STRETEGJIA

PËR NDRYSHIMET

KLIMATIKE KOM

UN

ËN

E TE

ARCË

S(2

014-

2020

)

REZIME E DOKUMENTITSTRATEGJIA PËR NDRYSHIMET

KLIMATIKE NË KOMUNËN E TEARCËS 2014-2020

E përgaditur sipas metodologjisë së Agjendës së Gjelbër

PËRPILUES I DOKUMENTIT:

Shoqata «Qendra për Edukim dhe Zhvillim» -QED - Tearcë

PERSONI PËRGJEGJËS PËR PROCESIN NË KOMUNITET:

Metin Muaremi - koordinator lokal

EKIPI LOKAL PËR ZbATIMIN E PROCESIT DHE HARTIMIT TË DOKUMENTIT:

Metin Muaremi

Astrit Rexhepi

Lazar Gjorgjevski

Teodora Kocevska

PERIUDHA E PROCESIT DHE HARTIMIT TË DOKUMENTIT:

Maj 2013 - Maj 2014

GRUPET PUNUESE:

Grupi punues 1: Mali Sharr

Grupi punues 2: Burimet e ujit

Grupi punues 3: Prodhimet bujqësore vendore

MIRATIMI I DOKUMENTIT:

31 Maj 2014 , Këshilli komunal i Tearcës

3

FJALËT HYRËSE

HYRJE MbI STRATEGJINË

PROFILI I KOMUNËS TË TEARCËS

Pozita gjeografike

Reliefi

Hidrografija

Karakteristikat klimatike

Karakteristikat demografike

Trafiku

Shfryëzimi i tokës

Karakteristikat ekonomike

INVENTARI I GAZEVE SERRË

PROCESI I AGJENDËS SË GJELbËR

Metodologjia e Agjendës së gjelbër

VIZIONI DHE QËLLIMET ZHVILLIMORE TË STRATEGJISË

Qëllimet zhvillimore për arritjen e vizionit

Analiza e situatës të komunitetit

Palët me interes të komunitetit

Politikat lokale ekzistuese (strategjitë, planet, programet, etj.)

Vlerat e identifikuara të komunitetit

Grupet punuese

Analiza e vlerave lokale

VLERËSIMI I CENUESHMËRISË NDAJ NDRZSHIMEVE KLIMATIKE

Metodologjia e vlerësimit të cenueshmërisë

Definicionet

Analiza e cenueshmërisë të qëllimeve strategjike zhvillimore ndaj ndryshimeve klimatike

VLERËSIMI I MUNDËSIVE PËR ZVOGËLIMIN E EMISIONEVE TË GAZRAVE SERRË

Shtojcë- Lista e pjesëmarrësve në proces

Содржина

5

bOTUESI:

MILIEUKONTAKT MAQEDONI, Shkup

Projekt i USAID për stategjitë komunale për ndryshimet klimatike

PRSONI PËRGJEGJËS:

Igor Slavkovski – Drejtor Ekzekutiv

PËRGADITJA DHE REDAKTIMI:

Stole Georgiev – Koordinator i procesit AGJ

Maja Markovska-ndihmëse e procesit AGJ

bASHKËPUNËTOR PROFESIONAL:

М-r Меtodija Dimovski – ekspert për ndryshimet klimatike

М-r Emilija Poposka – eksperte për ndryshimet klimatike

DIZAJNI DHE RREGULLIMI TEKNIK:

Jana Acevska

LEKTORIM DHE KOLEKTORIM:

CES- Trening Centar, Shkup

PËRKTHYES:

Polyesterday

Ky publikim është përgatitur nga ekipi i projektit të USAID-it për përgatitjen e strategjive komunale për ballafaqimin e ndryshimeve klimatike, me mbështetjen zemërgjerë të popullit amerikan përmes USAID-Agjencioni i SHBA-ve për zhvillim ndërkombëtar. Mendimet e shprehura në këtë publikim i përkasin autorëve- ekipit të Milieukontak Maqedoni dhe pjesëtarëve të grupeve punuese për përpunimin e Strategjisë komunale për ndryshime klimatike nga komuna e Tearcës, dhe nuk shprehim qëndrimet e USAID-it apo Qeverisë së SHBA-së.

SIR-Каtalogimi dhe publikimi,

Biblioteka Nacinale dhe Univerzitare “Shn. Кlimenti I Ohrit“, Shkup

551.583:502.14(497.751) »2014/20»

STRATEGJIA për Ndryshimet Klimatike e Tearcës 2014-2020 / përmbledhje e dokumentit

Redaktorë: Stole Georgiev dhe të tjerët. - Shkup

Millieukontakt Maqedoni 2015 - p: 60, dimensione 27 cm

Fusnotat drejt tekstit

ISBN 978-608-4752-03-5

а) Ndryshimet klimatike- Mbrojtja e ambientit jetësor- Strategji- Tearce- 2014-2020

COBISS.MK-ID 98244362

79101112121315161617

192121

2727282828292930

35353638

5558

bashkarisht krijuam një strategji që reflekton nevojat e qytetarëve të Komunës së Tearcës dhe që ofron masa për të trajtuar ndryshimet klimatike

Me respekt,

Isen AsaniKryetar, Komuna e Tearcës

7

Në emrin tim dhe në emër të të gjithë të punësuarve në Komunën e Tearcës dëshiroj të falemnderoj USAID-in për projektin për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike, në të cilën meritë të madhe kanë udhëheqësit e Milieukontakt Maqedoni si dhe shoqata joqeveritare Qendra për Edukim dhe Zhvillim – QEZH nga Tearca.

Në dhjetor 2012, në një takim me drejtuesit e QEZH në bazë të ftesës së Millieukontakt Maqedonisë vendosi të aplikojë në partneritet me të për të krijuar një dokument të përbashkët, e cila është me rëndësi të madhe për komunitetin dhe rajonin. Ideja e zhvillimit të një strategjie, ku do të përfshihen të gjitha palët e interesuara dhe administrata komunale, dhe unë mendoj se projekti është shum i rëndësishëm. Projekti ka filluar në maj 2013 dhe u planifikuan të realizohen trajnime dhe veprime emergjente për komunën.

Duke marrë në konsideratë prioritetet e Komunës së Tearcës duke punuar në ruajtjen e natyrës, shëndetit, besojmë se ndryshimet klimatike që ndodhin mund të tejkalohen vetëm me anë të kësaj strategjie. Fillimisht ne u ballafaquam me disa sfida, por projekti ka ndihmuar shumë për të përmirësuar proceset demokratike dhe ndërtimin e kapaciteteve për ndryshimet klimatike në komunë.

Komuna e Tearcës çdo vit ballafaqohet me thatësira të ndryshme, humbje të cilësisë së produkteve të ndryshme, ndotja e ujit, dhe me këtë sëmundjeve të ndryshme në rajon, por megjithatë ishin të hapur edhe për sfidat e reja me këtë projekt. Ky projekt shënon një arritje të madhe për ne si institucion dhe për qytetarët, për shkak se ne jemi në mesin e katër komunave në Maqedoni, dhe të 80 komunave në botë për përgatitjen e një dokumenti të tillë, me të cilën brezat e ardhshëm do të jenë krenarë.

Për zbatimin e strategjisë komunale është përdorur metodologjia e agjendës së gjelbër, e përgatitur nga Milieukonkakt, e cila ishte e pranueshme për të gjithë.

Procesi i Agjendës së Gjelbër filloi në qershor të vitit 2013 me një takim të mbajtur në sallën e komunës organizuar nga QEZH dhe MillieuKontaKt, ku ishin në gjendje që të angazhohen të gjithë palët e interesuara në rajonin e komunës e Tearcës, shoqata joqeveritare, bashkësi, institucione të ndryshme, të biznesit dhe aktivistë të cilët kanë njohuri në lidhje me ndryshimin e klimës në përgjithësi dhe njerëzit të cilët kujdesen për natyrën.

Nuk ka dyshim se ky projekt do të ndikojë në masë të madhe në tërë teritorin e Komunës së Tearcës, si dhe me krijimin e një dokumenti shumë të rëndësishëm, me anë të veprimeve të emergjencës. Në fillim të vitit, me ndihmën e këtij projekti janë ndryshuar të gjitha llambat e vjetra me llamba ekonomike melerë prej 2 milion denarëve. Nëpërmjet kësaj do të bëhet një kursim prej 2.000.000 denarë.

Përfitimet nga strategjia janë: bashkarisht u krijua një strategji që reflekton nevojat e qytetarëve të Tearcës dhe ofron masa për të trajtuar ndryshimet klimatike. Rritja e eksperiencës të udhëheqësve të projektit dhe palëve tjera të interesit në komunitet përmes seminareve të shumta dhe trajnimeve të kryera nga trajnerë dhe ekspertë të përfshirë në projekt. Fitimi i njohurive të reja përmes procesit.

Më 25 shkurt 2014 banorët e Tearcės ishin në gjendje të njohin dhe të japin një mendim për projekt-strategjinë për trajtimin e ndryshimeve klimatike në Komunën e Tearcës. Të përfshira si me vlerë më të madhe janë përcaktuar 3 objektive, masa konkrete dhe planet e veprimit.

Në maj 2014 Këshilli Komunal miratoi strategjinë lokale për trajtimin e ndryshimeve klimatike në Komunën e Tearcës 2014-2020, i cili do të mbetet një nga dokumentet më të rëndësishme të komunës për të ardhmen.

Edhe një falemnderim USAID-it Millieukontakt Maqedonisë, QEZH dhe të gjithë banorëve të komunës së Tearcės për pjesmarrjen në seminare të ndryshme.

2

HYRJE

Të nderuar bashkëpunëtorë, miq në projektin e USAID-it

për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike, qytetarë të Tearcės,

Si një udhëheqës i ekipit dhe drejtori i projektit, së pari dua të ju falënderoj për punën e madhe, përkushtimin dhe motivimim që sëbashku na udhëhoqi gjatë dy viteve të fundit nëpër këtë proces për përpunimin e kësaj strategjie.

Fakti që projekti i USAID-it për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike ku zbatues është Milieukontakt Maqedoni është i pari i kësaj natyre në rajon ishte sfidë plotësuese. Ky projekt ka prodhuar katër strategjitë e para lokale për ndryshimet klimatike në vendin tonë. Kjo na bën si një organizatë zbatuese së bashku me qytetarët e katër komunave të përfshira në këtë proces një lloj pionierësh në aspektin e trajtimin e ndryshimit të klimës, e cila kohët e fundit sipas deklaratës së Kombeve të Bashkuara është karekterizuar si kërcënim për njerëzimin që është më i madh se terrorizmi dhe epidemitë së bashku .

Projekti i USAID-it për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike i zhvilluar nga Shoqata për Zhvillim të Qëndrueshëm - Millieukontakt Maqedoni, filloi zbatimin më 25 shtator 2012 në katër komunat e Republikës së Maqedonisë për të mundësuar zhvillimin e një strategjie dhe planit të veprimit konsensual që merren me ndryshimet klimatike dhe zbutjen e efekteve të tyre në Kumanovë, Bogdanci, Tearcė dhe Krivogashtani.

Cilësia e dokumenteve është në një nivel shumë të lartë dhe në të mbulohen të gjitha aspektet që lidhen me ndryshimet klimatike që janë specifike për Maqedoninë.

Inovacioni i metodës së Agjendës së Gjelbër përmes të cilit është realizuar projekti me të cilin janë nënshkruar dokumentet strategjike të sfidave që lidhen me ndryshimeve klimatike në nivel lokal në vend është reflektuar në procesin e pjesëmarrjes së krijimit dhe zhvillimin e një plani strategjik të veprimit.

Përfshirja e organizatave të shoqërisë civile, qytetarëve, sektorit privat dhe qeverisë komunale, zbatimin e projektit në rritjen e kapaciteteve për të përshtatur për ndryshimet klimatike.

Njëkohësisht procesi ka ndikuar në përmirësimin e proceseve demokratike lokale, bashkëpunimin ndërmjet organizatave të shoqërisë civile, qytetarëve dhe pushtetit lokal.

Projekti i USAID-it për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike me gjithë vlerën e dokumenteve strategjike ndihmoi komunat për të investuar në zhvillimin e tyre të qëndrueshëm dhe për të përmirësuar cilësinë e jetës së qytetarëve të saj nëpërmjet veprimeve emergjente dhe pilot projekteve të realizuara në kuadër të projektit.

Qytetarët e komunës së Tearcës dhe fshatrave përreth kanë përmirësuar cilësinë e ujit të pijshëm nëpërmjet instalimit të ri të impiantit të filëtrit të ri, qytetarët e Tearcės me 13 vendbanime në komunë tani kanë ndriçim efikas të rrugëve e cila emeton më pak gazra serrë, komunat Bogdanci dhe Krivogashtani fituan ndërtesa më efikase të energjisë.

Projekti i USAID-it për strategjitë komunale për ndryshimet klimatike ka provuar tashmë rezultatet e saj dhe adresa e Millieukontakt Maqedoni dëshmon në interes të komunave të tjera në Maqedoni dhe në rajon që në mënyrë aktive duan të angazhohen në këtë projekt që është një nga projektet e para të tilla të mbështetura nga USAID në mbarë botën.

Si përfundim unë do të doja që edhe një herë t›ju falenderoj për pjesëmarrjen tuaj dhe të ju përgëzoj ju në aktivitetet e realizuara me sukses.

Igor Sllavkovski

Drejtor ekzekutiv,Milieukontakt Maqedoni

Krijimi i një strategjie komunale për ndryshimin e klimës është një nga projektet më të mëdha të realizuara në nivel lokal nga Qendra për Edukim dhe Zhvillim (QEZH), në bashkëpunim me komunën e Tearcës. Strategjia është krijuar në kuadër të projektit të strategjive komunale për ndryshimin e klimës, i cili mbështetet financiarisht nga USAID dhe zbatohet nga Millieukontakt Maqedoni. Projekti, përveç Tearcës në përgjithësi përfshinë disa komuna në Republikën e Maqedonisë.

Duke marrë parasysh objektivat dhe prioritetet e organizatës QEZH, e cila avokon për mbrojtjen dhe zhvillimin e natyrës, shëndetësisë dhe arsimit, dhe duke besuar se ne jemi të gjithë të vetëdijshëm se ndryshimi i klimës po ndodh tani, çështja e vetme që është ende pa përgjigje është ajo që në të vërtetë ne (qytetarët) mund të bëjmë në lidhje me ndryshimin e klimës. Për shkak të gjithë kësaj, në dhjetor 2012, QEZH ka vendosur ti bëjë thirrje të hapur Millieukontakt Maqedonisë për të krijuar një strategji komunale mbi ndryshimin e klimës.

QEZH u sfidua për të përgatitur strategjinë komunale për ndryshimin e klimës për të ndihmuar Tearcën si komunë që të përballet më mirë me sfidat e ndryshimit të klimës. Një sfidë tjetër në këtë projekt është aftësimi për të kontribuar në përmirësimin e proceseve demokratike lokale dhe për të rritur kapacitetet lokale për t›iu përshtatur ndryshimeve klimatike.

Si një organizatë, por në rradhë të parë si qytetarë të Pollogut të poshtëm çdo vit ne përballemi me efektet e ndryshimit të klimës, që ndikojnë në jetën e përditshme të njeriut dhe mjedisit të tij. Edhe pse ne të gjithë e ndiejmë efektetin e ndryshimeve klimatike, kategoria më e rrezikuar padyshim janë fermerët, të cilët i takojnë komunës së Tearcës që është e njohur për bujqësinë.

Duke pasur parasysh se nga institucionet e tjera, thuaja aspak nuk është shqyrtuar kjo temë dhe një numër i vogël i njerëzve kanë njohuri në lidhje me ndryshimet e klimës dhe se si ato ndikojnë shoqërinë, anëtarët dhe udhëheqësia e Komunës së Tearcës dhe QEZH besojnë se ky projekt do të jetë i rëndësishëm për të gjithë qytetarët që jetojnë në këtë komunë.

Shumica e atyre që kontribuan në përgatitjen e aplikimit për këtë projekt, ishin të vetëdijshëm se çështjet klimatike çdo ditë ballafaqohemi me thatësira, humbje të cilësisë së produkteve të ndryshme, zhdukja e llojeve të bimëve dhe kafshëve, ndotja e ujit, u shfaqën sëmundjet e bimëve që rriten në rajon, por në të njëjtën kohë ishin të hapur për njohuri të reja dhe të shohin një mundësi për të vepruar nëpërmjet këtij projekti.

Të gjitha këto arsye të përmendura më lartë dhe mundësia e të gjitha këtyre gjërave për të bërë një strategji që në afat të gjatë do të zgjidhim ose do të iniciojë zgjidhje na bëri si një organizatë për të komunikuar dhe një mënyrë për të bashkuar forcat, duke përfshirë institucionet në rradhë të parë, dhe aktorëve të tjerë në komunitet për të punuar në përgatitjen e një strategjie që do të ndihmojë për të luftuar ndryshimet klimatike.

Një tjetër motivim i rëndësishëm për të aplikuar për këtë projekt ishte ai i Agjendës së gjelbër. Metodologjia e Agjendës u paraqit në fillim të projektit dhe se e njejta, si një mjet për të siguruar qasje maksimale për të gjitha palët e interesuara në komunitet, duke identifikuar vlerat reale dhe gjetjen e zgjidhjeve për ruajtjen e tyre dhe kultivim të mëtejshëm, për të lehtësuar përshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike dhe parandalimin e tyre.

Strategjia ka krijuar shumë funksione për banorët e Komunës së Tearcës dhe më gjerë përmes shpërndarjes së informacionit, kryesisht nëpërmjet organizimit zbatues, i cili operon nëpërmjet rrjeteve të ndryshme në shumë pjesë të shtetit, por me anë të komunës, e cila ka bashkëpunimin me komunat e tjera në vend dhe më gjerë . Si përfitime të rëndësishme të strategjisë janë:

• Strategji që do të reflektojë nevojat aktuale të Komunës së Tearcës dhe të ofrojë masa për të trajtuar ndryshimin e klimës.

• Prioretizimi i kategorive më të ndjeshme prej ndrzyshimeve klimatike.

• Rritja e përvojës së udhëheqësve të projektit dhe aktorëve të tjerë në komunitet përmes seminareve të shumta dhe trajnimeve të kryera nga trajnerë dhe ekspertë të përfshirë në këtë projekt.

• Përvetësimi i njohurive të reja përmes procesit të Agjendës së gjelbër, të cilat do të transferohen në komunitet për të promovuar vlerat e id entifikuara nga shumica e anëtarëve të grupeve punuese.

• Identifikimi i kulturave më të prekura bujqësore dhe duke sugjeruar masa për mbrojtjen dhe adaptimin në ndryshimet klimatike.

9

3

HYRJE NË STRATEGJINË

Metin Muaremi

kryetar,Shoqata “Qendra për Edukim dhe Zhvillim“-QEZH Теаrcë

I KOMUNËS SË TEARCËS POZITA GJEOGRAFIKE

NJËSIA E qEvERISJES lokAlE

vITI I THEmElImIT

SIpËRfAqJA

NumRI I pËRGJITHSHËm I bANoRËvе

STRukTuRA ETNIkE

STRukTuRA GJINoRE

DENDËSIA E popullSISË

NumRI I vENDbANImEvE

vENDbANImET

AkTIvITETET kRYESoRE TË popullSISË

RESuRSET NATYRoRE

SHkAllA E pËRGJITHSHmRE E DIokSIDIT TË kARboNIT (Co2-Eq.)

KOMUNA E TEARCËS

1996

164,45 KM²

22.7671 (30.6.2011)

SHQIPTAR 84,4%, MAQEDONAS 12,2%, ТURQ 2,3%, TË TJERË 1%

11.079 (48,7%) FEMRA // 11.688 (51,3%) MESHKUJ

138,4 b/км2

13

SLATINA - 4,112 bANORË, TEARCË - 3,974 bANORË, DObROSHTE - 3,549 bANORË, NERASHTË - 3,485 bANORË, PRSHOVCE - 2,516, bANORË, AUDREY - 1,739 bANORË, NEPROSHTENO - 1,309 bANORË, GLOGI - 1,295 bANORË, LESHOK - 440 bANORË, PRVCE - 27 bANORË, bREZNO - 8 bANORË, VARVARA - 0 bANORË, JELOSNIK - 0 bANORË

bUJQËSI, INDUSTRI, SHERbIME, TJERA

LUMI bISTRICA ME DEGËT, PYJET E MALIT SHARR, KULLOTAT MA-LORE, LIQENET MALORE, FRUTAT MALORE, PRODUKTE bUJQËSORE

52,261.11

TAbELA 1 Të dhënat elementare të Komunës së Tearcës

Komuna e Tearcës shtrihet në pjesën lindore të Republikës së Maqedonisë, në mes 42 ° 01 ‹dhe 42 ° 10› dhe 20 ° 54 ‹dhe 21 ° 08›, dhe mbulon një sipërfaqe prej 164,45 km2. Në juglindje dhe jugperëndim kufizohet me fshatin Jegunovcë, në jugperëndim të Tetovës, ndërsa në veriperëndim kufizohet me Republikën e Kosovës.

11

pRofIlI

+

+

+

+

+2002

1971

СТОЈАКОВОСЕЛЕМЛИ

Kryesia e komunës

Vende të banuara

Qendra gjeografike

Qendra të banimit

1971 viti i censusit

TEARCË

SLLATINËLESHOK

VARVARË

NEPROSHTEN

JELLOSHNIKDOBROSHTË

NERASHTE

ODRIPRVCE

BREZNO

GLOGJI

PËRSHOVCË+++++

1948

2002

1948

1 Burimi: Agjencioni shtetëror për statistika, http://makstat.stat.gov.mk/pxweb2007bazi

RELIEFI KARAKTERISTIKAT KLIMATIKE

HIDROGRAFIА

Në kontekstin gjeologjik, territori i komunës së Tearcës është pjesë e zonës së Maqedonisë Perëndimore, dhe këtu gjenden kryesisht shkëmbinj nga periudha Paleozoike. Në Luginën e Pollogut janë të përhapura sedimente kuaternare.

Në teritorin e komunës së Tearcës dominojnë dy njësi të veçanta të reliefit. Pjesa juglindore e territorit të komunës shtrihet në fole të luginës në të cilin dominojnë rënie të shumta tipike të rënda, të cilat shtrihen kryesisht në nivel të rafshnaltave dhe shpateve të malit Sharr. Në reliefin e Sharrit, posaçërisht në vendet më të larta, sidomos në vëllimet më të larta, dominojnë erozionet akullnajore dhe forma të ashpra lumore, të cilat shumë vende i kanë prerë me lugina të thella që zbresin paralelisht me luginën. Maja më e lartë në zonën malore të Tearcës është Maja e zezë (2578 m), pika më ekstreme veriperëndimore.

Duke pasur parasysh dallimin e madh në mes fushës së Pollogut dhe pjesëve më të larta të Sharrit , karakteristikë e territorit të Tearcës është se hapësira e vogël është alokuar më shumë në klimat malore, duke filluar nga klima e ngrohtë kontinentale , për atë alpine të ftohtë . Në pjesët më të ulta të luginës shtrirë në një lartësi prej 400-600 metra mbi nivelin e detit, në rrypin i cili pret të gjithë nën - fshatrat e Sharrit, ka klimë të ngrohtë llojin e klimës kontinentale. Mbi këtë hapësirë, kalimi nga lugina në malet 600-1300 metra mbi nivelin e detit, klima është përcaktuar si e ftohtë kontinentale dhe kodrinore - kontinentale – malore. Përgjatë këtij rajoni, në lartësi deri 1650 metra mbi nivelin e detit, klima bëhet e qartë malore - kontinentale dhe shumë freskuese dhe mbi 1650 metra, zona është nën ndikimin e tipit të klimës sub alpike, ndërsa lartësitë e mësipërme 2250 metra mbi nivelin e detit, vendi merr tiparet e klimës alpike.

Muaji më i ftohtë i vitit është janari me temperaturë mesatare prej -0,5 ° C, ndërsa minimumi absolut i matur në janar dhe dhjetor, ështe -24,5 ° C.Muaji më i nxehtë është Korriku, me një temperaturë mesatare prej 21,3 ° C, ndërsa temperatura maksimale absolute e matur është 40,0 ° C. Temperatura mesatare e ajrit është 10,8 ° C.

Për shkak se mali Sharr është i pasur me ujë, rrjeti i lumit në komunë përbëhet nga flukse të shkurta që kanë luginat e thella që janë të mbushura me ujë në pranverë kur bora shkrihet në shpatet e larta malore, dhe lumi më i madh është Bistrica. Të gjitha rrjetet ujore derdhen në lumin Vardar.

13Muajt TEMPERATURA °С TË RRËNAT

Mesatare Maksimale Minimale мм

Janar -0,5 3,6 -4,2 71,1

Shkurt 2,1 7 -2 61,9

Mars 6,5 11,9 1,5 59,3

Prill 11,2 16,9 4,9 48,2

Мај 15,7 25,1 8,7 66

Qershor 19,2 21,8 11,3 42

Korik 25,4 25,7 12,7 33,4

Gusht 20,8 28 12,4 40,7

Shtator 16,6 24 9,2 53,3

Tetor 10,8 17,5 4,9 59,3

Nëntor 4,9 9,8 0,7 84,2

Dhjetor 0,7 4,7 -2,8 76

Vjetore 10,8 16,6 4,8 695,4

TAbELA 2 Parametrat klimatike për Komunën e Tearcës 1971-20002

2 Burimi: Shërbimi për çështje hidrometeorologjike, MS Tetovë

Komuna e Tearcës nuk ka sasi të mëdha të reshjeve, dhe sasia e tyre mesatare vjetore është 695,4 mm. Shumica e shirave bien në vjeshtë, në nëntor, kur bien edhe deri më 84.2 mm. Në sasinë mesatare të reshjeve, bora merr pjesë në sasi të konsiderueshme, veçanërisht në rajonet më të larta, ku gjatë dimrit është forma e vetme e reshjeve

TAbELA 1 Temperaturat mujore në Komunën e Tearcës

TAbELA 2 Reshjet mesatare në Komunën e Tearcës

KARAKTERISTIKAT DEMOGRAFIKE

Sipas regjistrimit të fundit zyrtar të popullsisë dhe vendbanimeve në vend, në territorin e komunës së Tearcës jetojnë 22.454 banorë ose 164,45 b/km2, duke e bërë atë një nga komunat me popullsi më të dendur, me dendësi të dyfishtë, në krahasim me dendësinë e popullsisë në Maqedoni e cila në vitin 2002 arriti në 78.6 b/km2. Në anën tjetër, popullsia sipas vlerësimit të bërë me 30/06/2011, ishte 22.767 banorë. Nga këta 11.688 (51.3%) ishin meshkuj, ndërsa 11.079 (48.7%) ishin femra.

Komuna e Tearcës është një komunë rurale me 13 fshatra, por dy prej tyre, Barbara dhe Jelosnik janë krejtësisht të pabanuara, tërësisht të migruar. Vendbanimet tjera janë zona të mëdha rurale me mbi një mijë njerëz. Përjashtim nga ky varg janë fshati Brezno i cili ka 8 banorë dhe Prvce me 27 banorë, dhe më i madhe nga fshatrat e vegjël është Leshoku me 440 banorë. Fshati më i madh në vitin 2002 ishte Sllatina me 4,112 banorë apo 18.3%, e ndjekur nga qendra komunale e Tearcës 3,974 (17.7%), Dobroshte 3,549 (15.8%), Nerashtë 3485 (15.5%), Prshovcë 2,516 (11.2%), Odri 1,739 (7.7%), Neproshteni 1,309 (5.8%), Glogji 1,295 (5.8%).

Sipas strukturës etnike të popullatës, te komuna e Tearcës shqiptarët dominojnë me 84.4% ose 18.950 banorë. Përveç kësaj, në këtë komunë jetojnë 2739 Maqedonas (12.2%), 516 (2.3%) turq, ndërsa grupet tjera etnike përbëjnë rreth 1% të popullsisë.

Sa i përket strukturës së moshës të popullsisë, siç tregohet në tabelën e mëposhtme, plakja në komunën Tearcës është diçka më e shpejtë se në nivelin e Maqedonisë. Grupmosha e të rinjëve nga 0-14 vjet, merr pjesë me vetëm 15.55% që është 2% më pak se mesatarja e këtij grupi të popullatës në Republikën e Maqedonisë. Nga ana tjetër, përqindja e popullsisë në moshë pune është 75.1%, dhe kjo përqindje është 5% më pak se në nivelin shtetëror. Së fundmi, popullsia 65 vjeçare (dmth mosha e pensionimit) përbën 9.34% të popullatës në komunë dhe rreth 2%

më pak se numri i nivelit të Maqedonisë.

Këto trende demografike tregojnë rritje të ngadaltë të popullsisë dhe një nga arsyet kryesore është ende shkalla e lartë e lindjes, si pasojë e të cilës, shtimi natyror në vitin 2011 ka qenë 2,9 ‰, gjë që vë komunën në rradhën e komu-nave me përqindje më të lartë të natalitetit në komunitet, në krahasim me shkallën shtetërore e cila arrin në 1,6 %.

Sipas regjistrimit të vitit 2002, komuna e Tearcës ka 5095 familje, që do të thotë se madhësia mesatare e një familje është 4.41 për frymë, e cila është një më shumë se rezidenti mesatar në Republikën e Maqedonisë, që është 3.6 per-sona / familje. Nga ana tjetër, numri i banesave (vendbanimeve , rezidencave ) në komunë është 5480, ose 1.1 dhoma në çdo familje, e cila është pak nën mesataren kombëtare prej 1.2 dhoma / familje.

15

35

30

25

20

15

10

5

0

-5

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Minimale

Maksimale

Mesatare

Jana

r Sh

kurt

Mar

s

Prill

Maj

Qesh

or

Kor

rik

Gush

t Sh

tato

r

Teto

r N

ënto

r

Dhj

etor

Jana

r

Shku

rt

Mar

s

Prill

Maj

Qesh

or

Kor

rik

Gush

t

Shta

tor

Teto

r

Nën

tor

Dhj

etor

TAbELA 3 Struktura moshore e popullsisë të Komunës të Tearcës, sipas vlerësimit për vitin 30.06.20115

Gjithsej 0-14 vjet 15-64 vjet mbi 65 vjet

Gjithsej 22.767 3.541 15,55% 17.099 75,10% 2.127 9,34%

Burra 11.688 1.872 16,02% 8.796 75,26% 1.020 8,73%

Gra 11.079 1.669 15,06% 8.303 74,94% 1.107 9,99%

3 Statistikat vjetore të Republikës të Maqedonisë, 2012, Agjencioni shtetëror për statistika 4/5 Burimi: Agjencioni shtetëror për statistika, http://makstat.stat.gov.mk/pxweb2007bazi

panjohur80+

75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-90-4

10 5 0 5 10

BURRA GRA

KOMUNIKACIONI

KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE

PËRDORIMI I TOKËS

Komuna e Tearcës me vendndodhjen e saj në anën verilindore të luginës Pologut është vendosur objektivisht jashtë rrugëve kryesore. Megjithatë, nuk mund të thuhet se marrëdhëniet e komunës me pjesët e tjera të vendit janë të dobëta . Nga Komuna kalon rruga rajonale - 405 ( Tetovë - Jazhincė - Republika e Kosovës), që e bën komunën që të ketë një marrëdhënie të madhe jo vetëm në kontekstin ndërkombëtar, por edhe me pjesën tjetër të shtetit .Nëpërmjet kësaj rruge rajonale lidhen edhe drejtimet rajonale, pra R - 403 ( Prshovcë - Jegunovcë - Shkup ) , dhe R - 424 ( Leshok - Shemshov - Zhelinë ) që lidhet me autostradën M - 4 ( E - 65 ) .

Me rëndësi të veçantë strategjike ndërkombëtare rrugore për komunën është R - 405, për në Kosovë, përmes të cilës zhvillohet tregti e gjerë si dhe shkëmbime të tjera.

Rrjeti lokal rrugor në komunë është i zhvilluar mirë dhe është cilësor. Në fakt, që nga 2006 - 2011, rrjeti lokal është rritur me 38%, nga 99 km në 137 km. Gjatësia e përgjithshme prej 137 km rrugë lokale, prej së cilës 57 km (41.6%) janë rrugë të shtruara me asfalt, 38 km me zhavorr dhe sipërfaqe të tokës, ndërsa 42 km janë nën mesataren.

Sipas entit shtetëror për statistikë me 31 Dhjetor, 2011 në komunën e Tearcës janë regjistruar gjithsej 287 biznese aktive. Numri më i madh i bizneseve aktive sipas sektorëve janë:

■ Tregti me shumicë dhe pakicë; riparimi i automjeteve motorike dhe i motoçikletave, 109 subjekte;

■ Prodhim industrial, 37 subjekte, dhe

■ Ndërtim, 36 subjekte.

Sektorët e tjerë të aktiviteteve në komunën e Tearcës që janë të regjistruara dhe biznese aktive janë: bujqësia, pylltaria dhe peshkimi, transporti dhe magazinimi, akomodimi dhe aktivitete tjera teë shërbimit të ushqimit, informacioni dhe komunikimi, profesionale, shkencore dhe ato teknike, arsimi, aktivitetet e shëndetit dhe kujdesit social, shërbime të tjera. Shumica e këtyre subjekteve aktive afariste, sipas madhësisë së tyre në një kategori të subjekteve të mikro, pa ndonjë njësi bie në kategoritë e bizneseve të mesme dhe të mëdha. Nga ana tjetër, numri i përgjithshëm i ndërmarrjeve aktive të vitit është zgjeruar me shpejtësi, me tendencën për të rritur numrin e mikro-subjekteve dhe për të zvogëluar numrin e subjekteve të vogla.

Komuna e Tearcës ka 3,449 h. (hektarë) sipërfaqe të tokës bujqësore në dispozicion, nga të cilat 2,990 h. (86.7%) përdoret, dhe gati 2/3 e saj, dmth 1.921,21 h. ujitet. Kategoria e tokës së punueshme, kopshte dhe kopshte në shtëpi përbëjnë 2.000 h. ose 2/3 të tokës së përdorur bujqësore, nën livadheve dhe kullota është 29.3%, ndërsa kopshtet janë të përfaqësuara me 89 h.

Shumica e tokës nën tokë të lëvruar dhe kopshte, 1.450,34 h. ose ¾, përdoret për mbjellje të kulturave drithërore dhe lashtave. Kulturat dominuese janë gruri i cili mbulon një sipërfaqe prej 725,56 h. ose 50%, dhe misri me 681,66 h. ose 47%. Nga bimët foragjere, me një dominim të madh me 84% është jonxhja. Në perime dominojnë fasulet, të cilat zënë 1/3 të zonës dhe 62.84 h. Fakt interesant është se pas fasuleve vijnë lulet dhe bimët dekorative që janë të mbjellura në 53,65 h. (28.4%). Perime të rëndësishme janë ende patatet, specat dhe domatet.

Pemtaria është një industri e rëndësishme bujqësore në Tearcë, edhe pse zënë pjesën më të madhe të tokës së punueshme. Më mollë (38.7 h), arra (19 h) dhe dardhë (9.45 h), ose bimët që kanë përshtatje dhe karakteristika klimatike të komunës.

Pronarët individual në komunën e Tearcës disponojnë 419,59 h pyje, nga të cilat 97.3% ose 408,04 h pyje të pastër gjethrënës. Nga këto, lisi dhe ahu zënë 48.7%, ndërsa pjesa tjetër janë bimë të tjera gjethrënëse.

17

Sipërfaqja e tokës bujqësore të shfrytëzuar sipas kategorive (në h.)7

Gjithsejt Ara kopshte dhe obore të shtëpive Livadhe Kullota Pemishte Vreshta Fidanishte

2.990 2.000 836 40 89 22 3

100% 66,90% 27,95% 1,34% 2,98% 0,74% 0,09%

Zona e tokës së punueshme, kopshte dhe kopshte në shtëpi nga lloji i kulturave (h)8

Gjithsejt Drithëra Bimë industriale Bimët foragjere Perimet, lule dhe bimë dekorative

1.910,51 1.450,34 2,46 269 188,71

100% 75,9% 0,1% 14,1% 9,9%

6 http://makstat.stat.gov.mk/pxweb2007/Database/popisnazemjodelstvoto/PopisNaZemjodelstvoto.asp7 ibid

8 ibid

Në kuadër të projektit të USAID-it «Strategjitë komunale për ndryshimet klimatike», të implementuar nga Millieukontakt Maqedoni, u realizua faza e edukimit të përfaqësuesve të komunave, për të përgatitur një inventar të emisioneve të gazrave serrë. Së bashku me pjesëmarrësit në procesin e zhvillimit të strategjisë u përgadit dhe inventari lokal i gazrave serrë në komunën e Tearcës.

Pjesa më e madhe e emisioneve të gazrave serrë rrjedhin nga sektori energjetik, ose nga përdorimi i energjisë elektrike dhe karburantit. Pjesa tjetër e emisioneve rezultojnë nga aktivitetet bujqësore dhe nga mbeturinat. Emetimet e gazrave serrë në përqindje më të lartë 70,88% rezultojnë nga sektori energjetik, kurse burimin i dytë më i madh i gazrave që shkaktojnë efektin serrë është sektori i mbeturinave me një pjesëmarrje prej 17,86%, ndërsa praktikat bujqësore zënë 11,26% në shfaqjet e emisioneve të gazrave komunale.

Më poshtë është tabela me një pasqyrë të emisioneve komunale në sektorët ku janë të agreguara emetimet e gazeve serrë në territorin e Komunës së Tearcës që është 52,261.11 CO2-eq ton për vitin 2012. Mesatarja e emisioneve për kokë banori në Tearcë është më e vogël se shfaqja mesatare kombëtare dhe kjo ndodh për shkak të faktit se komuna nuk ka objekte të mëdha industriale.

19Emisioni i gazrave serrë në territorin

e komunës të Tearcës

52.261,11 ton/vit. CO2-eq

односно:

2,29 ton/vit.CO2-eq/për banorë

Kapaciteti i absorbimit i pyjeve

1.040,00 ton/vit. CO2-eq

Bilanci i emisioneve të gazrave serrë

51.221,11ton/vit. CO2-eq

4

71%

11%

18%

Energjetik

bujqësia

Mbeturina

bURIMI I EMISIONEVE TË GAZRAVE SERRË SIPAS SEKTORIT

INvENTARI I GAZRAvE SERRË

TAbELA 3 Emetimi i emisioneve të gazrave që shkaktojnë efektin serrë sipas sektorëve

Përgatitja e kësaj strategjie për ndryshimet klimatike në komunën e Tearcës u aplikua metodologjia e agjendës së gjelbër dhe është përshtatur për të zgjidhur çështjet që lidhen me ndryshimet klimatike, organizuar në 5 faza dhe 18 etapa.

Agjenda e Gjelbër - Mjeti për të ruajtur vlerat e komunitetit

Agjenda e gjelbër është një metodë pjesëmarrëse dhe demokratike për zhvillimin dhe zbatimin e strategjive dhe planeve për zhvillim të qëndrueshëm lokal me përfshirjen e aktive të sektorëve të ndryshëm të komunitetit lokal ku procesi është kryer. Procesi është i jashtëzakonshëm dhe i veçantë në krahasim me proceset e tjera që kanë qëllime të ngjashme në tre aspekte:

• Procesi i parë fillon me identifikimin e vlerave lokale kundrejt problemeve;

• Pjesëmarrja në proces nuk është i kufizuar vetëm për ekspertët të caktuar dhe grupet e interesit, por gjithpërfshirës dhe i hapur për të gjithë; dhe

• Vetë procesi që është rezultat, dhe rezultatet që rrjedhin prej saj janë përfitim për popullsinë lokale.

Rëndësia e Agjendës së Gjelbër është e dyfishtë:

Nga njëra anë, procesi pjesëmarrës, e cila është arritur me anë të marrëveshjes së ndërsjellë, forcimin e komunikimit dhe bashkëpunimit, apo të pjesëmarrjes publike në vendimmarrje dhe qeverisje të mirë në nivel lokal;

Nga ana tjetër, rezultatet e procesit - Strategjia lokale klimatike me një plan veprimi, i cili mund të kontribuojnë në zhvillimin e qëndrueshëm lokal dhe përmirësimin e cilësisë së jetës.

Qëllimet afatgjate të Agjendës së gjelbër janë:

Integrimi i çështjeve mjedisore, zhvillimit të qëndrueshëm për ndryshimet klimatike, të gjitha proceset përkatëse të planifikimit dhe krijimit të politikës;

Rritja e nivelit të ndërgjegjësimit të popullatës lokale, çështjet e mjedisit, zhvillimin e qëndrueshëm dhe ndryshimet klimatike;

Ngritja e vetëdijes për ndikimin e ndryshimeve klimatike në zhvillimin lokal dhe anasjelltas;

Rritja e pjesëmarrjes së shoqërisë civile në proceset e vendim-marrjes në komunitet dhe të qeverisjes së mirë;

Qëllimet afatshkurtëra të Agjendës së gjelbër janë:

Analiza e zhvillimit të komunitetit në kontekstin e mbrojtjes së mjedisit dhe përshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike;

Analiza e ndjeshmërisë ndaj ndryshimeve klimatike në kontekstin e zhvillimit të qëndrueshëm lokal,

Krijimi i një vizioni të komunitetit dhe qasje strategjike ndaj përshtatjes ndaj ndryshimeve klimatike dhe zbutjen e saj;

Nxitja e nismave dhe procesi interaktiv me komunitet palët e interesuara dhe bartësit e zhvillimit të rajonit;

21

pRoCESI I AGJENDËSSË GJElbËR Metodologjia e agjendës së gjelbër

5SEKTORI tonCO2-eq/vit. %

Energjetika 37,019.78 70.88%

Rrjeti i energjisë elektrike në banesa private 27,319.65 52.31%

Rrjeti i energjisë elektrike në objekte publike 619.78 1.19%

Rrjeti i energjisë elektrike për ndriçim rrugor 509.60 0.98%

Transporti 8,570.74 16.41%

bujqësia 5,878.23 11.26%

Emetimet e metanit nga fermentimet eterike 5,410.65 10.36%

Emetimet e metanit nga plehrat organike 432.18 0.83%

Emetimet e gazrave serrë nga lashtat (kulturat bujqësore) 35.40 0.07%

Pyje dhe Pylltari -1,040.00 -2.03%

Mbeturinat 9,328.10 17.86%

Emetimet e metanit nga deponitë e mbeturinave të ngurta 8,266.36 15.83%

Emetimet e metanit nga banimi / komerciale ujërave të zeza organike dhe llumrave 537.84 1.03%

Emetimet e oksideve të azotit nga kanalizimet 523.90 1.00%

Gjithsejt (pa pylltari) 52,226.11

Gjithsejt (me pylltari) 51,186.11

pARImI 1 VLERAT LOKALE

pARImI 2PJESËMARRJA AKTIVE

E KOMUNITETIT

pARImI 4STRATEGJITË E KOMUNITETIT

pARImI 3PRONËSIA E PËRbASHKËT

pARImI 5FORCIMI I KAPACITETEVE

Në fillim të procesit të komunitetit, vendet lokale të shqetësuara identifikojnë vlerat e komunitetit.Ideja kryesore është që të vënë theksin tek gjërat që vendasit janë krenarë, në vend se duke u fokusuar në problemet. Në terma të vlerës, palët e interesuara mund të identifikojë burimet natyrore ose objekteve në mjedisin dhe natyrën (monumente natyrore, zonat e mbrojtura, disa specie bimore ose shtazore, por edhe tërë ekosistemet). Shuma e tillë mund të jetë disa produkte vendore bujqësore, por edhe gjithë bujqësia apo aktivitete të tjera ekonomike. Vlera mund të jetë gjithashtu objekte nga fusha e kulturës, infrastrukturës dhe objekteve, mund të jetë mjedisi mediatik dhe tërë ekosistemet etj.

Për shkak se, në rastin konkret, procesi i Agjendës së Gjelbër që të analizojë çështjet që lidhen me ndryshimin e klimës dhe mjedisit, në kontekstin e shoqërisë njerëzore, bëhet një thirrje për pjesëmarrje në procesin që duhet të marrin pjesë jo vetëm aktivistët e mjedisit, por edhe palët e interesuara tjerë të shoqërisë, si gratë dhe të rinjtë, fermerët, pronarë tokash, njerëzit me aftësi të kufizuar, organizatat fetare dhe kështu me radhë. Kjo qasje është shumë e rëndësishme, sepse ndryshimi i klimës mund të ketë efekte të ndryshme për kategoritë e ndryshme të njerëzve që mund ndryshe dhe të ndjehen pasojat e ndryshimit të klimës.

Procesi i Agjenda e Gjelbër është i hapur për të gjithë ata që tregojnë interes, pavarësisht nga niveli i tyre i njohurive në lidhje me ndryshimin e klimës dhe mbrojtjen e mjedisit. Kushdo që është i angazhuar me komunitetin e tij, mund të kontribuojë në suksesin e procesit dhe rezultatet e saj. Kjo sugjeron se një vëmendje e veçantë i është dhënë për ndërtimin e kapaciteteve lokale, njerëzit lokalë, në mënyrë që të fitojnë mjetet për të marrë pjesë në mënyrë aktive në procesin dhe në zbatimin e aktiviteteve.

Si rezultat i këtij procesi, komuniteti merr një dokument apo strategji që është i bazuar në konsensus dhe adresimin e nevojave të shoqërisë civile, me një plan veprimi të masave të identifikuara për përshtatjen dhe zbutjen e efekteve të ndryshimeve klimatike. Përveç kësaj, ajo ngre ndërgjegjësimin në mesin e popullatës lokale dhe gatishmërinë e saj për ndryshimet klimatike globale, aktivizim i forcuar, dhe zhvillimin e proceseve paralele për veprimet e ardhshme që do të ndihmojnë pjesëmarrësit të njohin rezultatet afatshkurtra dhe afatmesme të projektit.

Në thelb, procesi i Agjendës së Gjelbër ka për qëllim zhvillimin e një strategjie për tejkalimin e hendekut të përcaktuar (ndryshim) në mes të situatës aktuale, tendencat (prirjet), dhe e ardhmja e dëshiruar (vizioni). Pas përfundimit të procesit të monitorimit (monitorimin e shtetit) për të analizuar rezultatet dhe për të bërë konkluzione dhe rekomandime mbi të cilat mund të fillojë një cikël të ri.

Pas zgjedhjes vlerave, krijimin e grupeve lokale të punës që kanë të bëjnë me të paktën një vlerë. Grupet punuese kanë analizuar statusin e secilit prej vlerave, të cilat përcaktojnë vizionin e komunitetit, por edhe gjithashtu kontribuojnë me ide dhe hartimin e aktiviteteve të projektit në kuadër të strategjisë së rënë dakord. Të gjitha këto hapa janë ndërmarrë nga ana e popullatës lokale, dhe duke u bazuar në prioritetet e tyre, nevojat dhe dëshirat. Për shkak të kësaj, të gjithë qytetarët të vërtetë të motivuar përfshirjen e planeve të tyre në dokumentin përfundimtar të Agjendës së Gjelbër.

Ngritja e kapaciteteve në nivel lokal, si një komponent i procesit të Agjendës së Gjelbër është thelbësor në sigurimin e pronësisë lokale, dhe inkurajimin e njerëzve lokalë që të marrin përgjegjësinë për zhvillimin e saj të qëndrueshëm, dhe në këtë mënyrë të përmirësojë cilësinë e jetës për të tanishme dhe e brezave të ardhshëm.

VLERAT janë të gjitha burimet (natyrore, shoqërore, ekonomike) në dispozicion të komunitetit që synojnë zhvil-limin e qëndrueshëm të komuniteteve të cilat janë të rëndësishme për komunitetin dhe qytetarët janë veçanërisht krenar për ato.

23

FAZA1

FAZA2

FAZA3

FAZA4

FAZA5INICIMI DHE

PËRGATITJA E PUNËS NË KOMUNITET

ANALIZA E VLERAVE TË KOMUNITETIT

ANALIZA E QËLLIMEVE TË ZHVILLIMIT NË PËRPUTHJE ME

NDRYSHIMIN E KLIMËS

SINTEZA DHE

PLANIFIKIMI

ZBATIMI, MONITORIMI DHE

SHQYRTIMI

HAPI 16: Miratimi i strategjisë nga ana e Këshillit Komunal si dokument zyrtar strategjik

HAPI 17: Zbatimi i masave prioritare përmes projektit pilot

HAPI 18: Mbikqyrja, monitorimi dhe rishqyrtimi i strategjisë

HAPI 10: Vlerësimi i CENUESHMËRISË ndaj ndryshimeve klimatike

HAPI 11: Vlerësimi i mundësive për MITIGIM (lehtësim) të ndryshimeve klimatike

25

fAZA 1INICIMI DHE PËRGATITJA E PUNËS NË KOMUNITET

fAZA 3ANALIZA E QËLLIMEVE ZHVILLIMORE NË PËRPUTHJE ME NDRYSHIMET KLIMATIKE

fAZA 2ANALIZA E VLERAVE

TË KOMUNITETIT

fAZA 4 SINTEZA DHE PLANIFIKIMI

fAZA 5 ZBATIMI, MONITORIMI

DHE RISHQYRTIMI

HAPI 1: Krijimi i profilit të komunitetit Përgatitja e profilit klimatik Inventari i gazrave serrë Hartëzimi i palëve me interes në komunitet Analiza e dokumenteve ekzistuese dhe politikave lokale Identifikimi i VLERAVE të mundshme të komunitetit

HAPI 2: Takimi i parë me palët me interes të komunitetit

Aktivitete përgatitore për organizimin e takimit Realizimi i takimit Përcaktimi i vlerave të komunitetit Formimi i grupeve punuese tematike

HAPI 3: Përcaktimi i FUNKSIONEVE të vlerave

HAPI 4: Përcaktimi i TRENDEVE të funksioneve

HAPI 5: Analiza e EFEKTEVE të trendeve

HAPI 6: Definimi i VIZIONIT të komunitetit

HAPI 7: Definimi i PRObLEMEVE kryesore

HAPI 8: Analiza e SHKTAKTARËVE të problemeve

HAPI 9: Vendosja e QËLLIMEVE zhvillimore të komunitetit

HAPI 12: Përzgjedhja e MASAVE PRIORITARE për ndryshimet klimatike

HAPI 13: Zhvillimi i PLANIT TË VEPRIMIT për ndryshimet klimatike

HAPI 14: Zhvillimi i planit MONITORUES

HAPI 15: Shkrimi i strategjisë dhe debati publik

27

vIZIoNI DHE STRATEGJIA pËR ZHvIllImIN E qËllImEvE

Vizioni i qytetarëve të komunës së Tearcës9

Komuna e Теarcës – Qendra turistike ekonomikisht të zhvilluara, me burime të qëndrueshme dhe natyrore të ujit si dhe mbrojtjen e prodhimeve bujqësore vendase.

QËLLIMET E ZHVILLIMIT PËR TË ARRITUR VIZIONIN:

6ObJEKTIVI I PËRGJITHSHËM 1: Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve nga malet e Sharrit, nëpërmjet:

Qëllimi 1.1. : Mbrojtja e bimëve (bimëve të egra, manaferrat, etj) nga sëmundjet e ndryshme;

Qëllimi 1.2.: Menaxhimi i Qëndrueshëm i Ekosistemit të malit Sharr;

Qëllimi 1.3.: Zhvillimi i turizmit në malin Sharr.

ObJEKTIVI I PËRGJITHSHËM 2: Menaxhimi i qëndrueshëm i resurseve ujore në Komunën e Tearcës me:

Qëllimi 2.1.: Krijimi i një sistemi funksional për ujë të pijshëm;

Qëllimi 2.2.: Krijimi i një sistemi funksional të ujitjes.

ObJEKTIVI I PËRGJITHSHËM 3: Mbrojtja dhe promovimi i prodhimeve vendore bujqësore me:

Qëllimi 3.1.: Prodhimi e produkteve të cilësore lokale bujqësore;

Qëllimi 3.2.: Mbrojtja e produkteve bujqësore;

Qëllimi 3.3.: Inkurajimi i njerëzve që të merren me bujqësi.

9 Ky vizion është i përbërë nga pjesëmarrësit në procesin e përgatitjes të strategjisë për ndryshime klimatik në Komunën e Tearcës sipas Metodologjisë të Agjendës së gjelbër.

ANALIZA E SITUATËSNË KOMUNITET

PALËT E INTERESUARA NË KOMUNITET

POLITIKAT EKZISTUESE LOKALE (STRATEGJITË, PLANET, PROGRAMET, ETJ.)

Hartimi, identifikimi i palëve të interesuara, duke filluar me promovimin e projektit për krijimin e një strategjie për Ndryshimet Klimatike në Komunën e Tearcës nga fillimi i prillit 2013, menjëherë pas seminarit për qëllim të organizatave për të mësuar në lidhje me metodologjinë e Agjendës së Gjelbër. Fillimisht përmes takimeve joformale janë njoftuar të gjithë anëtarët që janë direkt apo indirekt të përfshirë në aktivitetet e QEZH, dhe aktivitete të tjera janë duke vazhduar përmes takimeve të drejtpërdrejta të ndjekura nga palë të ndryshëm në komunitet, duke përfshirë:

POZITAT MENAXHERIALE NË INSTITUCIONET PUbLIKE - kryetar i komunës së Tearcës, kryetar i Këshillit dhe anëtarët e Komunës së Tearcës, Shef i Zhvillimit Ekonomik, Shef i Arsimit, inspektorët komunal, ndërmarrjet e shërbimeve;

bASHKËSITË LOKALE – NË takimet fillestare për të promovuar idenë e projektit ishin të ftuar kryetarët e bashkësive lokale të të gjitha vendbanimeve në Komunën e Tearcës.;

SHOQATA QYTETARËSH - nëpërmjet rrjeteve të ndryshme dhe aktiviteteve të kryera nga QEZH në vendbanime anembanë komunës informoi liderët e disa organizatave jo-qeveritare dhe shoqatat që merren me mjedisin, natyrën, uji, bletaria, gjuetia, etj;

SEKTORI I bIZNESIT;

AKTIVISTËT INDIVIDUALE - ata janë palët të interesuara shumë të rëndësishëm në çdo komunitet dhe do të përfshijë njerëz si alpinistë aktive, piktorë, fotografë, adhuruesit e natyrës, dhe të tjerët të përfshirë në këtë proces..

Që nga ekzistencën e saj, Komuna Tearcës duke përdorur burimet e veta dhe me përkrahjen e bashkëpunëtorëve të jashtëm, ka krijuar dhe miratuar një numër dokumentesh strategjike, duke përfshirë:

• Strategjia për Zhvillim Ekonomik Lokal në Komunën e Tearcës Një dokument shumë i rëndësishëm i përgatitur nga Departamenti për Zhvillimin Ekonomik Lokal të Komunës së Tearcës.

• Programi për Efikasitetin e Energjisë në Komunën e Tearcës (PEE) Objektivi i përgjithshëm i programit të efikasitetit të energjisë është për të reduktuar konsumin e energjisë në ndërtesat publike, ku është e mundur, me shërbimet komunale dhe kështu të reduktojë barrën e kostove të energjisë në buxhetin komunal.

• Plani i Veprimit në Mjedis Lokal të Komunës Tearcës (PVML) Qëllimi kryesor i këtij punimi është që të krijojë një strategji për të kapërcyer apo të eliminuar problemet e ndotjes së mjedisit.

• Strategjia për Zhvillimin e Arsimit Me këtë dokument, pushteti lokal merr një pamje të qartë të situatës në sektorin e arsimit dhe kjo është një përpjekje në drejtimin e duhur për të përmirësuar cilësinë e mësimdhënies, përmirësimin e cilësisë së pajisjeve shkollore dhe përmirësimin e objekteve shkollore.

Përveç dokumenteve të mësipërme, komuna ka edhe: • Elaborat për ndriçim publik• Strategjia për të mira sociale• Programi i sportit dhe kulturës

29

VLERAT E IDENTIFIKUARA TË KOMUNITETIT

• Liqeni i Dobroshtit – liqe malor • Lumi Bistrica me degët e tij • Burimi i lumit Bistrica • Lokaliteti TRE UJRAT • Pyje dushku mbi të gjitha vendbaimet e komnës së Teracës • Pyll me pisha mbi fshatin Sllatinë • Kullota malore mbi fshatrat Tearcë,Prshofcë dhe Dobrosht • Kafshë të egra (lepuj, derra të egër, dhelpra, vjedulla,ujq) • Shpezë të egra (shkurtat, fazan) • Pyje të bagremit mbi fshatrat Tearcë, Sllatinë, Përshofcë • Gësheja të Tearcës • Fasule e Теаrcës • Majat malore (Beskovë, maja e liqenit, maja e zezë) • Fryte malore (mjedrat, kapinat, boronicat, kaçat,thanat) • Fond i pasur i bimëve shëruese • Shetitore për ecje (Теаrcë – Tre Ujrat) • Ujëvarat në rrjedhat e malit Sharr • Vendi arkeologjik i qytetit të lashtë Enej, nga fshati Leshok • 282 ditë me diell • Përqindje e madhe e oksigjenit për shkak të pasurisë pyllore

Në fazën përgatitore të procesit të zbatimit të agjendës së gjelbër është bërë identifikimi i vlerave të komunitetit. Në këtë etapë, ne kemi identifikuar vlerat e mëposhtme të Komunës së Tearcës:

GRUPET E PUNËSNë takimin e parë të palëve të interesuara në Tearcë u formuan tri grupe punuese për secilin prej vlerave prioritare të identifikuara, si më poshtë:

GRUPI PUNUES 1 GRUPI PUNUES 2 GRUPI PUNUES 3

■ Mali Sharr ■ Resurset Ujore ■ Produktet bujqësore vendore

31

ANALIZA E VLERAVE LOKALEVLERA 1: MALI SHARR

Mali Sharr është i vendosur në pjesën veriperëndimore të Maqedonisë, që shtrihet në gjatësinë prej 80 km, duke zënë një sipërfaqe prej 1.600 km2, me një lartësi mesatare j në kurriz prej 2,200 m.Masivi karakterizohet me florën dhe faunën e pasur. E pasur në kullotat e larta malore, duke mbuluar një sipërfaqe prej 45.000 hektarë dhe pyje halore me trungu të lartë, nga të cilat më të zakonshme janë të bredh i lartë dhe dëllinjat, dhe në pjesët më të ulta ahu dhe druri i gështenjës, ku mali ka një lartësi prej 1.700 metra dhe mbulon një sipërfaqe prej 10.000 hektarëve. Sharri mbledh së bashku mbi 200 bimë endemike, që është përqindja më e lartë e endemisë në Maqedoni. Prania e faunës është gjithashtu i madh me mbi 44 llojet e gjahut , duke përfshirë posaçërisht të rëndësishëmit : rrëqebulli, kaprolli, dhia e egër, ariu dhe derri i egër. nga zogjtë janë shquar disa lloje të shqiponjave, Fajkojtë dhe Skifterėt. I njohur larg është qeni i malit Sharr që paraqet qenie endemike dhe krenari e Maqedonisë gjegjësisht e këtij mali.

Mali Sharr është një nga pasuritë më të mëdha natyrore në Komunën e Tearcës. Mbulesa pyjore e Sharrit në komunë mbulon 7632 hektarë nga të cilat 7389 hektarë janë nën pyje gjetherënës të pastër, ndërsa 93 hektarë janë pyje të pastër halore. Llojet më të zakonshme të pyjeve: lisi, ahu, gështenja, bagremi, pisha dhe lloje të tjera.

Mali Sharr, si vlerë në kuadër të Agjendës së Gjelbër, ka më shumë karakteristika:

• FUNKSIONET KRYESORE TË PRODHIMIT - këto janë produkte të natyrës që mund të përdoren direkt pa përpunim të mëtejshëm;

• FUNKSIONET SEKONDARE TË PRODHIMIT - produktet e natyrës që kërkojnë përpunimin dhe mbarimin e tyre;

• TERCIARE (RREGULLATORE) FUNKSIONE - kapacitetit natyror për ofrimin e sigurisë dhe stabilitetit, apo kundërshtimin nga ndikimet e jashtme dhe ekuilibër në mjedisin; dhe

• FUNKSIONET TERCIARE PASURIM DHE KULTURË - vlerat jomateriale që mund të ndërtojnë lidhjet mes njerëzve që ata perceptojnë apo vlerësojnë.

FUNKSIONET PRIMARENjë nga funksionet më të rëndësishme të prodhimit primar mali Sharr, ofron ushqim për njerëzit. Ky funksion ofron shumë fruta që me bollëk i ka malit Sharr, dhe ndër më të rëndësishmet janë: gështenjë, kërpudha, malinat, manaferra, boronica, thanat, çajrat.Duke u bazuar në vëzhgimet personale të grupit të punës që kanë të bëjnë me alpinizëm dhe kanë njohuri të mirë të produkteve pyjore në bimë (bimeve dhe frutave malore), ka një rënie të numrit dhe llojeve, dhe në disa raste krejtësisht zhduken. Ky trend është rezultat i sëmundjeve të produkteve pyjore, dhe si shkak i mundshëm i ndryshimeve klimatike, të cilat kanë një ndikim të madh dhe të drejtpërdrejtë në biodiversitetin në malin Sharr.

Si funksioni primar i Malit Sharr është burim i energjisë, mbi 90% e drunjëve që janë prerë shfrytëzohen për dru zjarri. Krahasuar me vitet e mëparshme, nuk ka trend të rritet ose zvogëlohet konsumi i drunjëve, numrat ndryshojnë në varësi të temperaturës në dimër, por nuk ka dallim të madh, mbetet e njëjta përqindje, si efekt duket se është ulja e zonave pyjore. Probleme të ndryshme janë shkaktuar nga tendenca e këtij fenomeni, por më të zakonshme janë prerjet e pakontrolluara, ndërgjegjësimi i ulët, rritja e numrit të qytetarëve, temperatura në dimër dhe ndërtesa energjietike joefikase. Normalisht, si shkaku kryesor që shkakton këto probleme janë institucione që janë jo efikase në kryerjen e përgjegjësive të tyre, druvjedhja, si më e zakonshme në Komunën e Tearcës, edukimin e pamjaftueshëm për efikasitetin e energjisë dhe mungesa e fondeve. Një përjashtim pozitiv në këtë rast duket ndërtimi i shtëpive të reja që janë ndërtuar në bazë të standardeve për efikasitetin e energjisë.

Mali Sharr, me burimet natyrore që zotëron, paraqet ekosistem apo vendbanim për shumë lloje të florës dhe faunës. Në zonën e komunës së Tearcës kohët e fundit, si një trend negativ duket ulja e zonës së ekosistemit. Kjo zvogëlon numrin e kafshëve, ka pamjen e migrimit të kafshëve të malit Sharr, duke u zhdukur specie të florës dhe faunës. Ky trend është rezultat i prerjeve të pakontrolluara dhe të paplanifikuar, një fenomen që po rritet çdo ditë dhe ndërgjegjësimi i ulët për të mirat e florës dhe faunës në malin Sharri. Këto probleme ndodhin sepse ne kemi mosfunksionim të institucioneve druvjedhja si me e zakonshme dhe rritje e numrit të popullsisë.

FUNKSIONET SEKUNDARE Si funksione sekondare të prodhimit - produktet që kërkojnë udhëheqjen e faktorit njeri funksione-përpunimin dhe rripërpunim, mali Sharri ofron lëndë të parë për industrinë e drurit. Megjithatë, në vitet e fundit, me përmirësimin dhe modernizimin e teknologjisë, por edhe për zvogëlimin numrit të drurit - kompanitë prodhuese në komunë, paraqitet trend i zvogëlimit për nevojën për lëndë të parë druri. Në vitin 2013 në komunën e Tearcës janë vetëm tetë kompanitë që kanë të bëjnë me përpunim të drurit, produkteve të drurit dhe pjesëve tjera nga druri.

FUNKSIONET TERCIALE Mali Sharr si vlerë më e lartë në komunën e Tearcës ka funksionet terciare (rregullativa) - kapacitet natyror për ofrimin e sigurisë dhe stabilitetit, apo kundërshtimin të ndikimevet të jashtme dhe ekuilibrin e mjedisit. Një nga funksionet më të rëndësishme të kontrollit që mali Sharr zotëron është parandalimi i erozionit. Megjithatë, grupi i punës arriti në përfundimin se zona e komunës Tearcë shpesh kanë erozion, si rezultat i reduktimit të zonave pyjore për shkak të prerjeve të pakontrolluar, kryesisht nga prerës «të egër».

Grupi i punës gjithashtu konsideron se «prerjet e egra» janë shkaku i tërthortë i uljes së cilësisë së ajrit, një problem që është shumë i dukshëm kohët e fundit në komunën e Tearcës. Për shkak të reduktimit të zonave pyjore është zvogëluar dhe kapaciteti i pyjeve për të pastruar ajrin, respektivisht reduktohet funksioni i pyjeve në malin Sharr që është pastrimi i ajrit. Sipas të dhënave statistikore të Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapsinor, emetimet e gazeve atmosferike nga 2000 - 2011, rritet. Për shembull, monoksidi i karbonit në vitin 2000 arriti në 80.000 ton në vit, dhe në vitin 2007 arriti në 190,000 ton në vit.

Mali Sharr ka kushte të shkëlqyera për zhvillimin e turizmit apo thënë me terminoligjinë e Agjendës së Gjelbër, Sharri ka funksionet terciare pasurimin dhe kulturën - vlerat jomateriale që mund të ndërtojë lidhje midis njerëzve që ata perceptojnë apo vlerësojnë. Pas konfliktit të vitit 2001, vërehet tendencë e reduktimit në mënyrë drastike të turizmit, i cili ka ndikim negativ në aktivitetin e përgjithshëm ekonomik në komunë. Ky trend është zhvilluar më tej nga mungesa e infrastrukturës adekuate, dhe reduktimi i dëshirës për turizmin.

Si më përgjegjës për këtë situatë janë institucionet përkatëse që nuk investojnë sa duhet për të mbajtur pikat tërheqëse turistike të Sharrit. Një tregues kyç i këtij trendi është numri i turistëve, e cila është reduktuar në mënyrë drastike për shkak të mosfunksionimit të një nga vendeve më tërheqëse të Malit Sharr, e cila gjendet në zonën e komunës Tearcës, Tri Ujrat. Inkurajim tregues kohët e fundit është se janë ndërtuar vila dhe riparimi i rrugëve, e cila jep shpresë se TRI UJRAT do të rivendosen si vendpushime atraktive dhe të marë primatin e duhur të vendeve turistike.

Uji është një mjedis më i rëndësishëm dhe si një përbërës themelor pa të cilat nuk ka jetë, në aspektin e ndryshimeve klimatike është e rëndësishme si në aspektin e cilësisë ashtu edhe sasisë së saj. Në sajë të burimeve të shumta të malit Sharr, rrjeti hidrografik në Komunën e Tearcës është e zhvilluar mirë. Nëpërmjet atarit të komunës kalojnë pesë lumenj më të vogla, domethënë Komunale: lumi i Neproshtenit (përmes fshatit Neproshten), lumin e Sllatinës (përmes fshatit Sllatinë), Bistrica (përmes fshatit Tearcë ) lumit Gabrovnitca (përmes fshatit Dobroshte) dhe lumit Odri (përmes fshatit Odri ).Edhe pse nuk ka një sistem të organizuar për monitorimin e cilësisë dhe sasisë së ujit në këto lumenj, pjesëmarrësit në grupin e punës janë të bashkuar në pikëpamjen se rritja e temperaturave në verë vjen në një reduktim drastik në sasinë e ujit në shtretërit e tyre, kështu që ata pjesën e poshtme të rrjedhjes kryesisht thahen.Në anën tjetër, një pjes e potencialit ujor të maleve të Sharrit ështëvënë në rezervuare për uji të pijshëm të shpërndara nëpërmjet rrjeteve në tubacione të gjitha vendbanimet në komunë (përveç fshatit Nerashtë).

Pjesa tjetër e ujit përdoret nga popullsia për ujitje të hapsirave bujqësore. Burimet ujore të malit Sharr ofrojnë një potencial për zhvillimin e turizmit, veçanërisht liqene të vogla akullnajore të njohur si «Sytë e Sharrit», të cilat janë zonat më të larta të malit.

Një nga funksionet më të rëndësishme parësore të ujit – pra uji i pijshëm. Uji shërben 9127 konsumatorë,vendbanime, ose 22 454 persona, prej të cilëve 9071 janë përdorues të banimit, 50 përdoruesit janë komerciale, dhe 6 institucionale.

Në vitet e fundit ka pasur një mungesë të ujit të pijshëm të pastër, furnizimi jo i rregullt me ujë dhe shfaqjen e sëmundjeve infektive, duke shkaktuar pakënaqësi në mesin e qytetarëve të Komunës së Tearcës.

Problemet kryesore të këtij fenomeni është e sistemeve joefikase të menaxhimit për furnizimin me ujë, përdorim racional të ujit nga ana e qytetarëve dhe mungesa e kontrollit mbi cilësinë e ujit në të gjitha fshatrat, kryesisht për shkak se të gjitha fshatrat e përfshira në sistemin e furnizimit me ujë që menaxhon Ndërmarja Publike Komunale.

Në verë, kur ka një ulje drastike e ujit, sjell kufizime të shpeshta të ujit, të cilat ndonjëherë zgjasin për 24 orë. Gjithashtu nga Shërbimi Epidemiologjike Higjienës (HES) vijnë raportet e shpeshta të ujit të kualitetit të dobët të cilat në mënyrë rigoroze ndalojnë pirjen.

Në sajë të tokës pjellore, bujqësia është një nga aktivitetet kryesore të qytetarëve të komunës Tearcë. Toka pjellore e përdorur për mbjellje nga fermerët, mbulon një sipërfaqe prej 3,449 hektarë. Megjithatë, për shkak të mungesës së sistemit të ujitjes dhe për shkak të përdorimit jo racional të ujit nga ana e banorëve të komunës, vetëm 1921 hektarë tokë e punueshme ujitet.

Arsyeja kryesore për këtë është mungesa e kapaciteteve financiare për të ndërtuar dhe për të ruajtur sistemin e ujitjes, si dhe menaxhimin e ujit. Kjo krijon pakënaqësi në mesin e fermerëve, numri i të cilëve është vazhdimisht në rënie dhe toka të pambjellura të fushës pjellore.

Mali Sharr ka burime të ujit, që përveç për pije dhe ujitje mund të përdoret për të gjeneruar energji. Por deri më tani nuk është përdorur sa duhet, kryesisht për shkak të dështimit institucional. Institucionet nuk posedojnë kapacitete të mjaftueshme financiare.

Megjithatë, në vitin 2012, Këshilli lëshoi një koncesion për investitorët e huaj, potenciali i ujit nga lumenjtë Bistrica (Tearcë) dhe Gabrovnitsa (Dobrosht), ndërtimi i nëntë hidrocentraleve të vogla në fushën e komunës së Tearcës.

Hidrografia e Malit Sharr në zonën e komunës së Tearcës të pasuruar me liqene të vogla si «Sytë e Sharrit», të cilat janë në zonat më të larta të malit si Liqeni i Ulët i Dobdoshtit është e vendosur në një lartësi prej 1,890 m, ndërsa Liqeni i Epërm i Dobdoshtit është e vendosur në një lartësi prej 2362 m.

Këto liqene janë burimet ujore me potencialin më të madh për zhvillimin e turizmit. Megjithatë, në vitet e fundit, me rritjen e temperaturave dhe reshjeve në rënie, sasia e ujit në liqenet është në rënie dhe në një moment ata janë të thatë, praktikisht duke u zhdukur. Shkaku më i madh i zhdukjes së tyre janë ndryshimet klimatike, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në burimet ujore e Malit Sharr.

Ka liqene të tjera më të vogla që nuk janë të përhershme dhe që zhduken në varësi të kushteve të motit dhe brenda debatit shumë pjesëmarrës konfirmuan se në 15-20 vitet e fundit, shumë nga këto liqene të vogla u zhdukën.

Mund të thuhet lirisht se bujqësia e këtij rajoni pre Pollogu, veçanërisht në Komunën e Tearcës është një nga sektorët ekonomik më të madha. Shumica e banorëve të këtij rajoni, ekzistenca e tij është nga bujqësia. Zona e madhe e tokave të fermave bujqësore dhe tokës pjellore që kemi në këtë rajon, lejon njerëzit që të merren me këtë aktivitet ekonomik. Pra lirisht mund të themi se numri më i madh i njerëzve në këtë rajon, ekzistencën e sigurojnë nëpërmjet bujqësisë. Megjithatë, në periudha të fundit interesi është më i vogël.

Njerëzit më pak dhe më pak vendosin të mbjellin fusha dhe bimë, më pak njerëz marrin rrezikun për të blerë makineri dhe bujqësia të jetë aktiviteti primar për jetesë. Kryesisht veprimtaria bujqësore paraqet veprimtari dytësore në mesin e banorëve të Komunës së Tearcës, ku prodhimet bujqësore janë përdorur kryesisht për përdorim shtëpiak dhe jo për shitje.

Komuna e Tearcës ka 4132 hektarë tokë të punueshme bujqësore, nga të cilat deri në 97% në vitin 1990, u punuan ndërsa në vitin 2005 punueshmëria bujqësore bie në 80%.

Zona bujqësore mbillen zakonisht me drithëra dhe kulturat bimore, si dhe pemishte. Nga drithërat, më të zakonshme janë misri dhe gruri. Prej Kulturave të zakonshme në kopsht janë fasule, patate dhe domate. Pemët frutore gjithashtu zënë zona të rëndësishme, por më të zakonshme janë mollë dhe qershi. Të gjitha këto produkte bujqësore kanë funksionet e tyre. Si funksion primar i produkteve bujqësore ushqimore të njerëzve pa pasur nevojë për ndërhyrjen e njeriut. Këto përfshijnë fruta dhe disa perime, të cilat nuk kërkojnë përpunimin përpara se të hahet. Megjithatë, ky funksion është në rënie, sepse ajo redukton prodhimin e produkteve bujqësore, në fund të fundit duke shkaktuar mungesa të ushqimit për njerëz të prodhuar në tokat e tyre. Problemi që e shkakton këtë efekt është i thatësirës, e cila ndodh në verë, sëmundjet që sulmojnë lashtat dhe ndotje e tokës, e cila shkakton produkte të cilësisë më të varfër bujqësore.

Gjithashtu, problemi është reduktimi i ndjeshëm i numrit të njerëzve që angazhohen në bujqësi, e cila nga ana reflekton reduktimin e përpunimit të fushave të bujqësisë.

Shkak i thatësirës, sëmundjet e kulturave dhe kontaminimit të tokës, ndryshimi i klimës, i cili në mënyrë indirekte ndikon në uljen e numrit të fermerëve, se bujqësia bëhet ekonomikisht e paqëndrueshme.

Produktet bujqësore gjithashtu janë përdorur si ushqim për kafshët. Por këtu, si në produkte ushqimore për njerëzit, është e qartë që redukton prodhimin që mund të çojë në një mungesë të ushqimit për kafshë. Problemet këtu janë identike, dmth thatësira, sëmundjet në lashtat dhe kontaminimi i tokës, pra numri i reduktuar i fermerëve, dhe shkaku është identifikuar si ndryshimet klimatike dhe rentabilitetin ekonomik.

Funksioni dytësor është e përfaqësuar nga produktet bujqësore dhe blegtorale. Nën produktet blegtorale mendohet në vjeljen e kulturave, kurse produkteve bujqësore nënkuptojnë drithërat dhe kulturat bimore. Për të përmbushur funksionin e tij të dytë, produktet bujqësore duhet të përpunohen t që njeriut mund ti konsumojnë. Shembulli më i famshëm i një funksion sekondar të produkteve bujqësore është i fasuljae famshme Tearcës.

Këto produkte janë ulur në mënyrë të konsiderueshme për nga sasia, duke shkaktuar rritjen e kostos për shkak të furnizimit të ulët, por jo për shkak të rritjes së cilësisë dhe vlerës së shtuar. Kontaminimi i tokës e cila shkakton fabrika, sidomos fabrika Jugohrom, e vendosur në afërsi të menjëhershme, në Jegunovcë është një problem i madh dhe shkaku i sëmundjeve në kulturat bujqësore dhe blektorale.

Këto kultura kërkojnë ujitje në kohë, por është një problem për të lejuar atë gjatë verës, sepse nuk ka sasi të mjaftueshme të ujit për shkak të sistemit të papërshtatshëm të ujitjes, por për shkak të shpërndarjes së dobët të asaj shume të vogël të ujit. Po ashtu, fermerët nuk janë të arsimuar sa duhet sa dhe si ti ujitin lashtat e tyre.

Funksioni terciar apo rregullimin e prodhimeve bujqësore është restaurimi dhe mirëmbajtja e tokës pjellore. Kjo do të thotë se toka sa më e përpunuar aq është më pjellore dhe më të mirë.

Por tendenca në këtë funksion është negative, se rënia e tokës pjellore, për shkak se ata janë më pak të përpunuara, dhe kjo ndikuar në rendimentin më të ulët kulture për hektar.

Rajoni Pologut si një e tërësi, si dhe e komunës së Tearcës ka sipërfaqe të mëdha të tokës së punueshme. Por kjo tokë aktualisht pak është në përdorim për shkak të mungesës së interesit të popullatës lokale që janë të angazhuar në bujqësi, paqëndrueshmëria ekonomike, ndryshimet klimatike, sëmundjet që sulmojnë lashtat etj.

Një faktor i rëndësishëm është mungesa e sasive të mjaftueshme të ujit për ujitjen e kulturave dhe të sistemit jofunksional ujitjes. Disa fermerë të gjejnë alternativë përmes shpimit të thellë, por kjo nuk është e mjaftueshme për bujqësi të qëndrueshme.

33

VLERA 2: RESURSET UJORE VLERA 3: PRODHIMET LOKALE bUJQËSORE

35

Për përcaktimin e prekshmërisë nga ndryshimeve klimatike është një metodologji e zhvilluar kohët e fundit që aplikohet nga USAID-i e ashuquajtura Korniza për «zhvillim të klimës-dëshmi e (CRDF -Climate-Elastik Framework Development), nëpër mes të cilës është bërë një analize e qëllimeve të zhvillimit të komunitetit sa ndikojnë subjektet në ndryshimin e klimës, apo sa ata janë të ekspozuar ndaj ndryshimeve klimatike, dhe sa shumë janë rezistente ndaj ndryshimeve klimatike dhe sa është përshtatja e kapaciteteve për përgjigje ndaj ndryshimeve klimatike.

PREKSHMËRIA paraqet shkallën në të cilën gjërat janë të prekshme ose të paaftë për të luftuar efektet negative të ndryshimeve klimatike, duke përfshirë ndryshueshmërinë e klimës, si dhe shfaqjes së ekstremeve të klimës. Prekshmëria është një funksion i tre komponente kryesore: ndjeshmërisë, ekspozimit dhe kapacitetit adaptiv.

vlERËSImI I CËNuESHmËRISË pËR NDRYSHImET klImATIkE

EKSPOZIMI

NDIKIMI POTENCIAL

KAPACITETI I PËRSHTATJES

CENUESHMËRIA

NDJESHMËRIA

Përse është e nevojshme për të vlerësuar ndjeshmërinë? Ka shumë arsye, por më të rëndësishme janë:• Ngritja e vetëdijes nga kërcënimet e ndryshimeve klimatike;• Përcaktimi se si ndryshimi i klimës mund të ndikojë ndaj eksistueses apo në rastin konkret, strategjitë e planifikuara / projektet;• Identifikimi i zonave ku cenueshmëria është e sigurtë dhe në veçanti aty ku masat e adaptimit janë më të nevojshme;• Informimin e planifikimit të masave adaptuese për të reduktuar cenueshmërinë;

FOTOGRAFIA 7 Diagrami i vlerësimit të ndjeshmërisë ndaj ndryshimeve klimatike

7METODOLOGJIA E VLERËSIMIT

TË CENUESHMËRISË

DEFINICIONET PREKSHMËRIA është shkalla në të cilën gjërat janë të prekshme ose të paaftë për të luftuar efektet negative të ndryshimeve klimatike.

EKSPOZIMI është shkalla në të cilën gjërat janë subjekt i një stresi. Për shembull, përmbytja është stresor klimatik që mund të ndikojnë në infrastrukturë. Infrastruktura e ndërtuar pranë lumit është e ekspozuar ndaj përmbytjeve, ndërsa infrastruktura e ndërtuar në një vend të lartë larg nga lumi – nuk është ekspozuar ndaj përmbytjeve.

NDJESHMËRIA (REZISTENCA), është shkalla në të cilën gjërat do të preken ose të ndryshohen (të dëmtuara), nga ekspozimi ndaj një stresori. Për shembull, në përgjithësi kulturat bujqësore janë të ndjeshme për temperaturat e latrta gjatë natës.

Megjithatë, ekzistojnë bimë të cilat nuk do të ketë sukses në temperatura të ulëta dhe janë më të ndjeshme nga stresori i temperaturavepër dallim nga të tjerat. Zgjedhja e kulturave mund të zvogëlojë ndjeshmërinë e fermerëve gjatë temperaturave të larta.

Nëse shikojmë në shembullin e mëparshëm me përmbytjet, për shembull, dy ndërtesat e ndërtuara në afërsi të lumit janë të ekspozuar në mënyrë të barabartë nga përmbytjet, por nëse dndonjë objekt është e ndërtuar mbi shtylla ose ka mundësitë e dështimit të valëve të përmbytjeve dhe është më pak e ndjeshme krahasuar me tjetrin.

KAPACITETI I PËRSHTATJES është një kombinim i aftësisë dhe aftësinë e gjërave që ta parashikojë, të jenë të përgatitur për të ndërmarrë veprime për të trajtuar ndikimin e ndryshimeve klimatike. Për shembull, ky është rasti kur ekosistemet kanë kapacitetin për t›iu adaptuar rritjes së temperaturave, por zakonisht do të thotë, kur është fjala për njerëzit, të biznesit dhe të komuniteteve të tyre. Në fakt, komunitetet që janë mirë të rregulluar dhe të pasur kanë tendencë të kenë kapacitet më shumë adaptive se ata që janë të izoluar dhe të varfër.

Për të përmbushur qëllimi konkret i përcaktuar duhet të bëhet futja parametrave hyrëse të nevojshme (burimet / kërkesat) dhe të plotësohen disa kushte të cilat do të çojnë në realizimin e qëllimit të përcaktuar të zhvillimit. Ndryshimi i klimës ndikon në parametër të caktuara dhe jo në tërë sektorin e synuar (industriale, ekonomike, qytetare, të biznesit dhe sektorit publik).

TË HYRAT (INPUTET ANG.) Të nevojshme për të investuar në mënyrë që të përmbushë objektivat e zhvillimit mund të jenë fizike, shoqërore, ekonomike, kulturologjike, parametrat e mjedisit jetësor, mallrat dhe shërbimet që nxisin zhvillimin etj.

KUSHTET E MUNDSHME (ENAbLING CONDITIONS ANG.) Janë ato që kane në kontroll dhe i drejtojnë gjërat që i shërbejnë përdorimit efikas të inputeve. Kushtet që mundësojnë përfshijnë një aspekt më të gjerë të elementeve: kushtet socio-politike që formojnë dhe përcaktojnë përdorimin e inputeve.

PARAMETRAT HYRËSE (Inputs аng.) mund të jenë:

• Parametrat fizike: infrastrukturë (çdo lloj të objekteve publike, ndërtesat, strukturat, komunikimit, rrugët, shtëpitë), materialeve, lëndëve të para, ushqim, makineri, pajisje, shërbimeve, energjisë,etj.

• Parametrat e ambientit jetësor: tokës / dheut, ujit, flora dhe fauna (burimet natyrore dhe pasuritë natyrore), eko-sistemeve, etj;.

• Parametra ekonomik: burimet e kapitalit, vende pune, kursimet, kreditë, hua, depozitat, investimet, tregtitë, të biznesit, shërbimet, konsultime etj

• Parametrat sociale:fuqia punëtore,arsimimi, trajnimet, shëndetsia etj.

• Parametrat politike: institucione, agjenci, shoqata, trupat qeveritar, jo-qeveritare, donatorët etj.

• Parametrat kulturore: pasuria kulturore, trashëgiminë kulturore, ngjarjet kulturore etj. наследство, културни манифестации итн.

STRESORËT KLIMATIK

• Ndryshimi në sasinë dhe kohën e reshjeve • Rritja e temperatuarve • Ngjarjet ekstreme të motit • Përmbytjet • Thatësitë • Stuhitë dhe përmbytjet • Erërat • Valët e të nxehtit • Valët e të ftohtit

STRESORËT JO-KLIMATIK

• Ekonomike: inflacioni, zhvlerësim, rritja e çmimeve

• Socio-demografike: numri në rritje i njerëzve, migrimi,

urbanzizmi, krimi, dhuna, ndërgjegjësimi i ulët

• Fizike: infrastruktura e plakjes, ndërtimi pa leje

• Politike: keq qeverisja, korrupsioni, jo-rregullimi.

• Mjedisit: përdorimin e tepruar të burimeve, ndotja.

KUSHTET E MUNDSHME (ENAbLING CONDITIONS аNG.) mund të jenë:

• Sistemi politik - vullnet politik dhe të kuptuarit

• Politikat ndërkombëtare, politikat kombëtare dhe lokale - konventat, ligjet, politikat vendore)

• Qasja në informimin, edukimin, njohuri dhe teknologji

• Qasja në drejtësi, sistemin e drejtë, të drejtat civile, etj

• Nevojat e tregut, tregtisë, këmbimit të aksioneve;

• Stabiliteti dhe siguria politike dhe të sigurisë

• Zakoneve tradicionale dhe traditat, besimet fetare etj.

CENUESHMËRIA NDAJ NDRYSHIMEVE KLIMATIKE PËRCAKTOHET NGA PROCEDURAT E MËPOSHTME:

1. Përcaktimi dhe analizimin e parametrave hyrëse (inputet) dhe mundësimi i kushteve (duke mundësuar kushte / shoferët) të objektivave të zhvillimit(enabling conditions/drivers)2. Përcaktimi i ndikimit të streseve klimatike dhe jo-klima-tike për inputet dhe mundësimin e kushteve për objektivat e zhvillimit3. Analiza e ndjeshmërisë ndaj ndryshimeve klimatike

QËLLIMET ZHVILLIMORE

REALIZIMI I QËLLIMEVE ZHVILLIMORE

Parametrat hyrës/ Kushtet mundësuese

STRESORËT/ SHKAKTUESIT E STRESORËVE

Klimatik/ Jo-Klimatik

ZGJIDHJET/OPCIONETAdaptimi dhe ulja e stresorëve klimatik/ Masa për uljen e

stresorëve jo-klimatik/ Aktivitete me interest ë përbashkët (mitigim dhe adaptim)

REZ

ISTE

NCË

E P

ËRM

IRËS

UA

R

PLAN

IFIKIM

I I ZHVILLIM

IT

37

ANALIZA E NDJESHMËRISË TË QËLLIMEVE ZHVILLIMORE

STRATEGJIKE PËR NDRYSHIMET

39

Gjatë analizimit të vlerës funksionet e malit Sharr (primare - ushqim për njerëzit dhe jetesës/ ekosistemi, dhe funksion tercial - estetike dhe vlerat turistike), grupi i punës ka identifikuar saktësisht qëllimet e mëposhtme të zhvillimit për vlerën e malit Sharr:

• Menaxhimi i Qëndrueshëm i Ekosistemit të malit Sharr.

• Zhvillimi i turizmit në malin Sharr.

Në kuadër të analizës së qëllimeve të zhvillimit të identifikuara në parametrat hyrëse për të përmbushur ato dhe kushtet për ndësitë që janë të rëndësishme për të përmbushur kushtet për zbatimin e aktiviteteve që do të çojë në arritjen e objektivave të zhvillimit.

Për shkak të numrit të madh të “pikave të përbashkëta” - inputeve të zakonshme dhe kushtet duke bërë të mundur - në mes të para dy ob-jektivat e zhvillimit (për mbrojtjen e bimëve, çajit dhe frutat e sëmundjeve të ndryshme dhe menaxhimin e qëndrueshëm të ekosistemit të malit Sharr ), grupi i punës bëri një analizë të veçantë të të dy dmth të dy qëllimet e përbashkëta të zhvillimit të identifikohen parametrat dhe mundësitë hyrëse kushtet, dhe masat.

Identifikohen parametrat hyrëse: flora (shumëllojshmëri të pemëve, bimë dhe fruta), fauna (diversitetin kafshëve), ujë (burime, lumenj, liqene akullnajore), infrastrukturës (rrugët dhe tretoare, strehim), dhe tokës.

Si dhe kushtet që mundësojnë, megjithatë, janë identifikuar: punësimi, financa, dhe stabilitetit politik si dhe dëshira.

Flora, si një parametër të hyrës, është më i ekspozuar ndaj streseve klimaterike edhe atë si: era, përmbytjet, erozioni, valët e të nxehtit, thatësira, rritjen e temperaturës, reshjeve të reduktuar, dhe ndotja stresues. Fauna, megjithatë, është e vënë përballë përmbytjes, erozioni, thatësirës, rritjes së temperaturave, reshjet e reduktuar, si dhe klima migrative stresuese socio-demografike.

Uji është i eksponuar në gati të njëjta kushte stresuese klimatike dhe faunës, ndërsa infrastruktura është e ekspozuar ndaj erozionin, përm-bytjet dhe era, si dhe klima jofizike sresuese, njgjajshëm si toka në malin Sharr.

Kushtet mundësojnë eksponim edhe për srese klimatike. Punësimi dhe financat janë të ekspozuar ndaj inflacionit dhe korrupsionit, dhe sta-bilitetit politik dhe do të jetë subjekt i korrupsionit dhe qeverisjes së keqe.

Stresorët klimatike kanë ndikim të madh në parametrat hyrëse. Era, përmbytjet, erozioni, valët e të nxehtit, thatësira, rritja e temperaturave dhe reshje në rënie, ndikojn në florën, duke shkaktuar sëmundje e saj dhe shkatërrimin për zhdukjen ose zvogëlimin e diversitetit.

Sipas vlerësimit të grupit të punës, flora është më e ndjeshme e të gjitha parametrave të identifikuara të dhëna.

Zvogëlimi i numrit të kafshëve, migrimin e tyre, zhdukjen e specieve dhe ndryshimin e tyre vendbanimeve, ndikimet që kanë shkaktuar Stresorët klimatik është e ekspozuar fauna.

Edhe pse uji është i ekspozuar në gati në të njëjta Stresorë e klimatik dhe faunës, por duke reduktuar sasinë e saj është pothuajse i vetmi ndikimi që e kanë shkaktuar këto Stresorët.

Infrastruktura e malit Sharr është e ekspozuar shumë nga stresorët klimatike që u shkatërruan ndjeshëm, ndërsa te tokës duket se ka shka-ktuar në shtresa e lartë - humus, ndotja e tij dhe tharje, të cilat në fund të fundit shkakton efektin e reduktimin dhe fertilitetin e saj.

Ky kapacitet përshtatës në pronësi të malit Sharr, është shumë e vogël në krahasim me ndikimet e streseve klimatike si parametrat e të dhëna, dhe kështu me rradhë me mundësitë e kushtet. Mënyra më efikase për të përmirësuar kapacitetin përshtatës të të gjitha parametrave të dhëna dhe kushtet që mundësojnë, është pyllëzimi. Përveç kësaj, grupi i punës ka identifikuar dhe përdorimin racional të ujit për pije dhe ujitje, si dhe riparime individuale të infrastrukturës kohë pas kohe.

VLERA 1: MALI SHARR

FUNKSIONI 1.1: Ekosistemi (vendbanimet)

QËLLIMI 1.1: Menaxhimi i qëndrueshëm i ekosistemit të malit Sharr

PARAMETRAT DHE KUSHTET

Parametrat hyrëse: Flora –shumëllojshmëria e pemëve, bimët dhe frutat, kullotat Fauna - kafshët Uji - burime, lumenj, liqene akullnajore Infrastruktura - rrugët dhe rrugicat, akomodimi Toka

Mundësimit kushteve:punësimiFinancaStabiliteti politikVullneti, konsensual

SRESORËTekspozim

klimatikeFlora - era, përmbytjet, erozioni, valët e të nxehtit, thatësira, temperaturat janë rritur, reshje të reduktuaraFauna - përmbytjet, erozioni, thatësira, rritja e temperaturave, reshje të reduktuaraUji - përmbytjet, erozioni, thatësira, temperaturat janë rritur, reshje të reduktuaraInfrastruktura - Erozioni, Përmbytjet, eraoka - era, përmbytjet, erozioni, Vala e nxehtë, thatësira,rritja e temperaturave, reshje të reduktuara

Jo-klimatikeFlora - NdotjaFauna -migracioni

infrastruktura– Vjetrimi I infrastrukturës

Punësimi dhe Financa - Inflacioni dhe Korrupsioni

Stabiliteti politik dhe vullneti - korrupsioni, qeverisja e keqe

NDIKIMET E STRESORËVE KLIMATIK

1.shkatërrimi,2.zhdukja,3.Sëmundjeve, shumëllojshmëria e florës4.Uljen e numrit të kafshëve5.Migrim, kafshët6.Zhdukjen e specieve7.Ndryshimi i banimit8.Zvogëlimi i sasisë së ujit9.Dëmtimi i infrastrukturës10. Sjellja e humus11. Ndotja e tokës12.Tharje e tokës

MOMENTALET ADAPTUESETKAPACITETET

1. Mbjellja 2. Shfrytëzimi racional i ujit për pije dhe ujitje 3.Riparim individuale të rastit

MASAT MbROJTJA DHE FUQIZIMI KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Masa 1.1.1: Mbrojtja dhe promovimi i bimëve, çajit dhe fruta nga malet e SharritMasa 1.1.2: Forcimi i kapaciteteve të organeve ekzistuese të përpiqen për të ruajtur diversitetin e florësMasa1. 1.3: pyllëzimit të llojeve ekzistuese dhe të reja të florësMasa 1.1.4: stërpikje me aeroplanë për mbrojtje (gështenjë)

Шар планинаестетски и туристички вредности.

ЦЕЛ 1.2.: развивање на туризмот на Шар Планина.

41

VLERA: MALI SHARR

FUNKSIONI .1.2: Vlerat estetike turistike

QËLLIMI.1.2: Zhvillimi i turizmit në malin Sharr

PARAMETRAT DHE KUSHTET

Parametrat hyrëse: Flora –shumëllojshmëria e pemëve, bimët dhe frutat, kullotat Fauna - kafshët Uji - burime, lumenj, liqene akullnajore Infrastruktura - rrugët dhe rrugicat, akomodimi Toka

Mundësimit kushteve:punësimiFinancaStabiliteti politikVullneti, konsensual

SRESORËTekspozim

klimatikeFlora - era, përmbytjet, erozioni, valët e të nxehtit, thatësira, temperaturat janë rritur, reshje të reduktuaraFauna - përmbytjet, erozioni, thatësira, rritja e temperaturave, reshje të reduktuaraUji - përmbytjet, erozioni, thatësira, temperaturat janë rritur, reshje të reduktuaraInfrastruktura - Erozioni, Përmbytjet, eraoka - era, përmbytjet, erozioni, Vala e nxehtë, thatësira,rritja e temperaturave, reshje të reduktuar

Jo-klimatikeFlora - NdotjaFauna -migracioni

infrastruktura– Vjetrimi I infrastrukturës

Punësimi dhe Financa - Inflacioni dhe Korrupsioni

Stabiliteti politik dhe vullneti - korrupsioni, qeverisja e keqe

NDIKIMET E STRESORËVE KLIMATIK

1.shkatërrimi,2.zhdukja,3.Sëmundjeve, shumëllojshmëria e florës4.Uljen e numrit të kafshëve5.Migrim, kafshët6.Zhdukjen e specieve7.Ndryshimi i banimit8.Zvogëlimi i sasisë së ujit9.Dëmtimi i infrastrukturës10. Sjellja e humus11. Ndotja e tokës12.Tharje e tokës

MOMENTALET ADAPTUESETKAPACITETET

1. Mbjellja 2. Shfrytëzimi racional i ujit për pije dhe ujitje 3.Riparim individuale të rastit

MASAT MbROJTJA DHE FUQIZIMI KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Masa 1.2.1: Ndërtimi i rrugës Brezno – Tri ujrat (automjetet e pasagjerëve) Masa 1.2.2: Ndërtimi i shtëpive të akomodimit Masa 1.2.3: Ndërtimi i shtigjeve për këmbësorëve dhe biçikletave Masa 2.2.4: Ndërtimi i hidrocentraleve të vogla për të prodhuar energji elektrike në vendet e mundshme turistike

7.2.2. Вредност: водни ресурси

За вредноста водни ресурси се идентификувани две развојни цели:

· воспоставување на функционален систем за вода за пиење и

· воспоставување на функционален систем за наводнување.

Кај двете развојни цели се идентификувани истите влезни параметри и овозможувачки услови.

VLERA: RESURSET UJORE

Vlera për burimet ujore identifikohen dy objektivat e zhvillimit:

• Krijimi i një sistemi funksional për ujë të pijshëm; dhe

• Krijimi i një sistemi funksional të ujitjes.

Në të dy objektivat e zhvillimit të identifikohen të njëjtat parametra hyrëse dhe kushteve që mundësojnë.

Parametrat hyrëse identifikohen burimet, lumenjtë dhe infrastruktura, si dhe kushtet që mundësojnë fuqinë punëtore të identifikuar, ekspertizës individuale dhe makineri.

Në diskutimet e grupit të punës arritëm në përfundimin se rënia e reshjeve, rritja e temperaturave, thatësira dhe valët e të nxehtit janë stresorët e klimës më të dalluar që ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në burimet. Gjithashtu në këtë parametër ndikojnë edhe streset jo-klimatike, duke përfshirë rritjen e numrit të popullsisë, plakjes së infrastrukturës dhe ndotja e mjedisit jetësor.

Të njejtat stresorët klimatik dhe jo-klimatikët ndikojnë në lumenjtë, si një nga parametrat më të rëndësishëm hyrëse, ndërkohë që infrastruktura është më e ekspozuar ndaj erozionin, përmbytjet dhe era, por edhe streset-e klimatike fizike.

Uqia e punës,makineria, ekspertët dhe si kushtet më të rëndësishme që mundësojnë, janë të ekspozuar kryesisht në stresorët ekonomike jo-klimatike.

Stresorët klimatik shkaktojë një rënie në sasinë e burimeve ujore dhe dëmtimin e infrastrukturës. Për tu marur me këto ndikime, qytetarët si kapacitet i menjëhershëm adaptiv ndikojnë në ujin e lumenjve, blejnë ujë në shishe, gërmojnë puse për ujitje, dhe herë pas here rregullojnë infrastrukturën e dëmtuar.

Si parametra hyrëse të rrezikuara të identifikuara për burimet ujore që përdoren për ujë të pijshëm, dhe lumenjtë, si dhe që përdoren për ujitje. Në këtë kontekst, grupi i punës ka identifikuar masa të ndryshme që janë dy qëllimet e zhvillimit të grupit.

43

VLERA 2: RESURSET UJORE

FUNKSIONI 2: Pirja për 22 454 banorë në tetë fshatra të komunës

QËLLIMI 2: Ngritja e një sistemi funksional për ujë të pijshëm

PARAMETRAT DHE KUSHTET Parametrat hyrëse:BurimetLumenjtëInfrastruktura

Mundësimi i kushteve: Fuqia punëtore Mekanizimi Ekspertët

SRESORËTekspozim

KlimaBurimet - Zvogëlimi i reshjeve, rritja e temperaturave, thatësira, valët e ngrohjes

Lumenjtë - Zvogëlimi i reshjeve, rritjes së temperaturave, thatësira, valët e ngrohjes

Infrastruktura - Përmbytjet, erozioni, era

Jo-klimatikeBurimet - rritjen e numrit të banorëve, plakja e infrastrukturës dhe ndotja.

Lumenjtë - numri në rritje i njerëzve, infrastruktura e mplakur dhe ndotja

Infrastruktura – plakje e infrastrukturës

Fuqia e punës dhe makineri ekspertët dhe stresorët ekonomike jo -klimatike

NDIKIMET E STRESORËVE KLIMATIK

1.Zvogëlimi i sasisë së ujit 2. Infrastruktura e dëmtuar

MOMENTALET ADAPTUESETKAPACITETET

1. Marrja ujë nga lumi;2. Blerja e ujit në shishe3. infrastruktura të rastit riparimi

MASAT MbROJTJA DHE FUQIZIMI KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Masa 2.1: Mikro - akumulimin e burimeve nga vend më të lartë Masa 2.2: Mbrojtja e burimeve Masa 2.3: modernizimin e sistemit primar për ujë të pijshëm Masa 2.4: modernizimin e stacionit të filtrit Masa 2.5: Ndërtimi i një sistemi funksional të dytë modern për ujin e pijshëm Masa 2.6: Fushata për shfrytëzim racional të ujit

VLERA 2: RESURSET UJORE

FUNKSIONI 2.2: Pirja për 22 454 banorë në tetë fshatra të komunës

QËLLIMI 2.2: Ngritja e një sistemi funksional për ujë të pijshëm

PARAMETRAT DHE KUSHTETParametrat hyrëse:BurimetLumenjtëInfrastruktura

Mundësimi i kushteve: Fuqia punëtore Mekanizimi Ekspertët

SRESORËTekspozim

KlimaBurimet - Zvogëlimi i reshjeve, rritja e temperaturave, thatësira, valët e ngrohjes

Lumenjtë - Zvogëlimi i reshjeve, rritjes së temperaturave, thatësira, valët e ngrohjes

Infrastruktura - Përmbytjet, erozioni, era

Jo-klimatikeBurimet - rritjen e numrit të banorëve, plakja e infrastrukturës dhe ndotja.

Lumenjtë - numri në rritje i njerëzve, infrastruktura e mplakur dhe ndotja

Infrastruktura – plakje e infrastrukturës

Fuqia e punës dhe makineri ekspertët dhe stresorët ekonomike jo -klimatike

NDIKIMET E STRESORËVE KLIMATIK

1.Zvogëlimi i sasisë së ujit 2. Infrastruktura e dëmtuar

MOMENTALET ADAPTUESETKAPACITETET

Hapja e puseve për ujitje

MASAT MbROJTJA DHE FUQIZIMI KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Masa 2.1: Ndërtimi i një pellgu të lumitMasa 2.2: Ndërtimi i sistemit të ujitjesMasa 2.3: pyllëzimitMasa 2.4: Ndërtimi i pendësMasa 2.5: Fushata për shfrytëzim racional të ujitMasa 2.6: mbrojtje anësore nga erozioni i lumenjëve

45

VLERA: PRODUKTET bUJQËSORE LOKALE

Grupi i punës i vlerës së produkteve bujqësore vendore, përcakton një qëllim të përgjithshëm - për të mbrojtur dhe promovuar produktet bujqësore vendore, dhe sipas funksioneve që kanë këtë vlerë të përcaktuar tre objektiva specifike edhe atë:

• Prodhimi i produkteve cilësore bujqësore dhe lokale

• Mbrojtja e produkteve bujqësore

• Inkurajimi i njerëzve që meren me bujqësi

Grupi punuës konsideron se funksionet dhe qëllimet e vendosura dhe parametrat e hyrjeve janë të njëjta për të gjitha tri qëllimet, duke bërë analiza dhe përshtatjen e masave për adaptim që janë marrë së bashku.

Parametrat hyrëse janë të përcaktuara ; toka, uji, kulturat, perimet dhe pemishtet, duke mundësuar kushtet e tilla që janë përcaktuar - makineri, të punës dhe ekspertizë.

Grupi punues konsideron se parametrat e dhëna janë ndikuar kryesisht nga stresorët klimatike, ndërsa stresorët jo-klimatike ndikojnë në kushte kryesisht të mundshme.

Stresorët e klimatik që ndikojnë në parametrat hyrëse janë: valët e të nxehtit, era, thatësira, përmbytjet, reduktimi i reshjeve dhe rritje të temperaturës. Si stresorët jo-klimatike, nga ana tjetër, të identifikuar migracioni, inflacioni dhe kështu me rradhë.

Stresorët klimatike ndikojnë në tokën dhe në këtë mënyrë të reduktojnë pjellorinë, ndotin tokën, duke zvogëluar sasinë e ujit që duhet për zonat e mbjellura dhe reduktojnë cilësinë dhe sasinë e produkteve bujqësore.

Kapaciteti aktual për t›u marrë me këto fenomene janë parë në spërkatje kimike individuale të lashtave, përshtatja e fekondimit dhe ujitje individuale, në qoftë se është e nevojshme hapja e puseve apo nxjerrjen e ujit nga toka dhe ujitje përmes rrjetit të kanalit që është në gjendje të keqe dhe e vështirë për të vendosur rend.

Si rezultat i analizës, grupi i punës i ka krijuar masa të caktuara në mënyrë që të përmbushë tri qëllimet e veçanta për vlerën lokale dhe për produktet bujqësore lokale.

VLERA 3: PRODHIMET bUJQËSORE LOKALE

FUNKSIONI: Ushqim për Njerëzit

QËLLIMI: Bujqësore (drithëra dhe perime) dhe produktet blegtorale (ushqim foragjere)

PARAMETRAT DHE KUSHTET

Parametrat hyrëse:tokësUjiDrithëraPerimetpemishtet

Mundësimi i kushteve: Fuqia punëtore Mekanizimi Ekspertët

SRESORËTekspozim

klimatikePër të gjithë parametrat hyrëse - valët e të nxehtit, era, thatësira, përmbytjet, reshje reduktuar, temperaturat e rritura

Jo-klimatikeStresorët jo-klimatike mjedisoreFizike dhe socio - demografike stresorët jo-klimatike

NDIKIMET E STRESORËVE KLIMATIK

1. toka e kontaminuar 2. Reduktimi i pjellorisë së tokës 3. Zvogëlimi i sasisë së ujit 4. Reduktimi i cilësisë dhe sasisë së perimeve, drithërave dhe pemishte

MOMENTALET ADAPTUESETKAPACITETET

1.Mbrojtja kimike 2. fekondim 3. ujitje 4.Gërmimi i puseve5.Kanalet e ujitjes

MASAT MbROJTJA DHE FUQIZIMI KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Masa 1.1: Edukimi i fermerëveMasa 1.2: fekondime organikeMasa 1.3: Fushata për të inkurajuar fermerët të rinjMasa 1.4: etiketimin fasule e TearcësMasa 1.5: Parashikimet (specifikat) e faraveMasa 1.6: stërpikje të fushave me aeroplanëMasa 1.7: qendra për blerje(grrumbullim)

47

PËRCAKTIMI I PRIORITETEVE PËR ADAPTIM NDAJ NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

Sipas metodologjisë së propozuar për prioritete dhe masave për adaptim, grupi i punës së pari identifikoi kriteret e mundshme për masat e vlerësimit, të cilat përfshijnë: fizibilitetin teknik, urgjencës, efikasitetit, kosto-efektivitetit dhe si mund të përballojë zbatimin e masve.

Së pari, çdo masë vlerësohet cilësisht individualisht nga secili anëtar i grupit dhe të grupit në kontekstin e çdo kriteri individual. Kur ky sistem përdoret për të vlerësuar tre cilësi – i lartë – i mesëm – i ulët – - të lartë - të mesme dhe i ulët - niveli për secilin kriter. Për të thjeshtuar llogaritjet, çdo nivel të cilësisë ka qenë caktuar një vlerë e lartë: - 60 pikë, të mesme - 30 pikë, 15 pikë të ulët.

Përveç kësaj, çdo kriter vlerësohet në bazë të kuptimit të saj, dhe vlera është e shprehur në përqindje shuma, logjikisht, është 100%. Në kuadër të grupit të punës vendosën se efikasiteti dhe kriteret për koston janë më të rëndësishme për ta dhe është caktuar një vlerë prej 25%; Kriteret e fizibilitetit teknik i masës është vlerësuar me 20%; Kriteret si urgjente dhe nëse mund të përballojë zbatimin e masës janë vlerësuar në 15%.

Më në fund, rezultatet për çdo masë të marrë duke shumëzuar vlerën e nivelit kriterit me përqindje dhe shuma e këtyre pikave jep rezultat përfundimtar të vlerës së çdo mase. Shuma më e madhe do të thotë se masa e identifikuar është prioriteti më i lartë.

vlERA mAlI SHARR

Funksioni 1:Ushqim për njerëzit (kërpudha gështenjat, mjedrat, manaferra, boronica, thanat, çajra)Еko sistemi (vendbanimi)

Qëllimi konkret 1:Mbrojtja e bimëve, çajrave të dhe frutat nga sëmundje të ndryshme Menaxhimi i Qëndrueshëm i Ekosistemit mali Sharr

masat/

Real

izim

i tek

nik

30%

Urg

jenc

a

30%

Efik

asite

ti

20%

Kos

toja

ek

onom

ike

10

%

A m

und

ta le

joj

10%

Gjith

sejt

Rang

imi

Mbrojtja dhe promovimi i bimëve,çajrave dhe frutat e malit Shar

12 9 7.5 15 9 52.5 2

Forcimi i kapaciteteve të organeve ekzistuese që përpiqen për të ruajtur diversitetin e florës

12 9 15 15 9 60 4

Mbjellja e florës të reja dhe ato ekzistuese

12 9 15 15 9 60 3

Stërpikje me aeroplan për mbrojtje (gështenjat)

12 1,5 7,5 15 9 45 1

QËLLIMI ZHVILLIMOR :

Masat e përshtatjes Kriteri А 15%

Kriteri B 25%

Kriteri C 30%

Kriteri Ç 20%

Kriteri D 10%

GJITHSEJ100%

Masa 1 В = 9 С = 7,5 Н = 3 В = 12 В = 6 37.5

В = E lartë = 60 // С = E mesme = 30 // Н = E ulët = 10

X = ( (В) (С) (Н) * Kriterium )

100

Prioretizimi i masave përshtatëse ndaj ndryshimeve klimatike (adaptimit) për vlerën e 1: Mali Sharr

49

vlERA MALI SHARR

Funksioni 1.2: Vlera estetike dhe turistike

Qëllimi konkret 1.2: Zhvillimi I turizmit në malin Sharr

masat/

Real

izim

i tek

nik

30%

Urg

jenc

a

30%

Efik

asite

ti

20%

Kos

toja

ek

onom

ike

10

%

A m

und

ta le

joj

10%

Gjith

sejt

Rang

imi

Ndërtimi i rrugës Brezno -Tre Ujrat (për automjete)

12 9 15 15 9 60 4

Ndërtimi i shtëpive të akomodimit 6 9 15 15 4,5 49,5 2

Ndërtimi i trasave për këmbësorë dhe biçikletave

12 4,5 15 15 9 55.5 3

Ndërtimi i hidrocentraleve të vogla për prodhimin e energjisë elektrike në vende potenciale turistike

12 1,5 7,5 15 9 45 1

Prioritizimi i masave të përshtatjes ndaj ndryshimeve klimatike (adaptimit) vlerën 2: Resurset Ujore

VLERA RESURSET UJORE

Funksioni 2.1: Ujit i pijshëm për 22 454 banorë në tetë fshatra të Komunës

Qëllimi konkret 2.2: Krijimi i një sistemi funksional për ujë të pijshëm

masat/

Real

izim

i tek

nik

30%

Urg

jenc

a

30%

Efik

asite

ti

20%

Kos

toja

ek

onom

ike

10

%

A m

und

ta le

joj

10%

Gjith

sejt

Rang

imi

Mikro - akumulimin e burimeve të larta

6 9 15 15 4.5 49.5 1

Mbrojtja e burimeve 12 4.5 7.5 7.5 9 40.5 /

Modernizimi i sistemit primar per ujin

12 9 15 15 9 60 4

Modernizimi i stacionit të filtrit 12 4.5 15 15 4.5 51 2

Ndërtimi I një sistemi sekundar për ujë të pijshëm

12 9 15 15 9 60 5

Fushata për shfrytëzim racional të ujit

12 4.5 15 15 9 55.5 3

vlERA RESURSET UJORE

Fuksioni 2.2: Ujitja e kulturave bujqësore

Qëllimi konkret 2.2: Krijimi i një sistemi funksional të ujitjes

masat/

Real

izim

i tek

nik

30%

Urg

jenc

a

30%

Efik

asite

ti

20%

Kos

toja

ek

onom

ike

10

%

A m

und

ta le

joj

10%

Gjith

sejt

Rang

imi

Ndërtimi I pelgjeve të lumit 6 4.5 7.5 7.5 4.5 30 1

Ndërtimi I sistemit për ujitje 12 9 15 15 9 60 5

Pyllëzimi 12 9 7.5 15 9 52.5 3

Ndërtimi i digës 6 4.5 7.5 7.5 4.5 30 2

Fushata për shfrytëzim racional të ujit 12 9 15 7.5 9 52.5 4

Mbrojtëse nga erozioni I lumenjëve 6 4.5 7.5 7.5 4.5 30

Prioritizimi i masave përshtatëse ndaj ndryshimeve klimatike (adaptimit) Vlera 3: produktet bujqësore l okale

VLERA PRODUKTET bUJQËSORE LOKALE

Funksioni:Ushqim për njerëzit Bujqësi (drithëra, perime) dhe produktet blegtorale (ushqim) Rikuperimi dhe mirëmbajtja e pjellorisë së tokës

Qëllimi konkret: Mbrojtja dhe promovimi i produkteve bujqësore lokale

masat/

Real

izim

i tek

nik

30%

Urg

jenc

a

30%

Efik

asite

ti

20%

Kos

toja

ek

onom

ike

10

%

A m

und

ta le

joj

10%

Gjith

sejt

Rang

imi

Edukimi I bujqëve 12 9 15 15 9 60 4

Plehrimi organik 6 4,5 7.5 15 4.5 37.5 /

Fushata për të nxitur fermerë të rinj 12 9 15 15 9 60 3

Brendimi I fasules së Tearcës 12 9 15 15 9 60 5

Analiza (specifikat) e farërave 12 9 7.5 15 4.5 48 1

Spërkatje me aeroplan të fushave 2 4.5 7,5 7.5 1.5 23 /

Qendra për blerje 12 9 15 15 4.5 55.5 2

51

Në kuadër të projektit «Strategjisë Rajonale për Ndryshimet Klimatike»është kryer një hulumtim mbi emetimet egazeve serrë në Komunën e Tearcës. Si përfundim i hulumtimit doli se pjesa më e madhe e emisioneve të gazrave serrë vijnë nga sektori energjetik, ose nga përdorimi i energjisë elektrike dhe karburantit (70,88%) e mbeturinave (17.86%) dhe bujqësia (11.26%).

Konsumatorët më të mëdhenj të energjisë elektrike jannë ekonomitë familjare private (5480 vendbanime) që në një ditë të shpenzon 27.402,74 MW / h, shkolla (12 shkolla) me 569,4 MW / h dhe objekteve komunale me konsumin e 54.75 MW / h në ditë. 4954 familje ngrohen me ngroje individuale, 51 prej tyre me energji elektrike dhe 4883 familjeve ngrohen me dru. 139 familje ngrohen me ngrohje qendrore individuale.

Ujërat e zeza, kanalizimet dhe gropat septike si mbetje janë burimet kryesore për prodhimin e emisioneve të metanit dhe oksidit të azotuar. 25.6 ton emisionet e metanit të prodhuara nga uji i mbeturinave të komunës së Tearcës dhe 1.69 ton të emisioneve të oksidit të azotit nga ujërat e zeza.

Në bujqësi sasia më e madhe e gazrave serrë prodhohet nga fermentimi enterik, 257,65 ton të emisioneve të metanit, i ndjekur nga emetimet e gazeve serrë nga djegia e kulturave me 57,05 ton dhe në fund menaxhimi me plehrat me 20,58 ton e emisioneve të gazrave serrë.

Në takimet me grupin erdhëm në përfundimin se në qoftë se ne nuk mundemi plotësisht ti ndalojmë emetimet e gazeve serrë të paktën të zbatojmë masa që do të jenë në përputhje me kapacitetin e komunës dhe kjo do të zvogëlojë sasitë dhe ndikimin e gazeve serrë. Së bashku me grupin zgjodhëm masat e mëposhtme:

Masat për të reduktuar emetimet e gazit në sektorin e energjisë:

1. Masat e drejtpërdrejta / trajtimi aktiv me shkaqet e ndryshimeve klimatike (zëvendësimin e burimeve zëvendësuese të energjisë nga konvencionale / jo-rinovueshme për alternative / rinovueshme)

• Masat e aktiviteteve / projekteve për shfrytëzimin e energjisë diellore.- Krijimi i paneleve diellore në ndërtesat publike (shkolla dhe ndërtesa komunale)

• Masat e aktiviteteve / projekteve për shfrytëzimin e hidro-enrgijsë- Përdorimi i burimeve të ujit dhe prodhimin e energjisë elektrike për ndriçim rrugor

• Masat e aktiviteteve / projekteve të shfrytëzuar energjisë së erës- Vendosja e centraleve elektrike me erë për prodhim të energjisë elektrike

• Masat e aktiviteteve / projekteve për shfrytëzimin e energjisë së biogazit dhe biokarburanteve- Krijimi i një sistemi të tubacionit atmosferik

vlERËSIm I muNDËSIvEpËR ZvoGlIm TË GAZRAvE SERRË

8NË KOMUNËN E TEARCËS

53

2. Masat indirekte / trajtimi pasiv i shkatuesve të ndryshimit të klimës (metodat dhe teknikat për efikasitet dhe efektivitet të energjisë)

• Masat, Aktivitetet / projektet për të reduktuar konsumin e energjisë elektrike

- Subvencionim i familjeve për izolim të shtëpive

Masat për të reduktuar emetimet e gazit serrë në bujqësi:

1. Masat e drejtpërdrejta / trajtimi aktiv me shkaqet e ndryshimeve klimatike (zëvendësimin e burimeve zëvendësuese të energjisë nga konvencionale / jo-rinovueshme për alternative / rinovueshme)

• Masat e aktiviteteve / projekteve për shfrytëzimin e energjisë së biogazit dhe biokarburanteve

- Subvencionimi i fermerëve /bujqëve të cilët do të kultivojnë rrepa, të cilat më pas do të përdoren për të prodhuar biokarburante.

- Prodhimi i metanit si biokarburant nga mbeturinat/plehrat e kafshëve

2. Masat indirekte / trajtimi pasiv i shkatuesve të ndryshimit të klimës (metodat dhe teknikat për efikasitet dhe efektivitet të energjisë)

• Masat aktivitetet / projektet për të rritur ndërgjegjësimin publik për ndryshimin mënyrës së jeteses;

- Fushata për menaxhimin e qëndrueshëm të plehrave

- Legjislacioni për të parandaluar djegien e kulturave të ndryshme

PËRCAKTIMIN E PRIORITETEVE PËR ZbUTJEN/MITIGIMIN NË KOMUNËN E TEARCËS Në takimet me grupin punues arritëm në përfundimin se përcaktimi i prioriteteve për zbutjen mund të përdoren të njëjtat kritere, në përputhje me përcaktimin e prioriteteve për adaptim.Procesi i prioritizimit mund të zbatohet me sukses me kriteret e mëposhtme: teknike të fizibilitetit, urgjencës, efikasitetit, kosto-efektivitetit dhe sa mund ta përballojmë zbatimin e masës.Gjithashtu në grup u vendos për vlerën e çdo përqindje kriteri, i cili është i njëjtë në përputhje me përcaktimin e prioriteteve për adaptim, ku më shumë rëndësi është dhënë për kriteret e performancës dhe qëndrueshmërisë ekonomike në 25% të 100; Kriteri 20% është vlerësuar fizibilitetin teknik të masës dhe 15% të urgjencës dhe nëse ne mund të përballojë zbatimin e masës.Çdo masë u shënua dhe vlerësua në mënyrë individuale dhe në grup nga anëtarët e grupeve të punës me të ulëta (15 pikë), të mesme (30 pikë) dhe të larta (60 pikë). Pas duke shënuar çdo kriter del përqindja duke shumëzuar pikat, dhe përfundimisht të gjitha shumat të dala nga të gjitha kriteret dhe mblodhjen e rezultatit përfundimtar për masën dhe renditjen.Procesi është i njëjtë si caktimi i prioriteteve për adaptim.

55

SEKTORI ENERGJETIKA

Qëllimi konkret: Përdorimin e qëndrueshëm të burimeve për të prodhuar energji elektrike dhe për të gjetur mundësi të reja për reduktimin e konsumit të energjisë

Мasat/

Real

izim

i tek

nik

20 %

Urg

jenc

a 15

%

Efik

asite

ti

25 %

Kos

toja

ek

onom

ike

25 %

A m

und

ta le

joj

15 %

Gjith

sejt

Rang

imi

Krijimi i paneleve diellore në ndërtesat publike (shkolla dhe ndërtesa komunale)

12 9 15 15 9 60 5

Vendosja e centraleve elektrike me erë për prodhim të energjisë elektrike

6 1,5 7,5 7,5 1,5 24 1

Përdorimi i burimeve ujore për prodhimin e energjisë elektrike për ndriçimin rrugor

12 4,5 15 15 4,5 51 3

Sumbecionimi I familjeve për izolim të shtëpive 12 9 15 15 4,5 55,5 4

Krijimi I një sistemi të tubacionit atmosferik 2 4,5 15 7,5 1,5 30,5 2

SHTOJCA 1LISTA E

PJESËMARRËSVE NË PROCES

GRUPI PUNUES 1 MALI SHARRVLERA 1: bUJQËSIA

Qëllimi konkret: Menaxhimi i burimeve të qëndrueshëm për të reduktuar emetimet e gazit serrë

Мasat/

Real

izim

i tek

nik

20 %

Urg

jenc

a 15

%

Efik

asite

ti

25 %

Kos

toja

ek

onom

ike

25 %

A m

und

ta le

joj

15 %

Gjith

sejt

Rang

imi

Legjislacioni për të parandaluar djegjen e kulturave të ndryshme

12 9 15 15 9 60 4

Fushata për menaxhimin e qëndrueshëm të plehrave 12 9 15 15 9 60 3

Subvencionim I fermerëve/bujqëve që do të kultivojnë repave, të cilat do të përdoren për prodhim të biokarburanteve

12 4,5 7,5 7,5 4,5 36 2

Provimi i metanit nga mbeturi-nat/plehrat e kafshëve 6 1,5 7,5 7,5 4,5 27 1

Emir dhe mbiemri istitucioni/individi

Adem Ademi Individ

Halil Idrizi Individ

Ane Tevdovski Kryetar i Bordit të Kishës

Muharem Osmani Kryetar I bashkisë locale

Besir ImeriUdhëheqës I Zhvillimit Ekonomik Lokal

Saladin Zeqiri Komuna e Tearcës

Ilira Idrizi QEZH

Zdrave Serafi-movski

Komuna e Tearcës

Esengil Amiti QEZH

Meliha Mustafi Komuna e Tearcës

Nadi Saiti QEZH

57

GRUPI PUNUES 2 RESURSET UJORE GRUPI PUNUES 3 PRODHIMET LOKALE bUJQËSORE

Emir dhe mbiemri Istitucioni/individi

Ikmet Rexhepi Individ

Оsman Qamili QEZH

Goce Simjanovski Individ

Muaz Agushi

Xhenan Idrizi Приватна Амбуланта

Аrtan Shabani

Теоdora Kocevska QEZH

Natasha Kocevska Individ

Fitim Ilazi Individ

Мile Serafimovski Individ

Emir dhe mbiemri Istitucioni/individi

Кеnan Ilazi QEZH

Shpëtim Selmani Udhëheqës I Qendrës për Kulturë Tetovë

Vlladimir Gjorgjevski QEZH

Drita Raufi QEZH

Аli Ceka Individ

Еnver Ramadani Sh.F.Asdreni, Përshofc

Abdilsamet Mamuti Komuna e Tearcës, Sektori për Sport dhe Kulturë

Sllavço Jovanovski Sh.F.Kirill Pejçinoviq, Tearcë

Liridon Asani QEZH

Raif Bexheti Vollenter, QEZH