i Bojani i protok (m3/s) u Morači i Drimu. ..................... 56 Slika 3-15: Korelacije između Skadarskog jezera, i odgovarajuća korelacija sa rijekom Drim (Albanska stanica u

Vau i Dejes), i rijeka Morača u Podgorici u 1984. god. .................................................................................. 57 Slika 3-16 Korelacija nivoa vode u Skadarskom jezeru na Plavnici i rijeci Bojani na Fraskanjel-u........................ 57 Slika 3-17 Stvarne varijacije mjesečnog nivoa vode u Skadarskom jezeru (Plavnica) + rijeka Bojana (Fraskanjel).

........................................................................................................................................................................ 58 Slika 3-18: Trend kretanja broja stanovnika u nekim naseljima – Opština Kolašin................................................. 74 Slika 3-19: Trend kretanja broja stanovnika u nekim naseljima – Opština Podgorica ............................................. 74 Slika 3-20: Prenosna mreža Crne Gore .................................................................................................................... 81 Slika 4-1: Prosječni mjesečni protoci na Zlatici i u Podgorici za stvarne vrijednosti i simulirani protok. ............... 89 Slika 4-2: Stvarni i simulirani nivoi vode u Skadarskom jezeru na osnovu korelacije između nivoa vode u

Skadarskom jezeru i protoka vode u Morači izmjereno u Podgorici............................................................... 90

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River v

LISTA TABELA

Strana br.

Tabela 1-1: Rezime prednosti i nedostataka 4 HE ..................................................................................................... 6 Tabela 1-2: Kratak prikaz prednosti i nedostataka Opcije po kojoj se ništa ne radi................................................... 8 Tabela 2-1: Pogođeni rejoni iz DPP-a u okviru opština Podgorica i Kolašin........................................................... 18 Tabela 2-2: Bitna statistika za HE na rijeci Morači.................................................................................................. 18 Tabela 2-3: Osnovni podaci o dimenzijama akumulacija u slivu Gornje Morače.................................................... 24 Tabela 2-4: Detalji o proizvodnom energetskom potencijalu akumulacija u slivu gornje Morače ......................... 26 Tabela 3-1: Ključne endemske vrste u Projektnoj oblasti SEA................................................................................ 30 Tabela 3-2: Zaštićena područja u oblasti DPP-a. ..................................................................................................... 37 Tabela 3-3: Očekivane maksimalne magnitude zemljotresa – oblast DPP-a ........................................................... 42 Tabela 3-4: Koeficijent seizmičnosti za HE na rijeci Morači (za povratni period od 475 godina) .......................... 42 Tabela 3-5: Raspoloživi podaci o protoku i nivou vode – prikazano za svaku stanicu ............................................ 48 Tabela 3-6: Srednji, minimalni i maksimalni mjesečni i godišnji (AMean) protoci vode za Gornju Moraču............ 50 Tabela 3-7: Pregled srednjih mjesečnih protoka u rječnim sistemima rijeke Morače .............................................. 51 Tabela 3-8: Srednji protok u rijeci gornja Morača (Morača na Zlatici) kao procenat srednjeg protoka u

Podgorici; za srednji, minimalni i maksimalni mjesečni protok ..................................................................... 52 Tabela 3-9: Protok karakterističan za oblast u nekim hidrološkim stanicama u rijeci Morači. ................................ 58 Tabela 3-10: Bilans voda Skadarskog jezera kao što navode Prohaska i Ristic (2004). .......................................... 59 Tabela 3-11: Bilans voda za veći slivni sistem Morača-Skadar. .............................................................................. 59 Tabela 3-12: Sugerisana nova procjena godišnjeg dotoka u Skadarsko jezero. ....................................................... 60 Tabela 3-13: Broj i veličina stambenih zgrada (m2) u Projektnoj oblasti DPP-a ..................................................... 65 Tabela 3-14: Lista popisanih spomenika kulture u opštinama Kolašin i Podgorica................................................. 66 Tabela 3-15: Poredjenje zdravstvenih službi u Kolašinu i Podgorici....................................................................... 75 Tabela 3-16: Detalji o obrazovanju u opštinama Kolašin i Podgorica ..................................................................... 75 Tabela 3-17: Struktura zapošljavanja aktivne populacije u oblasti koju obuhvata DPP .......................................... 76 Tabela 3-18: Stope nezaposlenosti u opštinama (jun 2007.god.) ............................................................................. 77 Tabela 3-19: Poređenje potrošnje energije po sektorima 2003.god. do 2007.god.................................................... 79 Tabela 4-1: Planirane zapremine akumulacija u rijeci Gornja Morača. ................................................................... 86 Tabela 4-2: Srednji, minimalni i 10% srednjeg protoka na Zlatici i Pernici za period 1983-2002. godina.............. 86 Tabela 4-3: Pregled srednjih mjesečnih protoka na dvije stanice u Morači ............................................................. 88 Tabela 4-4: Neregulisani (prirodni) i simulirani nivoi vode (u mnm) u Skadarskom jezeru.................................... 89 Tabela 5-1: Pregled osnovnih Evropskih zakonskih propisa koji važe za DPP za HE na rijeci Morači .................. 96 Tabela 6-1: Odabrani kriterijumi održivosti............................................................................................................. 98 Tabela 6-2: SEA Ciljevi i usklađenost sa nacionalnim strategijama i programima ................................................. 99 Tabela 6-3: Poređenje kriterijuma održivosti sa Ciljevima SEA............................................................................ 101 Tabela 6-4: Sistem ocjenjivanja parametara –indikatora uticaja ............................................................................ 102 Table 6-5: Detaljna procjena uticaja za HE Zlatica................................................................................................ 105 Table 6-6: Detaljna procjena uticaja za HE Milunovici ......................................................................................... 108 Table 6-7: Detaljna procjena uticaja za HE Raslovici............................................................................................ 111 Tabela 6-8: Detaljna procjena uticaja za HE Andrijevo......................................................................................... 114 Table 6-9: Detaljna procjena uticaja ukupno za HE............................................................................................... 117 Tabela 6-10: Klasifikacija uticaja u odnosu na Ciljeve SEA ................................................................................. 120 Tabela 7-1: Plan ublažavanja uticaja za HE na Morači.......................................................................................... 129 Table 10-1: Nacrt Plana i Programa za monitoring................................................................................................ 148

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River vi

LISTA FOTOGRAFIJA

Strana br.

Fotografija 1:Trenutni izgled manastira Morača ........................................................................................................ 4 Fotografija 2: Fotomotaža manastira Morača sa akumulacijom................................................................................. 4 Fotografija 3: Močvarna ravnica u Plavnici ............................................................................................................. 35 Fotografija 4: Manastir Morača................................................................................................................................ 68 Fotografija 5: Manastir Morača sa slapom“Svetigora” ............................................................................................ 68 Fotografija 6: Manastir Morača - Freske.................................................................................................................. 68 Fotografija 7: Kaluđerski most na Morači................................................................................................................ 69 Fotografija 8: Knjaz Danilov most na Mrtivici ........................................................................................................ 69 Fotografija 9: Naslagani kamen iz nepoznatog perioda, Dugi Laz - Morača .......................................................... 70 Fotografija 10: Kosetine – Stara farma iz nepoznatog perioda ................................................................................ 70 Fotografija 11: Mirocevici – Primjer kulturnog pejzaža .......................................................................................... 70 Fotografija 12: Dolina Morače ................................................................................................................................. 72

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River vii

LISTA AKRONIMA I SKRAĆENICA

AEWA African-Eurasian Waterbird Agreement Sporazum o očuvanju afričkih-evroazijskih vodenh ptica BC Before Christ Prije Hrista BiH Bosnia and Herzegovina Bosna i Hercegovina BRCCF Balkans Regional Climate Change Forum Balkanski regionalni forum o klimatskim promjenama CDM Clean Development Mechanisms Mehanizmi čistog razvoja CETI Centre for Eco-toxilogical Research – Montenegro Centar za eko-toksikološka istraživanja – Crna Gora CETMA Applied multidisciplinary research and advanced industrial engineering Centre Centar za primjenjeno multidisciplinarno istraživanje i napredni industrijski inžen-

jering CH4 Methane Metan CHP Combined Heat and Power Production Kombinovana proizvodnja toplote i energije CHR Cultural Heritage Report Izvještaj o kulturnoj baštini CIS Commonwealth of Independent States Zajednica nezavisnih država CITES Convention of International Trade in Endangered Species Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama CO Carbon Monoxide Ugljenmonoksid DDZs Detailed Development Zones ZDR Zona Detaljne Razrade DSP Detailed Spatial Plan DPP Detaljni prostorni plan EBRD European Bank for Reconstruction and Development Evropska banka za obnovu i razvoj EC European Commission Evropska komisija EDS Energy Development Strategy SRE Strategija razvoja energetike EEP Emergency Evacuation Plan Plan hitne evakuacije EIA Environmental Impact Assessment Procjena uticaja na životnu sredinu EIB European Investment Bank Evropska investiciona banka EMS European Macro Seismic Scale Evropska makro seizmička skala EOI Expression of Interest Izražavanje interesovanja EPA Environmental Protection Agency

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River viii

Agencija za zaštitu životne sredine EPCG Electric Power Company of Montenegro Elektroprivreda Crne Gore EPCS Electric Power Company of Serbia Elektroprivreda Srbije ERP Emergency Response Plan Plan hitnog odgovora EU European Union Evropska Unija GDP Gross Domestic Product Bruto domaći proizvod GEF Global Environment Facility Globalni fond za životnu sredinu GHG Green House Gas Gas staklene bašte GIS Geographic Information System Geografski informacioni system GPS Global Positioning System Sistem globalnog pozicioniranja GUP Urban Plan for Podgorica Urbanistički plan Podgorice GWh Gigawatt Hours Gigavatsat ha Hectare Hektar HMI Hydro-Meteorological Institute HMZ Hidro-meteorološki Zavod HPPs Hydroelectric Power Plants HE Hidroelektrane ICB Institutional Capacity Building Institucionalno jačanje kapaciteta IFC International Finance Corporation Međunarodna finansijska korporacija IHA International Hydropower Association Međunarodna asocijacija hidroenergetike IPA Important Plant Area Područje značajnih biljaka IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change Međudržavni panel o klimatskim promjenama IR Inception Report Inicijalni izvještaj IUCN International Union for the Conservation of Nature Međunarodna Unija za konzervaciju prirode KAP Kombinat Aluminijuma Podgorica km Kilomeres Kilometri km2 Square kilometres Kvadratni kilometri KN/m2 Kilo Newton per square metre Kilonjutn po kvadratnom metru kV Kilo Volt Kilovolt

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River ix

l/sec Litres per second Litara u sekundi l/sec km2 Litres per second kilometre square – measure of specific runoff Litara u sekundi na kvadratni kilometar – mjera specifičnog površinskog oticaja LSIEMP Lake Skadar Integrated Ecosystem Management Project Projekat integrisanog upravljanja ekosistemom Skadarskog jezera m3 Cubic metres Kubnih metara m3/sec Cubic metres per second Kubnih metara u sekundi m3/hr Cubic metres per hour Kubnih metara po satu MAFWR Ministry of Agriculture, Forests and Water Resources Management Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede masl Metres above Sea Level mnm Metara nad morem MCS Mercali-Cancani-Sieburg Scale Mercali-Cancani-Seiburgova skala Maximum Permissable Concentration MDK Maksimalno Dozvoljene Koncentracije ME Ministry of Economy (Montenegro) Ministarstvo ekonomije (Crna Gora) mg/kg Milligrams per kilogram Miligrama po kilogramu Mil Million Milion MNG Montenegro Crna Gora MoM Minutes of Meetings Zapisnik sa sastanka MONSTAT Montenegro Statistical Office Crnogorski zavod za statistiku MoU Memorandum of Understanding Memorandum o razumijevanju MSPE Ministry of Spatial Planning and Environment MUPZŽS Ministarstvo za uređenje prostora i zaštitu životne sredine MW Megawatts Megavati NA Not Applicable Nije primjenjivo NIKU Norwegian Institute for Cultural Heritage Research Norveški Institut za istraživanje kulturne baštine NGO Non-Governmental Organisation Nevladina organizacija NIVA Norwegian Institute for Water Research Norveški Institut za istraživanja vode NSSD National Strategy for Sustainable Development Nacionalna strategija održivog razvoja NSP National Spatial Plan Nacionalni prostorni plan NVE Norwegian Water Resources and Energy Directorate Norveška Direkcija za vodne resurse i energiju

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River x

NOx Nitrogen Oxide Azotni oksid OECD Organisation for Economic Cooperation and Development Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj PAH Polycyclic Aromatic Hydrocarbons Policiklični aromatski ugljovodonici PCBs Polychlorinated biphenyl Polihlorovani bifenil PCDD Polychlorinated dibenzo-p-dioxin Polihlorovani dibenzo-p-dioksin PCDF Polychlorinated Dibenzofurans Polihlorovani dibenzofuran PCT Polycyclohexylene Terephthalate Polihlorovani terfenil PIU Project Implementation Unit Jedinica za realizaciju projekta PMU Project Monitoring Unit Jedinica za monitoring projekta ppm Parts per million Dio na million (milioniti dio cjeline) PPO Municipal Plans Opštinski planovi PPOV Podgorica City Wastewater Treatment Plant Gradsko postrojenje za tretman otpadnih voda Podgorica PRV Principle Representative Viewpoint Reprezentativne tačke posmatranja QA Quality Assurance Garancija kvaliteta R2 Regression Coefficient Koeficijent regresije SEA Strategic Environmental Assessment Strateška procjena uticaja na životnu sredinu SEE South Eastern Europe Jugoistočna Evropa SEE/CCFAP South-East European Climate Change Framework Action Plan Okvirni akcioni plan Jugoistočne Evrope o klimatskim promjenama SEERECT South East Europe Regional Energy Community Treaty Sporazum o formiranju regionalne energetske zajednice Jugoistočne Evrope SO2 Sulphur Dioxide Sumor-dioksid SPEC Species of European Conservation Concern Evropske vrste s nepovoljnim statusom zaštite SPM Suspended Particulate Matter Suspendovane čestice SPMD Semi Permeable Membrane Devices Polupropusne membrane TOR Terms of Reference Projektni zadatak TPM Total Particulate Matter Ukupno čestice ug/kg Micro grams per kilogram Mikrograma po kilogramu

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River xi

UN United Nations Ujedinjene Nacije UNECE United National Economic Commission for Europe Ekonomska Komisija Ujedinjenih Nacija za Evopu UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation Organizacija Ujedinjenih Nacija za obrazovanje, nauku i kulturu URL Uniform Resource Locator Usklađeni lokator resursa US United States Sjedinjene Države USAID United States Development Assistance Razvojna podrška Sjedinjenih država WB World Bank Svjetska banka WFD Water Framework Directive Okvirna direktiva o vodama WWF World Wildlife Fund Svjetski fond divljeg svijeta $ Dollar dolar € Euro # Number broj o “ Degrees - minutes Stepeni - minuti oC Degrees centigrade Stepeni celzijusa % Percentage procenti ‰ Per Thousand promili

Strategic Environmental Impact Assessment for Detailed Spatial Plan for HPPs on the Morača River 1

1 REZIME - (NE-TEHNIČKI REZIME) Konzorcijum COWI je angažovan od strane Norveške Direkcije za vodne resurse i energiju (NVE) koja je pri-tom zastupala Ministarstvo za uređenje prostora i zaštitu životne sredine Crne Gore, da uradi Stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu (SEA) za Detaljni prostorni plan za četiri višenamjenske akumulacije na rijeci Morači (DPP). Glavni cilj ovog SEA Izvještaja je da obezbjedi održivi razvoj iz DPP-a, i da pri tome očuva nivo zaštite zdravlja ljudi i životne sredine. SEA je pripremljena u popunosti u skladu sa novim crnogorskim Zakonom o SEA, koji je tijesno usklađen sa EU Direktivom 2001/42/EC. Struktura SEA Izvještaja je u skladu sa zahtjevima člana 15 prethodno pomenutog zakona.

1.1 Kratak opis Plana Već dugo vremena se smatra da rijeka Morača uzvodno od Podgorice raspolaže potencijalom za razvoj hidro-energetike i u tom području su izvršena mnoga istraživanja od 1950-tih godina. Urađeni su i inovirani mnogi projektni planovi, najnoviji su urađeni krajem 1990-tih, ali do danas nijedan od ovih planova nije realizovan. DPP radi Vlada Crne Gore i on je usklađen sa smjernicama Strategije razvoja energetike (SRE) do 2025. godine. DPP predlaže kaskadu od četiri brane sa pripadajućim hidroelektranama (HE); sa najveće čeone regu-lacione akumulacije Andrijevo voda dalje ide na protočne HE Raslovići, Milinovići i Zlatica. Vrijeme izgrad-nje je procjenjeno na 6 godina i troškovi su nedavno izračunati na nivou od 500-550 miliona EUR. Ukupna instalisana snaga projekta je 238,4 MW sa procjenjenom proizvodnjom od oko 700 GWh/godišnje. Energija koja bi se dobila iz HE na Morači bi pomogla Crnoj Gori da postane značajan izvoznik energije i da eliminiše postojeću zavisnost od uvoza energije. DPP i SRE su takođe tijesno usklađeni sa politikom Evrop-ske Unije (EU) o zaštiti i konzervaciji životne sredine. Za DPP je vezano dodatnih 11 akumulacija u gornjem slivu koje mogu imati dodatni potencijal za proizvodnju iz malih hidroelektrana. Mora se, međutim, naglasiti da su ove akumulacije u gornjem slivu razvijene samo do idejnog nivoa i da treba tek da bude donešena odluka o njihovoj izgradnji. Pored toga, ovih 11 brana i elek-trana bi prije nego bi bile izgrađene bile predmet dodatnog istraživanja, uključujući i odvojenu SEA.

1.2 Postojeće stanje životne sredine Projektna oblast za SEA obuhvata srednji dio sliva rijeke Morače i njene pritoke; što predstavlja područje DPP-a. Međutim, s obzirom da bi DPP mogao imati nizvodne uticaje, područje SEA je takođe obuhvatila preostali dio sliva Morače do Skadarskog jezera i njegovog izliva u Jadransko more preko rijeke Bojane. Projektna oblast SEA-e se uglavnom nalazi u opštinama Kolašin i Podgorica i prikazana je na Slika 1-1. Dolinom rijeke Morače trenutno prolazi glavni transportni koridor za put Bar – Beograd. Gradi se i novi put koji povezuje Podgoricu i Beograd (Bar-Bolijare) kojim će se izbjeći postojeća trasa kroz dolinu rijeke Morače.


Izvor: ArcMap Spatial Data, DPP (prilagođena) i COWI

Slika 1-1: Konturna mapa Projektne oblasti SEA

1.2.1 Faktori vezani za životnu sredinu Crna Gora ima veoma veliki biodiverzitet ekosistema, i značajan je centar biodiverziteta u Evropi. Oko 20% ukupne flore je endemično ili predstavlja poslednje ostatke i takođe i fauna pokazuje visok nivo endemizma. Kanjoni Mrtvice i Male Rijeke, u okviru DPP oblasti, su predloženi za Emerald područja usled prisustva vrsta i staništa od međunarodnog značaja. Skadarsko jezero, najveće na Balkanu, je još značajnije s aspekta biodi-verziteta i proglašeno je Ramzar područjem i Nacionalnim parkom i predloženo za Emerald područje. Sjeverni dio projektne oblasti SEA-e (područje DPP-a) čini zemljište pod šumom (oko 20km2) prilično lošeg kvaliteta i manje površine poljoprivrednog zemljišta (oko 6km2). Prisutno je gotovo 5km2 golih stijenskih


površina i drugih neplodnih površina. Nizvodno od DPP-oblasti, poljoprivredno zemljište se uglavnom koristi u području ravnica Zete i Morače južno prema obali Skadarskog jezera. Na tla u ovoj oblasti utiče klima i geologija, reljef i ljudska naselja. Kalcifikovana-dolomitna crnica i braon kisjela zemlja su dva preovlađujuća tipa tla u oblasti. Bitna geološka karakteristika su krečnjačke planine, često sa svojim rasjedima koji teško i sporo erodiraju, i često postoje u naboranim strminama, kroz koje je rjeka Morača uklesala klance i kanjone rascjepljene manjim rijekama koje se ulivaju na visočijim strminama. Dominantno učešće u gradji predmetnih terena imaju sedimentne stijene mezozoika i kenozoika, dok je učešće magmatskih i metamorfnih stijena svedeno na male prostore. Ranijim opsežnim istraživanjima je utvrđeno da lokacije planiranih HE pripadaju umjereno aktivnom seizmičkom području (Zona VIII), ali koju karakteriše relativno nizak nivo seizmičkih hazarda. Postoje naslage pijeska i šljunka u rijeci Morači koje se komercijalno eksploatišu i neke od ovih aktivnosti nijesu legalne (ne postoji dozvola za njih). Takođe su prisutne velike količine industrijskog kamena koje se mogu koristiti u građevinskoj industriji, ali trenutno ima samo malo aktivnosti u kamenolomima. Većina ljudi koji žive u projektnoj oblasti se snabdijeva vodom iz sistema za vodosnabdijevanje, preostali koriste konvencionalnije oblike snabdijevanja (izvore, bušotine, kopane bunare). Veoma mali broj sistema za navodnjavanje je izgrađen u ovoj oblasti. Kvalitet vode u gornjem i srednjem toku rijeke Morače (oblast DPP-a) je odličan do neposredno uzvodno od Podgorice gdje su ljudske aktivnosti dovele do degradacije vode. Kvalitet vode je dodatno degradiran nizvodno od gradskog postrojenja za tretman otpadne vode i takođe u blizini Aluminijskog kombinata (KAP). Na kvalitet vode Skadarskog jezera utiče dotok iz glavnih pritoka (Morača je glavna pritoka u okviru Crne Gore), dotok iz Karstnih podzemnih izvora, razmjena između sedimenata i površinske vode i hemijske razmjene između voda i prostrane površine vodenih makrofita. Pored toga, rijeka koja ističe iz jezera Drim može teći u istočne djelove jezera tokom visokih protoka. Unos sedimenata i fosfora u jezero je prilično visok i mogao bi lako rezultirati povećanom eutrofikacijom i takođe bujanjem potencijalno toksičnih plavo-zelenih algi. Kvalitet Skadarskog jezera, međutim, ostaje dobar zahvaljujući visokom stepenu izmjene vode od 2-3 puta godišnje, ali je i dalje prisutna mogućnost “mjesta sa ustajalom vodom” koja nastaju u blizini ušća rijeke Morače. Koncentracija polihlorovanih bifenila (PCB) i policikličnih aromatskih ugljovodonika (PAH) je opala prethodnih godina usled mjera ublažavanja uticaja koje je sproveo KAP i stoga trenutno ne predstavljaju razlog za zabrinutost. Na raspolaganju su mjesečni hidrološki podaci sa mjernih stanica na Morači i Skadarskom jezeru; ali preporučuju se frekventniji podaci radi tačnijih proračuna bilansa voda ovog sliva. Pored toga, za rijeku Drim u Albaniji koja je značajna kompomenta bilansa voda za sliv, je pribavljen veoma ograničen obim podataka. Podaci o kvalitetu vazduha su ograničeni na opštinske centre Kolašin i Podgoricu, izvan oblasti DPP-a. Međutim, generalno gledano, kvalitet vazduha se može smatrati veoma dobrim u okviru DPP oblasti, ali u Podgorci na njega utiču povećane koncentracije PAH-a, koje su vezane za KAP, ali takođe i povećan broj vozila i veće sagorjevanje fosilnih goriva. Generalno gledano, smatra se da se klimatski podaci kreću u okviru normi. Skadarsko jezero ima ujednačeniju klimu u poređenju sa oblašću koju obuhvata DPP koja je više izložena ekstremima (usled topografskih efekata). Klimatske promjene ne mogu biti s preciznošću predviđene usled ograničenih podataka monitoringa.


Međutim, na makro nivou, UN Međudržavna Komisija za klimatske promjene (IPCC) je ukazala na to da će doći do porasta temperature u Evropi između 2,2ºC i 5,1ºC u narednih 100 godina. Izvršena je procjena pejzaža i vizuelnog uticaja i urađena fotomontaža za četiri lokacije HE. Oblast oko manastira Morača je takođe oblast specifičnog istorijsko kulturnog pejzaža i rezultirajuća realizacija Andrijeva će primjetno izmjeniti pejzaž (vidjeti Fotografija 1 i Fotografija 2).

Fotografija 1:Trenutni izgled manastira Morača

Fotografija 2: Fotomotaža manastira Morača sa akumulacijom

Manastir


Postoje neke arheološke lokacije koje se nalaze u neposrednoj blizini DPP akumulacija, ali su one iznad pro-jektovanog nivoa plavljenja akumulacija. Manastir Morača koji se nalazi u blizini akumulacije Andrijevo je najznačajniji kulturni spomenik. Manastir i naročito njegove freske su bile pogođene vlagom usled nedostatka preventivnog održavanja prethodnih godina. Manastir Duga se takođe nalazi u blizini akumulacije Zlatica, ali je iznad nivoa plavljenja. Postoje takođe još 24 crkve manjeg značaja u oblasti DPP-a od kojih će jedna biti pogođena akumulacijom Andrijevo. Dva stara mosta, stara više od 150 godina će takođe biti potopljena aku-mulacijom Andrijevo.

1.2.2 Društveno-ekonomski faktori Stope populacije opadaju i prisutna je značajna migracija mlađih ljudi iz DPP oblasti što ukazuje na sve stariju populaciju. Zapošljavanje je prvenstveno vezano za poljoprivredne poslove. Šumarstvo je slabo razvijeno i u ovoj oblasti nije dobro iskorišćen potencijal za ribarstvo i uzgoj ribe. Oblasti koje će biti poplavljene predstavljaju mješavinu rijetkih šuma i neplodnog zemljišta, pašnjaka, i obradivog zemljišta. Najvjerovatnije, pitanja vlasništva i naknada su komplikovana i biće ih potrebno ispitati. Obrazovanje kako na nivou osnovnog tako i srednješkolskog obrazovanja je u granicama nacionalnih statističkih podataka. Stope kriminala su takođe u nacionalnim granicama. U području DPP-a nema značajnih industrijskih aktivnosti. Međutim, nizvodno ka Skadarskom jezeru glavne industrijske aktivnosti se odvijaju u okolini Podgorice, najznačajnije su u KAP-u, koji je trenutno u fazi polu-zatvaranja.

1.3 Rizik, karakteristike životne sredine i problematična područja Ključni faktori rizika značajni za izgradnju i eksploataciju HE su: i) zemljotresi, ii) klimatske promjene, iii) prirodne promjene u režimu protoka u rijeci i iv) jeftinija alternativna energija. Rizična oblast usled potenci-jalnog uticaja osnovnih faktora rizika je: • Neposredno područje ZDR-a • Kompletno područje nizvodno od HE • Područje Skadarskog jezera Ključni problemi vezani za HE su i) izgradnja brane, ii) plavljenje akumulacijama, i iii) upravljanje branama i akumulacijama. Predviđeni uticaju su vezani za: biodiverzitet, hidrologiju, kvalitet vode, kulturnu baštinu, geologiju/hidro-geologiju i pejzaž.

1.4 Zakonski propisi koji se odnose na zaštitu životne sredine Izvršen je pregled ključnih zakonskih propisa o zaštiti životne sredine koji su relevantni za DPP za HE. Ključne međunarodne konvencije koje su značajne su Ramsar, Espoo i Kyoto Protokol. Na evropskom nivou su sledeće: • SEA Direktiva - Direktiva 2001/42/EC • Direktiva o EIA – Direktiva Savjeta 85/337/EEC • Direktiva o ekološkoj odgovornosti - Direktiva 2004/35/EC • Direktiva o pticama – Direktiva Savjeta 79/409/EEC • Direktiva o staništima - Direktiva Savjeta 92/43/EEC


• Okvirna Direktiva o vodama (WFD) - Direktiva 2000/60/EC • EU planiranje korišćenja zemljišta kroz različite Direktive i Propise • EU Energetska politika: u kojoj su značajne Mapa puta za obnovljivu energiju i Akcioni Plan ili obnovlji-

va energija. Lista značajnih crnogorskih politika koje su relevantne za DPP za HE je sledeća: • Ustav Crne Gore • Nacionalna Strategija održivog razvoja • Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. god. – Bijela knjiga • Prostorni plan Crne Gore do 2020. god. • Zakoni i propisi koji su relevantni za Stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu • Zakon o životnoj sredini (2008) • Zakon o prostornom planiranju i razvoju • Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (2005) • Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (2005) • Zakon o zaštiti prirode i Zakon o nacionalnim parkovima • Zakon o energetici (2003) • Zakon o vodama (2007) • Zakon o eksproprijaciji (Službeni list Crne Gore br. 55/00, 12/02) vezano za propise o raseljavanju /

nadoknadama

1.5 Procjena uticaja Izvršena je identifikacija uticaja i procjena korišćenjem metodologije koja je opisana u crnogorskom zakonu o SEA, EU SEA Direktivi i OECD principima. Rezime prednosti i nedostataka HE na Morači je dat u Tabela 1-1 koja slijedi.

Tabela 1-1: Rezime prednosti i nedostataka 4 HE

OPCIJA 4HE Tema Prednosti Nedostaci

Ekonomski

Faktori

• Postojeći status polu-zatvaranja KAP-a bi mogao eliminisati deficit električne energije, stoga obezbjeđujući više energije za izvoz

• Obezbjediće se značajan prihod od izvoza energije. • Smanjio bi se deficit u spoljnotrgovinskoj razmjeni. • Smanjio bi se postojeći energetski deficit. • Unaprijedio bi se geo-politički status u regionu. • Stimulisala bi se industrijska proizvodnja i druge

poslovne mogućnosti. • Stimulisala bi se lokalna ekonomija. • Više mogućnosti za turizam/dodatni sadržaji. • Obezbjeđeno strateško vodosnabdijevanje koje će

postati sve značajnije usled klimatskih promjena. • Unaprijeđene transportne veze. • Mogućnosti za investiranje. • Mogao bi se obezbjediti pokretač za unaprijeđene

mjere energetske efikasnosti.

• Pitanja nadoknade će biti problematična. • Povećana proizvodnja će dovesti do povećane potražnje

za uslugama.

Društveni

Faktori

• Unaprijediti kratkoročne i dugoročne mogućnosti zapošljavanja.

• Pogođeni ljudi će dobiti adekvatnu adoknadu u vidu zemlje i finansijskih doprinosa.

• Preokrenuti trend pada u migraciji. • Unaprijediti mogućnosti zdravstvene zaštite. • Unapređena dobrobit usled unapređene privrede

oblasti. • Mogućnsti za bolje obrazovanje. • Potencijalno unapređenje u društvenoj strukturi.

• Stres usled straha zbog zivljenja ispod brana. • Uznemiravanje tokom izgradnje. • Gubitak tradicionalnih stilova života. • Gubitak zemljišta i kuća • Plavljenje grobova podrazumjeva izmještanje. • Povećana potražnja u odnosu na postojeće socijalne

službe usled priliva radnika.


OPCIJA 4HE Tema Prednosti Nedostaci

Faktori životne

sredine

• Sve akumulacije bi obezbjedile nova staništa za divlji svijet.

• Stvaraju se novi pejzaži jezera. • Doprinos čiste energije. • Manastir Morača i plato na kome se nalazi će biti

dobro održavan i očuvan za budućnost • Mogućnosti za povećanje arheološkog znanja usled

neophodnih istraživanja. • Mogućnost da se nauči više o flori i fauni oblasti usled

neophodnih istraživanja. • Neke nizvodne koristi iz regulacije protoka kao što su

smanjenje rizika od poplava i poboljšan kvalitet vode (tokom ljeta).

• Moguće unapređivanje životne sredine za turizam (kvalitet vode).

• Unaprijeđeno vodosnabdijevanje za navodnjavanje u ljetnom periodu

• Promjena ukupnog režima protoka utiče nizvodno na floru i faunu kao i uzvodno (akumulacije dobijaju karakteristike jezera).

• Status konzervacije Skadarskog jezera kao lokacije od međunarodnog značaja (Ramzar područje, IPA) može biti ugrožen usled smanjenja/gubitka endemskih vrsta i staništa migratornih ptica.

• Dnevna vršna proizvodnja može uticati na nizvodnu floru i faunu

• Opasnost od klizišta (Durdjevine). • Promjene mikroklime mogu uticati an kulturnu baštinu. • Gubitak pejzaža (naročito istorijskog pejzaža manastira

Morača). • Gubitak mostova od lokalnog značaja (Danilov i

Kaludjerski).

Procjena uticaja 11 brana i pripadajućih elektrana u gornjem slivu nije bila uzeta u obzir jer postoji premalo detalja u DPP-u i još uvijek nije donešena odluka o njihovoj izgradnji. Uprkos tome, ova područja će biti predmet detaljnijih studija izvodljivosti i bila bi urađena posebna SEA ukoliko one budu trebale da budu izgrađene.

1.6 Mjere ublažavanja uticaja Potrebno je pripremiti Plan ublažavanja uticaja za društveno-ekonomska pitanja i pitanja vezana za životnu sredinu tokom faze prije izgradnje, faze izgradnje i faze eksploatacije. Osnovne mjere ublažavanja uticaja vez-ane za ovaj plan obuhvataju sledeće: Faza prije izgradnje • Pažljivo planiranje i organizovanje budućih poslova izgradnje • Rano obezbjeđivanje aranžmana nadoknade za pogođene građane • Uspostavljanje i vođenje efikasne kampanje informisanja javnosti • Uspostavljanje mreže seizmičkih stanica za kontinuirani monitoring • Adekvatno detaljno istraživanje da bi se ublažio potencijalni gubitak biodiverziteta i kulturne baštine. • Izvršiti dalja istraživanja podzemnih voda u vodopropusnim zonama koje pogađa akumulacija. Faza izgradnje • Strogo pridržavanje pravila vezano za zdravlje i bezbjednost kako bi se spriječile nesreće i negativni uti-

caji na zdravlje • Kontinuirane vođenje kampanje informisanja javnosti • Davanje prioriteta zapošljavanju lokalne radne snage • Adekvatno rasčišćavanje svog grmlja i drveća iz poplavljenih zona uz puno iskorišćavanje građe • Razvoj rasadnika za domaće biljke da bi se obezbjedilo da budu zrele i spremne nakon izgradnje. • Uspostaviti prakse plana reagovanja u slučaju vanrednog stanja i ugradnja mreže za seizmički monitoring. • Zaštita površina na kojima se ne odvija izgradnja tako što bi se skinuo površinski sloj zemlje koji bi se

vratio nakon izgradnje. • Preventivno održavanje, mjere sanacije i ojačavanja temelja/platoa manastira Morača • Obezbjediti drenažu otpadne vode, bezbjedno odlaganje otpada i zaštitu stoke. • Ponovna sahrana za pogođene grobove uz punu diskreciju i poštovanje. Završetak/ Faza eksploatacije


• Maksimiziranje ekonomskih koristi iz eksploatacije brana • Adekvatno upravljanje režimima ispuštanja vode sa brana, interno – tj. za HE na Morači, ali takođe i u

sprezi sa albanskim HE na rijeci Drim, kako bi se ublažili eventualni potencijalni uticaji na Skadarsko jez-ero.

• Što je više moguće pružiti podršku metodama migracije ribe i obezbjediti da u svakom trenutku nizvodno postoji dovoljan minimalni protok.

• Na najmanju moguću mjeru svesti sedimentaciju u akumulacijama i trošenje turbina na način što bi se razmotrila mogućnost kanala/tunela za odvođenje velikih voda, sprovođenje prakse čišćenja korita i izgradnje ustava u gornjem slivu.

• Rekultivacija/ponovno zasađivanje izloženih oblasti korišćenjem domaćih vrsta. • Smanjivanje vizuelnog uticaja strateškom sadnjom na pogođenim oblastima • Kontinuirano preventivno održavanje manastira Morača

1.7 Alternativa DPP nije dao nikakve alternative u odnosu na postojeći plan. Međutim, u skladu sa Zakonom o SEA potrebno je analizirati “Opciju po kojoj se ništa ne radi”. Prednosti i nedostaci Opcije po kojoj se ništa ne radi su prikazani u Tabela 1-2 u tekstu koji slijedi.

Tabela 1-2: Kratak prikaz prednosti i nedostataka Opcije po kojoj se ništa ne radi

OPCIJA PO KOJOJ SE NIŠTA NE RADI Tema Prednosti Nedostaci

Ekonomski fak-

tori

• Trenutni status polu-zatvaranja KAP-a bi mogao eliminisati deficit električne energije

• Nedostatak energetskih opcija bi mogao stimuli-sati Vladu da radi na smanjenju rasipanja i na un-apređenju efikasnosti postojećih energetskih ob-jekata.

• Povećana zavisnost od uvoza energije. • Potencijalni rast tarifa energije. • Gubljenje geo-političkog statusa. • Potencijalni pad BDP-a. • Gubitak poslovnog i povjerenja investitora. • Povećanje nezaposlenosti u ovom regionu. • Niža industrijska produktivnost usled prekida u

napajanju strujom.

Društveni faktori

• Sačuvali bi se tradicionalni načini života ljudi koji žive u dolini Morače.

• Eliminiše se ugroženost od oštećenja brane usled prirodne katastrofe.

• Ovo područje bi bilo ugodnije za život i bezbjed-nije usled preusmjeravanja saobraćaja na put Bar – Boljare;

• Mogao bi se razviti turizam zasnovan na vanjskim aktivnostima.

• Uticaj na zdravlje najugroženijih stanovnika usled povećanja tarifa

• Nastaviće da opada broj stanovništva u ovom području • Prosječna starost stanovništva će nastaviti da se

povećava. • Pasivno, demotivisano stanovništvo usled ograničene

uspješnosti inicijativa za stvaranje novih kompanija i samo-zapošljavanje

• Potencijalan porast kriminala i asocijalnog ponašanja jer se ekonomski uslovi pogoršavaju.

• Potencijalno povećanje broja zdravstvenih poremećaja kao što su depresija i alkoholizam

Faktori životne

sredine

• Očuvana postojeća staništa za floru i faunu. • Očuvan integritet pejzaža Morače i kanjona. • Smanjena ugroženost usled realizacije i razvoja

turizma. • Uticaji ukupnog transporta na životnu sredinu bi

bili smanjeni usled potpunog preusmjeravanja saobraćaja na put Bar – Boljare.

• Pad turizma usled nepristupačnosti i nove trase puta Bar Boljare.

• Rizik povećanog zagađenja i degradacije zemljišta usled napuštanja industrije usled loše energetske situacije.

• Povećani troškovi energije stimulišu nelegalnu sječu šume i na taj način se povećava rizik od erozije i klizišta.

• Klimatske promjene utiču na osnovni protok rijeke što može dovesti do prirodnog gubitka biodiverziteta.


1.8 Prekogranični uticaji Crna Gora ima dobre odnose sa Albanijom i od 1990-tih godina vodi dijalog o pitanjima vezanim za održivi razvoj Skadarskog jezera. Prekogranični uticaji izazvani HE na Morači se mogu odraziti na Albaniju, prvenstveno usled toga što je Skadarsko jezero granični entitet: Crna Gora će stoga ući u dijalog sa Albanijom vezano za Projekat u skladu sa Zakonom o SEA i međunarod-nim standardima i konvencijama.

1.9 Monitoring životne sredine Dat je plan monitoringa za konsultaciju sa zainteresovanim stranama i on opisuje opšte aktivnosti i odgovor-nosti za faze prije izgradnje, izgradnje i eksploatacije. Ovaj plan može biti dodatno prilagođen tokom faze izrade detaljnije EIA u okviru realizacije DPP-a. Važno je da postoji saglasnost između zainteresovanih strana u pogledu prethodno definisanog plana odgovora, toka aktivnosti i vremenskog okvira za takve aktivnosti.

1.10 Zaključci Ukratko bi se moglo reći da će generalno gledano DPP za 4 HE na rijeci Morači obezbjediti pozitivne efekte za cijelu Crnu Goru, kroz obezbjeđivanje hidro energije i smanjenje zavisnosti od uvoza. Postoje mogućnosti za stimulisanje lokalne oblasti i okretanje trenda pada broja stanovništva koji je nedavno zapažen u regionu u suprotnom smjeru. Međutim, DPP bi mogao takođe imati neke negativne efekte uglavnom u odnosu na rijetku floru i faunu u okviru regiona, čiji opseg nije moguće u potpunosti procjeniti, usled slabe raspoloživosti po-dataka, stoga je potrebno dalje istraživanje prije početka aktivnosti na izgradnji. DPP-om je takođe obuhvaćeno još 11 drugih akumulacija u gornjem slivu vezanih za male hidroelektrane, ali one su na idejnom nivou i tek treba da bude donešena odluka o njihovoj izgradnji. Pored toga, prije nego bi mogle biti dalje realizovane, ovih 11 akumulacija bi bile bi predmet značajno većih istraživanja i druge SEA. Trenutno postoje ograničene informacije o predloženom radu brana. Međutim, ukoliko se bude praktikovao dnevni vršni rad veoma je važno održavati osnovni protok (minimalni protok) u rijeci Morači koji je generalno jednak vrijednosti od 10% srednjeg protoka. Ovo bi tebalo detaljnije istražiti tokom pripreme EIA.

1.10.1 Pitanja vezana za životnu sredinu Biodiverzitet • Dolinu rijeke Morače i njene pritoke karakteriše veliki biodiverzitet (naročito Mrtvicu i Malu Rijeku) kao i

Skadarsko jezero. Vjerovatno je da će DPP uticati na endemske vrste i usled međunarodnog značaja Ska-darskog jezera, potrebno je u skladu sa međunarodnim standardima i sporazumima (tj. Ramsar, Espoo konvencije) tokom pripremne faze izvršiti konsultacije o potencijalnim opasnostima i prihvatljivim nivoima gubitka biodiverziteta kako bi eventualne neophodne mjere ublažavanja uticaja mogle biti uključene u tender/glavni projekat..

• Promjene u nivoima jezera bi mogle uticati na životni ciklus riba i na gniježđenje migratornih ptica i potrebno je prije izgradnje izvršiti dalja istraživanja vezano za ovo pitanje.

• Veoma je značajno planirati postavljanje ribljih ljestvi u 3 nizvodne brane na rijeci Morači kako bi se omogućila migracija ribe, i ukoliko je moguće za branu Andrijevo. Trebalo bi budućom tenderskom dokumentacijom za izgranju brana predvidjeti obezbjeđivanje takvih objekata. Za branu Andrijevo, bi se tokom cijele faze planiranja projekta trebalo strogo pridržavati najnovijih rješenja u pogledu metoda i tehnika za migraciju riba kroz velike brane i ukoliko je neko od njih izvodljivo, trebalo bi biti integrisano u tehničko rješenje.


• Potrebno je utvrditi kolebanja dotoka vode u Skadarsko jezero kako bi se održala močvarna staništa i njihova ekološka funkcija i stoga je potrebno da ova analiza bude izvršena tokom detaljnije EIA.

Kvalitet vode • Nivoi hranljivih materija i stanje algi u Skadarskom jezeru su na srednjem nivou. Međutim, unos hranl-

jivih materija u jezero je visok i moglo bi doći do eutrofikacije (stagnacije) kada ne bi bilo veliko horizon-talno kretanje vode ispod površine. Pored toga drugi faktori mogu biti značajni, uključujući veliki unos sedimenata tokom proljeća, čime se smanjuje vidljivost i stoga i količina svjetlosti u jezerskoj vodi, na koji način se inhibira rast algi u prvom dijelu ljeta;

• U ljetnom periodu bi moglo doći do poboljšanja kvaliteta vode rijeke Morače usled predložene regulacije, s obzirom da će povećani protok vode razblažiti zagađujuće materije. Slično, u Skadarskom jezeru može doći do povećanja horizontalnog kretanja vode ispod površine jezera u kritičnoj sezoni rasta i na taj način se može smanjiti rizik od bujanja algi.

• Drugi tipovi zagađenja u ovom slivnom području obuhvataju teške metale i toksične materije iz industrije i i ne očekuje se da će doći ni do poboljšanja ni do pogoršanja situacije usled planiranih HE; kvalitet vode u slivu rijeke Morače u oblasti DPP-a je odličan.

Hidrologija • Gornja Morača, gdje se planiraju hidroelektrane, učestvuje sa oko 32% ukupnog protoka u rijeci Morači i

21 % ukupnog dotoka u Skadarsko jezero. • Ukupna zapremina sve četiri akumulacije je oko 340 miliona m3 što je manje od pola količine vode koja

prođe hidrološku stanicu na Pernici (u blizini Andrijeva). • Biće značajno održavati minimalni protok u rijeci. • Godišnje promjene u protocima vode u rijeci su prilično velike, sa velikim protokom u toku zime i malim

protokom u toku ljeta. Slično, nivoi vode u Skadarskom jezeru se značajno mijenjaju, i na taj način se održava močvarna površina od oko 150 km2.

• Vjerovatno je da je protok u rječnim sistemima Bojane i Drima značajniji za oscilacije nivoa vode u Skadarskom jezeru nego protok u rijeci Morači, ali protok u rijeci Morači je ipak značajan.

• Potrebno je bolje razumijevanje hidrologije ukupnog vodnog sistema prije izgradnje brana. Svi podaci bi bez izuzetka trebali biti stavljeni na raspolaganje od strane relevantnih organa. Potrebno je izvršiti ovo hidrološko istraživanje kako bi se procjenio značaj različitih sistema dotoka (pritoka, podzemnih voda, rijeke koja ističe) za nivoe vode u jezeru. Ova informacija će zatim biti unijeta u EIA koja treba da bude urađena u vrijeme izvođačkog projekta.

• Ukoliko Investitor/Koncesionar bude eksploatisao brane tako da ima dnevnu vršnu proizvodnju (mali protok tokom noći i veliki protok tokom dana), mora se očekivati veće opterećenje u odnosu na biologiju rijeke. Trebalo bi još jednom, kada budu obezbjeđene i unešene u EIA detaljnije informacije o režimima rada, procjeniti ograničenja takvih praksi.

• Smanjenje protoka tokom zime može pomoći u smanjenju najvećih velikih voda i stoga smanjiti rizik oštećenja usled poplava.

Geološki uslovi i seizmika • Brane na Morači se nalaze u Seizmičkoj Zoni VIII i rizik zemljotresa većih magnituda raste u južnom

smjeru nizvodno. Važan zahtjev je puna seizmička procjena uključujući obezbjeđivanje opreme za seiz-mički monitoring i to bi trebalo biti urađeno prije faze izgradnje, tokom izgradnje i tokom faze ek-sploatacije.

• Zona potencijalnog klizišta u blizini Djurdjevine u zoni Andrijeva je u prošlosti bila predmet ograničenih geotehničkih istraživanja. U toku je tenderski postupak koji sprovode ME i IFC za geotehnička ispitivanja, s namjerom da se završe istraživanja prije završetka evaluacije ponuda za izgradnju HE na Morači. Uko-liko ovo ne može biti postignuto, onda će istražne radove izvršiti Investitor/Koncesionar. Trebalo bi prije


izgradnje dodatno ispitati vodonepropusnost u akumulacionim bazenima u okolini 4 HE i naročito brana Zlatica i Milunovici.

Klimatske promjene • Mada nije konačna, analiza klimatskih promjena ukazuje na to da je temperatura možda neznatno porasla

(za manje od 0,5°C) u poslednjih 10-15 godina, međutim nije moguće donijeti zaključke vezano za prom-jene u padavinama (smanjenju ili povećanju). Duže prognoze klimatskih promjena su dramatičnije, sa ras-tom temperature između 2 i 5°C u sledećih 100 godina.

Materijalna imovina • U DPP-u je dato veoma malo informacija o gubitku materijalne imovine. Ovo se naročito odnosi na 11

brana u gornjem slivu. • DPP ne precizira koje akumulacije će se koristiti za snabdijevanje pijaćom vodom, u svijetlu njihove

višenamjenske funkcije, niti daje detalje o broju izvora snabdijevanja vodom koji će biti pogođeni. Do-datni detalji o ovom pitanju bi trebali biti precizirani tokom glavnog projekta.

Kvalitet vazduha i saobraćaj • Kvalitet vazduha u području DPP-a ostaje dobar i poboljšaće se, generalno gledano, jer će na dolinu

Morače uticati novi put Bar Boljare, i trasa ovog puta će odvući saobraćaj od Manastira Morača. Monitor-ing kvaliteta vazduha u području u okolini predloženih brana bi trebao početi prije izgradnje kako bi se ustanovile bazne vrijednosti za lokacije i da bi se onda nastavilo tokom faza izgradnje i eksploatacije projekta.

Kulturna baština i kulturni spomenici • Postoje indikacije o predistorijskim lokacijama u dolini Morače koje bi trebalo ispitati prije plavljenja; po

mogućnosti tokom faze prije izgradnje kako bi eventualne mjere ublažavanja mogle biti uključene u glavni projekat.

• Ništa nije navedeno u DPP-u o predloženom izmještanju 150 grobova koji će biti poplavljeni, niti kako će to biti izvedeno i ko će biti odgovoran. Takve informacije bi po mogućnosti trebalo obezbjediti u fazi iz-vođačkog projekta kako bi se imalo vremena za realizaciju.

• Usled plavljenja akumulacije Andrijevo će biti izgubljena dva pješačka mosta stara preko 150 godina, kao i crkva i dvije osnovne škole, ali se u DPP-u ništa ne pominje o tome kako će se izvršiti ovi istražni radovi oko ovih lokacija .

• Freske u Manastiru Morača su u skorijoj prošlosti pretrpjele značajnu degradaciju usled povećane vlažnosti usled nedostatka preventivnog održavanja. Neophodna je detaljnija analiza situacije i trebalo bi, uz druge relevantne studije, tokom faze prije izgradnje i u fazi izgradnje HE na Morači naručiti posao vez-ano za mikroklimu.

Pejzaž • Akumulacije koje će biti stvorene (naročito Andrijevo i Zlatica) će imati najveći uticaj na pejzaž. Izvršena

je procjena pejzaža i vizuelnog uticaja i sa izuzetkom Andrijeva, smatra se da vizuelni uticaj brana neće biti previše veliki i akumulacije koje budu formirane izgradnjom brana bi mogle unaprijediti pejzaž i priv-lačnost ovog područja.

1.10.2 Društveno ekonomska pitanja

Naselja, stanovništvo i zdravlje • Demografska i statistika o zdravstvenoj situaciji ukazuju na generalno gledano staro stanovništvo čiji je

broj u opadanju. • Očekivani životni vijek u projektnoj oblasti je sličan kao u drugim djelovima Crne Gore.


• Neki ljudi će morati da se isele iz područja koja će biti poplavljena, mnogi od njih su starije dobi i stoga se mora razmisliti o posebnoj pažnji radi njihove mentalne dobrobiti. Potrebno je prije faze izgradnje pripre-miti plan aktivnosti.

Zaposlenost i obrazovanje • Zaposlenost u Projeknoj oblasti DPP-a je pretežno vezana za poljoprivredu i šumarstvo. • BDP u dolini rijeke Morače je nizak u poređenju sa drugim djelovima Crne Gore, dok stope nezaposle-

nosti ostaju relativno visoke. • Projekat će obezbjediti značajne mogućnosti za zapošljavanje; kod izgradnje brane, i takođe i u pogledu

dodatnih mogućnosti zapošljavanja usled toga što će biti na raspolaganju više vode za navodnjavanje i ta-kođe usled povećanih aktivnosti u sektoru turizma.

• Konstatacija navedena u DPP-u da će se otvoriti 4.000 poslova u sektoru turizma zahtjeva da bude do-datno potkrijepljena prije početka projekta.

• Promjene nivoa vode u jezeru bi mogle uticati na izdržavanje ribara u Skadarskom jezeru i potrebno je izvršiti dodatna istraživanja kako bi se procjenilo ovo pitanje.

Industrija (rekreacija, turizam, itd.) • Institucionalni kapacitet postojećih organizacija zainteresovanih strana će morati biti ojačan kao rezultat

DPP-a. Potrebno je prije izgradnje izvršiti procjenu potreba za obukom i institucionalnih kapaciteta. • Potrebno je potkrijepiti sugestiju datu u DPP-u da se akumulacija Zlatica može koristiti za vodosnabdi-

jevanje Podgorice, i kao i za rekreaciju. Kod motornih čamaca, skutera, itd., postoji opasnost izlivanja nafte, što bi moglo dovesti do problema u korišćenju pijaće vode.

• Oscilacije nivoa vode u akumulaciji Andrijevo će otežati bavljenje turističkim /rekreacionim aktivnostima. 1.11 Preporuke Date su sledeće preporuke. 1.11.1 Opšti dio

• Programi ublažavanja uticaja i monitoringa bi trebali biti korišćeni kao obrazac za detaljniju do-kumentaciju koja će biti potrebna kada budu pripremane EIA za projekte hidroelektrana, što bi trebalo biti paralelno sa glavnim projektom za brane.

• Trebalo bi prije tendera kontaktirati nadležni organ u Albaniji kako bi se razgovaralo o prekograničnim pitanjima vezanim za HE na Morači, i razmisliti o seminaru/konferenciji kako bi se razgovaralo o pitan-jima upravljanja vodama i regulacije u kompletnom slivu Skadarskog jezera.

1.11.2 Životna sredina, geološka i hidrološka pitanja

• “Plavljenje značajnih površina doline Morače bi moglo podrazumjevati stalni gubitak značajne flore i faune i potencijalnih lokacija kulturne baštine ili arheološki značajnih lokacija. Preporučuje se da se tokom perioda izrade izvođačkog projekta izvrše naknadna detaljna istraživanja u područjima plavljenja, kako bi eventualne mjere ublažavanja uticaja koje bi bile predložene kao rezultat istraživanja mogle biti obrađene na efikasan način.”Potrebno je više istraživanja radi boljeg razumijevanja dinamike promjena nivoa vode i ekologije (ptice, ribe, makrofiti, itd.) u Skadarskom jezeru, uključujući posledice smanjenih promjena nivoa vode na pružanje močvarnih područja;

• Potrebno je prije plavljenja uspostaviti sistem seizmičkog monitoringa kao i ugraditi u nove objekte mrežu instrumenata za mjerenje ubrzanja za monitoring dinamičkog ponašanja brana u slučaju zemljotresa.

• Trebalo bi prije ili tokom izgradnje sprovesti mjere za rješavanje uticaja povećane vlažnosti na freske ma-nastira Morača i nastaviti monitoring tokom faze eksploatacije.


• Potrebno je uraditi detaljni hidrološki model za sliv Morače na vrijeme da se on ugradi u EIA koju bi tre-balo raditi vezano sa glavnim projektom. Ovim bi trebale biti obuhvaćene rijeke, podzemne vode i jezero i trebalo bi obuhvatiti sve izvore podataka uključujući nedavnu inicijative Projekta Svjetske banke (GEF).

• Preporučeno je da se tokom faze izgradnje poboljša prekogranična raspoloživost postojećih hidroloških podataka, npr. da se razmisli o ugradnji dinmičkog sistema online monitoringa da bi se dobili precizniji polazni uslovi i nakon toga tokom faze eksploatacije.

• Potrebno je da hidrološke stanice za monitoring budu unaprijeđene i da se uzorci suspendovanih sedi-menata uzimaju na predloženim lokacijama dovoda i ispusta brane, prije, tokom i nakon izgradnje brana. Neophodan je monitoring minimalnog protoka u rijeci Morači tokom perioda izgradnje i nakon izgrad-nje/u peirodu eksploatacije HE na Morači.

• Trebalo bi dati prioritet izgradnji više postrojenja za tretman otpadnih voda u cijelom regionu, sa poseb-nim fokusom na najveće gradove; ovo bi po mogućnosti trebalo realizovati paralelno sa izgradnjom HE na Morači.

1.11.3 Društveno-ekonomski

• Trebalo bi razmisliti o daljoj analizi uticaja na ribarstvo u Skadarskom jezeru i povezati je sa prethodno pomenutom inicijativom WB/GEF.

• Potrebno je ojačati zdravstvenu uslugu i unaprijediti je u svijetlu povećanja broja ljudi koji će raditi u oblasti (HE, turizam, rekreacija, itd.). Pored toga, potrebno je izvršiti takvo unapređivanje u svijetlu rasel-javanja. Ova unapređivanja bi trebalo izvršiti tokom faze izgradnje projekta.

• Potrebno je obezbjediti da se raseljavanje vrši na odgovoran način i u skladu sa zakonskim propisima, pri čemu treba imenovati kontakt osobu u Vladi. Ovo bi trebalo realizovati tokom faze prije izgradnje/faze izgradnje.

• Potrebno je u naturi obezbjediti nadoknade za gubitak kuća i zemlje. Pored toga, potrebno je prije izgradnje projekta razmisliti o nadoknadi za gubitak prihoda od ribarstva, eksploatacije šljunka, itd., mogućnostima prekvalifikacije i podršci vezano za alternativne izvore prihoda.

• Potrebno je prije izgradnje u institucijama zainteresovanih strana sprovesti analizu instutucionalnog jačanja i procjenu potreba za obukom kako bi se obezbjedilo pravilno postupanje u pitanjima raseljavanja i nadoknađivanja.


DIO 1 – POSTAVKA I KONCEPT U VEZI SA ŽIVOTNOM SREDINOM

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu (SEA) bi trebala sadržati sve podatke koji opisuju i procjenjuju potencijalne značajne uticaje na životnu sredinu koji bi mogli biti rezultat realizacije Detaljnog prostornog plana za četiri višenamjenske akumulacije na rijeci Morači (DPP) Dio 1 ove SEA stoga sadrži:

• Poglavlje 2 dato u tekstu koji slijedi; i ono definiše sadržaj i osnovne ciljeve DPP-a i odnose sa drugim planovima i programima; stoga je usklađen sa članom 15, tačka 1 Zakona o SEA Crne Gore. Poglavlje 2 takođe daje polazne osnove i projektni zadatak za SEA; obim poslova, i obrazloženje (osnovne razloge za realizaciju projekta) i prikaz Projektne oblasti SEA.

• Poglavlje 3 daje opis postojećeg statusa životne sredine i polazne uslove u projektnoj oblasti i njen mogući razvoj u slučaju da se DPP ne realizuje (tj. usklađenst sa crnogorskim zakonom član 15, tačka 2).

• Poglavlje 4 definiše oblasti koje će vjerovatno biti pogođene značajnim rizikom i karakteristike životne sredine u takvim oblastima (tj. usklađenost sa crnogorskim Zakonom član 15, tačka 3). Poglavlje takođe daje detaljniji opis postojećih problema u pogledu životne sredine koji su vezani za DPP i naročito onih koji se odnose na oblasti od posebnog značaja za životnu sredinu (tj. usklađenost za crnogorskim Zakonom član 15, tačka 3).

• Poglavlje 5 se bavi opštim i konkretnim ciljevima zaštite životne sredine koji su postavljeni ili na nacionalnom ili na međunarodnom nivou koji su relevantni za DPP i kako su oni uzeti u obzir (tj. usklađeno sa crnogorskim Zakonom član 15, tačka 3). Ovo podrazumjeva analizu postojećeg zakonsko-planskog okvira vezanog za zakone i politike o zaštiti životne sredine.

2 KRATAK PREGLED DPP-a i SEA

2.1 Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači Vlada Crne Gore je 23. oktobra 2008. godine objavila odluku o pripremi DPP-a za usvajanje projekata četiri hidroelektrane (HE) na rijeci Morači. DPP predstavlja dio Strategije razvoja energetike (SRE) i Akcionog plana Crne Gore za period do 2025. godine. SRE predstavlja iskorak ka smanjenju zavisnosti od uvoza elek-trične energije, prvenstveno kroz stvaranje stabilnih uslova za investicije u istraživanja i izgradnju novih ener-getskih objekata (posebno na osnovu već istraženih lokacija sa neiskorišćenim hidroenergetskim potencija-lom), kao i investicija u drugu energetsku infrastrukturu (tj. energiju vjetra, biomasu i solarnu energiju) i revi-talizaciju i rekonstrukciju postojećih termo i HE objekata u Pivi i Perućici.

SRE i DPP su u velikoj mjeri usaglašeni sa politikom Evropske Unije (EU); s obzirom da primarni cilj Crne Gore predstavlja integracija i pristup EU. DPP je pripremljen na crnogorskom jeziku od strane Kompanije URBI d.o.o. sa sjedištem u Podgorici i sastoji se od tri dijela: i) Rezime, ii) ii) dio A- koji predstavlja ocjenu postojećeg stanja prostornog uređenja u okviru oblasti i iii) Dio B – Projekcije i konceptualnog razvoja prostornog uređenja. Kanjon rijeke Morače koji se završava neposredno sjeverno od Podgorice je bio istraživan u prethodnom periodu i zapaženo je da raspolaže značajnim potencijalom za hidroenergetski razvoj. Krajem 1980-tih godina


je urađen određeni broj studija na nivou idejnog projekta (tj. Elektroprojekt iz Ljubljane i Energoprojekt iz Beograda) i ta je dokumentacija naknadno inovirana 1998. godine. Zaključak ovih studija je bio da postoje četiri potencijalne lokacije za izgradnju hidroelektrana u formi kaskade. To su progresivnim redosledom ka nizvodnim: HE Andrijevo, HE Raslovici, HE Milunovici i HE Zlatica koje bi, ukoliko bi bile realizovane, omogućile prosječnu godišnju proizvodnju električne energije od približno 700 GWh (gigavat časova), na taj način obezbjeđujući mnogo potrebnu stratešku rezervu i eliminišući potrebu uvoza električne energije i takođe obezbjeđujući potencijalni budući izvor energije za izvoz. Potrebno je da DPP bude realizovan u skladu sa potrebama postojećih naselja, postojeće infrastrukture, turizma, rekreacije, itd. Takođe je veoma jasno da će planirani hidroenergetski projekat imati određeni uticaj na životnu sredinu i stoga je SEA pripremljena paralelno sa DPP-om. Lokacije četiri predložene HE su prikazane na Slika 2-1 i uzdužni profil rijeke Morače je dat na Slika 2-2.

Izvor: Crnogorsko ME jul 2008

Slika 2-1: Mapa sa lokacijom predložene četiri HE na rijeci Morači.



Slika 2-2: Uzdužni profil HE na rijeci Morači 2.1.1 Ciljevi DPP-a

Osnovni cilj DPP-a je da obezbjedi jasnu viziju i “mapu puta” o budućem razvoju projektne oblasti Morače uključujući oblasti od posebnog značaja za izgradnju infrastrukturnih objekata neophodnih za dalje unapređi-vanje lokalnih zajednica, kao i cijele Crne Gore. DPP će se takođe koristiti za privlačenje međunarodnih in-vesticija od međunarodnih finansijskih instutucija. U DPP-u se navodi da je proizvodnja električne energije uz korišćenje hidro energije kao “obnovljivog” oblika energije naročito značajna imajući u vidu usvojenu strategiju razvoja Crne Gore kao “Ekološke države”. Na-jznačajniji objekti za eksploataciju hidro energije su akumulacije, bez kojih nebi bio moguć potencijal za hidro-energetsku proizvodnju. DPP iznosi argument da će izgradnja adekvatnih akumulacija kompenzovati postojeće razlike u protoku vode u rijeci Morači (gdje trenutno dolazi do velikih sezonskih kolebanja protoka) i obrazlaže da je to zajednički interes, za kompanije koje snabdijevaju električnom energijom (tj. Elektroprivreda Crne Gore (EPCG)), i one koje su uključene u integrisano vodosnabdijevanje u Crnoj Gori koje obezbjeđuje vodu Podgorici. Cilj DPP-a je stoga da stvori povoljne uslove za izgradnju akumulacija kroz pripremu odgovarajućih studija, analitičke i planske dokumentacije, koja će biti veoma bitna za analizu svih elemenata svrhe i organizacije korišćenja prostora, kako bi be zaštitio i ohrabrio dalji razvoj ovog područja. Pored toga, DPP bi trebao biti korišćen za utvrđivanje optimalnog raspoređivanja stanovništva u oblasti pod uticajem budućih akumulacija, primjenom ekonomskih, tehničkih i tehnoloških i funkcionalnih prostornih kriterijuma i principa održivog razvoja. Konkretnije, DPP identifikuje dvije grupe ciljeva koji su podjeljeni u dugoročne i kratkoročne: Dugoročni ciljevi


• Uspostavljanje osnove za uređenje prostora duž rijeke Morače za višenamjensko korišćenje prirodnih resursa, kao što je proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora, formiranje zaliha vode, turističko i rekreaciono uređenje, ribarstvo i tome slično;

• Upotreba domaćih izvora energije i smanjivanje stepena zavisnosti od uvoza električne energije, sa omogućivanjem razvoja upotrebe ostalih obnovljivih izvora energije;

• Omogućavanje budućeg rezervisanja prostora za turizam, usluge, stanovanje i dr.; • Proizvodnja čiste energije čime se doprinosi globalnoj borbi protiv klimatskih promjena i smanjenju

zagađenja planete; • Obezbjeđivanje dovoljnih kapaciteta za snabdijevanje električnom energijom potrošača u Crnoj Gori, u

sadašnjem tenutku i u budućnosti; i • Stvaranje mogućnosti za plasman inostranog i domaćeg kapitala. Kratkoročni ciljevi • Angažovanje lokalnih kapaciteta na pripremi plana, projektovanju, izgradnji i eksploataciji objekata; • Uređenje prostora u blizini Podgorice, za potrebe turizma i rekreacije, ribolova, kao i daljeg urbanističkog

razvoja; • Stvaranje unapređenih streteških zaliha vode za piće i navodnjavanje područja kako bi se obezbjedila

dugoročna sigurnost, u kontekstu negativnih globalnih klimatskih promjena (tj. sve češće suše); • Usklađivanje postojećih i planiranih nаmjеnа površina i infrаstrukturnih sistema u nеposrеdnom kontаktu; • Proizvodnja električne energije na održiv način; • Pokretanje daljeg razvoja u mnogim djelatnostima: saobraćaju, industriji, turizmu, trgovini itd., • Povećanje stabilnosti i raspoloživosti elektroenergetskog sistema; i • Povećanje kvaliteta života. 2.1.2 Odnos DPP-a sa drugim planovima i programima DPP za HE na Morači je uzeo u obzir sledeću dokumentaciju na nacionalnom i opštinskom nivou: Nacionalni nivo i) Nacionalni Prostorni plan Crne Gore – u kome su dati detalji svih projekata do 2020. godine. ii) Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine iii) Strategija razvoja turizma iv) Vodoprivredna osnova v) Brojna planska dokumentacija EPCG vi) Planska dokumentacija (uključujući SEA) za put Bar – Boljare koji prolazi kroz opštine Bar, Podgorica,

Cetinje, Crikvenica, Kolasin, Andrijevica, Berane i Bijelo Polje. Opštinski nivo i) Prostorni plan opštine Podgorica (PPO) (usvojen 1990.god.) sa sledećim amandmanima:

• ID PPO – koridor puta Bozaj-Podgorica, 2001; • ID PPO - Beglake, Zeta, 2003; • ID PPO - Donji Milješ , 2003; • ID PPO – Koridor duž puta ka Danilovgradu, 2003; • ID PPO – Sanitarna deponija sa reciklažnim centrom, 2004;

ii) Urbanistički plan Podgorice (GUP) 1990, sa brojnim izmjenama i dopunama GUP-a. iii) Prostorni plan opštine Kolašin (PPO), usvojen 1988 godine. iv) Urbanistički plan opštine Kolašin, usvojen 1987. godine.


2.1.3 Granice i opseg DPP-a Granice DPP-a obuhvataju slivno područje rijeke Morače, na kojoj se planira gradnja, i nalazi se na 16°45¨ i 17°15¨ geografske dužine (E) i 42°30¨ i 43°00¨ geografske širine (N). Oblast DPP-a obuhvata srednji dio toka rijeke Morače, uzvodno od Podgorice. Nakon početka Projekta ova oblast je proširena kako bi obuhvatila sve površine u gornjem dijelu sliva rijeke Morače. Tako DPP pripada pogođenim opštinama Podgorica i Kolašin i rejonima koji su navedeni u Tabela 2-1.

Tabela 2-1: Pogođeni rejoni iz DPP-a u okviru opština Podgorica i Kolašin

OPŠTINA PODGORICA OPŠTINA KOLAŠIN Podgorica Lijeva Rijeka Kolasin Ostreci Bezjovo Lijesta Bare Okca Gora Bioce Lopate Boliji Petrova Raven Blizna Lutovo Velje Duboko Poznja Bolesestra Momce Visnje Ravni Brskut Mrke Viahovici Raicevina Vijedenje Pelev Brijeg Vrujica Rasko Vilac Prisoja Gornja Rovca Bulatovici Redice Gornje Stravce Raci Dragovica Polje Seia Grbido Rijeka Piperska Djurdevina Sreteska Gora Donje Stravce Seostica Jasenova Starce Duga Slacko Kos Trnovica Duske Stupovi Lijesnje Ulica Zagreda Trmanje Ljeviste Cerovice Zaugao Tuzi Ljevorecke Ljuta Crkvine Kiselica Ubalac Manastir Morača Klopot Ubli Medurijecje Kosor Cvilin Mioska Krzanja Mrtvo Duboko Izvor: DPP (prilagođeno)

2.1.4 Zone detaljne razrade Zone detaljne razrade (ZDR) prikazuju postojeće stanje korišćenja katastarskog zemljišta u skladu sa podacima Agencije za nekretnine u poređenju sa planiranim za DPP. U “planiranom stanju” su prikazane oblasti obilježene za nove hidroenergetke objekte i pomoćne radove, proširene razgraničene oblasti za naselja, vegetaciju, puteve, groblja, itd. Položaj ZDR u okviru oblasti DPP-a je prikazan na sledećoj Slika 2-3.

2.1.5 Pregled predloženih hidroenergetskih lokacija U ovom poglavlju su opisane glavne karakteristike četiri HE koje su planirane Andrijevo, Raslovići, Miluno-vići i Zlatica. Bitni statistički detalji za četiri HE su prikazani u Tabela 2-2.

Tabela 2-2: Bitna statistika za HE na rijeci Morači

Rastojanje u kilometrima Zapremina u milionima m3 Hidroenergetska

Projektna lokacija

Tip brane

Visina brane

(metara) Do

Skadarskog jezera

Do Podgorice

Ukupno akumulacija

Korisna akumulacija

Radni nivo akumulacije

(mnm)

Poplavljena površina

(km2)

Instalisana snaga (MW)

Godišnja proizvod. (GWh)

Andrijevo Betonska lučna 150 62.7 32 304 249 285 8.9 127.4 318.6

Raslovici Betonska gravitaciona 59 54.8 24 11.3 7.8 155 0.63 37 106.9

Milunovici Betonska gravitaciona 61.8 47.0 16 9.9 6.8 119 1.41 37 117.2

Zlatica Betonska gravitaciona 63.5 36.2 8 16 13 81 nije

primjenjivo 37 151



Izvor: DPP (prilagođeno)

Slika 2-3: Lokacija ZDR u okviru oblasti DPP-a


HE Andrijevo Akumulacija HE je prva i glavna brana u kaskadi HE planiranih na rijeci Morači i predstavlja početak srednjeg dijela toka rijeke Morače. Lokacija predložene brane se nalazi 62.7km uzvodno na rijeci Morači ( mjereno od ušća u Skadarsko jezero) i oko 32 km od centra Podgorice. Brana Andrijevo se nalazi na veoma strmo uklesanom kanjonu sa gotovo vertikalnim stranama. Geografske koordinate lokacije brane su: 42o 40' 30˝ N i 19o 22' 20˝ E. Akumulacija koja će biti formirana pripada opštini Kolašin. Predložena visina brane Andrijevo je 150 metara koja će obezbjediti akumulaciju radnog nivoa od 285mnm. Akumulacija će puna primati oko 304 miliona m3 vode od čega 249m3 miliona će se moći koristiti za proizvodnju električne energije. Ukupno plavljena površina kao rezultat izgradnje brane Andrijevo je procjenjena na 8.9 km2. Od ove površine obrađuje se oko 1.4km2, pod pašnjacima je 2.5km2, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemljište. U pogođenoj oblasti nema industrijskih aktivnosti. Seoska naselja su razbijenog tipa. U vrijeme izrade tehničke dokumentacije za HE na Morači (1987. godine) na području plavljenja je bilo 90 domaćinstava sa 310 stanovnika koji bi bili pogođeni plavljenjem izazvanim branom Adrijevo i morali bi biti raseljeni. Pored toga, dolinom Morače prolazi magistralni put Podgorica-Beograd, kojeg treba izmjestiti. Procjenjeno je da će biti potrebno izgraditi nekih 14.5km novog puta nizvodno od brane Andrijevo do uzvodno od Manastira Morača. Akumulacija će se pružati nekih 2 km sjeverno od zida brane u uskoj kanjonskoj dolini širine 200 – 500 m. Kanjon je usječen u planinski masiv Platija čiji se vrhovi izdižu do visine od 1042 mnm. Dalje prema sjeveru, rijeka Morača prima pritoke Sjevernicu, Melještak i Mrtvicu stvarajući akumulaciju s tri ogranka i u toj središnjoj zoni akumulacije, kanjonska dolina se širi i kreće od 500 do 2000 m i ima nešto blaže padine. Oko 3 km sjeverno od zida brane, akumulacija stvara ostrvo u blizini naselja Bulje. Najduži ogranak akumulacije se prostire oko 14.5 km uzvodno od brane Andrijevo, pored Manastira Morača, gdje rijeka ponovo prelazi u uski kanjon strmih strana širine oko 200 m. Bitno je da istorijski manastir u Morači iz 13-tog vijeka neće biti direktno pogođen plavljenjem.1 Postoji, međutim, zabrinutost usled promjena mikroklime oko manastira, prvenstveno povećanja nivoa vlage used bliz-ine akumulacije i to bi moglo uzrokovati oštećenja freski Manastira. Usled nedostatka preventivnog održavanja Manastira, takođe je u došlo do oštećenja freski u skorijoj prošlosti. Možda će takođe biti potrebno ojačati plato oko manastira kao i temelje manastira kao rezultat plavljenja.

HE Raslovići Akumulacija HE Raslovići je druga u nizu kaskadnih akumulacija hidroelektrana na Morači. Nalazi se između sela Raslovići (gdje je profil brane) i uzvodno od brane Andrijevo. Brana Raslovići je locirana na 54,8km uzvodno na rijeci Morači (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 24 km od centra Podgorice. Akumulacija Raslovići se pruža uzvodno do sela Raslovići (koje je lokacija za profil sledeće uzvodne brane HE Raslovići). Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 37' 05¨ N i 19o 22' 25˝ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se od 300 – 400 m i prati liniju doline. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu sa dosta strmim stranama, ali ne tako kao početna dionica kanjona na lokaciji Andrijevo.

1 Usled važnosti manastira Morača napušteno je najpovoljnije rješenje u pogledu proizvodnje energije – Ono bi podra-zumjevalo HE Andrijevo sa normalnim radnim nioom koji bi zajtjevao izmještanje Manastira. Predložena je alternativa sa normalnim radnim nivoom od 285mnm.


Akumulacija se nalaze na teritoriji opština Kolašin i Podgorica. Akumulacija se formira do kote 155 mnm izgradnjom brane visine 59 m, sa ukupnom zapreminom od 11.3 miliona m3, od čega je korisna zapremina 7,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 0.63km2. Od ove površine obrađuje se oko 0.02km2, pod pašnjacima je 0.31km2, a ostalo su 0.3km2, slaba šuma i neplodno zemljište. U zoni akumulacije nema naselja, niti je potrebno iseljavanje stanovništva i takođe nema ni industrijskih ak-tivnosti, ali će biti potrebno izmjestiti oko 1 kilometar postojećeg puta Podgorica – Beograd.

HE Milunovici Akumulacija HE Milunovići je treća u nizu kaskadnih akumulacija hidroelektrana na Morači. Predložena brana je locirana na 47.0km uzvodno na rijeci Morači (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero). Lokacija se prostire između sela Milunovići, gdje je lokacija profila brane do sela Raslovići gdje je lokacija za profil sledeće uzvodne brane HE Raslovići. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 33' 50˝ N i 19o 20' 35˝ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m i prati liniju doline ostajući u kanjonskom dijelu sekcije rijeke. Akumulacija se formira do kote 119 mnm izgradnjom brane visine 61,8 m i ima ukupnu zapreminu od 9,9 mil m3 od čega korisnu zapreminu od 6,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 1.41km2. Od ove površine obrađuje se oko 0.32km2, pod pašnjacima je 0.11km2, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemljište. Akumulacija HE Milunovići će pogoditi 20 domaćinstva sa 45 stanovnika (potrebno je inovirati procjenu iz 1987. godine) . Na ovom području nema industrijskih aktivnosti.

HE Zlatica Akumulacija HE Zlatica je četvrta u nizu i najnizvodnija akumulacija u kaskadi hidroelektrana na Morači i predstavlja kompenzacioni bazen uzvodnih hidoroelektrana. Preložena bana je locirana 36.2 km uzvodno na rijeci Morači (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 8 km od Podgorice. Akumulacija se proteže od lokacije profila brane na Zlatici u blizini naselja Bioče uzvodno do sela Milunovići (gdje je profil sledeće uzvodne brane HE Milunovići). Geografske koordinate mjesta brane su: 42o 30' 20¨ N i 19o 20' 10¨ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od oko 11 km. Dijelom se pruža uz dolinu Male Rijeke koja se uliva u Moraču uzvodno od Bioča. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m i prati liniju doline. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu koji je usječen u šljunkovitu terasu doline Morače. Akumulacija se formira do kote 81 mnm, ima ukupnu zapreminu od 16 m3 miliona i ima korisnu zapreminu od 13 mil m3. U zoni akumulacije i njenom priobalju u poslednjih nekoliko godina izražena je urbanizacija. U zoni brane, postojeći magistralni put Podgorica – Beograd treba izmjestiti na dužini oko 3,5 km. Akumulacija za HE Zlatica bi takođe obezbjedila strateško snabdijevanje vodom za Podgoricu. Ovu oblast takođe karakteriše “poniranje” podzemnih voda i voda se gubi u podzemlje na ovoj lokaciji.

2.1.6 Potrebni pripremni radovi za HE HE Andrijevo je prva u liniji hidroelektrana u Moračkoj kaskadi i predvidjeno je, da se HE Andrijevo gradi oko 5 godina. Ti poslovi će obuhvatati izgradnju uzvodne i nizvodne predbrane i optočnog tunema da bi se omogućili radovi na glavnoj lučnoj brani. Postojeći tuneli na putu Podgorica – Beograd će biti zatvoreni i zapečaćeni. Nova trasa puta će biti urađena iznad nivoa krune brane.


Kameni materijal iz iskopa na lokaciji planirane brane Andrijevo upotrebiti će se za jačanje nasipa za zaštitu manastira Morače. Kamenolom koji će se koristiti kao izvor izlomljenog agregata koji je potreban za proizvodnju cementa za branu nalazit će se na malom platou na istočnoj obali Morače, oko 700m uzvodno od profila brane. Transport do fabrike betona vršiće se trakom postavljenom u tunelu, dužine 650m. Kapacitet proizvodnje agregata je 80 m3/h. Privremeno gradilišno stambeno naselje predvidjeno je na platou zvanom Mravinje, 0,5km nizvodno od brane Milunovići, a to će služiti i za fazu izgradnje HE Raslovići i Milunovići. Privremeni smještaj za radnike za Zlaticu će se nalaziti 800m nizvodno od lokacije brane na zapadnoj obali na Bregu. Komercijalno gradilište će biti organizovano uz gradilište brane i obuhvatiće radionocu, parking mjesta, skladište za gorivo, deponiju građevinskog materijala i centralnu fabriku betona. U neposrednoj blizini ove oblasti će se nalaziti elektro traftostanica, kompresorska stanica, itd. U DPP-u se navodi da će deponija za materijal iz Zlatice biti 2.5k m uzvodno od lokacije brane i biće u prostoru buduće akumulacije. Ovo postavlja pitanje potencijalnog zagađenja vode u akumulaciji materijalom deponije.

2.1.7 Putevi

Novi put – (autoput) - Bar - Boljare, Ukupna dužina ovog predloženog autoputa je oko 164 km. Dionica od 29km ovog autoputa prolazi kroz projektnu oblast DPP-a; između Smokovca i Mateševa. Ova trasa će prolaziti kroz niz tunela i otvorenih dionica i obuhvata izgradnju vijadukta za put preko rijeke Morače u blizini Bioča. Planiran je niz petlji u oblasti, uključujući na Bioču, Pelevom Brijegu do Lijeve Rijeke and Mateševa, i: Pelev Brijeg do Duške, koji povezuju sa transportnom mrežom Crne Gore

Magistralni put Podgorica – Kolašin, regionalni i lokalni putevi Sledeći putevi u oblasti DPP-a su stoga planirani za unapređivanje /zamjenu i) Brana Zlatica –3km + 452.00 metara će biti izmješteno na zapadnu stranu rijeke Morače zbog plavljenja. ii) Brana Raslovići - 1km +000.00 metara će biti izmješteno na zapadnu stranu rijeke Morače zbog

plavljenja. iii) Brana Andrijevo – Manastir Morača 14km +502.00metara, ali postoji niz varijanti:

a. 3a Brana Andrijevo – Manastir Morača, idejno rješenje (iz 1987.) km 14 +502 b. 3b Lazin – Brana Andrijevo – Manastir Morača 2009 rješenje km 13+150.00 koje obuhvata:

i. Brana Andrijevo -Lazin,. km 2 +275 i ii. Andrijevo Manastir Morača km 10 +875.00

iv) Lokalni putevi – 15km +585 metara -: M.Morača (Nikonovac)→Đjudjevine→Milića brijeg → Crkvine → Pčinja (Jad.Magistrala)

v) Lokalni putevi - 29 km +720.00 metara - M.Morača(Osredci)→Liješnje→Višnje→Kapetanovo jezero vi) Lokalni put– 10km 850.00 metara - Sreteška Gora →Prekobrđe→Milića brijeg vii) Lokalni put - 4km +650.00 metara - Mrtvo Duboko→Smolice→Dumačine viii) Lokalni put – 6k +100.00 metara Pribojevica→Ropušnica(Lomovi) ix) Lokalni put - 17km 788.00 metara M.Morača (Debeli lug)→Ljevišta x) Lokalni put km 2+325.00Bioče (Anovi→Brijeg Vuksanovića→Krkor potok→Bulin most (Mala rijeka) -

Regionalni put Bioče → Lijeva Rijeka


Jedino varijantno rješenje koje je predloženo za DPP sugeriše dvije alternative za trasu puta između brane Andrijevo i Manastira Morača. Rješenje koje je bilo predloženo u dokumentaciji iz 1987. godine je predviđalo izmještanje puta u dužini od oko 14.5km sa velikim brojem tunela i mostova. Pragmatičnije rješenje je urađeno 2009. godine i predviđa izmještanje 13.15km i manje tunela i mostova.

2.1.8 Željeznica Beograd – Bar Trasa željeznice Beograd – Bar ide paralelno sa kanjonom rijeke Morače, na istočnoj strani, ali je znatno uzdignuta od dna kanjona. Za većinu dužine pruge kroz dolinu Morače karakteristična je udaljenost od više od 1km između puta na zapadnoj oblali i zeljezničke pruge, sa izuzetkom sekcije u blizini brane Zlatica, gdje se primiče rijeci. Kroz niz tunela i nasipa, pruga ide oko Male rijeke (pritoka Morače) prije nego ode istočno južno od brane Andrijevo i prođe kroz tunel Trebesica. Nijesu planirani nikakvi radovi na pruzi koja povezuje Bar i Beograd.

2.1.9 Otpadne vode i kanalizacija Otpadne vode i kanalizacija iz naselja u dolini Morače će se sprovoditi kanalima duž linije postojećeg puta na zapadnoj obali i na predloženim novim lokalnim putevima na istočnoj obali rijeke Morače. Duž trase će biti izgrađen adekvatan broj pumpnih stanica i kolektorskih komora i sva otpadna voda i kanalizacija će konačno biti sakupljena na centralnom mjestu u blizini Zlatice, gdje će biti tretirana prije ispuštanja u rijeku Moraču.

2.1.10 Mašinske zgrade i energetski vodovi od HE Mašinske zgrade za četiri HE su prikazane u dokumentaciji EPCG iz 1980-tih. Konsultant za DPP je dao do-datne detalje o povezivanju ovih HE na nacionalnu mrežu, krajem juna 2009. godine, kako slijedi:

1. Dalekovod 2 x 110 kV - Podgorica 1 - HE "Zlatica" 2. Dalekovod 110 kV - HE "Zlatica" - HE "Milunovići" 3. Dalekovod 110 kV - HE "Milunovići" - HE "Raslovići" 4. Dalekovod 110 kV - HE "Raslovići – Kolasin 5. Dalekovod 220 kV - Podgorica - Pljevlja, ulaz-izlaz u HE "Andrijevo" 6. Dalekovod 110 kV - Podgorica - EVP Trebješica, ulaz-izlaz u HE "Milunovići" 7. Dalekovod 110 kV - Smokovac - Tuzi, priključak na HE "Zlatica" Sledeća šema mreže (vidjeti Slika 2-4) prikazuje planirano povezivanje četiri HE na nacionalnu mrežu.

Izvor:EPCG Slika 2-4: Predložena šema mreže za proizvodnju energije u HE na Morači i isporuku na nacionalnu mrežu


2.2 Akumulacije u gornjem slivu Pored četiri HE, DPP takođe daje ograničene podatke o 11 višenamjenskih akumulacija u gornjem slivu Morače i njihova lokacija je prikazana na Slika 2-5. Ovih 11 akumulacija u gornjem slivu bi pomoglo u zaus-tavljanju sedimenata koji se spiraju tokom velikih voda, na koji način bi se priječilo skupljanje mulja u glav-nim nizvodnim HE i na taj način bi se produžio njihov radni vijek. Potrebno je, međutim, istaći da tek treba da bude donešena odluka o izgradnju ovih 11 brana i elektrana u gornjem slivu Morače. Pored toga, takav pro-jekat bi zahtjevao izradu dodatne SEA. Dati su detalji o topografiji, geologiji, tlu, hidrologiji, klimi i proizvodnom potencijalu, ali ne postoje informa-cije u pogedu procjene osnovnih uticaja na životnu sredinu i društveno-ekonomskih uticaja; na primjer, ne postoje podaci o pogođenom stanovništvu, planiranom zahvatanju zemljišta, biodiverzitetu i drugim relevant-nim indikatorima vezanim za životnu sredinu. Odsnovni detalji o dimenzijama ovih brana u gornjem slivu su dati u Tabela 2-3. Neke od ovih brana će biti pozamašne sa šest objekata blizu 100 metara ili visočijim. Nadmorske visine brana se značajno razlikuju, sa Javorom (br.1) koji ima najveću nadmorsku visinu od 1257mnm, dok Luge imaju najnižu nadmorsku visinu od 367mnm.

Tabela 2-3: Osnovni podaci o dimenzijama akumulacija u slivu Gornje Morače

Brana Rječni izvor Naziv lokacija

Maksi-malna

nadmorska visina (mnm)

Ukupna zapremina u

milionima m3

Visina brane (m)

Površina akumu-lacije (km2)

Sliv aku-mulacije

(km2)

1. Javorski potok Javor 1257 4 72 0.20 7.6 2. Morača Ljevišta 1031 32 116 0.67 52.9 3. Morača Krušev lug 593 31,3 98 0.82 107.3 4. Morača Ljuta 465 73 134 1.32 157.7 5. Ibrištica Ibrija 487 9,2 100 0.25 18.0 6. Mrtvica Velji dub 849 19,5 63 0.70 62.0 7. Koštanica Luge 367 12 77 0.36 22.0 8. Sjeverica Kos 499 21,2 115 0.51 24.6 9. Krušev potok Kruševica 1039 4,3 39 0.27 8.4 10. Mala rijeka Nožica 951 19,3 53 ? 36.6 11. Mala rijeka Brskut 787 12 98 0.20 47.2 Izvor: DPP za HE (prilagođeno)

Ove akumulacije bi mogle obezbjediti dodatne izvore malih hidroelektrana ukoliko budu izgrađene. U Tabela 2-4 u tekstu koji slijedi su dati dodatni podaci o proizvodnom potencijalu 11 malih hidroelektrana u gornjem slivu Morače.


Izvor:EPCG i DPP (prilagođeno)

Slika 2-5: Akumulacije u gornjem slivu DPP-a


Tabela 2-4: Detalji o proizvodnom energetskom potencijalu akumulacija u slivu gornje Morače

Brana Rječni izvor Naziv lo-

kacije

Srednji rječni pro-tok m3/sec

Radni nivo (mnm)

Korisna zapremina miliona m3

Visina brane (m)

Instalisana snaga (MW)

Godišnji proizvodni kapacitet (GWh)

1. Javorski potok Javor 0.51 1255 3,6 72 3 5 2. Morača Ljevišta 3.56 1028 27 116 47 80 3. Morača Krušev lug 7.06 590 29 98 27 47 4. Morača Ljuta 9.78 463 64 134 60 97 5. Ibrištica Ibrija 1.27 481 8,4 100 7 13 6. Mrtvica Velji dub 2.0 846 13,5 63 40 66 7. Koštanica Luge 1.53 365 9,5 77 3 6 8. Sjeverica Kos 3.05 496 20 115 19 32 9. Krušev potok Kruševica 0.59 1036,5 3,8 39 19 32 10. Mala rijeka Nožica 2.56 948,5 17 53 14 24 11. Mala rijeka Brskut 3.23 785 11,2 98 74 118 Izvor: EPCG i DPP (prilagođeno) . Predložene brane koje su navedene kao br. 1 Javor, br.2 Ljevišta, br.3 Krušev lug, br.4 Ljuta, br.5 Ibija, br.7 Luge i br.8 Kos se nalaze na kamenoj flišnoj podlozi koja je visoko vodonepropusna i stoga predstavlja dobru osnovu za takve objekte. Međutim brana br. 6 Velji dub na rijeci Mrtvica se nalazi na području kontakta iz-među karbonatnih sedimenata mezozoika koji nijesu vodonepropusni, i vodonepropusnih paleogenih flišnih stijena krede. Kako se predložena brana br. 6 nalazi u dubokom kanjonu, očekuje se da bi vodonepropusne flišne stijene držale vodu sve dok bi profil lokacije brane mogao biti obezbjeđen da spriječi iscurivanje vode u karbonate. Mora se naglasiti da su urađene samo idejne studije za ove lokacije u gornjem slivu i stoga su u ranoj fazi pro-jektovanja. Takvi projekti bi zahtjevali posebne studije izvodljivosti sa detaljnijim izučavanjem geologije, geomorfologije, hidro-geologije, geotehnike, hidrologije, itd., kao i detaljnim procjenama životne sredine uko-liko se odluči da se krene dalje u realizaciju. Takođe je pitanje da li bi neke od ovih planiranih akumulacija sa pripadajućim malim hidroelektranama bile ekonomične. Na primjer, Javir (br.1) i Kruševica (br. 9) imaju malo slivno područje manje od 10km2 i pitanje je da li bi brane obezbjedile dovoljno vode za kontinuiranu hidro-proizvodnju tokom godine. 2.3 Polazne osnove za SEA-u Međutim, u skladu sa zakonom o prostornom planiranju i uređenju, kao i da bi se pružila podrška u procesu donošenja odluka, neophodna je Strateška procjena uticaja na životnu sredinu (SEA).

SEA je definisana relativno novim Zakonom o SEA koji je donešen 1. januara 2008. godine. Zakon o SEA se detaljno pridržava EU Direktive 2001/42/EC.

Ministarstvo za uređenje prostora i zaštitu životne sredine se preko Ministarstva ekonomije Crne Gore (ME) obratilo Vladi Kraljevine Norveške za tehničku podršku u pripremi SEA; u ovom slučaju Norveškom Direk-toratu za vodne resurse i energetiku (NVE). NVE je od norveških konsultanata tražio da dostave ponude za izradu SEA za DPP, i ponuda koju je pripremio Konzorcijum COWI (COWI)2 je dostavljena do preciziranog roka i nakon pregovora je prihvaćena od strane ME-a i NVE. Ugovor za ovaj zadatak je potpisan između COWI-ja i NVE-a 20. januara 2009. godine.

2 Konzorcijum se sastoji od COWI AS Norveška, kome podršku pružaju norveške kompanije Ask Radgivning, Bioforsk i Norveški Institut za istraživanja kulturne baštine -Norwegian Institute for Cultural Heritage Research (NIKU). Norveškim kompanijama podršku pruža Oikos, Slovenačka kompanija sa sjedištem u Ljubljani, ali koja ima kancelarije u Crnoj Gori


2.3.1 Projektni zadatak i Ciljevi za SEA Projektni zadatak (TOR) za SEA je definisan od strane MUPZŽS u konsultaciji sa NVE-om i dat je u Anaksu 1 ovog izvještaja.

Osnovni cilj zadatka je priprema SEA za DPP koji obuhvata četiri HE na rijeci Morači. Zahtjevi su precizno definisani u Projektnom zadatku, kako slijedi: “Izrada strateške procjene kako bi se obezbjedilo da pitanja životne sredine i zdravlja ljudi budu potpuno uzeta u obzir prilikom izrade Detaljnog prostornog plana, radi obezbjeđivanja održivog razvoja, obezbjeđivanja učešća javnosti, kao i unaprjeđivanja nivoa zaštite zdravlja ljudi i životne sredine. Isto tako, izradom strateške procjene obezbijeđuje se usklađenost aktivnosti, definisanih Detaljnim prostornim planom, sa važećom zakonskom ragulativom u Crnoj Gori. Strateška procjena će procijeniti potencijalne negativne i pozitivne uticaje na životnu sredinu i pružiti predlog adekvatnih mjera koje će se preduzeti u cilju sprečavanja i smanjenja štetnih i potsticanja pozitivnih uticaja i aktivnosti čija realizacija je predviđena Detaljnim prostornim planom. Rezultati strateške procjene doprinose odgovarajućem donošenju odluka u planskom procesu.” Projektni zadatak navodi detalje vezano za HE i dodatne detaljne informacije su obezbjeđene preko hiperlinka u MS PowerPoint prezentacije.3 2.3.2 Obim posla i Obrazloženje Pun obim poslova je dat u Projektnom zadatku u Aneksu 1. On je suštinski u skladu sa zahtjevima definisanim Zakonom o SEA. U Crnoj Gori postoji značajan deficit električne energije koji je trenutno procjenjen na 1.600 GWh/godišnje. Ova dodatna energija mora da se uvozi u Crnu Goru i procjenjeni troškovi uvoza iznose 130 miliona EUR godišnje (procjena iz 2007. godine). Međutim, nedavno smanjenje domaće potrošnje vezano za očekivano opadanje privrednih aktivnosti (ili čak i moguće zatvaranje) KAP-a aluminijskog kombinata bi eliminisalo postojeći deficit električne energije, čineći izvoz energije proizvedene u HE na Morači još značajnijim za ukupnu uspješnost projekta. Crna Gora je takođe potpisnica Sporazuma o formiranju regionalne energetske zajednice Jugoistočne Evrope (SEERECT) koji je potpisan u Atini 25. oktobra 2005. godine i stupio je na snagu 1. jula 2006. godine. Ovaj sporazum je između ostalog naglasio potrebu unapređivanja ukupnih ušteda u energiji i energetske efikasnosti i korišćenje prednosti trgovine energijom između država Jugoistočne Evrope. Prošlo je više od 26 godina od izgradnje poslednje elektrane u Crnoj Gori u Pljevljima. Pored toga, svim postojećim elektranama je hitno potrebna rekonstrukcija, i potrebno je da tehnologija u elektranama bude unaprijeđena. Takođe je prisutna i neodložna potreba izgradnje novih elektrana u skladu sa gore pomenutom i nedavno usvojenom SRE. Crna Gora raspolaže sa procjenjenih 9.900 GWh/godišnje hidroenergetskog potencijala i samo oko 18% (1.800 GWh/godišnje) je trenutno iskorišćeno. Procjenjeno vrijeme potrebno za izgradnju četiri HE na rijeci Morači je 6 godina i troškovi izgradnje su nedavno procjenjeni na 500 miliona EUR (+/- 10%) kako je utvrdila Međunarodna Finansijska Korporacija (IFC) u svojoj preliminarnoj procjeni iz jula 2008. godine4. IFC trenuto radi Tehničku, Ekonomsku i Finansijsku dubinsku analizu (due dilligence) za projekat.

3 Verzija PowerPoint prezentacije; http://www.gov.me/files/1225804611.pdf 4 Procjena od 430,1 milion EUR je uzeta iz Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine


Izgradnjom četiri HE na rijeci Morači bi se tako djelimično realizovala crnogorska SRE čime bi se dobilo ukupno 238,4 MW instalisane snage uz godišnju proizvodnju električne energije od oko 700 GWh/god. koja bi ušla u nacionalni sistem, na taj način značajno smanjujući zavisnost od uvoza energije i podstičući izvozni potencijal. Neiskorišćeni hidroenergetski potencijal Crne Gore takođe predstavlja mnogo potrebni resurs spoljnotrgovinske razmjene. Zemlja ostvaruje veliki dio svojih trenuthih prihoda iz inostranstva od turizma, ali je prisutna neodložna potreba da se pokuša i diversifikuje privreda kroz razvijanje drugih sektora, kao što je sektor energetike. Pored hidroenergetike, pokazano je (CETMA Konzorcijum) da Crna Gora raspolaže značajnim potencijalom za druge obnovljive izvore energije, uključujući vjetar, solarnu energiju i biomasu. Neke od ovih inicijativa su takođe planirane za realizaciju u okviru SRE.5

2.4 Projektna oblast za SEA Projektna oblast za SEA mora obuhvatiti oblasti izvan označene oblasti DPP-a. Ovo je usled toga što se neka pitanja vezana za uticaje na životnu sredinu i društveno-ekonomske uticaje realizacije protežu izvan granica DPP-a. Mapa Projekne oblasti za SEA u odnosu na DPP i ZDR je prikazana na Slika 2-6 datoj u tekstu koji slijedi. Na primjer, obezbjeđivanje energije iz HE će uticati na cijelu Crnu Goru i moglo bi unaprijediti energetsku situaciju kroz smanjenje prekida u snabdijevanju energijom do kojih trenutno dolazi usled velike potrošnje. Slično, efekti realizacije na hidrologiju rijeke Morače će se pružati dalje nizvodno u Skadarsko jezero i rijeku Bojanu. Promjene u hidrologiji će takođe vjerovatno uticati na floru i faunu u okviru neposrednog područja DPP-a, ali takođe i nizvodno u Skadarsko jezero i rijeku Bojanu. Stoga je SEA podijelila projektnu oblast u dva dijela: i) Uzvodni sliv Morače kao cjelina koji čini isto područje kao i DPP u kome su takođe sadržane ZDR, i ii) Širi sliv Morače nizvodno koji se pruža do Skadarskog jezera i rijeke Bojane U narednom poglavlju će biti opisano postojeće stanje životne sredine područja i opšti trendovi razvoja koji nastaju uprkos DPP-u.

5 CETMA Konsorcijum (2006) Procjena resursa obnovljivih izvora energije za Crnu Goru – italijansko Ministarstvo za životnu sredinu, zemljište i more, 128 strane.


Izvor: ArcMap Spatial Data, DPP (prilagođeno) i COWI

Slika 2-6: Mapa ukupne SEA Projektne oblasti


3 KONTEKST PROJEKTA

3.1 Uvod Svrha ovog poglavlja je da utvrdi kontekst i polazne osnove u okviru kojih se vrši SEA za DPP za HE na rijeci Morači. Ovo poglavlje je u skladu sa članom 15, stav 2 Zakona o SEA Crne Gore, jer opisuje postojeće stanje životne sredine projektne oblasti i njen razvoj.

3.2 Opis Projektne oblasti – Postavka Projekta Rijeka Morača izvire u centralnom dijelu Crne Gore, pod planinom Rzača gdje se izvor nalazi oko 1.490 metara nad morem (mnm). Rijeka Morača teče od izvora između planine Sinjajevina i planina Žurim i Stožac, koje nadvisuje Kapa Moračka na 2226mnm, pored Manastira Morača, prije nego uđe u veoma strmo uklesanu klisuru (u blizini lokacije brane Andrijeva) koji se pruža generalno u južnom smjeru prema Podgorici. Neposredno sjeverno od Podgorice kanjon se završava (na Zlatici) i ravnica se otvara. Ovdje se uliva njena glavna pritoka, rijeka Zeta, prije nego što se Morača ulije u Skadarsko jezero u Vranjini, gdje je nadmorska visina oko 5 mnm. Dužina toka rijeke, od izvora do hidrološke stanice u Podgorici je oko 113,4 km sa procjenenim slivom od 2.628km2. Tok rijeke Morače se može podijeliti u tri dijela: • Gornji tok od izvora do Manastira Morača • Srednji tok od Manastira Morača do Zlatice, i • Donji tok od Zlatice do uliva u Skadarsko jezero

Kao što je pomenuto u prethodnom tekstu, oblast DPP-a obuhvata srednji dio rijeke Morače i SEA Konsultant je usvojio istu projektnu oblast kako bi procjenio primarne uticaje. Međutim, DPP za HE će imati nizvodne uticaje i zbog tog razloga je SEA Konsultant takođe obuhvatio preostali dio sliva Morače sve do Skadarskog jezera i izliva u Jadransko more preko rijeke Bojane. 3.3 Životna sredina 3.3.1 Biodiverzitet Crna Gora ima veoma veliki biodiverzitet ekosistema, i jedan je od najznačajnijih centara biodiverziteta u Ev-ropi. Svi kopneni biomi Evrope (veće ekološke zajednice) su zastupljeni u zemlji. Oko 20% ukupne flore pripada endemičnim i sub-endemičnim biljkama i u zemlji je prisutan određen broj reliktnih vrsta i ekosistema od međunarodnog značaja. Lista ključnih endemskih vrsta u SEA Projektnoj oblasti je prikazana u Tabela 3-1. Geografski položaj Crne Gore je na glavnim pravcima migracije i stoga uslovljava prisustvo velikog broja vrsta životinja u velikom dijelu godine. Redovan monitoring biodiverziteta se vrši od 2002. godine i fokusira se na vrste i staništa međunarodnog i nacionalnog značaja, sa posebnim pod-programom za biodiverzitet Skadarskog jezera. Shodno informacijama koje ima Konsultant, podaci monitoringa se još uvijek ne procjenjuju sistematično. Izvještaji Emerald Mreže i US Biodiverzitet (2005), kao i Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori u 2007.godini (Vlada Crne Gore, 2008) sugerišu da se biodiverzitet smanjuje uglavnom usled ljudskih aktivnosti - uništavanja habitata planinskih šuma usled nelegalne sječe, prevelike ispaše, razvoja turizma i infrastrukture – naročito na primorju i rječnim obalama - krivolova, ribolova i lova, eksploatacije industrijskih minerala, zagađenja rijeka i obalske vode.

Tabela 3-1: Ključne endemske vrste u Projektnoj oblasti SEA


Taksonomska grupa Vrste Lokacija Nivo endemizma, Komentari

Cyclotella scadariensis Skadarsko jezero Visok Alge Cymbella scutariana Skadarsko jezero Visok Amphoricarpus bertisceus sliv Morače Dinarski

Campanula pyramidalis kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice

Visoko endemičan, relikt terci-jara

Daphne malyana sliv Morače Dinarski

Edraianthus ginzbergeri kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice


Edraianthus montenegrinus sliv Morače Dinarski

Edraianthus tenuifolius kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice


Edraiantho-Dianthetum nicolai kanjon Morače, kanjon Male Rijeke Visoko endemičan, relikt terci-jara

Iris illyrica kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice


Leucanthemum chloroticum sliv Morače Dinarski

Moltkea patraea kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice


Pinus heldreichii kanjon Morače, kanjon Male Rijeke Balkansko poluostrvo

Petteria ramentacea rijeka Zeta - gornjiu tok, kanjon Morače Balkanski endem – od Splita do centralne Albanije

Pinus heldreichii kanjon Morače (padine) – u visočijim oblas-tima Visok

Quercus robur scutariensis (Skadar oak) Skadarsko jezero Visok

Ramonda serbica kanjon Mrtvice Visoko endemičan, relikt terci-jara

Rhamnus orbiculata kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice


Silene macrantha sliv Morače Dinarski Trapa longicarpa subsp. Scu-tariensis Skadarsko jezero Visok

Vaskularne biljke

Valeriana pancicii sliv Morače Dinarski Barbatula barbatula sturanyi Skadarsko jezero Nizak Barbus peloponnesius Skadarsko jezero Nizak Blennius fluviatilis sistem Skadarskog jezera Nizak Chondrostoma nasus ohridanus Skadarsko jezero, rijeka Zeta Visok Chondrostoma scodrensis sistem Skadarskog jezera Visok Cobitis taenia ohridana sistem Skadarskog jezera Visok Knipowitschia montenegrina Skadarsko jezero Visok Phoxinellus stimphalicus monte-negrinus Skadarsko jezero Visok

Pomatoschistus montenegrensis rijeka Morača, rijeka Zeta Visok Rutilus basak ohridanus Skadarsko jezero Visok Salmo dentex Skadarsko jezero Srednji

Salmo farioides rijeka Zeta (nizvodno), rijeka Morača (nizvodno), Srednji

Salmo montenegrinus sistem Skadarskog jezera Srednji Salmothymus obtusirostris zeten-sis

Skadarsko jezero, rijeka Morače i rijeka Zeta u donjim djelovima toka, rijeka Cijevna Visok

Scardinius erythrophthalmus scardafa Skadarsko jezero Visok

Ribe

Scardinius knezevici Skadarsko jezero Visok Vodozemci Rana shqiperica Skadarsko jezero Visok

Hemidactylus turcicus obala Skadarskog jezera Mediteranski endemičan Lacerta melisellensis obala Skadarskog jezera Mediteranski endemičan Reptili Lacerta oxycephala obala Skadarskog jezera Dinarski endemičan


Na osnovu prirodnih karakteristika, klimatskih faktora i biodiverziteta, oblast DPP-a se može podijeliti u 3 različite jedinice: rijeka Morača sa svojim kanjonom, širi sliv Morače i Skadarsko jezero sa okolinom. Rijeka Morača je najveća vodna masa koje u potpunosti teče kroz Crnu Goru. Skadarsko jezero je najveće jezero na Balkanu i jedno od najvećih vodnih masa u Evropi; usled svojih hidroloških karakteristika, klime i inter-mitentne prirode, veoma je poznato zbog svog velikog biodiverziteta, naročito vrstama ptica i ribe i močvarnim staništima.

Flora i Fauna Detaljna tabela sa pregledom vrsta je data u Aneksu 2 ovog izvještaja: ovdje je dat samo pregled biodiverziteta Oblast rijeke Morače je značajan migratorni koridor između Skadarskog jezera i doline Podgorice sa submediteranskim karakterom na jugu i bogatijem planinama, dinarskim sjeverom. Mediteranski klimatski uticaj se širi sjeverno kroz kanjon, stoga se oblast Morače klasifikuje kao submediteranski floristički region, odnosno nalaze se u zoni Ostryo-Carpinion adriaticum/ Ostryo-Carpinion orientalis. Prisutan je veliki broj mediteransko-submediteranskih biljnih vrsta, ali su usled velike raznolikosti u pogledu visine i vertikalne zonacije, takođe prisutne brojne srednjeevropske i južnoevropsko-planinske vrste. U visočijim oblastima su prisutne bukove šume kao i površine crnog bora (Pinus nigra) i endemski Pinus heldreichii. Vrste mediteranskog karaktera su naročito prisutne na južnim padinama, naročito u oblasti Bioča i Duge. Pored toga, kanjon rijeke Morače je utočište nekih mediteranskih vrsta i karaktera stepa koje zahtjevaju manje oscilacije u klimatskim faktorima. U slivu rijeke Morače evidentirano je 933 vrste, koje su svrstane u 498 rodova i 107 familija. (Vidjeti Slika 3-1 u tekstu koji slijedi) Rijeka Morača je istraživana 1986. godine u idejnim studijama za 4 hidroelektrane koje su sada planirane u okviru DPP-a. World Wildlife Fund (WWF) u nedavno urađenoj studiji navodi da kanjon predstavlja stanište za približno 1600 vrta vaskularne flore (50% ukupnog broja registrovanih vrsta u zemlji) i više od 60 balkanskih endemskih vrsta biljaka i više od 85 stalno zaštićenih biljnih vrsta. Beskičmenjaci u Morači su veoma slabo istraženi do današnjeg dana, u poslednjih nekoliko godina vršena su istraživanja flore i nekih grupa insekata (Syrphidae, Formicidae) u kanjonu Mrtvice. Ukupno 30 vrsta ribe je do sada nađeno u oblasti rijeke Morače, od kojih se 8 nalazi na crvenoj listi Interna-tional Union for the Conservation of Nature (IUCN). Riblja fauna Morače je veoma specifična jer obuhvata riblje vrste iz Jadranskog mora, kao i iz Dunavskog sliva; pored toga, za neke vrste sa centrom distribucije u Albaniji, Morača je najsjevernija granica njihove distribucije. Ne postoje detaljne informacije o djelovima Morače koji predstavljaju značajne oblasti za mrijest. Najrasprostranjenije vrste su Phoxinus phoxinus, Barbus rabeli i Telestes montenegrinus. Konstatovano je i opadanje brojnosti salmonidne populacije. Karakteristične vrste su Leuciscus souffia montenegrinus, koja je veoma uobičajena u Morači i Salmo farioides Karaman koja je prilično brojna u Morači sjeverno od kanjona Morače (sjever Platija – lokacija brane Andrijevo) i u njenim pritokama ali manje brojna u srednjem toku Morače (Platije do Podgorice). Ove salmonidne vrste su migratorne i u različutoj mjeri zavise od povezanosti gornjeg i donjeg sliva Morače.


Slika 3-1: Lokacije gdje su pronađene zaštićene vrste biljaka

Mapa zaštićenih rijetkih/ugroženih/zaštićenih vrsta biljaka (izvor: Mape biodiverziteta, USAID Podgorica, 2002) br. 9: Colchicum hungaricum – brdo Gorica (u Podgorici) br. 11: Hydrocotyle vulgaris – sjeverna obala Skadarskog jezera (vlažna, poplavljena staništa) br. 12: Daphne laureola – Crmnica – (u blizini sela Gluhi Do) br. 24: Hermodactylus tuberosus – u blizini Virpazara, na brdu Gorica (Podgorica) br. 25: Hyacinthella dalmatica – brdo Gorica (Podgorica) br. 26: Ilex aquifolium – kanjon rijeke Morače (gornji dio), kanjon Mrtvice br. 27: Geranium dalmaticum – dolina rijeke Morače uzvodno od Bioča br. 28: Loroglossum hircinum – Crmnica (u blizini Boljevića) br. 32: Omphalodes verna – kanjon Morače (Platije), kanjon Mrtvice br. 33: Minuartia velenovsky – Skadarsko jezero u blizini Virpazara br. 34: Orchis simia – Crmnica (u blizini sela Seoca – u blizini Skadarskog jezera) br. 35: Paeonia Mascula – gornja Morača br. 40: Quercus robur subsp. Scutariensis – region Skadarskog jezera (sjeverna obala jezera – blizina sela Gostilj) br. 41: Ramondia serbica – južne i sjeverne padine Mt. Rumija, npr. Bijela skala iznad Murića (iznad južne obale Skadarskog jezera) br. 42: Romulea linaresii – brdo Gorica (u Podgorici) br. 46: Taxus baccata – kanjon Morače (Platije), kanjon Mrtvice, br. 50: Sternbergia colchiciflora – brdo Gorica (u Podgorici)


Ova oblast je bogata sisarima, uključujući divokozu (Rupicapra rupicapra), srneću divljač (Capreolus capreo-lus), smeđeg medvjeda (Ursus arctos), vuka (Canis lupus) i divlju svinju (Sus scrofa). Prisutne su brojne vrste malih predatora kao lisica (Vulpes vulpes), kuna zlatka (Martes martes), kuna bjelka (Martes foina), vidra (Lu-tra lutra) i jazavac (Meles meles). Postoje takođe brojne vrste ptica, naročito ptica grabljivica. Nedavna studija WWF-a o ptičjoj fauni kanjona Morače je takođe pokazala sledeće: • 130 vrsta je registrovano u kanjonu Morače od čega 127 vrsta ima status zaštićene vrste, • 84 vrsta se razmnožava u kanjonu (potvrđeno snimanjem terena); • 10 vrsta se najvjerovatnije razmnožava u kanjonu (razmnožavanje nije potvrđeno ali se očekuje); • 29 od 52 vrste pronađene u kanjonu se kvalifikuje za proglašavanje Važnog ptičjeg staništa Crne Gore; • 24 vrsta je navedeno u Aneksu I Direktive o pticama; • 67 vrsta su Vrste Evropskog Koncepta očuvanja (SPEC) ; • 23 vrste su Emerald vrste u skladu sa Bernskom Konvencijom; • 72 vrsta su navedene u Prilogu II Bernske Konvencije; • 36 vrsta su navedene u Prilogu III Bernske Konvencije • 46 vrsta su navedene u Aneksu II Bonske Konvencije; • 14 vrsta su navedene u CITES Konvenciji; • 7 vrsta je navedeno u Afričko-Evroazijskom Sporazumu o vodenim pticama (AEWA). Skadarsko jezero je izuzetno važno područje s aspekta biodiverziteta i posebno kao značajna tačka na migratornim putevima ptica. Karakteriše ga bogat biodiverzitet usled nekoliko faktora: • Dvije glavne zoogeografske oblasti se ovdje susreću: paleartički region (Evropa, Azija, Mediteran i Sjev-

erna Afrika) i paletropski region (Afrika). Kao rezultat afričkih ptičjih vrsta koje su povremeno tu (npr. af-rička kukavica, African black heron, flamingo) i zimske migratorne ptičje vrste Zapadnog Sibira (patke, guske) mogu biti uočene.

• U prošlosti, naročito tokom glacijacije, ono je bilo utočište za nekoliko vrsta. Kao rezultat, danas se u ovom području sreću neki ostaci i endemske životinjske i biljne vrste. Nakon ledenog doba, vrste kao što su grlica, the Dauric swallow, Sirijski djetlic i Španski vrabac su došle u ovaj region, jer su proširile svoje područje rasprostiranja.

• Velike promjene dotoka vode i nivoa vode rezultiraju nestalnim karakterom jezera. Rezultat su prostrane močvarne površine, naročito na sjevernoj strani i južno od Virpazara, uključujući vlažne šume i plavne ravnice, koje takođe imaju funkciju terena za mriješćenje, skloništa i staništa za razmnožavanje različitih vrsta.

U Skadarskom jezeru se može naći nekih 64 rodova sa 310 vrsta i porodica fitoplanktona; sastav vrsta je indi-kator kvaliteta vode i pokazuje da je jezero oligotrofično, mada drugi faktori govore o tome da je jezero me-zotrofično i čak na granici eutrofičnosti. Većina vrsta potiče iz familije Diatomeae, pri čemu su najčešće vrste Cyclotella ocellata i Aulacoseira ambigua, međutim čini se da u skorijoj prošlosti rastu plavo zelene alge u zapadnim djelovima jezera. Većina vrsta su svjetske i alkalofilne. U cijelom Skadarskom jezeru postoji veliko bogatstvo vodenih makrofita - 164 vrste spadaju u 66 rodova i 43 porodice. Na sjeveru, preovlađujuće zajednice su zajednica Scirpus – Phragmites (Phragmites communis, Scirpus lacuster, Typha angustipholica) i Myriphillum verticillati –Nuphar zajednica, gdje su naročito prisutne vrste Nuphar, Ceratophyllum, Trapa i Potamogeton. Zapadna obala jezera je veoma strma i kamenita sa gotovo nimalo makrofita. Raširene površine trske (Phragmites) su karakteristične za istočne i južne obale jezera. Površine trske i drugi makrofiti su značajni za ekosistem jezera zbog njihovih sposobnosti pročišćavanja putem zadržavanja hranljivih materija i transformacije (azot, fosfor) i vezivanja zagađivača; oni pročišćavaju vodu rijeke Morače jer ona prolazi kroz močvarnu površinu prije nego uđe u jezero. Vrbove šume (Salicetum albae) su najčešće šume u okoliko jezera, većinom na sjevernoj obali i u zoni plavljenja. Njih lokalno stanovništvo koristi za proizvodnju drvnog ogrijeva, u izgradnji i za pletene zanatske


proizvode. Druge šume su prilično degradirane i pristune su samo u nekoliko degradiranih mjseta: ovo je naročito slučaj sa šumama Skadarskog hrasta (Quercus robur ssp. Scutariensis), ali takođe i sa šumama do-maćeg kestena i sa hrastovim šumama (Querceto castanetum montenegrinum), hrasta i evropsko-turskog hrasta (Quercetum confertae ceris), kao i graba (Carpinetum orientalis) (vidjeti Fotografija 3).

Fotografija 3: Močvarna ravnica u Plavnici

Na Fotografija 3 je prikazana močvarna ravnica u Plavnici na sjevernog obali Skadarskog jezera, sa Moračom u pozadini i jasno vidljivim promjenama u vegetaciji.

Oko 257 vrsta beskičmenjaka je poznato u ovoj oblasti; međutim, treba istaći da grupe beskičmenjaka nijesu dobro istražene, iako igraju značajnu ulogu u lancu ishrane. Skadarsko jezero je veoma bogato vodozemcima i reptilima, uključujući endemske i ugrožene vrste kao što je Skadarska zelena žaba (Rana shqiperica); 51 vrsta je evidentirana do sada. Riblja fauna Skadarskog jezera je veoma raznovrsna usled široke mreže rijeka i potoka, povoljnih terena za mrijest i dobre komunikacije sa morem. Većinu vrsta čine ciprinidi, ali se vrste kreću od planinskih vrsta ribe koja živi u hladnoj vodi do slatkovodnih ribljih vrsta koje žive u toploj vodi, kao i nekoliko morskih vrsta. U literaturi se navode podaci o broju vrsta koji se kreće između 50 i 60 vrsta koje spadaju u 17 porodica; među-tim, mora se napomenuti da su čak nedavno otkrivene nove vrste (npr. Pomatoschistus montenegrensis, (Miller & Šanda, 2007), Knipowitschia montenegrina, (Kovačić & Šanda, 2007) i Scardinius knezevici, (Bi-anco & Kottelat, 2005)) i to bi se moglo dešavati i u budućnosti. Riblju faunu Skadarskog jezera karakteriše visok nivo endemičnosti: shodno podacima koji su nedavno prikupljeni u WWF studiji, 31 vrsta je endemična u jadransko-jonskoj klasifikaciji, a 8 vrsta među njima su endemi u sistemu Skadarskog jezera. Ova informa-cija je data u Aneksu 2. Oko 10 vrsta se komercijalno eksploatiše (npr. šaran, bjelica i jegulja, od čega dvije prve vrste predstavljaju više od 70% ulova), što čini više od 95 % ukupnog ulova slatkovodne ribe u Crnoj Gori. Mada je karstno i oligotrofično, proizvodnja biomase, generalno gledano, a stoga takođe proizvodnja riblje biomase u Skadar-skom jezeru je mnogo veća, pa je stoga bliže eutrofičnim jezerima. WWF se pozvao na studiju iz 1983. godine koja govori o tome da je proizvodnja ribe u crnogorskom dijelu Skadarskog jezera 80 kg/ha (8000 kg/km2). Studija procjenjuje da je najmanje 300 porodica direktno ekonomski zavisno od ribe kao njihovog osnovnog prihoda i dodatnih 300 porodica idirektno zavisi od aktivnosti ribolova, što ukupno daje broj od oko 600


porodica koje direktno ili indirektno zavise od ribe kao njihovog glavnog izvora stvaranja prihoda. Danas je broj porodica koje direktno zavise od ribolova vjerovatno prilično mali, ali broj porodica koje se indirektno oslanjaju na ribolov bi mogao biti isti ili čak i veći usled turističkog razvoja ovog područja, pored toga ribar-stvo može biti značajan izvor dodatne hrane i prihoda i stoga sredstvo za ublažavanje siromaštva. U njihovoj nedavnoj studiji, WWF je procjenio da je je vrijednost ukupne privrede koja je zasnovana na ribi kao glavnom resursu (ribolov, prerada ribe, restorani, sportski ribolov, itd) najmanje 4.250.000 € godišnje. Skadarsko jezero je značajno područje za ptice, usled dobrih uslova za gniježdenje i kolonizaciju i njegovog položaja na migratornim putevima. Broj ptičjih vrsta se različito navodi u literaturi, i kreće se od 271 do 281; one spadaju u 18 taksonomskih redova. U studijama je navedeno sledeće: • Samo 11% evidentiranih vrsta je stalno nastanjuju jezero, pa tako gotovo 90% od njih je regionalno ili

među-kontinentalno pokretljivo, povezujući region sa susjednim zemljama, i sa Azijom i Afrikom, • više od 30% vrsta predstavljaju ptice koje prezimljuju, 45 vrsta su redovni zimski gosti, • nekih 90 vrsta neredovno posjećuje jezero, • oko 73 vrste migratornih ptica koje se gnijezde naseljavaju jezero s proljeća i ljeti i onda odlaze, • oko 18 vrsta koriste jezero kao stajalište na svojim preletima tokom jeseni i zime, • 12 vrsta ljeto provodi na jezeru, dok se njihova populacija gnijezdi na sjeveru, • više od 30% vrsta su putnici, • više od 205 vrsta se razmnožava u području jezera. Broj vodenih ptica tokom zime se na crnogorskoj strani jezera iz evidencije između 1990. and 1999. godine kretao između 150.000 i 250.000, ali od 1999. godine broj je značajno opao na 35.000 u januaru 2005. Najveća su jata Fulica atra, Anas platyrhynchos i Aythya ferina. U 2001. godini je zabranjen lov. Proglašeno je 5 rezervata prirode u okviru Nacionalnog parka Skadarsko jezero i taj status su prvenstveno dobili kao područja na kojima se razmnožavaju ptice. Sisari u Skadarskom jezeru su slabo istraženi; do sada je u ovom području pronađeno 50 vrsta, pri čemu je samo mali broj vrsta kao što je vidra (Lutra lutra) jako vezano za vodno stanište i većina vrsta živi u brdovitim oblastima jugo-zapadno od jezera. Slijepi miševi su jedna od grupa sisara koja je posebno brojna u okolini jezera.

Predložena Emerald područja U Crnoj Gori su vrste i staništa od međunarodnog značaja, na osnovu Rezolucije br. 4 i 6. Bernske konvencije i Aneksa I i Aneksa II EU Direktive o staništima, identifikovana u okviru projekta „Ustanovljavanje EMERALD mreže„ koga je realizovalo Ministarstvo turizma i životne sredine u periodu od 2005. do 2008. godine. Oblasti od posebnog interesa – Emerald područja su predložena na osnovu podataka za predložene lokacije kako bi se formirala baza za potencijalne NATURA 2000 lokacije. Sliv Morače obuhvata 2 predložena Emerald područja - Kanjon Mrtvice i Kanjom Male rijeke. Pored toga, dio gornjeg sliva je integrisan u predloženo Emerald područje Sinjajevina. Skadarsko jezero je takođe prepoznato kao predloženo Emerald područje (vidjeti takođe Tabela 3-2 u tekstu koji slijedi). U Crnoj Gori6, 32 područja su predložena koja pružaju utočište za 162 životinjske vrste, 10 biljaka i vrsta ma-hovine i 156 tipova staništa od međunarodnog značaja. Međutim, mreža Emerald područja još uvije nije usvo-jena jer postoje određena neslaganja o određenim područjima. Kao posledica, ova područja nemaju pravnu osnovu za zaštitu i ne primjenjuje se bilo kakav poseban režim konzervacije.

6 Pravni okvir zaštićenih područja i status ekoloških mreža u Crnoj Gori, Ministarstvo turizma i životne sredine data na Sastanaku Regionalnog programa za rekonstrukciju životne sredine (REReP) o Natura 2000 u regionu Jugoistočne Evrope, 29. maja 2009. godine u Sarajevu, Bosna i Hercegovina.


Kanjon rijeke Mrtvice je prepoznat kao Važno biljno stanište – Important plan Area (IPA) na osnovu posto-janja 3 staništa: bukove šume (41.1), hrastovo-grabove šume (41.2) i izvora tvrde vode (54.12). Iako za ovo područje nema detaljnih florističkih podataka, na njemu je zabilježeno prisustvo većeg broja vrsta koje su za-konom zaštićene, kao što su Omphalodes verna, Daphne laureola, Ilex aquifolium, Aquilegia dinarica, Taxus baccata i dr.

Zaštićena područja Ukupno 7,72% crnogorske teritorije je pod zaštitom u formi Zaštićenih područja. Pored toga, 17,2% Crne Gore je zaštićeno na međunarodnom nivou, ili usled izuzetnih prirodnih ili kulturnih vrijednosti (na osnovu UNESCO-ve Konvencije o svjetskoj prirodnoj i kulturnoj baštini i programa Čovjek i biosfera), ili kao močvarno područje od međunarodnog značaja u skladu sa Ramsar Konvencijom (Vidjeti Tabela 3-2 u tekstu koji slijedi). Tabela 3-2: Zaštićena područja u oblasti DPP-a.

Oblast Status Dodatne karakteristike Značaj

Skadarsko jezero Nacionalni Park

Obuhvata prirodne rezervate Manastir-ska tapija, Pančeva oka, Crni žar, Grmožur i Omerova gorica

Od međunarodnog značaja – Ramsar područje od 1996.godine Predloženo Emerald područje.

Kanjon Platije Predloženi prirodni spomenik

Kanjon Mrtvice Predloženi prirodni spomenik

Kanjon Male rijeke Predloženi prirodni spomenik

Opciona zaštita sliva i kanjona Morače

Sliv i kanjon Morače

Predloženo područje posebnih prirodnih karakteristika

Opciona zaštita kanjona Platije, Mrtvice i Male Rijeke kao prirodnih spomenika

Planirano za zaštitu u Nacionalnoj Strategiji biodiverziteta i Akcionom planu. Kanjon Mrtvice je takođe priznat kao Važno biljno stanište. Na osnovu prisutnih vrsta i staništa, kanjoni Mrtvice i Male Rijeke su identifikovani kao Predložena Emerald područja.

Sinjajevina sa Šarancima Predloženi Regionalni park Južni djelovi koji čine sjeverni rub sliva

Morače. Takođe navedeno kao Predloženo Emerald područje.

Status Ramsar područja daje poseban značaj Skadarskom jezeru, jer su njegove sezonske močvare i bare značajna staništa i mjesta za razmnožavanje rijetkih i ugroženih vrsta beskičmenjaka, vodozemaca, ribe, ptica i sisara. Naročito je značajno na međunarodnom nivou usled velikog broja endemskih vrsta i kao značajna tačka za migratorne ptice, kao i za migraciju i reprodukciju riba. Sa površinom od oko 400 km2 jezero je najveća prekogranična vodena masa u Jugoistočnoj Evropi; oko dvije trećine jezera je na teritoriji Crne Gore, a jedna trećina Albanije. Mapa zaštićenih područja je prikazana na Slika 3-2 u tekstu koji slijedi. Kanjon Platije, kanjon Mrtvice, kanjon Male Rijeke, sliv i kanjon Morače i Sinjajevina sa Šarancima su pred-ložene da budu zaštićene na osnovu različitih statusa i režima. Međutim, trenutno se radi samo o predlozima i ne postoji pravna osnova za zaštitu i kao posledica toga trenutno se ne primjenjuje poseban režim konzer-vacije.


Izvor: Biološki diverzitet Crne Gore, 2008, Podgorica: Vlada Crne Gore, MUPZŽS

Slika 3-2: Postojeća i planirana zaštićena područja –uz napomenu da su Prokletije proglašene Nacionalnim parkom od kad je mapa urađena


Komentar o kvalitetu podataka o biodiverzitetu Procjena pitanja vezanih za biodiverzitet je zasnovana na podacima koji su bili na raspolaganju za SEA projektnu oblast. Međutim, teško je koristiti u procjeni podatke o biodiverzitetu u SEA projektnoj oblasti iz sledećih razloga: • Ne postoji kontinuirano praćenje, stoga je teško napraviti korelaciju podataka sa postojećim stanjem

biodiverziteta – npr. teško je reći da li su vrste stalno prisutne ili se radi samo o slučajnim zapažanjima. • Podaci o lokaciji u uslovima zapažanja često nedostaju, tako da mogu biti napravljene jedino opšte

pretpostavke vezano za prisutnost vrsta. • Nedostaju podaci o veličini i rasprostranjenosti populacije vrsta, stoga je nemoguće procjeniti dinamiku

populacije. Nedostatak podataka ili njihova privremena i prostorna dimenzija su kritični za Moraču i njen sliv, dok ima više novijih informacija o Skadarskom jezeru i one su obimnije. Detaljna istraživanja na terenu bi bila izvan opsega SEA. Konsultant je svoju analizu zasnovao na podacima koje je obezbjedio Hidrometeorološki Zavod (HMZ) i podacima iz javno dostupne dokumentacije, uključujući Izvještaje o stanju životne sredine, studije iz projekata Svjetske banke o Skadarskom jezeru, izvještaja WWF-a i naučnih članaka. Dobar kvalitet podataka, i o broju i rasprostranjenosti vrsta je naročito važan za endemske vrste i za vrste koje su ograničene na veoma specifična staništa koja su relativno rijetka i prekinuta (npr. u kanjonima) i stoga imaju veoma specifičan i uzak opseg rasprostiranja. U takvim slučajevima je u SEA primjenjen pristup predostrožnosti. 3.3.2 Korišćenje zemljišta Na postojeće korišćenje zemljišta utiču demografski i društveno-ekonomski faktori. DPP obuhvata 19.5km2 šuma, 6.05km2 poljoprivrednog zemljišta, 1.16km2 urbanizovanih područja, 0.3km2 saobraćajne infrastrukture (uključujući Jadranski autoput) i 0.006km2 groblja. Postojeća vodena površina čini 0.98km2 i druge neplodne površine 4.83km2 .7 U području nizvodno od Projektne oblasti DPP-a (šira Projektna oblast SEA) korišćenje poljoprivrednog zemljišta je najrasprostranjenije u području Zetske ravnice i doline Morače nizvodno od Podgorice. Najgušće naseljena i najurbanizovanija oblast u cijeloj Crnoj Gori je oblast Podgorice sa prigradskim naseljima. Sjev-erna obala Skadarskog jezera ima veoma veliku priobalnu zone koja je pod uticajem redovnih (godišnjih) pop-lava i tako u ovom dijelu ne postoji jasna linija obale. Ovo područje je pokriveno gustom močvarnom vege-tacijom, prostranim pašnjacima i poplavljenim šumama.

3.3.3 Tla U Projektnoj oblasti SEA su prisutni različiti tipovi tla. Na tipove tla utiče klima, geologija koja je u osnovi, reljef, vegetacija i ljudsko stanovanje. U tekstu koji slijedi su dati osnovni tipovi tla koji su pronađeni u Projektnoj oblasti: Krečnjačko-dolomitno crno tlo (calcomelansol) su dominantno rasprostranjena u Projektnoj oblasti. Smeđe kisjelo tlo (Distric cambisol), je drugo najrasprostranjenije tlo i rasprostranjenije je u gornjim djelovima sliva Morače. Druga značajna tla su kamenito tlo (Lithosol) i sirozem (Regosol) koja predstavljaju inicijalna tla koja se razvijaju na kompaktnim stijenama i smekšali regolit. Regosoli su veoma slabo razvijena mineralna tla u nekonsolidovanim materijalima koji su rašireni u erodijajućoj zemlji, u suvim i polu-suvim oblastima i u planinskim regionima. Rendzina je mrko, sivkasno-smeđe tlo bogato humusom. To tlo je jedno od najviše vezanih za tip kamene podloge i jedan je od primjera inicijalnih faza razvoja tla. Obično se formira razaranjem (pod uticajem vremena) tipova meke stijeme: obično karbonatnih stijena (dolomita, krečnjaka, laporca, krede). S obzirom da su ova tla plitka i kamenita, u ovim oblastima se može naći dosta polu-prirodne vegetacije. Zajednice biljaka su osobite, sa dosta šipražja i kalcifikavanih pašnjaka, često sa neobičnim ili čak i rijetkim vrstama. Ovo tlo se javlja oko Bioča. Smeđe iatric tlo (Iatric cambisol) koje pokriva najniže djelove rječne

7 Detaljni prostorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači, Urbi, jun 2009


doline (stare rječne terase), slivove i karstna polja. Smeđe tlo koje pokriva krečnjak (calco cambisol) predstavlja prelazni oblik između krečnjačkog tla u crvenici. Crvenica (Terra rosa) je tip crvenog glinovitog tla koje nastaje razaranjem krečnjaka (pod uticajem vremena). Terra rosa se nalazi duž južnih obala Skadarskog jezera i na Zetskoj ravnici koja se prostire uzvodno do dolina Zete i Morače. Aluvijalna i močvarna tla pokrivaju najniže terene, brežuljke i aluvijalne ravnice duž vodotoka i obala Skadarskog jezera. Močvarno zemljište i treset sadrže organski bogate nanose i srijeću se na sjevernim obalama Skadarskog jezera i iskopavaju se na komercijalnoj osnovi. 3.3.4 Geologija Informacije o geološkim, geomorfološkim, hidro-geološkim i tehničko-geološkim karakteristikama projektne oblasti su prvenstveno dobijene iz izvještaja koji je pripremio konsultant za lokalne podatke.8 Najdominantnija geološka karakteristika DPP oblasti su krečnjačke planine, često sa njihovim pratećim rasjedima koji teško i sporo erodiraju, i često opstaju kao neravne strmine, kroz koje su rijeka Morača i pritoke isklesale klisuraste kanjone. Dominantno učešće u gradji predmetnih terena imaju sedimentne stijene mezozoika i kenozoika, dok je učešće magmatskih i metamorfnih stijena svedeno na male prostore. Te stijene pripadaju periodu nastanka Dinarida i čine facije karbonatnih, eruptivnih i vulkanskih sedimenata, glinovito-pjeskovito-škriljavih facija, flišnih facija i klastičnih facija. Geotektonski sklop – Tereni sliva Morače uzvodno od lokacije brane za HE «Zlatica» su djelovi dvije prostrane, regionalne geotektonske jedinice Dinarida: zone „Visokog krša“ i Durmitorske navlake. Većina terena spada u Visoki krš, a krajnje sjeverni segmenti projektne oblasti spadaju u Durmitorske navlake. U prostorima Visokog krša se lako uočavaju po jedan antiklinorijum i jedan sinklinorijum. Sa sjevera ka jugu, nalaze se antiklinorijum Stare Crne Gore, zatim sinklinorijum Doline Zete, zatim antiklinorijum Prekornice i Maganika, nakon kojih na kraju slijedi sinklinorijum doline gornje Morače. Geološki profil (poprečni presjek) kroz Projektnu oblast sa sjevera na jug pokazuje ove geološke strukture (Slika 3-3). .

Izvor podatka: po Karaman-u i Beeton-u – (1981)

8 Izvještaj Lokalnog Konsultanta pripremio HMZ


Slika 3-3: Geološki presjek sliva Morače

Geomorfološke odlike predmetnih terena su direktna posledica paleogeografske evolucije terena to jest stratigrafsko-litološkog-facijalnog sastava i geotektonskog sklopa i klimatskih odlika šireg regiona. Rijeka Morača sa pritokama Bogutovskim potokom i Mrtvicom se usjekla duboko stvarajući duboke kanjone i preko 1.000 m. Hidrogeološke odlike terena se sagledavaju preko procesa i pojava karstne erozije („Holokarst“). U visočijim djelovima rijeka se nalaze veliki depoziti glacijalnih nanosa - morena.

Kretanje podzemnih voda - Usled geološke strukture koja je u osnovi, voda doprinosi rijeci Morači u gornjem toku uzvodno od predložene lokacije brane Milunovići. Međutim, neposredno uzvodno od Milunovica i u blizini Zlatice se čini da postoje podzemni “ponori” gdje voda nestaje i podzemno otiče prije nego se opet pojavi u blizini spajanja sa rijekom Zetom.

U dijelu rjeke Morače nizvodno od ušća Zete su izvori Mileška vrela i Krvenica. Mileška vrela se nalaze u istočnom obodu Zetske ravnice, na koti od oko 70mnm. Krvenica je niže od izvora Mileška na koti 35mnm.

Inženjersko-geološke karakteristike – Izvršena je procjena inženjersko geoloških karakteristika stijena u DPP oblasti uglavnom na osnovu izgradnje brane u okviru sledećih grupa:

• Stabilni tereni koji se sastoje pretežno od stijena (krečnjaka) na istočnoj strani rijeke Morače. Stijene imaju nosivost > 10,000 kN/m2. Kod izgradnje na takvom terenu treba, međutim, voditi računa o potencijalnim kavernama koje bi se mogle nalaziti ispod

• Uslovno stabilni tereni sa mrežom, su oblasti u kanjonskom dijelu Morače i njenih pritoka. Ovo su oblasti sa strmim padinama često prirodno vertikalnim, gdje bi iznenada moglo doći do većeg obrušavanja u dinamičkim uslovima.

• Uslovno stabilni tereni sa klizištima – dešavaju se u visočijim slivnim područjima u oblastima sa glinom, pijeskom i flišom. Stijene su potencijalno zasićene i u fazi raspada. Takve lokacije obuhvataju Gornju Moraču, Crkvine i Djurdjevine.

• Nestabilni tereni sa mrežom i klizištima. Oni obuhvataju oblasti koje pripadaju planinskim padinama Javorje – Gradiste – Babin Zub i Peg. Ove lokacije su granične stijenskim masama Durmitorskih navlaka

Zaključci izvedeni iz inženjerske geologije sugerišu da je potrebno da se odradi više posla vezano za potenci-jalnu oblast klizišta u blizini Djurdjevine. Tenderski postupak za geotehnička istraživanja je trenutno u toku. 3.3.5 Seizmički uslovi Seizmički podaci su većinom obezbjeđeni iz izvještaja koji je pripremio lokalni konsultant za podatke.9 Na-jveći nivo inteziteta zemljotresa leži na traci paralelnoj crnogorskoj obali; naročito u primorskim oblastima, depresiju Zeta-Skadar i basen Berana treba istaći kao značajne seizmički aktivne oblasti Crne Gore. Međutim, sliv rijeke Morače se nalazi u malo manje seizmički aktivnoj Zoni VIII.Valja napomenuti da je samo jedan zemljotres iznad 5 stepeni Richter-ove skale zabilježen u oblasti DPP-a.

Urađen je model oblasti Južnih Dinarskih Alpa kako bi se procjenila vjerovatnoća magnutude nastanka zemljotresa. Ova informacija je prikazana na Slika 3-4 ispod i takođe su prikazane granice DPP-oblasti (pla-vom bojom) i približne lokacije brana (izokrenuti crni trouglovi).



Slika 3-4: Maksimalna magnutuda zemljotres za Južne Dinarske Alpe (povratni period 100 godina) Kao što se vidi na Slika 3-4, rizik veće magnitude zemljotesa raste u južnom smjeru nizvodno duž rijeke Morače prema obali od Andrijeva do Zlatice, koji ima odgovarajuće maksimalne magnitude od 5.5 i 5.8 Rich-tera za povratni period od 100 godina. Na sledećoj Tabela 3-3 su prikazane maksimalne magnutude zemljot-resa koji se mogu očekivati za različite povratne periode u okviru DPP oblasti:

Tabela 3-3: Očekivane maksimalne magnitude zemljotresa – oblast DPP-a

Vrijeme – Povratni period (godine 50 100 200 Maksimalna magnituda 5.4 5.8 6.2

Seizmičnost je procjenjena za sliv Morače na osnovu svih raspoloživih i relevantnih istorijskih podataka. Analizirani podaci ukazuju da se lokacije četiri buduće brane na rijeci Morači nalaze u umjereno aktivnoj seizmičkoj oblasti, koju karakterišu evidentni, ali relativno niski nivoi seizmičkih hazarda. Koeficijenti seiz-mičkog intenziteta su dati u Tabela 3-4 za HE na rijeci Morači.

Tabela 3-4: Koeficijent seizmičnosti za HE na rijeci Morači (za povratni period od 475 godina)

Lokacija brane Koeficijent seizmičkog inteziteta (Ks)

Zlatica 0.106 Milunovici 0.094 Raslovici 0.086 Andrijevo 0.078


3.3.6 Prirodni resursi Stijene i minerali - Crveni boksit se javlja u DPP oblasti, ali iznad nivoa plavljenja HE na Morači. Glina alu-vijalnog porijekla se takođe pronalazi u okolini Kolašina, ali izvan projekne oblasti DPP-a. U toku rijeke Morače i nizvodno od Male rijeke, Sjeverice, Mrtvice i Kostanića postoje korisni slojevi šljunka aluvijalnog porijekla koji se koristi u proizvodnji betonskih agregata i u građevinarstvu. Šljunak i pijesak fluvio-glacijalnog porijekla se takođe eksploatiše iz doline plavljenja Zete (van DPP oblasti). Neke lokacije za eksploataciju šljunka će postojati u pogođenim djelovima rijeke Morače, uzvodno od Zlatice, međutim za neke od ovih oblasti eksploatacije ne postoji dozvola (tj. nelegalne su). Postoje gotovo neograničene količine krečnjaka i dolomita koji se mogu koristiti u građevinskoj industriji, ali njih trenutno, samo u maloj mjeri, koristi lokalno stanovništvo. Domaći kamen je pogodan za izgradnju brana na Morači, ali veoma mali broj kamenoloma koji vadi ovo kamenje, i koji rade, se nalaze u oblasti DPP-a. Ovi kamenolomi mogu biti korišćeni u građevinskoj industriji nakon što se završi izgradnja HE na Morači. Snabdijevanje vodom - Oko 70% populacije vodu dobija putem sistema za vodosnabdijevanje, a ostalo stanovništvo koje živi uglavnom u selima koristi alternativne izvore (izvore, bušotine ili bunare). U slivu rijeke Morače postoje brojni izvori – izlivi podzemnih voda stalne izdašnosti, a najčešće izdašnosti ispod 2-10 l/s. Medju izvorima sa značajnijom izdašnošću su poznati Svetigora kod Manastira Morače i Bijeli Nerini u kanjonu Mrtvice. Izgradnjom HE na rijeci Morači i formiranjem planiranih akumulacija će se dići nivo podzemnih voda u rijeci Morači i njenim pritokama, čime će se povećati rezerve podzemnih voda u propusnim stijenama u blizini predloženih brana. Dalje nizvodno u slivu rijeke Morače postoji nekoliko drugih izvora za javno snabdijevanje, koji se mogu rezimirati kao što slijedi: • “Bioče”, izvorište za potrebe vodosnabdijevanja naselja Bioče i dijelimično za potrošnju domaćinstava.

Vode se crpe iz dva bušena bunara u alivijalnim sedimentima rijeke Morače, veoma blizu ušča pritoke Male rijeke u Moraču. Procjenjeno je da se sa ovog izvorišta dobija oko 20 l/s vod, na što direktno utiče rijeka Morača.

• “Mareza”, glavno izvorište za vodosnabdijevanje Podgorice, gdje se voda dobija iz karstnih izvora. Prema izvještaju nekih 3.2m3/sec se dobija iz ovih podzemnih izvora. Trenutno se koristi oko 1,2 m3/s vode za domaću potrošnju, a preostali dio do 2m3/s za potrebe ribnjaka. Nije definisan podzemni sliv ovog izvorišta Mareze, ali je veoma moguće da je ovaj izvor pod uticajem rijeke Morače.

• “Zagorica”, izvorište za javno vodosnabdijevanje Podgorice. Eksploatišu se podzemne vode iz glacioflu-vijalnog nanosa Zetske ravnice preko 4 eksploataciona bunara. Eksploatacioni kapacitet izvorišta je oko 350 l/s vode. Smatra se da dio ovog izvorišta možda vodu dobija iz rijeke Morače.

• “Stari aerodrom”, izvorište za javno vodosnabdijevanje Podgorice. Eksploatišu se podzemne vode iz gla-ciofluvijalnog nanosa Zetske ravnice preko 4 eksploataciona bunara. Eksploatacioni kapacitet izvorišta je oko 300 l/s vode. Nije definisan opseg podzemnog sliva za izvor Stari aerodrom, ali je veoma moguće da na ovaj izvor utiče rijeka Morača.

• “Milješ” i “Vuksan Lekići” su izvorišta koja su formirana u istočnom obodu Zetske ravnice. Bunarima se zahvata voda za potrebe sela Tuzi i dijela Malesije, kao i dodatne vode za vodosnabdijevanje Zete. U ljetnjem periodu sa ovih izvorišta se eksploatiše oko 200 l/s vode. Obzirom na geografski položaj izvorišta i njegovu prirodu, može se reći da nisu pod direktnim uticajem voda rijeke Morače.

• “Bolje sestre”, izvorište planirano za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja. Locirano je u Malom blatu blizu uliva Morače, na sjeverozapadnom obodu Skadarskog jezera. Radi se o karstnom iz-voru, koji jednim dijelom godine izvire iz Vrulje, uslijed visokih vodostaja Skadarskog jezera. Projekat iz-vorišta Bolje sestre je trenutno u izgradnji, ali kada bude završen oko 1,5 m3/s vode je planirano da bude korišćeno za snabdijevanje cjelokupnog prostora crnogorskog primorja.10. Dosadašnjim istraživanjima nije

10 Za ovaj projekat nije rađena SEA i odluka o njemu je donešena prije usvajanja Zakona o SEA 1. januara 2008.god.


definisano projeklo ovog izvora niti opseg podzemnog sliva, pa se ne može u potpunosti isključiti moguć-nost uticaja voda rijeke Morače na izvorište. Međutim, dosadašnji podaci o kvalitetu vode i njenoj tem-peraturi sugerišu da ne postoji direktan uticaj voda rijeke Morače na izvor Bolje sestre.

3.3.7 Kvalitet vode Podaci o kvalitetu vode su uzeti iz izvještaja koji je pripremio lokalni konsultant za podatke. 11 SEA Konsultant je takođe uspio da pribavi novije podatke iz DRIMON Projekta za Skadarsko jezero. Vjeruje se da prijetnje kvalitetu vode u rijeci Morači uglavnom potiču iz sledećih izvora: • netretirana otpadna voda iz naselja koja nijesu priključena na javne sisteme za tretman otpadnih voda • nepravilno funkcionisanje opštinskih sistema za tretman otpadnih voda • Zagađujuće materije (metali, PCB, PAH) iz industrije, naročito iz velikog Aluminijskog Kombinata

(KAP); • Vode koje otiču sa poljoprivednog zemljišta Stoga se pretpostavlja da su glavni zagađivači sledeći: • teški metali i druge toksične supstance iz industrije, naročito vezano za ranije godine kada je KAP radio

punim kapacitetom; očekuje se da se ove zagađujuće materije sada uglavnom nalaze u nanosima i bioti (biljnom i životinjskom svijetu) nizvodno u Morači, u Skadarskom jezeru i rijeci Bojani;

• Fekalne bakterije iz otpadnih voda, koje u velikim koncentracijama čine vodu nepogodnom za plivanje, korišćenje kao pijaću vodu i za navodnjavanje;

• Hranljive materije iz otpadnih voda i poljoprivrede koje mogu dovesti do bujanja algi u jezeru, uključujući toksične plavo zelene alge.

Crna Gora je usvojila sistem klasifikacije vode na osnovu tri vida korišćenja vode: za piće, proizvodnju ribe i plivanje12 Ovaj sistem je dat u Aneksu 3. Opšte stanja kvaliteta vode u gornjem i srednjem toku rijeke Morače, u blizini mjernih stanica Pernice i Zlatice je odlično i klasifikovana je kao rijeka Kategorije I. Dobar kvalitet vode je generalno očuvan do neposredno uzvodno od Podgorice, međutim poslednjih godina je povećan antropogeni uticaj uz obalu, od mosta Smokovac, do blizu kanjona Platije i počeo je da degradira kvalitet vode u rijeci. Rezultati sa stanica za monitoring na Gradskoj plaži pokazuju uticaj efluenata otpadnih voda koji ulaze kroz manje pritoke, ali najviše iz rijeke Zete. Uticaj je srazmjerno veći krajem proljeća-početkom ljeta, kada su ko-ličine vode znatno veće. Na osnovu ove tačke za monitoring i nizvodno, rječni tok je označen kao rijeka Kate-gorije II. Stepen zagađenja raste nizvodno od Gradskog Kolektora (PPOV). Na ovoj tački je evidentirano najveće zagađenje na vodotoku. Povećane količine organskih materija koje ulaze u rijeku sa PPOV stvaraju anaerobne uslove posebno krajem ljetnog perioda kada je protok u rijeci nizak. Nizvodno, kvalitet vode se malo popravlja, ali značajno ugrožavanje vodenih ekosistema potiče iz vađenja pijeska iz korita između PPOV i Vukovci. Prve opsežnije procjene kvaliteta vode Skadarskog jezera su prezentirali Petrović i Beeton (1981). Tokom poslenje tri decenije jezero i njegov sliv iskusili različite nivoe zagađenja. Na jezero utiču izvori zagađivanja

11 Izvještaj Lokalnog Konsultanta koji je pripremio HMZ. 12 adapted from Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis 2006; Royal Haskoning, Annex XII):


koji su pomenuti na početku ovog poglavlja. Međutim teško je uspostaviti dobro definisani trend zagađivanja za sliv kao cjelinu na osnovu isfragmentiranih i nekonzistentnih nizova podataka. Podaci za standardne pa-rametre kao ukupne vrijednosti fosfora i azota gotovo da ne postoje, i laboratorijsko poređenje podataka iz 2008. godine pokazuje veoma velike neusklađenosti među laboratorijskim rezultatima, što opet ukazuje na činjenicu da je potrebno unapređivanje i akreditacija laboratorija u regionu. U 2008. godini, u okviru DRIMON Projekta (www.drimon.no) uzorci vode su poslati u Norvešku i analizirani su u akreditovanoj Norveškoj nacionalnoj laboratoriji za hranljive materije, (NIVA-lab). Pored toga, suspen-dovane čvrste materije i fekalne bakterije su analizirane u lokalnim laboratorijama. Promjene kvaliteta vode tokom godine su bitne jer će regulacija rijeke Morače promjeniti količinu vode i stoga i koncentracije i trans-port zagađujućih materija. Rezultirajući podaci za suspendobane materije, ukupne vrijednosti fosfora, ukupne vrijednosti azota i fekalnih koliformnih bakterija ukazuju na sledeće: Postoji generalno povećanje suspendovanih nanosa u periodima velikog protoka. Najveće koncentracije

suspendovanih nanosa su zabilježene u zimskom periodu od 80 mg/l. Najveći nivoi ukupnog fosfora su zabilježeni u februaru u iznosu od oko 80 µg/l, pri normalnijim proto-

cima nivo varira za oko 10 µg/l. Ukupan fosfor se dešava u visokim koncentracijama i pri malim i velikim protocima vode – velike koncentracije pri malom protoku ukazuju na zagađenje otpadnim vodama, dok velike koncentracije forfora pri velikim protocima mogu ukazivati na fosfor koji je vezan za erodiranu zemlju sa poljoprivrednih polja.

Nivo azota je veliki tokom godine i prosjek se kreće oko 500-600 µg /l. Sadržaj fekalnih koliformnih bakterija je obično 250 na 100 ml; ali se povećava tokom protoka u ljetnom

periodu (loše razblaživanje) na oko 2500-3000 na 100 ml. Hidrologija je u 2008.g. bila blizu normalnih uslova, jer je prosječni protok vode u Podgorici bio oko 144m3/s, dok je prosjek za period 1983-2002. god. iznosio 140m3/s (vidjeti poglavlje o hidroogiji). Transport hranljivih materija i nanosa u rijeci je relativno visok. Procjena količina u 2008. godini, godini sa relativno normalnim uslovima protoka vode, je pokazala da je oko 60-70 000 tona nanosa transportovano u jezero. Procjena ukupnog fosfora je oko 150 tona13. Ovo su velike vrijednosti i u jezeru sa dužim vremenom hidrološke rezidencije, ovo bi vjerovatno rezultiralo snažnom eutrofikacijom i takođe rastom toksične plavo-zelene alge. Generalno gledano, međutim, kvalitet vode jezera se čini da je prilično dobar, zahvaljujući ve-likom stepenu osvježavanja od 2-3 puta godišnje. Međutim, talog u jezeru i kvalitet suvog tla u nekim lokaci-jama zabrinjava. U tekstu koji slijedi je dato više detalja o grupama parametara: Eutrofikacija odgovarajući podaci iz DRIMON Projekta u 2008: U Skadarskom jezeru na Vranjini, prosječni nivoi Hlorofila a u periodu april – oktobar 2008. god (na 2 metra dubine) je bio oko 11-12 µg/l. Maksimalna vrijednost je, međutim, oko 30 µg/l. Ovo ukazuje na mezotrofične vrijednosti, uz rizike ranih eutrofičnih faza. Analiza fitoplanktona u jezeru potvrđuje ovaj zaključak. Odgova-rajući nivo ukupnog fosfora je bio 21 µg/l, uz maksimum od 38 µg/l, što je u okviru prihvatljivih granica. Trend u osnovnim parametrima: Njosnovniji parametri kvaliteta vode jezera su ostali manje više isti od 1980-tih, ali npr. nivoi nitrata i kiseonika su se pogoršali. Povećanje nitrata i smanjenje kiseonika, naročito blizu ušća Morače i Zetske rav-nice, može ukazivati na povećanje organskog zagađenja (npr. iz gradskih otpadnih voda uzvodno). Eutrofi-kacije (još uvije) nije problem, kao rezultat velikog ‘stepena obrta’ vode jezera, kao što je pomenuto u pre-thodnom tekstu, ali su uglovi stajaće vode u blizini ušća Morače i Zetske ravnice pod rizikom. Trend u PCB-u i PAH-u:

13 Na osnovu podataka i preliminarnih proračuna iz DRIMON Projekta; www.drimon.no

http://www.drimon.no/


Koncentracije PCB-a u površinskim vodama su bile iznad granice detekcije u rijeci Morači prije 1990. i 1995. godine. Nedavna mjerenja su pokazala da su koncentracije PCB-a i PAH-a ispod granice detekcije i trenutno ne postoji razlog za zabrinutost za kvalitet površinskih voda (sve dok mjere koje vrši KAP-a ostanu efektivne). U podzemnim vodama i nanosima ovi parametri su bili razlog za zabrinutost. Vrijednosti izmjerene u 2005. godini su se smanjile na prihvatljive nivoe, vjerovatno usled mjera koje je preduzeo KAP. U suvim zemljama Zetske ravnice, PCB i PAH pokazuju koncentrcije koje su štetne za biotu. Trend u teškim metalima: Analiza na metale u vodi rijeke Morače, rijeke Crnojevica u Skadarskom jezeru u 1981. godini (i u ranijim godinama) je pokazivala minimum koncentracija Na, K, Cu, Zn, Cr, Pb, Mn, Co, As, Hg, Cn i Fe. Poređenje njihovih koncentracija uzvodno u rijekama i u jezeru je pokazivala veoma male razlike, izuzev za neke beznačajne povećane koncentracije Na i Fe na specifičnoj lokaciji u rijeci Morači. Ovo govori o tome da je voda jezera u to vrijeme bila jedva zagađena postojećom industrijom u slivu jezera. Treba imati u vidu to da je KAP prvi put počeo sa svojom proizvodnjom punim kapacitetom 1973. godine. Pored toga, svi analizirani metali su bili ispod crnogorskih MDK standarda za pijaću vodu. Nedavne analize vode jezera i nanosa su pokazale povećanje u koncentracijama teških metala. Koncentracije su veće na ulivu rijeke Morače, uglavnom usled industrijskih otpada koji potiču od KAP-a. Najveći sadržaj Hg u julu 2005. godine je bio 1.77 mg/kg u nanosima (0.40 mg/kg u ribi), dok se nije mogla detektovati u periodu 1974-1977. godine (Filipovic, 1981, str.99). Teški metali se akumuliraju u nanosima, dok se voda obnavlja preko dva puta godišnje. Sadržaj Hg u nanosima prelazi EU standarde na četiri od osam lokacija, a sadržaj Ni na dvije od osam lokacija u 2005. godini. Na albanskoj strani Skadarskog jezera (Lake Shkoder – Albanija) u 2003. godini, na 7 od 10 lokacija koncentracije Ni su prelazile EU standarde. Izvorišta: Postojeća analiza vode albanskih izvora (Shegani i Viri) u blizini jezera pokazuje da je njihov kvalitet dobar i da je u okviru dozvoljenih granica EU standarda. Podaci nijesu bili na raspolaganju o kvalitetu vode izvora u Crnoj Gori. Zagađivači u bioti: Toksične i kancerogene supstance kao što su PCB, PCT, PCDD, PCDF, PAH, Fenoli, F i CN koji ulaze u ekosistem akumuliraju se u masnom tkivu vrsta (PCB od 0.008 μg /kg u čovjeku do čak 14,000 mg/kg u mas-nom tkivu riba i ptica). Ove supstance su izuzetno stabilne i njihovo razlaganje hemijskim sredstvima ili mik-roorganizmima je veoma teško. Koncentracije PCB-a i drugih zagađujućih materija u vodi jezera, rječnoj vodi, podzemnim vodama, nanosima jezera i u uzorcima iz tkiva različitih ribljih vrsta koje žive u Skadarskom jezeru su analizirane tokom poslednjih 15 godina. Koncentracije PCB-a su prelazile, u nekim slučajevima u periodu 1990-1996. godina, dozvoljene US EPA vrijednosti u potrošnji hrane (2 ppm ili mg/kg). Novija studija iz 2005. godine, koju su uradili Univerziteti Heidelberg (Njemačka) i Skadar (Albanija), je po-kazala da su najveće koncentracije ukupnog PCB-a pronađene u krvoperoj crvenokici (Scardinius erythrophtalmus scardapha) i iznosile su 200 μg/kg, a najniže koncentracije su nađene u grgeču (Perca fluvi-atilis) i iznosile su 35 μg/kg. Noviji podaci iz Crne Gore o PCB-u u vodi i ribama (analizirani 2004. i 2005. godine) pokazuju da su koncentracije PCB-a veoma opale od 1990-tih. To je rezultat kombinacije sledećeg: • uklanjanje izvora zagađenja: sva burad i zemljište kontaminirano piralenom iz KAP-a su sada stavljeni u

posebni bunker; • zagađivači se brže transportuju podzemnim vodama usled velike propustljivosti zemlje u Zetskoj ravnici; • velike padavine u regionu tokom poslednjih 15 godina; • visok stepen ‘osvježavanja’ vode u jezeru.


PCB djelom završava u nanosima jezera, gdje se mogu zadržati dugo vremena. Ovo je potvrđeno tokom pro-jekta koji je realizovao Univerzitet u Heidelbergu sa Univerzitetom Crne Gore i Univerzitetom u Skadru u 2001.-2002. godini, primjenjujući pasivno uzorkovanje i korišćenjem polupropusnih membrana- Semi-Permeable Membrane Devices (SPMD), simuliranjem dugotrajnog izlaganja organizma zagađivačima. Fauna bentosa (npr. crvi, jegulje) su naročito izloženi zagađivačima u nanosima. 3.3.8 Hidrologija

Uvod Crna Gora ima glavnu osu razvođa koja se proteže u pravcu sjeverozapad-jugoistok. Rijeke Piva, Tara, Ćehot-ina, Lim i Ibar su glavne pritoke sistema Dunava koji se uliva u Crno More, dok rijeka Morača, sa svojom glavnom pritokom rijekom Zetom obezbjeđuje vodu za Skadarsko jezero na jugu, i zatim otiče u Jadransko more preko rijeke Bojane. Zemlja je bogata vodnim resursima i preovlađujuća topografija je veoma podesna za proizvodnju energije iz hidro izvora. Glavne rijeke su prikazane na Slika 3-5 koja je data u tekstu koji slijedi. S obzirom da se projektna oblast ustvari proteže sve do uliva rijeke Bojane u Jadransko more, hidrologija Skadarskog jezera mora takođe biti uzeta u obzir u ovoj SEA-i. Promjene nivoa vode u jezeru su dijelom uslovljene promjenama u Morači, ali takođe dijelom i promjenama u većem rječnom sistemu Drima (Strateški Akcioni Plan za Skadarsko jezero /Shkodra Lake; 200714). Rijeka Morača ima tri osnovne račve: • Rijeka Morača uzvodno od Podgorice, u daljem tekstu Gornja Morača • Rijeka Zeta, koja se uliva u Moraču neposredno uzvodno od Podgorice • Rijeka Cijevna, koja se uliva u glavni sistem nizvodno od Podgorice.

14 Ministarstvo turizma i životne sredine Crne Gore i Ministarstvo životne sredine, šumarstva i vodoprivrede Albanije 2007: Strateški Akcioni Plan za Skadarsko jezero/Shkodra Lake; Albanija i Crna Gora.


Slika 3-5: Položaj glavnih rijeka i postojećih HE u Crnoj Gori

Hidrološke stanice u kompletnom sistemu pogođenom planiranim HE SEA je koristila podatke sa četiri glavne stanice u cilju procjenjivanja situacije vezano za protok u rječnom sistemu Morače: • Rijeka Morača u Podgorici (nakon ušća rijeka Zeta i Gornja Morača) • Rijeka Morača na Zlatici (Rijeka Gornja Morača, neposredno uzvodno od ušća u rijeku Zetu) • Rijeka Morača na Pernici (Rijeka Gornja Morača, u blizini lokacije gdje će biti izgrađena brana

Andrijevo) • Rijeka Zeta kod Danilovgrada Pored toga, sledeće stanice su korišćene u ovoj analizi: • Skadar na Plavnici • Crnojevica • Bojana na Fraskanjelu • Rijeka Drim na brani Vau Dejes Tabela 3-5 u tekstu koji slijedi prikazuje postojeće tipove i periode podataka za svaku hidrološku stanicu. Kao što se može vidjeti u tabeli, postoji određeno preklapanje podataka koje omogućava poređenje između stanica, i stoga takođe i analizu relativnog protoka u različitim djelovima sistema.

Tabela 3-5: Raspoloživi podaci o protoku i nivou vode – prikazano za svaku stanicu

Naziv stanice Sednji mjesečni protoci

Srednji mjesečni nivoi vode

Srednji dnevni protok vode

Srednji dnevni nivoi vode

Morača na Pernici 1956-2004


Naziv stanice Sednji mjesečni protoci

Srednji mjesečni nivoi vode

Srednji dnevni protok vode

Srednji dnevni nivoi vode

Morača na Zlatici 1983-2002 Zeta u Danilovgradu 1948-2003 Morača u Podgorici 1948-2004 2007 2007 i 2008 Skadar na Plavnici 1948-2002 2007 i 2008 Rijeka Crnojevica 2007 Bojana na Fraskanjelu 1960-2003 Drim River na Vau Dejesu 1984 Prohaska i Ristić (2004) 15 su dali mapu stanica u slivu, koja je kopirana u Figure 3-6. Jasno, postoji nešto više hidroloških stanica u slivu nego što je prikazano u ovom izvještaju, ali nijesu poznate godine podataka sa svake stanice.

Izvor: od Prohaske i Ristića 2004.

15 Prohaska, S i Ristic, V. 2004 Režim vodnih resursa sliva Skadarskog jezera na teritoriji Crne Gore, Balwois Conference 2004; Ohrid, Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija, 25-29. maj 2004


Figure 3-6: Map of tributaries and hydrological stations in Skadar’s catchment area.

Postojeća situacija u pogledu protoka vode u Gornjoj Morači ili oblasti ZDR-a U Gornjoj Morači se nalaze dvije stanice za mjerenje nivoa vode: Zlatica, čije procjene protoka odgovaraju ukupnom protoku pod-sliva Gornje Morače, i Pernica, koja se nalazi na području gdje je planirana najuzvod-nija brana (Andrijevo). Protok vode na ove dvije stanice je praćen tokom nekoliko godina, od čega se period 1983-2002. godina preklapa. Srednje mjesečne, minimalne i maksimalne vrijednosti za ovaj period su prikazane u Tabela 3-6 i na Slika 3-7.

Tabela 3-6: Srednji, minimalni i maksimalni mjesečni i godišnji (AMean) protoci vode za Gornju Moraču.

St Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec AMean Pernmean 21.9 20.4 24.1 46.2 50.4 21.2 7.0 5.6 17.8 24.8 42.7 35.6 26.5 Pernmin 4.2 3.5 6.6 25.4 13.1 4.3 3.0 2.1 1.5 2.6 8.8 7.2 6.9 Pernmax 56.2 48.8 63.7 90.6 101.4 44.0 11.1 13.4 49.8 77.7 87.6 103.5 62.3 Zlatmean 67.2 61.3 63.0 103.2 86.8 35.5 8.1 5.1 32.7 51.7 101.4 89.5 58.8 Zlatmin 6.0 4.0 20.9 61.1 28.9 6.8 1.6 0.7 0.2 1.0 14.8 15.5 13.5 Zlatmax 175.9 167.0 137.5 208.4 163.1 91.6 17.5 25.1 110.5 197.2 227.2 266.2 148.9 Zlat = Gornja Morača na Zlatici i Pern je gornja Morača na Pernici. Sve vriejdnosti su u m3/s. Podaci iz 1983-2002.

Jasno, tokom zimskog perioda protok je više nego duplo veći na potezu od Pernice do Zlatice, dok je razlika i između srednjeg i minimalnog protoka značajno manja tokom ljetnog perioda. U prosjeku, srednji protok tokom cijele godine je više nego duplo veći na potezu od Pernice do Zlatice. U avgustu, međutim, srednji i minimalni protoci su ustvari niži na Zlatici, što može biti usled nekoliko razloga, uključujući (a) rezultati prikazani u tabeli su prosjeci više godina; (b) problema sa mjerenjima tokom tako malih protoka, (c) najveći dio vode teče kroz sedimente u koritu Zlatice i stoga ne može biti izmjeren; i/ili (d) gubljenje u podzemne vode od Pernice do Zlatice postaje vidljivije tokom sušne sezone. U svakom slučaju, protok je veoma nizak na obje stanice tokom minimalnih uslova ljeti. Varijacije su stoga velike od malog do velikog protoka: U godinama niskog protoka, minimalni mjesečni protok vode je nizak i do 0,2 m3/s na Zlatici, dok je ovdje najveći protok vode bio 208 m3/s u mjesecu aprilu.

Srednji, minimalni i maksimalni mjesečni protok u Morači na Pernici 1983-2002

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

Jan Feb Mar Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des

m3/s

Min Mean Max


Izvor podataka iz 1983-2002. Min, sred., maks.: Mjesečni minimum; srednji i maksimum

Slika 3-7: Protok vode na dvije stanice u gornjem dijelu rijeke Morače; Pernica i Zlatica.

Karakteristike protoka vode u širem rječnom sistemu Morače Protok u Morači kod Podgorice se sastoji od Gornje Morače na Zlatici plus Zeta u Danilovgradu plus preostali protok. Pretpostavljeno je da ovaj preostali protok uglavnom obuhvata vode koje ulaze u sistem između Danilovgrada i Podgorice, kao i rijeku Ribnicu koja ulazi u sistem sa istoka. Na Slika 3-8 su prikazani različiti protoci. Protok na Podgorici je gotovo isti kao protok Zete u Danilovgradu i Gornje Morače na Zlatici zajedno, ali se dodaje mali preostali protok od 1-17 m3/s u prostoru između stanica.

Preostali protok je protok između Danilovgrada i Podgorice. Podaci iz 1983-2002.

Slika 3-8: Podaci o mjesečnom srednjem protoku vode Ovo znači da, u prosjeku, protok u Zeti i protok u Gornjoj Morači je gotovo sličan, ali rijeka Zeta učestvuje sa oko 14m3/s više u prosjeku za godinu (Tabela 3-7).

Tabela 3-7: Pregled srednjih mjesečnih protoka u rječnim sistemima rijeke Morače

Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

Srednji, minimalni i maksimalni mjesečni protok u Morači na Zlatici 1983-2002

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0


m3/s

Min Mean Max

Srednji mjesečni protoci u Morači

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

Jan Feb Mar Apr MaY Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

m3/s

Morača u Podgorici Moraca na Zlatici

Zeta u Danilovgradu Preostali protok



Zeta u Danilovgradu 95.8 99.2 90.2 113.0 65.6 37.5 17.9 12.1 42.1 66.5 118.2 121.4

Preostali protok * 10.4 6.4 4.6 17.2 9.0 1.6 2.8 4.3 1.2 3.4 15.8 17.6

Gornja Morača 67.2 61.3 63.0 103.2 86.8 35.5 8.1 5.1 32.7 51.7 101.4 89.5

Morača u Podgorici 173.4 166.9 157.8 233.4 161.4 74.7 28.8 21.5 76.0 121.6 235.4 228.5 Napomena: Sve vrijednosti su u m3/s. * Preostali protok se sastoji od vode koja ulazi u sistem između Danilovgrada i Podgorice, uključujući rijeku Ribnicu koja sa istoka ulazi u rječni sistem Morače. Kako bi se pokazala zavisnost protoka u rijeci Gornja Morača u odnosu na ostatak rijeke Morače, urađena je analiza protoka u Zlatici i Podgorici. Ova analiza je urađena za srednji mjesečni protok, kao i za minimalne i maksimalne protoke; U Tabela 3-8 su dati rezultati; dok Slika 3-9 i Slika 3-10 grafički ilustruju rezultate. U vrijednostima maksimalnog protoka, Zlatica je u prosjeku učestvovala sa 47 % protoka u Podgorici; u srednjim vrijednostima Zlatica je učestvovala sa oko 40%, dok je u minimalnim vrijednostima Zlatica učest-vovala sa samo 27 % protoka u Podgorici. Relativno učešće protoka Zlatice u rječnom sistemu je obično na-jveće u mjesecu maju, ali postoje jasne varijacije između mjeseci. Mora se pomenuti da rijeka Cijevna ulazi nizvodno od stanice u Podgorici, što znači da se dodatno smanjuje značaj Gornje Morače za veći sistem uklju-čujući Skadarsko jezero. Tabela 3-8: Srednji protok u rijeci gornja Morača (Morača na Zlatici) kao procenat srednjeg protoka u Podgorici; za srednji, minimalni i maksimalni mjesečni protok Srednji: Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Podgorica 173 167 158 233 161 75 29 22 76 122 235 229 Zlatica 67 61 63 103 87 36 8 5 33 52 101 89 Razlika u m3/s 106 106 95 130 75 39 21 16 43 70 134 139 Razlika u % 39 37 40 44 54 48 28 24 43 43 43 39 Maksimum: Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Podgorica 399 412 343 478 297 156 45 57 222 382 490 566 Zlatica 176 167 138 208 163 92 18 25 111 197 227 266 Razlika u m3/s 223 245 206 270 134 64 28 32 112 185 263 300 Razlika u % 44 40 40 44 55 59 39 44 50 52 46 47 Minimum: Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Podgorica 36 41 39 132 50 25 16 10 12 15 36 33 Zlatica 6 4 21 61 29 7 2 1 0 1 15 16 Razlika u m3/s 30 37 18 70 21 18 14 9 12 14 22 17 Razlika u % 17 10 54 46 57 27 10 7 2 7 41 47


Podaci iz 1983-2002. Min, sred., maks.: Mjesečni minimum; srednji i maksimum

Slika 3-9: Razlike u m3/s između Morače u Podgorici i na Zlatici u različitim mjesecima.

Percentage differences in monthly flow at Podgorica and Zlatica stations, at mean, min and max flow conditions

0

10

20

30

40

50

60

70


Zlat

ica'

s pr

opor

tion

of to

tal f

low

at

Podg

oric

a(%

)

Mean Max Min

Podaci iz 1983-2002. Min, sred, maks: Mjesečni minimum; srednji i maksimum

Slika 3-10: Proporcija protoka na Zlatici kao procenat protoka u Podgorici. Konačno, trebalo bi pomenuti da varijacije nijesu velike samo između mjeseci, već takođe i među godinama (Slika 3-11). Za Moraču u Podgorici promjene godišnjih srednjih vrijednosti (kao što je izračunato iz mjesečnih prosjeka) se kreću između 100 i oko 200 m3/s. Doprinos obje pritoke u ovim promjenama je gotovo jednak, sa amplitudom od oko 50m3/s, što ilustruje činjenicu da je hidrologija njihovog slivnog područja relativno jednaka.

Razlike u mjesečnom protoku na stanicama Podgorica i Zlatica, u uslovima srednjeg, min. i maks. protoka

0

50

100

150

200

250

300

350


prot

ok u

Pod

goric

i – p

roto

k na

Zla

tici (

m3/

s)

Mean Max Min


Mean annual discharge

0

50

100

150

200

25019

83

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

m3/

s

Moraca at Podgorica Moraca at Zlatica Zeta at Danilovgrad

Za tri stanice kako je izračunato iz srednjih mjesečnih vrijednosti protoka za godine 1983-2002.

Slika 3-11: Varijacije u srednjem godišnjem protoku

Nivoi vode u Skadarskom jezeru; i njihova zavisnost od pritoka i izlivne rijeke U gornjem dijelu Slika 3-12 su date dnevne srednje vrijednosti nivoa vode u Skadarskom jezeru u 2007. godini, zajedno sa dnevnim srednjim vrijednostima nivoa vode u Morači u Podgorici i u hidrološkoj stanici u Rijeci Crnojevića. Na grafikonu se vidi kako nivoi vode u Morači i Rijeci Crnojevića prate jedan drugi, uz određene izuzetke, i takođe kako nivoi vode u jezeru odgovaraju na povećanja nivoa vode u rijekama prito-kama. U donjem dijelu se vide maksimalne i minimalne vrijednosti nivoa vode u Skadarskom jezeru na Plav-nici za period monitoringa 1948-2002. godina. Mjesečne promjene maksimalnih i minimalnih vrijednosti su oko 1 metar u ljetnom periodu do oko 4 metra u zimskom periodu. Ovo govori o tome da je biota u jezeru vjerovatno adaptiran na velike promjene nivoa vode.

Water levels

0100200300400500600700800900

1000

01.0

1.20

07

01.0

2.20

07

01.0

3.20

07

01.0

4.20

07

01.0

5.20

07

01.0

6.20

07

01.0

7.20

07

01.0

8.20

07

01.0

9.20

07

01.1

0.20

07

01.1

1.20

07

01.1

2.20

07

met

er

Moraca Skadar Lake Crnojevica

cm


Gornja slika: Srednji dnevni nivoi vode (cm) u Skadarskom jezeru na Plavnici; Morača u Podgorici i Crnojevica u 2007; Donja slika: Vrijednosti Maksimum (Max), minimum (Min) i srednje (Mean) nivoa vode u Skadarskom jezeru na Plavnici za posma-trani period 1948-2002

Slika 3-12: Nivoi vode u Skadarskom jezeru i pritokama Morači i Crnojevica.

Korelacija između srednjih mjesečnih protoka u Morači u Podgorici i srednjih mjesečnih nivoa vode na Plavnici za period 1983-2002. godina je data na Slika 3-13. Ova korelacija je relativno loša, sa R2 od 0,6616. Uz jedan isti protok vode u rijeci Morači, nivo vode u Skadarskom jezeru može da varira više od jednog metra. Ovo se donekle može objastiti histeresis efektima – tj. da je nivo vode u jezeru raste sporije nego protok vode u pritoci. Vjeruje se da je to posledica sporog vremena odgovora nivoa vode u Skadarskom jezeru, jer će trebati vrijeme da se ispuni jezero. Takođe je vjerovatno da podzemne vode nastave da teku u Skadarsko jezero nakon što je Morača imala svoj maksimalni protok vode. Krajnji rezultat toga je da uz jedan isti protok vode u rijeci Morači, možemo imati varijaciju nivoa vode Skadarskog jezera do 1.5 m; npr. kod protoka od oko 200 m3/s u Morači, odgovarajući nivo vode u jezeru može biti bilo koji između 5.7 do 7.2 mnm.

16 R2 je mjera koliko dobro dvije promjenjive koreliraju; što je vrijednost bliža 1 bolja je korelacija.

Mjesečni nivoi vode Skadarskog jezera na Plavnici

0 0

1 1

2 2

3 3

4 4

5 5

6 6

7 7

8 8

9 9

10 10

Jan

Feb

Mar

Apr

May

Jun

Jul

Aug

Sep

Oct

Nov

Dec

m a

sl

Min

Max

Mean


Correlation monthly values y = 0.0055x + 5.4345R2 = 0.6593

4

4.55

5.5

6

6.57

7.5

88.5

9

0 100 200 300 400 500 600

Moraca at Podgorica (m3/s)

Ska

dar

at P

lavn

ica

(mas

l)

Iz-vor: Mjesečni srednji podaci iz 1983-2002- Protok vode u m3/s; nivo vode u mnm

Slika 3-13: Protok vode u Morači u Podgorici i nivoi vode u Skadarskom jezeru na Plavnici Postoji još jedno moguće objašnjenje za lošu korelaciju između nivoa vode Skadarskog jezera i protoka rijeke Morače, i to je da na nivoe vode Skadarskog jezera utiče protok vode u sistemu Drima. Veći protok vode u Drimu će otežavati izliv vode iz jezera i određena količina vode ovog velikog rječnog sistema može da uđe u jezero. Za najinteresantniju stanicu na rijeci Drim smo (rijeka Drini u Albaniji) pronašli podatke iz samo jedne godine (1984) – tj. sa stanice na ispustu brane u Vau i Dejes u Albaniji, koja je najnizvodnija regulacija u rječnom sistemu rijeke Drim. Iako podaci za samo jednu godinu ne dokazuju ovu teoriju, oni je svakako ne osporavaju, kao što je prikazano na dva grafikona na Slika 3-14 i Slika 3-15. Grafikoni pokazuju da je za 1984. god., korelacija između srednjih mjesečnih nivoa vode u jezeru na Plavnici bolja sa protokom u Drimu u Vau i Dejes nego u Morači u Podgorici.

0

100

200

300

400

500

600

700

800


m3/

s an

d cm

abo

ve s

ea le

vel

Drini at Vau i Dejes(m3/s)Bojana atFraskanjel (cm asl)Skadar at Plavnica(cm asl)Moraca atPodgorica (m3/s)

Podaci iz 1984.

Slika 3-14: Nivoi vode (cm mnm) u Skadarskom jezeru i Bojani i protok (m3/s) u Morači i Drimu.


R2 = 0.6603

R2 = 0.4504

5

5.5

6

6.5

7

7.5

0 100 200 300 400 500 600

m3/s in Drin and Moraca

m a

sl in

Ska

dar L

ake

Drini and Skadar Moraca and Skadar

Izvor iz 1984. Plava: Korelacija Drim i Skadar; Roza: Korelacija Morača i Skadar.

Slika 3-15: Korelacije između Skadarskog jezera, i odgovarajuća korelacija sa rijekom Drim (Albanska stanica u Vau i Dejes), i rijeka Morača u Podgorici u 1984. god.

Pored toga, nivoi vode u jezeru dobro korespondiraju sa nivoima vode u izlivnoj rijeci, Bojana na Fraskanjelu (Slika 3-16 i Slika 3-17). Veoma dobre korelacije (R2=0.96) ukazuju na to da je nivo vode u Skadarskom jezeru dobro povezan sa nivoom vode u izlivnoj rijeci. Ovo pokazuje da jezero veoma utiče na rijeku Bojanu. Indirektno, ovo takođe ukazuje na to da nivo vode u jezeru mora zavisiti od protoka vode u rječnom sistemu Drim. Stanica na Bojani/Fraskanjel dobija vodu i iz rijeke Drim i iz Skadarskog jezera, i činjenica da postoji tako dobra korelacija između nivoa u Bojani/Fraskanjel i Skadarskog jezera/Plavnica može jedino značiti da nivoi vode u jezeru zavise od sistema rijeke Drim.

Skadar Lake and Bojana at Fraskanjel

y = 0.2148x2 - 1.6003x + 2.9655R2 = 0.9555

0

1

2

3

4

5

6

7

4 5 6 7 8 9 10

Skadar Lake (masl)

Boja

na (m

asl)

Izvor: Podaci iz 1960-96 i 2001-2002

Slika 3-16 Korelacija nivoa vode u Skadarskom jezeru na Plavnici i rijeci Bojani na Fraskanjel-u


Water levels Skadar Lake and Bojana1960-96 and 2001-02

0

2

4

6

8

10

Jan

Feb Mar AprMay Ju

n Jul

AugSep

tOct

Nov Dec

mas

lSkadar at PlavnicaBojana at Fraskanjel

Izvor iz 1960-96 i 2001-2002. (Dijagram pokazuje podatke za svaku godinu svakog mjeseca.)

Slika 3-17 Stvarne varijacije mjesečnog nivoa vode u Skadarskom jezeru (Plavnica) + rijeka Bojana (Fraskanjel).

Bilans voda Skadarskog jezera Izračunavanje bilansa voda Skadarskog jezera nije jednostavan zadatak. Ovo je djelom usled karstne prirode slivova, djelimično usled relativno loše baze podataka u oblasti, uključujući, ne najmanje bitno, raspoloživost detaljnih mapa i podataka sa hidroloških stanica. Pretpostavlja se da su Morača i Crnojevića glavne rijeke koje dovode vodu u jezero. Pored toga, vjeruje se da izvori podzemnih voda u značajnoj mjeri doprinose prilivima vode u Skadarsko jezero. Glavna izlivna rijeka je rijeka Bojana. Veličina kompletnog Skadarskog sliva se razlikuje u različitim izvorima informacija. U jednom poglavlju Strateškog Akcionog Plana za Skadarsko jezero navodi se da je površina ukupnog sliva 5.179 km2 a u drugom poglavlju je oblast navedena kao približno 5.500 km2. Prohaska i Ristić (2004) 17 navode da je veličina sliva 5.350, ali ovdje je obuhvaćena površina jezera od 525 km2 što znači da je oblast sa koje vode teku u jezero oko 4.800 km2. Ovi autori su takođe naveli prosječan godišnji protok za različite stanice, gdje se protok karakteris-tičan za ovo područje kretao između 55 i 68l/sec po km2 (vidjeti Tabela 3-9)

Tabela 3-9: Protok karakterističan za oblast u nekim hidrološkim stanicama u rijeci Morači.

Rijeka Stanica Površina (km2)

Prosječni protok/god.

Specifični protok (l/sec na km2)

Zeta Duklov most 327 18 55 Zeta Danilovgrad 1216 78 64

Morača Pernica 441 30 68 Morača Podgorica 2628 161 61 Cijevna Trgaj 383 25 65

Izvor: Prilagođeno iz Prohaska i Ristic (2004). Tabela 3-10 je takođe bazirana na podacima od Prohaska i Ristic (2004) i prikazuje ukupno slivno područje i protok u pritokama Skadarskog jezera. Jedan od problema sa ovim pregledom je to što autori nijesu dali in-

17 Prohaska, S i Ristic, V. 2004 Režim vodnih resursa sliva Skadarskog jezera na teritoriji Crne Gore, Balwois Confer-ence 2004; Ohrid, Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija, 25-29. maj 2004


formaciju o tome koje godine su korišćene za izračunavanje prosječnih vrijednosti protoka, izuzev informacije da je korišćen ukupan vremenski raspon 1948-1991. godina. Vrijednosti u Morači kod Podgorice, na primjer, se razlikuju 20m3/s od prosjeka koji je izračunao Konsultant za period 1983-2002. godina. Ovo takođe znači da mi ne možemo znati da li su različite prosječne vrijednosti uzete iz istog ili iz različitih perioda zavisno od raspoloživosti podataka.

Tabela 3-10: Bilans voda Skadarskog jezera kao što navode Prohaska i Ristic (2004).

FMON FAL FTOT P E Pn Q q W km2 km2 km2 mm mm mm m3/s l/skm2 106 m3

Morača u Podgorici 2628 0 2628 2336 392 1944 162 61.6 5109 Cijevna na Trgaju 153 230 383 2500 442 2058 25 65.3 788 Mali vodotoci ispod Podgorice i Trgaja* 350 0 350 2040 450 1590 18 50.4 557

Ukupno Morača 3131 230 3361 205 6454

Mali vodotoci sjeveroistočno od jezera 200 650 850 2200 450 1750 47 55.5 1488

Mali vodotoci jugozapadno od jezera 750 0 750 2400 500 1900 45 60.2 1425

Površina jezera 320 205 525

Ukupno u jezero 4401 1085 5486 0 0 0 321 58.5 10120

Objašnjenje za Tabelu: FMON: Površina u Crnoj Gori FALB: Površina u Albaniji FTOT: Ukupna površina P: Padavine E: Isparavanje

Pn: Padavine-Isparavanje Q: Protok vode q: Protok specifičan za područje W: Ukupna količina vode * Gruba procjena

Dva druga hidrološka proračuna za jezero su data u Tabela 3-11. Dva sugerisana proračuna voda, jedan koji je dao Konsultant za sirove podatke za SEA (Hydrometeorološki Zavod) i jedan od World Wild Life Fund – grupacija Green Home18 se samo malo razlikuju. Prema ovom pregledu, glavni doprinos pored rijeke Morače imaju rijeka Crnojevića i Orahovštica, pored nekih drugih malih pritoka u Crnoj Gori i Albaniji. Pored toga, postoje određeni izvori podzemnih voda na dnu jezera.

Tabela 3-11: Bilans voda za veći slivni sistem Morača-Skadar.

Opis ulaz/ izlaz Konsultant za sirove podatke

Procjena WWLF-a i Grupacije Green

Home-a

ULAZ Protok m3/s Protok m3/s Protok rijeke Morače 202 210 Protok rijeke Crnojevica 6 9 Protok rijeke Orahovštica 3 5 Padavine direktno na jezero 20 30 Druge crnogorske pritoke jezera (rijeke Crmnica, Sejanstica, Segrtnica, Bazagurska Matica, Plavnica, Gostiljska, Pjavnik). 10 4 Pritoke jezera na Albanskoj strani 15 17 Svega dotoci rijeka u Skadarsko jezero 256 275

18 WWF MedPO i Green Home (2009): Predložena izgradnja brana na rijeci Morači: procjena rizika za životnu sredinu kanjona Morača i Skadarskog jezera. Kratka verzija tri izvještaja od WWF MedPO i Green Home u okviru Projekta Di-jelimo vode – komponenta Skadarsko jezero. NACRT; Rim, jun 2009.


Opis ulaz/ izlaz Konsultant za sirove podatke

Procjena WWLF-a i Grupacije Green

Home-a

IZLAZ Izlaz Skadarskog jezera u rijeku Bojanu (HS Skadar 1) 304 320 Isparavanje iz jezera 15 Svega izlaz 304 335 Razlika (pretpostavljeni izvori podzemnih voda koje utiču u Skadarsko jezero naročito sa jugo-zapadne strane) 48 60 Protok rijeke Drim iz Bahčelek 306 Protok rijeke Bojane na Dajči 610

Izvor: Lokalni konsultant za podatke; i WWLF/Green Home Slivno područje rijeke Crnojevića nije pronađeno ni u jednom izvoru informacija i on je stoga grubo procjen-jen od strane SEA Konsultanta na osnovu postojećih mapa. Za ovaj sliv je naročito teško izvršiti precizna mjerenja usled njegove karstne prirode: Rijeka ustvari izvire iz pećine nedaleko od njenog uliva u Skadarsko jezero. Iz tog razloga, postoji bojazan da su ranija mjerenja koja su vršena u ovom slivu bila bazirana na rela-tivno kratkoj dužini otvorenog rječnog toka. Naša gruba procjena je da se slivno područje rijeke prostire na nekih 200 km2, što znači da bi rijeka trebala imati prosječan protok od oko 12 m3/s na osnovu specifičnog pro-toka za oblast od oko 60 l/s na km2. Za SEA-u je važno dobiti što bolji pregled relativnog značaja protoka u Gornjoj Morači za ukupan dotok vode u jezero. Stoga je urađen nov proračun gdje su ulazni podaci o protoku iz perioda 1983-2002. godine, vidjeti Tabela 3-12.

Tabela 3-12: Sugerisana nova procjena godišnjeg dotoka u Skadarsko jezero.

Oblast Qsred q Qizrač Količina Količina Količina

Stanica za monitoring km2 m3/s l/s km2 m3/s mil. m3

% od ukupno Morača

% od ukupno Skadar

Gornja Morača na Pernici 441 27 60 836 Gornja Morača/Morača na Zlatici 1031 59 57 1854 32 21 Ukupno Zeta 1597 Zeta u Danilovgradu 1216 73 60 2312 40 26 Ribnica + nizvodno od Danilovgrada 60 8 249 4 3 Morača u Podgorici 2628 140 53 4415 50 Cijevna u Trgaju 383 25 65 788 14 9 Mali vodotoci ispod Podgorice i Trgaja* 350 59 21 651 11 7 Ukupno Morača 3361 59 186 5855 100 67 Ukupno Morača 3361 59 186 5866 67 Mali vodotoci sjevero-istočno od jezera 850 59 50 1582 18 Mali vodotoci jugo-zapadno od jezera 550 59 32 1023 12 Rijeka Crnojevica 200 59 12 372 4


Oblast Qsred q Qizrač Količina Količina Količina

Stanica za monitoring km2 m3/s l/s km2 m3/s mil. m3

% od ukupno Morača

% od ukupno Skadar

Ukupno u jezero/godišnje 4961 280 8843 100 Površina jezera 525

Izvor/objašenje označavanja bojama: Mjesečni prosjek za 1983-2002 Prohaska i Ristic 2004 SEA Konsultant za sirove podatke

Procjena na osnovu specifičnog protoka u obližnim rijekama

Izračunato iz protoka slivnog područja i specifičnog protoka

Izračunato dodavanjem protoka u obližnjim stanicama Gruba procjena

Na hidrološkim stanicama mogu biti izmjeren stvarni površinski oticaji specifični za oblast, i vrijednosti se kreću od 53 l/s km2 u Podgorici do 65 l/s km2 na Cijevni. Ova druga vrijednost je, međutim, neizvjesna jer je izvedena na osnovu podataka od Prohaska i Ristic (2004) i mi stoga ne znamo godine u kojima su vršena mjerenja. Vjerovatno je da su niže vrijednosti specifičnog površinskog oticaja rezultat gubitaka usled karstnih podzemnih voda, npr. u Podgorici. DPP i izvještaj lokalnog konsultanta ukazuju na to da podzemne vode pon-iru u regionu između Milunovića i Zlatice. Geološki presjek ove oblasti pokazuje generalnu sinklinalu i vjeruje se da određeni dio ove vode ponovo izvire nizvodno od Podgorice. Pretpostavlja se da bi se voda u donjim djelovima ovog sliva mogla djelom transportovati rječnim tokovima, a dijelom karstnim podzemnim vodama, koje je teško precizno procjeniti. Kako bi se prevazišao ovaj problem u Tabela 3-12, mi smo stoga vodni balans bazirali na specifičnom protoku, pretpostavljajući da je on relativno jednak za sve pod-slivove. Drugim riječima, mi ne pravimo razliku između tekuće vode i rijekama i vode koja teče u podzemnim pećinama. Korišćenjem prosječne vrijednosti od 59 l/s na km2, stoga, Tabela 3-12 daje proporciju površinskih voda i karstnih podzemnih voda iz svakog slivnog područja na osnovu veličine oblasti i raspoloživih stanica. Jedan značajan ishod ovog proračuna je da Gornja Morača, gdje su planirane hidroelektrane, učestvuje sa oko 32% u ukupnom protoku u rijeci Morači i 21 % u ukupnom dotoku u Skadarsko jezero. Mada nijesu poznati planovi eksploatacije elektrana, vjerovatno je da će ukupan protok Gornje Morače ipak biti približno istih razmjera, ali se očekuje da će doći do promjena u godišnjim varijacijama ovog protoka. Hidrologija ovog područja je veoma kompleksna, i u svakom slučaju bi je tebalo dodatno istražiti. Stoga se preporučuje sledeće: • Pribaviti više podataka sa hidroloških i meteoroloških stanica iz područja, uključujući sedmične/dnevne

nizove podataka sa važnih stanica; • Unaprijediti pokrivenost mape kako bi se smanjila neizvjesnost o veličini slivnog područja • Na osnovu gore navedenih podataka, bi trebalo izvršiti detaljnu studiju hidrologije u području. To bi tre-

balo obuhvatiti međuzavisnosti između pritoka Skadarskog jezera i sistema rijeke Drim u odnosu na nivoe vode Skadarskog jezera. SEA Konsultant shvata da je takva analiza u pripremi, finansirana u okviru inici-jative GEF/Svjetske banke; i naša je preporuka da se rezultati ove studije iskoriste u vezi sa detaljnijim is-traživanjima koja će prethoditi eventualnih poslovima realizacije HE na Morači, uključujući detaljnu EIA.

3.3.9 Kvalitet vazduha


Podaci o kvalitetu vazduha su sadržani u izvještaju koji je pripremio konsultant za lokalne podatke.19 Generalno prusutan je nedostatak evidencije i polaznim podacima koji opisuju kvalitet vazduha u oblasti DPP-a. Kvalitet vazduha za period od 1999-2008. godine je opisan za opštinu Kolašin i opštinu Podgorica. Bazni podaci o kvalitetu vazduha u oblasti u okviru DPP-a će biti značajan parametar koga će biti potrebno obezbjediti prije eventualne izgradnje. Centar za Eko-toksikološka Istraživanja – Crna Gora (CETI) i HMZ Podgorica trenutno vrše monitoring kvaliteta vazduha. Analiza podataka se fokusirala na sadržaj SO2, NOx, O3 i lebdećih čestica (TSP), za Kolašin i Podgoricu. Podaci za odgovarajuće stanice su sledeći: • Kolašin – centar grada – 1 stanica koja je radila u periodu 1999-2002

o U Kolašinu se od 2002. godine vrši monitoring zagađenja vazduha mjerenjem taloženja zagađu-jućih materija u biološkim materijalima i akumulacije teških metala u bioindikatorskim liša-jevima.

• Podgorica – 4 stanice: o Kancelarija CETI-ja – radi u periodu 1999- do danas o Konik, u blizini deponije– radi u periodu 2003- do danas o Selo Srpska– radi od 2003- do danas o Donja Gorica– radi od 1999- do danas

Generalno gledano, urbane i industrijske emisije čine većinu lebdećih čestica. Industrije kao što su elektrane na ugalj su glavni izvori emisije SO2; automobili i elektro postrojenja su glavni izvori emisije NOx. Kisjela depozicija se dešava kad se gasovi sumpor dioksid (SO2) i azotni oksid (NOx) hemijski izmjene u sum-pornu i azotnu kisjelinu u atmosferi i dospiju na zemlju sa kišom i snijegom (vlažno taloženje), ili sa prašinom i mikroskopskm česticama (suvo taloženje). Kisjelo taloženje šteti vodenom i kopnenom životu kroz direktan kontakt i promjenom hemijskog sastava površinskih slojeva vode i zemlje. Ono takođe ubrzava propadanje zgrada i drugih objekata koje je stvorio čovjek. Povećanje zagađenja vazduha direktno utiče na kvalitet kiše. Koncentracije azotnog oksida (NOx), ugljen monoksida (CO) i ukupno ugljovogonika izdraženo kao metan (CH4) su mnogo niži u Kolašinu nego u Podgorici, usled manjeg obima saobraćaja i emisije izduvnih gasova. Najveća odstupanja u kvalitetu vazduha Podgorice (izvan DPP oblasti) je naglo povećanje koncentracije po-licikličnih aromatskih ugljovodonika (PAH), koji je direktno povezan sa radom KAP-a, kao i drastičnim pove-ćanjem broja vozila, odnosno sagorijevanja fosilnih goriva. Prisutan je nedostatak evaluacije postojećih emisija gasova staklene bašte (GHG) iz motornih vozila na posto-jećoj glavnoj trasi puta kroz kanjon rijeke Morače. Stoga se takođe preporučuje vršenje pojačanog monitoringa kvaliteta vazduha i odgovarajućih meteoroloških parametara tokom faza izgradnje i eksploatacije HE na Morači. 3.3.10 Klimatski faktori Klimatski podaci su pribavljeni iz brojnih izvora, ali osnovni podaci su dobijeni iz izvještaja koji je pripremio konsultant za lokalne podatke.20 Na klimatske uslove u projektnoj oblasti DPP-a i oblasti nizvodno do Ska-darskog jezera pretežno utiču planinski masiv i Jadransko more. Klimu karakterišu velika sezonska kolebanja temperature, vrela i sušna ljeta i jeseni i hladne zime, uključujući velike sniježne padavine u kontinentalnim planinskim regionima. Glavne stanice za monitoring se nalaze u Podgorici i Kolašinu sa gotovo 60 godina podataka.

19 Izvještaj Lokalnog Konsultanta pripremio HMZ 20 Izvještak Lokalnog Konsultanta pripremio HMZ


Najtopliji dio godine je jul, sa prosječnim mjesečnim temperaturama koje se kreću od 16oC u području Ko-lašina do 27oC u Podgorici. Najhladniji mjesec u godini je februar sa prosječnom mjesečnom temperaturom koja se kreće od 0.5 oC u Podgorici do -6.5oC u Kolašinu. Ekstremno niske temperature se kreću od -29.8oC u najhladnijim oblastima Kolašina do -9.7oC u Podgorici. Ekstemno visoke temperature se kreću od 36.6oC u Kolašinu do 44.8oC u Podgorici. Glavni podaci o padavinama sa stanica u Podgorici i Kolašinu su dopunjeni podacima sa drugih kišomjernih stanica koje se nalaze na Bioču, Orahovu, Pelevom Brijegu, Andrijevu, Lijevoj Rijeci, Ulicama, Manastiru Morača i u Dragovića Polja za period 1980-2005. godina. Prosječne godišnje padavine se kreću od oko 1600mm do 2600mm u planinskim regionima projektne oblasti, najkišniji period je oktobar, novembar i de-cembar, pri čemu gotovo 40% svih godišnjih padavina se dešava u ovo vrijeme. Najsušniji period je jun, jul i avgust sa samo nešto preko 10% godišnjih padavina. Sniježne padavine su značajne i kreću se od 20cm u nižim predjelima Podgorice do 200cm (2 metra) u višim planinskim područjima ove projektne oblasti. Prosječna godišnja relativna vlažnost je prilično visoka i kreće se od 64% u Podgorici do 79% u Kolašinu. Jul i avgust imaju najmanju prosječnu mjesečnu relativnu vlažnost dok su zimski mjeseci sa najvećom prosječnom mjesečnom relativnom vlagom. Maksimalna mjesečna relativna vlažnost kreće se od 86% koliko je bilo u decembru u Podgorici do 92% u februaru u Kolašinu. Podaci o pravcima vjetrova postoje za period 1995-2003. godine za Podgoricu i za period 1993-2003. godine za Kolašin. Podaci pokazuju da sjeverni vjetrovi imaju dominaciju sa oko 40% u odnosu na ostale vjetrove. Odmah iza sjevernih vjetrova dolaze južni sa zastupljenošću od oko 25-30% svih vjetrova. Procenat tišina na području Podgorice je oko 15% a u Kolašinu 18%. Od svih vjetrova, njih oko 40% do 50% imaju proječnu brzinu od 1m/s do 3m/s, dok jači vjetrovi od 5m/s do 10m/s zastupljeni su sa oko 6% u Kolašinu, odnosno sa oko 8% u Podgorici. Podaci o sunčevom zračenju – sunčani časovi (ponekad se naziva insolacija) postoje za period od gotovo 60 godina od 1949-2007. godine. Podaci pokazuju da godišnja količina insolacije u Podgorici u prosjeku iznosi oko 2478 časova, dok u Kolašinu je oko 1751 časova. Kao što bi se i očekivalo, najveću prosječnu mjesečnu količinu insolacije u Podgorici i Kolašinu ima mjesec jul (najtopliji mjesec) sa 339 odnosno sa 247 časova. Mjesec sa najmanjom prosječnom mjesečnom količinom insolacije je decembar sa 109 časova za Podgoricu, odnosno sa 57 časova koliko ima Kolašin. Ukupno prosječno godišnje isparavanje za Podgoricu je 1350mm. Najveće prosječno mjesečno isparavanje je 239mm i odnosi se na jul mjesec, dok najmanje, prosječno mjesečno isparavanje ima januar sa 32mm. Maksimalno mjesečno isparavanje iznosi 273mm i pripada julu mjesecu, dok je minimalno mjesečno isparavanje svega 15mm i odnosi se na februar mjesec. Tokom godine, pet mjeseci imaju prosječno mjesečno isparavanje koje prelazi 100mm. Dok, maj, jun, jul, avgust i septembar su mjeseci kod kojih 90% njihovih mjesečnih količina isparavanja imaju vrijednost koja prelazi 100mm. U oblasti Skadarskog jezera su: padavinske stanice- Ckla, Đuravci, Karuč, Ostros i klimatološka stanica u Vir-pazaru i od posrednog značaja uključena je i klimatološka stanica Danilovgrad. Podaci postoje na ovim stani-cama od kraja 1940-tih, sa izuzetkom stanice Danilovgrad, koja je postavljena 1959.god. Klima je opisana kao umjereno topla i vlažna sa sušnim ljetnjim periodom, sa srednjom mjesečnom tempera-turom najtoplijeg mjeseca preko 22oC, i sa srednjom godišnjom temperaturom manjom od 18oC i sa na-glašenim kišnim i sušnim periodima tokom godine. Srednja godišnja količina padavina na jezero kreće se oko 2000mm do 2500mm. Temperature zimi su niske, usled visokih nadmorskih visina i pretežno sjevernih i istočnih vjetrova, ali su nivou jezera iznad temperature


mržnjenja. Prosječna godišnja temperatura vazduha je oko 15oC ali se prilično mijenja; u decembru se kreće između 6-8oC, dok je temperatura u julu između 32-33oC. Nivoi vlažnosti su relativno niski, izmjerena srednja relativna vlažnost za jul iznosi od 45% do 50% i u kombinaciji sa dugim sunčanim časovima i velikim ljetnim daje visoku stopu isparavanja jezera. Može se zaključiti da je klima Skadarskog jezera generalno ujednačenije prirode u poređenju sa klimom DPP oblasti koju karakteriše više ekstrema. Jezero je izloženo orografskim efektima okolne topografije i takođe uticaju mora. 3.3.11 Klimatske promjene Detalji o klimatskim promjenama u projektnoj oblasti su pribavljeni iz izvještaja koji je pripremio konsultant za lokalne podatke21i iz drugih izvora koji su bili na raspolaganju na internetu. Podaci monitoringa su korišćeni sa stanica u Drag Polju, Manastiru Morača, Ulice, Andrijevo, Lijeva Rijeka, Kupine, Bioce, Orahovo i Podgorica. Analiza postojećih trendova u temperaturi i padavinama je izvršena sa postojećim podacima mjesečnih, sezon-skih i godišnjih očitavanja. Indikatori promjene su procjenjeni na osnovu evidencije od 5 godina ili duže u trendu rasta ili opadanja. Anomalije padavina su prikazane u procentima. Generalno gledano, suočilo se sa problemima sa podacima usled i) praznina u evidenciji monitoringa, ii) razlikama u vremenu i mjestu i razlikama u geograskim uslovima između stanica i iii) dužina evidencije monitoringa nije baš podesna za ovaj tip analiza. Podgorica ima najdužu evidenciju pouzdanih mjerenja i oni su za period 1949 -2005. godina. Nije moguće izvesti konkretne zaključke iz obezbjeđenih podataka i analiza. Okvirni Akcioni plan za adaptaciju na klimatske promjene u Jugoistočnoj Evropi (SEE/CCFAP) predstavlja rezultat zajedničkog napora zainteresovanih zemalja Jugoistočne Evrope (SEE) u stvaranju zajedničke plat-forme za pod-regionalnu saradnju vezano za klimatske promjene.22 Ciljevi SEE/CCFAP su: da se shvate osnovne karakteristike promjenjivosti klime i opasnosti u regionu Jugois-točne Evrope; da se shvate postojeći programi /projekti i institucionalni aranžmani za bavljenje klimatskim promjenama; i da se identifikuju aktivnosti adaptacije u odnosu na klimatske opasnosti i klimatske promjene. Jedan od najnovijih Izvještaja o procjeni UN Međudržavnog Odbora za Klimatske promjene (IPCC) daje pro-jekcije globalnih klimatskih promjena koje su napravljene za različite scenarije antropogenih emisija gasova staklene bašte. To pokazuje da će se prosječno globalno otopljavanje površinske atmosfere na kraju 21 vijeka, u poređenji sa 2000. godinom kretati od 1.8ºC do 4.0ºC. Međutim, očekuje se da će takvo povećanje srednje godišnje temperature u Evropi biti veće nego povećanje na globalnom nivou (na Evropskom kontinentu pove-ćanje srednje godišnje temperature će se kretati između 2.2ºC i 5.1ºC do kraja 21-tog vijeka). IPCC Izvještaj je prepoznao region Južne Evrope kao visoko osjetljiv na klimatske promjene. Izvještaj poka-zuje da će pored promjena srednjih vrijednosti klimatskih parametara, doći do promjene u frekvenciji i intezitetu klimatskih ekstrema (oluje praćene poplavama i destruktivnim efektima vjetra, suše, ekstremno vi-soka ili niska temperatura vazduha, toplotni talasi, sniježne oluje, lavine, klizišta, šumski požari, etc.) projek-tovanih za Jugoistočnu Evropu. Posledice ovih trendova će uticati na proizvodnju hrane i energije, vodosnabi-jevanje, biološku diversifikaciju, hidroenergetski potencijal, ljetni turizam, proizvodnju usjeva i zdravlje ljudi.

21 Klimatske promjene u Projektnoj oblasti obezbjedio HMZ 22 The SEE/CCFAP of which Montenegro was a signatory, was prepared in November 2008 with financial support of the Royal Ministry of Foreign Affairs of Norway within the Regional Environmental Reconstruction Programme for South Eastern Europe.


Stoga oni koji realizuju projekat treba da budu svjesni takvih pitanja jer bi klimatske promjene mogle imati značajne posledice za budući hidroenergetski proizvodni kapacitet rijeke Morače i snabdijevanje vodom za Podgoricu i planirani turizam u predloženom području DPP-a. 3.3.12 Materijalna imovina Statistički podaci pokazuju da je projektna oblast DPP-a rijetko naseljena, broj stambenih zgrada je mali i nji-hova veličina je manja nego što je to opštinski ili nacionalni prosjek. U naseljima u opštini Podgorica više od 20% stambenih zgrada je nenaseljeno, a u opštini Kolašin 14 %. Još više stambenih objekata se samo povre-meno koristi. Ova informacija je data u Tabela 3-13.

Tabela 3-13: Broj i veličina stambenih zgrada (m2) u Projektnoj oblasti DPP-a

Objekti Stambeni objekti Drugi objekti

Ukupno za naselja u DPP projektnoj oblasti u 23

ukupno stalno nasel-jeni

nenaseljeni Povremeno u uporebi

Poslovna upotreba

Druge nastanjene prostorije

Ukupan broj ljudi

broj 1.855 653 401 796 5 12 Opština Podgorica

veličina (m2) 93.079 35.434 19.470 37.796 379 487

1.960

broj 6.118 3.801 851 1.457 9 98 Opština Ko-lašin veličina

(m2) 314.263 206.510 41.388 66.017 348 3.006 2.215

Izvor: DPP U DPP-u su korišćena dva izvora podataka da bi se procjenili pogođeni objekti; i to katastarski podaci koje je koristila Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) 1987. godine i orto-foto snimci sačinjeni u julu 2007. godine. Ukupno 268 objekata će biti poplavljeno realizacijom. Materijalna imovina pogođena planiranom izgradnjom HE Andrijevo Ukupno, 82 procenta svih 268 objekata direktno pogođenih izgradnjom četiri brane se nalazi u oblasti Andri-jeva. U oblasti Andrijeva, 8647 m2 pripada kategoriji I, 3784 m2 kategoriji II i 180 m2 kategoriji III. Pomoćni objekti u kategoriji I čine zajedno 1173 m2 i u kategoriji II 569 m2. DPP nije definisao šta znače gore navedene kategorije. U SEA je pretpostavljeno da Kategorija I predstavlja objekte u stalnoj upotrebi, kategorija II povremeno korišćene objekte i kategorija III objekte koji nijesu u upo-tebi, ali je potrebno da DPP Konsultant ovo pojasni. Kao jedini objekat od ekonomskog značaja koji će biti pogođen, prodavnica zvana “Market” će morati da napušti 400 m2. Pogođene su dvije lokalne škole koje obuhvataju ukupno 580 m2. Biće pogođene prostorije mjesne zajednice od 360 m2 i mala crkva (50 m2). DPP ne sadrži informacije o tome kako će se postupati sa ovim pitanjem. Neke mreže, energetski vodovi i kablovi će morati biti izmješteni: 3 km distributivnih energetskih vodova (35kV), 4.2 km prenosnih energetskih vodova (220V) i 8 km telefonskih linija. Biće potopljeno ukupno 16 km lokalnih puteva i groblje sa oko 150 grobova. Materijalna imovina pogođena planiranom izgradnjom HE Raslovići i HE Milunovići

23 Detaljni prstorni plan za višenamjenske akumulacije na rijeci Morači, Urbi, jun 2009. godine, podaci iz Popisa stanovništva iz 2003.god., MONSTAT


S obzirom da se dvije planirane HE Raslovići i Milunovići nalaze u kanjonu, veoma malo materijale imovine postoji u tom području. Ustvari, u katastru i na orto-foto snimcima nema objekata. U području Milunovića će biti potrebno izmjestiti 0.7 km distributivnih energetskih vodova (35 kV). Materijalna imovina pogođena planiranom izgradnjom HE Zlatica Ukupno, 18 procenata (tj. 47 objekata) pogođenih objekata se nalazi u području Zlatice. Objekti su svi u kategoriji I i zahvataju ukupno 4566 m2. Tu postoje i pomoćni objekti kategorije I koji obuhvataju 250 m2, i vodenica sa 250 m2. Biće pogođena i pumpna stanica. Mreže, vodovi i kablovi će morati biti izmješteni: 0.8 km distributivnih energetskih vodova (110 kV), 0.2 km distributivnih energetskih vodova (10 kV), 2.4 km sistema za vodosnabdijevanje i 0.5 km telefonskih linija. Biće pogođeno ukupno 0.6 km lokalnih puteva. 3.3.13 Kulturna baština i spomenici kulture Detalji o kulturnoj baštini i spomenicima kulture u projektnoj oblasti su uzeti iz izvještaja koji je pripremio lokalni konsultant za podatke24. Pored toga, SEA Konsultant odgovoran za kulturnu baštinu je obavio posjetu projektnoj oblasti između 29. marta i 1. aprila 2009. godine u cilju vršenja kratke ocjene vrijednosti kulturne baštine duž rijeke Morače. Pored toga, Konsultant je obišao Muzej Grada Podgorice i Arheološki Registracioni Centar u Podgorici i razgovarao sa stručnjacima iz specifičnih oblasti arheologije i kulturne baštine. SEA Konsultant je takođe obavio kratku posjetu Nacionalnom Muzeju Crne Gore na Cetinju. Na projektnu oblast DPP-a u velikoj mjeri utiču karstne stijene koje su usled svoje prirode (duboke pukotine, pećine, jaruge i duboke jame) predstavljale veoma pogodno okruženje za rane ljude. Pored toga, Zetska ravnica na jugu DPP oblasti (ali u okviru Projektne oblasti za SEA) sa svojim okruženjem, povoljnom klimom, rijekama i Skadarskim jezerom, je takođe hiljadama godina privlačila brojne i različite grupe ljudi. Tragovi prisustva ranih ljudi su tamo ostali, i nekoliko otkrića iz doba paleolita svjedoče o tome. U skorijoj prošlosti je ovo područje bilo izloženo turbulentnoj istoriji i često je bilo mjesto sukoba, konflikata i ratova. Tako je, na nesreću, uništena značajna količina kulturnih dobara. Pored toga, nekoliko katastrofalnih zemljotresa je dovelo do razaranja ogromnih razmjera koja su dodatno nagrizla lokacije kulturne baštine i one od arheološkog značaja. Sa takvom erozijom kulturnih vrijednosti, naročito je važno nastojati obezbjediti da ono što je ostalo bude sačuvano. Spomenici kulture – Crna Gora je popisala ukupno 357 lokacija arheoloških i spomenika kulture (istorijskih, umjetničkih, građevinskih, etnoloških).25 Oni se dijele u tri kategorije: • Kategorija I – Izuzetan značaj, od kojih 35 • Kategorija II – Veliki značaj, od kojih 135 • Kategorija III – Lokalni značaj, od kojih 187, Neke od ovih lokacija spomenika je u popunosti zanemaren ili u stanju ruševine, i usled nedostatka odgovarajućih programa zaštite oni su ostavljeni uticaju vremena i takođe su izloženi vandalizmu. Ukoliko se posmatra samo ova oblast studije ukupno je 43 spomenika kulture u dvije opštine Kolašin i Podrogica, koji se dalje dijele u tri kategorije kao što je prikazano u Tabela 3-14 u tekstu koji slijedi.

Tabela 3-14: Lista popisanih spomenika kulture u opštinama Kolašin i Podgorica

KATEGORIJA OPŠTINA I II III UKUPNO

24 Izvještaj o kulturnoj baštini: “Kulturno istorijski spomenici projektne oblasti”, pripremio HMZ 25 Nacionalni Prostorni plan 2008


Kolasin 1 0 2 3 Podgorica 2 6 32 40 Podaci: iz Nacionalnog prostornog plana 2008 Kulturna baština u Projektnoj oblasti- Kao dodatak gornjoj tabeli, Izvještaj o kulturnoj baštini lokalnog konsultanta za podatke je identifikovao sledeće kulturne i istorijske spomenike koji se nalaze u okviru Projektne oblasti DPP-a. Nijesu svi popisani. 1. Arheološki lokaliteti: Potkapina Bioče, Vruća Pećina , druga prirodna skloništa (br.3, 4, 5, 6) 2. Memorijalni objekti: Manastir Morača, Manastir Duga i 24 druge crkve 3. Svjetovni objekti: Kaluđerski most na Morači i Knjaz Danilov most na Mrtvici Arheološki lokaliteti: Potkapina Bioče Ovaj arheološki lokalitet je sistematski iskopavan tokom nekoliko godina. Ovaj lokalitet uglavnom pripada Musterijeru (Srednji paleolit – između 70.000 i 40.000 PS –prije sadašnjosti). Artefakti (određeni kameni alat) iz kulturnih depozita pokazuju određenu sličnost sa poznatijim lokalitetom Crvena Stijena (koja se nalazi 30 km od Nikšića, u blizini Petrovića). SEA Konsultant je shvatio da DPP za HE neće direktno uticati na pećinu u blizini Bioča. Vruća Pećina Na ovom lokalitetu su vršena neka manja iskopavanja tokom 1988 i 1990. godine. Pronađeni su slojevi sa nalazima iz kamenog doba (mezolita i neolita). Ova lokacija takođe neće biti direktno pogođena DPP-om. Ostali prirodni zakloni U izvještaju o kulturnoj baštini koji je pripremio lokalni konsultant za podatke opisuje se nekoliko lokaliteta u donjim i srednjim djelovima kanjona Morače. Nekoliko malih pećina, odnosno potkapina, čiji položaji, sa nevelikim otvorima, uglavnom okrenutim ka jugozapadu, ukazuju na mogućnost da su neke od njih, u pojedinim epohama praistorije, služile kao trajna ili privremena staništa ljudi. Nekoliko ovih potkapina, smještenih u istočnoj riječnoj obali, leži jako nisko, gotovo do same rijeke - Ošlja, Poljana, Lipica. Pored navedenih, u kanjonu, odnosno u projektnoj oblasti DPP-a, nalazi se još jedan broj pećina, položenih iznad nivoa plavljenja, kao što je Brštanica, Rasadnica, Dugačka. Iznad sela Duge, a u blizini manastira Duge, takođe postoje tragovi čovjekovog prisustva, ali i oni se nalaze iznad nivoa plavljenja. Spomenici graditeljstva: Manastir Morača - Manastir Morača je sagradio 1251-52. godine Stefan, sin Vukanov i unuk Stefana Ne-manje, osnivača srpske srednjevjekovne dinastije. Krajem petnaestog vijeka manastir je napušten i dijelom ruiniran. Osnovnu vrijednost manastira čine: • Grčka pravoslavna i romanska arhitektura. • Skulpture u glavnoj crkvi. • Freske iz trinaestog vijeka.


• Zidne slike iz šesnaestog i sedamnaestog vijeka. • Kolekcija ikona iz 17-tog i 18-tog vijeka i • Crkva Svetog Nikole iz 1635. god. Manastir Morača se smatra spomenikom velike vrijednosti (nacionalne i lokalne). Često se pominje kao jedan od na-jznačajnijih objekata kulturne baštine u Crnoj Gori. 26

U skorijoj prošlosti je manastir Morača pretrpio de-gradaciju svojih freski i ikona usled neadekvatnih radova preventivnog održavanja.

Fotografija 4: Manastir Morača

Fotografija 5: Manastir Morača sa slapom“Svetigora” Fotografija 6: Manastir Morača - Freske

Manastir Duga Manastir je dobio ime po obližnjem selu Duga. U istorijskim izvorima nema podataka o vremenu osnivanja manastira. Sadašnja manastirska crkva posvećena Uspenju Bogorodice podignuta je 1755. godine na mjestu na kome se nalazila starija crkva. Crkva je izgrađena sa polukružnom apsidom. Unutrašnjost crkve je jednostavna, ali je ukrašena sa „živim“ freskama. Relativno velika vrijednost kulturne baštine manastira Duge ogleda se u njegovoj poziciji u političkoj istoriji.

26 Manastir Morača – Zvanični vodič muzeja, 2003.


Crkve U izvještaju o kulturnoj baštini su takođe opisane 24 crkve u projektnoj oblasti, većinom jednostavne arhitek-ture, bez bilo kakve posebne umjetničke vrijednosti. Ovi objekti uglavnom predstavljaju male ruralne crkve, uglavnom izgrađene početkom dvadesetog vijeka. Profani objekti: Profani objekti u projektnoj oblasti se uglavnom sastoje od dva mosta: Kaluđerski most na Morači (Fotografija 7) - Ovaj stari most se nalazi neposredno nizvodno od moračkog manastira. Smatra se da je izgrađen 1842. godine, mada postoji i mišljenje da je nastao mnogo ranije, između 1722. i 1723. godine. Ovaj most će biti izgubljen usled plavljenja. Knjaz Danilov most na Mrtvici (Fotografija 8) - Ovaj most je podigao knjaz Danilo 1858. godine. To je običan most sa dva luka i centralnim potpornim stubom. – Ovaj most će biti izgubljen usled plavljenja.

Fotografija 7: Kaluđerski most na Morači Fotografija 8: Knjaz Danilov most na Mrtivici

Ciljevi i mjere za zaštitu spomenika kulture 27 Imajući u vidu stanje kulturne baštine, usled događaja iz prošlosti, neophodno je preduzeti odgovarajuće mjere kako bi se obezbjedila izrada kvalitetne dokumentacije o kulturnoj baštini na savremenoj osnovi. Takođe, neophodno je stvoriti uslove za preduzimanje neophodnih istraživanja spomenika, a naročito arheoloških nalazišta, što bi omogućilo potpuniju zaštitu kulturne baštine. SEA Konsultant vjeruje na osnovu svoje prognoze i predviđanja da postoji značajna vjerovatnoća da se dokaže da su arheološki ostaci iz različitih perioda prisutni na nekoliko obala rijeke uzvodno od Podgorice.

27 Detaljni prostorni plan 2009


SEA Konsultant takođe vjeruje da bi starije kamene konstrukcije i gomile kamena koje se mogu vidjeti duž rijeke Morače uzvodno od Podgorice mogle pripadati periodu bronze and gvožđa (Vidjeti Fotografija 9) Stoga je veoma bitno da se, prije plavljenja izvrši detaljno ispitivanje obala rijeke koje će biti po-topljene rijekom Moračom u blizini lokacija Zlatica i Milunovići kako bi se obezbjedilo da ne dođe do neprocjenjivog gubitka značajnih ar-heoloških resursa.

Fotografija 9: Naslagani kamen iz nepoznatog perioda,

Dugi Laz - Morača

Kulturna baština modernog doba Tokom istraživanja na terenu projektne oblasti, primjećeno je pored ostalog sledeće: • Nekoliko grobalja različite starosti, • Nekoliko starih drvenih objekata i kamenih

objekata određene vrijednosti baštine (neke od njih su iz 18. vijeka – vidjeti Fotografija 10).

• Kameni mostovi, viseći mostovi i stari putevi prosječne vrijednosti

• Različiti kulturni pejzaži različite vrijednosti

Fotografija 10: Kosetine – Stara farma iz nepoznatog pe-

rioda

Zaključak Informacije o značajnim spomenicima kulturne baštine u Projektnoj oblasti su relativno dobro do-kumentovane. Međutim, važno je planirati prije izgradnje sis-tematičniju dokumentaciju i registraciju za oblasti koje će biti potopljene ili zgrade/objekte koje će biti srušene. Postoji potreba za dodatnim ar-heološkim istraživanjima i ispitivanjima prije plavljenja. Postoji takođe potreba za sistematičnijim do-kumentovanjem zgrada, objekata i drugih spomenika iz modernog doba.

Fotografija 11: Mirocevici – Primjer kulturnog pejzaža

3.3.14 Pejzaž


Detalji o postojećem pejzažu u projektnoj oblasti su dobijeni iz izvještaja koji je pripremio lokalni konsultant za podatke28.

Nacionalni Prostorni plan Crne Gore dijeli zemlju na tipove pejzaža i pejzažne jedinice, na osnovu analize bio-geograskih i faktora životne sredine.

Tipovi pejzaža – Deset je tipova pejzaža u Crnoj Gori koji mogu biti prepoznati i oni su dati u tekstu koji sli-jedi. Tipovi koji su dati italic-om su naglašeni jer se javljaju u okviru Projektne oblasti DPP-a. i) eumediteranski vi) brdsko-silikatni ii) niži submediteranski vii) mezofilni (odnosi se na biotope), iii) mediteransko-flišni viii) planinski, iv) ravničarsko-močvarni ix) visokoplaninski i v) viši submediteranski x) antropogeni Pejzažne jedinice – Identifikacija pejzažnih jedinica uzima u obzir prirodne prostorne karakteristike kao i efekte ljudskog prisustva u oblasti. Tako se u Crnoj Gori može prepoznati 21 osnovna pejzažna jedinica, a jed-inice date u italic-u se odose na oblast DPP-a. 1. Bokokotorski zaliv uklj. poluostrvo Lustica 12. Kanjon Cijevne 2. Obalno područje za zalivom Buljarica 13. Dolina rijeke Tare 3. Tivatska Solila 14. Durmitor i Sinjajevina 4. Dine ulcinjskog područja i ostrva Ade 15. Pivsko područje 5. Dolina Bojane, Zogajsko blato, ulcinjska solana i Šasko jezero 16. Pljevaljska površ 6. Planinski masivi Orjen, Lovćen i Rumija 17. Polimlje; 7. Kraška zaravan zapadne Crne Gore 18. Rožajsko područje 8. Područje Skadarskog jezera 19. Masiv Prokletija 9. Zetsko-Bjelopavlićka ravnica 20. Bjelasica 10. Nikšićko polje 21. Komovi. 11. Kanjonske doline u slivu Morače

Gore navedena podjela obuhvata takođe neke manje pejzažne jedinice, koje uglavnom obuhvataju osjetljive ekosisteme izuzetnih specifičnih karakteristika i identiteta. Projektna oblast za SEA se dijeli u dvije pejzažne jedinice, kanjonske doline u slivu Morače i područje Skadarskog jezera, koja smo dali u italic-u.

28 Izvještaj lokalnog Konsultanta pripremio HMZ


Fotografija 12: Dolina Morače

Kanjonske doline sliva Morače predstavljaju plan-insku oblast sa dobokim kanjonima koje su usijekle rijeke Morača, Mrtvica, Mala Rijeka i neke druge manje pritoke (Fotografija 12). Posebne pejzažne karakteristike ovog područja se ogledaju u impresivnom i dramatičnom odnosu kon-trastnih elemenata prirode: modre površine bistrih rijeka i okolnih vrletnih, sivih grebena oštrih vrhova (tj. Lola - 2157 m, Kapa Moračka - 2227 m, Stožac - 1892 m, Maganik - 2139 m, Prekornica - 1926 m, Žijovo - 2182 m). U pogledu biljnog pokrivača, moguće je izdvojiti mozaik pejzažnih elemenata biljnog pokrivača na obalama rijeke (šibljaka vrba), golih stjenovitih površina sa pojedinačnim stablima tise (Taxus baccata) i munike (Pinus heldreichii)), preko širih oblasti šuma munike na Maganiku i Prekornici, visokoplaninskih pašnjaka, smrčevo-jelovih šuma, bujnih brdsko-planinskih bukovih šuma, šuma sladuna i cera, do i šikara sa makedonskim hrastom i grabićem.

U širem području posebno se izdvajaju lednička jezera na padinama Žijova – Bukumirsko, veća jezera u oblasti su Rikavačko jezero , Kapetanovo jezero i jezero Lukavica. Za svrhu pripreme DPP-a, ova široka oblast je podijeljena na pod-jedinice, kao što slijedi29: • Dolinski dio Morače od Zlatice do kraja sela Milunovića • Kanjonski dio Morače od Milunovića do Melještaka (Platije) • Međuriječje • Manastir Morača • Sliv gornje Morače • Sliv Ibrištice • Sliv Mrtvice • Vlahovići, Gornja Rovca i Trmanje • sliv Donje Morače • Sliv Male Rijeke i • Sliv Kruševičke rijeke Treba pomenuti da je prostor oko manastira „Morača“ prepoznat kao istorijski kulturni pejzaž. Pejzažne vrijednosti ove jedinice su ugrožene klizištima i erozionim procesima koji su najviše posledica neplanske sječe šume, izgradnje pristupnih puteva do naselja i onih koji su potrebni u šumarstvu. SEA Konsultant je izvršio procjenu postojećeg pejzaža i uticaja izgradnje HE na pejzaž. Ova informacija je data u Aneksu 4 ovog izvještaja. Skadarsko jezero je izdvojeno kao posebna pejzažna jedinica s obzirom na prepoznatljiv izgled u odnosu na okruženje i izuzetan sklad prirodne i kulturne baštine. Karakterističan izgled pejzažu daju: prostrana površina jezera (najveća na Balkanu), razuđena obala bogata brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, stjenovita ostrva, bujna močvarna vegetacija, široke livade i vodoplavne šume. Sjeverni dio obale jezera je ogromna 29 Ove pod-jedinice pejzaža su definisane u DPP-u


površina izložena redovnom plavljenju, tako da u ovom dijelu, gotovo, ne postoji obalna linija. Ovo područje je poznato po svojim lokacijama bogate kulturne baštine i spomenicima. Područje je zakonom zaštićeno kao nacionalni park, a nalazi se i na Ramsar Listi močvara od međunarodnog značaja.

Sa aspekta zaštite pejzaža, svaki dalji razvoj prostora radi ekonomskog napretka, kao što je predloženo u DPPu, treba da obezbjedi održavanje raznolikosti pejzažnih tipova koji su zastupljeni u Crnoj Gori, u skladu sa principima održivog razvoja. Pored toga, mora se obezbjediti zaštita drugih vrijednih prirodnih cjelina sa originalnim mediteranskim biodiverzitetom, i očuvanje pejzaža crnogorske obale i njene unutrašnjosti kao što je kanjon Morače. 3.4 Društveno-ekonomski 3.4.1 Naselja i stanovništvo Većina podataka o naseljima i stanovništvu je pribavljena iz DPP-a i od lokalnog konsultanta za podatke. 30 DPP se fokusira na opis polazne situacije u projektnoj oblasti koju obuhvata DPP. Naselja su u principu okarakterisana kao slabo naseljena i zavisna od poljoprivrede i šumarstva, i ne predstavljaju izuzetak od opšteg balkanskog obrasca koncentrisanja gradjevina u dolinama, ravnicama i u blizini puteva. DPP pravi razliku medju naseljima, grupišući ih u 4 kategorije. Naselja mogu biti: a) u blizini Podgorice, kao u slučaju naselja Bioče i Ubli; b) u ruralnim oblastima sa izmiješanom ali pretežno seoskom privrednom osnovom kao što su oblasti oko

Manastira Morača; c) u pretežno ruralnim oblastima; i d) u oblastima do kojih je teško doći, kao što su oblasti u brdima i planinama gdje dominiraju šumarstvo i

stočarstvo. DPP utvrđuje posebna naselja u DPP projektnoj oblasti, koja obuhvata dvije opštine – Podgorica i Kolašin. Imena ovih naselja su data u Tabeli 2-1 u Poglavlju 2. Proces emigracije iz ruralnih oblasti i centralizacija stanovništva i privrednih djelatnosti u gradskim oblastima je otpočeo ranih 1990-tih. Ovaj proces je rezultirao trendom smanjenja broja stanovnika u seoskim naseljima naročito u sjevernom dijelu Crne Gore i rastom broja stanovnika u centralnom regionu (Podgorica, Nikšić) i još većim rastom u primorskom regionu (Budva, Bar, Herceg Novi). Stopa urbanizacije za cijelu zemlju je 62,8 %, u opštini Podgorica oko 83 %, a u opštini Kolašin samo 30 %. Mogućnosti za zapošljavanje, obrazovne i zdravstvene ustanove su koncentrisane u Podgorici i Kolašinu i to povećava dnevne (ili čak nedjeljne) migracije iz ruralnih područja. U poslednjih 15 godina je značajno opao broj stanovnika u naseljima u slivnom području rijeke Morače. U gore pomenutim naseljima u opštini Podgorica je u 2003. godini taj broj opao za 15,6 % na 1.960 stanovnika. U samo nekoliko većih naselja je zabilježen pozitivan trend – tj. Bioče, Mrke i Ubli. U naseljima na području opštine Kolašin je u 2003. godini broj stanovnika opao za 34,3 % na 2.215 stanovnika. Sva naselja bilježe negativan trend. Pored trenda smanjenja broja stanovnika veoma je jak i trend staranja stanovništva. Odnos izmedju mladje populacije (0-19 godina) i starije populacije (više od 60 godina) je 1: 1,79 za naselja u opštini Podgorica i 1: 2,22 za naselja u opštini Kolašin. Slika 3-18 i Slika 3-19 poka-zuju ovaj trend za odabrana naselja.



0

50

100

150

200

250

1991 2003

Kretanje broja stanovnika u selima kolašinske opštine

BareVlahovićiMeđurečjeMioskaOsretciRaškaStarče

Izvor: Monstat 2008

Slika 3-18: Trend kretanja broja stanovnika u nekim naseljima – Opština Kolašin

020406080

100120140160180200

1991 2003

Kretanje broja stanovnika u selima podgoričke opštine

BiočeBliznaĐurkovićiKlopotLutovoMrkePelev BrijegRijeka PiperskaTrmanje

Izvor: Monstat 2008

Slika 3-19: Trend kretanja broja stanovnika u nekim naseljima – Opština Podgorica

Evidencija o prirodnim promjenama u pogledu stanovništva se vodi samo na opštinskom nivou. U Kolašinu je u periodu 2003-2007. (prosječna) stopa nataliteta bila 7,9 ‰ (što je jednako 7,9 rodjenih na hiljadu stanovnika), stopa smrtnosti je bila 12,7 ‰ , što je dovelo do negativnog prirodnog priraštaja od - 4,8 ‰. Stopa nataliteta u Podgorici u periodu 2003-2007. je bila 15,1 ‰, stopa smrtnosti 8,4 ‰ a prirodni priraštaj 6,7 ‰, što predstavlja umjerenu stopu. Trebalo bi medjutim naglasiti da je stopa nataliteta u ruralnim naseljima u dolini Morače sigurno mnogo niža od prosjeka u opštinama, dok je stopa smrtnosti vjerovatno veća od opštinskog prosjeka, što dovodi do značajno niže stope prirodnog priraštaja stanovništva, u ovim naseljima je vjerovatno negativna, naročito u onim sa jakim trendom smanjenja broja stanovnika (Klopot, Trmanje, Lutovo, Pelev Brijeg). Područje Skadarskog jezera31 U sklopu Nacionalnog parka Skadarsko jezero (Crna Gora) postoji 17 sela čiji broj stanovnika je različit od 6 do 550 ljudi. Broj stanovnika je opadao u 1990-tim u ovom području, ali taj trend se promijenio poslednjih godina. I to dijelom zbog razvojnih aktivnosti i povećane političke stabilnosti u regionu. Migracija stanov-ništva ka jezeru je povećala pritisak na priobalnu oblast jezera. Naselja/sela u području oko jezera nijesu de-mografski stabilna. Zbog dobre saobraćajne povezanosti sa obližnjim gradovima kao što je Podgorica, samo 31 Lake Shkoder Transboundary Diagnostic Analysis (2006) Royal Haskoning for World Bank


mali dio populacije želi da ostane u ovim naseljima. Broj stanovnika se, medjutim, povećao u nekim naseljima kao što su Krajina i Donji Murici. Naselja Virpazar i Rijeka Crnojevića imaju karakteristike urbane sredine. U ovim naseljima živi samo 553 stanovnika, dok većina stanovnika živi u ruralnim naseljima. 3.4.2 Ljudsko zdravlje U slivu rijeke Morače, koji bi bio pogodjen gradnjom planiranih hidroelektrana, prema statističkim podacima koji su navedeni u DPP-u, ukupno 18 ljudi je zaposleno u zdravstvenim službama. Tabela 3-15 koja slijedi daje pokazatelje svih usluga zdravstvenih službi u dvije opštine, dobijenih iz zvaničnih statističkih izvještaja (Monstat i Institut za javno zdravlje), u kojima se nalaze pogodjena naselja iz DPP-a, ali podaci nijesu dovol-jno analizirani da pokažu detalje o zdravstvenoj službi na nivou naselja.

Tabela 3-15: Poredjenje zdravstvenih službi u Kolašinu i Podgorici

Indikator monitoringa (podaci iz 2007. godine)

Opština Kolašin Opština Podgorica

Medicinsko osoblje Ljekari (doktori) 18 188 Zubari 5 42 Drugo medicinsko osoblje 33 351 Svega Medicinsko osoblje 56 581 Ne-medicinsko osoblje 17 115 Ukupno Zdravstveni radnici 73 696 Broj bolničkih kreveta nema bolnice 577 kreveta Broj apoteka 2 10 Oboljenja i bolesti Oboljenja crijeva (broj slučajeva) 9 286 Oboljenja respiratornih organa (bez gripa) (broj slučajeva) 92 1718 Polno prenosive bolesti (broj slučajeva) 0 6 Ukupno oboljelih od zaraznih bolesti 101 2010 Oboljeli od gripa 72 2478

Izvor: Godišnjaci Monstata i Instituta za javno zdravlje. U Kolašinu postoje 2 apoteke, a u Podgorici 10. U Podgorici postoji opšta bolnica sa 577 kreveta, ali nema bolnice u Kolašinu. 3.4.3 Obrazovanje Podaci o strukturi stanovništva vezano za pismenost i školsko obrazovanje su dostupni samo na opštinskom nivou. Procenat nepismenog stanovništva je mali; u opštini Kolašin je 2,6 % a u opštini Podgorica je 2,2 %. Većina nepismenog stanovništva u obje opštine je starija od 60 godina. Detalji o broju osnovnih i srednjih škola u opštinama Kolašin i Podgorica su dati u sledećoj Tabela 3-16.

Tabela 3-16: Detalji o obrazovanju u opštinama Kolašin i Podgorica

Osnovna škola Kolašin Podgorica broj škola 17 56 broj razreda 68 874 broj učenika 1028 21963 dječaci 504 11679 djevojčice 524 10284


Osnovna škola Kolašin Podgorica broj nastavnika 107 1245

Srednja škola Kolašin Podgorica broj razreda 14 345 broj učenika 300 9979 dječaci 156 4847 djevojčice 144 5132 broj nastavnika 27 687

Izvor: Monstat Kolašin nema nijednu visokoškolsku ustanovu, ali je evidentirano 170 studenata sa visokim obrazovanjem koji žive u Kolašinu. U Podgorici je evidentirano ukupno 6854 studenata sa visokim obrazovanjem. 3.4.4 Zapošljavanje

Strukturu zapošljavanja u oblasti sliva rijeke Morača, kao i u većem dijelu Crne Gore, karakteriše velika zav-isnost od ekstenzivne i uglavnom tradicionalne poljoprivrede. Kako je istaknuto u DPP-u, polovina populacije je zaposlena u primarnim privrednim djelatnostima, a BDP po glavi stanovnika u dolini je ispod 1.000 eura što je nisko čak i za Crnu Goru. 32 Glavni izvor prihoda u oblasti sliva dolazi sa privatnih farmi. DPP se poziva na cifre iz 2003. godine, prema kojima postoji ukupno 823 farme (od kojih 285 u Podgorici, a 538 u Kolašinu). Ukupno 555 ljudi je zaposleno na farmama (114 u Podgorici, a 441 u Kolašinu). Ova cifra predstavlja gotovo polovinu aktivne populacije u DPP oblasti. Ovi podaci su prikazani u Tabela 3-17 dalje u tekstu. Šumarstvo je slabo razvijeno u slivu rijeke Morače. Kako je istaknuto u DPP-u, potencijal za ribarstvo i uzgoj ribe nije iskorišćen u ovom području. Osim Manastira Morača i nekih mjesta pored glavnog puta Podgorica-Beograd gdje se može jesti, turizam je slabo razvijen. Aktivna populacija zaposlena u sektoru proizvodnje, veleprodaje, maloprodaje, prevoza, skladištenja i komu-nikacija dnevno migrira u centre (Podgorica, Kolašin).

Tabela 3-17: Struktura zapošljavanja aktivne populacije u oblasti koju obuhvata DPP

Aktivna populacija u DPP projektnoj oblasti Opština

Podgorica Opština Kolašin

Ukupan udio

Poljoprivreda, šumastvo i ribarstvo 114 441 49.82 % Proizvodnja 49 27 6.82 % Snabdijevanje el.energijom, gasom i vodom 10 8 1.62 % Veleprodaja, maloprodaja; određena opravka 24 16 3.59 % Hoteli i restorani 15 17 2.87 % Transport, skladišta i komunikacija 49 28 6.91 %

Javna administracija i odbrana, comp.soc.sec. 43 30 6.55 %

Obrazovanje 21 28 4.40 % Zdravstvo 11 7 1.62 % Druge javne i personalne usluge 50 6 5.03 % Drugo 57 63 10.77 % Ukupno 443 671 100 %

32 BDP za Crnu Goru u 2007 je bio 5.180 po glavi stanovnika – Izvor Svjetska banka


Izvor: DPP U Kolašinu je 2007. godine registrovan 1591 zaposleni. Od ovog broja žena je bilo 665 ili 41,8% od ukupnog broja zaposlenih. U Podgorici je registrovano ukupno 56.118 zaposlenih od čega su 25.938 žene što predstavlja 46,2% od broja zaposlenih. Nezaposlenost33 Poslednji podaci o broju nezaposlenih osoba pokazuju stalan pad ukupnog broja nezaposlenih u cijeloj zemlji. Nezaposlenih osoba je 26.918 a to znači da je stopa nezaposlenosti 10,2%. Podaci za 2007. godinu (jun), kada je ukupna stopa nezaposlenosti u Crnoj Gori bila 12,6%, pokazuju da je stopa nezaposlenosti na opštinskom nivou raznolika. Stopa nezaposlenosti u opštini Kolašin je bila jedna od najvećih sa 28,5% a u opštini Podgorica jedna od najnižih sa 10,4% kako je i prikazano u Tabela 3-18 koja slijedi.

Tabela 3-18: Stope nezaposlenosti u opštinama (jun 2007.god.)

Izvor: Zavod za nezaposlenost i Radna snaga i zapošljavanje u Crnoj Gori, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Institut za strateške studije i prognoze, avgust 2007. 3.4.5 Kriminal U Kolašinu su u 2007.godini zabilježena 142 krivična djela od kojih su većina (45) bila prekršaji narušavanja javne bezbjednosti u saobraćaju (pretpostavljamo prekoračenje brzine/saobraćajne nesreće). Zabilježena su 36 slučaja pljačke (imovine); 10 krivičnih djela vezano za narušavanje reda i zakona, 16 slučajeva narušavanja životne sredine i 15 slučajeva ugrožavanja života/lica. U Podgorici su zabilježena 344 krivična djela i opet je većina njih vezana za narušavanje bezbjednosti u sao-braćaju (71). Zabilježena su 64 slučaja pljačke; 15 slučajeva narušavanja reda i zakona, 10 slučajeva na-rušavanja životne sredine i 31 slučaj ugrožavanja života/lica. Postoji rizik da bi se tokom gradnje hidroelektrana mogao povećati broj sitnih krivičnih djela u oblasti koju obuhvata DPP, npr. kradja sa gradilišta, brza vožnja itd. Pored toga gradjevinski radovi podrazumijevaju rizik od manjih ili većih ekoloških narušavanja prirode, pejzaža ili rukotvorina. Rizik od korupcije je još jedan ali daleko ozbiljniji aspekt koji se češće povezan sa velikim gradjevinskim radovima. 3.4.6 Lokalna privreda i pristupnost Projektna oblast DPP-a Industrija - Uzvodno od planirane HE Zlatica pa do planirane HE Andrijevo ne postoje industrijske aktivnosti. Oblast koju treba poplaviti zbog gradnje hidroelektrana čini mješavina rijetkih šuma i neplodne zemlje, pašn-jaka i obradive zemlje. Pitanja vlasništva i nadoknade su složena i biće potrebno da se ispitaju.

33 Zavod za zapošljavanje Crne Gore, Sedmični izvještaj, 6. jul 2009. god., URL: http://www.zzzcg.org/


Ukoliko se izgrade hidroelektrane DPP predvidja mogućnost razvoja dodatnih industrijskih grana u slivu ri-jeke Morače, izmedju Zlatice i Andrijeva, kao što su flaširanje vode, porast agro-biznisa (usled bolje raspoloživosti vode) i turizam. Poljoprivreda - U oblasti koju obuhvata DPP dominiraju privredne djelatnosti vezano za poljoprivredu a naročito u oblastima iznad planirane hidroelektrane u Andrijevu. Ta oblast ima dobar potencijal za "ekološku" proizvodnju i u DPP-u se tvrdi da će se kao posledica izgradnje brana poboljšati vodosnabdijevanje. Potenci-jala ima naročito za uzgajanje vinove loze, pčelarstvo, uzgoj ribe i proizvodnju povrća. Šumarstvo - Resursi šuma u ovoj oblasti su slabi i uglavnom ih lokalno stanovništvo koristi kao drva za ogr-jev. DPP predvidja da je uloga šumarstva veoma ograničena kad je u pitanju zapošljavanje u ovom regionu. Samo 15 zaposlenih od ukupno 5336 zaposlenih će biti u sektoru šumarstva. Ribolov - Ribolov je veoma ograničen na rijeci Morača i nema dostupnih podataka o tome. Nove akumulacije, naročito Andrijevo, će značajno povećati potencijal za ribolov kao rekreativne aktivnosti. Turizam i rekreacija Podaci o boravku u hotelima u opštinama Kolašin i Podgorica su dostupni za period 2003-2007. Došlo je do značajnog povećanja boravka u hotelima u Podgorici i Kolašinu između 2005. i 2007. godine. U DPP-u se navodi da se trenutno glavna turistička djelatnost u ovoj oblasti odvija duž glavnog puta koji povezuje Podgoricu i Kolašin. Budući da se nalazi na glavnom putu, Manastir Morača prima veliki broj tur-ista. DPP predvidja veoma optimističku budućnost za turizam. Predvidja se porast od 16.000 kreveta u ovoj oblasti, i zapošljavanje 4.000 ljudi u ovoj privrednoj grani do 2020. godine. Ovo se čini krajnje optimističnom prognozom kada se uporedi sa postojećim vrstom. U DPP-u ovo pitanje nije potkrijepljeno dodatnim informa-cijama. Planiraju se mnoge rekreativne aktivnosti sa objektima za zimske i ljetnje aktivnosti. Izgradiće se turistička odmarališta oko akumulacija koja će nuditi pecanje, jedrenje, veslanje, splavarenje i plivanje. To će kombino-vati sa izvjesnim brojem mjesta za izlete i kampovanje. Poseban značaj će se posvetiti kanjonima Male Rijeke i Mrtvice. Planovi takodje uključuju izgradnju žičare (ski lift tokom zime) kako bi se moglo uživati u pogledu na kanjone, ali DPP ne daje dodatne informacije o ovim aktivnostima. Oblast Skadarskog jezera Nizvodno ka Skadarskom jezeru osnovne industrijske aktivnosti se dešavaju u okolini Podgorice, naročito kada je riječ o KAP-u koji je trenutno u fazi polu-zatvaranja. Privreda u oblasti Skadarskog jezera u Crnoj Gori je skromna. Glavne djelatnosti su poljoprivreda, ribarstvo i turizam.Oblast Krajine je usmjerena na poljoprivredu (stočarstvo i farme), a oblast Crmnice i Riječke nahije je već u fazi značajne degradacije kad je poljoprivredna proizvodnja u pitanju. Ribolov je za ovu oblast uvijek bio glavni izvor egzistencije naročito za naselja Prevlaka, Dodoše, Žabljak i Vranjina. Ovaj odnos se tokom vremena promijenio i sa smanjenjem ribljeg fonda smanjila se opšta stabilnost ovih naselja. Takodje jedan manji dio lokalnog stanovništva svakodnevno putuje iz naselja Krajina i iz Crmnice prema Baru, Cetinju i Podgorici. Skadarsko jezero je trenutno najiskorišćenije u ekskurzivnom vidu turizma, postoji oko deset lokacija u turističkoj ponudi, a razvija se i eko-turizam (posmatranje ptica, jedrenje na dasci, pješačenje). Ali ove aktivnosti su tek u začetku i ne daju značajne prihode, niti upošljavaju veliki broj ljudi. Transportna infrastruktura Putevi. Glavni put za Srbiju iz Podgorice prolazi kroz oblast koju obuhvata DPP i smatra se veoma opasnim naročito u zimskom periodu. Veoma malo je uradjeno na poboljšanju puteva tokom poslednjih 20 godina. Po-


čele su pripreme na poboljšanju stanja puteva, npr.planira se izgradnja autoputa Bar Boljare (4 saobraćajne trake) u bliskoj budućnosti. SEA za ovaj projekat je nedavno završena. Poseban je značaj ovog autoputa za dolinu Morače jer će prolaziti kroz ovu oblast. Preko rijeke na mjestu sjeverno od Bioča sagradiće se veliki most preko koga će ići autoput. Ovaj autoput ima odredjen broj ukrštanja za povezivanje naselja u DPP oblasti. Pored toga, planirana izgradnja hidroelektrana i plavljenje kao posljedica izgradnje akumulacija u okviru DPP-a će zahtijevati izmještanje nekoliko kilometara postojećeg puta od Podgorice do Beograda. Osim toga, ta-kodje se planira jedan broj manjih sporednih puteva da poveže naselja koja će biti izolovana usled plavljenja, naročito oko hidroelektrana Andrijevo i Zlatica (vidjeti Poglavlje 2). U slučaju da izgradnja hidroelektrana u dolini rijeke dovede do povećanja privredne djelatnosti, u skladu sa predvidjanjima DPP-a, porašće i značaj puteva. DPP je dao ograničen broj mostova na akumulacijama posebno u oblasti Zlatice i Andrijeva. Međutim, čini se da nijesu uzeti u obzir pješački mostovi koji bi mogli biti potrebni za povezivanje naselja sa glavnim centrima. Ovo bi moglo biti veoma važno za školsku djecu na primjer da dođu do škole. Željeznički i avio saobraćaj. Glavna željeznička saobraćajnica (Bar-Beograd) u zemlji prolazi kroz dolinu ri-jeke Morače i to putovanje se smatra jednim od najslikovitijih evropskih putovanja željeznicom. Ukupno 48 km crnogorskog dijela pruge i pet stanica se nalazi u oblasti koju obuhvata DPP. Ukoliko se izgradi brana Zlatica, kako je predvidjeno DPP-om, jedna od stanica će se morati zatvoriti. Ni vazdušni ni druge vrste sao-braćaja nijesu pogodjeni DPP-om. 3.4.7 Snabdijevanje energijom i potrošnja Osnovni izvori energije u Crnoj Gori su hidroenergetika i fosilna goriva (termalno sagorijevanje uglja - lignit) koji obezbjeđuju energiju, derivati nafte i termalna energija za grijanje i industriju. Električna energija čini vliki dio proizvodnje energije. Postoje dvije velike hidroelektrane (HE) na rijekama Perućica i Piva koje proizvode vršnu električnu energiju i termoelektrana na ugalj u Pljevljima koja proizvodi baznu energiju. Pored toga postoji 7 malih HE koje daju samo manje od 1% ukupne primarne proizvodnje. \ Hidroenergija čini oko 60% proizvodnje i preostalih 40% se dobija iz termoelektrane u Pljevljima. Crna Gora takođe mora da uvozu značajne količine električne energije iz susjednih zemalja. Ukupna proizvodnja elek-trične energije u Crnoj Gori tokom 2008. godine je iznosila skoro 2.700 GWh, dok je ukupna potrošnja (uklju-čujući gubitke u prenosu /gubitke u distribuciji) iznosila oko 4.600GWh. Deficit od 1.900 GWh se pokrivao uvozom iz Srbije i BiH. Industrija je najveći potrošač energije, dok su domaćinstva drugi potrošač po veličini. U Tabela 3-19 koja sli-jedi je dato poređenje potrošnje energije iz 2003.god. i 2007.god. Kao što se može vidjeti oko 61% ukupne energije troši industrija.

Tabela 3-19: Poređenje potrošnje energije po sektorima 2003.god. do 2007.god.

Potrošnja električne energije po sektorima

2003 (GWh) % 2007 (GWh) %

Industrija 2298 60.9 2431 61.7 Izgradnja 4 0.1 7 0.2 Električna Željeznica 21 0.6 24 0.6 Domaćinstva 1079 28.6 1128 28.6 Poljoprivreda 31 0.8 28 0.7 Drugi potrošači 342 9.1 320 8.1


Potrošnja električne energije po sektorima

2003 (GWh) % 2007 (GWh) %

Ukupno 3775 100 3938 100 Izvor: Monstat Buduća potrošnja Prognoziranje buduće potrošnje električne energije u Crnoj Gori je komplikovano usled neizvjesne budućnosti aluminijskog kombinata KAP-a. Trenutno, oko 40% sve električne energije koja se potroši u Crnoj Gori koristi KAP, ali s obzirom da se očekuje da će doći do smanjenja aktivnosti KAP-a (ili čak i zatvaranja) onda bi postojeći deficit električne energije bio eliminisan. To govori da bi korišćenje energije iz HE na Morači mogao biti značajan izvor izvoza energije i finansijski uticaj zatvaranja/polu-zatvaranja KAP-a na HE na Morači bi bio ograničen. Očekuje se da će Crna Gora biti značajan igrač na tržištu energije u regionu Balkana. Crna Gora je potpisnica “Sporazuma o formiranju energetske zajednice” koji je stupio na snagu 1. jula 2006. godine. Sporazum obavezuje potpisnice da stvore regionalno tržište koje će biti integrisano sa evropskim tržištem električne en-ergije do 2015. godine. Crna Gora stoga treba da ima otvoreniju tržišno orjentisanu energetsku privredu, mada je već prisutna odre-đena ograničena izloženost tome, u vidu kupoprodajnog ugovora sa Srbijom, gdje Crna Gora izvozi vršnu en-ergiju (hidro energija iz HE Piva) u Srbiju i uvozi baznu energiju (energiju proizvedenu iz fosilnih goriva) iz Srbije. Međutim, očekuje se mnogo veća otvorenost tržišta u vrijeme kada počnu sa radom HE na Morači. Najznačajnije zemlje u regionu, kao potencijalno tržište za HE na Morači kada počnu sa radom, će vjerovatno biti Bosna i Hercegovina, Srbija, Albanija i Kosovo. Pored toga, druge zemlje kao što su Grčka i Bugarska mogu takođe biti uzete u obzir. Prenosni sistem Prenosni sistem se sastoji od 400 kV vodova, 220 kV vodova, i 110 kV vodova koji povezuju glavne centre i takođe i povezuju sa susjednim zemljama. Mreža je stara i hitno joj je potrebna rehabilitacija. Stoga su potrebne značajne investicije u sistem, kao i u proizvodne kapacitete. Planiran je novi 400kV energetski vod između Podgorice, Crna Gora i Tirane, Albanija. Na Slika 3-20 je prikazana postojeća prenosna mreža Crne Gore. Nove HE na Morači će morati imati svoju sopstvenu mrežu i biće povezane na nacionalnu mrežu (vidjeti Po-glavlje 2). Ove trase energetskih vodova će očigledno uzrokovati određenu zabrinutost za zdravlje ljudi (življenje ispod energetskih koridora), usled zauzimanja zemlje stubovima i iskopa/raščišćavanja pristupnih trasa za koridore i izgradnju stubova.


Izvor: EPCG (2009)

Slika 3-20: Prenosna mreža Crne Gore


4 RIZICI, PROBLEMATIČNE OBLASTI I NJIHOV UTICAJ Priprema ovog poglavlja predstavlja zahtjev iz Zakona o SEA, član 15 tačke 3 i 4. U tački 3 se navodi da je potrebno da budu utvrđene oblasti koje će vjerovatno biti izložene značajnom riziku i da je potrebno da budu identifikovane karakteristike takvih oblasti. Pored toga tačka 4 zahtjeva identifikaciju postojećih problema sa aspekta životne sredine vezano za DPP za HE, naročito vezano za oblasti od posebnog značaja za životnu sredinu, kao što su staništa divljih biljaka i vrste životinja sa aspekta njihovog očuvanja, naročito zaštićene oblasti i nacionalni parkovi. Može se napraviti razlika između rizika i problema koji mogu uticati na SEA projektnu oblast: rizici su ek-sterni faktori na koje se ne može uticati, dok su problemi faktori koji su interni za DPP i stoga mogu biti ublaženi adekvatnim mjerama i aktivnostima. 4.1 Rizici i problematične oblasti Rizici i problematične oblasti mogu stoga biti definisani kao oblasti na koje mogu uticati događaji uzrokovani (eksternim) faktorima rizika i (internim) problemima koji se mogu javiti jer se ne ublažavaju na efikasan način. Ovo daje značajnu dimenziju u razumjevanju kako, i u kojoj mjeri, projekat može uticati na uslove života ljudi i njihovo dobro stanje i životnu sredinu u cjelini. Stoga je veoma važno da sve zainteresovane strane, uključu-jući javnost, imaju mogućnost da učestvuju u odlukama koje bi mogle imati značajniji uticaj na njihove živote i izdržavanje. Na ovaj način će se postići pravični ishodi u procesu donošenja odluka. Deset ZDR predstavljaju osnovne oblasti rizika i najproblematičnije su u pogledu potencijalnog uticaja DPP-a. Ljudi koji žive u okviru ZDR-a u granici DPP-a će vjerovatno osjetiti najznačajnije rizike vezane za Projekat. Međutim, oblasti potencijalnih rizika se protežu nizvodno od DPP oblasti u granicama doline rijeke Morače, uključujući grad Podgoricu i njegovo polu-urbano okruženje; plavnu ravnicu koja okružuje Skadarsko jezero, koja se intenzivno obrađuje; i konačno samo jezero i njegovo isticanje u Jadransko more preko rijeke Bojane. 4.2 Faktori rizika i rizične oblasti Osnovni (eksterni i primarni) faktori rizika značajni za izgradnju i eksploataciju HE se mogu rezimirati na sle-deći način: • Zemljotres • Klimatske promjene • Prirodne promjene u režimu protoka u rijeci • Jeftinija alternativna energija Rizik kao što je zemljotres predstavlja tip visokog inteziteta, ali kratkog trajanja. Slično, efekti klimatskih promjena mogu biti bujice, koje dovode do klizišta, koje su takođe visokog inteziteta i kratkog trajanja u pri-rodi. Međutim, za većinu rizika se može smatrati da su niskog inteziteta i dužeg trajanja. Dok su prva tri rizika koja su data gore prirodna, poslednji je ekonomski rizik i zavisi od tržišta energije i njegove regulacije. Gore navedeni primarni faktori imaju sekundarne probleme koji se mogu smatrati domino efektima, kao što su plavljenje oblasti ispod brane. Konačni ishod ovih domino efekata može biti kombinacija sledećeg: • Gubitak života i imovine • Ekonomski gubitak • Gubitak u pogledu biodiverziteta i raznolikosti pejzaža • Gubitak kulturne baštine


• Gubitak razvoja i zaposlenja • HE postaju ne-ekonomične Treba naglasiti da se lomovi brane u skorije vrijeme veoma rijetko dešavaju. Brane su dobro isprojektovane da izdrže veće zemljotrese i druge prirodne katastrofe. Kada se i desi da se sruše, to je gotovo isključivo rezul-tat neadekvatnog održavanja tokom eksploatacije. Ipak, važno je da se pravilno ocjeni rizik takvog dešavanja. Istorija je pokazala da lom brane može izazvati kombinacija lošeg održavanja tokom eksploatacije u kombi-naciji sa klizištima kao rezultat zemljotresa ili usled veoma obilnih kiša vezanih za klimatske promjene. Kada se realizuju projekti velikih brana, pretpostavka je da će tok rijeke u budućnosti (uključujući ukupno površinsko oticanje i velike poplave) biti u velikoj mjeri isti kao onaj koji je postojao u prošlosti i tehnička rješenja su urađena imajući u vidu istorijske vremenske nizove. U nekim slučajevima istorijski vremenski nizovi hidroloških podataka su previše kratki i možda ne odražavaju cikličan fenomen. Klimatske promjene su takođe dovele do još jednog nivoa neizvjesnosti u pogledu promjene protoka u toku radnog vijeka većine brana. Stoga, na bezbjednost velikih brana takođe utiču promjene u veličini ili učestalosti događaja ekstremnih padavina. Takvi događaji su izuzetno neizvjesni, ali se očekuje da će klimatske promjene dovesti (i možda su već dovele) do većih i češćih ekstremnih padavina. Stoga je potrebno projektovati veće prelive kako bi se ublažili uticaji takvih rezultirajućih događaja. Kimatske promjene mogu takođe djelovati u suprotnom smjeru tako da dugi sušni periodi mogu uzrokovati režim prirodno manjih protoka u rijeci Morači, na primjer, što može dovesti do smanjenja nivoa Skadarskog jezera što bi uticalo na ekonomiju turizma i odrazilo bi se na ribolov, itd. Pored toga, režim nižih protoka uz-rokovan klimatskim promjenama (tj. velikim sušama) može učiniti HE neekonomičnim usled prinudnog sman-jenja kapaciteta za proizvodnju energije. Izgradnja jeftinijih energetskih alternativa u budućnosti sa unaprijeđenom tehnologijom može takođe učiniti HE na Morači neekonomičnim, što opet može dovesti do gubitka zaposlenja u lokalnom području. Oblasti koje su izložene riziku usled potencijalnih uticaja ovih faktora rizika na četiri HE su: • Neposredno područje 10 ZDR, • Kompletno područje nizvodno od HE, i • Područje Skadarskog jezera. Domino efekti i njihove posledice u pogođenim područjima mogu imati sekundarne i tercijarne domino efekte, utičući na životnu sredinu, dobrobit i privredu i mogu se pružati van nacionalnih granica. Rizici mogu biti prevaziđeni adekvatnim tehničkim rješenjem HE, izgradnjom i adekvatnim održavanjem to-kom eksploatacije, kao i efikasnom integracijom HE u distributivnu mrežu. Kao rezultat, potrebno je efikasno preduzeti mjere ublažavanja uticaja i kontrolu kvaliteta usluga. 4.3 Ključni problemi Ključni (interni) problemi vezani za izgradnju i ekploataciju HE se mogu rezimirati na sledeći način: • Izgradnja brane • Plavljenje akumulacijom • Upravljanje branom i akumulacijom Kao i faktori rizika, efekti ovih ključnih problema će uglavnom pogoditi sledeće oblasti:


• Područje 10 ZDR, • Kompetno područje nizvodno od HE, • Područje Skadarskog jezera. Plavljenje akumulacijama će takođe dovesti do promjene u režimu protoka rijeke Morače, što će opet dovesti do manjih promjena u nivoima Skadarskog jezera, što bi moglo dovesti do gubitka u biodiverzitetu. Postojanje akumulacije (naročito Andrijeva) bi moglo uticati na mikroklimu, što opet može ugroziti kulturnu baštinu u pogledu većih nivoa vlažnosti za freske koje su vezane za manastir Morača. To bi opet moglo uticati na turizam što bi konačno moglo dovesti do ekonomskog gubitka i smanjenja mogućnosti zapošljavanja. Slično kao i kod rizika faktora, rizici mogu biti prevaziđeni adekvatnim tehničkim rješenjem HE, izgradnjom i adekvatnim održavanjem tokom eksploatacije kao i efikasnom integracijom HE u distributivnu mrežu. Kao rezultat je potrebno izvršiti mjere ublažavanja uticaja i kontrolu kvaliteta usluga. 4.4 Problemi i njihovi uticaji U poglavlju 4.3 iz prethodnog teksta su istaknute pogođene oblasti na koje direktno utiče izgradnja kao i one na koje indirektno utiče kao dolina rijeke Morače nizvodno do Skadarskog jezera. U sledećim poglavljima su date indikacije karakteristika životne sredine ovih pogođenih oblasti, povezani problemi i njihovi potencijalni uticaji. Obuhvaćeno je sledeće: • Kjučni uticaji na biodiverzitet • Uticaji na hidrologiju • Uticaji na kvalitet vode • Uticaji na kulturnu baštinu • Geološko-hidrološka pitanja • Uticaj na pejzaž

4.4.1 Ključni uticaji na biodiverzitet Ključni uticaji na biodiverzitet se mogu rezimirati na sledeći način:

Direktan uticaj kroz uništenje staništa • U oblasti plavljenja će biti uništena staništa biljnih vrsta i kopnenih životinjskih vrsta. Ovo je ozbiljnije za

životinjske vrste sa malom mobilnošću i za biljne vrste. U nekim slučajevima, u blizini ne postoji odgova-rajuće stanište za vrste koje će biti u mogućnosti da migriraju. Ovo je naročito tako u slučaju biljnih vrsta u kanjonima koje su relikti flore tercijara i uglavnm imaju visak nivo endemizma (npr. Ramonda serbica, Iris illyrica, Edraiantho-Dianthetum Nicolai, Campanula pyramidalis).

• Na obalama akumulacija, brze oscilacije nivoa vode mogu rezultirati erozijom okolnog zemljišta. Takve oscilacije će takođe predstavljati izazov za limničke zone akumulacija, otežavajući biljkama održavanje – i stoga takođe smanjujući i vjerovatnoću zdrave riblje populacije u novim akumulacijama.

• U oblasti ispod brana, protok rijeke će u nekim periodima biti manji nego što je to trenutno, što može uz-rokovati zamuljavanje u riječnom koritu, ali tokom vršnog rada voda takođe može brže teći, pa će pijesak i šljunak u rječnom koritu biti sprani nizvodno. I zamuljivanje i erozija rječnog korita mogu smanjiti popu-laciju beskičmenjaka nizvodno od brana,

• Mortalitet većih vodenih organizama, kao što je riba, u sudaru sa turbinama.


Indirektan uticaj na vrste i staništa kroz promjenu staništa • Bez ribljih ljestvi na branama, migracioni putevi salmonidnih vrsta će biti blokirani. Ovo bi moglo imati

značajan uticaj na riblju populaciju i njihovu dinamiku, takođe usled smanjenja genetske varijabilnosti kroz “efekat uskih grla” usled separacije populacije u nekoliko pod-populacija. Ovo bi se moglo očekivati za vrste pastrmke (Salmo farioides, Salmo marmoratus, Salmo trutta, moguće takođe Salmo dentex), ali takođe i za neke vrste ciprinida (Leuciscus cephalus albus, Leuciscus souffia montenegrinus), kao i jegulje i zmijuljice.

• Doći će do promjene dinamike voda što će dovesti do promjene mutnoće, temperature i posledično i sa-držaja kiseonika. Akumulacije mogu imati uslove slične jezerima, stoga se može očekivati da dođe do povećanja ciprinidne riblje populacije (npr. Leuciscus souffia montenegrinus) i da dođe do smanjenja populacije pastrmke (naročito mramorne pastrmke Salmo marmoratus koja je brojna u srednjem toku Morače). Ovo može naročito biti slučaj u 3 niže akumulacije; za dio Morače iznad Andrijeva postoji ne-dostatak podataka o ciprinidima; u svakom slučaju, moglo bi se desiti da se ciprinidi uvode vještačkim putem.

• Područje močvarnog zemljišta duž Skadarskog jezera će se najvjerovatnije smanjiti, jer će biti manje os-cilacija nivoa vode. Kao posledica, vjerovatno je da dođe do smanjenja veličine populacije vrsta koje su striktno ograničene na močvarna/poplavljena područja u bilo kojem dijelu njihovog životnog ciklusa (npr. mriješčenje, kao što je šaran).

Indirektan uticaj na vrste kroz promjenu u mreži ishrane • Usled promjena u dinamici voda Skadarskog jezera, može doći do bujanja algi, smanjenja nivoa kiseonika

što moguće može rezultirati anoksijom (manjak ili nedostatak kiseonika) u nekim džepovima dna jezera. Rizik da alge nose toksične supstance se povećava sa eutrofikacijom jezera.

• Promjene u dinamici voda, sedimentaciji i sadržaju kiseonika će uticati na alge i beskičmenjake, uzroku-jući promjene u lancu ishrane. Vjerovatno je da će doći do promjena i u Skadarskom jezeru, usled prom-jene populacije algi; na primjer, promjene u sastavu algi mogu uticati na stopu preživljavanja larvi Albur-nus alburnus alborella koja zavisi od algi kojima se hrani. U akumulacijama, može doći do smanjenja raznovrsnosti beskičmenjaka usled zamućivanja. Sve to može imati domino efekat ne samo na njihove predatore, već i na više nivoe u lancu ishrane, npr. ptice grabljivice, čaplje, čigre, kormorane.

Usled nedostatka podataka i njihove protivrječnosti, teško je direktno pokazati koje vrste i/ili staništa će biti pogođeni u toj mjeri da njihov uticaj može biti procjenjen s aspekta veličine populacije ili opasnosti od is-trebljenja. Međutim, mi možemo na osnovu podataka i iskustva procjeniti da će najpogođeniji vjerovatno biti: • Flora i fauna litica kanjona na lokacijama akumulacija, uz druge neke endemske vrste biljaka koje pred-

stavljaju ostatke flore Ledenog doba i stoga su rijetke, i ptice koje se gnijezde u oblasti, • Salmonidne vrste riba u rijeci Morači, sa domino efektom na genetsko opadanje vrsta u Morači i njenim

pritokama (ne samo u gornjem slivu, već takođe npr. Zeta), • Vrste beskičmenjaka na rječnom dnu nizvodno od akumulacija, sa domino efektom na riblju populaciju, • Močvarna staništa u Skadarskom jezeru jer će smanjenje oscilacija nivoa vode smanjiti površinu

močvarnog tla; kao što je prikazano u narednom poglavlju o hidrologiji, trenutno godišnje varijacije nivoa vode Skadarskog jezera uzrokuju varijacije u površini jezera od oko 150 km2, ali ova površina bi se mogla značajno smanjiti. Ovo bi moglo imati domino efekat na ribu u jezeru, populacije vodozemaca i kao posledica populaciju ptica u području. Vjerovatno je da će se to odraziti na funkciju Skadarskog jezera kao tačke za odmor i prezimljavanje migraornih vrsta ptica, ali je teško previdjeti u kojoj mjeri.

Kao zaključak, vjerovatno je da će biodiverzitet projektne oblasti SEA biti izložen uticaju i mada se ne može predvidjeti u kojoj mjeri, trebalo bi primjeniti princip predostrožnosti. Uticaj na biodiverzitet bi se mogao os-jetiti i na međunarodnom nivou, kroz uticaj na prostiranje močvarnih staništa i na migratorne obrazce ptica u području Skadarskog jezera, i stoga će se odraziti na njegov značaj Ramsar područja i Prekograničnog Na-cionalnog parka.


4.4.2 Uticaji na hidrologiju Temeljno razumijevanje hidroloških uslova u ukupnom slivnom području je od velikog značaja za ovu SEA, između ostalog zbog toga što su posledice po životnu sredinu i socio-ekonomske posledice predložene regu-lacije rijeke tijesno vezane za protoke vode u samoj projektnoj obasti, rijeci Morači i na nivoe vode i horizon-talno kretanje vode ispod površine Skadarskog jezera. Procjena rizika je podijeljena u sledeće oblasti: • Zone detaljne razrade (ZDR) koje će biti potopljene (10 ZDR pokrivaju 4 brane). • Sliv Morače; • Područje Skadarskog jezera uključujući prekogranične područja izliva Bojane u Jadransko more. Sasvim je jasno da će doći do izmjene hidrologije gore navedene tri oblasti kao rezultat izgradnje HE. Ova izmjena može podrazumjevati pozitivne i negativne efekte i druge uzajamno povezane faktore. Na primjer, pozitivni efekti bi mogli podrazumjevati poboljšan kvalitet vode tokom ljeta, bolju kontrolu velikih voda i poboljšano vodosnabdijevanje za potrebe navodnjavanja i turizma tokom ljeta, itd. Međutim, izmjene u hidrologiji bi takođe mogle uzrokovati određene negativne efekte, prvenstveno u pogledu flore i faune Važno je imati na umu to da će se izgradnja brana bilo gdje u svijetu negativno odraziti na kontinuum protoka. Ovo je veoma značajan princip Okvirne Direktive EU o vodama (WFD). Ovaj koncept je vezan za hidro-morfološke elemente kvaliteta iz WFD. Stoga će izgradnja bilo koje brane, shodno Direktivi, izmjeniti vodenu masu i dovesti je u gore stanje od onog u kojem je bila ranije. Imajući u vidu ovaj princip, smatra se da će HE na Morači imati negativan uticaj na hidro-morfološke elemente kvaliteta.

Uticaji na hidrologiju u ZDR

Karakteristike protoka u gornjim djelovima rijeke Morače su date u Poglavlju 3. Ukoliko se regulacija izvrši na planirani način, protok na Pernici će se koristiti za punjenje akumulacije Andrijevo. Prosječni godišnji protok ovdje je oko 26m3/s, što odgovara godišnjoj količini vode od 835 miliona m3. Zapremina predložene akumulacije Andrijevo je data na nivou od 304 miliona m3 (Tabela 4-1) i vrijeme za punjenje akumulacije stoga nebi trebalo biti dugo. Ukupna zapremina sve četiri akumulacije je oko 340 miliona m3. Međutim, biće značajno održavati minimalni protok u rijeci tokom punjenja akumulacija. Pored toga, potrebno je obezbjebiti da tokom eksploatacije elektrana bude kontinuirano obezbjeđen minimalni protok. On se često utvrđuje kao 5-10 % srednjeg protoka. Srednji i minimalnim protoci za rijeku Moraču na Zlatici i na Pernici za period 1983-2002. godina su dati po mjesecima u Tabela 4-2, kao i 10% od srednjeg protoka. Ukoliko se 10% srednjeg protoka ispušta tokom zimskog perioda sa prosječnim protokom, akumulacije se mogu popuniti za oko 4-5 mjeseci.

Tabela 4-1: Planirane zapremine akumulacija u rijeci Gornja Morača.

Akumulacija: ANDRIJEVO RASLOVICI MILUNOVICI ZLATICA

Zapremina u m3 *106

304 11.3 9.9 16

Tabela 4-2: Srednji, minimalni i 10% srednjeg protoka na Zlatici i Pernici za period 1983-2002. godina

Stanica Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec Zlatica srednji protok 67.2 61.3 63.0 103.2 86.8 35.5 8.1 5.1 32.7 51.7 101.4 89.5 Zlatica minimalni protok 6.0 4.0 20.9 61.1 28.9 6.8 1.6 0.7 0.2 1.0 14.8 15.5 10% srednjeg protoka Zlatica 7 6 6 10 9 4 1 0.5 3 5 10 9


Pernica srednji protok 21.9 20.4 24.1 46.2 50.4 21.2 7.0 5.6 17.8 24.8 42.7 35.6 Pernica minimalni protok 4.2 3.5 6.6 25.4 13.1 4.3 3.0 2.1 1.5 2.6 8.8 7.2 10%srednjeg protoka Pernica 2.2 2.0 2.4 4.6 5.0 2.1 0.7 0.6 1.8 2.5 4.3 3.6 Raspoloživo za punjenje akumulacija i proizvodnju 19.7 18.4 21.7 41.6 45.3 19.1 6.3 5.1 16.0 22.3 38.5 32.0 Napomena: Sve vrijednosti u m3/s. Ukoliko se protok koji je na raspolaganju za punjenje akumulacija i proizvodnju (najniži red u tabeli) konvertuje u kubne metre vode, ukupna količina tokom godine će biti oko 750 miliona m3. Drugim riječima, više nego dupla količina koju akumulacije ustvari mogu da prime. Preporučuje se da se prije nego se uradi EIA, da se uradi opsežan hidrološki izvještaj o tehničkoj eksploataciji akumulacija. U nacrtu izvještaja Tehničkog i Ekonomskog Konsultanta za IFC34 nije data simulacija protoka iz akumulacija, već su simulirani nivoi vode u akumulaciji Andrijevo pri maksimalnoj proizvodnji konstantne energije i maksimalnoj ukupnoj proizvodnji energije (vidjeti Slike 3-18 i 3-19 tog izvještaja). Za maksimalnu konstantnu energiju, nivoi vode će se mijenjati između oko 210 i 285 mnm, sa amplitudom od 75 metara. Ukoliko se to bude brzo radilo onda postoji visok rizik erozije oko akumulacija. Iako tek treba da bude dogovoren radni režim brana, predviđa se da će elekrane 75% vremena pokrivati potražnju za vršnom energijom i 25% za baznom. Ukoliko hidroenergetska kompanija bude eksploatisala brane uz dnevni vrši rad (mali protok tokom noći i vi-soki protoci tokom dana), onda se treba pobrinuti za ovo dodatno ugrožavanje biologije. Moog (2006)35 je proučavao efekte takvog vršnog rada na riblju faunu i bentoske beskičmenjake nekoliko aus-trijskih rijeka. On je otkrio da su takve vještačke promjene protoka generalno remetile dugu sekciju date ri-jeke. U svim rječnim sekcijama koje su analizirane, primjećeno je opadanje biomase bentoskih beskičmenjaka za između 75 i 95% u okviru prvih nekoliko kilometara dužine rijeke. Pored toga, smanjenje za između 40 i 60% biomase u poređenju sa netaknutim oblastima se moglo primjetiti u narednih 20-40 km. Smanjenje riblje faune je na istom nivou i ima dobru korelaciju sa amplitudom promjena protoka. S obzirom da je ova studija rađena za nekoliko rijeka, vjerovatno je da se rezultati mogu generalizovati za druge rijeke, uključujući Bal-kanske rijeke i rijeku Moraču. Ovo bi stoga moglo značiti da bi planirani vršni rad u rijeci Morači mogao imati negativne uticaje na faunu i najvjerovatnije takođe na zainteresovane strane i društveno-ekonomske interese duž rijeke. Kao posledica, trebalo bi razmisliti o tome da elektrane na Morači ograniče svoj dnevni vršni rad na određene periode tokom godine kako bi se ispoštovali budući nalazi vezano za potrebne uslove protoka vode za biotu (i moguće takođe zainteresovanih strana).” Osnovni hidrološki zaključci za ovu zonu mogu biti rezimirani na sledeći način: • Rijeka će biti pretvorena u jednu veliku akumulaciju i tri manje. Hidrološki kontinuum će biti prekinut. • Ukupna zapremina sve četiri akumulacije će biti oko 340 miliona m3 što je manje od pola količine vode

koja prolazi hidrološku stanicu Pernica. Biće značajno održavati minimalni protok u rijeci tokom punjenja akumulacija.

• Nivoi vode akumulacije Andrijevo mogu oscilirati sa amplitudom od oko 75 metara

34 Poyry – Technical and Economic Consultancy for Morača Hydro Power Plants (Draft Report) to IFC Sept 2009 35 Moog, O. (2006), "Kvantifikacija efekata dnevne vršne proizvodnje hidroelektrana na vodenu faunu i upravljanje radi smanjenja na najmanju mjeru uticaja na životnu sredinu", Sektor za hidrologiju, Državni Univerzitet za poljoprivredu, Beč, Feistmantelstrasse 4, A-1180 Beč, Austrija.


• Tri nizvodne akumulacije će biti eksploatisane kao protočne i glavna oblast interesovanja je stoga akumulacija Andrijevo.

Uticaji na hidrologiju u većem slivnom području Kao što je pokazano u Poglavlju 3, protok na Zlatici čini nešto manje od polovine ukupnog protoka u Podgorici. U vrijednostima maksimalnih protoka, Zlatica učestvuje sa oko 47 % u prosjeku u protoku u Podgorici; u srednjim vrijednostima Zlatica učestvuje sa oko 40% dok u minimalnim vrijednostima Zlatica učestvuje samo sa 27 % protoka u Podgorici. Relativno ušešće protoka Zlatice u rječnom sistemu je obično najveće u mjesecu maju, ali su prisutne jasne razlike među mjesecima. Pored toga, rijeka Cijevna se uliva nizvodno od Podgorice. Shodno proračunima urađenim za vodni bilans Skadarskog jezera, ova rijeka ušestvuje sa 15 % u ukupnom dotoku u Skadarsko jezero. Nije poznat planirani protok vode iz hidroenergetskog sistema. Kako bi se simulirale posledice promjenjenog obrasca protoka u odnosu na nivoe vode u Skadarskom jezeru, bilo je potrebno napraviti određene pretpostavke. Ove pretpostavke obuhvataju sledeće: • Protok iz završenog sistema, nakon što se popune sve akumulacije, će ukupno gledano biti jednak

postojećem protoku (nije vršena korekcija na račun isparavanja ili transferi iz jedne godine u sledeću). • Novi protok će biti više ujednačen od mjeseca do mjeseca u odnosu na postojeći protok. • Ukupna zapremina regulacije ne može, usled zapremine akumulacija, premašiti 300 miliona m3. Korišćen je niz podataka za period 1983-2002. godina, jer za ovaj period postoje mjesečni podaci sa svih stanica. Stvarni srednji mjesečni protok i pretpostavljeni protok tokom regulacije u Gornjoj Morači na Zlatici je dat u Tabela 4-3. Ukupna zapremina prikupljene vode zimi je oko 290 miliona m3, i ovo je količina koja se ispušta tokom ljeta. Srednji mjesečni protok u Morači u Podgorici je zasnovan na stvarnim vrijednostima, i pretpostavlja se da je smanjenje protoka u Morači na Zlatici jednako smanjenju u Podgorici. U poslednjem redu je dat simulirani protok u Podgorici kada se primjeni simulirani protok u Gornjoj Morači. Slika 4-1 ilustruje neregulisane i regulisane srednje mjesečne protoke za Moraču na Zlatici i u Podgorici.

Tabela 4-3: Pregled srednjih mjesečnih protoka na dvije stanice u Morači

Jed-inica Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

Prosjek

Morača na Zlatici srednji protok

m3/s

67.2 61.3 63.0 103.2 86.8 35.5 8.1 5.1 32.7 51.7 101.4 89.5 59Pretpostavljene promjene u protoku usled regulacije

m3/s

-10.0 -10.0 -10.0 -30.0 -10.0 30.0 40.0 30.0 10.0 0.0 -20.0 -20.0 0Promjena zapremine

106m3 -26.3 -26.3 -26.3 -78.8 -26.3 78.8 105.1 78.8 26.3 0.0 -52.5 -52.5

Morača na Zlatici regulisana

m3/s 57.2 51.3 53.0 73.2 76.8 65.5 48.1 35.1 42.7 51.7 81.4 69.5 59

Morača u Podgorici sred-nje

m3/s

173.4 166.9 157.8 233.4 161.4 74.7 28.8 21.5 76.0 121.6 235.4 228.5 140Morača u Podgorici regulisana

m3/s

163.4 156.9 147.8 203.4 151.4 104.7 68.8 51.5 86.0 121.6 215.4 208.5 140Napomena: i za stvarni protok i simulirani. Naglašeno je da simulacije ne moraju odgovarati protoku vode u regulisanom rječnom sistemu


Napomena: Naglašeno je da simulacije ne moraju odgovarati protoku vode u regulisanom rječnom sistemu.

Srednje za 1983-2002 Slika 4-1: Prosječni mjesečni protoci na Zlatici i u Podgorici za stvarne vrijednosti i simulirani protok.

Tako, osnovni hidrološki zaključci za ovu zonu mogu biti rezimirani na sledeći način: • Prisutne su sezonske promjene u protoku u rijeci između Zlatice i izliva u Skadarsko jezero. • Nivo ove promjene će zavisiti od toga kako se brane eksploatišu, ali se ne smije zaboraviti da su

akumulacije prilično male u poređenju sa protokom na Pernici, i stoga nije moguće zadržati više vode nego što akumulacije mogu primiti.

• Godišnje varijacije u protocima vode u rijeci su prilično velike, sa velikim protokom vode tokom zime i malim tokom ljeta.

• Povećanje u ljetnom protoku će biti pozitivno jer će se razblažiti zagađenje u rijeci. • Smanjeni protok zimi može pomoći u smanjenju najvećih velikih voda i stoga smanjiti rizik šteta usled

poplava.

Uticaji na hidrologiju u nizvodnim lokacijama Kao što je pokazano u Poglavlju 3, vjeruje se da je uticaj rijeke Morače na nivoe vode u Skadarskom jezeru značajno manji od uticaja sistema Drima. Demonstracija slabe korelacije je data u tekstu koji slijedi: Korelaciona formula data na Slici 3-13 Poglavlja 3 je dala sledeći odnos između nivoa vode i protoka (Jednačina 4.1): Nivo vode u Skadarskom jezeru = (0.0055*protoka vode u Morači u Podgorici) + 5.4345 Eq 4.1 Ukoliko se nivoi vode u Skadarskom jezeru izračunaju na osnovu ove jednačine, oni postaju veoma različiti od stvarnih nivoa, vidjeti Tabela 4-4 i Slika 4-2. Stoga se može dati sledeći zaključak: • Korelacija između protoka vode u Morači i nivoa vode u Skadarskom jezeru je slaba; • Ukoliko se korelaciona jednačina (Jednačina 4.1) koristi za simulaciju nivoa vode od današnjeg protoka u

Morači, rezultirajući simulirani nivoi vode veoma slabo odgovaraju stvarnim nivoima. Razlika je do jed-nog metra.

• Kao posledica, ne preporučuje se sasvim korišćenje ove korelacije za opisivanje efekata neke promjenu u protoku vode u Morači, jer će rezultat biti netačan.

• Ovo stoga sugeriše da sa trenutno raspoloživim hidrološkim podacima mi ne možemo simulirati posledice planiranih hidroelektrana na nivoe vode Skadarskog jezera.

Tabela 4-4: Neregulisani (prirodni) i simulirani nivoi vode (u mnm) u Skadarskom jezeru.

Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Sumulacija promjene usled regulacije

0

50

100

150

200

250


m3/s

Moraca at Zlaticaneregulisana

Moraca naPodgorici neregulisna

Moraca at Zlaticaregulisana (sim)

Moraca atpodgoricaregulisana (sim)


Prirodni nivoi (na Plavnici) 6.83 6.59 6.49 6.60 6.52 6.06 5.57 5.24 5.33 5.84 6.41 6.89Simulirani prirodni nivoi (na osnovu Jednačine 4.1) 5.80 5.77 5.78 6.00 5.91 5.63 5.48 5.46 5.61 5.72 5.99 5.93

Mean monthly water levels in Skadar Lake

5.00

5.20

5.40

5.60

5.80

6.00

6.20

6.40

6.60

6.80

7.00


met

er a

sl

ActualSimulated

Podaci iz godina 1983-2002. Naglašeno je da simulacije ne moraju odgovarati protoku vode u regulisanom rječnom sistemu.

Slika 4-2: Stvarni i simulirani nivoi vode u Skadarskom jezeru na osnovu korelacije između nivoa vode u Skadar-skom jezeru i protoka vode u Morači izmjereno u Podgorici.

Kao što je navedeno u Poglavlju 3, očigledno je da je hidrologija kompletnog sistema Skadarskog jezera sa njegovim pritokama i njegovom izlivnom rijekom koja je, opet, vezana za veći rječni sistem Drima, veoma kompleksna i trebala bi biti detaljnije proučena. Godišnje oscilacije nivoa vode u Skadarskom jezeru su velike (vidjeti poglavlje 3), i ove oscilacije nivoa vode uzrokuju varijacije površine jezera od između 353-500 km2 – varijacija od oko 150 km2. To predstavlja područje koje se redovno plavi i stoga čini močvarno područje koje je jezeru donijelo njegov Ramsar status. Manje oscilacije nivoa vode mogu stoga značiti smanjenje močvarnih područja, i takva smanjenja bi mogla promjeniti ekologiju jezera i njegovog močvarnog zemljišta. Pitanje je, stoga, u kojoj mjeri će se smanjiti 150 km2 močvarne površine usled promjena u protoku vode u Morači? Mada su efekti na nivoe vode Skadarskog jezera donekle nejasni, SEA tim ne smatra da su od uznemirava-jućeg značaja; vidjeti simulirane promjene protoka vode na Slika 4-1. Ipak se preporučuje da se ovo pitanje ponovo ispita kada bude moguće dobiti unaprijeđene podatke o hidrologiji, i to bi stoga trebalo biti obuhva-ćeno detaljnijom EIA prije bilo kakve realizacije. Može takođe postojati značajan efekat na horizontalno kretanje vode ispod površine u jezeru. Ovo horizon-talno kretanje vode ispod površine je značajno za jezero jer se vjeruje da je značajan razlog zbog koga jezero nije postalo eutrofično. Stepen ove hidrološke promjene će svakako u velikoj mjeri zavisiti od protoka iz hidroelektrana. Najvjerovatnije će, međutim, protok biti veći tokom ljeta nego u toku zime, i to bi trebala biti prednost u situaciji eutrofikacije, jer će se dobiti veće horizontalno kretanje vode ispod površine u toku sezone rasta. Stoga, hidrološki zaključci o ovoj zoni mogu biti sledeći: • Korelacija između nivoa vode u jezeru i protoka vode u Morači je niska. Ovo je dijelom posledica

kašnjenja u sistemu, s obzorom da se nivo vode u jezeru povećava određeno vrijeme nakon velikih protoka u Morači.


• Korelacije su bolje sa izlivnom rijekom, Bojanom na Fraskanjel-a, što govori o tome da su nivoi vode u Skadarskom jezeru tijesno povezani za nivoima vode izlivne rijeke. Indirektno, ovo takođe sugeriše da nivo jezera zavisi od varijacija u protoku vode u rječnom sistemu Drima.

• Gornja Morača (gdje su planirane hidroelektrane) učestvuje samo sa oko 21 % u ukupnom dotoku u Skadarsko jezero. Kapacitet akumulacija za skladištenje voda nije veliki u poređenju sa protokom vode, i u većini godina se pretpostavlja da će promjene nivoa vode u jezeru biti relativno male kao posledica hidroelektrana. Ovo pitanje bi, međutim, trebalo biti opsežno ispitano kada budu mogli da se dobiju bolji nizovi podataka o hidrologiji.

• Doći će do određenih promjena u horizontalnom kretanju vode ispod površine u jezeru, moguće je da će protok kroz jezero biti veći tokom ljeta i niži tokom zimske sezone. Ovo bi trebalo predstavljati prednost za kvalitet vode jer će biti razblaženi veliki unosi hranljivih materija i bakterija tokom ljeta.

Snažno se preporučuje opsežna hidrološka analiza kompletnog sistema. Studija koja je u toku i koja je finan-sirana od strane GEF/Svjetske banke bi trebala baciti više svijetla na ovo pitanje i preporučuje se da rezultati njihove studije, uz više analize podataka, budu osnova za EIA predloženog projekta. Trebalo bi takođe imati na umu da će hidroenergetske kompanije eksploatisati brane uz dnevni vršni rad (mali protok tokom noći i veliki protoci tokom dana), i u sve tri zone se mora očekivati veće ugrožavanje biologije. Trebalo bi da se u toku faze EIA detaljno pozabavi predloženom eksploatacijom brana i efektima dnevnog vršnog rada. Predlozi vezano za mjere za ublažavanje uticaja, uključujući unapređenu pokrivenost podacima, su dati u Po-glavlju 7.

4.4.3 Uticaji na kvalitet vode:

Zona 1: ZDR koje će biti poplavljene (10 ZDR koje pokrivaju 4 brane). • Smatra se da je kvalitet vode u području brana relativno dobar, i ne predviđaju se problemi sa kvalitetom

vode usled izgradnje brana. Vegetacija bi trebala biti uklonjena prije punjenja akumulacija kako bi se izbjegao visok sadržaj organskih materija u akumulacijama.

Zona 2. Uticaji na kvalitet vode u slivu Morače; • Smanjeni protok tokom zimske sezone može rezultirati smanjenim transportom sedimenata i supstanca

koje su vezane za čestice, kao što su fosfor i teški metali. • Ovo, ponovo, može rezultirati povećanom sedimentacijom čestica, fosfora i metala duž riječnog korita u

zimskom periodu. Međutim, izuzev u akumulacijama, pretpostavlja se da je preostali protok u rijeci dovol-jno jak da se nizvodno transportuje većina čestica.

• Povećani protok tokom ljeta će vjerovatno poboljšati kvalitet vode u rijeci tokom ljeta, usled raz-blaživanja. Postojeće visoke koncentracije fekalnih bakterija bi stogom mogle biti smanjene. Pretpostavlja se da bi stanovnici i zainteresovane strane du rijeke mogli imati koristi od ovih promjena jer će biti sman-jeni eventualni neprijatni mirisi iz rijeke. Planirano povećanje /unapređivanje postrojenja za tretman ot-padnih voda će dodatno unaprijediti ovu situaciju.

Zona 3. Oblast Skadarskog jezera uključujući prekogranične oblasti izliva Bojane u Jadransko more. • Smanjeni protok u proljeće i taloženje čestica u akumulacijama mogu rezultirati manjom mutnoćom voda

Skadarskog jezera, što opet može dovesti do boljih uslova za alge (više svijetla) tokom početka sezone rasta u proljeće. Ovo može povećati rizik od cvjetanja (toksičnih) plavo-zelenih algi, s obzirom da će alge


imati dužu sezonu cvjetanja. Međutim, pretpostavlja se da se fine zrnaste čestice neće nataložiti u akumu-lacijama, već će nastaviti svoj put preko brana i nizvodno u rječni tok.

• Povećani protok u ljetnom periodu će takođe povećati protok u jezeru u ovoj toploj sezoni. Ovaj uticaj se smatra pozitivnim s obzirom da će brža izmjena vode u ovoj sezoni smanjiti rizik od štetnog rasta algi.

Ukratko, na osnovu trenutnih saznanja se smatra da smanjeni protok zimi i povećani protok tokom ljeta neće imati značajne negativne efekte. Ustvari, povećanje protoka vode tokom ljeta se može smatrati pozitivnim, između ostalog, za stanovništvo u Podgorici. 4.4.4 Uticaji na kulturnu baštinu Postoji potencijalni rizik ugrožavanja kulturne baštine uglavnom vezan za manastir Morača i u manjoj mjeri za manastir Duga. Ovo je usled velike vrijednosti (međunarodne vrijednosti) koja je dodjeljena manastiru Morača kao posledica politike zaštite kulturne baštine od strane Crnogorskih organa. Trenutno imamo oskudno znanje o uticaju na mikroklimu freski, i potrebno je to dodatno ispitati. Potrebno je takođe voditi računa da kada se bude vršilo ojačavanje platoa oko manastira Morača i temelja manastira Morača da se obezbjedi da ne bude strukturalnih oštećenja objekta. Planirano je da svi neophodni radovi budu realizovani tokom izgradnje HE. Knjaz Danilov most u blizini kanjona Mrtivice i Kaludjerski most u blizini manastira Morača će biti izgubljeni usled akumulacije Andrijevo. Knjaz Danilov most je znamenitost od lokalnog značaja (Kategorija III) i vrijednost mosta je više vizuelna i istorijska nego arhitektonska. Međutim, pretpostavljamo da će gubitak Knjaz Danilovog i Kaludjerskog mosta predstavljati štetan uticaj za razumjevanje istorijskih objekata duž rijeke Morače. Vezano za nekoliko koncepata ublažavanja uticaja, jedan od njih je da se izvrši detaljno dokumentovanje mosta prije njegovog potapanja. Međutim, DPP nije jasan po pitanju na koji način treba izvršiti snimanje ovih objekata. 4.4.5 Geološko-Hidro-geološka pitanja Zona potencijalnog klizišta u blizini Durdjevine u zoni plavljenja Andrijevo ostaje potencijalno problematično pitanje. Ova flišna oblast od 2,5km2 nepoosredno nizvodno od manastira Morača je bila predmet ograniče-nihgeotehničkih istraživanja izvršenih u prošlosti (profilisanje električne otpornosti). U toku je tenderski pos-tupak koji su pokrenuli ME i IFC za geotehnička istraživanja, sa namjerom da se istraživanja završe prije završtka evaluacije ponuda za izgradnju HE na Morači. Ukoliko to ne može biti postignuto onda će is-traživanja vršiti Investitor/Koncesionar. Takođe je prisutna zabrinutost vezano za plato koji obuhvata kamene temelje manastira Morača koji pokazuju promjenjive karakteristike cementiranja u okviru slojeva konglomerata. Planira se da tokom izgradnje HE na Morači realizuje projekat koji će procjeniti probleme stabilnosti manastira. Trebalo bi se prije izgradnje dodatno pozabaviti vodonepropusnošću akumulacionih basena oko 4HE i naročito brana Zlatica i Milunovici, kako bi se dodatno procjenila propusnost konglomerata i krečnjaka. 4.4.6 Uticaj na pejzaž Dolina rijeke Morače i kanjon u srednjem toku predstavljaju posebnu pejzažnu jedinicu u Nacionalnom pros-tornom planu Crne Gore. Plavljenje 4 HE će uticati na ovu pejzažnu jedinicu i ona je bila predmet detaljne vizuelne procjene i procjene pejzaža (vidjeti Aneks 4). Izgradnja hidroelektrana na rijeci Morači je veći projekat i okolni pejzaži i priroda moraju biti očuvani u na-jvećoj mogućoj mjeri, kako tokom, tako i nakon izgradnje, tako da nakon izgradnje ukupan projekat bude ne samo uspješan, već i atraktivan i da se stopi sa svojim okruženjem. Niz je faktora koje odgovarajući organi za planiranje i subjekti koji realizuju projekat moraju uzeti u obzir kod bilo kojeg novog projekta u prirodi. To su položaj, forma i proporcija, materijali, istorijski razlozi i opšti stan-


dardi projektovanja. Subjekti koji realizuju projekat moraju uzeti u obzir okruženje i postojeći položaj naselja, i poziciju, kako bi se integrisao projekat i zaštitile pristupne trase koje koriste postojeće zajednice. Nove oblasti raseljavanja koje se stvaraju usled plavljenja uzrokovanog branama bi trebale biti kvalitetne stambene oblasti, koje podrazumjevaju dizajn, dobar položaj, energetsku efikasnost, formu, adekvatnu gustinu i mješavinu pejzaža i posjeda. Javne površine i javne usluge (kancelarije javnih organa, škole, zdravstvena zaštita, poštanske i bankarske usluge, itd) adekvatnog kapaciteta moraju biti obezbjeđeni i integrisani u posto-jeća naselja i/ili oblasti raseljavanja. Prilikom procjenjivanja oblasti raseljavanja, pitanja zdravlja i bezbjednosti, kao i pitanja zagađenja, treba da opredjele kompanije koje realizuju projekte za lokacije koje su udaljene od oblasti kao što su nebezbjedne zone, glavni putevi sa gustim saobraćajem i željeznice, kamenolomi i kanalizacija. Takođe bi trebalo razumjeti probleme zagađenja bukom iz novih proizvodnih postrojenja i pitanje bezbjednosti. Takođe, oblasti raseljavanja koje je posledica izgradnje hidroelektrana ne smiju biti postavljene u područjima koja su podložna eventualnom nizvodnom plavljenju. Organi koji su nadležni za planiranje bi trebali uvijek biti svjesni takvih pitanja, jer javna bezbjednost mora biti od najvišeg značaja kada je riječ o ovoj novoj stam-benoj izgradnji koja je posledica potapanja. Pored toga, okruženje i postojeći pejzaž su veoma bitan dio projekta: Veoma je bitno voditi računa o ovim pe-jzažima, jer oni doprinose ukupnoj ljepoti i osjećaju zadovoljstva naseljem, kao i očuvanju baštine okolnog kraja. Za infrastrukturu brana je takođe značajan efekat uređenja pejzaža. Projektovanje pejzaža u kontekstu brana ne može u potpunosti sakriti te objekte, ali pažljivo osmišljeno uređenje pejzaža može zakloniti elemente takvih projekata koji nijesu naročito lijepog izgleda. Tamo gdje se predlaže proširenje postojećih naselja, planeri moraju uzeti u obzir okolno područje i poštovati položaj, vrstu objekata i arhitekturu, tako da se novi stambeni objekti uklope u postojeće okruženje. Kako bi se postigli ovi ciljevi, kompanije koje realizuju projekat moraju obratiti pažnju na vizuelne uticaje ne samo gleda-jući iznutra, iz postojećih naselja, već takođe i na vizuelni uticaj posmatrano iz oblasti izvan grada, ili sela, na primjer sa glavnih puteva, željeznice i drugih tačaka posmatranja sa kojih se mogu vidjeti novi objekti.


5 ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE – RELEVANTNI ZAKONSKI PROPISI

5.1 Uvod (svrha poglavlja) Član 15- tačka 5 crnogorskog Zakona o SEA navodi specifične ciljevi zaštite životne sredine koji su utvrđeni na međunarodnom, Evropskom ili nacionalnom nivou koji su relevantni za DPP za HE i načine na koje se u procesu pripreme procjenjuju ti ciljevi i drugi aspekti koji su uzeti u obzir. U ovom poglavlju je stoga dat pre-gled važećih međunarodnih, evropskih i nacionalnih zakonskih propisa i pitanja koja se tiču politike koji su značajni za SEA za HE na rijeci Morači. Dodatni detalji o relevantnosti politike vezane za životnu sredinu i zakonske propise su dati u Aneksu 5. 5.2 Važeća međunarodna politika Crna Gora je potpisnica i usvojila je sledeće međunarodne sporazume koji se odnose na zaštitu životne sredine i čiji ciljevi treba da budu uzeti u obzir u realizaciji Projekta HE na Morači. • Ramsar Konvencija o močvarnim staništima od međunarodnog značaja, naročito staništa vodenih ptica

(1971) • Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (1972) • Kyoto Protokol za Okvirnu UN Konvenciju o klimatskim promjenama (1992) • UN Konvencija o biološkom diverzitetu (1992) • Konvencija o EIA u prekograničnom kontekstu (1991) – “Espoo Konvencija” • Rio Deklaracija o životnoj sredini i razvoju (1992) • Protokol o SEA (2003) – “Kijevski Protokol” • Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih voda i međunarodnih jezera (1992) –“Konvencija o

vodama” Sa gore navedene liste, Ramsar i Espoo Konvensije kombinovane sa Kijevskim Protokolom i Kyoto Protoko-lom su najrelevantnije za Projekat. Ramsar Kao što je pomenuto u Poglavlju 3, Ramsar područje od značaja u Projektnoj oblasti je Skadarsko jezero koje pokriva površinu od 200km2 crnogorske terotorije, koje je proglašeno 15. decembra 1995. godine. Skadarsko jezero se dijeli sa Albanijom i površina od 495,62km2 koja obuhvata Skadarsko jezero (Lake Skhodra) i rijeku Bojanu je proglašena 2. februara 2006. godine. Espoo Espoo Konvencija propisuje obaveze Strana da procjene uticaj na životnu sredinu određenih aktivnosti u ranoj fazi planiranja. Ona takođe utvrđuje opšte obaveze Država da obavjeste i konsultuju jedna drugu o svim većim projektima koji se razmatraju za koje je vjerovatno da će imati značajan negativan prekogranični uticaj na životnu sredinu. Usled činjenice da će potencijalni nizvodni efekti DPP uključivati prekogranična pitanja, Espoo Konvencija je takođe važan i relevantan dokument, uz UNECE Protokol o SEA (Kijevski Protokol). SEA Protokol predviđa identifikaciju i sprečavanje eventualnih uticaja na životnu sredinu od samog početka procesa donošenja od-luka. Kyoto Ratifikacija Kyoto Protokola je usvojena od strane Vlade Crne Gore 4. juna 2007. godine. Nadležni Nacion-alni organ za usvajanje Projekata mehanizma čistog razvoja (CDM) je uspostavljen 2008. godine, kao i Ozon jedinica u okviru novo-organizovanog Ministarstva za uređenje prostora i zaštitu životne sredine (MUPZŽS) .


5.3 Važeća Evropska politika Pristupanje Evropskoj Uniji (EU) je dugoročni cilj u okviru ukupne strategije razvoja Crne Gore. Stoga, kada je riječ o zaštiti životne sredine, veoma je važno obezbjediti da se relevantna Crnogorska politika uskladi sa postojećom Evropskom politikom. Nekoliko ključnih EU Direktiva i Strategija koje su značajne za zaštitu životne sredine i koje se odnose na DPP su navedene u tekstu koji slijedi. • SEA Direktiva - Direktiva 2001/42/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta od 27. juna 2001. godine o

procjeni efekata određenih planova i programa na životnu sredinu • EIA Direktiva – Direktiva Savjeta 85/337/EEC od 27. juna 1985. godine o procjeni uticaja određenih

državnih i privatnih projekata na životnu sredinu • Direktiva o odgovornosti prema životnoj sredini - Direktiva 2004/35/CE Evropskog Parlamenta i Savjeta

od 21. aprila 2004. godine o odgovornosti prema životnoj sredini u pogledu prevencije i otklanjanja štete po životnu sredinu

• Direktiva o pticama – Direktiva Savjeta 79/409/EEC o konzervaciji divljih ptica • Direktiva o staništima – Direktiva Savjeta 92/43/EEC od 21. maja 1992. godine o očuvanju prirodnih

staništa i divlje faune i flore • Okvirna direktiva o vodama (WFD) - Direktiva 2000/60/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta uspostavila

je okvir za djelovanje Zajednice u oblasti vodne politike • U EU, planiranje korišćenja zemljišta je indirektno regulisano, tj. kroz različite Direktive i Propise koji se

odnose na korišćenje prirodnih resursa ili procjenu različitih planova i programa. • EU politika u sektoru energetike se fokusira na stvaranje konkurentnog internog tržišta energije koje nudi

kvalitetne usluge po niskim cijenama, na razvoj obnovljivih izvora energije, smanjenje zavisnosti od uvoznih goriva, na postizanje većih efekata uz manju potrošnju energije. Veći dio energetske politike je šire definisan u zelenim knjigama i akcionim planovima; samo je par Direktiva i Propisa koji definišu ključne zajedničke tačke. One koje su relevantne s aspekta DPP-a i SEA za HE na rijeci Morači su: • Energetska politika za Evropu [COM(2007) 1 finalna], • Mapa puta za obnovljivu energiju. Obnovljiva energija u 21-vom vijeku: izgradnja održivije

budućnosti [COM(2006) 848 finalna], • Akcioni Plan za energetsku efikasnost (2007-12) – Akcioni Plan za energetsku efikasnost: Realizacija

potencijala [COM(2006) 545], • Zeleni papir o energetskoj efikasnosti – ili raditi više sa manje " [COM(2005) 265 finalno], • Zeleni papir Komisije: "Evropska strategija za održivu, konkurentnu i sigurnu energiju " [COM(2006)

105 finalni], • Akcioni Plan za biomasu [COM(2005) 628 finalni – Službeni list C 49 of 28.02.2005], • Smjernice za trans-evropske energetske mreže: Odluka br. 1364/2006/EC Evropskog Parlamenta i

Savjeta od 6. septembra 2006. godine gdje se navode smjernice za trans-evropske energetske mreže koja poništava Odluku 96/391/EC i Odluku br. 1229/2003/EC.

• Direktiva 2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta od 27. septembra 2001.godine o promovisanju proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije u internom tržištu električne energije, utvrđuje cilj od 12% bruto domaće potrošnje energije iz obnovljivih izvora za EU-15 do 2010. god., gdje će električna energija predstavljati 21% i definiše sistem za izračunavanje i monitoring postizanja ovih ciljeva.

• Predlog Direktive Europskog Parlamenta i Savjeta od 23. januara 2008. godine o promovisanju korišćenja energije iz obnovljivih izvora, utvrđuje ukupni obavezujući cilj od 20% udjela u ob-novljivim izvorima energije u potrošnji energije i 10% obavezni minimum za bio goriva u transportu, koje treba da postigne svaka Država članica, kao i obavezne nacionalne ciljeve do 2020. godine u skladu sa ukupnom EU ciljem od 20% i definisanje sistema izračunavanja i monitoringa postizanja ovih ciljeva.

U sledećoj Tabela 5-1 je dat pregled evropskih zakonskih propisa za DPP za HE na rijeci Morači i njihova relevantnost.


Tabela 5-1: Pregled osnovnih Evropskih zakonskih propisa koji važe za DPP za HE na rijeci Morači Direktiva Komentar SEA Direktiva DPP za 4 hidroelektrane na rijeci Morači je plan koji reguliše korišćenje zemljišta za projekte koji

zahtjevaju EIA – sve 4 HE kao i za 11 brana u gornjem slivu rijeke Morače koje će biti korišćene za proizvodnju energije iz hidro izvora. Kao rezultat toga, SEA je potrebna za ovaj DPP. Posebna SEA bi bila potrebna za 11 brana u gornjem slivu

EIA Direktiva Sve 4 HE na rijeci Morači u detaljno razrađenom dijelu DPP-a, kao i 11 brana u gornjem slivu rijeke Morače koje će biti korišćene za proizvodnju električne energije iz hidro izvora su “postro-jenja za proizvodnju hidro energije” koja su navedena u Aneksu II, tačka 3. (h) kao projekti za koje je potrebna EIA.

Direktiva o eko-loškoj odgovor-nosti

Sve 4 HE na rijeci Morači u detaljno razrađenom dijelu DPP-a, kao i 11 brana u gornjem slivu rijeke Morače koje će biti korišćene za proizvodnju električne energije iz hidro izvora mogu uz-rokovati: • direktne i indirektne štete vodenoj sredini koja je obuhvaćena Okvirnom direktivom o vo-

dama (jer bi dovele do promjene ekološkog i hemijskog statusa, sedimentacije, itd.), • direktne i indirektne štete vrstama i prirodnim staništima koja su zaštićena Direktivom o pti-

cama i Direktivom o staništima (jer bi uticale na populaciju nekih od vrsta i distribuciju staništa).

Kao rezultat, operatori HE bi bili odgovorni za troškove preventivnih mjera kao i za troškove mjera vraćanja u pređašnje stanje u slučaju da dođe do štete po životnu sredinu.

Direktiva o staništima i pti-cama

Sve 4 HE na rijeci Morači u detaljno razrađenom dijelu DPP-a, kao i 11 brana u gornjem slivu rijeke Morače i moguće i neki drugi projekti u okviru DPP-a će uticati na neke vrste i staništa koji su navedeni u Aneksima ovih Direktiva. Biće potrebno izvršiti adekvatnu procjenu u skladu sa Članom 6(3) i (4) Direktive o staništima i utvrditi i sprovesti mjere ublažavanja posledica i kompenzativne mjere.

Okvirna direktiva o vodama

Biće potrebno definisati ekološki minimalni protok vode i poštovati ga u toku gradnje i ek-sploatacije. Potrebno je upravljati sedimentacijom u svijetlu dobrog hemijskog i ekološkog statusa Morače. Potrebno je utvrditi zone specifične zaštite jedinstvenih i vrijednih staništa (ukoliko i gdje su de-finisana u popisu), a u slučaju višenamjenskog korišćenja, zone zaštite izvora pijaće vode, i zaštite vode za kupanje. Mogla bi biti dozvoljena izuzeća od dobrog ekološkog i hemijskog statusa, ukoliko može biti dokazano za HE da su alternative tehnički nemoguće, da su one previše skupe, ili da daju gori ukupni ekološki rezultat.

Direktiva o ob-novljivim iz-vorima energije

Energija proizvedena u HE će se računati kao dio obnovljivih izvora energije u energetskom budžetu Crne Gore.

5.4 Odgovarajuća crnogorska politika Postignut je značajan napredak u izradi nacionalnih strateških zakonskih propisa i politike vezano za zaštitu životne sredine, što je većinom vezano za pristupanje EU i za druge obaveze koje proističu iz međunarodnih povelja i protokola. Ciljevi nacionalnih strategija koji su relevantni za DPP i životnu sredinu su upoređeni sa ciljevima DPP-a kako bi se utvrdila usklađenost između nacionalnih strategija i DPP-a. U Aneksu 5 je dato više detalja. U tekstu koji slijedi je data lista značajnih politika relevantnih za DPP za HE. • Ustav Crne Gore • Nacionalna strategija održivog razvoja • Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. god. – Bijela knjiga • Prostorni plan Crne Gore do 2020. god.


• Zakoni i propisi relevantni za Stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu • Zakon o životnoj sredini (2008) • Zakon o prostornom planiranju i razvoju • Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (2005) • Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (2005) • Zakon o zaštiti prirode i Zakon o nacionalnim parkovima • Zakon o energetici (2003) • Zakon o vodama (2007) • Zakon o eksproprijaciji (Službeni list Crne Gore br. 55/00, 12/02) vezano za propise o raseljavanju /

nadoknadi

5.5 Druga pitanja Postoje neka druga pitanja koja mogu uticati na DPP u budućnosti: • EU Direktiva o odgovornosti u odnosu na životnu sredinu će biti dalje transponovana u Crnogorkse

zakonske propise kroz podzakonske akte. • Očekuje se da će harmonizacija Nacionalnih strategija sa EU zakonskim propisima o životnoj sredini (sa

planovima implementacije za određene direktive) i Nacionalnog programa zaštite životne sredine biti pripremljena 2009. godine.

• Nacionalna strategija biodiverziteta se trenutno pregleda da bi se obezbjedila njena uspješnost i da bi se usaglasila sa politikama i strategijama EU.


DIO 2 PROCJENA

6 IDENTIFIKACIJA I PROCJENA RIZIKA

6.1 Uvod (svrha poglavlja) Ciljevi DPP-a su opisani u Poglavlju 2. U Poglavlju 5 je provjerena usklađenost DPP-a kako bi se formiralo mišljenje o tome u kojoj mjeri oni odgovaraju i koliko su usklađeni sa drugim oblastima crnogorskih nacional-nih politika i planova, kao i sa ciljevima iz međunarodnih zakona, protokola, i konvencija. Pored toga, u skladu sa članom 15:- tačka 6 crnogorskog Zakona o SEA, ovo poglavlje takođe daje informacije o potencijal-nim značajnim uticajima na životnu sredinu, uključujući faktore kao što su biološki diverzitet, stanovništvo, zdravlje ljudi, fauna, flora, zemljište, voda, vazduh, klimatski aspekti, materijalni resursi, kulturna baština (uključujući arhitektonsku i arheološku baštinu) pejzaž i međusobni odnosi ovih faktora. Međutim, prije nego se krene sa procjenom, potrebno je obezbjediti da su odabrani SEA ciljevi takođe u skladu sa nacionalnim kriteijumima održivosti. U Aneksu 6 su dati pun pristup i metodologija za procjenu uticaja. 6.2 Poređenje kriterijuma održivosti sa ciljevima SEA Kriterijumi održivosti koji su izvedeni iz crnogorskog Zakona o SEA, Nacionalnog Prostornog plana i Na-cionalne Strategije održivog razvoja su upoređeni sa ciljevima SEA. U Tabela 6-1 su dati odabrani Kriterijumi Održivosti i Pod-kriterijumi koji se pominju u crnogorskim zakonskim propisima i politikama (ovo je u prin-cipu strategija održivog razvoja).

Tabela 6-1: Odabrani kriterijumi održivosti

KRITERIJUMI ODRŽIVOSTI Pod-kriterijumi Zaštita životne sredine Poštovanje međunarodne reputacije Ekološke države Uvođenje tehnologija koje ne ugrožavaju životnu sredinu

ŽIVOTNA SREDINA

Smanjenje gasova staklene bašte koji uzrokuju klimatske promjene Zaštita životne sredine i ekonomski sinergijski efekti

PRIRODNI RESURSI Održivi razvoj resursa Stimulisanje inovacija i produktivnosti Jačanje preduzetničkih aktivnosti Zaustaviti odliv stručnog osoblja Promovisati lokalno zapošljavanje Ubrzati rast

EKONOMSKI

Snabdijevanje domaćom energijom / uslugama DRUŠTVENI Suzbijanje siromaštva i zaštita ugroženih LJUDSKA PRAVA Obezbjediti pravičniju raspodjelu prihoda

Zdrav i pravičan razvoj KULTURNI

Očuvati lokalne osobenosti Jačanje društva

ETIČKI Demokratsko donošenje odluka

Sledeći zadatak je bio da se usaglase Ciljevi SEA. SEA Konsultant se fokusirao na teme ekonomskih, društ-venih pitanja i pitanja vezanih za životnu sredinu i analizirao je noviju dokumentaciju iz Crne Gore koja se odnosi na životnu sredinu kako bi se usaglasio paket mogućih Ciljeva SEA koji bi bio razmotren. Oni su dati u Tabela 6-2 u tekstu koji slijedi.


Tabela 6-2: SEA Ciljevi i usklađenost sa nacionalnim strategijama i programima

SEA Tema Odabrani cilj SEA Usklađenost sa nacionalnim strategijama/programima Ekonomska Održivi rast

SEA Cilj 1: Promovisanje rasta lokalnog i nacionalnog BDP-a Cilj prepoznaje potrebu ubrzavanja ekonomskog rasta i kompletnog prelaska na tržišnu ekonomiju (stimulisanjem inovativnosti i produktivnosti, unapređivanjem preduzetništva, smanjenjem odliva mozgova) na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou.

Ubrzanje ekonomskog rasta i razvoja, i smanjenje regionalnih nejednakosti u raz-voju” Opšti cilj je definisan u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007

Zapošljavanje

SEA Cilj 2: Povećanje mogućnosti zapošljavanja Cilj se odnosi na otvaranje i povećanje mogućnosti zapošljavanja ne samo direktno vezanog za igradnju HE, već i u sektoru turizma (razvoj sela, poljoprivrednog, ekološkog, planin-skog, kulturnog i sportskog turizma), proizvodnja (zdrave) hrane i održivo šumarstvo.

Otvaranje srednjih i malih preduzeća i povećanje poslova (prioritetno na sjeveru i razvoj planinskog i eko-turizma, proizvodnja (zdrave) hrane i održivo šumarstvo” Specifični ciljevi u oblasti ekonomskog razvoja definisani u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007

SEA Cilj 3: Očuvanje/održavanje postojećih izvora prihoda u projektnoj oblasti Cilj je definisan kao procjena plana i njegovih uticaja na postojeće uslove življenja (eko-nomske i društvene aktivnosti), materijalna imovina i dobrobit lokalne populacije. Demo-grafska i ekonomska struktura lokalnih ljudi u projektnoj oblasti je loša (starija populacija, jaki trendovi pada broja stanovnika, problem siromaštva) i kao posledica veća osjetljivost usled promjene uslova života.

“Smanjenje siromaštva; obezbjeđivanje ravnopravnog pristupa uslugama i resur-sima” Opšti cilj je definisan u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007 Društvena

Stanovništvo i ljud-sko zdravlje

SEA Cilj 4: Unapređenje kvaliteta života lokalnog stanovništva i lokalnih zajednica Jedan od osnovnih ciljeva vezanih za životnu sredinu je smanjenje mogućih opasnosti za zdravlje ljudi. U skladu sa ovim ciljem mi smo se bavili osnovnim opasnostima po zdravlje ljudi kao što su buka, zagađenje vode, elektromagnetna zračenja i prisustvo otpada. S druge strane, takođe smo pokušali da procjenimo pristup javnim uslugama (infrastruktura, oprema, pristup zdravstvenoj zaštiti, obrazovanju, rekreacionoj infrastrukturi, javnim površinama, javnoj administraciji ...) jednako za sve stanovnike.

“Unapređenje kvaliteta života vezano za zdravlje (pri čemu će se promovisati zdravi stilovi života) i očuvanje i unapređivanje zdravlja ljudi, pri čemu će posebna pažnja biti posvećena osjetljivim grupama” Specifični cilj u oblasti Društvenog razvoja – tema Sistem zdravstvene zaštite de-finisan u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007

SEA Cilj 5: Očuvanje istorijskih objekata, arheoloških lokacija i drugih s aspekta kulture značajnih karakteristika U okviru ovog cilja je pažnja posvećena očuvanju istorijskih objekata, arheoloških lokacija i drugih s aspekta kulture značajnih karakteristika, usled značaja koji imaju za očuvanje kulturne raznolikosti i identiteta na lokalnom i nacionalnom nivou. Kroz ovaj cilj smo žel-jeli procjeniti projekte, koji mogu promjeniti stanje, sadržaj, korišćenje i stoga i vrijednost kulturne baštine.

“Očuvanje kulturne raznolikosti i identiteta” Opšti cilj definisan u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007 Kulturna baština i

pejzaž SEA Cilj 6: Unapređivanje i očuvanje lokalnih objekata i različitih pejzaža Cilj je definisan kao procjena plana i njegovih uticaja na postojeće topološke karakteristike pejzaža (prirodni i kulturni elementi) kroz ohrabrivanje poljoprivrednih aktivnosti, održavanje tradicionalnog izgleda ruralnih naselja, uzimanje u obzir tradicionalne arhitek-ture.

“Zaštita prirodnih i kulturnih pejzaža” Specifični cilj u oblasti životne sredine i prirodnih resursa – tema Prostorno planiranje defnisano u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007

Životna sredina Vazduh Klimatski faktori

SEA Cilj 7: Smanjenje emisije gasova staklene bašte Cilj je definisan kao procjena plana i njegovih uticaja na zagađenje vazduha i klimatske promjene.

Ispunjavanje obaveza iz međunarodnih sporazuma o klimatskim promjenama i smanjenje korišćenja supstanci koje uništavaju ozon Smanjenje ukupnih emisija gasova staklene bašte (ugljen dioksid (CO2), metan (CH4), azotni oksid (N2O), HFCs,


SEA Tema Odabrani cilj SEA Usklađenost sa nacionalnim strategijama/programima PFCs and SF6) za najmanje 5% u poređenju sa nivoom iz 1990-tih u periodu 2008-2012. Zakon o ratifikaciji Kyoto Protokol (Sl. List RCG, br. 17/07)

Biodiverzitet, Flora i fauna

SEA Cilj 8: Očuvanje biodiverziteta Cilj prepoznaje potrebu konzervacije biodiverziteta – staništa, životinjskih i biljnih vrsta kao prirodnih resursa. Fokus je na endemske, rijetke i ugrožene vrste. SEA Cilj 9: Zaštita postojećih prirodnih zaštićenih oblasti Cilj prepoznaje funkciju prirodnih zaštićenih oblasti kao mehanizama za zaštitu oblasti sa velikim biodiverzitetom, izuzetnim prirodnim ljepotama i koje su naročito vrijedne i/ili osjetljive.

Dugoročni ciljevi: DC 1 - (i) zaštita i unapređivanje svih komponenti biodiverziteta i (ii) njihova održiva eksploatacija DC 2 – teme Konvencije o biodiverzitetu, uz davalje priotiteta za I. Biodiverzitet šuma, II. Biodiverzitet slatkih voda, III. Morski i obalni biodiverzitet i IV. Planin-ski biodiverzitet. DC 3 – značajna pitanja zaštite i održivog korišćenja biodiverziteta: (i) zaštićena područja, (ii) održivo korišćenje biovdiverziteta, (iii) zaštita ekosistema, (iv) turi-zam i zaštita biodiverziteta, (v) prostorno planiranje i biodiverzitet (vi) procjena uicaja na prirodu NACIONALNA STRATEGIJA BIODIVERZITETA SA AKCIONIM PLANOM ZA PERIOD 2009 – 2014 (nacrt, jun 2009)

Voda

SEA Cilj 10: Uspostavljanje integrisanog upravljanja rječnim slivom U okviru ovih ciljeva razmatralo se obezbjeđivanje cilja vodnog ciklusa u okviru kapaciteta i namjena vode za ljudske aktivnosti, kao što je opšte crpljenje vode, održavanje vodnog režima izvora pijaće vode i pravilno upravljanje otpadnim vodama.

NACIONALNA STRATEGIJA ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007 Prostorni plan Crne Gore, 2008 “Uvođenje integrisanog upravljanja rječnim slivom, uz neophodne pravne i insti-tucionalne promjene i unapređivanja kontrole kvaliteta i monitoringa voda” Specifični cilj u oblasti životne sredine i prirodnih resursa – tema Voda definisana u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007 Prostorni plan Crne Gore, 2008 Okvirna Direktiva o vodama

Tlo/Zemljište Geologija/Seizmika

SEA Cilj 11: Svesti na najmanju moguću mjeru i ublažiti gubitak poljoprivrednog zemljišta i eroziju zemljišta Cilj je definisan kao izbjegavanje i ublažavanje uticaja promjenjenog korišćenja zemljišta poljoprivrednog zemljišta, seizmička bezbjednost brana, usled visokog seizmičkog hazarda koji je prepoznat u projektnoj oblasti i moguće aktivacije klizišta i odrona u zoni akumu-lacija na rijeci Morači. SEA Cilj 12: Održavanje adekvatnog korišćenja mineralnih resursa u oblasti Cilj je definisan kao analiziranje održivijeg korišćenja mineralnih resursa u projektnoj oblasti, naročito iskopavanja šljunka u rijeci Morači.

“Unapređivanje upravljanja tlom i prevencija slučajeva degradacije i oštećenja zemljišta” Specifični cilj u oblasti Životne sredine i prirodnih resursa – tema Tla definisana u NACIONALNOJ STRATEGIJI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE, 2007


Naredni korak je zahtjevao poređenje kriterijuma održivosti sa odabranim SEA ciljevima kako bi se procjenio stepen održivosti ili ne-održivosti upoređenih kriterijuma sa Ciljevima SEA. Održivost je zatim utvrđena korišćenjem poena od “-3” što je predstavljalo “veoma neodrživo” do poena “3” koji je predstavljao “veoma održivo”. Puna metodologija za ovo dodjeljivanje poena je data u Aneksu 6 ovog Izvještaja. Različiti rezultati su zatim označeni odgovarajućem različitom bojom kako bi se dao bolji vizuelni pregled rezultata. Poene su dodjeljivali različiti članovi SEA konsultantskog tima na osnovu stručnog mišl-jenja i konačan rezultat je dat u obliku matrice. Rezultati su dati u Tabela 6-3 koja sijedi: Iz Tabela 6-3 je jasno da su dvije oblasti potencijalnog konflikta u matrici koje pokazuju trendove “slabo”, “veoma slabo” i “veoma neodrživo” (žuta do crvena polja). Ovo je očigledno kada se izvrši poređenje kriteri-juma održivosti životne sredine sa ekonomskim ciljevima SEA i kada se uporede ekonomski rast sa ciljevima životne sredine SEA koji su vezani za zaštitu životne sredine i očuvanje biodiverziteta. Na Tabela 6-3 se takođe vidi dobra usklađenost (što bi se i očekivalo) trendova “veoma održivo” (tamno plava polja) kada se uporede ekonomski i društveni kriterijumi održivosti sa ekonomskim i društvenim ciljevima SEA i kada se uporede kriterijumi održivosti životne sredine sa cilljevima SEA koji se odnose na životnu sred-inu.

Tabela 6-3: Poređenje kriterijuma održivosti sa Ciljevima SEA

SEA Cilj

Ekonomski Društveni Životna sredina Kriterijum održivosti Pod-kriterijum

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Zaštita životne sredine -3 -2 -1 1 1 2 2 3 3 3 2 0 Poštovanje međunarodne reputacije Ekološke države -2 -2 -1 1 1 2 3 3 3 3 1 0

Uvođenje tehnologija koje ne ugrožavaju životnu sredinu

-1 -1 -1 1 1 2 3 3 3 3 2 0 ŽIVOTNA SREDINA

Smanjenje gasova staklene bašte koji uzrokuju klimat-ske promjene

-1 -1 -1 0 1 2 3 3 3 3 1 1

Zaštita životne sredine i ekonomski sinergijski efekti

0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 PRIRODNI RESURSI

Održivi razvoj resursa 0 0 1 0 0 0 1 1 1 1 1 3 Stimulisanje inovacija i produktivnosti 1 2 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1

Jačanje preduzetničkih aktivnosti 1 2 2 1 0 0 0 0 0 0 0 1

Zaustaviti odliv stručnog osoblja 1 0 2 1 0 0 0 0 0 0 0 1

Promovisati lokalno zapošljavanje 1 3 2 2 -1 -1 -1 -1 -1 -1 0 1

Ubrzanje rasta 3 2 2 2 -1 -1 -1 -2 -2 -1 0 1

EKONOMIJA

Snabdijevanje domaćom energijom / uslugama 1 2 2 2 0 0 -1 -1 -1 -1 0 1

DRUŠTVENI Suzbijanje siromaštva i zaštita ugroženih 2 2 1 3 2 1 1 0 0 0 1 0

LJUDSKA PRAVA Obezbjediti pravičniju raspodjelu prihoda 1 2 3 3 1 0 0 0 0 0 1 0

Zdrav i pravičan razvoj 1 2 3 3 3 2 0 1 0 1 1 0 KULTURNA BAŠTINA I KULTURNI SPOMENICI

Očuvati lokalne osobenosti 1 2 3 3 2 3 1 0 0 0 1 0

ETIČKI Jačanje društva 1 2 2 2 2 0 0 0 0 0 0 0


Demokratsko donošenje odluka 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Ključ za dodjelu održivosti

Nije primjen-jivo

Veoma neodrživo Veoma slabo Slabo Neutralno Jako Veoma jako Veoma

održivo NA -3 -2 -1 0 1 2 3

Ključ za Ciljeve SEA SEA Cilj1 Promovisanje rasta lokalnog i nacionalnog BDP-a SEA Cilj 7 Smanjenje emisije gasova staklene bašte SEA Cilj 2 Povećanje mogućnosti zapošljavanja SEA Cilj 8 Očuvanje biodiverziteta SEA Cilj 3 Očuvanje/održavanje postojećih izvora prihoda SEA Cilj 9 Zaštita postojećih prirodnih zaštićenih oblasti SEA Cilj 4 Unapređenje kvaliteta života SEA Cilj 10 Uspostavljanje integrisanog upravljanja rječnim slivom SEA Cilj 5 Očuvanje istorijskih objekata, kulturnog identiteta, itd SEA Cilj 11 Svesti na najmanju moguću mjeru/ ublažiti gubitak poljoprivrednog

zemljišta/ eroziju zemljišta SEA Cilj 6 Unapređivanje /očuvanje lokalnih objekata/pejzaža SEA Cilj 12 Podržavanje adekvatnog korišćenja mineralnih resursa

Kriterijumi održivosti koji su opisani u gornjem tekstu su adekvanti za analizu opštih strateških ciljeva, ali ni-jesu adekvanti za odlučivanje o vjerovatnom značaju pojedinačnih objekata ili infrastrukturnih radova (kao što su hidroenergetski objekti). Stoga, je korišćena detaljnija kontrolna lista za identifikaciju uticaja i urađena je na osnovu EU SEA Direktive i crnogorskog Zakona o SEA (član 9) i u skladu sa onim što je zahtjevano Pro-jektnim zadatkom za SEA. 6.3 Identifikacija pojedinačnih i ukupnih uticaja HE Prilikom procjene identifikacije uticaja, posebna pažnja je posvećena faktorima (parametri/indikatori) kao što su stanovništvo, ljudsko zdravlje, fauna, flora, zemljište, voda, vazduh, klimatski aspekti, materijalni resursi, kulturna baština i spomenici uključujući arhitektonsku i arheološku baštinu, pejzaž i odnose između ovih fak-tora. Izvršena je procjena uticaja za svaku pojedinačnu lokaciju brane i ona se bazirala na informacijama sadržanim u ZDR koje su bile dio DPP-a. SEA Konsultant je zatim izvršio procjenu HE ukupno gledano (4 brane i aku-mulacije, energetske koridore, itd) kao što je opisano u DPP-u i uključujući nizvodne efekte gdje je to rele-vantno. Međutim, nije vršena procjena 11 odvojenih akumulacija i pripadajućih malih hidroelektrana u gorn-jem slivu, jer nivo obezbjeđenih informacija nije bio dovoljan za vršenje pune procjene uticaja. Kao što je pre-thodno pomenuto tek treba da bude donešena odluka o izgradnji ovih 11 brana u gornjem slivu i vezanih elek-trana. Ipak, ukoliko se donese odluka o realizaciji, to će biti predmet dodatne SEA. SEA Konsultant je bio nepristrasan u procjeni uticaja i služio se kvalitativnom “najboljom procjenom” prilikom označavanja vrijednosti na osnovu informacija koje su bile obezbjeđene. Opis sistema kvalitativnog i kvantitativnog ocjenjivanja koji je primjenjen na pojedinačne parame-tre/indikatore u tabelama za evaluaciju uticaja je dat u tekstu koji slijedi u Tabela 6-4.

Tabela 6-4: Sistem ocjenjivanja parametara –indikatora uticaja

Parametar/ Indikator Kategorija Opis kvantitativnog –kvalitativnog sistema ocjenjivanja za svaki parametar/indikator

Sledeći parametri i indikatori su posmatrani redom i ocjenjeni kvalitativno i kvantitativno:

LOKACIJA

Nisko - Low (L): uticaj realizacije ima nisku osjetljivost u odnosu na parametar/indikator

Umjereno - Moderate (M) uticaj realizacije ima umjerenu osjetljivost na parametar/indikator

Visoko - High (H): uticaj realizacije je visoko osjetljiv na parametar/indikator


Parametar/ Indikator Kategorija Opis kvantitativnog –kvalitativnog sistema ocjenjivanja za svaki parametar/indikator

RAZMJER

Lokalni - Local (L): Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na lokalnom nivou

Opštinski -Municipal (M) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na opštinskom nivou

Regionalni - Regional (R) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na regionalnom

nivou

Nacionalni -National (N) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na nacionalnom nivou

Međunarodni - International (I): Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na

međunarodnom nivou

VELIČINA

INTENZITET

Jedna primjetno (1): Uticaj je jedva primjetan na parametru/indikatoru

Veoma malo (2): Uticaj je veoma mali na parametru/indikatoru

Malo (3): Uticaj je mali na parametru/indikatoru

Umjeren (4): Uticaj je umjeren na parametru/indikatoru

Veliki (5): Uticaj je veliki na parametru/indikatoru

Veoma veliki (6): Uticaj je veoma veliki na parametru/indikatoru

Izuzetno veliki (7): Uticaj je veoma veliki na parametru/indikatoru

VJEROVATNOĆA

(vidjeti Tabelu 1-4 u

Aneksu 6 radi op-

sega vjerovatnoće u

procentima)

Izuzetno malo vjerovatno (1): Izuzetno je malo vjerovatno da će doći do uticaja na

parametar/ indikator?

Veoma malo vjerovatno (2): Veoma je malo vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/

indikator

Malo vjerovatno (3): Malo je vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator

Ni nevjerovanto ni vjerovatno (4): Ni vjerovatno ni nevjerovatno da će doći do uticaja na

parametar/ indikator

Vjerovatno (5): Vjerovatno je da će doći do uticaja na parametar/ indikator

Veoma vjerovatno (6): Veoma je vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator

Gotovo sigurno (7): Gotovo je sigurno da će doći do uticaja na parametar/ indikator

UČESTALOST

Samo jednom (1): U pogledu učestalosti uticaja u odnosu na parametar/indikator da li će se

desiti samo jednom?

Ponavlja se (2): U pogledu učestalosti uticaja u odnosu na parametar/indikator on će se

ponavljati?

REVERZIBIL-

NOST

Reverzibilan (1): Da li je uticaj u odnosu na parametar/indikator reverzibilan?

Ireverzibilan (2): Da li je uticaj u odnosu na parametar/indikator ireverzibilan?

TRAJANJE/

STALNOST

(primjenjivo samo

ukoliko je

Reverzibilno)

Trenutan -Immediate (I): Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator trenutan?

Kratkotrajan - Short Term (ST) Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator kratkotrajan

(sedmice/mjeseci)?

Srednje - Medium (M) Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator srednjeg trajanja? (do

1 godine)

Dugotrajan - Long term (LT): Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator dugotrajan

(više godina)?

KUMULATIVNI/

SINERGIJSKI

EFEKTI

Nema kumulativnih efekata -No cumulative effects (NC): Nijesu vjerovatni kumulativni

efekti u odnosu na parametar/indikator?

Kumulativni efekti vjerovatni - Cumulative effects likely (C): Da li su kumulativni efekti u

odnosu na parametar/indikator vjerovatni?

STANOVNIŠTVO ZDRAVLJE ZAPOŠLJAVANJE INFRASTRUKTURA FLORA-FAUNA KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA – TLA GEOLOGIJA – SEIZMIKA VODA DRENAŽA VAZDUH KLIMA MATERIJALNA IMOVINA KULTURNA BAŠTINA PEJZAŽ

NEGATIVNI/

POZITIVNI/

MJEŠOVITI

Pozitivan -Beneficial (BE): Da li je uticaj pozitivan u odnosu na parametar/indikator

Mješovit -Mixed (M): Da li su mješoviti efekti iz uticaja u odnosu na parametar/indikator?

Negativan -Adverse (Ad): Da li je uticaj negativan u odnosu na parametar/indikator?


Na osnovu sistema ocjenjivanja u gornjoj tabeli, data je sledeća tabela sa procjenom uticaja (u landscape for-matu): Table 6-5: Detaljna procjena uticaja za HE Zlatica Table 6-6: Detaljna procjena uticaja za HE Milunovici Table 6-7: Detaljna procjena uticaja za HE Raslovici Tabela 6-8: Detaljna procjena uticaja za HE Andrijevo Table 6-9: Detaljna procjena uticaja ukupno za HE


Table 6-5: Detaljna procjena uticaja za HE Zlatica

PARAMETAR LOKACIJA OPSEG VELIČINA/ INTENZITET VJEROVATNOĆA UČESTALOST REVERZIBIL-

NOST TRAJANJE / STALNOST

KUMULATIVNI / SINERGIJSKI

EFEKTI

NEGATIVNI / POZITIVNI/ MJEŠOVITI

STANOVNIŠTVO

Umjerena osjetl-jivost -Lokacija je u blizini Podgorice, postoje određeni urbani elementi ali u blizini kanjona Male Rijeke

Uticaj će se osjetiti na opštinskom nivou - DPP pred-viđa da će više od 50 kuća/objekata biti pogođeno plavljenjem

Uticaj će dovesti do umjerenih prom-jena

Vjerovatno je da će se ostvariti predvi-đanje u pogledu razmjera i uticaja

HE i plavljenje kada jednom budu realizovani će predstavljati događaj koji se dešava samo jed-nom

HE kada budu izgrađene će biti ireverzibilne stoga će to uvijek uticati na stanovništvo

Nije primjenjivo jer je uticaj ireverzibi-lan

HE će ohrabriti veći razvoj oblasti, tj. sa rekreacijom/turizmom

Generalno gledano pozitivan uticaj na oblast kroz mogućnosti zapošljavanja

ZDRAVLJE

Niska osjetljivost - očekuje se da će uticaji na zdravlje usled buke, prašine biti kratkoročni tokom izgradnje – možda u određenoj mjeri ugrožavati pogođene ljude

Uticaj na zdravlje bi bio samo na lokalnom nivou

Veličina i intenzitet efekata buke i prašine jedva primjetni. Ugrožavanje pogođenih ljudi je teško utvrditi


U pogledu učesta-losti uticaja na zdravlje radiće se o događajima koji se ponavljaju

Uticaj na zdravlje (prašina, buka) ima reverzibilan efekat

Kratkoročni efekat buke i prašine prvenstveno u toku faze izgradnje.

Vjerovatni kumula-tivni efekti kroz unaprijeđene ob-jekte zdravstvene zaštite za radnu populaciju

Generalno pozitivni uticaj na zdravst-venu zaštitu usled povećanja potražnje za uslugama

ZAPOSLENOST/ EKONOMSKE AKTIVNOSTI

Umjerenja osjetljivost u odnosu na zaposlenost na lokaciji. Kanjon Male rijeke izložen uticaju

Izgradnja HE bi uticala na zaposlenost na regionalnom nivou i dala ekonomski podsticaj

Moguće su um-jerene primjene u okviru pogođene oblasti


Zaposlenost će biti događaj koji će se ponavljati tokom svog vremena. Broj zaposlenih veći u toku izgradnje, ali se onda smanjuje u toku eksploatacije.

Karakteristike zaposlenja su re-verzibilne

Ukoliko bi se pre-kinulo zapošl-javanje to bi imalo neposredan efekat

Vjerovatan je ku-mulativni efekat jer zapošljavanje stvara veće moguć-nosti za održivi razvoj

Generalno gledano pozitivan efekat u pogledu održivih ciljeva

INFRASTRUKTURA

Umjerena osjetljivost za postojeću infrastrukturu. Potrebno određeno izmještanje puta, energetskih vodova i cjevovoda

Uticaj na instrastrukturu na opštinskom nivou

Doći će do veoma velikih primjena usled nove infra-strukture brane koja će izazvati plavljenje


Uticaj, kada jed-nom bude sprove-den, će biti događaj koji se jednom dešava

Efekti na infra-strukturu bi bili ireverzibilni


Vjerovatni kumulativni efekti jer će infrastruktura pružiti osnovu za druge mogućnosti (turist. objekti,itd)






EFEKTI


FLORA / FAUNA

Efekat visoke os-jetljivosti na floru i faunu – blokirana migracija ribe, nizvodni efekat na Skadarsko jezero

Efekat bi mogao biti od međunarod-nog značaja - dom-ino efekat na Ska-darsko jezero je veoma značajan

Doći će do veoma velikih promjena usled potopljenih oblasti uzrokovanih branom i nizvodnih efekata

Gotovo sigurno da će nastali uticaj pogoditi ribu u rijeci Morači i nizvodnom Skadar-skom jezeru

Događaji koji se ponavljaju, uticaj na ciklus godišnjeg rasta i migracije – dosta zavisi od eksploatacije brane. Oscilacije nivoa vode

Ireverzibilno – jer bi endemske vrste (prvenstveno biljne vrste koje će biti poplavljene, ali takođe i neke život-injske vrste kao što je riba) mogle nestati i onda ne mogu biti zamjen-jene – transfer ribe otežan


Kumulativni efekti su vjerovatni jer flora i fauna, lanac ishrane, migratorni putevi, itd., genearalno gledano međusobno zavise jedni od drugih

Generalno gledano negativni efekti s aspekta održivosti životne sredine

KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA/ TLA

Uticaj umjerene osjetljivosti u od-nosu na korišćenje zemljišta, određena poljoprivreda po-gođena

Uticaj na korišćenje zemljišta na opštinskom nivou



Uticaj na korišćenje zemljišta bi bio događaj koji se dešava samo jed-nom

Mogao bi biti re-verzibilan ukoliko bi se akumulacija ispraznila.

Ukoliko bi se preokrenuo smjer-plavljenja (isušile akumulacije) bio bi potreban dug pe-riod , više od 10 godina da se ponište efekti

Kumulativni efekti jer će unaprijeđeno korišćenje zemljišta otvoriti druge mo-gućnosti


GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

Efekat umjerene osjetljivosti usled seizmičke zone VIII

Očekuje se da će uticaj na hidrologiju biti lokalan

Vjerovanto će doći do manjih promjena

Nije definisana vjerovatnoća, neophodno je više podataka monitoringa

Efekti bi se po-navljali usled pri-rode klime

Efekti na geologiju/tlo su ireverzibilni


Kumulativni efekat moguć

Generalno mješoviti usled opasnosti od seiz-mičke aktivnosti, ali pozitivno usled punjenja podzem-nih voda

VODA / DRENAŽA

Umjereno do veoma osjetljivo usled nizvodnih efekata na Skadar-sko jezero

Uticaji usled prom-jene protoka su regionalnog razmjera

Moglo bi doći do umjerenog do ve-likog efekta niz-vodno usled prom-jena protoka (vršnog rada)

Nije definisana vjerovatnoća, neophodni su pouzdaniji podaci monitoringa

Efekti bi se po-navljali usled cik-lične prirode pro-toka

Uticaji su re-verzibilni

Ukoliko bi se vratilo unazad trebalo bi više od 10 godina da se osjeti efekat

Kumulativni efekat jer se obezbjeđuje voda za snabdi-jevanje Podgorice

Generalno mješoviti efekti – negativni za Ska-darsko jezero, pozitivni za vodos-nabdijevanje Po-drorice

VAZDUH

Niska osjetljivost jer nema stvarnog uticaja kao posle-dica izgradnje izuzev prašine tokom izgradnje

Uticaj na vazduh bi bio na lokalnom nivou

Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni

Gotovo sigurno da će doći do prog-noziranog uticaja

Događaj koji se ponavlja kako i kada izgradnja počne


Kratkotrajno tra-janje (sedmice)

Nema kumulativnih efekata

Generalno gledano mješoviti efekti





EFEKTI


KLIMA

Niska osjetljivost usled promjene mikroklime – tek treba da bude pot-vrđeno

Efekti na lokalnom nivou – vlažnost povećana usled akumulacija

Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni -


Događaj koji se ponavlja u pogledu klime


Dugo trajanje 1-5 godina



MATERIJALNA IMOVINA

Umjerena osjetl-jivost u pogledu gubitka nekih zgrada

Uticaj na zgrade na lokalnom nivou

Velike promjene u pogođenim oblas-tima usled plavljenja


Uticaj na imovinu bi bio događaj koji se dešava samo jednom

Uticaj na materi-jalnu imovinu bi bio ireverzibilan



Generalno gledano mješoviti efekti, negativni u pogledu gubitka imovine, ali pozitivni u pogledu budućih moguć-nosti razvoja

KULTURNA BAŠTINA

Umjerena osjetl-jivost u pogledu manastira Duga, ali ne direktno po-gođena

Uticaji na kulturnu baštinu bi bili na lokalnom nivou

Uticaji će vjerovatno biti jedva primjetni

Nije još uvijek definisana vjerovatnoća jer su potrebni pouzdaniji podaci monitoringa

Uticaji na promjenu mikro klime koji se ponavljaju

Uticaji na kulturnu baštinu bi bili ireverzibilni



Mješoviti efekti, određena erozija kulturne baštine, ali vjerovatno će se unaprijediti usled boljeg održavanja

PEJZAŽ

Umjereno osjetljivo usled lokacije Bioča i kanjona Male rijeke, i ma-nastira Duga

Uticaj na pejzaž na opštinskom nivou

Došlo bi do velikih promjena usled plavljenja i promjene u privlačnosti


Uticaj na pejzaž bi bio događaj koji se dešava samo jed-nom

Mogu biti re-verzibilni

Dugoročni opseg više od10 godina


Generalno mješoviti efekti, negativni s aspekta brane, ali pozitivni s aspekta akumu-lacije


Table 6-6: Detaljna procjena uticaja za HE Milunovici

PARAMETAR LOKACIJA RAZMJER VELIČINA/ INTENZITET VJEROVATNOĆA UČESTALOST REVERZIBILNOS

T TRAJANJE / STALNOST

KUMULATIVNI / SINERGIJSKI EFEKTI


STANOVNIŠTVO

Niska osjetljivost - Lokacija se nalazi u kanjoni i nije blizu velikom broju naselja

Uticaj će se osjetiti na lokalnom nivou

Uticaj će uzrokovati veoma male promjene


HE i plavljenje kada jednom bude izvršeno će pred-stavljati događaj koji se dešava samo jednom

HE kada budu izgrađene će biti ireverzibilne




ZDRAVLJE

Niska osjetljivost - očekuje se da će uticaji na zdravlje usled buke, prašine biti kratkoročni. Određeno ugrožavanje po-gođenih ljudi


Veličina i intenzitet efekata buke i prašine jedva primjetni. Ugrožavanje je teže utvrditi

Vjerovatno je da će se ostvariti predviđanje u pogledu razmjera i uticaja

U pogledu učestalosti uticaja na zdravlje radiće se o događajima koji se ponavljaju




Generalno pozitivni uticaj na zdravst-venu zaštitu usled povećanja potražnje


Niska osjetljivost u pogledu zapošljavanja na lokaciji.

Izgradnja HE bi uticala na zaposlenost na regionalnom nivou



Zaposlenost će biti događaj koji će se ponavljati tokom izgradnje, veća zaposlenost tokom izgradnje ali zatim stalnija tokom eksploatacije



Vjerovatni kumula-tivni efekti jer zapošljavanje stvara veće mogućnosti za održivi razvoj


INFRASTRUKTURA

Niska osjetljivost u pogledu postojeće infrastrukture. Mala promjena vezano energetski vod

Uticaji na infrastrukturu na lokalnom nivou

Doći će do malih promjena usled nove infrastrukture brane koja će uzrokovati plavljenje


Uticaj, kada jednom bude sproveden, će biti događaj koji se jednom dešava

Efekti na infrastrukturu bi bili ireverzibilni




FLORA / FAUNA


Efekat bi mogao biti od međunarodnog značaja - domino efekat na Skadarsko jezero je veoma značajan


Veoma je vjerovatno da će se uticaji do kojih će doći odraziti na ribu u rijeci Morači i na nizvodno Skadarsko jezero


Ireverzibilno – jer bi ugrožene vrste (prvenstveno biljne vrste koje će biti poplavljene, ali takođe i neke život-injske vrste kao što je riba) mogle nes-tati i onda ne mogu biti zamjenjene – transfer ribe otežan










Efekat niske osjetl-jivosti u odnosu na korišćenje zemljišta. Mali dio zemljišta poplavljen

Uticaj na korišćenje zemljišta na lokalnom nivou

Uticaj će uzrokovati veoma male prom-jene




Ukoliko bi se plavljenje vratilo unazad bio bi pot-reban dug period , više od 10 godina da se ponište efekti



GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

Efekat niske osjetl-jivosti u odnosu na geologiju

Uticaj na hidrologiju će vjerovatno biti lokalan

Vjerovatno će se osjetiti veoma male promjene


Efekti bi se ponavljali usled prirode klime



Kumulativan efekat moguć

Mješoviti – nega-tivni usled opas-nosti od seizmičke aktivnosti ali pozitivno usled punjenja podzemnih voda

VODA / DRENAŽA

Umjereno do veoma osjetljivo usled nizvodnih efekata na Skadar-sko jezero

Uticaji kao rezultat promjena protoka su na regionalnom nivou

Moglo bi nizvodno doći do umjerenih do velikih efekata


Efekti bi se ponavljali usled ciklične prirode protoka



Kumulativni efekat jer se obezbjeđuje voda za snabdi-jevanje drugih korisnika

Generalno mješoviti efekti – negativni za Skadarsko jezero, pozitivni za koris-nike vode

VAZDUH


Uticaj na vazduh bi bio na lokalnom nivou


Gotovo sigurno da će se ostvariti predviđanja u pogledu uticaja




Nema kumulativnih efekata Generalno pozitivni

KLIMA

Niska osjetljivost usled promjene mikro-klime – tek treba da bude pot-vrđeno


Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni – potrebno je da bude potvrđeno

Vjerovatno je da će doći do prognoziranih uticaja

Događaji koji se ponavljaju u odnosu na klimu


Dugoročno trajanje 1-5 godina



MATERIJALNA IMOVINA

Niska osjetljivost nema gubitka zgrada

Uticaji na lokalnom nivou (ali nema zgrada)

Veoma male prom-jene u pogođenoj oblasti usled plavljenja


Uticaj bi bio događaj koji se dešava samo jed-nom

Uticaji bi bili ireverzibilni



Generalno gledano pozitivni u pogledu mogućnosti budućeg razvoja

KULTURNA BAŠTINA

Niska osjetljivost u pogledu manastira Duga

Uticaji na kulturnu baštinu bi bili na lokalnom nivou

Vjerovatno je da će uticaji biti jedva primjetni






Generalno mješovit– negativni efekti kul. baština -Duga, pozitivni za budući razvoj






PEJZAŽ Umjerena osjetl-jivost usled brane

Uticaj na pejzaž na lokalnom nivou

Male promjene bi bile rezultat plavljenja



Uticaji na pejzaž bi bili ireverzibilni



Generalno mješoviti efekti, negativni s aspekta brane, ali pozitivni s aspekta akumulacije


Table 6-7: Detaljna procjena uticaja za HE Raslovici





STANOVNIŠTVO

Niska osjetljivost - Lokacija se nalazi u kanjoni i nije blizu velikom broju naselja

Uticaj će se osjetiti na lokalnom nivou




HE kada budu izgrađene će biti ireverzibilne




ZDRAVLJE

Niska osjetljivost -Očekuje se da će uticaji na zdravlje usled buke, prašine biti kratkoročni tokom izgradnje


Veličina i intenzitet efekata buke i prašine jedva primjetni






Generalno pozitivni uticaj na zdravstvenu zaštitu usled pove-ćanja potražnje


Niska osjetljivost u pogledu zapošljavanja na lokaciji.




Zaposlenost će biti događaj koji će se ponavljati tokom izgradnje veća zaposlenost tokom izgradnje ali zatim stalnije zaposlenje tokom eksploatacije





INFRASTRUKTURA

Niska osjetljivost u pogledu postojeće infrastrukture – nije pogođena

Uticaji na infrastrukturu na lokalnom nivou

Doći će do malih promjena usled nove infrastrukture brane koja će uzrokovati plavljenje







FLORA / FAUNA


Efekat bi mogao biti od nacionalnog značaja - domino efekat na Skadarsko jezero je veoma značajan

Doći će do velikih promjena usled potopljenih oblasti uzrokovanih branom i nizvodnih efekata

Vjerovanto je da će se uticaj do koga će doći odraziti na ribu u rijeci Morači i na nizvodno Skadarsko jezero


Ireverzibilno – jer bi ugrožene vrste (prvenstveno biljne vrste koje će biti poplavljene, ali takođe i neke život-injske vrste kao što je riba) mogle nestati i onda ne mogu biti zamjen-jene – transfer ribe otežan









KORIŠĆENJEE ZEMLJIŠTA/ TLA

Efekat niske osjetl-jivosti u odnosu na korišćenje zemljišta

Uticaj na korišćenje zemljišta je lokalnom nivou








GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

Efekat niske osjetljivosti u odnosu na geologiju

Uticaj na hidro-geologiju će vjerovanto biti na lokalnom nivou

Vjerovano će se osjetiti veoma male promjene



Efekat na ge-ologiju/tlo ireverzibilan


Kumulativan efekat moguć

Mješovit, gener-alno negativan usled opasnosti seizmičke aktiv-nosti ali pozitivan za podzemne vode

VODA / DRENAŽA

Veoma osjetljivo usled nizvodnih efekata na Skadar-sko jezero

Efekti su među-narodni jer Skadar-sko jezero pred-stavlja pre-kogranično pitanje sa Albanijom

Moglo bi doći do veoma velikog nizvodnog efekta






Generalno mješoviti efekti – negativni za Skadarsko jezero, pozitivni za Podroricu

VAZDUH


Uticaji na vazduh bi bili na lokalnom nivou


Gotovo sigurno da će se desiti predviđeni uticaji





Generalno pozitivni do mješoviti efekti ali ne istinski znača-jni

KLIMA

Niska osjetljivost usled promjene mikro-klime – uticaj tek treba da bude potvrđen


Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni – potrebno je da bude potvrđeno







MATERIJALNA IMOVINA

Niska osjetljivost nema gubitka zgrada

Uticaji na lokanom nivou (ali nema zgrada)

Veoma male promjene u pogođenoj oblasti usled plavljenja


Uticaj bi bio događaj koji se dešava samo jed-nom

Uticaji bi bili ireverzibilni



Generalno gledano pozitivni u po-gledu mogućnosti budućeg razvoja

KULTURNA BAŠTINA

Niska osjetljivost – nema lokacije kulturne baštine koje su direktno pogođene

Uticaji na lokalnom nivou

Vjerovatno je da će uticaji biti jedva primjetni



Uticaj na kulturnu baštinu bi bio ireverzibilan



Pozitivni nema uticaja na kulturnu baštinu i akumu-lacije će unapri-jediti oblast






PEJZAŽ Umjerena osjetl-jivost usled brane

Uticaji na pejzaž na lokalnom nivou

Male promjene će biti rezultat plavljenja



Moglo bi biti re-verzibilno

Dugoročan opseg više od 10 godina


Generalno mješoviti efekti, negativni s aspekta brane, ali pozitivni s aspekta akumu-lacije


Tabela 6-8: Detaljna procjena uticaja za HE Andrijevo

PARAMETAR LOKACIJA RAZMJER VELIČINA/ INTENZITET VJEROVATNĆA UČESTALOST REVERZIBILNOST TRAJANJE /

STALNOST



STANOVNIŠTVO

Umjerena osjetl-jivost –Lokacija u blizini određenog broja naselja koja će biti pogođena

Uticaj će se osjetiti na regionalnom nivou - DPP pred-viđa da će 310 ljudi biti pogođeno plavljenjem, ali se radi o staroj procjeni

Uticaj će dovesti do umjerenih promjena




Nije primjenjivo jer je uticaj irever-zibilan

HE će ohrabriti veći razvoj oblasti, tj. sa rekreacijom/ turizmom

Generalno gledano pozitivan uticaj na oblast za stanovništvo

ZDRAVLJE

Niska osjetljivost - Očekuje se da će uticaji na zdravlje usled buke, prašine biti kratkoročni tokom izgradnje – Možda određena ugroženost direk-tno pogođenih ljudi


Veličina i intenzitet efekata buke i prašine jedva primjetni





Vjerovatni kumu-lativni efekti kroz unaprijeđene ob-jekte zdravstvene zaštite za radnu populaciju

Generalno pozitivni uticaj na zdravstvenu zaštitu usled povećanja potražnje i un-apređenja u oblasti


Umjerena osjetljivost u pogledu zapošljavanja na lokaciji.




Zaposlenost će biti događaj koji će se ponavljati tokom izgradnje, veća zaposlenost tokom izgradnje ali zatim stalnije zaposlenje tokom ek-sploatacije


Ukoliko bi se prekinulo zapošl-javanje to bi imalo neposredan efekat

Vjerovatan je kumulativni efekat jer zapošljavanje stvara veće mo-gućnosti za održivi razvoj


INFRASTRUKTURA

Umjerena osjetljivost u odnosu na postojeću infrastrukturu. Potrebno veliko izmještanje puta

Uticaj na infrastrukturu na opštinskom nivou

Doći će do veoma velikih primjena usled nove infrastrukture brane koja će izazvati plavljenje









STALNOST



FLORA / FAUNA

Efekat visoke osjetljivosti na floru i faunu – blokirana mi-gracija ribe, niz-vodni efekat na Skadarsko jezero

Efekat bi mogao biti od među-narodnog značaja - domino efekat na Skadarsko jezero-Ramsar područje- je veoma značajan

Doći će do veoma velikih promjena usled potopljenih oblasti uz-rokovanih branom i nizvodnih efekata

Gotovo je izvjesno da će se uticaj do koga će doći odraziti na ribu u rijeci Morači i na nizvodno Skadar-sko jezero


Ireverzibilno – jer bi neka endemska vrsta (prvenstveno biljne vrste koje će biti poplavljene, ali takođe i neke život-injske vrste kao što je riba) mogle mogla nestati i onda ne može biti zamjen-jene – transfer ribe otežan



Generalno negativan efekat u pogledu održivosti životne sredine


Uticaj umjerene osjetljivosti u odnosu na korišćenje zemljišta

Uticaj na korišćenje zemljišta na opštinskom nivou

Uticaj će dovesti do umjerenih promjena




Ukoliko bi se plavljenje vratilo unazad bio bi potreban dug period, više od 10 godina da se ponište efekti

Kumulativni efekti jer će unaprijeđeno korišćenje zemljišta otvoriti druge mogućnosti


GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

Efekat umjerene osjetljivosti na geologiju usled lokacije Durd-jevine

Uticaj na hidro-geologiju bi mogao biti regionalan

Vjerovanto će doći do manjih promjena





Kumulativni efekat moguć

Mješovito do generalno negati-van usled opas-nosti od seizmičke aktivnosti i klizišta, ali pun-jenje podzemnih voda bi bilo korisno

VODA / DRENAŽA

Veoma osjetljivo usled nizvodnih efekata na Skadar-sko jezero

Efekti bi mogli biti međunarodni jer Skadarsko jezero predstavlja pre-kogranično pitanje sa Albanijom





Ukoliko bi se vratilo unazad trebalo bi više od 10 godina da se osjetio efekat

Kumulativni efekat jer se obezbjeđuje voda za snabdi-jevanje naselja

Mješovito – nega-tivan nizvodno od Skadarskog jezera, ali unapređenje snabdijevanja lokalnih korisnika vodom



STALNOST



VAZDUH


Uticaj na vazduh bi bio na lokalnom nivou – vlažnost na manastir Morača


Vjerovatno je da će se ostvariti predviđeni uticani

Događaj koji se ponavlja kako i kada se realizuje izgradnja



Nema kumulativ-nih efekata


KLIMA

Niska osjetljivost usled promjene mikro-klime – tek treba da bude potvrđeno


Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni – potrebno potvrditi




Kratkoročno tra-janje 1-5 godina



MATERIJALNA IMOVINA

Umjerena osjetl-jivost u pogledu gubitka nekih objekata više od 200 zgrada, uklju-čujući 2 škole i 1 crkvu

Uticaji na zgrade bi bili na opštinskom nivou

Velike promjene u pogođenim oblas-tima usled plavljenja


Uticaj na imovinu bi bio događaj koji se dešava samo jednom

Uticaj na materijalnu imovinu bi bio ireverzibilan



Generalno gledano mješoviti efekti, negativni u po-gledu gubitka imovine, ali pozitivni u po-gledu budućih mogućnosti raz-voja

KULTURNA BAŠTINA

Visoka osjetljivost u pogledu ma-nastira Morača i gubitka Danilovog i Kaluđerskog mosta

Uticaji na kulturnu baštinu bi mogli biti na nacional-nom nivou usled manastira Morača Monastery

Uticaji bi bili mali do umjereni

Vjerovatno je da će se ostvatiti predviđeni razmjer i uticaj, ali je pot-reban veći moni-toring mikroklime





Mješovit – nega-tivni efekti kao erozija /gubitak kulturne baštine, ali pozitivan jer će se poboljšati održavanje ma-nastira Morača

PEJZAŽ

Visoka osjetljivost usled blizine lo-kacije kanjona Mrtvica i ma-nastira Morača

Uticaji na pejzaž na regionalnom – nacionalnom nivou – odnosi se na istorijski pejzaž

Plavljenje će izazvati velike promjene i i promjene u privlačnosti




Dugoročni opseg više od 10 godina


Generalno mješoviti efekti, negativni s aspekta brane, ali pozitivni s aspekta privlač-nog izgleda aku-mulacije


Table 6-9: Detaljna procjena uticaja ukupno za HE





STANOVNIŠTVO

Umjerena osjetl-jivost – Gradilište je u blizini određe-nog broja naselja koja će biti po-gođena

Uticaj će se osjetiti na regionalnom nivou - DPP pred-viđa da će broj pogođene imovine biti 268 (stara cifra), ali neki od objekata su ne-naseljeni


Vjerovatno da će doći do uticaja



Nije primjenjivo jer se radi o ireverzibilnom uticaju

HE će ohrabriti veći razvoj oblasti, tj. sa rekreaci-jom/turizmom

Generalno gledano pozitivan uticaj na oblast za stanovništvo

ZDRAVLJE

Niska osjetljivost - Očekuje se da će uticaji na zdravlje usled buke, prašine biti kratkoročni tokom izgradnje – moguće ugrožavanje samo direktno pogođenih ljudi


Mali – efekti buke, prašine jedva prim-jetni. ali možda veći problem pred-stavljaju transport i elektromagnetna zračenja koridora energetkih vodova



Uticaj na zdravlje ima reverzibilan efekat

Kratkoročni efekat buke, prašine i saobraćaja, prvenstveno u toku faze izgradnje. Elektromagnetna zračenja su više sporna

Mogući kumula-tivni efekti kroz unaprijeđenu zdravstvenu brigu, sanitarne objekte za stanovništvo

Mješoviti efekti – kratkoročni nega-tivni efekti na zdravlje, ali dugoročni efekti su pozitivni


Umjerena osjetljivost u pogledu zapošljavanja na lokaciji.

Izgradnja HE bi uticala na zaposle-nost na nacional-nom nivou. Procjenjuje se da će mogućnost za zapošljavanje biti za više od 5.000 ljudi (potrebna potvrda)


Podjednaka vjerovatnoća da će se ostvariti predvi-đanje u pogledu razmjera i uticaja – neke cifre vezane za zaposlenost su pod znakom pi-tanja!

Zaposlenost će biti događaj koji će se ponavljati tokom izgradnje Više posla tokom izgradnje ali zatim manji broj tokom eksploatacije





INFRASTRUKTURA

Velika osjetljivost jer infrastruktura obuhvata 4 glavne lokacije brana, veliki obim izmještanja puta. Energetski koridori su prilično eksten-zivni

Regionalni efekat na infrastrukturu kroz poboljšane puteve (bezbjed-nost) ali bi trase energetskih vodova mogle imati na-cionalne posedice

Doći će do veoma velikih primjena usled nove infra-strukture brane koja će izazvati plavljenje, koridora energetskih vodova, puteva, itd.

Veoma je vjerovatno da će se ostvariti predvi-đanje u pogledu razmjera i uticaja




Kumulativni efekti su vjerovatni jer će infrastruktura obezbjediti osnovu za druge mogućnosti (turističke objekte, itd.)







FLORA / FAUNA

Efekat velike os-jetljivosti na floru i faunu – blokirana migracija ribe, nizvodni efekti na Skadarsko jezero

Efekat bi mogao biti od međunarod-nog značaja - dom-ino efekti na Ska-darsko jezero – Ramsar područje su veoma značajni


Gotovo je izvjesno da će uticaj do koga će doći uticati na ribu u rijeci Morači i nizvod-nom Skadarskom jezeru


Ireverzibilno – jer bi endemske vrste(specifične vrste biljaka u kanjonima, životin-jske vrste i u Morači i Skadar-skom jezeru) mogle nestati i onda ne mogu biti zamjen-jene – transfer ribe otežan





Efekat umjerenje osjetljivosti na korišćenje zemljišta

Uticaj na korišćenje zemljišta na re-gionalnom nivou Više od 10km2 zemljiša će biti zauzeto


Veoma je vjerovatno da će se ostvariti predvi-đanje u pogledu razmjera i uticaja





Mješovit efekat – gubitak zemlje- negativan efekat, ali uvećana produk-tivnost planirana za preostalo korišćenje zemlje - pozitivan

GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

Efekat umjerene osjetljivosti ge-ologije

Efekat na geologiju bi mogao biti re-gionalan

Vjerovanto će doći do manjih prom-jena

Nije definisana vjerovatnoća jer je potrebno više pouzdanih podataka o minitoringu

Efekti bi se po-navljali usled pri-rode seizmičnosti

Efekti na geologiju su ireverzibilni


Kumulativni efekti mogući

Generalno gledano negativan usled opasnosti od seiz-mičke aktivnosti i klizišta

VODA / DRENAŽA

Veoma osjetljivo usled nizvodnih efekata na Skadar-sko jezero, i karstni sistem podzemnih voda

Efekti bi mogli biti međunarodni jer Skadarsko jezero predstavlja pre-kogranično pitanje sa Albanijom


Gotovo sigurno da se ostvariti prog-noza u pogledu razmjera i uticaja

Efekti bi se po-navljali usled cik-lične prirode pro-toka




Mješovito – Pozitivno za vodosnabdijevanje – Negativno niz-vodno na Skadar-sko jezero

VAZDUH

Niska osjetljivost u odnosu na izgrad-nju izuzev prašine tokom izgradnje i emisiju vazduha iz mašina, i saobra-ćaja

Efekti na vazduh bi bili lokalnog razmjera, saobraćaj bi se smanjio


Vjerovatno je da će se predviđeni efekti ostvariti

Događaj koji se ponavlja u odnosu na vazduh

Uticaji su re-verzibilni Neposredno Nema kumulativnih

efekata

Generalno gledano pozitivan do mješovit






KLIMA

Niska osjetljivost usled promjene mikro-klime – tek treba da bude pot-vrđeno

Uticaji lokalnog razmjera – vlažnost povećana zbog akumulacija

Ukoliko dođe do efekata oni bi bili jedva primjetni - treba da bude pot-vrđeno

Podjednaki izgledi da će doći do prog-noziranih efekata

Događaji koji se ponavljaju u od-nosu na klimu





MATERIJALNA IMOVINA

Umjerena osjetl-jivost u pogledu gubitka nekih zgrada

Uticaji na zgrade bi bili na regionalnom nivou

Umjerene promjene u pogođenoj oblasti usled plavljenja


Uticaj na imovinu bi bio događaj koji se jednom dešava

Uticaj na materi-jalnu imovinu bi bio ireverzibilan



Generalno gledano mješoviti efekti, negativni u pogledu gubitka imovine, ali pozitivni u pogledu budućih mogućnosti razvoja

KULTURNA BAŠTINA

Velika osjetljivost u pogledu ma-nastira Morača i gubitka Danilovog i Kaludjerskog mo-sta i blizine ma-nastira Duga

Uticaji na kulturnu baštinu bi bili na nacionalnom nivou usled manastira Morača

Uticaji bi bili um-jereni



Uticaj na kulturnu baštinu bi bio ireverzibilan



Generalno nega-tivni efekti na eroziju u kulturnoj baštini

PEJZAŽ Velika osjetljivost usled prirode kan-jona rijeke Morače

Uticaji na pejzaž na nacionalnom nivou jer se odnose na istorijski pejzaž

Došlo bi do velikih promjena usled plavljenja i prom-jene u privlačnosti

Veoma vjerovatno da će se ostvariti predviđanja u po-gledu razmjera u uticaja

Uticaj na pejzaž bi bio događaj koji se jednom dešava


Dugoročni opseg više od 10 godina


Generalno mješoviti efekti, negativni s aspekta brane, ali pozitivni s aspekta akumu-lacije i privlačnosti


6.4 Procjena uticaja u odnosu na SEA ciljeve Bitno je obezbjediti da rezultati i evaluacija procjene uticaja za DPP za HE na Morači budu provjereni u od-nosu na ciljeve SEA kako bi se vidjelo koja SEA pitanja su pozitivna, koja nemaju uticaja i koja su negativna. Potrebno je postaviti dva ključna pitanja:

• Ukoliko je uticaj negativan, da li se to može izbjeći, smanjiti ili nadoknaditi? i • Ukoliko je uticaj pozitivan, da li se on može unaprijediti? Odgovori na ova pitanja zatim predstavljaju osnovu za naredno poglavlje koje se odnosi na mjere ublažavanja, što predstavlja sastavni dio Crnogorskog Zakona o SEA (Član 15 tačka 7). SEA Konsultant je izvršio ovu procjenu na osnovu kvalitativne tehnike (podrazumjeva ekspertsko mišljenje) vezane za sistem ocjenjivanja koji je prikazan u tabelama u prethodnom poglavlju. Rezultati su prikazani u Tabela 6-10

Tabela 6-10: Klasifikacija uticaja u odnosu na Ciljeve SEA

SEA Cilj Naziv Cilja SEA Klasifikacija

Potrebne mjere

ublažavanja

Mjere un-apređivanja

1 Promovisanje rasta lokalnog i nacionalnog BDP-a Veoma pozitivan 2 Povećanje mogućnosti zapošljavanja Pozitivan Da 3 Očuvanje/održavanje postojećih izvora prihoda Pozitivan Da 4 Unapređenje kvaliteta života Mješovit/Neutralan Da 5 Očuvanje istorijskih objekata, kulturnog identiteta,

itd Mješovit/Neutralan Da

6 Unapređivanje /očuvanje lokalnih objekata/pejzaža Mješovit/Neutralan Da 7 Smanjenje emisije gasova staklene bašte Veoma pozitivan 8 Očuvanje biodiverziteta Negativan Da 9 Zaštita postojećih prirodnih zaštićenih oblasti Negativan Da 10 Uspostavljanje integrisanog upravljanja rječnim

slivom Mješovit/Neutralan Da

11 Svesti na najmanju moguću mjeru/ ublažiti gubitak poljoprivrednog zemljišta, seizmičke hazarde, ero-ziju zemljišta

Mješovit/Neutralan Da

12 Održavanje adekvatnog korišćenja mineralnih re-sursa

Mješovit/Neutralan Da

U poglavljima koja slijede su razmotreni pozitivni, mješovito-neutralni i negativni uticaji. 6.4.1 Razmatranje pozitivnih uticaja Veoma pozitivni uticaji SEA cilj 1 (promovisanje rasta lokalnog i nacionalnog BDP-a) i cilj 7 (smanjenje emisije gasova staklene bašte) pokazuju veoma pozitivne uticaje. Finalni rezultat HE na Morači će obezbjediti značajne uštede u obezbjeđivanju energije i učiniće Crnu Goru neto izvoznikom energije. To će biti izuzetno korisno za crnogorsku ekonomiju i unaprijediće lokalni i nacionalni BDP. Proizvodnja hidro energije će takođe obezbjediti čistiju energiju i tako će pomoći Crnoj Gori da poboljša svoju poziciju u pogledu smanjenja emisije gasova staklene bašte.

Pozitivni uticaji Pozitivni uticaji između SEA ciljeva i DPP-a takođe obuhvataju SEA cilj 2 (povećanje mogućnosti zapošl-javanja) i SEA cilj 3 (očuvanje/održavanje postojećih izvora prihoda). DPP za HE će svakako povećati mo-gućnosti zapošljavanja u Crnoj Gori i to će takođe pomoći u obezbjeđivanju održivosti postojećih izvora pri-hoda.

Kada je riječ o povećanju već pozitivnih uticaja, potrebno se pobrinuti da lokalnom stanovništvu budu obezbjeđene sve mogućnosti angažovanja na poslovima koji su direktno vezani za izgradnju HE ili u spored-


nim djelatnostima koje su vezane za nju; na primjer u sektoru turizma. Zapošljavanje će djelom pomoći u obezbjeđivanju očuvanja i održavanja postojećih izvora prihoda. Međutim, takođe je bitno da direktno po-gođeni ljudi koji kao rezultat izgradnje izgube imovinu ili zemlju budu pravilno nadoknađeni. Vlada bi trebala razmisliti o obezbjeđivanju kombinacije novčane naknade i kompenzacije u zemljištu, kako bi ljudi bili ohrabreni da ostanu u oblasti i da održe svoje postojeće izvore prihoda.

Više detalja o mjerama za povećanje već pozitivnih uticaja je dato u planu za ublažavanje u sledećem poglav-lju.

6.4.2 Razmatranje mješovito-neutralnih uticaja Realizacija DPP-a za HE sa SEA Ciljem 4 (unapređenje kvaliteta života) se ukupno gledano smatra da ima mješovito-neutralan uticaj. Doći će do nekih negativnih uticaja prvenstveno tokom faze izgradnje projekta. Mada se može navesti da će realizacija projekta očigledno dovesti do pozitivnih efekata za lokalne ljude tako što će obezbjediti mogućnosti za zapošljavanje (SEA Cilj 2), takođe postoji potencijalno ugrožavanje direktno pogođenih ljudi koji bi kao rezultat projekta mogli izgubiti svoje domove i izvore prihoda.

Ovi efekti se mogu izbjeći ili smanjiti (mjere ublažavanja uticaja) putem uvođenja odgovarajućih postupaka naknade i adekvatnog obučavanja službenika za odnose sa javnošću koji bi se bavili takvim posledicama prije početka poslova izgradnje. Pored toga, efekti vizuelnih smetnji, buke i prašine koji će biti izraženiji tokom perioda izgradnje mogu biti u određenoj mjeri ublaženi obezbjeđivanjem strateški postavljenih nasipa pok-rivenih vegetacijom, drvoreda koji mogu zakloniti građevinu od pogleda i takođe apsorbovati buku. Redovno kvašenje puteva vodom takođe može suzbiti prašinu nastalu usled saobraćaja tokom izgradnje i radova na iskopavanju. Uznemiravanje svijetlom tokom noći može takođe biti ublaženo obezbjeđivanjem sijalica sa malom potrošnjom energije i adekvatno postavljenim paravanima.

Realizacija DPP-a za HE u odnosu na SEA Cilj 5 (očuvanje istorijskih objekata, kulturnog identiteta, itd) se smatra da ima ukupno neutralan uticaj. Doći će do gubitka materijalne imovine (postojećih domova, zemljišta, groblja, itd) koja može imati jake veze sa kulturnim identitetom, ugrožavanje postojećih kulturnih spomenika (naročito Manastira Morače) ili kompletan gubitak kulturne baštine (na primjer knjaz Danilov most koji će biti poplavljen). Međutim, realizacija može donijeti koristi u smislu finansijskih sredstava za redovno preventivno održavanje objekata kao što je manastir Morača, kao i finansiranje arheoloških istraživanja koje ne bi bilo mo-guće ukoliko se projekat ne bi realizovao. Potrebno je da zainteresovane strane povedu odgovarajuću brigu i posvete pažnju kako bi se na najmanju mo-guću mjeru sveo gubitak kulturne baštine. Tako za Manastir Moraču, treba sprovesti adekvatne postupke za ojačanje okolnog platoa i temelja. Pored toga potrebno je takođe utvrditi promjene mikroklime u i u okolini manastira Morača i ublažiti ih putem obezbjeđivanja adekvatne opreme za smanjivanje vlage, kako bi se zaštitile freske i druga ikonografija. Slične aktivnosti bi takođe trebalo primjeniti u manastiru Duga ukoliko se bude smatralo adekvatnim. Nije moguće zamjeniti kulturnu baštinu, stoga u slučaju Knjaz Danilovog mosta i Kaluđerskog mosta, treba donijeti odluku o tome da li se ova lokacija smatra dovoljno važnom da bi most bio izgrađen na lokacji iznad nivoa plavljenja. U slučaju lokacija iz starijih perioda, SEA Konsultant vjeruje da su prethodna istraživanja oblasti bila ograničenog opsega i da prije izgradnje treba izvršiti puno arheološko is-traživanje pogođenih oblasti u okviru poplavljenih oblasti. Izmještanje grobnih mjesta u okviru planiranih oblasti plavljenja treba organizovati uz punu transparentnost u odnosu na pogođene porodice. DPP za HE u vezi sa SEA Ciljem 6 (unapređivanje /očuvanje lokalnih objekata/pejzaža) se smatra da ima mješovito-neutralan uticaj. Doći će do plavljenja znatnih oblasti postojećeg pejzaža, naročito uzvodno od brane Andrijevo; od kojih su neke opisane kao istorijski pejzaži. Pored toga, prodiranje u kanjon Male rijeke (plavljenje Zlatica) i neposredna blizina kanjona Mrtvice (plavljenje Andrijeva) i gubitak određenih karakter-istika kulturne baštine (2 mosta) će takođe izazivati zabrinutost. Međutim, kao protivteža ovoj konstataciji, realizacija će vjerovatno dovesti do unapređenog i redovnog održavanja postojećih kulturnih karakteristika


(najznačajnije manastir Morača) i rezultirajući pejzaž akumulacija (vještačkih jezera) može donijeti koristi u smislu panoramske vrijednosti i privlačnosti. DPP je predložio neke veoma ambiciozne planove za turizam i objekte za rekreaciju koji bi se oslanjali na akumulacije uz adekvatno zasađivanje domaće vegetacije kako bi se pomoglo da se ublaži uticaj, međutim potrebno je obezbjediti više detalja naročito o broju ljudi koji će biti angažovani u turizmu (oko 4.000) što se čini optimističkim. Realizacija DPP-a za HE u odnosu na SEA Cilj 10 (uspostavljanje plana integrisanog upravljanja rječnim slivom) se smatra da ima mješovit/neutralan uticaj. Iako će stvaranje brane obezbjediti alternativno snabdi-jevanje Podgorice vodom (naročito iz akumulacije Zlatica), potencijalni izvor navodnjavanja u toku ljetnih mjeseci i regulisati protok u rijeci tokom velikih voda što se sve može smatrati pozitivnim efektima; ovo je kompenzovano remećenjem režima protoka u rijeci Morači što će, generalno gledano, negativno uticati na upravljanje riječnim slivom naročito nizvodno u Skadarskom jezeru prvenstveno usled dnevnog vršnog rada kojeg bi mogao praktikovati Operator (specifični radni režim za 4 HE je još uvijek otvoren za diskusiju). Po-tencijalne nizvodne promjene kvaliteta vode su vjerovatne usled promjene (“izravnanja”) režima protoka; jer je rijeka Zeta više zagađena od rijeke Morače. “Koktel” koji teče u Skadarsko jezero naročito tokom perioda malog protoka će biti drugačiji, što bi moglo poremetiti postojeći bentos (životna zajednica organizama koji žive, hrane se, borave na dnu vodenog ekosistema) rijeke nizvodno od ulivanja Zete i u Skadarskom jezeru ili pozitivno ili negativno. Važno je vršiti opsežniji monitoring ovog pitanja prije buduće realizacije.

Biće teško postići uspješno održavanje SEA Cilja 10 kada DPP za HE bude realizovan. Biće potrebno uložiti napore da se pokušaju održati u rijeci Morači što sličniji uslovi postojećim uslovima protoka. Potencijalne promjene nivoa u Skadarskom jezeru kao posledica promjene protoka rijeke i potencijalni efekti na biotu kao rezultat toga, takođe predstavljaju prekogranično pitanje (vidjeti Poglavlje 9) i potrebno je povesti dijalog sa odgovarajućim Albanskim organima kako bi se adekvatno regulisali svi dotoci rijeke u Skadarsko jez-ero/sistem rijeke Drim naročito tokom perioda ugrožavanja (tj. suša ili većih poplava).

Smatra se da realizacija DPP za HE u odnosu na SEA Cilj 11 (svesti na najmanju moguću mjeru/ublažiti gubi-tak poljoprivrednog zemljišta, seizmičke opasnosti i eroziju zemljišta) ima mješovito-neutralan uticaj. Oko 2,6km2 poljoprivrednog zemljišta će biti izgubljeno (potopljeno) usled realizacije projekta. Međutim, DPP će vjerovatno povećati poljoprivrednu produktivnost kroz obezbjeđivanje zamjene zemljišta i biće veće moguć-nosti za navodnjavanje u ljetnim mjesecima usled većeg snabdijevanja vodom. Takođe će vjerovatno doći će do povećanja saznanja o seizmici usled ugradnje adekvatne opreme za monitoring.

Postojaće takođe određeni broj izmještenih puteva do ugroženih naselja koji će vjerovatno pogoršati eroziju usled neophodne sječe određenih područja pod šumom. Obezbjeđivanje novih pristupnih puteva bi moglo ta-kođe pomoći nelegalnim aktivnostima sječe drveća u nekim oblastima. Takođe postoji zabrinutost da je ova oblast sklona nastanku klizišta, na primjer oblast Djurdjevine nasuprot Manastira Morača je ucrtana na kartu 1980-tih godina i otkriveno je da postoji opasnost da se skliza u dno doline. Takve oblasti bi mogle biti pogođene jer bi se “tereni skloni klizištima” mogli natopiti vodom kao rezultat potapanja.

Trebalo bi se pobrinuti u DPP-u da se pogođenim farmerima obezbjedi zamjena površina poljoprivrednog zemljišta, što je bliže moguće mjestima gdje je bila njihova zemlja koju su izgubili. Nove trase puteva treba da imaju adekvatne drenažne jarkove koji će odvoditi vodu u slučaju olujnih kiša. Izložene površine bi trebale biti ponovo zasađene domaćim vrstama vegetacije što je više moguće kako bi se spriječilo oticanje kiše.

Pored toga, trebalo bi izvršiti detaljne geotehničke analize u oblastima gdje postoji sklonost nastajanja klizišta, naročito u Djurdevinama (tenderski postupak za geotehnička istraživanja je trenutno u toku) i potrebno je napraviti odgovarajuće jarke koji je primati kišnicu kako bi se spriječilo nastajanje velikih klizišta. Pored toga, trebalo bi razmisliti o vještačkom izazivanju klizišta koje bi izazvali ljudi korišćenjem eksploziva prije plavljenja. Takođe bi prije izgradnje brane Andrijevo trebalo izvršiti dodatna istraživanja platoa na kome se nalaze temelji manastira Morača.


Smatra se da će realizacija DPP za HE u odnosu na SEA Cilj 12 (održavanje adekvatnog korišćenja mineralnih resursa) imati mješovit uticaj. Očekuje se da će projekat uticati na poslove iskopa pijeska i šljunka. Materijal se trenutno iskopava iz rijeke Morače u blizini Bioča (plavljenje Zlatice) i za neke od tih poslova ne postoji dozvola. Ovaj uticaj bi se mogao ublažiti tako što bi se moglo razmisliti o obezbjeđivanju alternativnih lo-kacija za iskop pijeska i šljunka dalje nizvodno od Zlatice, koje ne bi bilo u potopljenim oblastima.

6.4.3 Razmatranje negativnih uticaja Smatra se da DPP za HE u odnosu na SEA Cilj 8 (Očuvanje biodiverziteta) ima negativan uticaj usled potenci-jalnog efekta na floru i faunu, kako u kanjonu Morače, tako i nizvodno na Skadarsko jezero. Svaka od brana će različito uticati na floru i faunu (na primjer, brane Zlatica i Milunovići bi vjerovatno imale najjače efekte na populaciju ribe, dok bi brane Andrijevo i Raslovići vjerovatno imale najjače efekte na endemsku floru) i u različitoj mjeri, ali bi kumulativni efekat 4 brane mogao biti prilično jak.

Plavljenje će pogoditi prilično veliko područje sa različitom florom; ovaj uticaj bi mogao biti naročito negati-van za vrste sa veoma malim brojem i veoma specifičnim ekološkim zahtjevima, kao što su endemske vrste biljaka koje rastu na padinama i liticama kanjona Morače i Mrtvice. Izgradnja četiri brane bi imala veliki uticaj na riblje vrste u rijeci Morači. Prekidi i promjene u riječnom toku izazvane branom, kao rezultat hidro proiz-vodnje, će vjerovatno uticati na Skadarsko jezero. Ovo je razlog za brigu usled velikog broja mjesta za mrijest ribe i lokacija na kojima se gnijezde ptice u obalnim područjima oko jezera, kao i močvarnih biljaka. Neke od vrsta koje će biti pogođene uticajem su već ugrožene.

Bitno je obezbjediti adekvatani minimalan protok u rijeci nizvodno do Skadarskog jezera kako bi se ponovo uspostavili postojeći prirodni uslovi. Trebalo bi razmisliti o svakim eventualnim mjerama kako bi se ohrabrila migracija ribe uzvodno do brane Andrijevo, uključujući postavljanje ribljih ljestvi, gdje je god to moguće. U djelovima toka rijeke gdje to nije moguće, trebalo bi takođe razmisliti o manuelnom transportu riblje popu-lacije putem vozila radi ispuštanju uzvodno. Prema saznanjima SEA Konsultanta nijesu vršena detaljna is-traživanja biodiverziteta rijeke Morače, tako da bi to takođe trebao biti preduslov prije otpočinjanja radova izgradnje kako bi adekvatne mjere ublažavanja uticaja mogle biti uključene u izvođački projekat.

Smatra se da realizacija DPP-a za HE u odnosu na SEA Cilj 9 (zaštita postojećih prirodnih zaštićenih oblasti) ima negativan uticaj, usled blizine i nizvodnog efekta na Skadarsko jezero, koje je proglašeno nacionalnim parkom i Ramsar područjem. Pored toga, odgovarajući ulazak akumulacija Zlatica i Andrijeva u kanjon Male rijeke i kanjon Mrtivice su razlozi za zabrinutost, naročito jer su ove oblasti posebne po naučnoj vrijednosti (potencijalna Emerald područja).

Biće teško održati SEA Cilj 9, jer se ne može izbjeći ulazak u predloženo emerald područje bez smanjenja vi-sine brane. Potrebno je da zainteresovane strane obezbjede da kompanija koja realizuje projekat što je moguće više smanji uticaj ove akumulacije, na način što će zasaditi neophodne domaće vrste i unaprijediti rekreacioni i turistički potencijal ovih područja.

U narednom poglavlju u planu za ublažavanje uticaja je dato više detalja o mjerama za izbjegavanje, sman-jenje i ublažavanje negativnih uticaja.


7 MJERE UBLAŽAVANJA I OPTIMIZACIJE 7.1 Uvod (svrha poglavlja) Svrha ovog poglavlja je da se predlože potencijalne mjere ublažavanja i optimizacije koje mogu spriječiti, smanjiti ili eliminisati, u najvećoj mogućoj mjeri, eventualne značajne negativne uticaje na životnu sredinu koji mogu biti uzrokovani realizacijom DPP-a. Pored toga, dokumentovane su eventualne mjere optimizacije pozitivnih uticaja koje mogu povećati već pozitivne uticaje. Ovo poglavlje je u skladu sa zahtjevima člana 15:- tačka 7 Crnogorskog Zakona o SEA. Glavna prednost SEA u odnosu na projekat EIA je da dozvoljava razmatranje širokog spektra mjera ublažavanja, naročito mjera za sprečavanje uticaja u ranijom i adekvatnijoj fazi donošenja odluka. Ona može takođe omogućiti da osjetljivije oblasti budu izbjegnute, kao i promovisanje ekološki korisnih razvojnih aktiv-nosti. Ona takođe dozvoljava preduzimanje šireg spektra specifičnih mjera vezanih za životnu sredinu /održivost. Mjere ublažavanja i optimizacije su prezentirane sledećim redosledom: • Mjere kojima se u potpunosti izbjegavaju uticaji • Mjere kojima se djelimično izbjegavaju uticaji • Mjere kojima se kompenzuju uticaji i • Mjere kojima se pojačavaju već pozitivni uticaji Šire gledano, potpuno izbjegavanje uticaja se preferira u odnosu na njegovo smanjenje, što se opet preferira u odnosu na popravljanje i nadoknađivanje. 7.2 Mjere kojima se u potpunosti izbjegavaju uticaji Rizik po zdravlje i bezbjednost može biti u potpunosti izbjegnut obezbjeđivanjem adekvatne i jasne radne politike o zdravlju i bezbjednosti: to može biti obezbjeđeno uvođenjem sledećih mjera: • Imenovanje iskusnih izvođača koji će imati dokazano iskustvo sa dobrim procedurama vezano za zdravlje

i bezbjednost. • Uvođenje preciznih zahtjeva vezanih za bezbjednost i životnu sredinu u ugovornu dokumentaciju. • Adekvatno jačanje kapaciteta ključnih zainteresovanih strana kako bi se naglasila potreba bezbjednosti na

radu. • Uvođenje i održavanje efikasnih mjera kontrole brzine (na primjer: uzvišenja na putu za smanjenje brzine i

blago vijugavi putevi) i jasna signalizacija mogu u potpunosti spriječiti nesreće na gradilištu/ u blizini gradilišta.

Gubljenje povjerenja između zainteresovanih strana i javnosti može biti izbjegnuto tako što će sve zainteres-ovane strane pokazati punu transparentnost u pogledu pitanja vezanih za DPP aktivnosti. Ovo može biti pot-pomognuto na sledeći način: • Kampanje informisanja javnosti koje će biti orjentisane na lokalnu zajednicu i putem kojih će se in-

formisati o dešavanjima. • Redovno angažovanje službenika za vezu sa zajednicom (koga je potrebno adekvatno obučiti) vezano za

sva pitanja koja utiču na javnost. • Obezbjeđenje informacionog centra uspostavljenog u okviru lokalne oblasti, koji kontuniuirano objavljuje

predložene projektne radove i koji je dinamičan tako da može biti redovno inoviran kako bi pratio napre-dak. Ovo može takođe biti korisno nakon upotrebe kao obrazovno sredstvo za školsku djecu koja obilaze projekat.

Tokom faze izgradnje, erozija izloženih oblasti može biti spriječena primjenom radne politike koja u pot-punosti izbjegava takve osjetljive oblasti tokom loših vremenskih uslova. Pored toga, potencijalna erozija no-


vih plaža stvorenih akumulacijama može biti izbjegnuta primjenom politike održavanja radnog nivoa nivoa vode uvijek malo ispod maksimalnog radnog nivoa. U oblastima potencijalnog plavljenja koja pokazuju znake sklonosti ka riziku klizišta, može biti usvojena politika namjernog rušenja /stvaranja klizišta, kako bi se ublažio rizik takvog događaja kada akumulacija bude napunjena. Zagađenja čvrstim otpadom su ružnog izgleda, i izvori zagađenja pijaće vode i velike količine takvog otpada će biti stvorene naročito u toku faze izgradnje, usled izgradnje HE. Politikom redovnog sakupljanja i od-laganja otpada se ovaj uticaj može u potpunosti izbjeći. Pored toga, adekvatnom obukom građevinskih rad-nika o odgovarajućim metodama odlaganja čvrstog otpada će se takođe spriječiti ovaj uticaj. Lokalne zajednice veoma brinu o grobljima gdje su sahranjene drage osobe i može biti veoma mučno za porodice da čuju da će mjesta na kojima počivaju njihovi pretci biti potopljena i da im se u budućnosti neće moći prići. Prema procjeni DPP-a nekih 150 grobova će biti pogođno plavljenjem akumulacije i oni se nalaze u okviru akumulacije Andrijevo. Potebno je u skladu sa neophodnim zakonom za ukop i povono sahranjivanje uspostaviti procedure da bi bili umireni pogođeni ljudi. Potrebno je prije plavljenja napraviti aranžmane da bi se obezbjedilo da svi pogođeni grobovi budu iskopani i da bude ponovno izvršen ukop na označenim mjes-tima. Potrebno je ovo izvršiti s puno obzira i uz punu diskreciju i poštovanje za pogođene porodice i rođake. Potrebno je izvršiti mjere preventivnog održavanja na manastiru Morača kako bi se spriječile strukturalne pu-kotine na objektu koje bi mogle biti uzrokovane slijeganjem, kao i da bi se spriječila oštećenja na freskama usled velike vlažnosti uzrokovane promjenama u mikro-klimi usled plavljenja akumulacije. Takvi radovi bi zahtjevali iskopavanje platoa oko postojećih temelja manastira i polaganje temelja koji će biti građevinski bezbjedniji i geotehničke radove jačanja. Vlažnost može biti kontrolisana upotrebom sredstava za smanjenje vlage u blizini freski ili njihovim smještanjem u zatvorene prostore sa kontrolisanom klimom. 7.3 Mjere kojima se djelimično izbjegavaju uticaji Mjere za sprečavanje rizika ili problema usled tehničkog rješenja, izgradnje i eksploatacije bi trebalo uzeti u obzir u fazi planiranja, izgradnje i eksploatacije. Organi bi trebali strogo pratiti investitorove projektne pla-nove. Pored toga, Organi bi trebali strogo pratiti fazu izgradnje, ili preko Investitora ili direktno vršenjem in-spekcije Izvođača kako bi se obezbjedio adekvatan kvalitet gradnje. Redovne inspekcije rada bi trebalo vršiti u okviru zakonskih mjera i standarda. Dobro planiranje i postavljanje paravana sa vegetacijom i zemljanih nasipa će obezbjediti značajno ublažavanje vizuelnih uticaja, uticaja prašine, buke i svjetlosti. Potrebno je izvršiti planiranje ovih mjera u fazi prije izgradnje. Tokom faze izgradnje će biti veoma bitno da takve mjere budu sprodevene jer se očekuje da će u ovo vrijeme uticaj biti najveći. Tokom faze eksploatacije mogu i dalje ostati aktuelna pitanja vizuelnih smetnji, uznemiravanja bukom i svjetlošću, ali će vegetacioni nasipi biti dovoljno razvijeni do ovog vremena kako bi apsorbovali i zaklonili ove uticaje. Takođe je bitno u početku faze izgradnje podići rasadnik sa domaćim vrstama biljaka. Ovaj rasadnik će tako biti neophodno mjesto za obezbjeđivanje rasadnog materijala za pejzaž. Bitno je da neko od drveća i grmlja koje će biti korišćeno za zamjenu bude razvijenije kako bi se obezbjeila raznolikost u izgledu pejzaža. DPP pominje 11 akumulacija u gornjem slivu i pripadajuće brane, mnoge sa hidroelektranama. Svrha ovih objekata je, pored proizvodnje električne energije, da kontroliše količinu nanosa koji su donešeni u četiri glavne akumulacije. Procjenjeno je da bi se Zlatica mogla napuniti za 50 godina ukoliko ne bi bile preduzete mjere za ublažavanje.36 Još uvijek nije dokazano da li bi gradnja brana u gornjem slivu bila ekonomična i odluka o tome da li da se uđe u realizaciju još uvijek nije donešena, međutim, bila bi dovoljna manja kon-

36 Izvor ove informacije je iz lične komunikacije sa EPCG i na osnovu pregleda projektne dokumentacije iz 1980-tih godina.


strukcija kao mala ustava. Izgradnja tunela/kanala za odvođenje vode u slučaju poplava u blizini brana bi ta-kođe mogla biti uzeta u obzir i na taj način bi mogle biti evakuisane sa zidova brane velike vode koje nose ve-liku količinu nanosa. Rijeka Moračia ima bogat biodiverzitet i specifičnu biotu, naročito riblje vrste. Obezbjeđivanje adekvatnih ribljih ljestvi u okviru tri manje brane će omogućiti određenu migraciju ribe duž rijeke Morače, sve od brane Andrijevo. Trenutno se čini da je brana Andrijevo previsoka za riblje ljestve, ali se sprovode intezivna is-traživanja u oblasti ribljih liftova koja bi trebalo propratiti u narednim koracima faze planiranja i primjeniti ukoliko je moguće. Ovo se smatra važnim da bi opstale endemske vrste. Kao alternativa, moglo bi se takođe razmisliti o manuelnom transportu endemskih vrsta uzvodno od brane Andrijevo. 7.4 Mjere kojima se kompenzuju uticaji Ugrožavanje zemljišta i gubitak kuća i zemljišta je veoma značajno pitanje koje je vjerovatno i najvažnije pi-tane s aspekta interesa javnosti. Veoma je bitno obezbjediti odgovarajuće naknade pogođenim ljudima u skladu sa crnogorskim zakonom. Ovo se ne odnosi samo na ljude koji su direktno pogođeni kroz gubitak kuća, već takođe i na one koji su vlasnici zemljišta čiji se posjedi mogu tako smanjiti da više ne budu održivi. Pored toga, neki od farmera su se možda oslanjali na rijeku za navodnjavanje. Politika naknada koja će biti usvojena ne bi trebala biti u potpunosti finansijska, jer bi onda ona vjerovatno dovela do toga da ljudi razmišljaju o odseljavanju iz oblasti ka gradskim centrima. Politika nadoknađivanja bi stoga trebala podrazumjevati princip “nadoknađivanja sličnim” ili u pogledu zemljišta za ponovno građenje imovine, ili u pogledu zamjene poljoprivrednog zemljišta zemljištem sličnog kvaliteta kako bi se mogli održati postojeći izvori prihoda. Farmeri koji su izgubili svoje izvore navodnjavanja bi trebali dobiti besplatnu zam-jenu za njih. Bitno je da se rušenje i rasčišćavanje svih objekata i vegetacije (uglavnom drveća) u zoni plavljenja (u skladu sa zakonom) izvrši efikasno, uz puno poštovanje politike recikliranja, gdje god je to neophodno, i uz adek-vatno korišćenje drvne građe gdje je to moguće. Oštećenje površinskog sloja zemljišta i erozija ogoljenih površina zemljišta može biti spriječeno skidanjem površinskog sloja zemljišta i njegovim čuvanjem za korišćenje u fazi nakon izgradnje/ u fazi eksploatacije. Na raspolaganju su ograničeni podaci o flori i fauni, naročito u dolini Morače vezano za brane. Smatra se da je bitno izvršiti puno istraživanje biodiverziteta –sa popisom svih pogođenih oblasti, kako bi se obezbjedilo da u potopljenim oblastima nema endemskih vrsta ili drugih zaštićenih vrsta. Ovo istraživanje bi trebalo vršiti što je prije moguće kako bi se obezbjedilo da eventualne rezultirajuće mjere ublažavanja uticaja budu integrisane u glavni projekat. To je naročito važno za eventualne predložene dnevne vršne ili sezonske režime protoka koji bi se mogli strateški korigovati u neko specifično vrijeme kao bi se smanjio uticaj na biotu (tj. tokom perioda mriješćenja šarana). Ribolov u oblasti Skadarskog jezera se vrši radi dodatne hrane i prihoda za porodice u široj oblasti Skadarskog jezera i mogao bi biti aktivnost koja pomaže koheziju zajednice i ublažavanje siromaštva. S obzirom da bi riblji fond u Skadarskom jezeru mogao biti pogođen, trebalo bi razmisliti o duštveno-ekonomskom is-traživanju komercijalnog ribljeg fonda i potencijalnog uticaja na ribilov u Skadarskom jezeru i pripremiti plan nadoknada. Smanjenje močvarnih površina oko Skadarskog jezera bi trebalo kompenzovati zaštitom i unapređivanjem preostale močvarne površine i sličnih močvarnih poveršina u široj oblasti. Pored toga, trebalo bi prije plavljenja izvršiti arheološko istraživanje – sa popisom svih potopljenih oblasti kako bi se evidentiralo sve što je značajno, naročito eventualne predistorijske lokacije koje možda postoje.


Pored toga, trebalo bi izvršiti detaljno istraživanje oko Knjaz Danilovog mosta u kanjonu Mrtvice i Kaluđer-skog mosta u blizini Manastira Morača. Unapređivanje postojeće infrastrukture povezane sa HE će omogućiti maksimalne koristi za lokalne zajednice. Ovo bi moglo biti realizovano kroz unapređivanje objekata za rekreaciju i rehabilitaciju sistema za vodosnab-dijevanje i otpadne vode, deponija, itd. S obzirom da je DPP oblast podložna aktivnostima zemljotresa (naročito Zlatica koja je u zoni jačih zemljot-resa), važno je da bude urađen Plan reagovanja u vanrednim situacijama (PRVS) koji obuhvata Plan hitne evakuacije (PHV) i da svi odgovorni službenici prođu neophodnu obuku za postupanje u takvim situacijama. Pored PRVS i PHV, bitno je da se postavi infrastruktura za sprovođenje plana, uključujući ugradnju seizmičke opreme za monitoring, sirena za uzbunu, itd. 7.5 Mjere kojima se pojačavaju već pozitivni uticaji Obezbjeđivanje rekreacionih stajališta (uključujući toalet, objekte za piknik, itd.) na strateškim lokacijama koje gledaju na lokacije brana i akumulacija (naročito Andrijevo) će unaprijediti izgled kanjona Morača i un-aprijediti turistički potencijal oblasti. Obezbjeđivanje restorana i takođe i hotelskog smještaja na strateški pozicioniranim lokacijama oko akumulacija Andrijevo i Zlatica će takođe unaprijediti turistički potencijal. Izgradnja brana i dodatni efekat prateće industrije i zapošljavanja će stvoriti dosta potencijalanih prilika za zapošljavanje što se smatra veoma pozitivnim efektom za oblast. Zapošljavanje u toku faze izgradnje će biti samo relativno kratkog trajanja (recimo 5 godina), ali će biti više stalnih radnih mjesta tokom faze ek-sploatacije, a slične dodatne djelatnosti kao što su turizam, će takođe otvoriti mogućnost za još stalnih radnih mjesta (mada bi ona mogla biti sezonska). Potrebno je da oni koji budu realizovali projekat prioritet daju zapošljavanju lokalnih ljudi, što je više to mo-guće, kako bi se dao podsticaj lokalnoj privredi i “osjećaj smisla” za lokalno stanovništvo. Obezbjeđivanje programa elektrifikacije ruralnih područja za pogođena sela se smatra pojačavanjem već pozitivnog uticaja. Ekonomske koristi od funckionisanja brane bi takođe trebalo maksimalno uvećati s aspekta upravljanja velikim vodama/kontrole poplava, navodnjavanja, snabdijevanja vodom (uglavnom Podgorice iz Zlatice), eko-turizma, rekreativnih aktivnosti na vodi (pecanje, plovidba čamcem, pješačenje) itd. Potrebno je istražiti sisteme podzemnih voda koji bi mogli biti pojačani usled punjenja akumulacija. Pove-ćanje vodenog stuba bi moglo obezbjediti veću raspoloživost podzemnih voda dalje nizvodno. 7.6 Plan za ublažavanje uticaja Plan za ublažavanje uticaja (u landscape formatu) je dat u Tabela 7-1 u tekstu koji slijedi. On bi trebao predstavljati korisnu osnovu za donosioce odluka o DPP za HE i za njegovu nadogradnju u narednom periodu. Plan za ublažavanje uticaja se dijeli na društveno-ekonomska pitanja i pitanja vezana za životnu sredinu i dalje je podijeljen u aktivnosti prevencije/ublažavanja koje će biti realizovane u periodima realizacije projekta prije izgradnje, u periodu izgradnje i eksploatacije. Konsultant je takođe u planu naveo odgovornosti i rokove, ali to se ne može smatrati konačnim, već je dato u svrhu diskusije. Mjere ublažavanja uticaja: opšte: • Prisutan je nedostatak sistematičnog monitoringa kvaliteta vode kako bi se imali relevantni parameteri u

oblasti, i ovo bi trebalo popraviti. Prioritet bi trebao biti uspostavljanje mreže monitoringa prekograničnih uticaja sa usaglašenim izborom parametara, intervalima uzimanja uzoraka i laboratorijskim metodama, po mogućnosti prije izgradnje;

• Laboratorije bi trebalo akreditovati i trebalo bi redovno sprovoditi poređenje rezultata laboratorija, kako bi se povećala pouzdanost podataka o kvalitetu vode;

• Trebalo bi istražiti poljoprivredne prakse i prakse ribolova i trebalo bi vršiti monitoring voda koje otiču sa poljoprivrednog zemljišta kako bi se utvrdio nivo nutrienata i pesticida;

• Čišćenje starih nanosa oko fabrika i industrija bi trebalo biti prioritet, kako bi se smanjilo oslobađanje teških metala, organo-hemijskih supstanci i drugih toksičnih i supstanci koje su potencijalno štetne za


čovjeka i biotu. Uspostavljanje sistema seizmičkog monitoringa u zonama akumulacija i tijela brana u skladu sa postojećim tehničkim zahtjevima u Crnoj Gori i modernom međunarodnom praksom.

Mjere ublažavanja uticaja koje su naročito bitne ukoliko se izgrade hidroelektrane su: • Potrebno je uspostaviti odgovarajući budžet za sedimentaciju i zagađenja za rijeku Moraču, kako bi se

poboljšalo razumijevanje o tome odatkle potiču nanosi i zagađivači; • Trebalo bi stoga unaprijediti stanice za monitoring i uzeti uzorke prije, tokom i nakon izgradnje brana; • Trebalo bi dati prioritet postrojenjima za tretman otpadnih voda jer se pretpostavlja da postojeći visok nivo

nutrienata velikim dijelom potiče od otpadnih voda; • Unaprijeđeni monitoring suspendovanih nanosa koji se trensportuju u rijekama uključujući analizu dis-

tribucije zrna suspendovanog nanosa – to je takođe značajno radi zadovoljavanja tehničkih zahtjeva elek-trana; Trebalo bi analizirati uticaj kvaliteta vode na biotu

• Postojeća mreža hidroloških stanica je ili loša ili nijesu stavljeni na raspolaganje podaci sa svih postojećih stanica. Neophodna je relativno gusta mreža stanica kako bi se razumjela hidrologija ove karstne oblasti gdje postoji samo slabo razumijevanje poniranja podzemnih voda i izvora.

• Preporučuje se da se unaprijedi raspoloživost postojećih hidroloških podataka. Hidrološki podaci su važni za bolje razumijevanje svih planiranih promjena u rječnom sistemu. Trebalo bi staviti na raspolaganje dnevne podatke sa svih postojećih i prošlih stanica.

• Takođe bi trebalo učiniti prioritetom unaprijeđenu razmjenu podataka između zemalja. Za SEA-u do sada nijesu pronađeni bilo kakvi korisni podaci za stanica u rijeci Drim neposredno uzvodno od mjesta spajanja sa Bojanom. Podaci sa rijeke Drim nizvodno od poslednje brane za hidroelektranu, ali uzvodno od mjesta spajanja sa Bojanom bi bili korisni za bolje razumijevanje dinamike promjena nivoa vode u Skadarskom jezeru.

• GIS mape sa konturama relevantnih slojeva (konturne linije, geologija, korišćenje zemljišta, rječni tokovi, itd.) bi trebale biti prioritet i trebale bi biti stavljene na raspolaganje na internetu, kao i podaci o monitor-ingu biodiverziteta.

• Mora se vršiti monitoring minimalnog protoka. • Utvrđivanje sistema kontinuiranog seizmičkog monitoringa.


Tabela 7-1: Plan ublažavanja uticaja za HE na Morači

Tema/ Indikator

Mogući uticaj Mjere ublažavanja Odgovornost Termin plan

Faza prije izgradnje DRUŠTVENO – EKONOMSKI

Zdravlje ljudi • Potencijalne opasnosti za zdravlje i bezbjednost:

• Postaviti iskusne izvođače • Unijeti u ugovornu dokumentaciju zahtjeve koji se odnose na

zdravlje i životnu sredinu. • Obezbjediti informacije o mjerama ublažavanja, bezbjednosti i

upozoravanja; • Jačanje kapaciteta kako bi se naglasila potreba za bezbjednom

radnom sredinom, dobrim nadzorom, • Pažljivo planiranje i organizovanje poslova • Uključivanje zajednica, • Kampanja informisanja javnosti • Ograđivanje prostora na kojima postoji opasnost. • Dobar dizajn i bezbjednosni postupci, • Pravilno odlaganje otpada,

• Investitor u konsultaciji sa odgovarajućim zainteresovanim stranama

• Obezbjediti da se ovo završi prije izgradnje

Zdravlje – (buka)

• Potencijalno uznemiravanje bukom radova izgradnje

• Prethodna priprema barijera za buku (zemljani nasipi i drveće) kako bi se apsorbovala buka • Investitor • Prije radova izgradnje

glavnih HE i brane

Zdravlje – (osvjetljenje)

• Potencijalno uznemiravanje svijetlom u pojedinim djelovima naselja

• Prethodna priprema specifičnih oblasti zaklonjenih paravanima na način što će prethodno biti zasađeni pojasevi drveća, postavljene svjetlosne barijere oko građevine, kampova za rad-nike, radionica

• Investitor • Prije radova izgradnje glavnih HE i brane

ŽIVOTNA SREDINA

Korišćenje zemljišta

• Ometanje korišćenja zemljišta i ekonomskih ak-tivnosti.

• Gubitak kuća • Gubitak zemljišta. • Gubitak tradicionalnog izvora

navodnjavanja.

• Što je više moguće koristiti površine državnog zemljišta; • Obezbjeđivanje adekvatnih nadoknada u skladu sa crnogorskim

zakonom. • Obezbjeđivanje nove zemlje u skladu sa crnogorskim zakonom • Adekvatna briga i pažnja poklonjena pogođenim ljudima. • Obezbjediti alternativni ili regulisani izvor navodnjavanja.


• Pokušati rješiti što je prije moguće nakon javnih rasprava i davanja dozvola, naročito prije izgradnje.

Biodiverzitet • Potencijalni gubitak vrsta koje bi mogle biti značajne,

• Izvršiti adekvatno istraživanje biodiverziteta u okviru pogođene oblasti

• Investitor u konsultaciji sa

• Prije početka perioda izgradnje kako bi



Tema/ Indikator


usled nedostatka polaznih podataka.

odgovarajućim zainteresovanim stranama

adekvatne mjere ublažavanja uticaja mogle biti unešene u glavni projekat.

Kulturna baština

• Potencijalni gubitak preistori-jskih/arheoloških lokacija koje bi mogle biti značajne, usled nepoznavanja polaznih podataka.

• Izvršiti adekvatno arheološko istraživanje u okviru pogođene oblasti


• Prije početka perioda izgradnje kako bi adekvatne mjere ublažavanja uticaja mogle biti unešene u glavni projekat.

Faza izgradnje DRUŠTVENO - EKONOMSKI

Zdravlje ljudi • Nesreće na radu tokom izgradnje.

• Imati stroge propise vezane za zdravlje i bezbjednost u skladu sa crnogorskim zakonom.

• Obezbjediti redovne informacije/oznake na gradilištu vezano za mjere ublažavanja, bezbjednosne i mjere upozoravanja;

• Kontinuirano jačanje kapaciteta kako bi se naglasila potreba za zdravom radnom sredinom, dobrim nadzorom,

• Pažljivo planiranje i organizacija poslova u toku faze izgradnje. • Održavati redovan kontakt sa zajednicama, • Ograditi površine na kojima prijeti opasnost. • Vršiti pravilno odlaganje otpadne vode i čvrstog otpada,

• Investitor i Izvođač • Kontinuirano u toku faze izgradnje

Zdravlje – Bezbjednost

na putu

• Nesreće na putu usled sao-braćaja uzrokovanog izgradnjom

• Sprovesti i održavati efektivne mjere kontrole brzine • Izvođač • Kontinuirano u toku faze izgradnje

Zdravlje – (Buka/

vibracija)

• Uznemiravanje bukom i vi-bracijama uzrokovanih ra-dovima izgradnje.

• Pokušati i ograničiti vrijeme gradnje na sate dnevnog svijetla, što je više to moguće.

• Obezbjediti informisanje javnosti o aktivnostima na gradilištu koje bi mogle uzrokovati smetnje (koristiti lokalne medije)

• Izvođač • Kontinuirano u toku faze izgradnje

Zdravlje – (prašina)

• Prašina u atmosferi nastala usled miniranja, eksploatacije kamenoloma i saobraćaja

• Obezbjediti punu primjenu tehnika za suzbijanje prašine (kvašenje) • Izvođač • Kontinuirano u toku

faze izgradnje



Tema/ Indikator


usled izgradnje.

Zdravlje – (osvjetljenje)

• Potencijalno uznemiravanje svijetlom u specifičnim naseljenim oblastima

• Na prostorima na kojima se odvijaju poslovi koristiti osvjetljenje koje ne ometa. • Izvođač • Kontinuirano u toku

faze izgradnje

Infrastruktura • Loše planiranje infrastrukture za raseljavanje

• Nova naselja da budu postavljena u blizni postojećih. • Dobro planiranje javne infrastrukture (putevi, pješačke staze,

pješački mostovi preko akumulacija, potrebno je posvetiti pažnju biciklističkim rutama, usluge snabdijevanja vodom, škole, zdravstvena zaštita, kancelarije javne administracije, javne površine, itd.)

• Investitor i Izvođač • Kontinuirano u toku faze izgradnje

Infrastruktura

• Ružni i napušteni objekti u potopljenoj zoni koji mogu predstavljati opasnost za rek-reativnu upotrebu akumu-lacije

• Srušiti i raščistiti sve objekte koji će biti u zoni plavljenja u skladu sa važećim zakonom.

• Adekvatno iskoristiti reciklirane materijale gdje god je to mo-guće (odnosno kablove, cijevi, itd).

• Izvođač • Kontinuirani rad tokom faze izgradnje

Odnosi s jav-nošću

• Narušavanje povjerenja iz-među zainteresovanih strana i javnosti.

• Puna transparentnost između zainteresovanih strana i javnosti o svim DPP aktivnostima.

• Obezbjeđivanje “informativnog centra” u okviru DPP oblasti sa stalnim obavještavanjem o predloženim aktivnostima. Ovaj cen-tar bi onda bio korišćen i nakon izgradnje, tokom faze ek-sploatacije, i bio bi kombinovan sa turističkim/rekreativnim prostorom.

• Adekvatna obuka Službenika za odnose s javnošću

• Investitor i Izvođač u konsultaciji sa odgovarajućim zainteresovanim stranama

• Čim otpočnu aktivnosti izgradnje

Raseljavanja

• Loša komunikacija o procesu raseljavanja

• Trauma i stres za lokalno stanovništvo u procesu raseljavanja

• Ograničen institucionalni kapacitet nadležnih organa

• Obezbjeđivanje dovoljno informacija zajednicama i obezbjeđi-vanje proaktivnog učešća pogođenog stanovništva u procesu raseljavanja.

• Adekvatna briga o raseljavanju pogođenih ljudi (mnogi bi mogli biti nemoćni ili stari) kako bi se smanjile traume usled selidbe.

• Obezbjediti neophodan instucionalni kapacitet odgovornih or-gana/zainteresovanih strana uključenih u eksproprija-ciju/nadoknade i poslove raseljavanja.

• Investitor i Izvođač u konsultaciji sa odgovarajućim za-interesovanim stranama

• Čim oblasti za raseljavanje budu na raspolaganju.

Zapošljavanje • Postojeći veliki broj • Maksimalno uvećati/učiniti prioritetom mogućnost zapošljavanja • Investitor / Izvođač • Kontinuirano u toku



Tema/ Indikator


nezaposlenih lokalnih ljudi faze izgradnje ŽIVOTNA SREDINA

Flora i Fauna

• Narušavanje prirodnih staništa naročito tokom ne-sezonskih poslova, promjena u režimima životne sredine, itd.

• Pažljivo postavljanje, usklađivanje, projektovanje pomoćnih radova na lokaciji brane, cjevovoda i konstrukcija i/ili planiranje vremena izvođenja radova (sezonski radovi) naročito imajući u vidu eventualne rijetke/ osjetljive vrste

• Zaštita osjetljivih lokacija kopnene i vodene biote u blizini građevina.

• Obezbjediti da se minimalni protok u rijeci održava za nizvodnu biotu

• Odabrati adekvatne metode gradnje koji su manje štetni i proiz-vode manje buke.

• Razmotriti mogućnost smještanja površinskih konstrukcija (npr. mašinske zgrade – ispod zemlje)

• Razmotriti mogućnost ukopavanja elekričnih, telefonskih ka-blova

• Smanjenje vještačkog osvjetljenja u granicama bezbjednosti.

• Izvođač u konsultaciji sa odgovarajućim zainteresovanim stranama

• Kontinuirano u toku faze izgradnje

Flora

• Postojeće drveće i grmlje u oblasti plavljenja pred-stavljaju opasnost za rekrea-tivno korišćenje akumulacije

• Adekvano rasčišćavanje svog grmlja i drveća u zoni plavljenja, puno iskorišćavanje drvne građe koja bi se tako proizvodila, kad god je to moguće.



Flora • Gubitak domaće vegetacije usled radova izgradnje

• Razvoj rasadnika za domaće biljke tako da je na raspolaganju raznovrstan (u pogledu zrelosti) materijal za sadnju za pogođene oblasti i oblasti namjenjene za uređivanje zemljišta.



Geologija/ Seizmika

• Potencijalna opasnost loma brane usled zemljotresa ili klizišta izazvanog zemljotre-som

• Uraditi Plan reagovanja u slučaju vanrednog stanja za slučaj zemljotesa uključujući kao najbitnije Plan evakuacije u slučaju vanrednog stanja za stanovništvo u nizvodnim oblastima koje bi moglo biti pogođeno u slučaju loma zida brane.

• Razviti infrastrukturu za realizaciju Plana reagovanja u slučaju vanrednih stanja (signale upozorenja, evakuacione puteve, itd.)

• Ugradnja sofisticirane mreže seizmičkog monitoringa.


• Uraditi Planove tokom faze izgradnje

• Razviti infrastrukturu u toku faze izgradnje

• Ugraditi mrežu za monitoring u toku izgradnje



Tema/ Indikator


Hidro- geologija

• Potencijalna iscurivanja vode iz akumulacije usled površin-skih karstnih stijena koje će biti ispod kote uspora akumu-lacije (najrelevantnije za An-drijevo).

• Potencijalno iscurivanje podzemnih voda iz Zlatice usled geološkog fenomena

• Izvršiti detaljno ispitivanje hidro-geoloških karakteristika u ok-viru potencijalnih oblasti koje bi plavila akumulacija.

• Izvršiti detaljnije ispitivanje iscurivanja podzemnih voda na Zlatici kako bi se bolje upoznale hidro-geološke karakteristike.

• Prevencija gubitka/iscurenja vode iz akumulacije u podzemne vode korišćenjem vodonepropusnih materijala u izgradnji?

• Investitor i Izvođač u konsultaciji sa odgovarajućim za-interesovanim stranama

• U toku faze izgradnje.

Tla

• Oštećenje strukture tla usled skladištenja materijala, sao-braćaja usled izgradnje, itd.

• Gubitak površinskog tla to-kom iskopavanja.

• Erozija usled nekontrolisanog površinskog oticanja i is-puštanja otpadnih voda:

• Zaštita površina na kojima se ne odvijaju radovi izgradnje, izbjegavati izvođenje poslova u osjetljivim oblastima tokom veoma negativnih uslova, rekultivacija oštećenih oblasti

• Skidanje površinskog sloja zemlje kao što je neophodno i ču-vanje, zamjena/ponovno korišćenje nakon izgradnje

• Projektovanje drenažnih+ objekata za skladištenje kako bi se obrezbjedila stabilnost tla.


Zemljište

• Oštećenje zemljišta tokom izgradnje. Klizišta na na-sipima, kosinama brda, itd.

• Uticaj radova iskopavanja za skladištenje zemlje i drugih materijala

• Zaštita površina na kojima se ne odvijaju radovi izgradnje • Projektovati radove tako da se na najmanju moguću mjeru svede

pogođeno zemljište • Projektovati padine i zaustavne/osiguravajuće konsturukcije

kako bi se na najmanju mjeru sveo rizik, obezbjediti adekvatnu drenažu, stabilizaciju tla/vegetacioni pokrivač.

• Izvođač i Investitor • Kontinuirano u toku faze izgradnje

Vodni resursi

• Remećenje obrazaca površin-ske drenaže tokom izgradnje, stvaranje površina stajaće vode neprijatnog izgleda

• Kontaminacija/zagađenje uzrokovano izgradnjom, ljud-skim i životinjskim otpadom, uključujući prosipanjem goriva i nafte, opasnog ot-

• Izvršiti pažljivo projektovanje, održavati prirodnu drenažu, gdje god je to moguće, i obezbjediti odgovarajuće odvođenje otpad-nih voda,

• Bezbjedno i sanitarno odlaganje eventualnih opasnih otpada. • Adekvatna zaštita od / kontrola stoke, poljoprivrede, slučajnog

kontakta sa ljudima, opasnih materijala – goriva, nafte, itd (uključujući adekvatno skladištenje)





Tema/ Indikator


pada, otpadnim vodama, itd.

Kvalitet vaz-duha

• Prašina i dim tokom izgrad-nje/aktivnosti rehabilitacije

• Kontrola prašine pomoću vode, kontrola metoda izgradnje i postrojenja,

• Pokušaj planiranja izvođenja radova tokom društveno prihvatljivijeg vremenskog perioda.

• Kontrolisati brzinu vozila u okolnim/stambenim oblastima. • Obezbjediti da lokalna zajednica bude u potpunosti informisana

o aktivnostima na izgradnji i rutinama miniranja


Akustična sredina

• Uznemiravanje usled buke tokom gradnje i saobraćaja (ukoliko je u blizini kuća)

• Planirati vrijeme radova kako bi se na najmanju mjeru svela uznemiravanja

• Adekvatne metode izgradnje + oprema • Ograničenja u pogledu saobraćaja u stambenim oblastima. • Pažljivo planiranje mjesta i/ili projektovanje dugoročnih planova

izgradnje, • Obezbjediti štitove od buke, tj. nasipe, drvorede


Istorijske / Lokacije kul-ture

• Narušavanje ili degradacija poznatih kulturnih lokacija, tj. Manastira Morača

• Slabi temelji Manastira Morača

• Talasna abrazija uzrokovana malim potokom (undercutting) kod Manastira Morača

• Plavljenje Danilovog i Kaluđerskog mosta

• Narušavanje neotkrivenih kulturnih/arheoloških lo-kacija

• Pažljivo usklađivanje radova izgradnje/ sanacije. • Posebne mjere za zaštitu poznatih kulturnih resursa –Ojačavanje

temelja/platoa i ojačavanje nasipa kod Manastira Morača • Instalacija opreme za monitoring vlage • Preusmjeriti tok malog potoka kod Manastira Morača • Izvršiti detaljno istaživanje Danilovog i Kaluđerskog mosta • Odmah zaustaviti radove u blizini novih otkrića, do dobijanja

instrukcija od nadležnih organa


• Čim bude moguće u toku faze izgradnje

• Čim bude moguće u toku faze izgradnje

• Samo u slučaju da se dogodi

Kulturna • Plavljenje grobnih mjesta u • Adekvatna pažnja za groblje (uključujući ponovno sahranjivanje) • Investitor u • Na početku faze izgrad-



Tema/ Indikator


baština /grobovi

pogođenim naseljima. Uglavnom kao rezultat plavljenja Zlatice i Andrijeva.

koje može biti pogođeno plavljenjem. Izvršiti s puno obzira i uz punu diskreciju i poštovanje pogođenih porodica i rođaka.

konsultaciji sa odgovarajućim zainteresovanim stranama

nje i prije plavljenja

Čvrsti otpad • Na najmanju moguću mjeru

svesti smetnje u odlaganju čvrstog otpada

• Ublažiti i spriječiti problem zagađivanja čvrstim otpadom tokom faze izgradnje.

• Građevinski radnici da budu na odgovarajući način upoznati sa uklanjanjem otpada i zaštitom životne sredine.

• Organizovanje adekvatnog režima sakupljanja i odlaganja otpada


• Kontinuirani rad tokom faze izgradnje

Završavanje /Faza eksploatacije DRUŠTVENO-EKONOMSKI

Ekonomija • Maksimalno uvećanje lokal-

nih ekonomskih koristi usled proizvodnje energije

• Koristi od povećanja proizvodnje energije (prvenstveno finansi-jske) bi trebale biti vraćene u lokalne zajednice u nacionalne privrede.

• Lokalne zajednice u pogođenim oblastima treba postaviti kao prioritet/nagraditi kroz što veće uvođenje programa ruralne elek-trifikacije.

• Investitor • Progresivan razvoj u toku faze eksploatacije

Ekonomija • Maksimalno uvećati ekonom-

ske koristi od funkcionisanja brane

• Povećati potencijal navodnjavanja, kontrole poplava, snabdi-jevanja vodom (Zlatica potencijalno za Podgoricu), potencijal eko turizma, rekreativnih aktivnosti na vodi (ribolov, plovidba čamcima, šetnje u prirodi) i odgovarajuće zajednice će uživati u unapređenim standardima života.

• Takođe je značajno procjeniti potencijal za unapređivanje upravljanja podzemnim vodama, površinskim vodama (naročito nizvodno) usled promjenjenog režima protoka.

• Investitor • Progresivan razvoj u toku faze eksploatacije

Infrastruktura • Degradacija postojeće

infrastrukture u oblasti

• Unapređenje pomoćne infrastrukture vezane za izgradnju HE da bi se omogućile maksimalne koristi za lokalne zajednice i usled toga poboljšani standardi života domaćeg stanovništva kroz izgradnju novih puteva, unaprijeđen turizam, i mrežu puteva do kampova radi unapređivanja eko turizma.

• Unapređivanje rekreacionih i sanitarnih objekata kao sto su sistemi za snabdijevanje vodom i sistema za otpadne vode,

• Investitor • Po početku faze ek-sploatacije



Tema/ Indikator


mreže za vodne usluge i deponije, itd.

Društvene/ Rekreativne aktivnosti duž rijeke

• Iznenadni nastanak poplava, usled: i) eksploatacije elektrane ii) nepredviđenih prirodnih pop-lava

• Spore prethodno definisane procedure startovanja i zaustavljanja elektrana

• Sistem upozoravanja nizvodno od elektrana i akumulacija • Investitor/ Operater • Prije početka rada elek-

trane

ŽIVOTNA SREDINA

Biodiverzitet Flora i Fauna

• Problemi migracije ribe (tj. sprečavanje nekih ribljih vrsta da dođu do terena za mrijest),

• Implementiranje metoda za uzvodno / nizvodno kretanje ribe (tj. natrijumske lampe, riblje ljestve na nižim branama (kod Andri-jeva nije moguće uz postojeću metodologiju), akustični uređaji, itd.) i prevencija ulaza u ulazne građevine (postavljanjem para-vana) da bi se smanjila stopa uginuća ribe i povrede riba koje mogu da prođu kroz hidraulične turbine ili prelive. Takođe raz-misliti o manuelnom transportu ribe.


• Čim bude moguće nakon što se završi izgradnja


• Gubitak određenih površina močvarnog zemljišta

• Zaštita i poboljšanje preostalog močvarnog zemljišta kroz spre-čavanje poljoprivrednog korišćenja i/ili obezbjeđivanje eksten-zivnog korišćenja i upravljanja


• Od početka punjenja akumulacija


• Gubitak određenih terena za mriješćenje ribe

• Kontrolna nelegalnog iskopavanja šljunka i ograničeno izdavanje dozvola za iskopavanje šljunka

• Adekvatna kontrola sezonskog protoka i opštih obrazaca is-puštanja vode

• Investitor/Operater • Od početka punjenja akumulacija

Život u vodi • Smanjenje protoka utiče na život u vodi

• Obezbediti ispuštanje minimalnog protoka iz akumulacija u svim vremenima • Investitor/Operater • Od početka punjenja

akumulacija

Život u vodi • Dnevne oscilacije protoka u

rijeci će uticati na život u vodi

• Izbjegavati vršni rad kad god je to moguće i izmjeniti režim da odgovara specifičnom pitanju; tj. period mriješćenja šarana. • Investitor/Operater • Od početka punjenja

akumulacija

Sedimentacija • Sedimentacija akumulacija.

Procjenjeno je da bi Zlatica mogla biti napunjena za 50

• Uzimanje u obzir mogućnosti za izgradnju tunela/kanala u blizini plavljenja kako bi se odvodile poplavne vode (koje nose veliku količinu nanosa) od zidova brane.

• Investitor/Operater • Po početku faze ek-

sploatacije.



Tema/ Indikator


godina ukoliko se nebi pre-duzele mjere ublažavanja.

• Izgradnja malih ustava u gornjem slivu kako bi se zadržali zem-lja i pijesak koje nosi voda, što je uzrokovano jakim kišama i kasnije uklanjanje bagerisanjem (ovo je sada uključeno u DPP ali su potrebni dodatni detalji.

• Vršenje rutinskih radnji za čišćenje taloga u glavnim akumulaci-jama.

• Po početku faze ek-sploatacije.

• Kontinuirani rad tokom radnog vijeka brane i akumulacije

Tla • Erozija površinskog sloja zemlje nakon izgradnje

• Rekultivacija izloženih površina (korišćenjem domaće vege-tacije) odmah nakon završetka radova izgradnje. Međutim, uko-liko postoje “crne tačke” erozije, onda one moraju biti odmah sanirane;

• Ohrabriti odlaganje zemljišta iz iskopa/ radova vađenja kako bi bilo ponovo iskorišćeno u blizini radova ili za poslove uređi-vanja predjela od strane izvođača ili lokalnih farmera, stanov-nika, zajednice, itd.

• Investitor/Operater • Tokom garantnog pe-rioda

Tla • Erozija plaža duž obala stvorenih akumulacijama

• Preduzeti mjere za izbjegavanje erozije plaža oko ruba akumu-lacija na način što bi se nivo akumulacije držao malo ispod mak-simuma.

• Investitor/Operater • Kontinuirani rad tokom

radnog vijeka brane i akumulacije

Estetika i pe-jzaž

• Lokalizovani vizuelni uticaji završenih radova

• Određene smetnje u opštim ljudskom rukom napravljenim i prirodnim pe-jzažima usled gubitka drveća, vegetacije, itd.

• Pažljivo planiranje mjesta izvođenja radova i projektovanje ra-dova, zaklanjanje stavki koje smetaju.

• Zamjena propalog drveća na graničnim strukturama, obnavljanje vegetacije oblasti.

• Pažljivo raščišćavanje građevine i odlaganje otpada. • Unapređivanje profila brane poboljšavanjem tehničkog rješenja


• Kraj perioda izgradnje i prije početka faze eksploatacije

Kulturna baština

• Oštećenje freski u Manastiru Morača

• Potencijalno slijeganje koje uzrokuje strukturalna oštećenja zidova Manastira Morača

• Oštećenje značajne ikonografije ili drugih

• Obezbjediti adekvatnu zaštitu/zašitu od vlage za freske, monitoring i naknadne studije.

• Neophodni monitoring i naknadne studije (preventivno održavanje) postojećih pukotina u zidovima Manastira

• Obezbjeđivanje unapređene infrastrukture za posjetioce u blizini Manastira Morača

• Razmisliti o obezbjeđivanju centra za posjetioce/turiste u blizini brane radi promovisanja kulturne baštine oblasti.


• Na početku faze eksploatacije i zatim redovno u toku eksplatacije.



Tema/ Indikator


relevatnih stavki u Manastiru Duga.


8 ANALIZA ALTERNATIVA

8.1 Uvod (svrha poglavlja) Preduslov koji definiše Crnogorski Zakon o SEA je da mora biti izvršena analiza alternativa. U članu 15 tačka 8 Zakona stoji da moraju biti navedeni razlozi za odabir alternativa koje su uzete u obzir, kao i opis metoda njihove procjene, uključujući eventualne teškoće koje su se javile u formulaciji traženih podataka (kao što su tehnički podaci ili nedostatak “know how”). Procjena alternativa obuhvata “opci-jom po kojoj se ništa ne radi”, pomenutu kao “nulta alternativa” u Zakonu o SEA, što je takođe za-konski zahtjev. DPP ne daje bilo kakve druge alternative postojećoj realizaciji višenamjenskih akumulacija na rijeci Morači. 11 akumulacija u gornjem slivu mogu takođe biti uzete s rezervom u ovom slučaju jer su samo u veoma ranoj fazi i odluka o njihovoj izgradnji tek treba da bude donešena. Ipak, ukoliko bi se ušlo u realizaciju 11 brana i pripadajućih elektrana one bile bi predmet daljih studija izvodljivosti i SEA. Pored toga, druga alternativna tehnička rješenja u odnosu na postojeći aranžman za 4HE su takođe razmatrana u prethodnom periodu i nedavni IFC-ov (Nact) Izvještaja Tehničkog Konsultanta je ta-kođe dao neke ideje za razmatranje različitih aranžmana za smanjenje radnog nivoa akumulacije An-drijevo kako bi se ublažili problemi klizišta u blizini Djurdjevine; izmještanje elektrane u Andrijevu usled opasnosti od obrušavanja stijenja. Osnovni problem ostaje, međutim, to što bi bilo kakvo značajnije odstupanje od postojeće opcije sa 4HE bi podrazumjevao značajno ponovno projektovanje. SEA Konsultant vjeruje da postoji mogućnost u planiranom tenderskom procesu da zainteresovani ponuđači predlože alternative za postojeće aranžmane i to je dobra ideja da bi se procjenilo da li postoije druga inovativna rješenja. Međutim, u svrhu poređenja SEA Konsultant može jedino izvršiti procjenu predloženog projekta u odnosu na opciju “po kojoj se ništa ne radi”.

8.2 Opcija po kojoj se ništa ne radi Pregled “Opcije po kojoj se ništa ne radi” je rutinski dio SEA i EIA procesa i sprovodi se kako bi se postavio reper (benchmark) u odnosu na koji mogu biti mjerene promjene koje su predložene u okviru DPP-a. Izvršena je procjena prednosti i nedostataka u svrhu poređenja sa opcijom sa 4 HE. Priprema polaznih podataka o životnoj sredini (Poglavlje 3) kako bi se utvrdilo postojeće stanje životne sredine oblasti daje polaznu tačku za opciju “po kojoj se ništa ne radi”. Potrebno je da znamo odgovore na sledeća pitanja: • Šta se trenutno dešava u ovom području i koji su postojeći trendovi? i • Šta će biti predviđeni rezultat? Procjena je izvršena s aspekta ekonomskih, društvenih i uticaja na životnu sredinu uz pretpostavku da DPP za HE na Morači nije odobren. 8.2.1 Ekonomski efekti Negativni efekti Ukoliko se na rijeci Morači ne izgrade elektrane, to će vjerovatno povećati zavisnost od uvozne ener-gije što bi moglo biti problematično i imalo bi kako direktne, tako i indirektne efekte. Moglo bi doći


do povećanja nestanka struje što bi dovelo do pada produktivnosti, većih troškova energije, što bi opet dovelo do smanjenja profitnih marži, manje konkurentnosti i povećanja viška zaposlenih. Bez HE, Crna Gora bi vjerovatno izgubila svoj geo-politički status u regionu kao potencijalni ključni izvoznik energije. Indirektni efekti kroz nedostatak energije bi takođe podrazumjevali smanjenje povjerenja kompanija (uključujući turizam) i povjerenja investitora u Crnu Goru i potencijalnog pada stope rasta BDP-a. Postojeća poljoprivredna proizvodnja u projektnoj oblasti, mada ograničena, bi takođe mogla biti po-gođena klimatskim promjenama jer može doći do više perioda suša. To bi dovelo do povećanja potražnje za snabdijevanjem vodom i poskupilo bi uzgajanje hrane. Preusmjeravanje puta Bar - Boljare koje bi se realizovalo čak uprkos DPP-u bi moglo takođe dovesti do smanjenja poslova u naseljima u dolini Morače. Ova naselja se trenutno nalaze na glavnoj trasi koja povezuje Podgoricu sa Beogradom. Lokacije kulture, kao što je manastir Morača bi takođe mo-gle doživjeti pad broja posjetilaca, jer je trasa novog puta mnogo dalje ka istoku, što ukazuje na to da bi posjeta ove lokacije zahtjevala skretanje sa glavnog puta, što turisti možda nebi bili radi da urade. Pozitivni efekti Predstojeće zatvaranje /smanjenje nivoa proizvodnje KAP-a bi generalno gledano eliminisalo deficit električne energije koji je postojao u Crnoj Gori. To govori o tome da nestanci električne energije, kratkotročno gledano, u budućnosti možda ne bi bili toliko problematični kao što su bili, ali rehabili-tacija energetske mreže će i dalje ostati priritet i potrošnja i dalje raste. Ukoliko se nebi nastavilo sa realizacijom HE na Morači to bi možda moglo motivisati Vladu da da veći prioritet unapređivanju stanja postojeće energetske mreže i kroz uvođenje podsticaja za smanjenje rasipanja i povećanje efi-kasnosti postojećih energetskih postrojenja. 8.2.2 Društveni efekti Negativni efekti U slučaju da ne budu izgrađene hidroelektrane na rijeci Morači, to bi vjerovatno dovelo do povećanja cijena domaće električne energije što bi se moglo nesrazmjerno odraziti na ugroženije sektore društva, koji bi imali ograničenu mogućnost ili uopšte nebi imali mogućnost prelaska na drugi izvor energije. Eventualno opadanje industrijskih aktivnosti, kao što je pomenuto u Poglavlju 8.2.1 bi moglo takođe negativno uticati na već visok nivo nezaposlenosti u Crnoj Gori, koja prelazi 28,5% u nekim djelovima opštine Kolašin, i ograničiti uspješnost inicijativa za nove poslove i samo-zapošljavanje i stoga demotivisati ljude. Najkritičnije pogođene oblasti bi bili glavni industrijski gradovi u central-nom regionu (uključujući Kolašin). Dalje povećanje nezaposlenosti bi takođe moglo dovesti do na-rušavanja zdravlja ljudi kroz povećane slučajeve alkoholozma i poremećaje vezane za stres. Postojeći demografski trend u projektnoj oblasti podrazmjeva sve starije stanovništvo. Podaci poka-zuju neto migraciju mlađih ljudi u glavne centre populacije kao što su Podgorica ili inostranstvo. Ovaj trend će se vjerovatno povećavati, kako ekonomija bude slabila u Projektnoj oblasti. Starija populacija će zahtjevati sve više brige i pomoćnih usluga što će Crnogorsku Vladu izložiti povećanim finansijskim zahtjevima. Pozitivni efekti Potencijalna briga i stres lokalnih ljudi koji žive u strahu od gubljenja svojih domova i zemlje bi bili eliminisani ukoliko se projekat ne bi realizovao. Pored toga tradicionalni načini života ljudi koji žive u ovom području bi bili očuvani, grobna mjesta ne bi bila dirana i potencijalni strah usled življenja nizvodno od brane koja bi se mogla srušiti ne bi postojao. To što ne bi bilo brana bi takođe eliminisalo potencijalni priliv radnika i turista u ovo područje, koji bi mogli uznemiriti lokalne ljude.


Pored toga, izmještanje transporta usled puta Bar – Boljare, bi dovelo do poboljšanja stanja životne sredine u području usled smanjenja buke i nivoa zagađenja vazduha, kao i povećanja bezbjednosti saobraćaja. Stoga, ovo područje bi moglo biti privlačnije za život i turistički razvoj (npr. za vanjske aktivnosti kao što su pješačenje, robolov, posmatranje ptica); moglo bi se očekivati da se ljudi presele u područje Zlatice usled njene blizine Podgorici. 8.2.3 Efekti vezani za životnu sredinu Negativni efekti Klimatske promjene trenutno pogađaju ovo područje; indikacije HMZ-a su već pokazale mali rast temperature i indikatori Svjetske banke pokazuju da će temperature izrazito rasti u Istočnoj Evropi u narednih 100 godina. Stoga je vjerovatno da će ovo područje biti izloženije esktremnim događajima (bujice i produženi sušni periodi). Osnovni protok iz rijeke Morače bi se mogao još dodatno smanjiti u ljetnim mjesecima i ugroziti postojeću floru i faunu u dolini rijeke Morače i nizvodno u Skadarskom jezeru. Klimatske promjene će takođe vjerovatno negativno uticati na postojeće poljoprivredne prakse. Smanjenje potencijala snabdijevanja električnom energijom koji je pomenut u prethodnom tekstu bi moglo dovesti do povećanja potrošnje drvnog ogrijeva kako bi bile zadovoljene kratkoročne potrebe domaćinstava, naročito u selima i udaljenijim ruralnim područjima. Ovo bi moglo ugroziti šumske resurse stimulisanjem nelegalne sječe ili povećanja stopa sječe u osjetljivim područjima, što bi s druge strane moglo dovesti do povećanja poitencijala za nastanak klizišta i odrona usled erozije, jer je uk-lonjen vegetacioni pokrivač. Manastir Morača trenutno trpi posledice lošeg preventivnog održavanja i na freske je već uticala vlaga. Ovaj trend će se vjerovatno nastaviti ukoliko ne dođe do priliva još investicija. Nedostatak energije bi mogao dovesti do privremenog ili čak trajnog zatvaranja postrojenja teške in-dustrije i rudnika u široj oblasti koja se ne prati, što bi moglo dovesti do zagađenja životne sredine i degradacije zemljišta. Skadarsko jezero bi i dalje bilo zagađivano od strane industrijskih izvora u Nišiću (preko rijeke Zete) i iz Podgorice. Trend u zagađivanju bi se mogao i pogoršati ukoliko dođe do pada industrijske proizvodnje i zatvaranja fabrika ili njihovog neadekvatnog održavanja. Pritisak na Skadarsko jezero će se takođe vjerovatno nastaviti usled povećanja potražnje za snabdi-jevanje vodom. I dalje će se nastaviti sa crpljenjem podzemnih voda u blizini Skadarskog jezera za snabdijevanje turističkih objekata na Jadranskoj obali i postoji vjerovatnoća da će se realizovati druge HE koje su planirane u Albaniji na rijeci Drim, što bi moglo negativno uticati na bilans voda jezera. Pozitivni efekti Ukoliko ne bi bile izgrađene brane i akumulacije na području rijeke Morače, tok hranljivih materija i situacija u Morači i u Skadarskom jezeru bi ostali nepromjenjeni i postojeći flora i fauna bi ostali ne-pogođeni, uz izuzetak klimatskih promjena (kao što je prethodno razmotreno). Međutim, povećana je šansa da se biodiverzitet unaprijedi ukoliko se planirani turizam smanji. Zbog puta Bar-Boljare, područje Morače bi bilo izloženo manjem ugrožavanju transportom i odgova-rajućim uticajima na životnu sredinu (buka, zagađenje vazduha, bezvjednost). Druga korist bi bila to što bi izgled pejzaža područja ostao nepromjenjen i stoga bi spektakularan izgled kanjona bio sačuvan za ljude da u njemu uživaju.

8.3 Poređenje 4HE sa Opcijom po kojoj se ništa ne radi SEA Konsultant je izvršio poređenje Opcije sa 4HE i Opcije po kojoj se ništa ne radi. Ono je rezimirano u Tabeli 8-1 u tekstu koji slijedi


Tabela 8-1: Poređenje Opcije sa 4HE sa Opcijom po kojoj se ništa ne radi OPCIJA 4HE OPCIJA PO KOJOJ SE NIŠTA NE RADI Prednosti Nedostaci Prednosti Nedostaci

Ekonomski fak-tori

• Trenutni status polu-zatvaranja KAP-a bi mogao eliminisati deficit elektrčne energije, stoga obezbjeđujući više energije za izvoz

• Obezbjediće se značajan prihod od izvoza energije.

• Smanjio bi se deficit u spoljnotrgovinskoj razmjeni.

• Smanjio bi se postojeći energetski deficit. • Unaprijedio bi se geo-politički status u

regionu. • Stimulisala bi se industrijska proizvodnja i

druge poslovne mogućnosti. • Stimulisala bi se lokalna ekonomija. • Više mogućnosti za turizam/dodatni

sadržaji. • Obezbjeđeno strateško vodosnabdijevanje

koje će postati sve važnije usled klimatskih promjena.

• Unaprijeđene transportne veze. • Mogućnosti za investiranje. • Mogao bi predstavljati pokretač za mjere

unapređene energetske efikasnosti

• Pitanja nadoknade će biti problematična. • Povećana proizvodnja će dovesti do

povećane potražnje za uslugama.

• Trenutni status polu-zatvaranja KAP-a bi mogao eliminisati deficit električne energije

• Nedostatak energetskih opcija bi mogao stimulisati Vladu da radi na smanjenju rasi-panja i na unapređenju efikasnosti posto-jećih energetskih objekata.

• Povećana zavisnost od uvoza energije. • Potencijalni rast tarifa energije. • Gubljenje geo-političkog statusa. • Potencijalni pad BDP-a. • Gubitak poslovnog povjerenja i povjerenja

investitora. • Povećanje nezaposlenosti u ovom regionu. • Niža industrijska produktivnost usled prekida

u napajanju strujom. •

Društveni faktori

• Obezbjediti kratkoročne i dugoročne mo-gućnosti zapošljavanja.

• Pogođeni ljudi će dobiti adekvatnu nadoknadu u vidu zemlje i finansijskih do-prinosa.

• Preokrenuti trend pada u migraciji. • Unaprijediti mogućnosti zdravstvene

zaštite. • Unapređena dobrobit usled unapređene

privrede oblasti. • Mogućnosti za bolje obrazovanje. • Potencijalno unapređenje u društvenoj

strukturi.

• Stres usled straha zbog zivljenja ispod brana.

• Uznemiravanje tokom izgradnje. • Gubitak tradicionalnih stilova života. • Gubitak zemljišta i kuća • Plavljenje grobova podrazumjeva

izmještanje. • Povećana potražnja u odnosu na postojeće

socijalne službe usled priliva radnika.

• Sačuvali bi se tradicionalni načini života ljudi koji žive u dolini Morače.

• Eliminiše se ugroženost od oštećenja brane usled prirodne katastrofe.

• Ovo područje bi bilo ugodnije i bezbjednije za život usled preusmjeravanja saobraćaja na put Bar – Boljare;

• Mogao bi se razviti turizam zasnovan na vanjskim aktivnostima.

• Uticaj na zdravlje najugroženijih stanovnika usled povećanja tarifa

• Nastaviće da opada broj stanovništva u ovom području

• Prosječna starost stanovništva će nastaviti da se povećava

• Pasivno, demotivisano stanovništvo usled ograničene uspješnosti inicijativa za stvaranje novih kompanija i samo-zapošljavanje

• Potencijalan porast kriminala i asocijalnog ponašanja kako se ekonomski uslovi po-goršavaju

• Potencijalno povećanje broja zdravstvenih poremećaja kao što su depresija i alkoholizam

Faktori životne sredine

• Sve akumulacije bi obezbjedila novo stanište za divlji svijet.

• Stvara se pejzaž jezera. • Doprinos čiste energije. • Manastir Morača i plato na kome se nalazi

će biti dobro održavan i očuvani za

• Promjena ukupnog režima potoka utiče nizvodno na floru i faunu kao i uzvodno (akumulacije dobijaju karakteristike jezera).

• Status konzervacije Skadarskog jezera kao lokacije od međunarodnog značaja (Ramsar područje, IBA) može biti ugrožen usled

• Očuvana postojeća staništa za floru i faunu. • Očuvan integritet pejzaža Morače i

kanjona. • Smanjena ugroženost usled realizacije i

razvoja turizma. • Uticaji ukupnog transporta na životnu

• Pad turizma usled nepristupačnosti i nove trase puta Bar Boljare.

• Rizik povećanog zagađenja i degradacije zemljišta usled napuštanja industrije usled loše energetske situacije.

• Povećani troškovi energije stimulišu


budućnost • Mogućnosti za povećanje arheološkog

znanja usled neophodnih istraživanja. • Mogućnost da se nauči više o flori i fauni

oblasti usled neophodnih istraživanja. • Neke nizvodne koristi usled regulacije

protoka kao što su smanjenje rizika od pop-lava i poboljšan kvalitet vode tokom ljetnih mjeseci.

• Moguće unapređenje životne sredine za turizam (kvalitet vode).

• Unaprijeđeno vodosnabdijevanje za navodnjavanje tokom ljetnog perioda

smanjenja/gubitka endemskih vrsta i staništa migratornih ptica.

• Dnevna vršna proizvodnja može uticati na nizvodnu floru i faunu

• Opasnost od klizišta (Durdjevine). • Promjene mikroklime mogu uticati an

kulturnu baštinu. • Gubitak pejzaža (naročito istorijskog pe-

jzaža manastira Morača). • Gubitak mostova od lokalnog značaja

(Danilov i Kaludjerski).

sredinu bi bili smanjeni usled potpunog preusmjeravanja saobraćaja na put Bar – Boljare.

nelegalnu sječu šume i na taj način se povećava rizik od erozije i klizišta.

• Klimatske promjene utiču na osnovni protok rijeke što može dovesti do prirodnog gubitka biodiverziteta.


U Tabeli 8-1 se vidi da ima više prednosti u gradnji 4HE nego kada bi se ostalo na Opciji po kojoj se ništa ne radi. Međutim, opseg prednosti se u velikoj mjeri razlikuje jer mogu uticati na različite veličine populacije, različita područja i neki od nedostataka bi mogli imati ireverzibilne efekte. Pored toga, dok je prilično jednostavno procjeniti ekonomski efekat samih HE, mnogo je teže procjeniti sve njihove eksterne troškove ili eksterne troškove opcije “po kojoj se ništa je radi”. Iako Opcija po kojoj se ništa ne radi koja je navedena u prethodnom tekstu vjerovatno predstavlja scenario ‘najgoreg slučaja’ ona navodi generalno negativne društvene, ekonomske posledice i posledice za životnu sredinu koje bi mogle biti rezultat ne realizovanja DPP-a. Jasno je da postoji potreba da se zadovolje buduće energetske potrebe i postojeća energetska strategija kojom se smanjuje potreba za uvozom energije i nastoji izjednačiti ponuda i potražnja u zemlji je očigledno pragmatična i opravdana. Međutim, postoji dobro dokumentovan dokaz (Nacrt SEA za Strategiju Energetike, pisma NVO, itd.) da postojeće korišćenje energije u Crnoj Gori karakteriše kako rasipanje, tako i neefikasnost, i da se veliki dio količina električne energije ‘gubi’ u sistemu. Pored toga, uz zatvaranje KAP-a u Podgorici koje se očekuje, odjednom postoji veliki potencijal viška električne energije koji je na raspolaganju za zadovoljavanje potrošnje. Kao posledica postoji opravdanje za to da se pridržava svih aspekata Strategije Energetike i da se oni realizuju na progresivan i logičan način. Davanje prioriteta rehabilitaciji postojećih elektrana Piva i Perućica, i ter-moelektrane u Pljevljima bi stoga trebalo teći paralelno sa eksploatacijom Morače.


9 PREGLED POTENCIJALNIH PREKOGRANIČNIH UTICAJA U skladu sa crnogorskim Zakonom za SEA, član 15 tačka 9, potrebno je da se opišu potencijalni značajni pre-kogranični uticaji na životnu sredinu koji će biti uzrokovani realizacijom HE na Morači. Pored toga, član 23 istog zakona predviđa obavezu Crne Gore da razmjeni informacije o prekograničnim uticajima sa odgovara-jućim državama. Kao potpisnica Espoo Konvencije i vezanog Kijevskog Protokola, Crna Gora se takođe obavezala da obavjesti druge države o projektima koji mogu imati prekogranične uticaje. Dalje, kao potpisnica Ramsar Konvencije (tj. Skadarsko jezero), Crna Gora ima obavezu da aktivno radi na podržavanju “tri stuba” Kovencije; koja zahtjeva konsultacije sa drugim Stranama, naročito u pogledu pre-kograničnih močvarnih područja, zajedničkih vodnih sistema, i zajedničkih vrsta. 9.1 Postojeći dijalog sa Albanijom u prekograničnom kontekstu Crna Gora ima dobar odnos sa Albanijom i tokom niza godina je u aktivnim razgovorima vezano za pitanja koja se tiču Skadarskog jezera. Dijalog između dvije vlade o pitanjima vezanim za životnu sredinu Skadarskog jezera je počeo 1994. godine. Međutim, tek 2003. godine je formalno potpisan Memorandum o razumijevanju (MoU) o zaštiti i održivom razvoju Skadarskog jezera čime su preuzete obaveze za: • Očuvanje prirodnih resursa Skadarskog jezera na koordinisan i integrisan način, • Uspostavljanje bilateralne Komisije za upravljanje jezerom i • Unapređivanje odgovarajućih regulatornih i institucionalnih kapaciteta na nacionalnom nivou. U prethodnih nekoliko godina vlade dvije države su prepoznale moguće efekte dalje degradacije prirodnih re-sursa jezera u svojim razvojnim ciljevima, i napravile planove za očuvanje Skadarskog jezera i njegovog sliva. Nedano je Global Environmental Facility (GEF) odobrio donaciju u vrijednosti 4,55 miliona US$ za reali-zaciju Projekta integrisanog upravljanja ekosistemom Skadarskog jezera (LSIEMP). Ključni razvojni cilj pro-jekta je: obezbjeđivanje i unapređenje dugoročne ekonomske vrijednosti i ekoloških usluga za Skadarsko jez-ero i njegove prirodne resurse. LSIEMP će nastaviti sa integrisanim pristupom u pitanjima upravljanja zemljom i vodom. To će obuhvatiti promovisanje među-sektorske saradnje sa brojnim zainteresovanim stranama radi poboljšanja kvaliteta životne sredine regiona Skadarskog jezera. Cilj projekta je da pomogne u uspostavljanju i jačanju institucionalnih mehanizama za prekograničnu saradnju kroz zajedničke napore ka: (a) unapređivanje razumijevanja ekosistema jezera i potencijalnih uticaja razvoja; (b) promovisanju sve veće ovlašćenog održivog korišćenja resursa jezera i (c) demonstriranje smanjenja za-gađivanja

9.2 Važna pitanja Čini se da je većina uticaja sadržanih u SEA lokalnog ili regionalnog značaja; međutim, nekoliko je pitanja koja je potrebno pomenuti, usled potencijalnog prekograničnog značaja i o kojima treba razgovarati sa Albani-jom. Kao što je navedeno ranije u izvještaju, predložene HE na Morači će uzrokovati promjenu režima protoka ri-jeke Morače. Predloženi projekat će imati efekat “izravnanja” maksimalnih špiceva i špiceva u minimumu ciklusa godišnjih protoka rijeke Morače i stvaranje uslova konstantnijeg protoka. Pored toga, predloženi “vršni rad” koji je potreban da bi se zadovoljile potrebe potrošača za energijom, bi mogao takođe uzrokovati neke nizvodne efekte.


Postojeći uslovi protoka u rijeci podrazumjevaju period veoma malog protoka tokom ljetnih – jesenjih mjeseci i većeg protoka tokom zimskih do proljećnih mjeseci. Povećanje protoka usled brana u ljetnim/jesenjim mje-secima može unaprijediti horizontalno kretanje voda ispod površine u Skadarskom jezeru što može pomoći u preokretanju postojećeg trenda eutropskih uslova, Međutim, ovo se može malo odraziti na nivoe vode u jezeru, što opet može uticaji na: • Promjene navika vezanih za gniježdenje tranzitne ili domaće ptičje faune koja može koristiti jezero. • Promjena u staništima za mriješćenje riblje faune koja nastanjuje jezero/ili generalno gledano životnog

ciklusa ribe, što može uticati na terene za ribolov i navike lokalnih ribara vezano za pecanje. U ranijim poglavljima je pokazano da na nivoe vode u Skadarskom jezeru prvenstveno utiče rječni sistem Drima iz Albanije; dok rijeka Morača učestvuje sa samo 21% ukupnog dotoka u Skadarsko jezero. Međutim, podaci od monitoringa su loši i očigledna je potrebna za opsežnijom analizom kako bi se potvrdile ove pret-postavke. Ovim je naglašena potreba vođenja dijaloga sa Albanijom, jer postoje drugi projekti koje treba uzeti u obzir, uključujući: • Planovi za izgradnju dodatnih brana i hidroelektrana na rijeci Drim u Albaniji koje bi mogle uticati na pro-

tok u rijeci Bojani i vodu koja se vraća u Skadarsko jezero. • Planovi za crpljenje podzemnih voda koje trenutno teku u Skadarsko jezero i za njihovo korišćenje za

vodosnabdijevanje Jadranske obale (koji je trenutno u toku) • Planovi za produbljivanje korita rijeke Bojane što može dovesti do promjene protoka “vraćanja” u jezero • Planovi Albanije da izgradi nuklearnu elektranu na obalama rijeke Bojane i da koristi rječnu vodu za rash-

lađivanje. Albanija i Crna Gora moraju takođe razmisliti o vođenju dijaloga o praksama regionalnog upravljanja vodama i inicijativama (uključujući HE) naročito u periodima sezonskog niskog protoka u regionu ili u uslovima suše, kako bi se obezbjedilo da u Skadarsko jezero u budućnosti utiče adekvatan minimalni protok. To postaje još značajnije usled predviđanja dugoročnih klimatskih promjena kojima se u narednim godinama predviđa porast temperature, produžene suše i jake poplave u Istočnom Mediteranu.


10 MONITORING INDIKATORA U skladu sa crnogorskim zakonom; posebno Zakonom o SEA član 15 stav 10, postoji zahtjev da se da opis programa monitoringa statusa životne sredine (uključujući zdravlje ljudi) tokom realizacije plana i programa.

10.1 Program monitoringa S obzirom da će HE iz DPP-a imati značajne uticaje na životnu sredinu, bitno je vršiti monitoring realizacije projekta prije, tokom izgradnje i tokom eksploatacije, kako bi bili utvrđeni eventualni nepredviđeni negativni uticaji i kako bi se omogućilo preduzimanje adekvatnih korektivnih mjera. Monitoring takođe dozvoljava da stvarni značajni uticaji na životnu sredinu realizacije HE iz DPP-a budu testirani u odnosu na one koji su prognozirani. On stoga pomaže da se obezbjedi da eventualni problemi koji se javljaju tokom realizacije, bez obzira na to da li su bili predviđeni, mogu biti identifikovani i da buduće prognoze budu preciznije. Naknadni monitoring koji se preporučuje u SEA bi se koristio da bi se odgovorilo na pitanja kao što su: • Da li su prognoze uticaja na životnu sredinu iz procjene bile precizne? • Da li plan ili program doprinose postizanju željenih ciljeva po pitanju životne sredine?? • Da li su mjere ublažavanja uticaja realizovane onako dobro kako je očekivano? • Da li postoje negativni uticaji na životnu sredinu? Da li su oni u prihvatljivim granicama, ili su potrebne

korektivne mjere? U opisu predviđenog programa monitoringa SEA Konsultant je izvršio procjenu sledećih šest koraka u cilju definisanja adekvantog programa monitoringa: • Korak 1: Šta bi trebalo da bude predmet monitoringa? • Korak 2: Koja vrsta informacija je potrebna? • Korak 3: Koji su postojeći izvori informacija monitoringa? • Korak 4: Da li postoje određeni nedostaci u postojećim informacijama, i kako oni mogu biti nadomješteni? • Korak 5: Šta bi trebalo preduzeti ukoliko se identifikuju negativni efekti? • Korak 6: Ko je odgovoran za različite aktivnosti monitoringa, kada bi one trebale biti realizovane, i koji je

adekvatan format prezentiranja rezultata monitoringa? Monitoring će takođe biti važan za prikupljanje polaznih informacija za buduće planove i programe, i za pripremu informacija koje će biti potrebne za EIA za projekte koje će biti potrebno pripremiti prije bilo kakvih poslova izgradnje Projekta. Monitoring i procjena progresa ka postizanju ciljeva mogu predstavljati ključni dio mehanizma povratnih in-formacija. Povratne informacije iz procesa monitoringa pomažu u obezbjeđivanje relevantnijih informacija koje mogu biti korišćene u ukazivanju na određene probleme u radu i značajne efekte, i konačno dovode do donošenja odluka na osnovu više informacija. SEA Konsultant je dao okvirnu indikaciju Plana /Programa Monitoringa (Table 10-1) koji bi mogle uzeti u obzir zainteresovane strane. Plan Monitoringa koji je podijeljen na društveno-ekonomska i pitanja uticaja na životnu sredinu, i dalje podijeljen na aktivnosti monitoringa koje treba preduzeti u periodima prije izgradnje, u toku izgradnje i eksploatacije projekta. Konsultant je takođe u planu dao opšte indikacije odgovornosti i rokova, i biće potrebne dodatne konsultacije između različitih zainteresovanih strana prije realizacije.


Table 10-1: Nacrt Plana i Programa za monitoring

Tema/Indikator Aktivnosti monitoringa Odgovornost Realizacija Faza prije izgradnje DRUŠTVENO / EKONOMSKI

Industrija/ Infrastruktura • Aktivnosti vađenja pijeska u projektnoj oblasti

• Ministarstvo nadležno za rudardstvo /aktivnosti iskopavanja

• Kvartalno da se obezbjede osnove

Industrija/ Infrastruktura • Aktivnosti u kamenolomu u projektnoj oblasti

• Ministarstvo nadležno za rudardstvo /aktivnosti iskopavanja

• Kvartalno da se obezbjede osnove

Industrija/ Infrastruktura • Trenutne šumarske aktivnosti – nelegalna sječa u projektnoj oblasti • Ministarstvo nadležno

za šumarstvo • Samo jedna procjena

Zapošljavanje • Utvrditi trenutne nivoe i strukturu zapošljavanja u Projektnoj oblasti • Nadležno ministarstvo • Kvartalno da se obezbjede osnove

Turizam • Postojeći turizam u projektnoj oblasti – turistička ponuda, broj turista • Dozvole za pecanje i lov izdate u projektnoj oblasti • Nadležno ministarstvo

• Kvartalno da se obezbjede osnove i da ih dopuni “Mon-stat”

ŽIVOTNA SREDINA Biodiverzitet – Flora - Fauna

• Bazna analiza staništa u dolini Morače i u Skadarskom jezeru (u skladu sa klasifikaci-jom Direktive o staništima, ptice, ribe, šišmiši, vilini konjici) • Investitor • Da se pribave tačni polazni

podaci prije izgradnje

Tlo/Geologija • Puna analiza potencijalno nestabilnih terena – opasnosti od klizišta/odrona u

oblastima planiranim da budu potopljene • Analiza karstnih terena u oblastima planiranim da budu potopljene izgradnjom HE

• Investitor • Da se pribave tačni polazni podaci prije izgradnje

Seizmika • Uspostavljanje mreže sizmoloških stanica za kontinuirani monitoring • Investitor uz uputstvo

od zainteresovanih strana

• Da se pribave tačni polazni podaci prije izgradnje

Kvalitet vode

• Uspostaviti stanice za monitoring koje će biti specifične za lokaciju (rijeke i potoci /izvori, podzemne vode i Skadarsko jezero)

• Utvrditi kvalitet vode na specifičnim lokacijama (pun opseg parametara, uključujući teške metale)

• Investitor uz uputstvo od zainteresovanih strana

• Mjesečno - Da se pribave tačni polazni podaci prije izgradnje

Hidrologija • Uspostaviti stanice za monitoring specifične za lokaciju – mjerne stanice – da bi se

popunile praznine u podacima • Uspostaviti stanice za monitoring specifične za lokaciju – piezometre – da bi se


• Mjesečno - Da se pribave tačni polazni podaci prije izgradnje


Tema/Indikator Aktivnosti monitoringa Odgovornost Realizacija popunile praznine u evidenciji

• Utvrditi promjene nivoa vode u Skadarskom jezeru • Utvrditi sezonske promjene u protoku vode u rijeci u projektnoj oblasti • Utvrditi sezonske promjene nivoa podzemnih voda u projektnoj oblasti • Prikupiti podatke o crpljenju vode iz rijeke(za navodnjavanje, itd.) za projektnu oblast

Klima/ Kvalitet vazduha

• Uspostaviti meteorološke stanice u projektnoj oblasti • Mjeriti pun niz klimatskih parametara (uključujući vlažnost)


• Jedna aktivnost prije izgradnje • Dnevno – kako je zahtjevano

standardima

Materijalna imovina • Pripremiti detaljan popis pogođene imovine (zemljište i objekti) usled izgradnje • Pripremiti detaljnu procjenu troškova na osnovu zahtjeva za nadoknade


• Jedna aktivnost prije izgradnje

Kulturna baština/ Arheologija

• Izvršiti pregled pećina i kamenih zaklona u oblastima planiranim za plavljenje • Izvršiti detaljno istraživanje temelja Manastira Morača i okolne terase • Izvršiti detaljnu analizu freski manastira Morača kako bi se utvrdilo početno stanje

prije izgradnje • Izvršiti adekvatno istraživanje preventivnog održavanja za manastir Morača • Izvršiti analizu u blizini Manastira Duga • Izvršiti analizu oko Danilovog mosta i Kaluđerskog mosta (potopljeni Andrijevom)

• Investitor uz uputstvo od zainteresovanih strana (Zavod za ar-heologiju, plaća inves-titor)

• Jedna aktivnost prije početka izgradnje

Faza izgradnje DRUŠTVENO / EKONOMSKI

Zdravlje (buka) • Mjeriti nivoe buke (u najbližim zgradama) • Investitor/Izvođač uz

uputstvo od zainteres-ovanih strana

• Dnevno – kroz redovan nadzor izgradnje

Zdravlje (prašina) • Mjeriti zagađenost vazduha, miris, emisije prašine i dima (u najbližim zgradama) • Investitor/Izvođač uz

uputstvo od zainteres-ovanih strana

• Dnevno – kroz redovan nadzor izgradnje

Zdravlje (bezbjed-nost)

• Sprovesti Izvođačev program bezbjednosti na gradilištu • Program pridržavanja profesionalnih standarda • Investitor/Izvođač • Dnevno – kroz redovan nadzor

izgradnje

Zapošljavanje • Vršiti monitoring nivoa zaposlenosti za Projekat • Investitor Izvođač • Izvođač da vodi mjesečnu evidenciju

Industrija/ Infrastruktura • Voditi evidenciju o aktivnostima u kamenolomu (tone) zbog izgradnje

• Investitor /Izvođač uz uputstvo od zainteres-ovanih strana

• Izvođač da vodi mjesečnu evidenciju

Industrija/ Infrastruktura • Voditi evidenciju o raščišćavanju/sječi šuma usled izgradnje • Investitor / Izvođač • Izvođač da vodi mjesečnu


Tema/Indikator Aktivnosti monitoringa Odgovornost Realizacija uz pomoć Šumarske Službe

evidenciju

Turizam • Voditi evidenciju o turizmu u DPP oblasti – turistička ponuda, broj turista ukoliko dođe po povećanja ili smanjenja usled radova na izgradnji. • Nadležno ministarstvo • Kvartalno

ŽIVOTNA SREDINA

Biodiverzitet – Flora - Fauna

• Redovna provjera biote iz projektne oblasti na naročito ugroženim lokacijama - staništima (u skladu sa klasifikacijom iz Direktive o staništima, ptice, ribe, šišmiši, vilini konjici

• Provjera vegetacionog pokrivača • Provjera kvaliteta vode, mutnoće

• Investitor / Izvođač uz uputstvo od zainteres-ovanih strana

• Kontinuirano – kroz redovan nadzor izgradnje

Tlo/Geologija • Redovan monitoring kontrole erozije (naročito opasnosti od klizišta na lokaciji Đur-đevine (u blizini Manastira Morača))


• Mjesečno, ali sedmično –kad pada kiša i kopni snijeg

Seizmika • Redovan seizmički monitoring u okviru projektne oblasti • Uspostaviti mrežu akceleratora za monitoring na branama


• Dnevno

Kvalitet vode

• Redovno mjerenje kvaliteta vode –stanice za monitoring specifične za lokaciju (rijeke i potoke/izvore, podzemne vode i Skadarsko jezero)

• Provjera zagađenosti površinskih voda i podzemnih voda • Utvrditi da li su na lokaciji izgrađeni sanitarni objekti i objekti za otpadne vode u

skladu sa odgovarajućim higijenskim standardima.


• Mjesečno • Kontinuirano kroz redovan

nadzor izgradnje

Hidrologija

• Mjerenje protoka rijeke na stanicama za monitoring specifičnim za lokaciju – mjerne stanice

• Mjerenje nivoa podzemnih voda u stanicama za monitoring specifičnim za lokaciju – piezometri

• Mjerenje nivoa vode Skadarskog jezera


• Mjesečno • Kontinuirano kroz redovan

nadzor izgradnje

Klima • Mjerenje meteoroloških podataka u projektnoj oblasti • Investitor/ Izvođač uz uputstvo HMZ-a

• Dnevno – kao što je zahtjevano standardima

Materijalna imovina • Provjera da li se pravilno postupa sa zahtjevima za nadoknadu zemlje i materijala • Ministarstvo nadležno

za investicije / konce-sije i Investitor

• U skladu sa potrebama


• Redovna mjerenja temperature, relativne vlažnosti i u okolini Manastira Morača, kao i drugih mikro-klimatskih parametara

• Redovni monitoring i kontrola stabilnosti temelja Manastira Morača i okolne tarase


• Dnevno –kroz redovan nadzor izgradnje

Završetak / Faza eksploatacije


Tema/Indikator Aktivnosti monitoringa Odgovornost Realizacija DRUŠTVENO / EKONOMSKI Zdravlje (bezbjed-nost)

• Sprovođenje Programa za bezbjednost na gradilištu • Program poštovanja profesionalnih standarda • Investitor • Mjesečno

Industrija/ Infrastruktura • Aktivnosti iskopa šljunka u projektnoj oblasti

• Ministarstvo nadležno za rudarstvo/aktivnosti iskopa

• Kvartalno kako bi se uporedilo sa prethodnom evidencijom

Industrija/ Infrastruktura • Aktivnosti u kamenolomu u projektnoj oblasti

• Ministarstvo nadležno za rudarstvo/aktivnosti iskopa

• Kvartalno kako bi se uporedilo sa prethodnom evidencijom

Zapošljavanje • Vršiti monitoring nivoa i strukture zaposlenosti kako bi se procjenio uticaj u odnosu na nivoe prije izgradnje • Nadležno ministarstvo • Kvartalno kako bi se uporedilo

sa prethodnom evidencijom

Turizam • Voditi evidenciju o turizmu u DPP oblasti – turistička ponuda, broj turista • Nadležno ministarstvo • Kvartalno kako bi se uporedilo sa prethodnom evidencijom

ŽIVOTNA SREDINA

Biodiverzitet – Flora - Fauna

• Redovna analiza odabranih djelova/oblasti u dolini Morače i u Skadarskom jezeru kako bi se procjenio nivo biodiverziteta – za staništa (u skladu sa klasifikacijom Di-rektive o staništima, ptice, ribe, šišmiši, vilini konjici


• Kvartalno

Tlo/Geologija • Redovan monitoring opasnosti od klizišta na lokaciji Đurđevine (u blizini Manastira

Morača) • Redovno mjerenje dubine nanosa u akumulacijama uzvodno od brana


• Mjesečno, ali sedmično –kada pada kiša i kopni snijeg

Seizmika • Redovan seizmički monitoring u okviru projektne oblasti • Redovan monitoring mreže akceleratora u branama


• Dnevno

Kvalitet vode

• Redovno mjerenje kvaliteta vode – stanice za monitoring specifične za lokaciju (rijeke i potoci /bunari, podzemne vode, Skadarsko jezero i akumulacije)

• Utvrditi da su na lokaciji izgrađeni sanitarni objekti i objekti za otpadne vode za radne objekte u skladu sa odgovarajućim higijenskim standardima.


• Mjesečno

Hidrologija

• Mjerenje protoka rijeke na stanicama za monitoring specifičnim za lokaciju – mjerne stanice

• Mjerenje nivoa podzemnih voda u stanicama za monitoring specifičnim za lokaciju – piezometri

• Mjerenje nivoa vode Skadarskog jezera


• Mjesečno

Klima • Mjerenje meteoroloških podataka u projektnoj oblasti • Investitor uz uputstvo

od zainteresovanih strana

• Dnevno – kako zahtjevaju standardi


Tema/Indikator Aktivnosti monitoringa Odgovornost Realizacija


• Redovna mjerenja temperature, relativne vlažnosti u i oko Manastira Morača, kao i drugih mikro-klimatskih parametara

• Redovan monitoring i kontrola stabilnosti temelja Manastira Morača i okolne terase

• Investitor (Zavod za arheologiju, plaća investitor)

• Mjesečno


Plan monitoringa u Table 10-1 može dati odgovore na gore pomenuta pitanja u Koraku 1, Koraku 2, Koraku 3, Koraku 4 i Koraku 6. U okviru Koraka 4, nedostaci u informacijama, SEA je pomogla da se ukaže na neke očigledne praznine u monitoringu koji treba uspostaviti tokom faze prije izgradnje, kako bi se mogli pribaviti precizniji polazni podaci. Ovo je naročito slučaj sa podacima koji se odnose na biodiverzitet (floru i faunu), seizmički monitoring, stabilnost kosine, hidrologiju, kvalitetu vazduha, kvalitet vode i arheologiju. Kada je riječ o Koraku 5 međutim, to se može realizovati samo kada se pronađe nagativan uticaj, ali bi morao postojati dogovor između zainteresovanih strana po pitanju prethodno definisanog plana odgovora, toka aktiv-nosti i vremenskog okvira za takve događaje. 10.2 Organizacija monitoringa Realizacija HE na rijeci Morači je značajan projekat za Crnu Goru i biće ga potebno odgovorno pratiti. Trenutna odgovornost za monitoring indikatora je podjeljena između različitih zainteresovanih strana i takođe i na nacionalnom i na opštinskom nivou. Nedavno je, takođe, u Crnoj Gori osnovana Agencija za zaštitu životne sredine i pretpostavlja se da će ona takođe imati istaknutu ulogu u uspostavljanju plana monitoringa. Biće potrebno odgovoriti na sledeća pitanja: • Da li će prije početka projekta biti formirana Jedinica za monitoring projekta (JMP) ili Jedinica za imple-

mentaciju projekta (JIP)? • Da li relevantne opštine imaju budžet za aktivnosti monitoringa? • Ko je odgovoran za monitoring društvenih indikatora? • Da li će Investitor biti odgovoran za finansiranje monitoringa? • Da li bi Izvođač trebao ponudama obuhvatiti troškove monitoringa? • Da li će privatna kompanija biti angažovana za monitoring? Prije nego se objave tenderi za HPP biće potrebno održati niz radionica kako bi se ova pitanja razmotrila, kako bi se Crna Gora mogla pripremiti za realizaciju projekta.


11 ZAKLJUČCI I PREPORUKE Zakon o SEA član 15 tačka 11 propisuje obavezu da se prezentiraju zaključci do kojih se došlo tokom pripreme SEA. Ovo poglavlje se dijeli na zaključke i preporuke. Svaki dio u poglavlju se dalje dijeli na opšta pitanja i pitanja vezana za životnu sredinu ili ona društveno-ekonomske prirode. 11.1 Zaključci 11.1.1 Opšti dio • SEA se fokusirala na DPP za višenamjenske akumulacije Zlatica, Milunovići, Raslovići i Andrijevo kao

odgovor na Projektni zadatak. Međutim, Projektna oblast DPP-a sada takođe obuhvata 11 drugih akumu-lacija i brana u gornjem slivu Morače, koje su u veoma provizornoj fazi. Odluka o njihovoj izgradnji tek treba da bude donešena. Ipak, one bi sve zahtjevale posebne studije izvodljivosti i SEA prije nego bi real-istično mogle biti uzete u obzir.

• Opseg SEA je obuhvatio deset ZDR za četiri HE, širu projektnu oblast of DPP-a, sliv Gornje Morače i takođe i relevantno područje nizvodno od DPP-a uključujući Skadarsko jezero i izliv rijeke Bojane u Jad-ransko more. Rezultat DPP-a je dio planirane Strategije razvoja energetike Crne Gore. Uprkos riječi “višenamjenske” koja stoji u naslovu DPP-a, njegov pregled je otkrio da nijesu dati nikakvi pravi podaci o višenamjenskom pristupu. Potrebno je dati tačniju definiciju za „višenamjenske”. Da li je to funkcija tur-izma, rekreacije, ribarstva, razvoja poljoprivrede? Nijesu dati konkretni podaci o područjima raseljavanja; samo proširene oblasti postojećih naselja.

• DPP ne sadrži nikakve informacije o tome kako će biti eksploatisane 4 glavne brane. Važno je znati da li će se praktikovati “dnevna vršna proizvodnja” koja podrazumjeva veće protoke danju, kako bi se pod-mirila potrošnja energije i manje protoke u toku noći. Generalno, planirano je da elektrane 75% vremena rade kao vršne i 25% kao bazne elektrane. Pored toga, nije jasno naznačena na ZDR mapama funkcija pomoćnih objekata koji su vezani za 4 HE (tj. kampovi za smještaj radnika, radionica, kamenolom, itd.). Postojeći energetski vodovi su prikazani, ali ne i veze sa 4 HE i nejasno je da li će postojeći energetski vodovi obezbjediti dovoljno jaku mrežu za sigurnu i efikasnu distribuciju novoproizvedene energije u mrežu.

• SEA je pokazala da će postojati prekogranična pitanja kao rezultat nizvodnih uticaja na Skadarsko jezero. Crna Gora će stoga informisati Albaniju u skladu sa zahtjevima Zakona o SEA i međunarodnim konvenci-jama.

11.1.2 Životna sredina U tekstu koji slijedi su dati zaključci na osnovu pregleda životne sredine: Biodiverzitet • Dolinu rijeke Morače i njene pritoke karakteriše veliki biodiverzitet (naročito Mrtvicu i Malu Rijeku) kao i

Skadarsko jezero. Ukoliko bude realizovan, DPP će imati značajan uticaj na endemske vrste. Zbog među-narodnog značaja Skadarskog jezera, potrebno je u skladu sa međunarodnim sporazumima i konvencijama izvršiti konsultacije o opasnostima i prihvatljivim nivoima gubitka biodiverziteta. Potrebno je izvršiti op-sežan popis u pripremnoj fazi i tako da bi adekvatne mjere ublažavanja uticaja mogle biti uključene u glavni projekat.

• Promjene u nivoima jezera mogu uticati na životni ciklus ribe i lokacje za gniježdenje migratornih ptica. • Veoma je značajno planirati postavljanje ribljih ljestvi u nizvodnijim branama na rijeci Morači kako bi se

omogućila migracija ribe i učiniti maksimalne napore za istraživanje i realizaciju potencijalnih rješenja za branu Andrijevo.

• Potrebno je ustanoviti određena variranja dotoka vode u Skadarsko jezero kako bi se održala močvarna staništa i njihove ekološke funckije. S tim u vezi, potrebno je da odgovarajući organi Crne Gore i Albanije dogovore opštu strategiju upravljanja vodama za svoje HE kako bi se obezbjedio minimalni protok u niz-vodnim rijekama i u Skadarskom jezeru.


Kvalitet vode • Smatra se da je kvalitet vode u području brana relativno dobar, i stoga se ne predviđaju problemi sa

kvalitetom vode usled izgradnje brana. Vegetacija bi trebala biti uklonjena prije punjenja akumulacija kako bi se izbjegla visoka koncentracija organskih materija u akumulacijama.

• Za veći sliv bi smanjenje protoka tokom zimske sezone mogao rezultirati smanjenim transportom sedi-menata i supstanci koje su vezane za čestice, kao što su fosfor i teški metali. Ovo, ponovo, može rezultirati povećanom sedimentacijom čestica, fosfora i metala duž riječnog korita u zimskom periodu. Međutim, izuzev u akumulacijama, pretpostavlja se da je preostali protok u rijeci dovoljno jak da se nizvodno trans-portuje većina čestica. Povećani protok tokom ljeta će vjerovatno poboljšati kvalitet vode u rijeci tokom ljeta, usled razblaživanja. Postojeće visoke koncentracije fekalnih bakterija bi stogom mogle biti sman-jene. Pretpostavlja se da bi stanovnici i zainteresovane strane duž rijeke mogli imati koristi od ovih prom-jena jer će biti smanjeni eventualni neprijatni mirisi iz rijeke. Planirano povećanje /unapređivanje postro-jenja za tretman otpadnih voda će dodatno unaprijediti ovu situaciju.

• Za nizvodnu oblast do Skadarskog jezera, smanjeni protok u proljeće i taloženje čestica u akumulacijama mogu rezultirati manjom mutnoćom voda Skadarskog jezera, što opet može dovesti do boljih uslova za alge (više svijetla) tokom početka sezone rasta u proljeće. Ovo može povećati rizik od cvjetanja (toksič-nih) plavo-zelenih algi, s obzirom da će alge imati dužu sezonu cvjetanja. Međutim, takođe je moguće da se fine zrnaste čestice neće nataložiti u akumulacijama, već će nastaviti svoj put preko brana i nizvodno u rječni tok. Povećani protok u ljetnom periodu će takođe povećati protok u jezeru u ovoj toploj sezoni. Ovaj uticaj se smatra pozitivnim s obzirom da će brža izmjena vode u ovoj sezoni smanjiti rizik od štetnog rasta algi.

Hidrologija • Rijeka Morača će biti pretvorena u jednu veliku akumulaciju i tri manje i stoga će hidrološki kontinuum

bti prekinut. Tri nizvodne akumulacije će biti eksploatisane kao protočne i osnovna oblast interesovanja je stoga akumulacija Andijevo.

• Ukupna zapremina sve četiri akumulacije je oko 340 miliona m3 što je manje od pola količine vode koja prolazi hidrološku stanicu Pernica. Biće značajno održavati minimalni protok u rijeci tokom punjenja akumulacija i takođe i tokom eksploatacje.

• Nivoi vode akumulacije Andrijevo mogu oscilirati sa amplitudom od oko 75 metara, i ukoliko je tako, litoralna zona ove akumulacije će biti snažno pogođena. Rezultat može biti erozija i nedostatak života duž obala, ovo drugo će opet podrazumjevati to da veoma mali broj vrsta riba može živjeti u ovoj akumulaciji. Potrebno je pažljivo vršiti ispuštanje vode iz akumulacije i saglasno tome smanjiti nizvodne negativne efekte.

• U širem slivu Morače će doći do promjene u sezonskom protoku u rijeci između Zlatice i uliva u Skadar-sko jezero. Nivo ove promjene će zavisiti od toga kako se brane eksploatišu, ali se ne smije zaboraviti da su akumulacije prilično male u poređenju sa protokom na Pernici, i stoga nije moguće zadržati više vode nego što akumulacije mogu primiti. Pored toga, godišnje varijacije u protocima vode u rijeci su prilično velike, sa velikim protokom vode tokom zime i malim tokom ljeta. Povećanje u ljetnom protoku će biti pozitivno jer će se razblažiti zagađenje u rijeci, a smanjeni protok zimi može pomoći u smanjenju najvećih velikih voda i stoga smanjiti rizik šteta usled poplava. Za biotu, međutim, takve promjene ili oscilacija mogu biti štetne (vidjeti poglavlje o biodiverzitetu).

• Za nizvodnu oblast, korelacija između nivoa vode u Skadarskom jezeru i protoka vode u Morači je niska. Ovo je dijelom posledica kašnjenja u sistemu, s obzirom da se nivo vode u jezeru povećava određeno vri-jeme nakon velikih protoka u Morači. Međutim, korelacije su bolje sa izlivnom rijekom, Bojanom na Fraskanjel-a, što govori o tome da su nivoi vode u Skadarskom jezeru tijesno povezani za nivoima vode izlivne rijeke. Indirektno, ovo takođe sugeriše da nivo jezera zavisi od varijacija u protoku vode u rječnom sistemu Drima.


• Gornja Morača (gdje su planirane hidroelektrane) učestvuje samo sa oko 21 % u ukupnom dotoku u Ska-darsko jezero. Kapacitet akumulacija za skladištenje voda nije veliki u poređenju sa protokom vode, i u većini godina se pretpostavlja da će promjene nivoa vode u jezeru biti relativno male kao posledica hidroelektrana. Ovo pitanje bi, međutim, trebalo biti opsežno ispitano kada budu mogli da se dobiju bolji nizovi podataka o hidrologiji tokom EIA.

Geološko stanje i seizmika • Brane na Morači se nalaze u Seizmičkoj Zoni VIII i rizik zemljotresa većih magnituda raste u južnom

smjeru nizvodno. Brane su dobro projektovane da izdrže takve slučajeve i njihovu izgradnju bi trebala da prati puna seizmička procjena uključujući obezbjeđivanje opreme za seizmički monitoring.

• Zona potencijalnog klizišta u blizini Durdjevine u zoni plavljenja Andrijevo ostaje potencijalno problem-atično pitanje. Ova flišna oblast od 2,5km2 nepoosredno nizvodno od manastira Morača je bila predmet ograničenih geotehničkih istraživanja izvršenih u prošlosti (profilisanje električne otpornosti). U toku je tenderski postupak koji sprovode ME i IFC za geotehnička istraživanja, sa namjerom da se istraživanja završe prije završetka evaluacije ponuda za izgradnju HE na Morači. Ukoliko se to ne može postići, onda će istražne radove vršiti Investitor/Koncesionar.

• Takođe je prisutna zabrinutost vezano za kamene temelje manastira Morača koji pokazuju promjenjive karakteristike cementiranja u okviru slojeva konglomerata. Planira se projekat koji će procjeniti probleme stabilnosti manastira koji bi bio realizovan tokom faze izgradnje HE na Morači.

• Trebalo bi se dodatno pozabaviti vodonepropusnošću akumulacionih basena oko 4HE i naročito brana Zlatica i Milunovici, kako bi se dodatno procjenila propusnost konglomerata i krečnjaka.

Klimatske promjene • Mada nije konačna, analiza klimatskih promjena ukazuje na to da je temperatura možda neznatno porasla

(za manje od 0,5 stepeni celzijusa) u poslednjih 10-15 godina, međutim nije moguće donijeti zaključke vezano za promjene u padavinama (smanjenju ili povećanju).

• Na kontinentalnom nivou, studije koje pomaže Svjetska banka su pokazale da bi od 2000. godine Evropa mogla biti izložena rastu temperatura od između 2-5° C u narednih 100 godina, što izaziva zabrinutost i moglo bi uzrokovati ekstremnije situacije, kao što su suše ili poplave.

Materijalna imovina • U DPP-u je dato veoma malo informacija o gubitku materijalne imovine i nijesu date informacije o

gubitku zemlje ili imovine za 11 brana u gornjem slivu. • DPP ne precizira koje akumulacije će se koristiti za snabdijevanje pijaćom vodom, u svijetlu višenamjen-

ske funkcije, mada se pretpostavlja da bi Zlatica bila osnovni izvor. • DPP ne daje mnogo detalja o broju izvora snabdijevanja vodom koji će biti pogođeni. U Zlatici će biti po-

gođena pumpna stanica sa dvije bušotine, ali se ne navodi ništa o tome na koji način će biti zamjenjen ovaj izvor snabdijevanja.

• Nije dat dokaz o ekonomskoj održivosti za ovih 11 lokacija brana u gornjem slivu Morače i tek treba da bude donešena odluka o njihovoj izgradnji.

• Kvalitet vazduha u području DPP-a ostaje dobar, i emisije kao rezultat saobraćaja su glavni problem. Na saobraćaj kroz dolinu Morače će značajno uticati novi autoput Bar Boljare.

• Važno je održati minimalni protok u rijeci i dinamiku hranljivih materija, kako bi se obezbjedile ekološke funkcije Morače i Skadarskog jezera.

Kulturna baština i kulturni spomenici • Kulturna baština je veoma važno pitanje u Projektnoj oblasti i postoje indikacije o predistorijskim

lokacijama u dolini Morače koje bi trebalo ispitati prije plavljenja. Idealno ta istraživanja bi trebala biti izvršena prije izvođačkog projekta kako bi se obezbjedilo da se adekvatne mjere ublažavanja uticaja unesu u glavni projekat.

• Osim pominjanja 150 grobova koji su identifikovani da će biti pogođeni Andrijevom, ništa nije navedeno u DPP-u o predloženom izmještanju ovih grobnih mjesta prije plavljenja: na koji način će se to uraditi, ko


će biti odgovoran? Bitno je obezbjediti da izmještanje groblja bude izvršeno imajući u vidu obezbjeđi-vanje novih oblasti za naselja. Važno je spriječiti da groblje bude izmješteno na jednu lokaciju, a rodbina i članovi porodice da budu smješteni negdje drugo.

• Usled plavljenja uzrokovanog izgradnjom Andrijeva biće izgubljena dva pješačka mosta stara preko 150 godina, kao i crkva i dvije osnovne škole. U DPP-u se ništa ne pominje o tome kako će to biti urađeno? Da li će mostovi biti snimljeni prilikom snimanja terena radi potomaka, ili će biti srušeni i ponovo izgrađeni na visočijoj lokaciji kao kulturni spomenici? Kako će se zamjeniti dvije pogođene osnovne škole? Gdje će biti postavljene? Da li će biti postavljeni pješački mostovi preko akumulacija kako bi se omogućio lakši pristup školskoj djeci? Kako će biti zamjenjena crkva? To su sve pitanja koja zahtjevaju odgovore.

• Freske u manastiru Morača su u skorije vrijeme pretrpjele značajnu degradaciju usled povećane vlage. To jt usled nedostatka održavanja ili neadevatnog održavanja, usled procurivanja sa krova. Neophodna je de-taljnija analiza situacije i ona će biti urađena tokom izgradnje HE na Morači.

Pejzaž • Jedinica pejzaža Kanjonska dolina sliva Morače koja je definisana u Nacionalnom Prostornom planu će

biti znatno pogođena plavljenjem kao rezultat izgradnje 4 brane. Akumulacije koje će biti stvorene na taj način (naročito Andrijevo i Zlatica) će imati najveći vizuelni uticaj. Predložena Emerald područja Kanjon Mrtvice i Mala Rijeka će biti izložena neznatnom uticaju. Plavljenje izazvano akumulacijom Andrijevo će značajno uticati na istorijske pejzaže doline oko Manastira Morača (mada je pomenuto, ovo nije planirano).

• SEA Konsultant je u skladu sa zahtjevima Projektnog zadatka izvršio procjenu pejzaža i vizuelnog uticaja. Sa izuzetkom Andrijeva, smatra se da vizuelni uticaj brana neće biti previše veliki. Akumulacije koje budu formirane izgradnjom brana (naročito Andrijevo) bi mogle unaprijediti izgled pejzaža i privlačnost ovog područja.

11.1.3 Društveno-ekonomski Naselja, stanovništvo i zdravlje • Demografska struktura Projektne oblasti DPP-a ukazuju na generalno gledano staro stanovništvo u blizini

ZDR-a. • Očekivani životni vijek u projektnoj oblasti je sličan kao u drugim djelovima Crne Gore. • Stope smrtnosti su veće u opštini Kolašin, nego u opštini Podgorica i nadmašuju stope novorođenih, što

ukazuje na smanjenje broja stanovništva. U Podgorici je (usled toga što je ona glavni grad i izvor zapošl-javanja) je stopa novorođenih veća od stope smrtnosti.

• Zdravlje stanovništva je slično demografiji; evidentirane bolesti ukazuju na generalno ostarjelo stanov-ništvo.

• Neki ljudi će morati da se iselje iz područja koja će biti poplavljena. Imajući u vidu starosnu strukturu ljudi koji žive na ovom području, veliki dio ljudi će biti star i stoga se mora razmisliti o specifičnim mjerama i dodatnoj pažnji za njihovu mentalnu dobrobit.

Zaposlenost i obrazovanje • Zaposlenost u Projektnoj oblasti DPP-a je pretežno vezana za poljoprivredu i šumarstvo. • BDP u dolini rijeke Morače je ispod 1.000 EUR po glavi stanovnika što je nisko u poređenju sa drugim

djelovima Crne Gore. • Stope nezaposlenosti u projektnoj oblasti su relativno visoke, što se i može očekivati u ruralnim

područjima Crne Gore. • Izgradnja četiri brane će nesumnjivo otvoriti značajnu mogućnost za zapošljavanje; međutim, pored toga,

u DPP-u je optimistički navedeno da će brane donijeti koristi u vidu dodatnih mogućnosti zapošljavanja usled toga što će biti na raspolaganju više vode za navodnjavanje u poljoprivredi, mogućnosti izgradnje postojenja za flaširanje vode i takođe povećanih aktivnosti u sektoru turizma.

• Kada je riječ o sektoru turizma, Projektna oblast pokazuje određeni prirodni rast u prethodnim godinama, ali indikacije broja zaposlenih kao rezultat realizacije DPP-a su izuzetno ambiciozne! U DPP-u se navodi da će 4.000 ljudi biti povezano sa turizmom, kao rezultat višenamjenskih akumulacija. Važno je pomenuti


da je 2008. godine u čitavoj Crnoj Gori broj radnih mjesta vezanih za turizam (hoteli i ishrana) bio 14.641, što je većim dijelom vezano za obalu (Monstatova procjena za 2008. godinu). SEA Konsultant stoga ne vidi kako može biti realizovan navod iz DPP-a u pogledu tako velikog broja poslova vezanih za turizam.

• Stopa kriminaliteta se ne čini različitom od one u drugim djelovima Crne Gore • Promjene nivoa vode u jezeru bi mogle uticati na izdržavanje ribara u Skadarskom jezeru i to zahtjeva do-

datne procjene(po mogućnosti cost benefit analiza). Trenutno je teško procjeniti s jedne strane u kojoj mjeri će riblja populacija biti izložena uticaju, i s druge strane koliko će ljudi biti ekonomski pogođeno. Podaci o broju ljudi koji se oslanjaju na ribolov kao jedini izvor prihoda ili kao dodatan izvor hrane i pri-hoda su nekonsistentni.

• Nema razloga da se vjeruje da će HE uticati na nivo obrazovanja lokalnog stanovništva ili na njihove mo-gućnosti obrazovanja. Ustvari, vjerovatno je da će doći do unapređenja standarda obrazovanja, jer će možda više stručnih ljudi morati da se doseli u oblast i škole bi bile bliže raseljenom stanovništvu. Važno je obraditi pažnju na unapređivanje škola kako bi mogle primiti više djece (iz 2 potopljene škole).

Industrija (rekreacija, turizam, itd.) • Institucionalni kapacitet postojećih organizacija zainteresovanih strana će morati biti ojačan kao rezultat

DPP-a. • Postoji potencijalni konflikt vezan za korišćenje akumulacije Zlatica. Može li se akumulacija koristiti za

vodosnabdijevanje, i kao rekreacioni centar? Kod motornih čamaca, skutera, itd., postoji opasnost izlivanja nafte, što bi moglo dovesti do problema u korišćenju pijaće vode.

• Oscilacije nivoa vode u akumulaciji Andrijevo će otežati bavljenje turističkim /rekreacionim aktivnostima. 11.2 Preporuke Sledeće preporuke su date u preliminarnom nacrtu i potrebno je da budu korigovane nakon dobijanja rezultata javnih rasprava. 11.2.1 Opšti dio • Preporučeno je da preliminarni programi ublažavanja uticaja i monitoringa koji su dati u ovom SEA iz-

vještaju budu korišćeni kao obrazac za detaljniju dokumentaciju koja će morati biti urađena kada budu pripremane EIA za projekte hidroelektrana. Takve EIA-e bi idealno trebale biti rađene paralelno sa glav-nim projektom tako da adekvatne mjere ublažavanja uticaja/monitoringa mogu biti uključene kako bi se unaprijedila tehnička rješenja.

• Konačni programi ublažavanja uticaja i monitoringa mogu onda biti korišćeni od strane Operatora kako bi jasnije ukazali na budžetske potrebe.

• Crna Gora bi trebala razmisliti o prekograničnoj konferenciji o slivu Morača/Drim prije izgradnje brana, kako bi se razgovaralo o upravljanju vodom i regulatornim pitanjima vezano za HE i njihove potencijalne nizvodne efekte na Skadarsko jezero, naročito tokom perioda niskih protoka, kao i zajedničko upravljanje Skadarskim jezerom.

• Prostorni planovi za Kolašin i Podgoricu su prilično stari i preporučuje se da budu inovirani prije izgradnje u svijetlu DPP-a.

11.2.2 Životna sredina U tekstu koji slijedi je data preliminarna lista preporuka vezano za životnu sredinu: • Plavljenje značajnih površina doline Morače podrazumjevaju stalni gubitak flore i faune i potencijalnih

lokacija kulturne baštine ili arheološki značajnih. Stoga se preporučuje da sledeće mjere budu preduzete: o “U skladu sa relevantnim crnogorskim zakonom, istraživanje flore i faune bi trebalo izvršiti što

ranije je moguće tokom faze izrade izvođačkog projekta. Projektni zadatak takvih istraživanja mora jasno da precizira šta će biti obuhvaćeno, gdje će se vršiti istraživanje, kako će se obezbjediti kontrola kvaliteta i kako se mogu u glavni projekat integrisati nalazi i eventualne mjere ublažavanja uticaja. Ovo će podrazumjevati prisustvo snažnog monitoringa od strane odgovara-jućih zainteresovanih strana.


Međutim, u idealnoj situaciji, shodno Konsultantovoj najboljoj praksi, detaljna istraživanja flore i faune u područjima plavljenja bi trebala biti izvršena prije tendera, kako bi eventualna značajna otkrića mogla biti uzeta u obzir u tenderskom postupku. U ovom drugom slučaju, crnogorska Vlada bi morala obezbjediti finansiranje od strane međunarodnih institucija.”

o “Detaljna arheološka istraživanja u oblastima plavljenja tokom izrade izvođačkog projekta kako bi eventualne neophodne mjere ublažavanja uticaja mogle biti unešene u glavni projekat”.

• Riblja fauna je prilično opsežno istražena, ali bi dinamika riblje populacije mogla biti dodatno istražena, ne samo da bi se razumjela i bolje procjenila veličina uticaja, već takođe i da bi se bolje procjenili uticaji na ribolov i prihode ribara. Istraživanje ribe se može vršiti takođe i u oblasti iznad akumulacije Andrijevo prije izgradnje kako bi se obezbjedili podaci za procjenu potencijalnih uzvodnih uticaja usled promjena u obrascima migracije ribljih vrsta i dinamici populacije.

• Trebalo bi prije glavnog projekta izvršiti istraživanje tehničkih rješenja ribljih ljestvi specifičnih za lo-kaciju i tehnologija za sprečavanje ulaska ribe u turbine. Za branu Andrijevo, bi se trebalo tokom kom-pletne faze planiranja projekta strogo pridržavati najnovijih rješenja u pogledu metoda i tehnika za mi-graciju riba kroz velike brane i ukoliko neko od njih bude izvodljivo oni bi trebali biti integrisani u tehničko rješenje.

• Aktivnosti jačanja kapaciteta bi trebale biti organizovane prije izgradnje za planere i subjekte koji reali-zuju projekat zajedno sa stručnjacima za biodiverzitet kako bi bolje razumjeli uticaj detalja iz tehničkog rješenja i aktivnosti izgradnje na floru i faunu i da bi integrisali ekološko tehničko rješenje u plansku do-kumentaciju i dokumentaciju za izgradnju i aktivnosti. Ovo se takođe može kombinovati sa aktivnostima lokalnih zajednica u cilju boljeg razumjevanja HE.

• Potrebno je prije plavljenja uspostaviti sistem seizmičkog monitoringa u okviru Projekta kao i mrežu in-strumenata tokom gradnje, kao i tokom eksploatacije, za mjerenje ubrzanja za monitoring dinamičkog po-našanja brana u slučaju zemljotresa.

• Trebalo bi tokom aktivnosti izgradnje sprovesti mjere za rješavanje uticaja povećane vlažnosti na freske manastira Morača. Bilo bi dobro uraditi detaljniju analizu kako bi se moglo izvršiti poređenje uticaja sa 4 HE i situacije ukoliko one nijesu izgrađene (Opcija po kojoj se ništa ne radi).

• Trebalo bi prije plavljenja vršiti kontinuirani monitoring relativne vlažnosti i temperature, kako u ma-nastiru, tako i u neposrednoj blizini, kao i analizu mikroklime.

• Potrebno je da detaljni hidrološki model za sliv Morače, uključujući pritoke, Skadarsko jezero, rijeke Bo-janu i Drim bude urađen na vrijeme da da ulazne podatke za EIA koja bi trebala da bude rađena paralelno sa glavnim projektom. Potrebno je uložiti napor da se pribave svi neophodni podaci, uključujući i infor-macije iz nedavne inicijative Svjetske banke GEF.

• Postojeća mreža hidroloških stanica je ili loša ili podaci ne mogu biti obezbjeđeni sa svih postojećih stanica. Neophodna je relativno gusta mreža stanica kako bi se razumjela hidrologija ovog karstnog po-dučja, sa poniranjem podzemnih voda i izvorima koji su veoma slabo istraženi.

• Preporučeno je da se poboljša raspoloživost postojećih hidroloških podataka prije izgradnje. Hidrološki podaci su značajni za bolje razumijevanje svih planiranih promjena u rječnom sistemu. Potrebno je staviti na raspolaganje dnevne podatke sa svih postojećih i prethodnih stanica. Trebalo bi takođe prije izgradnje razmisliti o ugradnji dinmičkog sistema online monitoringa kako bi se mogli dobiti precizniji polazni uslovi.

• Takođe bi trebalo učiniti prioritetom unaprijeđenu razmjenu podataka između država. U SEA do sada ni-jesu pronađeni bilo kakvi korisni podaci (samo jedna godina evidencije) sa stanica na rijeci Drim, nepos-redno uzvodno od spajanja sa Bojanom. Bili bi korisni dugoročni podaci sa rijeke Drim nizvodno od poslednje brane hidroelektrane, ali uzvodno od mjesta spajanja sa Bojanom za bolje razumjevanje di-namike promjena nivoa vode u Skadarskom jezeru.

• Monitoring minimalnog protoka u rijeci Morači mora biti vršen kao prioritet. • Potrebno je da bude uspostavljen odgovarajući budžet za nanose i zagađenja za rijeku Moraču kako bi se

unaprijedilo shvatanje toga odakle potiču nanosi i zagađivači; • Potrebno je da stanice za monitoring budu unaprijeđene i da se uzorci uzimaju prije, tokom i nakon

izgradnje brana;


• Trebalo bi dati prioritet izgradni više postrojenja za tretman otpadnih voda u rijeci Morači i Zeti, jer se pretpostavlja da postojeći visok nivo hranljivih materija potiče iz otpadnih voda. Unaprediti prije izgradnje monitoring suspendovanih nanosa koji se transportuje u rijekama uključujući analizu veličine distribui-ranih zrna suspendovanih nanosa prije završavanja EIA i paralelno sa glavnim projektom – ovo je takođe značajno za tehničke zahtjeve elektrane;

• Potrebno je analizirati uticaj kvaliteta vode na biotu prije izgradnje brana

11.2.3 Društveno-ekonomski U tekstu koji slijedi je data preliminarna lista društveno-ekonomskih preporuka • Preporučeno je da se razmisli o daljim analizama uticaja na ribarstvo u Skadarskom jezeru. Ukoliko se

ocjeni relevantnim, ovo treba povezati sa projektom Svjetske banke/GEF koji je pomenut u okviru životne sredine.

• Potrebno je prije izgradnje ojačati / unaprijediti zdravstvene usluge u oblasti u svijetlu povećanog broja ljudi koji će biti angažovani u izgradnji HE, ali takođe usled aktivnosti iz DPP-a (turizam, rekreacija, itd.). Pored toga, potrebno je izvršiti takvo unapređivanje u svijetlu raseljavanja. Ovo može dijelom biti vezano za nadoknađivanje, jer će većina pogođenih ljudi biti stariji i njima je potrebna podrška kako bi se izborili sa stresom vezanim za to.

• Veoma je važno obezbjediti prije aktivnosti izgradnje da se raseljavanje vrši na odgovoran način i u skladu sa zakonskim propisima. Potrebno je da se imenuje kontakt osoba u Vladi kako bi se javnosti omogućile konsultacije o ovim pitanjima.

• Potrebno je u ranoj fazi u naturi obezbjediti nadoknade za gubitak kuća i zemlje. Ovo je značajno da bi se sačuvala postojeća demografska slika. U „planiranom” stanju u DPP se govori o tome da je dodatno 1.5km2 prostora namjenjeno za raseljavanje, ali potrebno je obezbjediti više detalja o tome.

• Potrebno je lokalnom stanovništvu prije izgradnje obezbjediti nadoknade za gubitak ekonomskog potenci-jala (slabija pristupnost poljoprivrednom zemljištu i šumama, gubitak prihoda od ribarstva, itd.), moguć-nost obuke i podršku u pogledu alternativnih izvora prihoda.

• Potrebno je prije izgradnje u institucijama zainteresovanih strana (opštine, nadležna ministarstva, itd) sprovesti analizu instutucionalnog jačanja i Procjenu potreba za obukom (PPO) kao rezultat DPP-a za bavljenje pitanjima kao što su raseljavanje, nadoknade, potrebe ljudi, itd.

• Potrebno je takođe prije izgradnje obezbjediti nadoknadu / raseljavanje za domaćinstva koja ostanu, ali izgube svoju zemlju usled plavljenja. Na primjer, farma koja izgubi zemlju ili ima loš pristup imovini sa druge strane jezera više nebi bila ekonomski održiva.

• Potrebno je u naturi nadoknaditi kompanije koje se bave vađenjem pijeska i šljunka koje su pogođene plavljenjem, ukoliko se radi o pravnim subjektima? Pored toga, ministarstva bi trebala nakon izgradnje koristiti DPP kao priliku za regulisanje vađenja pijeska i šljunka iz rijeke Morače.

• Preporučeno je da bi na sistematski način trebalo iskoristiti iskustvo koje je stečeno prilikom postupanja sa potopljenim oblastima u projektima izgradnje brana u bivšoj Jugoslaviji (npr. Bosna i Hercegovina i Makedonija) kako bi se spriječili negativni društveno-ekonomski uticaji. Pored toga, potrebno je usvojiti inovativne načine za kasniju upotrebu tih akumulacija


12 BIBLIOGRAPHY 1. Biological Diversity of Montenegro, 2008, Podgorica: Government of Montenegro, Ministry for Tourism

and Environment 2. Bonacci, O., (2004). Natural Hazards and Earth System Sciences, Hazards caused by natural and anthro-

pogenic changes of catchment area in Karst. European Geoscience Union pp 655-661. 3. Boskovic, M., (2009). Hydrological characteristics of project area. Podgorica: Hydro meteorological Insti-

tute (HMI). 4. Buskovic, V., (2009). Biodiversity of project area. Podgorica: Hydro meteorological Institute (HMI). 5. CETMA Consortium, (2006). Renewable Energy Resource Assessment for Montenegro. : Italian Ministry

for Environment, Land and Sea, pp 128. 6. Communication of the European Commission to the Council and Parliament on a European Community

Biodiversity Strategy. 1998.(Cmnd. 0042) 7. Compliance protocol (Sustainability guidelines). 2004. International Hydropower Association (IHA). 8. Djuraskovic, P., 2009. Water quality of project area. Podgorica: Hydro meteorological Institute (HMI) 9. Economic Reform Agenda. (2003), Podgorica: 10. Energy Development Strategy of Montenegro by 2025 White Book December 2007, Podgorica: Ministry

for Economy 11. Energy law. (2003), Podgorica: Official Gazette of Montenegro 12. Facts about greenhouse gas emissions from freshwater system. International Hydropower Association

(IHA). 13. Glavatovic, B., (2009). Seismicity of the project area. Podgorica: Hydro Meteorological Institute (HMI) 14. Greenhouse gas emissions from reservoirs. International Hydropower Association (IHA) 15. Grimes A.P., Latif M.A., Vujadinovic-Colij J., Buskovic, V. (2005), Biodiveristy Assessment Update for

Serbia and Montenegro. USAID, available at http://rmportal.net/library/VI/2/ee-118-serbmont/view 16. Guidelines on Landscape and Visual Impact Assessment Second Edition, The Landscape Institute with

the Institute for Environmental Management and Assessment. 2002. London and New York: Spoon Press. 17. International Conference for Renewable Energies, Political declaration.2004. Bonn-Germany;

3 June 2004. 18. The Role of Hydropower in Sustainable Development- White paper. 2003. International Hydropower As-

sociation (IHA). 19. Hydropower and reservoirs. International Hydropower Association (IHA). 20. Hydropower and sustainability. International Hydropower Association (IHA). 21. Hydropower: A sustainable success story. International Hydropower Association (IHA). 22. Hydropower: A key tool for sustainable development. International Hydropower Association (IHA). 23. Hydropower: Each type has its niche. International Hydropower Association (IHA). 24. Hydropower: Making a significant contribution worldwide. International Hydropower Association (IHA). 25. Ivanov, M., (2009). Climate changes; Analysis of existing state in the project area. Podgorica: Hydro-

meteorological Institute (HMI). 26. Land Use Consultants (2006) Pilot SEA for National Spatial Plan for Government of Montenegro and

World Bank. 27. Land Use Consultants(2007) Draft SEA for Montenegro Draft Energy Strategy; UNDP and Government

of Montenegro, 200pages; 28. Law of Nature Protection (2008).Podgorica: Official gazette no. 51/08 29. Law on Environment (2008). Podgorica: Official gazette no. 48/08 30. Law on Environment (1996). Podgorica: Official gazette no. 12/96 31. Law on Environmental Impact Assessment (EIA) (2005). Podgorica: Official gazette no. 80/05 32. Law on Environmental Noise (2006). Podgorica: Official gazette no.45/06 33. Law on Expropriation of Property (2000), (2002). Podgorica: Official gazette no. 55/00, 12/02 34. Law on Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC); 35. Law on Strategic Environmental Impact Assessment (SEA) 2005. Podgorica: Official gazette 80/05 36. Law on Waste Management 2005. Podgorica: Official gazette 80/05

http://rmportal.net/library/VI/2/ee-118-serbmont/view


37. Ljeskovic-Mitrovic, S., (2009). Landscape of project area. Podgorica: Hydro meteorological Institute (HMI)

38. Marić, D. (1995): Endemic Fish Species of Montenegro. Biological Conservation (72), pp. 187-194 39. Markovic, C., 2009. Cultural and historical monuments of project area. Podgorica: Hydro-meteorological

Institute (HMI) 40. Micev, B., (2009). Climate of project area. Podgorica: Hydro-meteorological Institute (HMI) 41. Mijanovic, D., (2009). Population of project area. Podgorica: Hydro-meteorological Institute (HMI) 42. Ministry of Foreign Affairs – Kyoto Protocol - Ministerial Declaration. 2003. Kyoto-Japan; 43. Ministry of Tourism and Environmental Protection Montenegro and Ministry of Environment Forest and

Water Administration of Albanian (2007) The Strategic Action Plan for Skadar/Shkodra Lake 44. Misurovic, A (2009), Air quality of project area, Hydro-meteorological Institute (HMI) 45. Montenegro Institute for Public Health Yearbooks (2006 and 2007) 46. Montenegro National Energy Development Strategy (2008) 47. Montenegro Statistical Office (Monstat), Annual Yearbook for 2008 48. Moog, O. (2006), Quantification of daliy peak hydropower effects on aquatic fauna and management to

minimize environmental impacts, Department of Hydrobiology, State University of Agriculture Vienna, Austria.

49. National program for Integration of Montenegro into the EU(NPI) for the period 2008-2012; 50. National Spatial Plan of Montenegro until 2020; 51. National Strategy of Sustainable Development of Montenegro, (2007) 52. Pajevic A., (2005). Etablishing Emerald Network in Serbia and Montenegro, Ministry of Environmental

Protection and Physical Planning 53. Poverty Reduction Strategy,2004 54. Poyry (2009), Technical and Economic Consultancy for Morača River Hydro Power Plants, Draft Report

to IFC. 55. Prohaska, S and Ristic, V (2004), Water Resources Regime of the Scutari Lake Basin within the Territory

of Montenegro, Balwois Conference; Ohrid FY Republic of Macedonia 25-29-May 2004 56. Radulovic, V and Novakovic, D (2009), Hydro geology, geology and engineering geology of the project

area, Hydro meteorological Institute (HMI) 57. Renewable energy resources in Montenegro, (2007) 58. Republic Institute for Geological Researches, (1998), Report about Geophysical Researches of the Land-

scape “Djurdjevina” next to Monastery “Morača”; 59. Skarbovik, E, et al (2008) Transboundary Lakes in the Balkan Area, Monitoring and Management in ac-

cordance with the EC Water Framework Directive, Proceedings Balwois International Conference on “Water Observation and Information System for Decision Support” Ohrid, Republic of Macedonia May 2008.

60. Šorić, V. M. (2006): Redescription and some Ecological Characteristics of Alburnus Arborella (Bonapar-tae, 1844). Kragujevac J. Sci. (28), pp. 83-92.

61. State of Environment in Montenegro in the year 2002- 2003, Podgorica: Government of Montenegro, Ministry for Environmental Protection and Spatial Planning.






67. Strategy for development of small hydro power plants; 68. Supplementary review of Montenegro’s National Council for Sustainable Development and Office for

Sustainable Development, (2008);


69. Sustainability guidelines. (2004). International Hydropower Association (IHA). 70. Sustainability assessment protocol. (2006). International Hydropower Association (IHA). 71. The Strategic Action Plan for Skadar Lake, (2007) 72. Therivel, R. (2004), Strategic Environmental Assessment in Action, Earthscan London 73. UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, (1972); 74. URBI, (2009) Draft Detailed Spatial Plan for Multi Purpose Accumulations on the Morača River together

with working maps at different scales. 75. World commission on dams, (2000), Dams and development, A new framework for decision-making; 76. WWF MedPO and Green Home (2009); proposed construction of dams on Morača river; environmental

risk assessment of Morača canyon and Skadar Lake, abridged version of three reports committed by WWF Med PO and Green Home under the framework of Sharing Waters Project – Skadar Lake component, Draft version Rome.

77. WWF, NGO Hydro-Ecology of Montenegro and Green Home (2009), Environmental Risk Assessment of the Morača dams: fish fauna of Morača river canyon and Skadar Lake, Mrdak., D Podgorica.76pp.

78. WWF, CZIP and Green Home (2009), Environmental Risk Assessment of the Morača dams: ornithofauna of Morača river canyon and Skadar Lake, Saveljic D., Podgorica.67pp.

79. WWF Green Home (2009), Study of the water regime of the Morača River and Skadar Lake, Knezevic, M., Podgorica, 107pp.


13 ANEKSI

Aneks 1 – Projektni zadatak

Aneks 2 – Pregled potencijalnih efekata na biodiverzitet

Aneks 3 – Sistem klasifikacije vode u Crnoj Gori

Aneks 4 – Pejzaž i vizuelna procjena uticaja

Aneks 5 – Dodatni detalji o zakonskim propisima o zaštiti životne sredine

Aneks 6 – SEA procjena, pristup i metodologija

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A1-1

ANEKS 1

PROJEKTNI ZADATAK

PROJEKTNI ZADATAK

za izradu Strateške procjene uticaja na životnu sredinu

za Detaljni prostorni plan HE na rijeci Morači

1. UVOD Vlada Crne Gore je objavila Odluku o pripremi Detaljnog prostornog plana u Službenom listu Crne Gore, 23. oktobra 2008. godine. Ministarstvo za ekonomski razvoj (MED) je objavilo Poziv za dostavljanje ponuda za pripremu Detaljnog prostornog plana, u domaćoj dnevnoj štampi i na web-sajtu Direkcije za Javne nabavke i na web-sajtu MER-a, 10. novembra 2008. godine. Dio ove Odluke o pripremi Detaljnog prostornog plana za HE na rijeci Morači je Strateška procjena uticaja na životnu sredinu, shodno članu 22, Zakona o planiranju i uređenju prostora (“Sl. list RCG”, br. 28/05). Zakonom o strateškoj procjeni uticaja (“Sl. List RCG”, br. 80/05) definisana je obaveza sprovođenje postupka strateške procjene uticaja na životnu sredinu za planove i programe iz oblasti urbanističkog ili prostornog planiranja.

2. OSNOVNE INFORMACIJE O PODRUČJU KOJI JE PREDMET DETALJNOG PROSTORNOG PLANA

U srednjem toku rijeke Morače predviđena je izgradnja niza od četiri hidroelektrane: Andrijevo, Raslovići, Milunovići i Zlatica. Slivni bazen srednje Morače koji je predmet izgradnje nalazi se između 16o45¨ i 17o15¨ geografske dužine (E) i 42o30¨i 43o00¨geografske širine (N). Rijeka Morača se formira u prostoru Gornje Morače, između Moračkih planina i planine Sinjajevine. Njen tok je relativno duboko usječen između planinskih masiva i sve do Zlatice ima karakteristike i izgled pravog kanjona. U gornjem toku do klisure Platije, dolina Morače ima relativno veliki pad i prima brojne pritoke. Nizvodno od Platija ona se širi i nizvodno od Zlatice njeno korito je usječeno u fluvijalno-glacijalni materijal Zetske ravnice. Lokaciju projekata možete vidjeti na: http://www.gov.me/files/1225804611.pdf HE Andrijevo Akumulacija HE Andrijevo proteže se u kanjonskom dijelu srednje Morače, između kanjona Platije (profil brane) do iznad manastira Morače. Brana je locirana na 62+700 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 32 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o40 30¨ N i 19o 22 20¨ E. Akumulacija se pruža

http://www.gov.me/files/1225804611.pdf

u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 14,5 km. Početna zona akumulacije (od brane), na dužini oko 2 km, se nalazi u u uskoj kanjonskoj dolini širine 200 – 500 m, sa skoro vertikalnim stranama. Kanjon je usječen u planinski masiv Platija čiji se vrhovi izdižu do visine od 1042 mnm. Dalje prema sjeveru, rijeka Morača prima pritoke Sjevernicu, Melještak i Mrtvica i u toj središnjoj zoni akumulacije kanjonska dolina se širi i kreće od 500 do 2000 m i ima nešto blaže padine. Potom, riječna dolina sve do Manastira Morača i uzvodno od njega ponovo prelazi u uski kanjon strmih strana širine oko 200 m. Akumulacija i ostali objekti HE Andrijevo se nalaze na teritoriji opštine Kolašin. Akumulacija se formira do kote 285,00 mnm izgradnjom brane visine 150 m i ima korisnu zapreminu od 249 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 890 ha. Od ove površine obrađuje se oko 140 ha, pod pašnjacima je 250 ha, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemeljište. Seoska naselja su razbijenog tipa. U vrijeme izrade tehničke dokumentacije (1987. godine) na području plavljenja je bilo 90 domaćinstava sa 310 stanovnika. Na ovom području nema insdustrijskih kapaciteta. Dolinom Morače prolazi magistralni put Podgorica-Beograd, kojeg treba izmjestiti na potezu od brane do manastira Morače na dužini oko 14,5 km. HE Raslovići Akumulacija HE Raslovići je sledeća (druga) u nizu akumulacija HE na Morači. Nalazi se imeđu sela Raslovići (gdje je profil brane) i brane Andrijevo. Brana je locirana na 54+800 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 24 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o37 05¨ N i 19o 22 25¨ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se od 300 – 400 m. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu sa dosta strmim stranama, ali ne tako kao početna dionica kanjona HE Andrijevo. Akumulacija i i ostali objekti HE Raslovići se nalaze na teritoriji opština Kolašin i Podgorica. Akumulacija se formira do kote 155,00 mnm izgradnjom brane visine 59 m i ima korisnu zapreminu od 7,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 63 ha. Od ove površine obrađuje se oko 2 ha, pod pašnjacima je 31 ha, a ostalo su (30 ha) slaba šuma i neplodno zemeljište. U zoni akumulacije nema naselja, niti je potrebno iseljavanje stanovništva. Nema ni industrijskih kapaciteta. U zoni brane, postojeći magistralni put Podgorica – Beograd treba izmjestiti na dužini oko 1 km. HE Milunovići Akumulacija HE Milunovići je treća u nizu akumulacija HE na Morači. Nalazi se imeđu sela Raslovići (gdje je profil brane HE Raslovići) i sela Milunovići (profil brane HE Milunovići). Brana je locirana na 47+000 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 16 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o33 50¨ N i 19o 20 35¨ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od 8 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu sa strmim stranama, ali ne tako kao početna dionica kanjona HE Andrijevo. Akumulacija i i ostali objekti HE Milunovići se nalaze na teritoriji opštine Podgorica. Akumulacija se formira do kote 119,00 mnm izgradnjom brane visine 61,8 m i ima korisnu

zapreminu od 6,8 mil m3. Ukupno plavljena površina iznosi 141 ha. Od ove površine obrađuje se oko 32 ha, pod pašnjacima je 11 ha, a ostalo su slaba šuma i neplodno zemeljište. U vrijeme izrade tehničke dokumentacije (1987. godine) na području plavljenja je bilo 20 domaćinstava sa 45 stanovnika. Na ovom području nema industrijskih kapaciteta. HE Zlatica Akumulacija HE Zlatica je četvrta u nizu akumulacija hidroelektrana na Morači i predstavlja kompenzacioni bazen uzvodnih hidoroelektrana. Nalazi se imeđu sela Milunovići (gdje je profil brane HE Milunovići) i mjesta Zlatica nizvodno od Bioča (profil brane). Brana je locirana na 36+200 km toka rijeke Morače (računajući od njenog ušća u Skadarsko jezero), ili oko 8 km od Podgorice. Geografske koordinate mjesta brane su: 42o30 20¨ N i 19o 20 10¨ E. Akumulacija se pruža u pravcu sjever-jug i ima dužinu od oko 11 km. Njena širina je približno jednaka čitavom dužinom, kreće se oko 200 m. Dijelom se pruža uz dolinu Male Rijeke koja se uliva u Moraču uzvodno od Bioča. Akumulacija se nalazi u kanjonskom dijelu koji je usječen u šljunkovitu terasu doline Morače. Akumulacija i ostali objekti HE Zlatica se nalazi na teritoriji opštine Podgorica. Akumulacija se formira do kote 81,00 mnm izgradnjom brane visine 63,5 m i ima korisnu zapreminu od 13 mil m3. U zoni akumulacije i njenom priobalju u poslednjih nekoliko godina izražena je urbanizacija. U zoni brane, postojeći magistralni put Podgorica – Beograd treba izmjestiti na dužini oko 3,5 km. Dokumentacija Preliminarna ocjena koju je uradila Međunarodna finansijska korporacija (IFC) konstatovala da je postojeća dokumentacija Elektroprivrede Crne Gore (EPCG) za HE na Morači uradjena na većem nivou nego što je to uobičajeno za slične Projekte. Rad Konsultanta na SEA u oblastima koje su obradjene u postojećoj dokumentaciji treba da se zasniva na istoj.

3. CILJ Osnovni cilj izrade strateške procjene je obezbjeđivanje da pitanja životne sredine i zdravlja ljudi budu potpuno uzeta u obzir prilikom izrade Detaljnog prostornog plana, radi obezbjeđivanja održivog razvoja, obezbjeđivanja učešća javnosti, kao i unaprjeđivanja nivoa zaštite zdravlja ljudi i životne sredine. Isto tako, izradom strateške procjene obezbijeđuje se usklađenost aktivnosti, definisanih Detaljnim prostornim planom, sa važećom zakonskom ragulativom u Crnoj Gori. Strateška procjena će procijeniti potencijalne negativne i pozitivne uticaje na životnu sredinu i pružiti predlog adekvatnih mjera koje će se preduzeti u cilju sprečavanja i smanjenja štetnih i potsticanja pozitivnih uticaja i aktivnosti čija realizacija je predviđena Detaljnim prostornim planom. Rezultati strateške procjene doprinose odgovarajućem donošenju odluka u planskom procesu.

4. OBIM POSLOVA

SEA Izvještaj će sadržati podatke koji opisuju i procjenjuju potencijalne uticaje na životnu sredinu koji bi mogli biti uzrokovani realizacijom hidroenergetskih projekata na rijeci Morači. U postupku sprovođenje strateške procjene uticaja i izrade izvještaja neophodno je obuhvatiti:

1) prikaz postojećeg stanja životne sredine predmetnog područja i mogući smjer njene evolucije;

2) pregled postojećih problema u pogledu životne sredine, za oblasti od značaja za životnu sredinu, kao što su staništa divljeg biljnog i životinjskog svijeta sa aspekta njihovog očuvanja;

3) opšte i posebne ciljeve zaštite životne sredine ustanovljene na državnom ili međunarodnom nivou (uključujući Zaštitne politike Svjetske Banke), koji su od značaja za Detaljni prostorni plan;

4) opis nivoa zaštite životne sredine i integracije ekoloških faktora u cilju postizanja održivog razvoja;

5) prikaz identifikovanih oblasti koje bi mogle biti izložene uticaju, i identifikovanih negativnih i pozitivnih uticaja na životnu sredinu i njihove karakteristike uključujući, ali bez ograničenja, faktore kao što su: biološka raznovrsnost, stanovništvo, fauna, flora, zemljište, voda, vazduh, klimatski činioci, materijalni resursi, kulturno nasleđe, arhitektonsko i arheološko nasleđe, pejzaž, kao i međusobni odnos ovih faktora;

6) prikaz karakteristika uticaja kao što su: vjerovatnoća, intenzitet, složenost/reverzibilnost, vremenska dimenzija (trajanje, učestalost, ponavljanje), prostorna dimenzija (lokacija, geografska oblast, broj izloženih stanovnika, prekogranična priroda uticaja), kumulativna i sinergijska priroda uticaja, druge karakteristike uticaja;

7) način određivanja i vrijednovanja značajnih uticaja koji su usklađeni sa važećim standardima, propisima i graničnim vrijednostima;

8) prikaz mjera predviđenih u cilju spriječavanja, smanjenja ili otklanjanja, u najvećoj mogućoj mjeri, bilo kog značajnog negativnog uticaja na zdravlje ljudi i životnu sredinu do koga dovodi realizacija Detaljnog prostornog plana, kao i prikaz mjera za potsticanje pozitivnih uticaja;

9) eventualne teškoće do kojih se prilikom formulisanja traženih podataka došlo (kao što su tehnički podaci);

10) pregled alternativnih rješenja i razloga za izbor datih rješenja koje su uzete u obzir, kao i opis načina procjene;

11) opis mogućih stanja životne sredine u budućem periodu, ukoliko se Detaljni prostorni plan ne realizuje;

12) alternativno rješenje nerealizovanja Detaljnog prostornog plana, kao i alternativno rješenje najpovoljnije sa stanovišta životne sredine;

13) opis predviđenog programa praćenja stanja životne sredine, uključujući i zdravlje ljudi u toku realizacije Detaljnog prostornog plana (monitoring);

14) zaključke do kojih se došlo tokom izrade izveštaja o strateškoj procjeni predstavljene na način razumljiv javnosti.

15) Konsultant će imati obavezu da održava konstantnu saradnju sa Konsultantom za Detaljni prostorni plan u svim fazama izrade SEA.

16) Konsultant će biti obavezan da koriguje nacrt SEA prema primjedbama i komentarima Supervizora, i da tako usaglašeni nacrt SEA dostavi MER-u na usvajanje i upućivanje na javnu raspravu, i da nakon javne rasprave pripremi Finalni SEA Izvještaj, u skladu sa komentarima i primjedbama sa javne rasprave.

5. ZAHTJEVANE VJEŠTINE I ISKUSTVO

Očekuje se da će se konsultant sastojati od tima međunarodnih stručnjaka, kao minimum eksperta za životnu sredinu i stručnjaka za socijalna pitanja/eksperta za raseljavanje. Neki od ovih zadataka mogu biti pod-ugovoreni sa lokalnim konsultantima. Međutim, predviđeno je da jedan od međunarodnih stručnjaka bude vođa tima. Doprinos svih stručnjaka treba da bude jasno naznačen u planu rada i usklađen sa zadacima za koje su angažovani. Vođa Tima bi trebao imati najmanje 10 godina profesionalnog iskustva u pripremi SEA za slične infrastrukturne projekte. On(a) će imati iskustvo u sličnim studijama, demonstriranu sposobnost rada sa vladinim zvaničnicima, NVO i drugim zainteresovanim stranama i treba imati dokazano iskustvo u upravljanju i koordinaciji grupe profesionalaca. Konsultanti moraju dostaviti CV (maksimalno 5 strana) za svakog konsultanta. Konsultant takođe mora dati uvjerenje da će svi članovi predloženog tima biti na raspolaganju kao što je precizirano u ponudi, ukoliko konsultant bude odabran.

6. OČEKIVANI REZULTAT

Prema Zakonu o strateškoj procjeni uticaja, strateška procjena treba da bude pripremljena paralelno sa pripremom i izradom Detaljnog prostornog plana, što podrazumjeva inkorporiranje rješenja iz strateške procjene uticaja u Detaljni prostorni plan u svim fazama izrade. U odredjenom periodu neophodno je usaglasiti dinamiku realizacije Plana i Strateške procjene, tako da početne faze mogu otpočeti nezavisno. Konsultant je dužan podnijeti Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja u skladu sa sadržajem preciziranim članom 15 crnogorskog Zakona o strateškoj procjeni uticaja, u skladu sa sledećim Sadržajem.

1. Rezime 2. Opseg 3. Polazne informacije 3.1 Politika vezana za životnu sredinu, zakonski propisi i planski okvir 4. Pristup i metodologija 4.1 Opšti pristup 4.2 Pretpostavke, neizvjesnosti i ograničenja 5. Studija polaznih podataka o životnoj sredini 6. Utvrđivanje i evaluacija uticaja 7. Analiza alternativa 8. Mjere ublažavanja ili optimizacije 9. Učešće javnosti 10. Indikatori i institucionalni kapaciteti 11. Zaključci i preporuke

7. REZULTATI Konsultant će dostaviti MER-u na usvajanje Inicijalni Izvještaj (3 primjerka i 1 CD) u roku od 15 dana od potpisivanja Ugovora. Inicijalni Izvještaj će obuhvatiti razrađeni i još detaljniji Sadržaj za SEA Izvještaj, identifikaciju potrebnih polaznih podataka, eventualnu podršku koja je potrebna od MER-a ili drugih crnogorskih Institucija i razrađeni i još detaljniji

dinamički plan za pripremu SEA izvještaja. Inicijalni izvještaj će biti ocjenjen i usvojen od strane MER-a u roku od jedne sedmice. Konsultant će dostaviti MER-u Nacrt SEA Izvještaja (5 primjeraka i 1 CD) u roku od tri mjeseca od potpisivanja Ugovora.

Konsultant će pripremiti prezentaciju glavnih nalaza nacrta SEA Izvještaja i prezentirati ih na 3 javne rasprave u Crnoj Gori koje će organizovati MER u Crnoj Gori u toku jedne sedmice. Konsultant će dostaviti Finalni SEA Izvještaj (5 primjeraka i 1 CD) u roku od dvije sedmice od dobijanja koordiniranih komentara od strane MER-a, nakon javnih rasprava. Jedan primjerak od svakog od pomenutih izvještaja će biti direktno dostavljen NVE-u sa elektronskom verzijom izvještaja u prilogu, po mogućnosti na CD-u.

8. VREMENSKI ROKOVI Konsultantski poslovi moraju početi u 4. sedmici januara 2009. godine i moraju se pridržavati termin plana koji je naznačen u rezultatima.

9. JEZIK Izvještaji će biti pripremljeni na engleskom jeziku.

10. ARANŽMANI ZA IMPLEMENTACIJU Konsultant će izvještavati MER-u koji će vršiti nadzor njegovog rada, ili preko Radnog tima MER-a ili preko Supervizora. Konsultant može zaključiti pod-ugovore sa lokalnim konsultantima koji bi mogli odraditi dio posla, ali će izvještaj i njegov sadržaj biti u odgovornosti Konsultanta. Konsultantov Ugovor će međutim biti potpisan sa NVE-om. Fakture će se dostavljati NVE-u uz kopiju MER-u. Kada budu odobrene od strane MER-a, fakture će plaćati NVE. MER će ugovoriti podršku lokalne institucije/konsultanta koji će prikupiti i objediniti relevantne polazne podatke kao što će biti dogovoreno sa Konsultantom. Konsultant će uključiti relevantne polazne podatke u SEA Izvještaj. MER će takođe biti odgovoran za prevod dokumenta sa engleskog na crnogorski jezik, dok će ga Konsultant verifikovati.

11. KVALIFIKACIONI KRITERIJUMI

Minimalan nivo stručnosti: Shodno crnogorskom Zakonu o SEA, konsultanti se smatraju kvalifikovanim za izradu strateške procjene uticaja, ili za SEA Izvještaj ukoliko se radi o osobama sa univerzitetskom diplomom adekvatne struke i sa najmanje 5 godina radnog iskustva u relevantnoj oblasti, sa profesionalnim dostignućima, ili učešćem u izradi najmanje 2 izvještaj o uticaju realizovanih planova ili programa na životnu sredinu.

12. Priprema Ponuda Ponude će biti organizovane u skladu sa sledećom strukturom.

• Formalni kvalifikacioni kriterijumi • Prezentacija konsultantske firme • Prezentacija relevatnog iskustva Konsultanta, sa priloženim kratkim informacijama o

projektima • Tehnički Pristup i metodologija uključujući plan rada • Prezentacija Ključnog Osoblja, sa priloženim CV-jevima • Ukupni budžet sa pregledom troškova (dnevnica za svakog konsultanta i doprinos,

troškovi koji se nadoknađuju, itd.)

13. Pravila za Evaluaciju Ponuda Evaluacija i proces odabira Konsultantskih Ponuda će biti izvršeni na osnovu ekonomski najpovoljnije ponude. Kriterijumi i sistem bodova za evaluaciju Ponuda su:

Poeni (i) Specifično iskustvo Konsultanata relevantno za ovaj zadatak: 10 (ii) Adekvatnost predloženog plana rada i metodologije u odnosu na Projektni zadatak: 20 (iii) Kvalifikacije i stručnost ključnog osoblja za zadatak: 40

(iv) Učešće i iskustvo domaćeg /regionalnog osoblja u ključnom osoblju 10 (v) Ukupno troškovi zadatka 20

Ukupni poeni za pet kriterijuma: 100

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A2-i

ANEKS 2

PREGLED POTENCIJALNIH EFEKATA NA BIODIVERZITET


Aneks 2: Predled potencijalnih efekata na biodiverzitet U pregledu smo koristili podatake o endemskim, rijetkim, ugroženim i/ili zaštićenim vrstama biljaka, riba, vodozemaca i reptila i uporedili sa potencijalnim efektima HE na njihove populacije. Šaran je obuhvaćen kao ekonomski važna vrsta. U tabeli koja slijedi (u A3 formatu) su dati detalji. U glavnom tekstu ovog izvještaja su dati zbirni podaci o pticama. Međutim vrste ptica nijesu date u tabeli koja slijedi usled slabe raspoloživosti podataka o pticama u području Morače i činjenice da će efekti na populaciju ptica biti uglavnom posledica domino efekata na druge vrste, uključujući i vrste koje su navedene u tekstu koji slijedi. U području Morače, vjerovatno je da će vrste koje se gnijezde u kamenitim staništima, kao što su lešinari, sove, divlji golub biti pogođene usled plavljenja staništa. U području Skadarskog jezera, vrste ptica koje će biti najviše pogođene su vrste koje zavise od ribe kao glavnog izvora hrane i vrste koje se razmnožavaju u močvarnim područjima, kao što su čigre, čaplje, pelikani, kormorani i galebovi. U tabeli su korišćeni sledeći simboli koji imaju sledeće značenje: "o" znači da će vrste vjerovatno biti pogođene i njegova lokacija pokazuje tip efekta (kolone u tabeli). "?" znači da će vrste vjerovatno biti pogođene, ali usled nedostatka podataka nije moguće biti siguran o opsegu uticaja (npr. moglo bi biti pogođeno samo nekoliko individua, djelić generalno velike populacije, itd.).

blok

iranj

e pr

avac

a m

igra

cije

prom

jena

din

amik

e vo

de

prom

jena

T i

O2

sman

jenj

e m

očva

rne

povr

šine

gubi

tak

tere

na z

a m

riješće

nje

zam

uljiv

anje

rječ

nog

dna

prom

jena

u p

opul

aciji

alg

i

sman

jenj

e b

eskičm

enja

ka

sman

jenj

e kičm

enja

ka (n

pr. M

ale

ribe,

vod

ozem

ci, m

ali s

isar

i)

prom

jena

sast

ava

mak

rofit

a

Vascularne biljkeAmphoricarpus bertisceus Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiCampanula pyramidalis Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniColchicum hungaricum brdo Gorica (u Podgorici) Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiDaphne malyana Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiEdraianthus ginzbergeri Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniEdraianthus montenegrinus Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiEdraianthus tenuifolius Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniEdraiantho-Dianthetum nicolai Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniGeranium dalmaticum Dolina rijeke Morače uzvodno od Bioča Endem Dinarida o Poor data availability on exact location and populationHermodactylus tuberosus U blizini Virpazara u području Skadarskog jezera Nije vjerovatno da će biti pogođeniHyacinthella dalmatica brdo Gorica u Podgorici Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiHydrocotyle vulgaris – sjeverna obala Skadarskog jezera o Zahtjevaju vlažnu, potopljenu podlogu, stoga je vjerovatno da će biti pogođeni usled smanjenja oscilacija nivoa vodeIris illyrica Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniIlex aquifolium kanjon rijeke Morače (gornji dio), kanjon Mrtvice o Loša raspoloživost podataka o opsegu populacije; vjerovatno postoje drugi džepovi sa ovim vrstama, ali se mora istražiti. Leucanthemum chloroticum Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiLoroglossum hircinum Crmnica (u blizini Boljevića) Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiMinuartia velenovsky Skadarsko jezero u blizini VirpazaraMoltkea patraea Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniOmphalodes verna Kanjon Morače (Platije), kanjon Mrtvice ? Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti, ali je vjerovatno da će biti pogođeniNo. 34: Orchis simia Crmnica (u blizini sela Seoca – u blizni Skadarskog jezera) ? Loša raspoloživost podataka o rasprostranjenosti, ali je vjerovatno da će biti pogođeni usled promjene u močvarnim

oblastimaPaeonia Mascula Gornja Morača ? Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti, ali je vjerovatno da će biti pogođeniPinus heldreichii Kanjon Morače, - u sjevernom području, kanjon Male Rijeke Endem Balkana o Drveće će morati biti posječeno prije plavljenja, ali to neće uticati na rasprostanjenost vrsta.

Petteria ramentacea Kanjon Morače Balkanski endem – od Splita do centralne Albanije o Vjerovatno će biti veoma pogođeni

Quercus robur scutariensis (Skadar oak) Sjeverna obala Skadarskog jezera, npr. – u blizni sela Gostilj Endem šireg područja Skadarskog jezera o Vjerovatno će biti pogođeni usled smanjenja oscilacija nivoa vode, što uzrokuje promjene u podzemnim vodama i vlažnosti

Romulea linaresii Brdo Gorica u Podgorici Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti, ali nije vjerovatno da će biti pogođeniRamonda serbica Kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniRhamnus orbiculata Kanjon Morače, kanjon Male Rijeke, kanjon Mrtvice Visoko endemičan, tercijarni relikt o Vjerovatno će biti veoma pogođeniSilene macrantha Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenostiSternbergia colchiciflora Brdo Gorica u Podgorici Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti, ali nije vjerovatno da će biti pogođeniSternbergia lutea brdo Gorica u Podgorici Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti, ali nije vjerovatno da će biti pogođeniTaxus baccata Kanjon Morače (Platije) o Vjerovatno će biti pogođeno; vrste osjetljive usled obrasca rasprostranjenosti (pojedinačno drveće)Trapa longicarpa subsp. Scutariensis Skadarsko jezero Endem Skadarskog jezera o o Vjerovatno će biti veoma pogođeniValeriana pancicii Sliv Morače Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka o lokaciji i rasprostranjenosti

RibeAcipenser naccarii Skadarsko jezero Endem Jadranskog mora o o o Jadranske vrste; nijesu nađene od 1980-tih; jezero je bilo njihova reprodukciona lokacijaAcipenser sturio Skadarsko jezero o o o morske vrste; nijesu nađene od 1980-tih; jezero je bilo njihova reprodukciona lokacijaAlburnoides bipunctatus ohridanus Skadarsko jezero Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema o rijetke vrsteAlburnus alburnus alborella Sistem Skadarskog jezera Endem Jadranskih rijeka o o dominantna slatkovodna riba; smanjenje u ulovu; zahtijeva pješčano, šljunkovito i kamenito dno za mriješćenje

Allosa fallax nilotica Skadarsko jezero Endem Jadrana o o o Jadranske vrste; jezero je njihova lokacija za mriješćenje (pjeskovito i šljunkovito dno), mladi ostaju u jezeru godinu dana; ulov se smanjio.

Anguilla anguilla Sistem Skadarskog jezera o o o o o Dio životnog ciklusa migrira uzvodno u rijeciBarbus meridionalis Mrtvica river Canyon, Mala rijeka Canyon, Skadar Lake o oBarbus meridionalis rebelii Skadarsko jezero endemičan o o neobjavljeni podaci o javljanju u rijeci MoračiBarbus peloponnesius Skadarsko jezero o uvedene vrste prema nekim izvorimaBlennius fluviatilis Skadarsko jezero, Morača Da o loša raspoloživost podatakaChondrostoma nasus ohridanus Skadarsko jezero Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema o o smanjuje se ulov, smatra se rijetkom i ugroženom; zahtjeva plitku vodu i šljunak za mriješćenjeChondrostoma scodrensis Sistem Skadarskog jezera Endem Skadarskog jezera smatra se izumrlimCobitis taenia ohridana Sistem Skadarskog jezera Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema loša raspoloživost podatakaCyprinus carpio Skadarsko jezero o o o Vjerovatno će biti pogođeno kroz gubitak terena za mrijestGobio gobio lepidolaemus Sistem Skadarskog jezera Endem Skadarskog jezera nejasan taksonomski statusLeuciscus cephalus albus Sistem Skadarskog jezera Endem Jadranskih rijeka i Peloponnese o o o jedna od najbrojnijih vrsta u Skadarskom jezeru; izvještaju pokazuju dobru adaptaciju na vještačke akumulacije

Leuciscus souffia montenegrinus Rijeka Morača Endem Crne Gore neobjavljeni podaci o rastu populacije u Morači, naročito u srednjem toku, i Zeti, moguće usled smanjenja Salmonidae; mogla bi se lako prilagoditi izmjenjenim uslovima u akumulacijama

Pachychilon pictum Skadarsko jezero Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema o o nijesu velike količine, ali se provremeno lovi u velikim količinama; uglavnom sporedni ulov. Skadarsko jezero ima najbrojniju populaciju.

Padogobius panizzai Skadarsko jezero Endem Jadrana loša raspoloživost podatakaPhoxinellus stimphalicus montenegrinus Skadarsko jezero, Morača Endem Crne Gore samo malo podataka, jedna od najrjeđih endemskih vrsta Rutilus basak ohridanus Skadarsko jezero Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema o o samo malo relativno starih podataka, status vrsta je nepoznatRutilus prespensis vukovici Skadarsko jezero Endem Ohrida-Drima-Skadarskog sistema love se u velikom broju, ne smatra se ugroženimSalmo dentex Skadarsko jezero, Morača Endem rijeka Jadrana o o nedavn potvrđen u Morači; neizvjesan taksonomski status

INDIREKTNE PROMJENE

Komentari

Promjene staništa Promjena mreže ishrane

Vrste Lokacija Status

DIR

EKTN

A P

RO

MJE

NA

- PL

AV

LJEN

JE

blok

iranj

e pr

avac

a m

igra

cije

prom

jena

din

amik

e vo

de

prom

jena

T i

O2

sman

jenj

e m

očva

rne

povr

šine

gubi

tak

tere

na z

a m

riješće

nje

zam

uljiv

anje

rječ

nog

dna

prom

jena

u p

opul

aciji

alg

i

sman

jenj

e b

eskičm

enja

ka

sman

jenj

e kičm

enja

ka (n

pr. M

ale

ribe,

vod

ozem

ci, m

ali s

isar

i)

prom

jena

sast

ava

mak

rofit

a

INDIREKTNE PROMJENE

Komentari

Promjene staništa Promjena mreže ishrane

Vrste Lokacija Status

DIR

EKTN

A P

RO

MJE

NA

- PL

AV

LJEN

JE

Salmo farioides Morača - gornji tok (sjeverno od kanjona Morača (sjeverno od Platija - lokacija brane Andrijevo)), srednji tok (Platije do Podgorice), rijeka Zeta (nizvodno), rijeka Morača (nizvodno),

Endem rijeka Jadrana o o o o o o živi u priobalnom moru i migrira u rijeke radi reprodukcije; Marić (1995) izvještava o opadajućem broju

Salmo marmoratus Mrtvica river Canyon, Mala rijeka Canyon, Morača river - abundant in middle stream, Zeta river, Skadar lake Endem rijeka Jadrana o o o o o o opada ulov, smatra se rijetkim i ugroženim; ne uzgaja se u vještačkim uslovima u Crnoj Gori;

Salmo montenegrinus Sistem Skadarskog jezera Endem Crne Gore o o o o novo-opisane vrsteSalmo trutta Rijeka Mrtvica, rijeka Morača o o o o o o migrira u rijeke radi mriješćenjaSalmo trutta fario Skadarsko jezero o o o o o o migrira u rijeke radi mriješćenja

Salmothymus obtusirostris zetensis Rijeka Morača i rijeka Zeta u nižem toku, Skadarsko jezero Endem rijeka Jadrana o o o o o o visoko ugrožen, jedna od najrjeđih endemskih vrsta

Scardinius erythrophthalmus scardafa Skadarsko jezero Endem Jadrana o o o o uobičajene vrsteScardinius knezevici Skadarsko jezero Endem Crne Gore o o o o nedavno opisane vrste

VodozemciRana shqiperica Skadarsko jezero Endem područja Skadarskog jezera o o o Vjerovatno će biti veoma pogođen usled gubitka močvarnog zemljišta

ReptiliEmys orbicularis Skadarsko jezero Endem Mediterana o o o Vjerovatno će biti veoma pogođen usled gubitka močvarnog zemljištaTestudo hermanni Kanjon Morače, kanjon Mrtvice Endem Mediterana ? o Vjerovatno će biti pogođen, ali možda kompletna populacija neće biti izložena uticajuAlgyroides nigropuncatus Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenColuber quatrolineatus Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenCoelopeltis monspessulanus Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenElaphe situla Kanjon Mrtvice ? Vjerovatno će biti pogođen, ali možda kompletna populacija neće biti izložena uticajuHemydactylus turcicus Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenLacerta melisellensis Obala Skadarskog jezera Endem Mediterana Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenLacerta oxycephala Obala Skadarskog jezera Endem Dinarida Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenLacerta sicula Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenOphisaurus apodus Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenTarbophis fallax Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenVipera ammodytes Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenZamenis dahlii Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođenZamenis gemmonensis Obala Skadarskog jezera Loša raspoloživost podataka, ali nije vjerovatno da će biti pogođen

o = pogođen ? = vjerovatno pogođen


ANEKS 3

SISTEM KLASIFIKACIJE VODE U CRNOJ GORI


Crnogorski Sistem klasifikacije vode.1 Crna Gora je usvojila sistem klasifikacije vode na osnovu tri vida korišćenja vode: za piće, proizvodnju ribe i plivanje Voda koja se može koristiti za piće je klasifikovana u tri osnovne klase u Crnoj Gori: 1. Vode Klase A1 su vode koje se u prirodnom stanju ili nakon dezinfekcije mogu koristiti za piće; 2. Vode Klase A2 su vode koje se mogu koristiti za piće nakon tretmana koji obuhvata:

predhlorinaciju, koagulaciju, dekontaminaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom;

3. Vode Klase A3 su vode koje se mogu koristiti za piće nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu fizičku, hemijsku i biološku obradu sa produženom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno koagulaciju, flokulaciju, dekontaminaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom.

Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj školjki se razvrstavaju u klase: 1. Klasa "S" vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida); 2. Klasa "Š" vode koje se mogu koristiti za uzgoj školjki; 3. Klasa "C" vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida). Vode klase "S" i "Š" odgovaraju zahtjevima klase "A1", i vode klase "C" zahtjevima vode klase "A2", uz neke izuzetke. Vode koje se mogu koristiti za kupanje se razvrstavaju u dvije klase: I i II, od čega je voda klase I najboljeg kvaliteta (Royal Haskoning 2006). Stoga, date kategorije voda se sastoje od niza slova i brojeva, kao što je prikazano u Tabeli A3-1 koja slijedi:

Tabela A3-1: Crnogorska kategorizacija kvaliteta vode

Kategorije Kategorije za pijaću vodu Kategorije za ribu Kategorije za kupanje

A1 S I A2 Š II

Opadajući kvalitet vode

A3 C Podaci su pribavljeni iz postojeće baze podataka crnogorskog HMZ. Analizirani podaci obuhvataju stanice za monitoring u područjima Morače, Skadarskog jezera i Bojane. Postojeća klasifikacija i kategorizacija za podatke sa stanica za monitoring kvaliteta vode je data u Tabeli A3-2 koja slijedi:

Tabela A3-2: Stanice za monitoring kvaliteta vode, klasa i kategorija

Morača Klasa Kategorija

Skadarsko jezero

Klasa Kategorija

Bojana Klasa Kategorija

Šujaci/Pernica A1,S,K1 I Kamenik A2,C,K2 II Fraskanjel A2,C,K2 II Zlatica A1,S,K1 I Vranjina A2,C,K2 II G.Plaža A2,C,K2 II Virpazar A2,C,K2 II PPOV A2,C,K2 II D.Plavnica A2,C,K2 II Botun/Grbavci A2,C,K2 II Podhum A2,C,K2 II Vukovci A2,C,K2 II Sredina A2,C,K2 II Starčevo A2,C,K2 II Moračnik A2,C,K2 II Ckla A2,C,K2 II 1 Prilagođeno iz Dijagnostičke prekogranične analize Skadarskog jezera 2006; Royal Haskoning, Aneks XII


ANEKS 4

PEJZAŽ I VIZUELNA PROCJENA UTICAJA

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A4-ii

SADRŽAJ Strana br.

1 UVOD .................................................................................................................................1 1.1 Ukratko o Projektu ..............................................................................................................1 1.2 Kapacitet za procjenu pejzaža .............................................................................................1 2 METODOLOGIJA..............................................................................................................1 2.1 Polazna studija.....................................................................................................................1 2.1.1 Studija u kancelariji.............................................................................................................2 2.1.2 Istraživanje terena................................................................................................................2 2.2 Polazna vizuelna analiza .....................................................................................................2 2.3 Prezentacija vizuelnih uticaja putem fotomontaže ..............................................................2 3 PROCJENA PEJZAŽA.......................................................................................................3 3.1 Metodologija procjene kapaciteta pejzaža...........................................................................3 3.2 Opis postojećeg resursa pejzaža ..........................................................................................3 3.3 Potencijalni projekat i efekti na pejzaž................................................................................4 4 REZULTATI I ZAKLJUČNE NAPOMENE......................................................................5 4.1 Milunovici .........................................................................................................................12 4.2 Raslovici............................................................................................................................17 4.3 Andrijevo...........................................................................................................................22

LISTA TABELA Strana br.

A4-1 Pejzaž i vizuelna procjena uticaja - Zlatica ...................................................................A4-7

A4-2 Pejzaž i vizuelna procjena uticaja - Milunovici...........................................................A4-12

A4-3 Pejzaž i vizuelna procjena uticaja - Raslovici .............................................................A4-17

A4-4 Pejzaž i vizuelna procjena uticaja - Andrijevo ............................................................A4-22

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A4-iii

LISTA SLIKA

Strana br.

A4-1 Prikaz ZDR Zlatica........................................................................................................A4-9

A4-2 Orto-foto snimak brane Zlatica .....................................................................................A4-9

A4-3 Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Zlatica.............................................................A4-10

A4-4 Satelitski snimak (Google Earth) lokacija HE Zlatica.................................................A4-10

A4-5 Prikaz ZDR Milunovici ...............................................................................................A4-14

A4-6 Orto-foto snimak brane Milunovici.............................................................................A4-14

A4-7 Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Milunovici ......................................................A4-15

A4-8 Satelitski snimak (Google Earth) lokacija HE Milunovic ...........................................A4-15

A4-9 Prikaz ZDR Raslovici..................................................................................................A4-19

A4-10 Orto-foto snimak brane Raslovici ...............................................................................A4-19

A4-11 Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Raslovici.........................................................A4-20

A4-12 Satelitski snimak (Google Earth) lokacija HE Raslovici.............................................A4-20

A4-13 Prikaz ZDR Andrijevo.................................................................................................A4-24

A4-14 Orto-foto snimak brane Andrijevo ..............................................................................A4-24

A4-15 Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Andrijevo .......................................................A4-25

A4-16 Satelitski snimak (Google Earth) lokacija HE Andrijevo ...........................................A4-25

A4-17 Topografska mapa manastira Moraca .........................................................................A4-31

A4-18 Satelitski snimak (Google Earth) lokacija manastira Moraca .....................................A4-31

LISTA FOTOGRAFIJA

Strana br.

A4-1 Postojeći izgled brane Zlatica sa PRV.........................................................................A4-11

A4-2 Fotomontaža brane Zlatica sa PRV .............................................................................A4-11

A4-3 Postojeći izgled brane Milunovici sa PRV..................................................................A4-16

A4-4 Fotomontaža brane Milunovici sa PRV ......................................................................A4-16

A4-5 Postojeći izgled brane Raslovici sa PRV.....................................................................A4-21

A4-6 Fotomontaža brane Raslovici sa PRV .........................................................................A4-21

A4-7 Postojeći izgled brane Andrijevo sa PRV ...................................................................A4-26

A4-8 Fotomontaža brane Andrijevo sa PRV ........................................................................A4-26

A4-9 Postojeći izgled manastira Moraca sa PRV.................................................................A4-28

A4-10 Fotomontaža manastira Moraca sa PRV .....................................................................A4-28

A4-11 Uvećana fotomontaža manastira Moraca sa PRV (detalj Foto A4-10) .......................A4-29


1 Uvod

1.1 Ukratko o Projektu Od Konsultanata je traženo tokom faze pregovora o ugovoru, da opiše pejzaž u Projektnoj oblasti u skladu sa Uputstvima za procjenu pejzaža i vizuelnog uticaja.1 Opis pejzaža treba da obuhvati foto-manipulaciju (fotomontažu) za svaku lokaciju brane planiranu u okviru realizacije Projekta; ukupno 4 lokacije, tj. po jedna fotomontaža za svaku od četiri lokacije brane. Od SEA Konsultant je traženo da opiše metodologiju u Inicijalnom Izvještaju i on je dostavljen 16. februara 2009. godine. Nakon dobijanja komentara Ministarstva ekonomije (ME), korigovani Inicijalni izvještaj je dostavljen 11. marta 2009. godine.

1.2 Kapacitet za procjenu pejzaža Detalji o postojećem pejzažu u projektnoj oblasti su dobijeni iz izvještaja koji je pripremio lokalni konsultant za podatke i na osnovu rada na terenu SEA Konsultanta.2 Raznovrsnost pejzaža je od velike vrijednosti i predstavlja bogatstvo jedne zemlje. U Crnoj Gori ova raznovrsnost se odlikuje u kombinaciji izuzetnih prirodnih vrijednosti sa različitim lokalnim tradicijama korišćenja prostora, koje su se razvile kao odraz kulturno-istorijskih i socio-ekonomskih prilika.

2 Metodologija

Konsultant je pripremio metodologiju u svom Inicijalnom izvještaju koji je usvojen od strane ME/NVE. Konsultant je na kick off sastanku tražio od ME smjernice o reprezentativnim tačkama posmatranja (principle representative viewpoints - PRV), ali je SEA Konsultantu rečeno da samostalno donese odluku.

2.1 Polazna studija Procjenu uticaja na pejzaž i vizuelnog uticaja nije moguće kvantifikovati kao što je to slučaj sa drugim elementima kao što su kvalitet vode i vazduha. To je materija koja zahtjeva kombinaciju objektivnih i subjektivnih sudova. Kako bi se procjenio i opisao pejzaž kao resurs, značajno je uzeti u obzir različite aspekte pejzaža koji slijede: Elementi – to su individualni elementi koji čine pejzaž, uključujuči istaknute i upadljive karakteristike kao što su brda, doline, šume, zgrade i putevi. Oni se generalno kvantifikuju i mogu se lako opisati. Karakteristike – elementi ili kombinacija elemenata koji daju određeni doprinos karakteru oblasti, kao što su na primjer karakteristike mirnoća i divljina. Karakter – jasan i prepoznatljiv obrazac elemenata koji se konzistentno javljaju u određenom tipu pejzaža i način na koji to opažaju ljudi. Ovo predstavlja određenu kombinaciju geologije, forme tla, zemljišta, vegetacija, korišćenje zemljišta, i ljudskih naselja. Usled toga, polazna studija koju je uradio SEA konsultant je identifikovala one elemente pejzaža i karakteristike koje se cijene i ljude koji ih cijene. Utvrđivanje vrijednosti pejzaža može biti zasnovano na određenim karakteristikama koje doprinose ocjećaju vezanom za određeno mjesto ili utiču na način na koji se doživljava pejzaž i na posebne interese, kao što su interesi vezani za kulturu ili baštinu. Promjena pejzaža ima direktan efekat na na okruženje ljudi. Stoga je veoma važno identifikovati komponente pejzaža koje zajednica smatra vrijednim, kao i to zbog čega i na koji način. 1 Institut za pejzaž sa Institutom za upravljanje životnom sredinom i procjenu, Spoon press, London i Njujork, 2002 u skladu sa Konvencijom o pejzažu. 2 Izvještaj Lokalnog Konsultanta, pripremio HMI


2.1.1 Studija u kancelariji Kancelarijska analiza u cilju istraživanja obrazaca i razmjera oblika zemljišta, pokrivača zemljišta, korišnjenja zemljišta i izgradnje, je izvršena kako bi se dale smjernice o generalnim karakteristikama pejzaža. Izvršen je pregled oblasti koje karakterišu posebne prepoznate vrijednosti, tj. prepoznate od međunarodnih tijela ili sporazumom, ili pejzaži čiji je značaj lokalno prepoznat (što nije zakonski propisano), ili karakteristike sa arhitektonskim značajem (tj. manastir Morača). U okviru ove analize u kancelariji je takođe izvršena ocjena eventualnih posebnih interesa, uključujući interese očuvanja prirode, udruženja istorijske i kulturne baštine i konačno eventualne prethodne i sadašnje percepcije vrijednosti lokalnog pejzaža od strane relevantnih zainteresovanih strana.

2.1.2 Istraživanje terena Informacije prikupljene tokom kancelarijske analize su potvrđene na terenu, uz pomoć snimaka iz vazduha i satelitskih snimaka (uglavnom Google Earth). Organizovane serije zapažanja su snimljene sa odabranih tačaka posmatranja duž četiri lokacije HE i obezbjedile su reprezentativnu pokrivenost oblasti. U okviru snimanja su zabilježeni osjetljivi „receptori“ koji predstavljaju elemente fizičkog pejzaža na koje može direktno ili indirektno uticati planirana realizacija HE na rijeci Morači. Ovi receptori su obuhvatili topografske, geološke i drenažne karakteristike; prekrivenost šumama i drvećem; korišćenje zemljišta; granice polja i izgrađene objekte. Prilikom procjene postojeće i buduće upotrebe zemljišta korišćene su Zone detaljne razrade (ZDR) koje su pripremljene u DPP-u.

2.2 Polazna vizuelna analiza Vizuelna analiza polazne osnove utvrđuje obim i prirodu postojećeg izgleda svake od lokacija HE sa glavnih reprezentativnih tački posmatranja (PRV). Mjera u kojoj je postojeća lokacija potencijalno vidljiva iz okolnih oblasti može biti predstavljena na odgovarajućoj mapi, gdje može biti označena zona vizuelnog uticaja (vizuelni omot/ koridor). Glavne tačke posmatranja su mapirane i ovi vidici ilustrovani fotografijama. Veoma je značajno precizno zabilježiti lokaciju pomoću GPS-a i pravac u kome se snima fotografija. Ove fotografije će zatim predstavljati bazu koja će omogućiti izvođenje posla foto-manipulacije (koji se uobičajeno naziva fotomontaža). Kako će fotomontaže najvjerovatnije biti prikazivane na javnim konsultacijama, važno je da fotografije imaju adekvatnu rezoluciju kako bi mogle biti uvećane radi prikazivanja.

2.3 Prezentacija vizuelnih uticaja putem fotomontaže Vizuelizacije su jedan od najboljih načina da se pejzaž i vizuelni uticaj nekog realizovanog projekta prikažu donosiocima odluka i javnosti. Fotomanipulacija/fotomontaža predstavlja postavljanje neke slike na fotografiju radi stvaranja realističnog prikaza predloženog projekta. Njihova glavna prednost je u tome što one mogu prokazati projekat u okviru „stvarnog“ pejzaža i sa poznatih tačaka posmatranja (PRV). Ključni objekti (u ovom slučaju zid brane, pomoćne zgrade i akumulacija) će tada biti generisani pomoću kompjutera korišćenjem odgovarajućeg softvera (Adobe Photoshop).


3 Procjena pejzaža

3.1 Metodologija procjene kapaciteta pejzaža Procjena kapaciteta pejzaža planiranih zona detaljne razrade (ZDR) se bazira na Uputstvima o procjeni pejzaža i vizuelnog uticaja , drugo izdanje (Institut za pejzaž i Institut za procjenu životne sredine (Landscape Institute i Institute of Environmental Assessment, 2002) kao što je traženo u vrijeme pregovora o ugovoru sa SEA Konsultantom. Proces procjene je podjeljen u četiri faze, kao što slijedi: • Opis postojećeg resursa pejzaža; • Izvještaj o procjeni karaktera pejzaža koji je istraživan u oblasti; • Procjena osjetljivosti karaktera pejzaža u odnosu na izgradnju hidroelektrana, i • Procjena kapaciteta pejzaža oblasti koja je predmet studije za realizaciju kasnijih projekata.

3.2 Opis postojećeg resursa pejzaža Opis postojećih (polaznih) resursa pejzaža i vizuelnih privlačnosti prestavlja osnov za proces procjene i utvrđuje kontekst pejzaža i osjetljivost analizirane oblasti. Opis postojećeg resursa pejzaža takođe dokumentuje obilježja terena i druge odlike pejzaža, elemente i obilježja koja doprinose vrijednosti i osjetljivosti pejzaža. Svaka od sledećih karakteristika se smatra dijelom ove ocjene kako je navedeno u tekstu koji slijedi: • Topografija – oblasti visokog ili strmog terena; • Obilježja pejzaža; • Vodotoci i glavne oblasti šuma; • Postojeće karakteristične oblasti pejzaža; • Turističke destinacije i karakterstike ili odlike lokalnog pejzaža; • Postojeće izgrađene oblasti; • Glavne transportne trase (dolazne i izlazne iz naselja), i • Postojeća (nadzemna) industrija i objekti, uključujući elektroenergetske prenosne vodove.

Procjena se bavila istorijskim i ubanim razvojem naselja u pogledu toga kakav im je prilaz, kao i to kakav im je oblik, veličina, karakter i identitet. Analiza procjene karaktera se dijeli u tri sledeće oblasti: i) Karakteristike pejzaža istažuju se karakteristike oblasti u odnosu na sledeće komponente: • Osnovni karakter elemenata pejzaža • Forme zemljišta / Prirodne karakteristike • Korišćenje zemljišta / Pokrivač • Obrasci pejzaža / Granice terena • Odluke baštine • Građevinski materijali • Estetski faktori • Vidici i vizuelni fokus / obilježja


• Susjedna urbana granica • Kvalitet pejzaža • Vrijednost pejzaža ii) Pejzaž i vizuelni efekti uzimaju se u obzir potencijalni uticaji na pejzaž i vizuelni uticaji projekta u toj oblasti, naročito gubitak ruralnog pejzaža, vegetacije i vizuelne istaknutosti na horizontu, u pogledu: • ‘Uklapanje’ u pejzaž • Vizuelni efekti (horizont) • Gubitak vegetacije/karakteristika • Stepen urbane integracije iii) Kapacitet i osjetljivost pejzaža se bavi kapacitetom pejzaža da prihvati projekat. Kapacitet pejzaža je tijesno vezan za osjetljivost pejzaža i utvrđuje se na osnovu analize vrijednosti pejzaža, kvaliteta i kapaciteta projekta. Oblasti veće osjetljivosti pejzaža generalno imaju niži kapacitet ili ne posjeduju kapacitet (nepodesni su) za projekte, dok oblasti sa niskom osjetljivošću generalno imaju određeni kapacitet za projekat, koji može zavisiti od određenih uslova ili ograničenja pejzaža, kao što su očuvanje postojećeg pojasa drveća. Oblasti koje nijesu podesne za realizaciju projekta mogu takođe biti identifikovane kao podesne za uključivanje u strategiju za pejzaž kako bi se očuvale oblasti koje imaju posebnu vrijednost pejzaža ili zelene površine. Kapacitet se analizira u odnosu na: • Kapacitet pejzaža: Kapacitet određenog tipa karaktera pejzaža da prihvati promjenu koju donosi

projekat bez neprihvatljivog negativnog uticaja na njegov karakter. Projekat treba posmatrati u širem kontekstu dizajna s aspekta veličine, visine, gustine, i položaja projekta u okviru specifične oblasti pejzaža.

• Ograničenja i mogućnosti vezane za dizajn: identifikovana za svaku oblast i analizirana u odnosu na karakteristike pejzaža koje su zapažene na terenu.

• Strategije upravljanja: Svaka oblast se analizira u odnosu na ukupan predloženi menadžment pejzaža, koja može podrazumjevati ili očuvanje / rekultivacija / unapređivanje ili stvaranje novog pejzaža.

3.3 Potencijalni projekat i efekti na pejzaž Prilikom analiziranja osjetljivosti pejzaža u odnosu na izgradnju hidroelektrana važno je uzeti u obzir vjerovatne i tipične efekte na pejzaž i vizuelne efekte koje izaziva ovaj oblik projekta, jer će oni određivati osjetljivost jedne vrste pejzaža u poređenju sa drugom. Institut za pejzaž definiše efekte na pejzaž kao ‘promjene elemenata pejzaža, karakteristika, karaktera, i kvaliteta pejzaža kao rezultat projekta’ i oni mogu biti negativni ili pozitivni. Vizuelne efekte Insitut za pejzaž prepoznaje kao ‘podskup efekata na pejzaž i analiziraju se u potpunosti s aspekta uticaja koji projekat ima na izgled i generalnu vizuelnu privlačnost’. Potencijalni efekti koji se analiziraju u okviru ove procjene i koji su vezani za potencijalnu izgradnju hidroelektrana, mogu stoga obuhvatiti, pored ostalog i sledeće: • Promjene karaktera pejzaža - erozija • Gubitak karaktera i elemenata rijetkih ili jedinstvenih oblasti lokalnog pejzaža • Efekti na horizont • Loša integracija sa urbanim rubom i oblastima na urbanoj granici • Vizuelni efekti sa ključnih tačaka posmatranja


• Vizuelno sjedinjenje • Građenje objekata uz glavne puteve koji povezuju gradove • Efekti na ambijent

4 Rezultati i zaključne napomene

Za ovu svrhu je pripremljen tipičan obrazac za procjenu i popunjen je za svaku od lokacija HE. Oni su dati u Tabelama A4-1, A4-2, A4-3 i A4-4 na stranama koje slijede. Kratak pregled ZDR-a koje se odnose na svaku pojedinačnu HE su prikazane na Slikama A4-1, A4-5, A4-9 i A4-13. Orto-snimci koji se odnose na svaku pojedinačnu HE su prikazani na Slikama A4-2, A4-6, A4-10 i A4-14. Određena prestava o topografiji oblasti je takođe dobijena uz pomoć Google Earth “iskošeno poravnanje” i to je pokazano na Slikama A4-4, A4-8, A4-12 i A4-16 Pored toga, zone vizuelnog uticaja lokacija brana su pripremljene na crnogorskim topografskim mapama 1:25.000. Ove zone su reprezentativne za nizvodnu oblast gdje će brana biti vidljiva i one su date na Sl. A4-3, A4-7, A4-11 i A4-15 za četiri odgovarajuće brane. Kako su ove mape prilično stare (stare više od 30 godina) s aspekta korišćenja zemljišta one su upoređene na istoj strani sa Google Earth satelitskim snimkom od prije 1-2 godine. Na osnovu građevinskih crteža (pribavljeni od EPCG) od kraja 1980-tih, i u skladu sa Ugovorom, Konsultant je pripremio fotomontažu za svaku od četiri lokacije brana. Fotografije su snimljene sa svake od PRV na pojedinačnim lokacijama brana i zatim je izvršena foto-manipulacija tako da su mogle biti urađene fotografije “prije izgradnje” i “nakon izgradnje”. Pored toga, s obzirom da je dobrobit manastira Morača veoma važna za ovaj kompletan projekat, PRV je takođe obezbjeđena u ovu svrhu sa fotomanipulacijom prije i nakon izgradnje, prikazujući maksimalnu kotu uspora akumulacije Andrijevo. Iz opšteg rezimea se može zaključiti da će izgradnja brana i akumulacija na rijeci Morači unaprijediti pejzaž. Biće moguće više rekreativnih objekata, lokacija za kampovanje i plovidbu čamcima i drugi rekreativni objekti i oni su predviđeni u DPP-u. Međutim, neće biti moguće postojeće splavarenje na brzacima iz postojećeg kampa u blizini manastira Morača. Međutim, kanjon rijeke Morače je značajna prethodno definisana pejzažna jedinica u okviru Nacionalnog prostornog plana i HE na Morači će značajno erodirati neke od prizora kanjona usled plavljenja. Prethodna-definicija ove pejzažne jedinice bi stoga možda morala biti izmjenjena kao rezultat realizacije projekta. Uprkos spektakularnoj prirodi kanjona (naročito u blizini Andrijeva) Crna Gora ima sreće da ima neke druge lokacije jednako spektakularne ili čak još više spektakularne (tj. kanjon rijeke Tare) Nizvodni vizuelni uticaji brana će biti ograničeni usled veoma malih omota (zona) vizuelnog uticaja. Ovo je uglavnom zbog toga što vijugava priroda rječne doline sprečava prav pogled (direktne linije gledanja) na hidroelektrane. Pogled na brane može takođe biti adekvatno zaklonjen vegetacionim barijerama (korišćenjem domaćih biljaka). Mnoge akumulacije u kaskadi, naročito HE Milunovici i Raslovici će biti veoma ograničene na postojeće kanale. Najveći dio zemljišta izgubljen usled plavljenja će biti u Andrijevu, a u manjoj mjeri u Zlatici. Pejzaž ove dvije lokacije će biti transformisan i sve dok se nivo vode akumulacija održava na radnom nivou, ovo bi trebalo predstavljati veoma dobru mogućnost za turizam i rekreaciju.


Novi putevi i pristupni putevi će takođe unaprijediti komunikacije za lokalne zajednice i potrebno je voditi računa da se ovi putevi postave sa redovnim mjestima za zaustavljanje kako bi se obezbjedilo da se može uživati u pogledu na akumulacije. Kompanija koja realizuje projekat bi takođe trebala obezbjediti da postoji dovoljno mostova (kako auto-mostova tako i pješačkih) kako bi se pobrinulo za lokalnu populaciju i za pješake koji žele da im bude pristupna oblast.


Tabela A4-1: Pejzaž i vizuelna procjena - Zlatica Posao br / Klijent: 128130 Naziv posla: SEA Procjena pejzaža –HE na Morači

Datum obilaska terena/ vrijeme: 1. april– vedro- sunčano

Lokacija br.: 1 – Zlatica – Zone detaljne razrade u oblastima:

• ZDR Zlatica 1- 1.24km2 • ZDR Zlatica 2- 0.78km2

• ZDR Zlatica 3- 3.48km2 • ZDR Zlatica 4- 1.03km2

Format foto-aparata: Film/Slika br.: Digital Fuji Format – Full Frame

Vrijeme fotografisanja: Podešavanje foto-aparata: Otvorenost, sočivo ISO Speed 100, Aperture 11, Focal Length 30, Exposure 1/200

Opis glavnih osobina: Dolina rijeke Morače se pruža u pravcu sjeveroistok-jugozapad na lokaciji brane do Bioča, a onda ima trend sjever-jug uzvodno od Bioča. Rijeku okružuju krečnjačke planine na istoku i zapadu.

Elementi pejzaža: Ogoljene krečnjačke stijene, malo izdignuta pruga Podgorica – Beograd na istočnoj strani, i glavni put Podgorica – Kolašin sa zapadne strane doline.

Oblik zemljišta / prirodne karakteristike:

Usječena rijeka sa kanjonom u donjem dijelu doline. Ogoljene naborane stratifikovane krečnjačke stijene formiraju umjereno visoke površine s blagim nagibom, sa vegetacionim pokrivačem koji se uglavnom sastoji od grmlja. Glavna pritoka Mala Rijeka se uliva u rijeku Moraču kod Bioča

Korišćenje zemljišta/ pokrivač:

Dno doline je dijelom obrađeno, sa pašnjacima za ispašu stoke. Glavna naselja su Bioče, Mrke, Vela Luke, Vidijenje, Blizna Duga, Smokovac, Potoci, Vezista. Preostali dio doline čini drveće i pusto zemljište.

Granice terena: Mješavina nekih vegetacionih ograda (živa ograda), kamenih zidova i ograda od pocinčane žice u okviru doline. Nema granica u visočijim oblastima.

Odlike baštine: Arheologija: pećine/potkapine na Bioču, ali iznad nivoa plavljenja Kulturna baština: u ZDR Kategorija III – Manastir Duga oko 1755 – iznad plavljenja Drugi objekti van ZDR uključuju Kategoriju III Crkva Uspenja Bogorodice oko 1861, Crkva Vaznesenju oko 1895; Crkva Sv. Jovana Krstitelja. Kosar 18. vijek; i Crkva Sv. Petra Cetinjskog, Bezjovi. Sve iznad nivoa plavljenja.

Građevinski materijali: Neke građevine od prirodnog kamena i drugi objekti od betonskih blokova obojani u bijelo. Krovovi najčešće od terakota crijepa crveno/narandžaste boje. Neka skladišta oko Bioča su sive boje.


Estetski faktori: Lokacija brane

Veličina: Intiman Mali Veliki Ogroman

Zatvorenost: Zbijen Zatvoren Otvoren izložen

Raznolikost: jednolično jednostavan raznoliko složeno

Tekstura: glatko sa teksturom hrapavo veoma hrapavo

Boja: jednobojno prigušeno s puno boja drečavo

Uravnoteženost: harmoničan uravnotežen neskladan haotičan

Pokret: nepokretan miran živahan živ

Forma: ravan uglast zakrivljen krivudav

Udaljenost: divljina/pustoš polu-divljina obrađeno njegovano

Bezbjednost: prijatno bezbjedno uznemirujuće prijeteće Vizuelno i vizuelni fokus / orjentiri

Susjedna urbana granica: (tip objekata, granica naselja, izgled) Urbanizacija iz Podgorice u obliku uglavnom jednospratnih objekata postavljenih uz glavnu ulicu ka Bioču.

Kvalitet pejzaža/vrijednost: Malo narušen pejzaž usled urbanizacije iz Podgorice.

Uklopljenost u pejzaž: Akumulacija bi se stopila s postojećim pejzažom i izgledala bi lijepo gledajući sa receptora kao što su zeljezničke šine i glavni put od Podgorice ka Kolašinu. Nizvodno od brane bi izgledala impozantno, ali bi izmještanje glavnog puta poboljšalo sliku.

Vizuelni efekti: Lokacija brane bi bila dobro zaklonjena od pogleda usled vijugavog rječnog toka. Najveći dio plavljenja akumulacije bi bio u okviru usječenog dijela kanjona sa uzvodnim efektom plavljenja nekih 11km od brane do Milunovića. Izgradnjom novog puta (autoput Bar Boljare) premostila bi se rijeka Morača vijaduktom uzvodno od mjesta gdje se uliva Mala rijeka. Širina akumulacije će biti između 50-100 metara izuzev u blizini Bioča gdje će biti blizu 300 metara.

Odlike izgubljene vegetacije:

Na osnovu proračuna iz DPP-a: 1,41km2 zemlje potopljeno vodom; koju čini 0,04km2 polja, 0,22 km2 livada, 0,11 km2 pašnjaka, 0,20 km2 šuma, 0,04 km2 vinograda, 0,02 km2 voćnjaka, 0,06 km2 dvorišta i 0,78km2 neplodnog/jalovog zemljišta.

Stepen urbane integracije: Obale oko akumulacije će biti pogodne za rekreaciju i stoga za urbanu integraciju iz Podgorice

Kapacitet pejzaža:

Strategija za pejzaž

Nije odgovarajuće

Ograničen potencijal Moguć Najpodesniji

Mogućnosti u pogledu tehničkog rješenja

Mogućnost da se oblast koja okružuje akumulaciju učini lijepom tako što bi se zasadilo drveće i obezbjedili turistički objekti. U DPP-u je planirano šest turističkih/rekreacionih objekata.

Ograničenja u pogledu tehničkog rješenja

Predloženo tehničko rješenje brane je veoma “uglasto” u prirodi, razmisliti u poboljšanju tehničkog rješenja. Kada bude puna akumulacija će biti atraktivna, ali će izgubiti atraktivnost tokom perioda malog protoka vode ili perioda suše.

Strategija upravljanja: Postojeći pejzaž će uglavnom biti unaprijeđen akumulacijom.


Zlatica PRV

Slika A4-1 -Prikaz ZDR Zlatica

Slika A4-2 - Orto-foto snimak brane Zlatica


Slika A4-3 - Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Zlatica

Slika A4-4 –Satelitski snimak (Google Earth) – Lokacija HE Zlatica

Lokacija brane

Zlatica PRV


Fotografija A4-1 - Postojeći izgled planirane brane Zlatica sa PRV-a

Fotografija A4-2 – Fotomontaža brane Zlatica – sa PRV


4.1 Milunovici Tabela A4-2: Pejzaž i vizuelna procjena - Milunovici Posao br / Klijent: 128130 Naziv posla: SEA Procjena pejzaža –HE na Morači

Datum obilaska terena/ vrijeme: 1. april – vedro - sunčano

Lokacija br.: ZDR Milunovici uključujući: ZDR Milunovici 1(1,59km2) i ZDR Milunovici 2 (1,67km2)



Opis glavnih osobina: Dolina rijeke Morače se pruža u pravcu sjever, sjeveroistok- jug jugozapad na lokaciji brane uzvodno u kompletnom rječnom toku u ZDR.

Elementi pejzaža: Ogoljene krečnjačke stijene, izdignuta pruga Podgorica – Beograd na istočnoj strani, ali se uglavnom ne vidi, i glavni autoput Podgorica – Kolašin sa zapadne strane doline.


Usječena rijeka sa kanjonom u donjem dijelu doline. Ogoljene naborane stratifikovane krečnjačke stijene formiraju umjereno visoke površine s blagim nagibom, sa vegetacionim pokrivačem koji se uglavnom sastoji od grmlja. Duž ove ZDR se ni jedna veća pritoka ne uliva u Moraču.


Dno doline je dijelom obrađeno, sa nešto pašnjaka za ispašu stoke naročito u blizini Milunovica i Raslovica. Glavna naselja su Mravinje, Milunovici, Mrtanje, Radunovici, Mirocevici, Sujaci, Dromira i Dubocica. Preostali dio doline čini drveće i pusto zemljište.


Odlike baštine: Arheologija: ništa nije evidentirano. Kulturna baština: Kategorija III – manastir Duga oko 1755 južno od lokacije brane Milunovići ali –izvan plavljenja (unutar ZDR Zlatica 4)

Građevinski materijali: Neke građevine od prirodnog kamena i drugi objekti od betonskih blokova obojeni u bijelo. Krovovi najčešće od terakota crijepa crveno/narandžaste boje.


Estetski faktori: lokacija brane

Veličina: intiman mali veliki ogroman

Zatvorenost: zbijen zatvoren otvoren izložen

Raznolikost: jednolično jednostavno raznoliko složeno







Bezbjednost: prijatno bezbjedno uznemirujuće prijeteće Vizuelno i vizuelni fokus / orjentiri Susjedna urbana granica: (tip objekata, granica naselja, izgled) Nema susjedne urbane

granice, samo mala, razbacana seoska naselja sa jednospratnim stambenim objektima. Kvalitet pejzaža/vrijednost: Pejzaž u dobrom stanju. Samo glavni put sa bukom postojećeg saobraćaja odvlači pažnju

od kvaliteta pejzaža. Planiran kamenolom u mjestu Sujaci koji će snabdijevati sve četiri HE. Potrebno je pažljivo isplanirati raspored.

Uklopljenost u pejzaž: Akumulacija bi stopila s postojećim pejzažom i izgledala bi lijepo gledajući sa receptora kao što su zeljezničke šine (gdje su u vidokrugu) i glavni put od Podgorice ka Kolašinu. Neposredno nizvodno od brane bi izgledala impozantno, ali samo na kratkom razmaku u okviru zone vizuelnog uticaja. Potrebno je voditi računa prilikom pozicioniranja planiranog kamenoloma Šujaci.

Vizuelni efekti: Lokacija brane bi bila zaklonjena od pogleda usled vijugavog rječnog toka. Najveći dio plavljenja akumulacije bi bio u okviru usječenog dijela kanjona sa uzvodnim efektom plavljenja nekih 5km od brane do Raslovića.

Odlike izgubljene vegetacije: Na osnovu proračuna iz DPP-a: 0.56 km2 zemlje potopljeno; koju čini do 0,02 km2 livada, 0,11 km2 pašnjaka, i 0,44 km2 neplodnog/jalovog zemljišta.

Stepen urbane integracije: Nije planirana urbanizacija

Kapacitet pejzaža: Strategija za pejzaž Nije

odgovarajuće Ograničen potencijal Moguć Najpodesniji

Mogućnosti u pogledu tehničkog rješenja Mogućnost da se oblast koja okružuje akumulaciju učini lijepom tako što bi se zasadilo

drveće i obezbjedili turistički objekti (u DPP-u su planirane dvije turističke lokacije). Ograničenja u pogledu tehničkog rješenja Razmisliti o unapređivanju tehničkog rješenja brane. Razmisliti o postavljanje

električnih kablova iz HE ispod zemlje u početnim fazama.. Kada bude puna akumulacija će biti atraktivna, ali će izgubiti atraktivnost tokom perioda malog protoka vode ili perioda suše.

Strategija upravljanja: Postojeći pejzaž će biti unaprijeđen akumulacijom.


Milunovici PRV Figure A4-5 – Prikaz ZDR Milunovici

Slika A4-6 – Orto-foto snimak brane Milunovići


Lokacija brane

Milunovici PRV

Slika A4-7 - Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Milunovići

Slika A4-8 – Satelitsli snimak (Google Earth) – lokacija HE Milunovici


Fotografija A4- 3 - Postojeći izgled planirane brane Milunovići sa PRV

Fotografija A4- 4 – Fotomontaža brane Milunovici – sa PRV


4.2 Raslovici Tabela A4- 3: Pejzaž i vizuelna procjena - Raslovici Posao br. / Klijent: 128130 Naziv posla: SEA Procjena pejzaža –HE na Morači


Lokacija br.: ZDR Raslovici uključujući: ZDR Raslovici 1(0,25km2) i ZDR Raslovici 2 (1,74km2)



Opis glavnih osobina: Dolina rijeke Morače se uglavnom pruža u pravcu sjever-jug u kompletnom rječnom toku u ZDR.

Elementi pejzaža: Ogoljene krečnjačke stijene, izdignuta pruga Podgorica – Beograd na istočnoj strani, ali se uglavnom ne vidi, i glavni autoput Podgorica – Kolašin sa zapadne strane doline.


Usječena rijeka sa kanjonom u donjem dijelu doline. Ogoljene veoma naborane stratifikovane krečnjačke stijene formiraju umjereno visoke površine s blagim padom, sa vegetacionim pokrivačem koji se uglavnom sastoji od grmlja. Pritoka srednje veličine Krusevački se uliva u rijeku Moraču sa istočne strane u okviru ZDR

Korišćenje zemljišta/ Pokrivač:

Neki djelovi dna doline obrađeni, sa nešto pašnjaka za ispašu stoke. Naselja su uglavnom mala i to su Kupina, Oslja, Poljana, Lipica, Stajista. Preostali dio doline čini drveće slabog kvaliteta i pusto zemljište.


Odlike baštine: Arheologija: ništa nije evidentirano. Kulturna baština: ništa nije evidentirano

Građevinski materijali: Prisutan veoma mali broj objekata, koje su od prirodnog kamena i drugi od betonskih blokova obojeni u bijelo. Krovovi najčešće od terakota crijepa crveno/narandžaste boje.


Estetski faktori: lokacije brane











granice, samo mala, razbacana seoska naselja sa jednospratnim stambenim objektima. Kvalitet pejzaža/vrijednost: Pejzaž u dobrom stanju. Samo glavni put sa bukom postojećeg saobraćaja odvlači pažnju

od kvaliteta pejzaža. Uklopljenost u pejzaž: Akumulacija bi se stopila s postojećim pejzažom i izgledala bi lijepo gledajući sa

receptora kao što su zeljezničke šine (gdje su u vidokrugu) i glavni put od Podgorice ka Kolašinu. Neposredno nizvodno od brane bi izgledala impozantno, ali samo na kratkom razmaku u okviru zone vizuelnog uticaja.

Vizuelni efekti: Lokacija brane bi bila zaklonjena od pogleda usled vijugavog rječnog toka. Najveći dio plavljenja akumulacije bi bio u okviru usječenog dijela kanjona sa uzvodnim efektom plavljenja nekih 7,8km od brane uzvodno do Andrijeva.

Odlike izgubljene vegetacije: Na osnovu proračuna iz DPP-a: 0,63 km2 zemlje potopljeno; koju čini 0,02 km2 livada, 0,32 km2 pašnjaka, i 0,30 km2 zemljišta pod šumom lošeg kvaliteta ili neplodnog/jalovog zemljišta.


Kapacitet pejzaža: Strategija za pejzaž Nije

odgovarajuće Ograničen potencijal Moguć Najpodesniji

Mogućnosti u pogledu tehničkog rješenja Mogućnost da se oblast koja okružuje akumulaciju učini lijepom tako što bi se zasadilo

drveće i obezbjedili turistički objekti (u DPP-u su planirane dvije turističke lokacije). Ograničenja u pogledu tehničkog rješenja Ograničena širina doline. Razmisliti o unapređivanju spoljnog tehničkog rješenja

brane. Razmisliti o postavljanje dijela električnih kablova iz HE ispod zemlje. Kada bude puna akumulacija Raslovići će biti atraktivna, ali će izgubiti atraktivnost tokom perioda malog protoka vode ili perioda suše. Male dionice puta Podgorica – Kolašin će morati biti izmještene.

Strategija upravljanja: Postojeći pejzaž će biti unaprijeđen akumulacijom.


Slika A4-9 - Prikaz ZDR Raslovici

Slika A4-10 – Orto-foto snimak brane Raslovici


Lokacija brane

Raslovici PRV

Slika A4-11- Zona vizuelng uticaja lokacije brane Raslovići

Slika A4-12 – Satelitski snimak (Google Earth) – lokacija HE Raslovici


Fotografija A4-5 - Postojeći izgled planirane brane Raslovići sa PRV

Fotografija A4-6 – Fotomontaža brane Raslovici – sa PRV


4.3 Andrijevo Tabela A4-4: Pejzaž i vizuelna procjena - Andrijevo Posao br / Klijent: 128130 Naziv posla: SEA Procjena pejzaža –HE na Morači


Lokacija br.: 4 – Andrijevo - Zone detaljne razrade sa oblastima:

• ZDR Andrijevo 1- 17,71km2 • ZDR Andrijevo 2- 3,27km2 u svrhu mapiranja Andrijevo 1ZDR je podjeljena u 1a, 1b i 1c

Format foto-aparata: Film/Foto br.: Digital Fuji Format – Full Frame

Vrijeme fotografisanja: Podešavanje foto-aparata: Otvorenost, sočivo ISO Speed 100, Aperture 11, Focal Length 15.0 vertical, Exposure 1/320

Opis glavnih osobina: Dolina rijeke Morače se pruža u pravcu sjever jug, okružena spektakularno lijepim krečnjačkim planinama koje okružuju rijeku.

Elementi pejzaža: Ogoljene krečnjačke stijene sa vertikalnim liticama. Rijeka duboko usječena u kanjon. Autoput Podgorica – Kolašin sa zapadne strane doline prolazi kroz niz tunela – Nekih 16km će biti izmješteno zbog projekta.


U oblasti lokacije brane, izuzetno usječena rijeka sa kanjonom, ogoljene naborane stratifikovane krečnjačke stijene formiraju veoma visoke strme stijene bez gotovo imalo vegetacije. Uzvodno se dolina otvara, ulivaju se druge pritoke, od kojih su glavne Mrtvica i Sjervernica, koje su takođe veoma usječene.


U dnu klisure u blizini brane gotovo da nema vegetacije, ali uzvodno se javljaju veliki džepovi sa vegetacijom, uglavnom pašnjaci, nešto voćnjaka i vinograda, naročito u blizini manastira Morača. Nema naselja u blizini lokacije brane, ali u uzvodnom dijelu sliva su glavna: Kravlja, Pernica, Kozda, Ceca, manastir Morača i Barice u glavnoj dolini Morače; Dobri Lug, Potoci, Drijen, Pochine, i Lazine na pritoci Sjevernice; i Kremes, Durnacue, Zarrh, Smolice, Luke i Mrtvo Duboko na pritoci Mrtvica.

Granice terena: Mješavina nekih vegetacionih ograda (živa ograda), kamenih zidova i ograda od pocinčane žice.

Odlike baštine: Arheologija: Nijesu navedene arheološke lokacije Kulturna baština: unutar ZDR. Kategorija I – manastir Morača je zaštićen. Kategorija III – Knjaz Danilov most – biće poplavljen i izgubljen. Nije kategorizovan – Kaluđerski most – ispod manastira Morača biće poplavljen i izgubljen.

Građevinski materijali: Većina kuća je izgrađeno od prirodnog kamena i neke su obojene u bijelo. Krovovi najčešće od terakota crijepa crveno/narandžaste boje. Za kompleks manastira Morača su korišćeni veoma stari građevinski materijali

Strateška procjena uticaja na ži

votnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A4-23

Estetski faktori: lokacija brane











granice, samo mala, razbacana seoska naselja sa uglavnom jednospratnim stambenim objektima.

Kvalitet pejzaža/vrijednost: Pejzaž u odličnom stanju. Uklopljenost u pejzaž: Akumulacija bi izazvala značajnu promjenu pejzaža pri čemu bi neka ostrva bila stvorena

potopljenim mjestom ulivanja pritoka Mrtvice i Sjervernice. Neposredno nizvodno od brane bi izgledala impozantno, ali samo na kratkom razmaku u okviru zone vizuelnog uticaja.

Vizuelni efekti: Lokacija brane bi bila zaklonjena od pogleda usled vijugavog rječnog toka. Najveći dio plavljenja akumulacije bi bio u okviru usječenog dijela kanjona sa uzvodnim efektom plavljenja nekih 7,8km od brane uzvodno do Andrijeva.

Odlike izgubljene vegetacije: Na osnovu proračuna iz DPP-a: 8,90 km2 zemlje potopljeno; koju čini 0,17 km2 polja, 0,87 km2 livada, 0,26 km2 pašnjaka, 4,56 km2 zemlje pod šumom, 0,38 km2 vočnjaka i 2,62 km2 neplodnog/jalovog zemljišta.


Kapacitet pejzaža: Strategija za pejzaž Nije odgovarajuće

Ograničen potencijal Moguć Najpodesniji

Mogućnosti u pogledu tehničkog rješenja Veliki potencijal da se oblast koja okružuje akumulaciju učini lijepom tako što bi se

zasadilo drveće i obezbjedili turistički objekti. U DPP-u je planirano 5 oblasti, ali čudno nema zamjene za kamp u blizini Manastira.

Ograničenja u pogledu tehničkog rješenja Prema planiranom tehničkom rješenju brana je veoma velika i impozantna. Kada bude

puna akumulacija će biti atraktivna, ali će izgubiti atraktivnost tokom perioda malog protoka vode ili perioda suše.

Strategija upravljanja: Postojeći pejzaž će uglavnom biti unaprijeđen akumulacijom, ali će kanjonska priroda ove pejzažne jedinice biti erodirana.

Slika A4-14 - Orto-foto snimak brane Andrijevo


Slika A4-13 – Prikaz ZDR Andrijevo




Slika A4-15 - Zona vizuelnog uticaja lokacije brane Andrijevo

Slika A4-16 – Satelitski snimak (Google Earth) – lokacije HE Andrijevo

Andrijevo PRV

Dam site

Lokacija brane

Foto A4-8 - Fotomontaža brane Andrijevo– sa PRV


Foto A4-7 - Postojeći izgled planirane brane Andrijevo sa PRV



Slika A4-17 - Topografska mapa manastira Morača

Slika A4-18 – Satelitski snimak (Google Earth) – lokacija manastira Morača


Fotografija A4-9 - Postojeći izgled manastira Morača sa PRV

Manastir

Fotografija A4-10 - Fotomontaža manastira Morača – sa PRV


Fotografija A4-11 – Uvećana fotomontaža manastira Morača – sa PRV (detalj Foto A4-10)


ANEKS 5

DODATNI DETALJI O ZAKONSKIM PROPISIMA O ZAŠTITI ŽIVOTNE SREDINE


SADRŽAJ

Strana br. 1 RELEVANTNA MEĐUNARODNA POLITIKA...........................................................................A5-ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2 RELEVANTNA EVROPSKA POLITIKA .....................................................................................A5-ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 3 RELEVANTNA CRNOGORSKA POLITIKA...............................................................................A5-4 3.1 Ukupne nacionalne politike..............................................................................................................A5-Error! Bookmark not defined. 3.2 Analiza usaglašenosti Nacionalnih strategija i DPP-a .....................................................................A5-5 3.3 Zakoni i propisi koji su relevantni za Stratešku procjenu životne sredine.......................................A5-Error! Bookmark not defined.

LISTA TABELA

Table A5-1: Analiza usaglašenosti DPP-a i Nacionalnih strategija.............................................................A5-6


1 RELEVANTNA MEĐUNARODNA POLITIKA Crna Gora je potpisnica sledećih međunarodnih sporazuma koji se odnose na zaštitu životne sredine.

• Ramsar Konvencija o močvarnim staništima od međunarodnog značaja, naročito staništa vodenih ptica (1971)

• Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (1972) • Kyoto Protokol za Okvirnu UN Konvenciju o klimatskim promjenama (1992) • UN Konvencija o biološkom diverzitetu (1992) • Konvencija o EIA u prekograničnom kontekstu (1991) – “Espoo Konvencija” • Rio Deklaracija o životnoj sredini i razvoju (1992) • Protokol o SEA (2003) – “Kijevski Protokol” • Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih voda i međunarodnim jezerima (1992) –“Konvencija o

vodama” Ramsar Ramsar područje od značaja u Projektnoj oblasti je Skadarsko jezero koje pokriva površinu od 200km2 crnogorske terotorije koje je proglašeno 15. decembra 1995. godine. Skadarsko jezero se dijeli sa Albanijom i površina od 495.62km2 koja obuhvata Skadarsko jezero (Lake Skhodra) i rijeku Buna (Bojanu) je proglašeno 2. februara 2006. godine. Espoo Espoo (EIA) Konvencija propisuje obaveze Strana da procjene uticaj na životnu sredinu određenih aktivnosti u ranoj fazi planiranja. Ona takođe utvrđuje opšte obaveze Država da obavjeste i konsultuju jedna drugu o svim većim projektima koji se razmatraju za koje je vjerovatno da će imati značajan negativan prekogranični uticaj na životnu sredinu. Usled činjenice da će potencijalni nizvodni efekti DPP uključivati prekogranična pitanja, Espoo Konvencija je takođe važan i relevantan dokument, uz UNECE Protokol o SEA (Kijevski Protokol) koji je takođe relevantan u ovom slučaju. SEA Protokol predviđa identifikaciju i sprečavanje eventualnih uticaja na životnu sredinu od samog početka procesa donošenja odluka. S obzirom da je većina ovih sporazuma potpisana kada je Crna Gora još uvijek bila u zajednici sa Srbijom, mnogi su usvojeni po automatizmu. Međutim, Vlada Crne Gore je u pismu od 10. oktobra 2006. godine upućenom Generalnom Sekretaru potvrdila svoje prihvatanje ovih multilateralnih sporazuma. Međutim, pored toga Crna Gora je takođe zadržala one rezervacije, komentare i primjedbe koje su saopštile Srbija i Crna Gora do vremena kada je Crna Gora preuzela odgovornost za svoje međunarodne obaveze.

2 RELEVANTNA EVROPSKA POLITIKA SEA Direktiva - Direktiva 2001/42/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta od 27. juna 2001. godine o procjeni efekata određenih planova i programa na životnu sredinu SEA Direktiva je uvedena kako bi se obezbjedilo da se identifikuju i procjene posledice na životnu sredinu određenih planova i programa tokom njihove pripreme i prije njihovog usvajanja. Sa SEA Direktivom, planiranje (prostorno planiranje, priprema različitih planova i programa) bi trebalo postati transparentnije kroz uključivanje javnosti i integraciju pitanja životne sredine na više strateškom nivou, jer se pokazalo da EIA na nivou projekta nije dovoljna. SEA Direktiva precizira 11 sektora u odnosu na koje treba da se procjene planovi i programi, kao i planovi za koje je vjerovanto da će rezultirati u projekat koji će biti predmet EIA. Rezultati Strateške procjene uticaja na životnu sredinu (SEA) su integrisani i uzeti u obzir u toku procesa planiranja. U slučaju vjerovatnih prekograničnih značajnih uticaja, pogođena Država Članica i njena javnost se informišu i daje im se mogućnost da daju komentare koji se takođe integrišu u nacionalni proces donošenja odluke. Principi Aarhus Konvencije su integrisani u SEA Direktivu tako da javnost mora biti informisana i


konsultovana u procesu. SEA Direktiva je stupila na snagu u julu 2004. godine i iskustvo i metodi realizacije se razlikuju od jedne do druge EU zemlje. EIA Direktiva – Direktiva Savjeta 85/337/EEC od 27. juna 1985. godine o procjeni uticaja određenih državnih i privatnih projekata na životnu sredinu EIA Direktiva (EU zakonska regulativa) o procjeni uticaja na životnu sredinu efekata projekata na životnu sredinu je uvedena 1985. godine i izmjenjena 1997. godine. EIA procedura obezbjeđuje da se posledice projekata na životnu sredinu identifikuju i procjene prije nego se da saglasnost na njih. Baš kao i SEA Direktiva, EIA direktiva je usklađena sa Aarhus Kovencijom i mora obuhvatiti konsultacije sa javnošću. EIA Direktiva navodi koje kategorije projekata zahjevaju EIA, koje procedure će se primjenjivati i sadržaj procjene; postrojenja za proizvodnju električne energije iz hidro izvora su navedena u Aneksu II, tačka 3. (h). Direktiva o odgovornosti prema životnoj sredini - Direktiva 2004/35/CE Evropskog Parlamenta i Savjeta od 21. aprila 2004. godine o odgovornosti prema životnoj sredini u pogledu prevencije i otklanjanja štete po životnu sredinu Direktiva o odgovornosti prema životnoj sredini omogućava primjenu principa "zagađivač plaća" kroz uspostavljanje opšteg okvira za odgovornost s ciljem prevencije i otklanjanja štete po životinje, biljke, prirodna staništa i vodne resurse, i štete koja pogađa zemjište. Ovaj plan odgovornosti se primjenjuje na određene precizirane poslovne aktivnosti i na druge aktivnosti u slučajevima gdje je operator kriv za određene propuste ili nemar. Poslovne aktivnosti na koje se ova Direktiva odnosi su navedene u Aneksu III i crpljenje vode i zahvatanje vode (stoga takođe i hidroelektrane) su među njima. Operatori koji vrše takve aktivnosti i operatori za koje se utvrdi da su krivi za određene propuste ili nemar moraju sami preduzeti ili finansirati neophodne preventivne ili mjere otklanjanja uticaja. U skladu sa ovom Direktivom, šteta po životnu sredinu se definiše kao: • direktne ili indirektne štete po vodenu sredinu koje su obuhvaćene zakonskom regulativom Zajednice o

upravljanju vodama (Okvirna direktiva o vodama); • direktne ili indirektne štete po vrste i prirodna staništa zaštićena na nivou Zajednice do 1979. godine

Direktiva "Ptice" ili do 1992. godine Direktiva "Staništa"; • direktna ili indirektna kontaminacija zemlje koja uzrokuje značajan rizik po ljudsko zdravlje.

U slučajevima u kojima prijeti opasnost od nastajanja štete po životnu sredinu, operator (potencijalni zagađivač) mora preduzeti neophodne preventivne mjere. U slučajevima gdje je došlo do oštećenja životne sredine, relevatni operator mora preduzeti neophodne sanacione mjere. Oštećenje životne sredine može biti otklonjeno na različite načine zavisno od tipa štete: za štete koje se odnose na vodu ili zaštićene vrste i prirodna staništa, cilj Direktive je da se životna sredina vrati u stanje prije oštećenja – vraćanjem ili zamjenom oštećenog prirodnog resursa ili usluga identičnim, sličnim ili ekvivalentim prirodnim resursom ili uslugama ili na mjestu incidenta ili, ukoliko je neophodno, na alternativnoj lokaciji. Operator mora pokriti sve troškove. Direktiva ne obavezuje operatere da obezbjede finansijsko obezbjeđenje (npr. osiguranje), da bi prevazišli svoju eventualnu nesolventnost. Međutim, od Država Članica se zahtjeva da ohrabre operatere da primjene takve mehanizme i moraju promovisati razvoj takvih usluga. Direktiva o pticama – Direktiva Savjeta 79/409/EEC o konzervaciji divljih ptica Direktiva o pticama prepoznaje da su gubitak i degradacija staništa najozbiljnije prijetnje očuvanju divljih ptica i zahtjeva zaštitu staništa ugroženih, rijetkih, osjetljivih, kao i migratornih vrsta navedenih u Aneksu I, Direktive, naročito kroz uspostavljanje jasne mreže Posebnih zaštićenih oblasti – Special Protected Areas (SPAs) koje obuhvataju najpodesnije teritorije za ove vrste. Od 1994. godine sve SPAs čine sastavni dio NATURA 2000 ekološke mreže. Direktiva o pticama zabranjuje aktivnosti koje prdstavljaju direktnu prijetnju za ptice, kao što su namjerno ubijanje ili zatvaranje ptica, uništavanje njihovih gnijezda i uzimanje njihovih jaja, i aktivnosti koje su s tim u vezi, kao što su trgovina živim ili mrtvim pticama, uz nekoliko izuzetaka. Zabranjene aktivnosti su navedene u Aneksu IV Direktive. Lov se prepoznaje kao legitimna aktivnost za ptice navedene u Aneksu II Direktive i definisani su opsežni sistemi upravljanja lovom.


Direktiva o staništima – Direktiva Savjeta 92/43/EEC od 21. maja 1992. godine o očuvanju prirodnih staništa i divlje faune i flore Direktiva o staništima se zasniva na dva pristupa - Natura 2000 mreži zaštićenih lokacija i strogom sistemu zaštite vrsta. Sve u svemu, direktiva štiti preko 1.000 vrsta životinja i biljaka i preko 200 takozvanih "tipova staništa" (npr. posebne vrste šuma, pašnjaka, močvarnog zemljišta, itd.), koja su od evropskog značaja; ona su navedena u nekoliko aneksa Direktive. Lokacije Natura 2000 moraju biti oblasti označene kao one na kojima se nalaze vrste prirodnih staništa koja su navedena u Aneksu I i staništa vrsta navedenih u Aneksu II Direktive. Striktna zaštita je potrebna za vrste iz Aneksa IV Direktive. Treba imati u vidu to da Aneksi Direktiva i o pticama i staništima nijesu sveobuhvatni: oni su zasnovani na Crvenim Listama, nekoliko Konvencija (Bonska, Bernska) i podacima iz EU zemalja. Tako je moguće da u Zemljama kandidatima postoje vrste koje nijesu navedene u ovim dvijema Direktivama, ali su rijetke, ugrožene ili osjetljive – na primjer, endemske vrste ograničene samo na tu Zemlju. U tom slučaju Zemlja kandidat mora djelovati u skladu sa tim i zaštititi vrste/tipove staništa u prelaznom periodu dok Aneksi Direktiva ne budu izmjenjeni u postupku pridruživanja. Potrebno je da bude izvršena adekvatna procjena u skladu sa članom 6(3) i (4) Direktive o staništima za planove i projekte koji bi mobli imati značajan uticaj na Natura 2000 lokacije i mjere ublažavanja i kompenzacije. Okvirna direktiva o vodama (WFD) - Direktiva 2000/60/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta uspostavila je okvir za djelovanje Zajednice u oblasti vodne politike Okvirna direktiva o vodama je uvela globalniji i integrisani pristup politici o vodama. Ona ima sledeće ključne ciljeve: • proširenje opsega zaštite voda na sve vode, površinske vode i podzemne vode, • postizanje “dobrog statusa” za sve vode do utvrđenog roka, • upravljanja vodom zasnovano na riječnim slivovima, • “kombinovani pristup” vrijednostima limita emisije i standarda kvaliteta, • pravilno utvrđivanje ciljena, • veće uključivanje građana, • osavremenjivanje zakonskih propisa. WFD je uvela jedinstven sistem upravljanja vodom – upravljanje po rječnim slivovima, prirodnim geografskim i hidrološkim jedinicama. Tako je potrebno da budu uspostavljeni Planovi upravljanja rječnim slivovima i da budu inovirani svakih šest godina. U pogledu količine, samo dio ukupne količine vode koja nije potrebna ekologiji može biti crpljena i Direktiva ograničava crpljenje na tu količinu. U pogledu kvaliteta, mora biti postignut dobar status svih voda do određenog roka, na taj način integrišući opštu zaštitu vodene ekologije (odnosi se na sve vode), specifičnu zaštitu jedinstvenih i vrijednih staništa, zaštitu resursa pijaće vode, i zaštitu vode za kupanje (ovo se odnosi samo na određene vodne mase). Dobar status voda se sastoji od dva elementa "dobrog ekološkog statusa" (predviđa ekološku raznovrsnost) i "dobrog hemijskog statusa" (usklađenost sa svim standardima kvaliteta koji su utvrđeni za hemijske supstance). Za zaštitu staništa, resursi pijaće vode i specifične zone zaštite vode za kupanje u okviru rječnih slivova su označeni, pri čemu se primjenjuju stožiji zahtjevi kada je to potrebno za određene upotrebe. Ovi zahtjevi se ne odnose na zaštitu od poplava i snabdijevanje pijaćom vodom; za ove slučajeve je dozvoljeno izuzeće od ovih zahtjeva kako bi se postigao dobar status, ukoliko se preduzimaju sve adekvatne mjere ublažavanja uticaja. Za proizvodnju energije je manje jasno, jer tu postoji mogućnost alternativnih pristupa (mogu se koristiti drugi načini za proizvodnju energije): izuzeća su moguća, ali pod uslovom tri testa: da su alternative tehnički neizvodive, da su mnogo skuplje, ili da daju gori ukupan ekološki rezultat. Planiranje korišćenja zemljišta


U EU, planiranje korišćenja zemljišta je indirektno regulisano, tj. kroz različite Direktive i Propise koji se odnose na korišćenje prirodnih resursa ili procjenu različitih planova i programa. Metodi i nivo detalja mogu da se značajno razlikuju među zemljama. Energija EU politika u sektoru energetike se fokusira na stvaranje konkurentnog internog tržišta energije koje nudi kvalitetne usluge po niskim cijenama, na razvoj obnovljivih izvora energije, smanjenje zavisnosti od uvoznih goriva, na postizanje više sa manjom potrošnjom energije. Energetska politika EU je zasnovana na dva glavna pitanja: • obezbjeđivanje sigurnog snabdijevanja energijom po priuštivim cijenama kako bi se održali standardi

života; • smanjenje negativnih uticaja korišćenja energije, naročito fosilnih goriva, na životnu sredinu. Veći dio energetske politike je šire definisan u zelenim knjigama i akcionim planovima; samo je par Direktiva i Propisa koji definišu ključne zajedničke tačke. One koje su relevantne s aspekta DPP-a i SEA za HE na rijeci Morači su: • Energetska politika za Evropu [COM(2007) 1 finalna], • Mapa puta za obnovljivu energiju. Obnovljiva energija u 21-vom vijeku: izgradnja održivije budućnosti

[COM(2006) 848 finalna], • Akcioni Plan za energetsku efikasnost (2007-12) – Akcioni Plan za energetsku efikasnost: Realizacija

potencijala [COM(2006) 545], • Zeleni papir o energetskoj efikasnosti – ili raditi više sa manje " [COM(2005) 265 finalno], • Zeleni papir Komisije: "Evropska strategija za održivu, konkurentnu i sigurnu energiju " [COM(2006) 105

finalni], • Akcioni Plan za biomasu [COM(2005) 628 finalni – Službeni list C 49 of 28.02.2005], • Smjernice za trans-evropske energetske mreže: Odluka br. 1364/2006/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta

od 6. septembra 2006. godine gdje se navode smjernice za trans-evropske energetske mreže koja poništava Odluku 96/391/EC i Odluku br. 1229/2003/EC.

• Direktiva 2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta od 27. septembra 2001.godine o promovisanju proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije u internom tržištu električne energije, utvrđuje cilj od 12% bruto domaće potrošnje energije iz obnovljivih izvora za EU-15 do 2010. god., gdje će električna energija predstavljati 21% i definiše sistem za izračunavanje i monitoring postizanja ovih ciljeva.

• Predlog Direktive Europskog Parlamenta i Savjeta od 23. januara 2008. godine o promovisanju korišćenja energije iz obnovljivih izvora, utvrđuje ukupni obavezujući cilj od 20% udjela u obnovljivim izvorima energije u potrošnji energije i 10% obavezni minimum za bio goriva u transportu, koje treba da postigne svaka Država članica, kao i obavezne nacionalne ciljeve do 2020. godine u skladu sa ukupnom EU ciljem od 20% i definisanje sistema izračunavanja i monitoringa postizanja ovih ciljeva.

3 RELEVANTNA CRNOGORSKA POLITIKA Može se reći da u Crnoj Gori postoje osnovni zakonski propisi o zaštiti životne sredine i biodiverzitetu i oni se postepeno pojačavaju aktima, propisima i odlukama. Zakon o zaštiti životne sredine je objavljen 1996. godine je precizirao sve odredbe koje se odnose na procjenu i očuvanje životne sredine. Zakonske odredbe koje definišu Crnu Goru kao ‘ekološku državu’ i da uspostave ekološki logo u skladu sa članom 2, “Osnovne odredbe zakona”, ilustruju značaj koji je Država daje životnoj sredini. Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine (MUPZŽS), ranije Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, je odgovorno za izradu i sprovođenje politika i zakonskih propisa koji se odnose na životnu sredinu. Crnogorska Vlada je 2001. godine usvojila ‘Uputstva za razvoj ekološke države Crne Gore’, što predstavlja njihovu dugoročnu strategiju razvoja.


Dok je MUPZŽS povjerena odgovornost za ukupnu izradu i sprovođenje državnih politika i zakonskih propisa vezanih za životnu sredinu, upravljanja prirodnim resursima je zadatak dva druga ministarstva: Ministastva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV) i Ministarstva ekonomije, ranije Ministarstva za ekonomski razvoj (nadležno za mineralne resurse i energetiku). DPP je generalno gledano u skladu sa Nacionalnim Prostornim planom Crne Gore i Nacionalnom Strategijom održivog razvoja.

3.1 Ukupne nacionalne politike Ustav Crne Gore U članu 1 Ustava Crne Gore stoji da je Crna Gora demokratska, socijalna i ekološka država. Član 19 utvrđuje da svi imaju pravo na zdravu životnu sredinu i da imaju pravo na pravovremeno i kompletno informisanje o njenom stanju, ali takođe i da svako ima dužnost da čuva i promoviše životnu sredinu. Član 65 definiše ulogu Države: Država će štititi životnu sredinu i sloboda zarađivanja i slobodno preduzetništvo će biti ograničeni zaštitom životne sredine. Nacionalna Strategija održivog razvoja Nacionalna Strategija održivog razvoja (NSOR) je usvojena 2007. godine, i utvrđuje ciljeve održivog razvoja i prioritetne ciljeve za 24 oblasti koje se odnose na tri stuba održivosti – ekonomski razvoj, zaštitu životne sredine i upravljanje prirodnim resursima, i društveni razvoj. NSOR je nastojala da integriše međunarodne pristupe vezane za održivost u izradu nacionalne politike. Ključni ciljevi NSOR su dati u tabeli uz provjeru usklađenosti. Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025.g. – Bijela knjiga Svrha Strategije razvoja energetike (SRE) je da utvrdi Vladine ciljeve u upravljanju budućim trendovima snabdijevanja energijom i potražnje do 2025. godine. SRE Bijela knjiga je objavljena u decembru 2007. godine. Strategija obuhvata energetiku, ekologiju, ekonomiju, zakonsku, organizacionu, institucionalnu, i obrazovnu dimenziju. Obuhvata period do 2025. godine u kome će postojeću tehnologiju zamjeniti tehnologija budućnosti, i doći do promjene u diversifikaciji i načinu upravljanja resursima i energijom; ona predviđa zakonske, ekonomske, organizacione, institucionalne, informacione, obrazovne, savjetodavne, i promotivne mjere za svoju realizaciju. Pored toga, imperativ Strategije je da da svoj doprinos domaćem zapošljavanju kroz svjesno opredjeljivanje za domaću proizvodnju i energetske usluge i uvođenjem takvih tehnologija koje neće uništiti životnu sredinu, imajući u vidu međunarodnu reputaciju i status Crne Gore kao ekološke države. Prostorni plan Crne Gore do 2020. god. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine (Nacionalni prostorni plan ili NPP) je usvojen 2008. godine. NPP prepoznaje koncepte “ekološke države” i održivog razvoja kao svoje referentne tačke: jedan od opštih ciljeva Plana je racionalno korišćenje prirodnih resursa (kroz, pored ostalog, racionalno korišćenje prostora za urbanizaciju, i kontrolu i ograničenje intenzivnog širenja urbanih oblasti) i jedan od vodećih principa za NPP je smanjenje ‘raširene neplanske gradnje i pogrešne upotrebe zemljišta’. Međutim, u nekim slučajevima u kome su ova dokumenta suprotstavljena se čini da NPP daje prednost ekonomskom razvoju u odnosu na zahtjeve vezane za životnu sredinu. NPP poziva na pripremu nacionalne politike korišćenja zemljišta i informacionog sistema o prostoru

3.2 Analiza usaglašenosti Nacionalnih strategija i DPP-a Ciljevi nacionalnih strategija koji su relevantni za DPP i životnu sredinu su upoređeni sa ciljevima DPP-a kako bi se utvrdila usklađenost između nacionalnih strategija i DPP-a. Ekspertsko mišljenje je primjenjeno u poređenju prilikom procjene ciljeva koji su usklađeni i onih koji nijesu usklađeni. Poređenje je dato u Tabeli A5-1 datoj u tekstu koji slijedi.

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni prostorni plan za HE na rijeci Morači A5-6 Tabela A5-1: Analiza usaglašenosti DPP-a i Nacionalnih strategija

Strateška dokumenta Cilj DPP-a (dugoročni ciljevi) Strategija Ciljevi 1 2 3 4 5 6

Energetika • Racionalno korišćenje električne energije uz povećanje od najmanje 10% u energetskoj efikasnosti do 2010. god. u poređenju

sa 2005. godinom, • Smanjenje zavisnosti od uvoza energije kroz optimalno korišćenje raspoloživih nacionalnih resursa i uz davanje prioriteta

korišćenju obnovljivih izvora.

☺

☺ ☺

☺

☺

n/a n/a

n/a n/a

Biodiverzitet • Povećanje nacionalnih prirodnih zaštićenih oblasti na 10% teritorije i zaštita najmanje 10% obalne zone do 2009. god. • Uspostaviti efikasan sistem za upravljanja prirodnim zaštićenim oblastima (sistem bi trebao biti usklađen sa IUCN

kategorijama upravljanja i obezbjediti pristup uključivanja u menadžment)

Voda • Obezbjediti dovoljnu količinu pijaće vode dobrog kvaliteta; • Uvođenje integrisanog upravljanja rječnim slivom, uz neophodne zakonske i institucionalne izmjene i unapređivanje kontrole

kvaliteta i monitoringa voda.

☺ ☺

☺ ☺

n/a n/a

Vazduh Očuvati, i ukoliko je moguće, unaprijediti kvalitet vazduha, naročito u urbanim područjima

☺

n/a n/a

Zemlja Unapređivanje upravljanja vodom i sprečavanje uzroka degradacije i oštećenja zemljišta

☺

☺

n/a

Prostorno planiranje • Usvajanje novih i inoviranje postojećih prostornih planova na svim nivoima (od nacionalnog prostornog plana do

opštinskih), i integracija zahtjeva održivosti u prostorne planove i dokumentaciju; • Zaštita prirodnih i kulturnih pejzaža.

☺

☺

☺

n/a n/a

☺

☺

Nac

iona

lna

stra

tegi

ja o

drži

vog

razv

oja

Klimatske promjene Ispunjavanje obaveza iz međunarodnih sporazuma o klimatskim promjenama i smanjenje korišćenja supstanci koje crpe ozon.

☺

n/a

n/

Sigurno, kvalitetno, pouzdano i raznovrsno snabdijevanje energijom u cilju uravnotežavanja isporuka sa zahtjevima po svim oblicima energije,

n/a

☺

☺

☺

n/a

☺

Održavanje, revitalizacija i modernizacija postojeće i izgradnja nove pouzdane infrastrukture za potrebe proizvodnje i korišcenja energije,

☺

☺

☺

n/a ☺

Smanjenje uvozne energetske zavisnosti, prvenstveno stvaranjem stabilnih uslova za ulaganja u istraživanje i gradnju novih energetskih izvora (narocito na istraženim objektima neiskorišcenog hidropotencijala) i ulaganja u ostalu energetsku infrastrukturu,

n/a

☺

☺

☺

n/a ☺

Stra

tegi

ja r

azvo

ja

ener

getik

e C

rne

Gor

e do

202

5 –

Bije

la

knjig

a

Stvaranje odgovarajućeg zakonodavnog, institucionalnog, finansijskog i regulatornog okvira za ohrabrivanje učešca privatnog sektora i ulaganja u sve aspekte energetske infrastrukture,

n/a

n/a

n/a

n/a

n/a ☺


Strateška dokumenta Cilj DPP-a (dugoročni ciljevi) Strategija Ciljevi 1 2 3 4 5 6

Stvaranje uslova za veće koriščenje obnovljivih izvora energije, kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije (CHP) i koriščenje fosilnih goriva sa čistim tehnologijama

☺

☺

☺

n/a ☺

Uspostavljanje konkurentnog tržišta za obezbjeđivanje energije u oblastima u kojima za to postoji mogućnost (proizvodnja i snabdijevanje) u skladu sa konceptom regionalnog tržišta energije, uz regulisanje monopolskih mrežnih aktivnosti,

n/a

☺

n/a ☺

Obezbjenenje institucionalnih i finansijskih podsticaja za unapređenje energetske efikasnosti i smanjenje energetskog intenziteta u svim sektorima, od proizvodnje do potrošnje energije,

n/a

☺

n/a ☺

Održiva proizvodnja i korišćenje energije u odnosu na zaštitu životne sredine i menunarodna saradnja u ovoj oblasti, naročito oko smanjenja emisije gasova staklene bašte (GHG)

n/a

☺

☺

n/a ☺

Podrška istraživanjima, razvoju i promociji novih, čistih i efikasnih energetskih tehnologija i vodenju energetske politike na stručnim i naučnim osnovama.

n/a

☺

☺

n/a ☺

Ublažavanje regionalne disproporcije u ekonomskom i društvenom razvoju. ☺ n/a Obezbjeđenje boljeg kvaliteta života u svim djelovima Crne Gore. ☺ ☺ n/a Razvoj urbanih i ruralnih područja u skladu sa njihovim potencijalima i ograničenjima. ☺ ☺ n/a Racionalno korišćenje prirodnih resursa kroz: 1. Ograničavanje širenja građevinskog zemljišta što je više moguće; 2. Održavanje proizvodnog potencijala zemljišta za različite oblike poljoprivredne proizvodnje, posebno “organske hrane” i poljoprivrednih proizvoda za koje Crna Gora ima najveće komparativne prednosti; 3. Racionalno korišćenje prostora za urbanizaciju i kontrola i ograničavanje intenzivnijeg širenja urbanih područja; 4. Izbalansirana i uravnotežena eksploatacija mineralnih sirovina, uz primjenu propisanih mjera prostorno-ekološke zaštite; 5. Ostvarivanje prostornog razmještaja djelatnosti tako da se obezbjedi usklađenost poteba za vodom sa mogućnostima odgovarajućeg vodosnabdijevanja; 6. Podsticanje korišćenja obnovljivih resursa, proje svega hidro potencijala kao i korišćenje energije sunca, vjetra i biomase, gdje god je to prostorno prihvatljivo. 7. Održivi razvoj obalnog prostora uz primjenu principa održivog razvoja i i instrumenata integrisanog upravljanja obalnim prostorom, kao opšteg interesa Crne Gore, uključujući prioritetno rješavanje najvažnijih, brojnih problema i protivurječnosti, naročito u dijelu prostorno-planskog usmjeravanja razvoja morskog akvatorijuma i bolje valorizovanje i korišćenje posebno vrijednog resursa i potencijala.

☺ ☺ ☺ n/a

☺ n/a

☺ n/a

☺ n/a

n/a

n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a

Pros

torn

i pla

n C

rne

Gor

e do

202

0. g

odin

e

Primjena postojećih zakonskih rješenja i prostorno-planske dokumentacije kao i međunarodnih konvencija u prostornom razvoju u širem smislu, koje su potpisane ili usvojene od strane Crne Gore.

n/a

Ključ za procjenu: ☺DPP je usklađen; DPP je neutralan o odnosu na cilj; DPP je suprotstavljen cilju; n/a nije primjenjivo


U gornjoj Tabeli A5-1 Ključ za dugoročne ciljeve DPP-a je sledeći:

1. Uspostavljanje osnove za uređenje prostora duž rijeke Morače za višenamjensko korišćenje prirodnih resursa, kao što je proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora, formiranje zaliha vode, turističko i rekreaciono uređenje, ribarstvo i tome slično;

2. Proizvodnja čiste energije čime se doprinosi globalnoj borbi protiv klimatskih promjena i smanjenju zagađenja planete;

3. Obezbjeđivanje dovoljnih kapaciteta za snabdijevanje električnom energijom potrošača u Crnoj Gori, u sadašnjosti i budućnosti;

4. Fokusiranje na upotrebu domaćih izvora energije i smanjivanje stepena zavisnosti od uvoza električne energije, takva realizacija bi se vršila paralelno sa korišćenjem ostalih obnovljivih izvora energije;

5. Omogućavanje buduće rezervacije prostora za turizam, usluge, stanovanje i dr.; i 6. Stvaranje mogućnosti za plasman inostranog i domaćeg kapitala. Važno je imati na umu da su u Tabeli A5-1 dati ciljevi Nacionalnih strategija koji obuhvataju kompletnu teritoriju Crne Gore. Stoga konstatacije, kao što je na primjer ona u Nacionalnoj strategiji održivog razvoja “zaštititi 10% obalne zone”, možda nijesu u potpunosti relevantne za DPP, ali je u cilju kompletnosti dat potpun tekst ciljeva Tabela A5.1 bi se trebala tumačiti na sledeći način: različita lica ☺ i označavaju stepen doprinosa DPP ciljeva (i stoga i realizacije DPP-a) ciljevima nacionalnih strategija, planovima i programima. Tako, na primjer u drugom cilju u okviru poglavlja biodiverzitet u Tabeli A5-1 – “uspostaviti efikasan sistem za upravljanja prirodnim zaštićenim oblastima …” ; ovo pokazuje da DPP ciljevi neće doprinijeti ciljevima Nacionalne strategije održivog razvoja i imaće čak i negativan efekat na postizanje ovog nacionalnog cilja Jedna od oblasti rada SEA je da provjeri usklađenost određenog plana, politike ili programa sa strateškim dokumentima na višem nivou. U Tabeli A5-1 su dati nacionalni ciljevi iz različitih nacionalnih strategija, planova i programa, koji su po mišljenju SEA Konsultanta relevantni za DPP i procjenjen je doprinos DPP ciljeva ovim nacionalnim ciljevima. S obzirom da je ovu nacionalnu dokumentaciju pripremila i koristi Vlada Crne Gore, mi ne možemo raspravljati o njihovoj validnosti u okviru ove SEA. Kao posledica, različiti izvori energije, uključujući obnovljive izvore, imaju različite uticaje na nacionalne ciljeve, ali njihovo poređenje sa 4 HE na Morači je bilo izvan opsega ove SEA, jer je jedina alternativa DPP-u koju je Konsultant trebao da izanalizira “Opcija po kojoj se ništa ne radi”.

3.3 Zakoni i propisi koji su relevatni za Stratešku procjenu životne sredine Zakon o životnoj sredini (2008) Novi Zakon o životnoj sredini (Službeni list Crne Gore br. 48/2008) uvodi niz izmjena (u poređenju sa okvirnim aktom o životnoj sredini iz 1996. godine) s ciljem modernizacije i usklađivanja sistema za upravljanje životnom sredinom sa EU standardima. Ove promjene se prvenstveno odnose na uvođenje novih koncepata i instrumenata za upravljanje životnom sredinom. Bitan segment Zakona je vezan za reformu administracije životne sredine kroz osnivanje Agencije za zaštitu životne sredine (AZŽS) i uspostavljanje pravne osnove za fond za životnu sredinu. Zakon propisuje tipove dokumentacije i strategija koje treba pripremiti, kao što je nacionalna strategija održivog razvoja, nacionalni program zaštite životne sredine, lokalne planove, sektorske strategije, Izvještaje o stanju životne sredine i nacionalnu listu indikatora. Zakon definiše instrumente za zaštitu životne sredine, kao što su procjena životne sredine, tehnički standardi, integrisana prevencija i kontrola zagađivanja, prevencija i kontrola incidenata koji podrazumjevaju štetne supstance, Eco-menadžment i Šema revizije, itd. Pored toga, Zakon definiše opseg i sadržaj programa


monitoringa i uvodi obavezu samo-monitoringa za zagađivače. Takođe obuhvata odgovornost za štete nanijete životnoj sredini, eko-naljepnice, finansiranje, i nacionalne planove i strategije koji su potrebni u skladu sa određenim multilateralnim sporazumima vezanim za životnu sredinu. Zakon o prostornom planiranju i uređenju Zakon uspostavlja osnovu za prostorno planiranje i uređenje, tip i sadržaj, kao i pripremu planova i postupak usvajanja, uslove za pripremu planova i njihovo sprovođenje, i zakonske odredbe za vršenje nadzora (član 1). Planovi su definisani u članu 17 kao državna i lokalna planska dokumentacija. Državna planska dokumentacija su Nacionalni Prostorni plan, prostorni plan oblasti namjenjene za posebne svrhe, detaljni prostorni plan i studija lokacije. Usvajanje Nacionalnog Prostornog plana i prostornog plana oblasti namjenjene za posebne svrhe je obavezno. Lokalna planska dokumentacija je: generalni urbanistički plan, detaljni urbanistički plan, urbanistički projekat i lokalna studija lokacije. Usvajanje prostornog plana lokalne državne jedinice i generalnog urbanističkog plana lokalne državne jedinice je obavezno. Priprema SEA je obavezno za svu plansku dokumentaciju.

Prostorni plan Crne Gore je strateški dokument i on predstavlja osnovu za prostornu organizaciju i razvoj zemlje. Ovaj Plan utvrđuje ciljeve prostornog razvoja i mjere Države, u skladu sa ukupnim ekonomskim, društvenim razvojem, razvojem životne sredine, kulturnim i istorijskim razvojem zemlje. Usvojen je Prostorni plan Crne Gore je za period do 2020. god i duže. Prostornom planu Crne Gore je dat status zakona.

Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (2005. god.) Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (SEA) (Službeni list RCG br. 80/05) u potpunosti prenosi EU SEA Direktivu o procjeni uticaja određenih planova i programa na životnu sredinu. Stupio je na snagu 1. januara 2008. godine, i propisuje puni postupak od pregleda do faze usvajanja. Učešće javnosti je obavezno i potrebno je da SEA izvještaj bude revidovan od strane nezavisnog eksperta. Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (2005) Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (EIA) (Službeni list RCG br. 80/05) je obezbjedio punu harmonizaciju crnogorskih zakonskih propisa sa EU EIA Direktivom i stupio je na snagu 1. januara 2008. godine. On propisuje postupak za vršenje EIA za projekte koji mogu imati značajan uticaj na životnu sredinu, sadržaj EIA studije, učešće zainteresovanih organizacija i javnosti, postupke procjene EIA studija i izdavanja odobrenja, i obavještavanje drugih država o projektima koji bi mogli imati prekogranične uticaje. Detalji su regulisani sledećim podzakonskim aktima: • Uredba o projektima koji podliježu EIA (Službeni list Crne Gore br. 20/07); • Pravilnik o sadržaju dokumentacije koja treba da bude dostavljena zajedno sa zahtjevom za

utvrđivanje potrebe za EIA (Službeni list Crne Gore br. 14/07); • Pravilnik o sadržaju dokumentacije koja treba da bude dostavljena zajedno sa zahtjevom za

utvrđivanje opsega EIA i sadržaja EIA studije (Službeni list Crne Gore br. 14/07); • Pravilnik o sadržaju, formi i načinu vođenja javne evidencije o aktivnostima i odlukama o

EIA (Službeni list Crne Gore br. 14/07); • Pravilnik o sadržaju EIA studije (Službeni list Crne Gore br. 14/07). Zakon o zaštiti prirode i Zakon o nacionalnim parkovima Zakon o zaštiti prirode ("Službeni list Crne Gore “ br. 51/08) štiti prirodu u cjelini, posebne prirodne vrijednosti, obilježja i prorodne vrijednosti, značajne za život i rad građana. Zakon o nacionalnim parkovima ("Službeni list Crne Gore", br. 47/91), definiše čuvanje i upravljanje nacionalnim parkovima, kao prirodnom imovinom od opšteg interesa. Postoji 6 nacionalnih parkova i 6 regionalnih parkova u Crnoj Gori. Skadarsko jezero ima status nacionalnog parka i međunarodno je priznato kao Ramsar područje. Novi Zakon o zažtiti prirode zahtjeva da akcije, aktivnosti i izvođenje


aktivnosti u zaštićenom prirodnom dobru može biti vršeno na osnovu dozvole uprave. Pored toga, on uvodi koncept adekvatne procjene – za planove i projekte za koje je potrebna procjena životne sredine i koji bi mogli uticati na zaštićeno prirodno dobro, i sastavni je dio procjene uticaja.

Crna Gora ima visok nivo endemizma, stoga se može očekivati da postoje brojne rijetke i ugrožene vrste koji bi mogle biti zaštićene nacionalnim zakonskim propisima, a koje nijesu navedene na listi u Aneksima Direktive o pticama i staništima; očekuje se da će u procesu pridruživanja Crna Gora ipak morati obezbjediti njihovu zaštitu kroz sistem Zaštićenih oblasti i Emerald mreže. U periodu 2005-2008. godine, projekat “Uspostavljanja Emerald mreže” je identifikovao 156 tipova staništa, 5 biljnih vrsta, 5 vrsta mahovine i 162 vrste beskičmenjaka koji su značajni za očuvanje crnogorske teritorije. Za Emerald Mrežu, isti kriterijumi su primjenjeni za Natura 2000 Mrežu, tj. kriterijumi Direktive o staništima i pticama, kao i Konvencije o očuvanju evropskog divljeg svijeta i prirodnih staništa.

Zakon o energetici (2003) Cilj Zakona o energetici je da obezbjedi nepristrasne, transparentne, ne-diskriminatorne propise za sektor energetike koji će biti u skladu sa važećim međunarodnim standardima, uključujući Sporazum o formiranju energetske zajednice i EU propise za energetiku. On obezbjeđuje osnovu za harmonizaciju energetske politike i propisa iz sektora energetike sa pozitivnom Evropskom praksom i politikom, uključujući osnivanje Regulatorne agencije za energetiku, tržišta električne energije i obezbjeđivanje proizvodnje energije iz obnovljivih izvora. Zakon o vodama (2007) Zakon o vodama (Službeni list RCG br. 27/07) je dijelom usklađen sa Okvirnom EU Direktivom o vodama 2000/60/EC i velikim brojem (oko 20) podzakonskih akata je planiran da bude pripremljen u 2009. godini kako bi se učinio u potpunosti operativnim. Zakon o vodama uvodi pristup upravljanja rječnim slivom i reguliše status i načine upravljanja svim vrstama voda, vodnih resursa i objekata, kao i značajna pitanja vezana za upravljanje vodnim resursima. Takođe propisuje osnovne mehanizme za dugoročnu zaštitu kvaliteta vode, ekonomsko utvrđivanje cijena vode u skladu sa ‘korisnik/ zagađivač plaća’ principom i primjenom BAT. Zakon dodjeljuje dužnosti upravljanja vodom jednom odvojenom administrativnom tijelu – Upravi za vode. Ratifikacija i sprovođenje Kyoto Protokola Zakon o ratifikaciji Kyoto Protokola sa obrazloženjem je odobren od strane Vlade Crne Gore i usvojen od strane Skupštine Crne Gore, Kyoto protokol potpisan 4. juna 2007. godine. U 2008. godini je osnovano Odgovorno Nacionalno Tijelo za odobravanje Projekata Mehanizma čistog razvoja (CDM), kao i Jedinica Ozon u okviru Ministarstva za prostorno planiranje i životnu sredinu. Propisi o raseljavanju/naknadama Crna Gora ima Zakon o eksproprijaciji (Službeni list Crne Gore br. 55/00, 12/02) koji definiše postupke i naknade u slučaju da nadvlada javni interes. Javni interes mora biti izražen kroz zakon koji zatim definiše pravo korišćenja ekspropiisane imovine i naknade za prehtodne vlasnike. Eksproprijacija može biti potpuna ili djelimična.


ANEKS 6

SEA PROCJENA – PRISTUP I METODOLOGIJA


SADRŽAJ Strana br

1 PRISTUP I METODOLOGIJA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

1.1 Uvod.....................................................................................................Error! Bookmark not defined.

1.2 Utvrđivanje opsega ..............................................................................Error! Bookmark not defined.

1.3 Analiza i ocjena....................................................................................Error! Bookmark not defined.

1.4 Izvještavanje i konsultacija ..................................................................Error! Bookmark not defined.

Tabela 1-1: Kontrolna lista za procjenu ispunjavanja SEA ciljeva u odnosu na ciljeve održivosti.................. 3 Tabela 1-2: Ljestvica za procjenu SEA ciljeva u odnosu na kriterijume održivosti .......................................... 4 Tabela 1-3: Obrazac za procjenu ekoloških i društveno-ekonomskih kriterijuma............................................. 4 Tabela 1-4: Predložena raspodjela procenata za procjenu vjerovatnoće............................................................ 6


1 PRISTUP I METODOLOGIJA

1.1 Uvod U realizaciji ovog zadatka, SEA Konsultant je pripremio i izvršio SEA u skladu sa novousvojenim crnogorskim Zakonom o SEA i u skladu sa najboljom međunarodnom praksom, naročito propisima Svjetske banke, EU direktivama i publikacijom Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) uputstvima “Primjena Strateške procjene životne sredine u saradnju i razvoju”. Pored toga, priprema SEA je u najvećoj mogućoj mjeri bila usklađena sa DPP-om, kako u pogledu dinamike, tako i postupka koji je zahtjevan Projektnim zadatkom. SEA se fokusirala na određene aspekte DPP-a, za koje se očekuje da će imati najznačajnije posledice po životnu sredinu. SEA je analizirala predložena rješenja u ovim oblastima, procjenila njihov uticaj na životnu sredinu i društveni i ekonomski uticaj i predložila adekvatne aktivnosti kako bi se izbjegli, smanjili i/ili ublažili negativni uticaji i povećali pozitivni. Cilj SEA je bio da se procjene i uporede vjerovatni uticaji alternativa iz DPP-a, kao i da se utvrde mjere kojima bi se ublažili uticaji, a koje bi bile potrebne za svaku od alternativa, i da da preporuke vezano za željeni tok aktivnosti, a aspekta životne sredine i aspekta održivosti. U svrhu ovog zadatka, SEA Konsultant je izvršio objektivnu i nepristrasnu analizu činjenica koje se odnose na predmet, kako bi se procjenila društvena, ekonomska i pitanja vezana za životnu sredinu koja su pokrenuta. Imajući u vidu zahtjeve crnogorskog Zakona o SEA i obim posla iz Projektnog zadatka, ovaj zadatak je podjeljen u tri dijela: • Utvrđivanje opsega • Analiza i ocjena • Izvještavanje i konsultacija 1.2 Utvrđivanje opsega Konsultant je izvršio pregled postojećih uslova projektne oblasti i postojeći status. Pregledana je značajna dokumentacija uključujući značajnu dokumentaciju iz Elektroprivrede Crne Gore (EPCG) u Nikšiću, najnoviji crnogorski zakoni, prethodne SEA koje su rađene u Crnoj Gori, itd. SEA je morala biti zasnovana na dubokom razumjevanju sistema ekoloških, društvenih i ekonomskih sistema koji će potencijalno biti izloženi uticaju. U skladu sa Projektnim zadatkom, Konsultant je u svom Inicijalnom/ Izvještaju o opsegu pripremio pun opis potrebnih polaznih podataka koji je trebao biti predat lokalnom konsultantu za pripremu podataka. Takvi potrebni podaci su obuhvatili podatke o biodiverzitetu (flori i fauni), tlu, geologiji, vodi (hidrologija /hidrogeologija/ kvalitet vode), vazduhu, klimatskim faktorima, resursima materijala, kulturnoj baštini, arhitektonskoj i arheološkoj baštini i pejzažu. Pored toga, bilo je potrebno da polazni podaci obuhvate informaciju o zaposlenosti, načinima izdržavanja, socijalnom statusu, zdravlju, siromaštvu, rastu broja stanovništva, polu, obrazovanju, vlasništvu nad zemljom, itd. Konsultant je izvršio obilazak lokacija predloženih HE na rijeci Morači i ekološki osjetljivih lokacija uključujuči Manastir Morača i Skadarsko jezero. SEA Konsultant je takođe obišao muzeje u Podgorici i na Cetinju kako bi izvršio pregled kulturne baštine. Izvršen je i obilazak HE u Pivi kako bi se izvršila procjena postojećeg uticaja ove brane i akumulacija na okolnu životnu sredinu. Obavljena je i posjeta direkcije EPCG u Nikšiću kako bi se izvršio pregled značajne projektne dokumentacije za četiri osnovne lokacije brana na Andrijevu, Raslovićima, Milunovićima i Zlatici i prateći pomoćni radovi. Usled zahtjeva da bude obuhvaćen vizuelni uticaj i uradi se fotomontaža, konsultant je takođe posjetio četiri glavne lokacije HE i napravio referentne fotografije. Dodatne informacije su date u Aneksu 4.


Imajući u vidu jasan naglasak koji je u Crnoj Gori stavljen na principe održivog razvoja kao što je definisano u Ustavu, i ciljeve i principe Zakona o SEA (ref: Članovi 2 i 3), Konsultant je predložio da bi SEA trebala posvetiti istu pažnju u odnosu na tri stuba održivosti, odnosno zaštitu životne sredine, stabilan ekonomski razvoj i unapređenje društvene situacije. Potrebno je da SEA aktivno uključi ključne zainteresovane strane u cilju identifikovanja značajnih pitanja vezanih za HE i za alternative. SEA Konsultant se susreo sa različitim predstavnicima zainteresovanih strana, uključujući NVO, kako bi se izmjerilo mišljenje javnosti o predloženoj realiziaciji HE. Konačno, u fazi definisanja opsega, SEA Konsultant je sa MER-om usaglasio sadržaj SEA Izvještaja. 1.3 Analiza i ocjena Drugi dio SEA-e se sastojao od faze analiza i ocjene. Izvršen je pregled svake komponente DPP-a kako bi se utvrdilo sledeće: • Primarni uticaji na životnu sredinu u društveno-ekonomski uticaji predloženog DPP-a i • Potencijalne mjere izbjegavanja, ublažavanja i unapređivanja Bilo je takođe bitno jasno definisati analitičke tehnike i tehnike ocjene, koje su bile zasnovane na principima crnogorskog Zakona o SEA i OECD uputstvima za Podršku u razvoju. Identifikacija postojećih ekoloških /socio-ekonomskih izazova/problema je obezbjedila mogućnost da se definišu ključna pitanja i da se unaprijede ciljevi SEA. Konsultant je ispitivao postojanje potencijalnih problema, na bazi: • ranijeg iskustva sa problemima identifikovanim u drugim planovima i programima; • identifikovanja mogućih tenzija u odnosu na druge planove, programe u ciljeve zaštite životne

sredine; • identifikovanja potencijalnih tenzija između postojećih i budućih polaznih uslova i postojećih

ciljeva ili obaveza; i • Konsultacije sa relevantnim zainteresovanim stranama. Identifikacija problema /izazova vezanih za životnu sredinu je bila zasnovana na dokazima vezanim za dobijene polazne podatke. Konsultant je pripremio opšte i specifične ciljeve zaštite životne sredine koji su značajni za DPP i čija je svrha postizanje održivog razvoja. Ciljevi SEA su izvedeni iz ekoloških ciljeva koji su utvrđeni u postojećim zakonima Crne Gore, politici i strategijama. Konsultant je izvršio pregled i procjenio je postojeće mjere zaštite životne sredine i ciljeve koji su utvreni u instrumentima međunarodnih, nacionalnih i regionalnim zakonskih propisa. Konsultant je imao redovan kontakt sa lokalnim konsultantom za podatke kroz niz sastanaka sa HMZ. Lokalni Konsultant za podatke je obezbjedio svoje podatke SEA Konsultantu u nizu materijala koji obuhvataju sve aspekte životne sredine projektne oblasti. Sirovi podaci su procjenjeni tako da je SEA Konsultant dobio dovoljno informacija kako bi odgovorio na sledeća pitanja: • Koliko je dobra ili loša postojeća situacija? • Da li trendovi ukazuju na to da se situacija popravlja ili pogoršava? • Koliko je daleko postojeća situacija od eventualnih utvrđenih pragova ili ciljeva? • Da li su naročito osjetljivi ili značajni elementi životne sredine pogođeni uticajem, npr. osjetljive

društvene grupe, ne-obnovljivi resursi, ugrožene vrste, rijetka staništa? • Da li su problemu reverzibilni ili ireverzibilni, stalni ili privremeni? • Koliko će teško biti nadoknaditi ili popraviti eventualne štete?


• Da li je tokom vremena bilo značajnih kumulativnih ili sinergijskih efekata? • Da li se očekuju takvi efekti u budućnosti? Kriterijumi održivosti (na osnovu tri gore pomenuta stuba) su izvedeni iz crnogorskog Zakona o SEA i Nacionalne Strategije održivog razvoja. Ovi kriterijumi su rezimirani u tekstu koji slijedi: Prirodna sredina Crne Gore je zaštićena. • Poštuje se međunarodna reputacija i status Crne Gore kao ekološke države. • Uvode se tehnologije koje ne ugrožavaju životnu sredinu • Proizvodnja gasova staklene bašte se smanjuje gdje je to moguće kako bi se na najmanju moguću

mjeru svele klimatske promjene. • Prirodni resursi se eksploatišu na održivi način. • Postiže se sinergija između ekonomskog razvoja i zaštite životne sredine. Ekonomski rast se ubrzava. • Stremi se prelazu na tržišnu ekonomiju sa sledećim specifičnim ciljevima:

o Stimulisanje inovatnivnosti i produktivnosti. o Jačanje preduzetničkih aktivnosti. o Zaustavljanja odliva stručnog i iskusnog osoblja. o Promovisanje lokalnog zapošljavanja.

• Obezbjeđeno domaće snabdijevanje energijom i energetskim uslugama Društveni, etički i kulturni ciljevi su ostvareni • Društveni ciljevi su postignuti s aspekta smanjenja siromaštva, zaštite najugroženijih grupa

stanovništva i obezbjeđivanje pravičnije distribucije prihoda između svih društvenih grupa. • Etički ciljevi su postignuti jačanjem kapaciteta svih zainteresovanih strana (centralnog organa,

lokalnih organa, privatnog sektora i građana) za demokratsko donošenje odluka (prelaskom sa centralizovanog načina postizanja dogovora),

• Ljudska prava se poštuju uz cilj reafirmisanja prava građana na razvoj u zdravim i pravičnim uslovima.

Kulturni ciljevi se postižu očuvanjem svih karakteristika lokalnih kultura, i kohezija crnogorskog društva se pojačava. Kriterijumi održivosti su objedinjeni u jedinstvenoj kontrolnoj listi, na osnovu koje je moguće ocjeniti postizanje različitih SEA ciljeva koji su pomenuti u prethodnom tekstu. Primjer ove kontrolne liste je dat u Tabeli 1-1 u tekstu koji slijedi.

Tabela 1-1: Kontrolna lista za procjenu ispunjavanja SEA ciljeva u odnosu na ciljeve održivosti

SEA CILJ KRITERIJUM ODRŽIVOSTI Pod-kriterijum 1 2 3 etc etc

ŽIVOTNA SREDINA

Zaštita životne sredine Poštovanje međunarodne reputacije Uvođenje tehnologija koje ne ugrožavaju Smanjenje gasova staklene bašte koji dovode do klimatskih promjena

PRIRODNI RESURSI

Ekološka i ekonomska sinergija Održivi razvoj

PRIVREDA

Stimulisanje inovacija i produktivnosti Jačanje preduzetničkih aktivnosti Spriječiti odliv stručnog osoblja Razvoj marginalnih regiona Ubrzavanje rasta

DRUŠTVENI Snabdijevanje domaćom energijom / uslugama


SEA CILJ KRITERIJUM ODRŽIVOSTI Pod-kriterijum 1 2 3 etc etc

Smanjenje siromaštva i zaštita osjetljivih

LJUDSKA PRAVA Obezbjeđivanje pravičnije distribucije prihoda

KULTURNA BAŠTINA I SPOMENICI

Zdrav i pravičan razvoj Očuvanje lokalnih karakteristika

ETIČKI Jačanje društva Demokratsko donošenje odluka

Realizacija ciljeva SEA je mjerena na skali sa sedam poena (vidjeti Tabelu 1-2). Ekspertsko mišljenje je korišćeno u dodjeljivanju poena na skali i proces je stoga subjektivan, ali je osnova bodovanja po ovoj ljestvici transparentna i otvorena za preispitivanje i reviziju.

Tabela 1-2: Ljestvica za procjenu SEA ciljeva u odnosu na kriterijume održivosti

Nije primjenjivo

Veoma neodrživo

Veoma slabo

Slabo Neutralno Jako Veoma jako

Veoma održivo

NA -3 -2 -1 0 1 2 3 Kriterijumi održivosti su adekvatni za pregled opštih strateških ciljeva, ali oni nijesu adekvatni za donošenje suda o vjerovatnom značaju pojedinačnih objekata ili infrastrukturnih radova. Za ovo je korišćena detaljnija kontrolna lista koja je urađena na osnovu EU Direktive o SEA i crnogorskog Zakona o SEA. Posebna pažnja je posvećena faktorima kao što su stanovništvo, zdravlje ljudi, fauna, flora, zemljište, voda, vazduh, klimatski aspekti, materijalni resursi, kulturna baština, uključujući arhitektonsku i arheološku baštinu, pejzaž i odnose između ovih faktora. U Tabeli 1-3 u tekstu koji slijedi je data indikacija izgleda ovog obrasca procjene, koji sadrži detalje o kriterijuma vezanim za životnu sredinu i društveno-ekonomskim kriterijuma, uz ključ koji sadrži detalje o vrijednostima iz ljestvice koje se dodjeljuju. Kako bi se procjenili potencijalni uticaji različitih komponenti Strategije na životnu sredinu i na lokalne društvene i ekonomske uslove, neophodno je ispitati određene karakteristike svakog od uticaja, koristeći skalu koja je data u Tabeli 1-3 u tekstu koji slijedi. Oni obuhvataju:

Tabela 1-3: Obrazac za procjenu ekoloških i društveno-ekonomskih kriterijuma

PARAMETAR

LO

KA

CIJ

A

RA

ZM

JER

VE

LIČ

INA

/ IN

TE

NZ

ITE

T

VJE

RO

VA

TN

OĆ

A

UČ

EST

AL

OST

RE

VE

RZ

IBIL

NO

ST

TR

AJA

NJE

/ ST

AL

NO

ST

KU

MU

LA

TIV

NI/

S

INE

RG

IJSK

I

NE

GA

TIV

NI /

POZ

ITIV

NI

ILI M

JEŠO

VIT

I

STANIVNIŠTVO

ZDRAVLJE

ZAPOŠLJAVANJE/ EKONOMSKE AKTIVNOSTI

INFRASTRUKTURA

FLORA / FAUNA


GEOLOGIJA/ SEIZMIKA

VODA / DRENAŽA


PARAMETAR

LO

KA

CIJ

A

RA

ZM

JER

VE

LIČ

INA

/ IN

TE

NZ

ITE

T

VJE

RO

VA

TN

OĆ

A

UČ

EST

AL

OST

RE

VE

RZ

IBIL

NO

ST

TR

AJA

NJE

/ ST

AL

NO

ST

KU

MU

LA

TIV

NI/

S

INE

RG

IJSK

I

NE

GA

TIV

NI /

POZ

ITIV

NI

ILI M

JEŠO

VIT

I

VAZDUH

KLIMA

MATERIJALNA IMOVINA

KULTURNA BAŠTINA I KULTURNI SPOMENICI

PEJZAŽ

Ključ za popunjavanje gornje tabele Parametar/ Indikator

Kategorija Opis kvantitativnog –kvalitativnog sistema ocjenjivanja za svaki parametar/indikator

LOKACIJA Nisko - Low (L): uticaj realizacije ima nisku osjetljivost u odnosu na parametar/indikator Umjereno - Moderate (M) uticaj realizacije ima umjerenu osjetljivost na parametar/indikator Visoko - High (H): uticaj realizacije je visoko osjetljiv na parametar/indikator

RAZMJER

Lokalni - Local (L): Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na lokalnom nivou Opštinski -Municipal (M) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na opštinskom nivou Regionalni - Regional (R) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na regionalnom nivou Nacionalni -National (N) Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na nacionalnom nivou Međunarodni - International (I): Uticaj se primjećuje na parametru/indikatoru na međunarodnom nivou

VELIČINA INTENZITET

Jedna primjetno (1): Uticaj je jedva primjetan na parametru/indikatoru Veoma malo (2): Uticaj je veoma mali na parametru/indikatoru Malo (3): Uticaj je mali na parametru/indikatoru Umjeren (4): Uticaj je umjeren na parametru/indikatoru Veliki (5): Uticaj je veliki na parametru/indikatoru Veoma veliki (6): Uticaj je veoma veliki na parametru/indikatoru Izuzetno veliki (7): Uticaj je veoma veliki na parametru/indikatoru

VJEROVATNOĆA (vidjeti Tabelu 1-4 radi opsega vjerovatnoće)

Izuzetno malo vjerovatno (1): Izuzetno je malo vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator Veoma malo vjerovatno (2): Veoma je malo vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator Malo vjerovatno (3): Malo je vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator Ni nevjerovanto ni vjerovatno (4): Ni vjerovatno ni nevjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator Vjerovatno (5): Vjerovatno je da će doći do uticaja na parametar/ indikator Veoma vjerovatno (6): Veoma je vjerovatno da će doći do uticaja na parametar/ indikator Gotovo sigurno (7): Gotovo je sigurno da će doći do uticaja na parametar/ indikator

UČESTALOST

Samo jednom (1): U pogledu učestalosti uticaja u odnosu na parametar/indikator da li će se desiti samo jednom? Ponavlja se (2): U pogledu učestalosti uticaja u odnosu na parametar/indikator on će se ponavljati?

REVERZIBILNOST

Reverzibilan (1): Da li je uticaj u odnosu na parametar/indikator reverzibilan? Ireverzibilan (2): Da li je uticaj u odnosu na parametar/indikator ireverzibilan?

TRAJANJE/ STALNOST (primjenjivo samo ukoliko je Reverzibilno)

Trenutan -Immediate (I): Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator trenutan? Kratkotrajan - Short Term (ST) Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator kratkotrajan (sedmice/mjeseci)? Srednje - Medium (M) Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator srednjeg trajanja? (do 1 godine) Dugotrajan - Long term (LT): Da li je efekat u odnosu na parametar/indikator dugotrajan (više godina)?

KUMULATIVNI/ SINERGIJSKI EFEKTI

Nema kumulativnih efekata -No cumulative effects (NC): Nijesu vjerovatni kumulativni efekti u odnosu na parametar/indikator? Kumulativni efekti vjerovatni - Cumulative effects likely (C): Da li su kumulativni efekti u odnosu na parametar/indikator vjerovatni?

Sledeći parametri i indikatori su posmatrani redom i ocjenjeni kvalitativno i kvantitativno: STANOVNIŠTVO ZDRAVLJE ZAPOŠLJAVANJE INFRASTRUKTURA FLORA-FAUNA KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA – TLA GEOLOGIJA – SEIZMIKA VODA DRENAŽA VAZDUH KLIMA MATERIJALNA IMOVINA KULTURNA BAŠTINA PEJZAŽ

NEGATIVNI/ POZITIVNI/ MJEŠOVITI

Pozitivan -Beneficial (BE): Da li je uticaj pozitivan u odnosu na parametar/indikator Mješovit -Mixed (M): Da li su mješoviti efekti iz uticaja u odnosu na parametar/indikator? Negativan -Adverse (Ad): Da li je uticaj negativan u odnosu na parametar/indikator?

Prilikom primjene gore navedenog sistema ocjenjivanja potrebno je postaviti sledeća pitanja:


• Lokacija: Da li je vjerovatno da će uticaj nastati u okviru osjetljivih ili ne-osjetljivih oblasti

životne sredine (npr. Nacionalni parkovi, Emerald područja, istorijske i kulturne lokacije, itd.)? • Razmjer: Kada je riječ o opsegu ovih uticaja, da li je vjerovatno da će se uticaj osjetiti samo na

lokalnom ili na opštinskom, regionalnom, nacionalnom ili međunarodnom (prekogranični) nivou. Za koliko ljudi je vjerovatno da će biti pogođeni uticajem?

• Veličina / Intenzitet: Da li je vjerovatno da će uticaj donijeti male, umjerene, ili velike promjene u pogođenoj oblasti. Ponovo, za ovu procjenu se koristi skala sa sedam poena (Vidjeti Tabelu 1-3)

• Vjerovatnoća: Koliko je vjerovatno da će se prognoza uticaja, s aspekta opsega i intenziteta, desiti u praksi, korišćenjem skale sa sedam nivoa, na osnovu procenata prikazanih u Tabeli 1-4 u tekstu koji slijedi.

Tabela 1-4: Predložena raspodjela procenata za procjenu vjerovatnoće Izuzezno malo vjerovatno

Veoma malo vjerovatno

Malo vjerovatno Podjednaki izgledi

Vjerovatno Veoma vjerovatno

Gotovo sigurno

<10% (1) 10-30% (2) 30-49% (3) 50/50 (4) 51-70% (5) 71-90 (6) >90% (7) Ulazni podaci su bili dobri koliko je to bilo moguće, ali i dalje nijesu bili dovoljno dobri da bi se izvršili puni proračuni vjerovatnoće koji bi imali prihvatljivo značenje i vrijednost. Stoga se SEA Konsultant svuda oslonio na ekspertsko mišljenje i princip predostrožnosti. Predviđeno je da tokom EIA bude izvršena puna procjena vjerovatnoće uticaja. • Učestalost: Da li se događaj dešava kao pojedinačan, izolovan događaj ili niz događaja? • Reverzibilnost: Ukoliko se događaj desi, da li je vjerovatno da će biti reverzibilan ili

ireverzibilan? • Trajanje/ Stalnost: Ukoliko je reverzibilan, da li je vjerovatno da će očekivani uticaj imati

trenutan, kratkotrajan (1-5 godina), srednjeročni (5-10 godina) ili dugoročni (>10 godina) efekat? • Kumulativni i sinergijski efekti: Da li je vjerovatno da će uticaj pokrenuti druge promjene i

uticaje ili će se kombinovati sa uticajima koji pripadaju drugim predoženim razvojnim projektima, tako da se stvore kumulativni efekti?

• Negativan, pozitivan ili mješovit: Da li je vjerovatno da će efekti ili specifični uticaji biti negativni ili pozitivni u pogledu ukupnih ciljeva održivosti?

Kriterijumi procjene koji su opisani u prethodnom tekstu su primjenjeni za oblasti potencijalnog uticaja na životnu sredinu navedene gore (koji su obuhvatili društveno-ekonomske elemente (npr. zdravlje i stanovništvo). Konsultant je izvršio pregled mjera potrebnih s ciljem sprečavanja, smanjenja ili eliminisanja, u najvećoj mogućnoj mjeri, eventualnih negativnih uticaja na zdravlje ljudi ili na životnu sredinu koji nastaju kao posledica realizacije DPP za HE. Pored toga, Konsultant je izvršio procjenu mjera koje bi mogle biti preduzete u cilju promovisanja pozitivnih uticaja kao rezultat realizacije. Procjena je takođe obuhvatila scenario “po kome se ništa ne realizuje” i dala indikativno predviđanje vjerovantog stanja životne sredine u budućnosti u slučaju da se ne realizuje DPP. Metod kvalitativne procjene koji je primjenjen za alternativna rješenja (uključujući “ne realizovanje projekta”) je definisan na sledeći način: • Pozitivno – eventualne mjere za koje je utvrđeno da doprinose životnoj sredini na konstruktivan

način. • Negativno – eventualne mjere za koje se smatra da je vjerovatno da će imati negativan uticaj na

životnu sredinu. • Neutralno – eventualne mjere za koje se smatra da će imati i pozitivne i negativne uticaje, ali se

ni jedan od njih ne smatra dovoljno značajnim da bi bio drugačije kvalifikovan.


• Nema uticaja/Nema veze – eventualne mjere koje nemaju uticaj na životnu sredinu ili eventualne mjere koje nijesu relevantne za životnu sredinu.

S obzirom da je vjerovatno da će DPP za višenamjenske akumulacije imati značajne uticaje na životnu sredinu, važno je da se vrši monitoring realizacije projekta prije, tokom izgradnje i u fazi eksploatacije, kako bi bili identifikovani eventualni nepredviđeni negativni efekti i kako bi se omogućila primjena adekvatnih korektivnih aktivnosti/aktivnosti ublažavanja. U nedostatku adekvatnih mjera ublažavanja i monitoringa u DPP-u, SEA Konsultant je dao nacrt mjera ublažavanja i monitoringa koje će biti usvojene u DPP-u. 1.4 Izvještavanje i konsultacije Nalazi SEA su dati u nacrtu izvještaja i biće prezentirani na javnim konsultacijama na sastancima čiji termin će biti definisan u narednom periodu. Pažljivo će se razmotriti komentari sa javnih diskusija i ukoliko se to bude smatralo adekvatnim, biće izvršene korekcije izvještaja. Od Supervizora za SEA (Crnogorska Akademija nauka i umjetnosti) je traženo da fizički provjeri sadržaj SEA Izvještaja.

Documents

Strateška procjena uticaja na životnu sredinu za Detaljni ...Norwegian Water Resources and Energy Directorate (u ime Ministarstva za uređenje prostora i zaštitu životne sredine