1

Kreselleme mi, uluslararaslama m?

Sungur Savran

*Bu yaz daha evvel Kasm '96'da, Snf Bilinci dergisinin 16. ve 17. saylarnda, iki

blm halinde yaynlanmtr.

Yap Kredi Yaynlar'nn (YKY) Trkiye'nin kltr hayatna yapt katklar arasnda

bugne kadar en ok dikkat ekeni, Nasrettin Hoca'nn fkralarn derleyen bir kitab

yasaklamas oldu. Baka alanlarda olduu gibi kltr alannda da, devletin basky,

zel sektrn ise zgrl temsil ettiini dnenler iin bu olayda nemli bir ders

olduu kukusuz. Finans kapitalin kltr hayatna el atmasnn ucube sonularndan

birini daha nce Akbank'n kurmu olduu Ak Sanat'n byk ressam Kenan Evren'in

resimlerini sergilemesiyle grmtk; YKY'nin Nasrettin Hoca olay, mizah kalitesi

bakmndan Ak Sanat'n katklaryla karlatrlabilir bir ikinci doruk oluturdu. Ne var

ki, tekelci sermayenin himayesindeki kltr kurumlarnn katklar sansr ile snrl

deil. Bata medya olmak zere sermayeye bal her kurulu gibi beyin ykama da

var avadanlklarnda. rnek mi? YKY geen yl bir eviri derleme yaynlam. Bal,

Piyasa Gleri ve Kresel Kalknma. Kresellemenin bu denli nemli bir tartma

konusu olduu bir dnemde bu yaynevinin de kresel kalknma zerine bir kitap

yaynlamasnda elbette yadrganacak bir yan yok. Ne de olsa, szkonusu yaynevi

Trkiye burjuvazisinin ekonomik kalelerinden biri tarafndan finanse ediliyor;

kreselleme ise bu yazda bir kez daha gsterilecei gibi, uluslararas burjuvazinin en

yeni ideolojik silah. Sorun baka yerde. Kitabn ngilizce bal, Market Forces and

World Development. Yani, doru bir eviriyle Piyasa Gleri ve Dnya apnda

Kalknma. YKY, son derecede anlaml bir ideolojik arptma operasyonuyla dnya

apnday kresel yapvermi. te size mkemmel bir entelektel drstlk rnei!

Dnya apnda burjuvazinin szcleri, kreselleme (ya da Bat dillerinden

kaynaklanan szckle globalleme) szcn dillerinden drmyorlar.

Televizyonda, yazl basnda, konferanslarda, politik demelerde her yerde, ad

nauseum bir kresellemedir gidiyor. Sorun, gnlk politikann ve ideolojinin

alanndaki baya kullanmla snrl deil. Sosyal bilimlerin btn alanlarnda

kreselleme 80'li yllarn sonlarndan bu yana tartmalarn ekseni haline gelmi

durumda. Bir akademik yazarn ifadesiyle, nasl postmodernizm 80'li yllarn temel

kavram idiyse, kreselleme de 90'l yllarn temel kavram, insan toplumunun nc

2

binyla geiini anlamak iin anahtar rol oynayacak bir fikir olabilir.[1] in daha da

ironik olan yan, kavrama solun da rabet ediyor olmas, hatta bunun da tesinde,

teorik alanda, soldan gelen dnrlerin kreselleme akmnn ban ekiyor olmas.

Kreselleme dnya sisteminde yepyeni bir dnemin aln kavramlatran anahtar

bir terim olarak kullanlyor. ster sadan, ister soldan, saysz teorisyen yeni bir an

aln haber veren almalar yapyor. Kimi iin kapitalizm eskisinden ok farkl

yepyeni bir aamaya girmitir; kimi iin kapitalizm artk geride kalmaktadr, yepyeni

bir toplum domaktadr. Bu tartmada tek anahtar kavram kreselleme deil

elbette. Saysz rakibi var bu kavramn: post-Fordizm, postmodernizm, bilgi

toplumu, sanayi-sonras toplum, nc dalga, kapitalizm tesi toplum,

rgtl kapitalizmin sonu ...liste, orijinalite merakls yeni teorisyenlerin katksyla

zaman iinde daha da uzayacaa benziyor.

Bu kadar ok sayda kavramn, zaman zaman birlikte, zaman zaman birbirinin

yerine kullanlmas, teorik tabloyu elbette iinden kolay klamayacak hale getiriyor.

Ama sorunu daha da aprak klan etken, sadan ve soldan gelen, kimi yapsalc-

ilevselci gelenein teorik aralaryla, kimi Marksizmin kavramlaryla alan

dnrlerin bu kavramlarda cisimleen teorik aklamalarda ortaklamas. Bu durum

aslnda sosyalist harekette son dnemde ortaya km olan byk ideolojik ve

programatik zlmenin teorik bir ifadesinden baka birey deil. Zaten bu kavramlar

etrafnda rlen teorik ereveler zaman zaman dolaysz biimde yepyeni politik

ynelilere yol gsteriyor. rnek vermek gerekirse, Byk Britanya Komnist

Partisi'nin yar-teorik yayn organ olan Marxism Today'in 80'li yllarn Thatcher

ngilteresi'ni anlamak iin gelitirdii teorik ereve, ayn zamanda bu partinin sa

politikalarnn gerekesi olarak kullanlmtr. ngiltere'nin, burjuvazinin yeni-liberal

taarruzu balatt ilk lke olmasnn salad avantaj ile, kapitalizmin yepyeni bir

aa girdiini erkenden kefeden Marxism Today yazarlar yeni zamanlar

kavram etrafnda solun klasik Marksist politikalardan btnyle kopmasn

savunmulardr.[2] Bunda o kadar ileri gitmilerdir ki, yeni dnem anlayna

btnyle katlan, kendisi anti-Marksist partili bir teorisyen tarafndan

Muhafazakarlarn ekonomik bir mucize yarattklar mitini ksmen kabul etmekle ya

da Muhafazakr ekonomik baary neredeyse kutlama noktasna gelmekle

sulanmlardr.[3] Hatrlatmak gerekir mi, Muhafazakrlar diye sz edilen

Margaret Thatcher'dan bakas deildir!

Trkiye'nin sol aydnlar, Bat solunda gelien modalar izlemekte her zaman ok

tutarl olmutur. 60'l yllarn varoluuluunda, 70'li yllarn Althusserciliinde, 80'li

yllarn, Gramsci'nin bir tr okunuundan beslenen sivil toplumculuunda ifadesini

bulan bu gelenek, 90'l yllarda postmodernizm ve kreselleme kavramlaryla

canlln srdryor. Ne var ki, ak szllk Trkiye solunun erdemlerinden biri

3

olmad iin, yepyeni bir a aldn, kapitalizmin ya da emperyalizmin aldn

dnen btn solcular bunu rahatlkla dile getiremiyor, bir dnsel gerilla

harekatyla urada ya da burada belirli fikir krntlarn ortaya atyor, sonra bu

krntlar tutarl bir btn iinde savunmaktan kanyorlar. Kimi zal' yeni a doru

deerlendirdii iin nemsiyor, kimi zelletirmeye kar kmann Kemalist

devletilik ya da nc Dnyaclk olduunu sylyor, ama pek az btn bunlar

teorik bir btnsellikle savunuyor. Bu pek az sayda teorisyenin iinde alar Keyder'e

bu adan kran borluyuz, nk Bat'da birok sol teorisyenin savunduu grleri

bu topraklarda ak szl biimde savunarak, Marksistlerin kreselleme

teorisyenleriyle somut iddialar zerinden tartmasn olanakl hale getiriyor.[4]

Aada temel fikirleriyle tartacamz Keyder'in politik konumu berraktr: ona gre

emperyalizm artk yoktur. Kapitalizmin tarihinde kreselleme olarak anlabilecek

yeni bir evrenin alm olduunu ileri sren biri iin bu iddia, nedenlerini aada

greceimiz gibi, gayet olaandr. Keyder ayrca aldn ileri srd yeni a

tanmamakta srar eden Marksistleri, yenilikleri grmemekle, eski dneme uygun

teorik erevelere tutsak olmakla eletiriyor. Globalleme szne zel bir antipati

duyanlar, dnyaya hl ulusal devletlerin nemli olduu aama geerliymi gibi

bakanlar arkaik marksistler olarak niteliyor.[5] Bunlar iddial laflar. Aada, tam

tersinin doru olduunu, asl kreselleme teorisyenlerinin kavramsal erevesinin

gemiin hayaletlerinden kurtulamadn greceiz.

Bu yaznn amac kreselleme konusunda sol iinde yaygnlaan bu tr grleri

rtmek. Ana fikri batan belirtmekte yarar var. Kapitalizmin tarihinde yeni bir

a almamtr. Hl kapitalizmin en yksek aamas olan emperyalizm anda

yayoruz. Daha da tede: kreselleme adyla anlabilecek bir olgu yoktur.

Kreselleme kapitalizmin dnya apnda yaratt ekonomik, politik, kltrel vb.

alanlardaki btnlemenin yeni ve devasa bir sramas karsnda gelitirilmi

ideolojik bir kavramdr. Kavramn kapitalizmin dnyay btnletirmesi srecine ilikin

zgl, ayrc yan, aada ayrntl olarak greceimiz gibi, ulusal devletin tarihsel

olarak gnn doldurduu tezidir. Kreselleme kavram bu tez olmakszn hibir

anlam tamaz. Bu tez yanltr. Dolaysyla, bugn yaanan sre, kapitalizmin yeni

bir aamasn temsil etmek bir yana, kreselleme kavramyla anlamaz bile.

Yaanmakta olan, emperyalizm ann bandan beri Marksist teorinin tehis ettii bir

srecin devasa bir sramasdr: bu sre sermayenin uluslararaslamasdr.

Dolaysyla sol, ideolojik, ii bo, baya kreselleme kavramn szlnden bir an

evvel silmeli, bunun yerine uluslararaslama kavramn yerletirmelidir. Gerek

hayatta karl olan, yalnzca ideolojik bir kurgu olarak varolan kreselleme deil,

bu szde yeni aama teorisiyle dnce hayatn, solu, ii-emeki kitleleri ve

emperyalizme tabi halklar ideolojik bir boyundurua sokmaya alan bir dnce

4

akmdr: globalizm.[6] Globalizm, olmayan bir sreci olmu gibi gstererek

emperyalizmin ve sermayenin nndeki engelleri amaya alan bir hakim snf

ideolojisidir.[7] Kreselleme ya da globalleme olarak anlabilecek bir nesnel

srecin yaanmakta olduu iddias ise bu ideolojinin temel kozudur. Yani burada teori

alannda bir snf mcadelesi szkonusudur.[8]

Kreselleme teorisine reddiyenin nemi, bu teorinin kapitalizme ve

emperyalizme kar mcadeleyi olanaksz hale getirmesinden, solda ve emeki snflar

saflarnda bir kadercilii ve teslimiyetilii yaygnlatrmasndan kaynaklanr. Burada

kilit dnce kresellemenin kanlmazl tezidir. Dnya Bankas'nn, tam da

btnleen bir dnyada iiler konusuna hasrettii son yllk raporunda sylendii

gibi, kreselleme kanlmazdr.[9] alar Keyder de ayn fikirde, sol asndan

politik sonularn da karyor: 'Bu sistemin dnda kalacaz' gibi bir safsataya

katlmak bence ok yenilgici bir davran olur. Bu sistemin dnda hi bir ey yok.

Bu sistemin dnda kalp da oradan alternatif yaratmak diye bir ey bence kesinlikle

sosyalist politika ile ilikisi olmayan, ludayt bir marjinalite peinde komaktr ve

nostaljik bir tutum olur.[10] Bu sistemin dnda hi bir ey yok. Herey

belirlenmi, sistemle mcadele etmek gereksiz, anlamsz, bo bir abadr.

Kanlmazlk tezi ile politik teslimiyetiliin arasndaki iliki pek ender olarak bu kadar

ak szl biimde ifade edilmitir.[11] Bu iddia ile aada ayrntl biimde hesaplaacaz. Bu aamada nemli olan, kreselleme teorisinin ii-emeki

hareketini kapitalizme ve emperyalizme teslimiyete davet ettiini saptamaktr.

Dolaysyla tartma, teorik neminin yansra, dorudan politik bir ierie sahiptir.[12] Kanlmazlk tezi bizi kreselleme teorilerinin temel metodolojik sorununa

getiriyor. Kreselleme teorileri, aralarnda ne fark olursa olsun, bir metodolojik

sorunu hep birlikte paylarlar: btnlemi dnya kapitalist sisteminin barnda

varolan elikilerden soyutlamak. Bu teorilerde, verilmi bir btn olarak dnya

kapitalist sistemi, ilevselci bir uyum sreci anlay iinde, bir aamada dierine

evrim iinde gsterilir. ster teknolojideki gelimeler, ister ekonomi politikalarndaki

deiim olsun, dnya sisteminin yeni bir aamaya evrilmesini kanlmaz klar. Burada

kelimenin dar anlamyla bir evrim sreci betimlenir. Madem yeni koullar yle

gerektiriyordur, kapitalizm mutlaka kreselleecektir! Elbette, btn kreselleme

teorisyenleri, baz gei glklerinden, baz doum sanclarndan sz ederler. Ama

bunlar ortaya konan sistemik btnn yapsal i elikileri deildir. Sistemin

doasndan kaynaklanmazlar. Bir bakma eskinin yeniye direniidir sadece szkonusu

olan. Ksacas, globalizm, kresellemi kapitalizmi kendi doasndan

kaynaklanan, ikin, zsel elikilerinden arndrr.[13] Aada somut olarak grlecei gibi, bu yaznn yntemi, szkonusu yaklamn

tam kartdr: btn inceleme nesneleri gibi, kapitalizmin gnmzde yaad sreci

5

de zgl elikileriyle, yani diyalektik bir btn olarak ele almak. Bu elikilerin bir

blm, emperyalist an balangcndan (kabaca 19. yzyln son eyreinden)

itibaren kapitalizmin gelimesine damgasn vuran yapsal elikilerdir. Bir blm ise

yenidir: retici glerdeki nemli deiim ve uluslararaslamann ve dnya

ekonomisinin btnlemesinin son dnemde yapm olduu atlm, elbette yeni bir

takm ilikilere ve elikilere yol amtr. Yani dinozorlara atmaktan keyif alan

yenilikilerin sandnn aksine, Marksist bir tahlil de son dnemde ortaya kan yeni

gelimeleri hesaba katacaktr elbette. Ama bu gelimeler kapitalizmin tarihinde

emperyalizm sonras yeni bir aamadan (hele hele burjuva teorisyenlerinin yapt gibi

kapitalizm tesi bir toplumdan) sz etmeyi hakl klabilecek nitelikte deildir. nk

gnmzde ortaya kan yeni ilikiler ve elikiler, emperyalizmin iliki ve

elikilerinin olgunlam halidir. Baka biimde sylenirse, emperyalizmin yapsal

elikileri asl bugn kendilerini en gelikin biimde ortaya koymaktadr.[14] Dolaysyla, emperyalizmin ve onun temelini oluturan kapitalizmin hareket yasalar

hl geerlidir. Ksacas, bu yaz kapitalizmin gnmzdeki gelime eilimlerinin

tahliline elikiyi yeniden sokma ynnde bir abadr.

Bu uzun giri blmne son verirken, noktaya deinmek gerekiyor. Birincisi,

kapitalizmin yepyeni bir aamaya gemekte olduu grnn teki ifadelerine, zel

olarak da post-Fordizm teorisine bu yazda deinmeyeceimi belirteyim. Fox Piven'n

(bk. dipnot 7) da belirttii gibi, post-Fordizm son dnemin aklanmas bakmndan

kreselleme ile birlikte en nemli anahtar kavramdr. Bu konu kendi bana uzun bir

yazy hak edecek kadar nemli ve karmak bir konudur. Post-Fordizm konusu bir

baka yazda ayrntsyla tartlacaktr. kincisi, kreselleme teorisi bir ekonomik

teoriden ibaret deildir. Devlet teorisine, uluslararas ilikiler teorisine, bara,

demokrasiye, kresel bir sivil toplumun oluumuna, NGO'lara, kltrel hayata ilikin

eitli nerme ve tezler ierir. Ama ciddiye alnabilir btn kreselleme teorilerinin

temeli ekonomiktir. Bu yazda, biz dnya ekonomisinin yaps ve ulus devlet zerine

gelitirilen tezlerden baka hibir alana giremeyeceiz. Bunun nedeni, teki alanlarn

nemsiz olmas deil. Tersine, gerek teorik adan, gerek politik bakmdan, teki

alanlar da gnmzn tartmalarn deifre etmek asndan byk bir nem tayor.

Tek gerekemiz yer sorunu. Gnmzde entelektel dnya zerinde gl bir etkiye

sahip olan kreselleme teorisinin ekonomik ve politik temellerinin rtlmesi,

ayrntl bir tahlil gerektiriyor. Bu yaznn olaan bir makalenin boyutlarn zorlayacak

olmas da bununla ilgili.

Bu da bizi son noktaya getiriyor. Tam da bu nedenden dolay, elinizdeki yaz bir

dergi saysna smayacak kadar uzun. Bu sayda yaynlanmakta olan bu ilk blm,

gelecek sayda bir ikinci blm izleyecek.

6

1. Dnya ekonomisinin btnlemesi

Elinizdeki yaz globalizm konusunda daha nce yaynlanm olan iki almann bir

devam niteliinde olduundan orada ileri srlen fikirleri yeniden ele almyor.[15] Ama bu aamada o yazlarda ileri srlen temel bir fikre ksaca geri dnmek

gerekiyor. Bir burjuva ideolojisi olarak globalizmi gl klan temel etken, bu

ideolojik sylemde yer alan unsurlarn bazlarnn (btn ideolojilerde olduu gibi)

amzn maddi gerekliinin baz ynlerine arpk bir biimde tekabl ediyor

olmasdr.[16] Globalizmin zerine bast ve smrd maddi zemin, dnya ekonomisinin, politikasnn, kltrel hayatnn vb. son dnemde yaad youn

btnleme srecidir. Yani globalizmle giriilen bu polemikte, tartlan nokta

kapitalizmin dnyay btnletirip btnletirmedii deildir. Tartlan

nokta btnlemenin biimleridir.

Burada bir parantez aarak, dnyann btnlemesinin hi de yeni birey

olmadn, kapitalizmin afandan bu yana dnya pazarnn adm adm

btnletiini, emperyalizm ana girile birlikte, dnya pazar temelinde (yani esas

olarak uluslararas ticarete dayanan) bir birlemenin tesinde dnya ekonomisinin her

tr mekanizmas (ticaretin yansra para sermaye, retim sermayesi ve igc

akmlar) temelinde bir btnleme dzeyine ykseldiini hatrlatmak gerekiyor. Son

dnemde yaanan sre, bu btnlemenin hzlanmasndan ve tarihte grlmemi bir

dzeye ulamasndan ibarettir. Bir yeni a peygamberliinin sarholuu iinde

globalistlerin bir blmnn herey deiti, byle bir btnleme hi grlmemiti

trnden hezeyanlarna kar, emperyalizmin ilk dneminin de bir byk btnleme

atlmna tank olduunu hatrlatmak, deiim sarholuuna kar nemli bir panzehir

grevi grebilir.

rnek olarak (uluslar arasnda ticaret olarak tanmlanm) dnya ticaretinin toplam

dnya retimi iindeki payn alacak olursak, bu pay 1800'de % 3 iken 1913'de %

33'e erimiti.[17] Yani I. Dnya Sava'nn patlak vermesinden nceki son ylda, toplam dnya retiminin te biri uluslararas alanda dolama giriyordu. Ne var ki, bu

gelime eilimi, kapitalist dnya ekonomisinin 1930'lu yllardaki Byk Depresyon

dneminde yaad blnme dolaysyla mthi bir gerileme yaayacakt. Dnya

ticareti, II. Dnya Sava'nn ertesinde yaanan uzun genileme dnemi boyunca son

derecede hzl artmasna ramen, dnemin neredeyse sonuna ulaldnda, 1970'de,

toplam dnya retimi iindeki pay ancak % 25'e ykselmiti; yani hl 1913'deki

dzeyinin altndayd! Baka bir biimde sylendiinde, uluslararas mal akmlar

asndan, dnya ekonomisi 1913'de 1970'de olduundan daha btnleikti! Bugn,

baz kaynaklara gre, dnya ticaretinin toplam dnya retimi iindeki pay % 45'e

ulam, yani nihayet 1913 dzeyini amtr.[18] Elbette, btnleme meta

7

akmlaryla snrl deildir. Son yarm yzyldr yaanan, aada ayrntsyla ele

alacamz gibi, esas gelime dolam alannn tesinde retimin

uluslararaslamasdr. Yine de dnya ticareti hakknda bu hatrlatmalar,

gnmzde yaygn biimde yaanan deiim sarholuuna kar bir uyardr.[19] Ama sadece bir uyar. nk dnya ekonomisinin son dnemde artan bir hzda

btnletii bir gerektir. Gerek dorudan yabanc sermaye yatrmlar (yani retim

sermayesi akmlar), gerek finans (yani para sermaye akmlar), gerek uluslararas

ticaret (yani meta dolam), gerekse (daha dk lekte olsa bile) zel bir meta

olarak emekgcnn dolamna ilikin btn gstergeler bu yne iaret ediyor. Bu

konuda saylarla okuyucuyu skmak yerine btnleme srecini veri alarak bu srecin

son dnemde hzlanmasnn maddi temellerini aratralm.[20]

Nesnel temeller (1): retici glerdeki gelime

Dnya kapitalizminin btnleme srecinin son dnemde hzlanmasnn temelinde

eitli etkenler yatar. Bu etkenleri birka kategoride ele almak mmkndr.

Bunlardan ilki, son dnemde retici glerde yaanan gelimedir. Bunun da iki

vehesi var. Bir yandan, son yarm yzylda yaanan gelimeler (jet uaklar,

spersonik uaklar, konteynerler, TIR'lar, bilgisayar, dijital ve mobil telefon, uydu,

mltimedya, kablo vb.) ulatrma ve iletiim maliyetlerini inanlmaz derecede

drmtr. Sabit fiyatlar zerinden hesaplandnda, 1920'en 1990'a ortalama

maliyetler deniz tamaclnda yaklak % 70, hava tamaclnda yaklak % 80,

uydu kullanmnda yaklak % 90, uluslararas telefon kullanmnda ise % 99

dmtr. (nanlmas g bir d: yani New York-Londra aras bir telefon

konumasnn maliyeti bugn 1920'deki maliyetinin sabit fiyatlarla % 1'idir!)[21] te yandan, bilgisayarl sistemlerin uygulamaya konulmas, retim srecinin planlama ve

tasarm aamasndan nihai montaj aamasna kadar farkl alt blmlere blnerek

uzak mesafelerden egdmle yrtlebilmesini olanakl klarak, ayn rnn

retiminin farkl aamalarnn yeryznn ok farkl noktalarnda srdrlebilmesini

ekonomik olarak anlaml hale getirmitir.

Ne var ki, retici gler alannda yaanan deiimin dnya ekonomisinin

btnlemesine otomatik bir etki yaratt ya da bu btnlemeyi kanlmaz kld

yolundaki tekno-determinist yaklamdan titizlikle uzak durmak gerekir. Ne ilki, ne de

ikincisi dorudur. Bugn btnleme btn hzyla sryorsa, bu, sosyo-ekonomik ve

politik nitelikte baka dinamiklerin rndr; teknolojik deiikliin buradaki rol bu

dinamiklerin kendilerini hzla ortaya koyabilmesini olanakl klmaktan teye gemez.

te yandan, teknolojinin ulat dzey derhal ve dolaymsz biimde ekonomik

btnlemeyi zorunlu klmaz: ayn teknolojik temeller zerinde, en azndan ksa ve

8

orta vadede ok daha blnm ya da blmlenmi bir dnya ekonomisinin varolmas

mmkndr. Bu ikinci noktaya aada kanlmazlk tezini incelerken dneceiz.

Nesnel temeller (2): Mega kapital

Kapitalist ekonominin dnya apnda btnlemesinin hzlanmasn belirleyen esas

etken retim sermayesinin uluslararaslamasdr. Burada szn ettiimiz,

yaygn olarak okuluslu irketler (U) adyla anlan modern finans kapital

birimlerinin faaliyetlerini artk dnya apnda planlamakta ve yrtmekte

oluudur.[22] Biimsel olarak U yle tanmlanabilir: Dorudan d yatrm yapan

ve birden fazla lkede mal ya da hizmet retimi rgtleyen iletme.[23] II. Dnya Sava'ndan bu yana hzla gelimekte olan U'lar son dnemde byk bir atlm

yapmlardr. 1970'li yllarda saylar 7.000 dolayndayken, 1992'de bu say 37.000'e

ulamtr. Bu irketlerin yavru irket says ise 170.000 dolayndadr. Toplam d

yatrm stoku 1980'deki 440 milyarlk dzeyden, 1985'de 700 milyar dolara, 1990'da

ise inanlmaz bir hzla 2 trilyon dolara ykselmitir. Yani 1985-90 aras byme hz

ylda % 28'dir! Toplam stokun te biri en byk 100 irkete aittir. Yllk cirolar 1

milyar dolar aan 600 U, dnya snai ve tarmsal katma deerinin % 20'sinden

fazlasn retmektedir. Btn U'larn toplam cirosu ise 5,5 trilyon dolar ile dnyann

en byk ekonomisi olan ABD'nin GSYH'sna denk bir deere ulamtr. Uluslararas

ii snfnn % 5'ini (72 milyon ii) U istihdam eder.[24] Dnya ekonomisine bylesine youn biimde hakim olan bu sermaye trne, ulat dev lek dolaysyla

mega kapital adn vermek doru olacaktr.

Bu konuda saptanmas gereken ilk nokta, U'larn bu ba dndrc gelimesinin,

Lenin ve Buharin'in emperyalizm teorisinin belirli ynlerinin arpc biimde

dorulanmas anlamna geldiidir. Bilindii gibi, Lenin'in emperyalizm teorisinin be

temel boyutundan ikisi, tekellerin hakimiyeti ve sermaye ihrac olarak zetlenir.[25] U'lar, ne kadar gelikin ve byk olursa olsun tek bir lkenin snrlar iine

smayacak derecede bym olan ve retimi ve dolam sistematik olarak dnya

apnda planlayan ve rgtleyen tekellerdir. Esasen tekellerin, iinde doduklar

anavatanlarna smayacaklar, dnya apnda faaliyet gstermeye ynelik bir dinamik

tadklar, Lenin'in szn ettii teki zellikle, yani sermaye ihracyla birlikte ortaya

kar. Yani teorik olarak U'lar, emperyalizm ann, Marksist teori tarafndan

erkenden tehis edilmi doasna en uygun sermaye biiminin olgunlam

ifadesinden baka birey deildir. Tarihsel olarak da U'un kkenleri emperyalizm

ann bana kadar geri gider.[26] Bu konuda son bir noktaya deinelim: Lenin 19. yzyl kapitalizminin ayrc

zelliinin meta ihrac olduunu, emperyalizme damga vuran zelliin ise sermaye

9

ihrac olduunu sylyordu.[27] Bu saptama gnmzde iki kez dorulanmtr. Birincisi, basit ve nicel bir anlamda, sermaye ihracna dayanan toplam retim dnya

ticaretini adm adm geride brakmtr. U'larn retim art hz 60'l yllarda dnya

ticaretinin art hzn gemi, 80'li yllarda ise toplam U retimi toplam dnya

ticaretinin hacmini amtr.[28] Gnmzde U'larn toplam varlklar (4 trilyon dolardan fazla) ve toplam cirolar (5,5 trilyon dolar) dnya ticaretinden daha

yksektir. ABD U'larnn lke dnda dzenledikleri imalat faaliyetlerinden elde

ettikleri gelir, ihracat gelirlerinin iki katna ulamtr.[29] kincisi, sermaye ihrac meta ihracn nicel olarak geride brakmakla kalmam, daha karmak ve diyalektik

bir anlamda, dnya ticaretini adm adm iselletirmi, ona hakim olmu,

boyunduruuna almtr. Bugn uluslararas meta ticaretinin yaklak % 75'i U'lar

tarafndan yaplmaktadr.[30] Daha da nemlisi, dnya ticaretinin te biri, yani yaklak 1,5 trilyon dolar deerinde uluslararas meta akm, U'larn kendi barnda

gereklemektedir.[31] Bunun nemini iyi kavramak gerekir: bir irketin eitli iletmeleri arasnda akan metalar, aslnda gerek bir anlamda ticarete konu olarak

kabul edilemezler. nk irketin, yani sermaye biriminin iindeki alt blmler

birbirlerine piyasa ilikileriyle deil hiyerarik ve planlanm bir iblm dolaymyla

balanr. irket ii akmlarn biimsel olarak ticarete konu olmas, fiyatlandrlmas vb.

bu mallarn gerekten piyasaya kan birer meta gibi ele alnmasn hakl gsteremez.

Nitekim, bu szde ticaretin dviz kuru gibi ticaret politikalarna ok daha duyarsz

olduu saptamas da bu sylenenleri dorular.[32] Ksacas, tekellerin hakimiyeti ve sermaye ihrac konularnda kreselleme adyla anlan dnemin olgular, Leninist

emperyalizm teorisinin arpc bir dorulanmasn ifade ediyor.[33] Bunun nemine aada tekrar dneceiz.

Nesnel temeller (3): yeni-liberal strateji

Yukarda da belirtildii gibi, emperyalizm dneminin bandan itibaren ortaya kan

sermaye ihrac, II. Dnya Sava'n izleyen uzun genileme dnemi boyunca

serpilerek adm adm dnya ekonomisinin merkezine yerlemitir. Bilindii gibi, uzun

genileme dnemi, Byk Depresyon dneminde ar derecede paralanm olan

dnya ekonomisini yeniden btnletirmeye ynelik baz tedbirler zerinde

ykselmiti. Parasal alanda 1944 Bretton Woods anlamasnn oluturduu kurumsal

yap (dolar standard, IMF vb.), ticaret alannda GATT ve liberalizasyonu hedefleyen

eitli raundlar (Kennedy, Uruguay vb.), sermaye ihracnn serbestletirilmesi

ynnde IMF ve Dnya Bankas'nn basnc, savatan kta dnya sanayi retiminin

yarsndan fazlasn gerekletiren ABD'nin muazzam gcyle birleince, dnya

ekonomisinin btnlemesi ynnde nemli bir atlm mmkn hale geliyordu. Bu da

10

uzun genileme dneminde dnya kapitalizminin yaad canl sermaye birikiminin

temel direklerinden birini oluturuyordu.[34] Buna ramen, 1945-75 dneminde kapitalist dnya ekonomisi, yine de bir lde

ulusal ekonomiler arasnda blmlenmi durumdayd. zellikle azgelimi lkeler

bata olmak zere, ulusal ekonomiler farkl llerde koruma duvarlaryla evrilmiti;

yabanc sermaye akmlar ise belirli kstlamalarla ve kambiyo kontrolleriyle kar

karyayd. Bunun ardnda eitli sosyo-ekonomik ve politik dinamikler yatyordu.

Emperyalist lkeler, Byk Depresyon'un deneyimi nda Keynesi talep ynetimi

politikalar benimsemilerdi; bu da ulusal ekonominin d dnya ile ilikilerinin belirli

llerde denetim altnda tutulmasn gerekli klyordu. Daha nemlisi, korumacln

hem meta, hem de sermaye akmlarnda daha yksek olduu azgelimi lkelerdeki

dinamiklerdi. II. Dnya Sava ncesinde bamszln elde etmi olan lkelerden

bazlar (rnein Brezilya, ili, Meksika, Trkiye, Msr vb.) Byk Depresyon

dneminde sanayi kapitalizmine doru nemli bir hamle yapmlard; sava

sonrasnda yeni sanayi burjuvazisinin karlar bu bebek sanayii korumay

gerektiriyordu. Bamszlna sava sonrasndaki smrge devrimi dalgas iinde

kavuan lkelerde ise, devrimin yaratt anti-emperyalist atmosfer, bamszla bir

ekonomik temel kazandrma kayglar, bamszlk hareketine nderlik eden burjuva

ya da kk burjuva glerin karlar youn bir korumacl gndeme getiriyordu.

(Bu yaklamn tipik rnekleri Hindistan ve Cezayir'di. Arap sosyalizmi ve Afrika

sosyalizmi olarak bilinen akmlar da ayn eilimin daha geni bir ifadesiydi.) Her iki

kategori lke de emperyalizmin rakibi Sovyetler Birlii'nin varlnn yaratt g

dengesinden de, Sovyet ekonomik modelinden de yararlanyordu.

te btn bu dinamiklerin sonucunda kapitalist dnya ekonomisi, 1945-75 arasnda

sren uzun genileme dneminde ulusal engellerle kesikli ya da blmlenmi bir yap

olarak biimleniyordu. Bu durum, ayn dnemde bu yapnn hcrelerinde ykselen

mega kapitalin karlarnn nnde bir engel oluturuyordu. Mega kapital, doas

gerei faaliyetlerini btn dnya apnda rgtler. rnlerini uluslararas pazarlarda

satacak, hammaddelerini en elverili koullar bulduu yerden tedarik edecek,

kredisini en dk maliyetle elde edebilecei yerden alacak, yeni retim birimlerini

sermaye/emek ilikisi, pazar, vergilendirme, altyap, istikrar vb. alardan en uygun

yerde kurmak isteyecek, artan lde farkl blgelerde ve lkelerde rettii paralarn

montajn farkl mekanlarda gerekletirecektir. Krn ve sermaye birikiminin

azamiletirilmesi hedefi, meta, para ve retim sermayesi akmlarnn nndeki

engelleri mega kapital iin tanamaz bir yk haline getirir. Bu engellerin yklmas,

korumacln sona ermesi, kambiyo kontrollerinin kalkmas, dorudan yatrmlarn

nndeki kstlamalarn asgariye indirilmesi, mega kapital iin, faaliyetlerinin

uluslararaslamas lsnde hep daha byk bir ihtiya haline gelir. Mega kapital

11

nce varolan yapnn hcrelerinde kendine uygun zmler arar. 60'l yllarda dev

lekte Bat Avrupa'ya akan ABD yatrm sermayesi ve bu sermaye akmnn

ihtiyalarndan doan ve her tr devlet mdahalesinden bamsz gelien Eurodolar

piyasas, 70'li yllarda petrodolarlarn yeniden evrimi yoluyla emperyalist lkelerde

daralan kredi talebinin yerine azgelimi lkelerin ikame edilmesi[35], mega kapitalin eski yapnn verili erevesi iinde bulduu ksmi zmlerdir. Ama nihai zm,

dnya ekonomisi iindeki btn engellerin kalkt, meta, para ve retim sermayesi

akmlarnn serbestletii, yani hereyin dzlendii bir durum yaratmaktr. Bunun

anahtar yeni-liberalizmdir. Bugn bir devlet politikas olarak dnyada hkm sren

yeni-liberalizm, dnyann btnlemesinin temel nedenlerinden biridir. yleyse,

1979'da Thatcher'la balayan, 1981'de Reagan'la sren ve sonra adm adm btn

dnyaya yaylan yeni-liberal strateji bir yanyla mega kapitalin ihtiyalarn

karlayan bir ekonomi politikalar btndr.[36] Ekonomi politikas diyen derhal devlet demi olur. Globalizmin teorisyenleri ise,

dnya ekonomisinin kreselleme adn taktklar btnleme srecini aklarken,

devlete ve ekonomi politikalarna genellikle deinmezler. zerinde durduklar temel

etkenler, bata ulam ve iletiim alanlarnda olmak zere teknolojideki byk deiim

ve zel sektrdeki kurumsal dnmlerdir.[37] Bylece, birincisi, teknolojideki deiim ve mega kapitalin gelimesi ile yeni-liberalizm arasndaki ba otomatik hale

gelir. Oysa, yeni-liberal stratejinin benimsenip benimsenmemesi bir toplumsal ve

uluslararas mcadele konusudur. Uluslararas planda yeni-liberalizmi dayatan

uygulamalar IMF koullarndan balar, yeni Dnya Ticaret rgt'nden geer, Avrupa

Birlii ve Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA) gibi oluumlara kadar

uzanr.[38] Her bir lke iinde ise yeni-liberalizm tam bir snf mcadelesi konusudur: bu mcadelenin yntemleri, Amerika ve Avrupa'da ii rgtlerinin zayflatlmas ve

ideolojik/politik kuatmadan, Trkiye gibi lkelerde 12 Eyll tipi rejimlerin vahi

yntemlerine kadar geni bir yelpazeyi kapsar. kincisi, mega kapitalin gelimesi ile

yeni-liberalizm arasnda kurulan bu otomatik ba sayesinde, dnyann yeni

koullarnda yeni-liberalizmin benimsenmesi kanlmaz hale getirilir. Daha da tede,

genel olarak btnleme kavram ile birlemenin zel bir tarz, yani yeni-liberal

yntemlerle, engellenmemi piyasalar araclyla birleme, zde klnr.

Oysa bugn dnyada somut biimde yaanan btnleme hem genel olarak yeni-

liberal stratejiyi insanla kabul ettiren ve uygulayan devlet politikalarnn bir

rndr, hem de gelime tarz asndan yeni-liberalizmin damgasn tar. Bu

noktalarn nemi aada globalizmin tezleri tartlrken daha ak olarak belirecektir.

Nesnel temeller (4): kapitalizmin uzun krizi

12

Dnya ekonomisinin btnlemesinin sadece teknolojik gelimelerin bir rn

olmadn, esas belirleyenin mega kapitalin karlar ve ihtiyalar olduunu grdk.

Bylece, bugn yaanmakta olan biimiyle btnlemenin hi de teknik bir nitelik

tamadn, snf karlaryla ykl olduunu ortaya koymu olduk. nc bir

dzeyde, mega kapitalin karlarnn dnya ekonomisine hakim klnmasnn

kendiliinden bir sre olmadn, devlet politikalarnn dolaymndan getiini,

burjuvazinin adm adm btn dnyaya yaylan bir srete yeni-liberalizmi aktif

biimde uygulamaya soktuunu grdk. Ama tartmay bu noktada braktmz

takdirde, yeni-liberalizmin dolaymyla hzlandrlan kapitalist btnlemenin yalnzca

mega kapitalin, yani emperyalist lkelerin tekelci sermayesinin, yani U'larn

karlarna hizmet ettii dnlebilir. Oysa, zellikle milliyeti bir perspektife sahip

olanlarn sandnn aksine[39], gerek bu basit tablodan ok farkldr. Yeni-liberal strateji ve kapitalist btnleme sadece emperyalist sermayenin deil, ayn zamanda

emperyalizme baml, azgelimi lkelerin burjuvazisinin de karlarna hizmet eder,

onlar tarafndan (baz ksmi srtme momentlerinin dnda) hararetle desteklenir.

Yani yeni-liberal ekonomi politikalar, kaba bir sol retoriin azgelimi lkenin btn

snflarn birletirerek ileri srd gibi IMF tarafndan btn topluma dayatlmaz;

yerli burjuvazi genellikle burada IMF'nin zaten mttefikidir, talepleri ayn

dorultudadr. Uluslararas zorlayc bir kurum olarak IMF'nin esas ilevi, yerli

burjuvazinin uygulamak isteyip de uygulayamad yeni-liberal politikalar siyasal

iktidarn bir seii olmaktan kararak bunlara nesnel bir zorunluluk halesi

kazandrmak ve uygulanan yeni-liberal politikalarn sorumluluunu siyasi iktidarn

srtndan alarak ii ve emeki kitlelerin eriemeyecei ve hesap soramayaca bir

uzak merciye devretmektir. Baka trl sylendiinde, yeni-liberalizm ve btnleme

tarz, sadece emperyalizmin deil, baml, azgelimi lkelerdeki mttefiklerinin de

tercihi ve politikasdr.

Bunu kavrayabilmek iin dnya kapitalizminin 1974-75'den bu yana depresif eilimli

bir uzun dalgann rn olan bir genel krizden gemekte olduunu hatrlamak

gerekiyor.[40] Kr orannn eilimli dnn gncellemesinin rn olan bu krizden kendi

lehine bir k iin uluslararas burjuvazi, 70'li yllarn sonundan itibaren snf

ilikilerini yeniden dzenlemeyi ve sermayeyi genel olarak yeniden-yaplandrmay

hedefleyen bir takm tedbirleri adm adm uygulamaya giriti.[41] Burada sermayenin yeniden-yaplanmasnn sermaye/emek ilikisiyle dolaysz ve dolayl biimde balantl

boyutlarn ksaca saymakla yetinebiliriz. Dolaysz anlamda sermayenin emee

taarruzunu cisimletiren yneliler, igc piyasasnda ii snfn atomize ederek

gcn krmay ve cretler genel dzeyini drmeye ynelik tedbirlerle (sosyal

devletin tasfiyesi, sendikalarn belinin krlmas, esnek igc piyasalar, isizlik

13

yoluyla terbiye, dk cret blgelerinin ve lkelerinin iilerini yksek cretlilere

kar kullanma vb.), emek srecinde ve i ynetiminde smry arttrmak amacyla

uygulanan yeni tekniklerden (toplam kalite kontrol ve kalite emberleri, ii snfn

ekirdek ve eper blklere blme, esnek retim teknikleri vb.) oluur. Her iki dizi

tedbir de, devletin ve sendikal mcadelenin sermayenin serbeste at oynatmasna

kar oluturduu kstlamalarn kaldrlmas anlamna gelir.

Sermayenin yeniden-yaplanmasnn sermaye/emek mcadelesiyle dolayl bir

bant tayan boyutlar ise sermayenin sektrel (eski sektrlerin daralmas ya da

tasfiyesi, yeni sektrlerin ykselii), teknolojik (rasyonalizasyon, otomasyon, genel

amal esnek makina sistemlerinin uygulamaya konulmas vb.) ve mekansal (lkeler

ve lke ii blgeler arasnda retimin yeniden yerlemesi, buna bal olarak

uluslararas iblmnn yeniden biimlenmesi) alanlarda yeniden-yaplanmasn

ierir. Bu tedbirler de genel olarak sermayenin deersizlemesini salamak iin zayf

retim birimlerinin kendi kaderine terkedilmesi, sendikalarn teknolojik

rasyonalizasyona engel olamayaca bir gler dengesinin yaratlmas, uluslararas

ticaret, para ve sermaye akmlarnn serbestletirilmesi, piyasann uluslararas alanda

hkmn icra etmesinin nnde bir engel olarak ykselen kamu giriimlerinin

(KT'ler) zelletirme yoluyla tasfiyesi gibi, devlet mdahalesinden ve sendikalarn

gcnden kurtulmay gerek bir ihtiya haline getirir.

yleyse, yeni-liberalizm kriz iindeki sermayenin yeniden-yaplanmasnn ve

ii snfna kar taarruzunun ihtiyalarna cevap veren bir stratejidir. Bu

niteliiyle de btn dnyann burjuvazisinin ii snf ve teki emeki kitleler

karsndaki ortak karn dile getirir. Yeni-liberalizm (ve onun dmen suyunda

yryen uluslararas btnleme) btn lkelerin iilerini ve emekilerini blerek,

paralayarak, giderek atomize ederek teslim almaya ynelik bir stratejidir.

Nesnel temeller (5): sosyalizmin krizi

Buraya kadar, son dnemde kapitalist dnya ekonomisinin btnlemesinin, yeni-

liberalizmin dolaymndan getiini grdk. Geriye, mega kapitalin karlarnn ve daha

genel olarak kriz iinde uluslararas burjuvazinin ihtiyalarnn rn olarak biimlenen

yeni-liberalizmin neden 1980'li yllarn bandan bu yana uluslararas planda

stnl ele geirdiini anlamak kalyor. Ne yeni-liberalizm, ne de btnlemenin

gerekleme tarz, snf karlarndan bamsz olmadna gre, uluslararas

burjuvazinin yeni-liberal programn btn dnyann iilerine ve emekilerine kabul

ettirebilmesi, btnlemenin nkoulu olarak grlmelidir. Baka bir biimde

sylenirse, snf g dengelerinin farkl bir billurlamas, bugn dnya apnda

bambaka bir gelime kalb yaratabilirdi.

14

Snf glerinin 1980'li yllarn bandan bu yana geirdii evrim, kriz dnemlerinde

ii snfn zayflatan baz nesnel etkenlerin (isizlik, sendikalarn zayflamas,

uluslararas rekabetin basnc vb.) tesinde, temel olarak politik ve ideolojik alanlarda

belirlenmitir. Burada da belirleyici faktr, elbette sosyalizmin somut deneyimlerinin

tarihsel geliimi ve ulat noktadr. Uzun bir brokratik yozlama dneminin

ardndan, Avrupa'daki btn ii devletlerinin ieriden bir patlamayla 1989-91

dneminde tmyle zlmesi, Asyadakilerin ise ii devleti kabuunun altnda iten

ie rmesi, bir yandan, kamu mlkiyeti ve merkezi planlamaya, daha genel olarak

da ekonominin bilinli olarak dzenlenmesi fikrine byk bir ideolojik darbe vurarak

yeni-liberalizmin hakimiyetini perinledi. te yandan, dnya apnda rgtl resmi

komnist hareketin, brokratik yozlama dneminde reformist ve milliyeti bir

hareket haline gelmesi, ii devletlerinin zl srecinde ise sosyal demokrasiye,

hatta liberalizme teslim olmas, kapitalist lkelerde ortada burjuvazinin yeni-liberal

taarruzuna kar politik bir direnii rgtleyecek herhangi bir kitlesel nderliin

kalmamas sonucunu douruyordu. Dnya apnda ii hareketinin desteini alan

teki akmn, yani sosyal demokrasinin altndaki toprak, krizle birlikte gerek

Keynesiliin, gerekse sosyal devletin karlat tasfiye sonucunda btnyle

kaym, sosyal demokrasi uluslararas planda liberalizmden zor ayrlabilen bir politik

akm grnmn kazanmt.

te yeni-liberal taarruz karsnda ii snfnn ve emeki kitlelerin elini kolunu

balayan bu politik nderlik sorunudur. Bu politik konjonktr deiirse, daha dorusu

deitiinde, kapitalist dnyann btnleme sreci bambaka bir mecraya girebilir.

Gnmz dnya konjoktrn snf g dengelerinden, zel olarak da politik

dengelerden bamsz olarak ele almak, insan ister istemez kapitalizmin zaferinin

kanlmazl sonucuna ulatracaktr. Oysa yeni-liberalizmin zaferi kanlmaz

deildir. Bunun kant burjuvazinin yeni-liberal taarruzunun onbe yllk aralksz

saldrsna ramen hl belirleyici bir zafer kazanamam, hibir lkede amacna

btnyle ulaamam olmasdr. Yarn snf mcadelesinin erisinde bir deiiklik

olduu zaman yeni-liberalizm bugnk snrl stnln bile yitirecektir.

2. Kreselleme tartmasnn terimleri

Biimsel bir anlamda dnldnde hibir kelime insanln ona verdii anlam

dnda kendiliinden ikin bir anlam tamaz elbette. Ama kelimelere anlamn

insanlk verir, tekil insanlar deil. Bunun anlam, kelimelerin kullanld

tarihsel/kltrel/ideolojik balamda belirli bir ierik yklendii, szlk anlamnn

yansra nemli yan anlamlar (konotasyonlar) kazand, dolaysyla masum ve tarafsz

olmaddr. Kreselleme zerine yaplan tartmalarda bunun mutlaka gz nne

alnmas gerekiyor.

15

Bu balamda, kreselleme zerine Trkiye'de yaplan iki yanltan kanmak

gerekiyor. Bunlardan biri, kreselleme teriminin kullanann istedii ierii

ykleyebilecei basit bir szck olduu yolunda bir tutumdur. Bu tutumun tipik bir

rneini Bakaya veriyor: Ve herkes kavramdan cannn istediini anlama

eiliminde..(kavram) kullanann istedii anlam tar.[42] Buradaki yanl ikilidir. Birincisi, popler, gnlk kullanmda belki bir Mehmet Barlas ya da bir Cengiz andar

kelimeye rasgele anlamlar yklyor olabilir, ama 1990'l yllarda btn sosyal bilim

dallarnda temel kavram haline gelmi olan bu kavram orada ok belirgin bir anlam ve

bir dizi yan anlam tayor. kinci yanl buradan tryor: tam da bu yzden

kreselleme szc rasgele kullanlamaz, kullanlmamaldr. Kreselleme diyen

muhatabnn kafasnda derhal bir dizi teorik, ideolojik, politik anlam ve yan anlam

canlandrmay gze alm demektir.

kinci tr bir yanl, masal ya da efsane trnden bir kreselleme ile gerek

kresellemeyi, kresel lafazanlk ile ciddi bilimsel teoriyi birbirinden ayran

yaklamdr. Bu yaklam benimseyen baz sosyal bilimciler, lafazanl azgelimi

lkelere, ciddi teoriyi de ileri lkelere atfedebilmektedirler.[43] Bu yaklam da ilkiyle ayn nedenlerle yanltr. Kresellemenin zgl bir anlam vardr. ster ciddi

teori, ister lafazanlk, kreselleme kavram gerek savunucularnca bu zgl

belirlenimler erevesinde kullanlmtr. Dolaysyla kavram bu zelliklerden

soyutlayarak kullanmak semantik problemlerle tartmay gletirmekten baka bir

ie yaramaz. Ayrca lafazanln azgelimi lkelere zg olduu da doru deildir.

ABD'de globalization szc zerinde kelime oyunuyla tretilmi bir terim bile

vardr: globlabla, yani glo-palavra!

Kresellemeyi tanmlayan baz eler, bu kelimeyi bilimsel bir kavram haline

getirmi, bilimsel kavramn olmazsa olmaz ierii olarak tescil edilmitir. Ksacas,

tebih yerindeyse, kresellemenin ihtira berat (patent hakk) satlmtr: artk kimse

kavramn iini kendi istedii gibi doldurmamaldr.

Kavramn zgl ieriini tanmlamaya, ters ynden balayalm: nce bu zgl

ieriin ne olmadn ortaya koyalm. Kreselleme kavram farkl alanlarda bizatihi

dnyann btnlemesini anlatmak iin kullanlmamaldr. Btnleme,

kresellemenin berisinde yer alan bir kavramdr. Diyalektiin terimleriyle konuacak

olursak, btnleme ieriktir (tzdr), kreselleme biim. Kreselleme teorisi bu

ieriin mutlaka bu biimi almas gerektiini savunan, ierik ile biimi ayrlmaz

biimde birbirine balayan, hatta zdeletiren bir teoridir. Bu yzden teorinin ileri

srd biimin doruluuna inanmayan ama ar anlamnda btnlemeyi

vurgulamak isteyen biri kreselleme kavramna bavurmamaldr. Bir rnek olarak

Haluk Geray'n yaklamn ele alalm: Kreselleme kavram, iletiimin kresel

dzeyde ve hzl ak, ulusal pazarlarn d ticarette serbestlemesi, sermayenin

16

serbest dolam gibi olgular anlatmak iin kullanlrsa, hi de yanl bir kavram

deildir (...) Kreselleme masal, bu egemen kullanm biimiyle, gelimekte olan

lkelerin kendilerini uluslararas hiyerarinin tepesindekilere teslim edip, onlarn

nerdii piyasa kl uygulamalar yaparlarsa, kresellemi bir dnyada refah,

zgrlk, eitlik ve demokrasinin kendiliinden, otomatik olarak gelecei masalndan

ibarettir.[44] Gerek kreselleme, masal kreselleme. Bu ayrm ve bu ikili kullanm yanltr. nk Geray'n ilk sayd doru kavram kresellemenin zgl ieriinden

bamsz bir btnleme olgusudur. Bu olguya kreselleme adn verebilmek iin ek

zgl belirlenimler gerekir.[45] Bu zgl belirlenimler arasnda kreselleme teorisi asndan vazgeilmez, olmazsa

olmaz unsur, ulus devlete ilikin tezdir. Bu tez ok ksa bir biimde ifade edilebilir.

Ulus devletin tarihsel ilevi sona ermitir, artk hibir nemi yoktur, yaknda ortadan

kalkacaktr. Burada okuyucuyu skmak pahasna uzun bir alntlar katalogu vermek,

kresellemeyi her tr ierikle doldurmaya yatkn olanlar bu tutumun yanl olduuna

ikna etmek iin gerekli. Nigel Harris ulus-devletin yaam sresini doldurduunu iddia

etmektedir.[46] Ulus devlet, snrsz bir dnyada, insan faaliyetini dzenleme ve ekonomik davran ynetme asndan doaya aykr, hatta disfonksiyonel bir birim

haline gelmitir. Hibir gerek, paylalan ekonomik kar ortakln temsil etmez;

hibir anlaml ekonomik faaliyet akmn tanmlamaz.[47] Ne ulusal rn ya da teknoloji olacak, ne ulusal irketler, ne ulusal sanayiler. Ne de ulusal

ekonomiler...[48] ...(byk lde hayali olan) Vestfalya tipi devletin kurumlarnn

ve pratiklerinin kendisi anyor ve yeniden dzenleniyor.[49] imdilerde ise dnya kapitalizmi ulusal kapitalizmlerin toplam olmaktan kyor, gerekten btn dnyada

birden karar veren (...) irketlerin oluturduu bir sisteme dnyor (...) ulus-

devletlerin bu denli youn bir kriz iinde olmalarnn nedeni de bu.[50] Sanyorum bu kadar yeter. Kreselleme kavram, ulus devletin sonu fikrinden

bamsz olarak tanmlanamaz. Bir bakma bu fikir kreselleme teorisinin yreidir.

Bu, basit ya da ikincil bir konu ya da bir rastlant deil, iin esasdr. nk

kreselleme teorisinin amac ulus devletin bir ie yaramayacan, kreselleme

frtnasnn herkesi nne katrp gtreceini ortaya koymaktr; politik vargs da ulus

devletin kreselleme diye anlan srece hibir mdahalede bulunmamasn

savunmaktr. Dolaysyla, kreselleme tartmasnn ilk ve belirleyici adm ulus

devletin tarihsel ilevinin gerekten sona erip ermediinin, ulusal birimlerin dnya

ekonomisinde bir rol olup olmadnn akla kavuturulmasdr. Aada

kreselleme teorisinin bu konuda ileri srd her tezin yanl olduunu ortaya

koyacaz.[51]

17

Kreselleme tartmasnn ikinci nemli konusu, kapitalizmin tarihinde

kreselleme ad verilebilecek yeni bir aamaya geilip geilmediidir. Bu konuda

literatrde inanlmaz bir kafa karkl hkm srmektedir. Ayn dnrler

kresellemenin bir masal ya da efsane olduunu syledikten sonra,

kresellemeyi yeni bir tarihsel aama olarak niteleyebilmektedirler. Bu sorun da

aslnda dorudan doruya ulus devlet sorunu ile balantldr.

Nihayet kreselleme tartmasnn pf noktalarndan biri de kanlmazlk tezidir.

Bu tezi de aada ayrntl biimde ele alacak, bu balamda ayn zamanda

kreselleme tartmasnda olduka aprak bir sorun oluturan blgesel

btnlemeleri ve bunlarn zerinde ykselen devlet ya da n-devlet yaplarnn

karakteri ve tarihsel anlam zerinde duracaz.

3. Ulus devletin sonu mu?

Ulus devletin sonu tezinin kreselleme teorisinin yreini oluturduunu grdk.

imdi ncelikle bu tezin kreselleme teorisyenleri tarafndan nasl

gerekelendirildiine bakarak ileri srdkleri argmanlarn doruluk derecesini

snayalm.

Ulus devletin nemini neden yitirdiini globalizmin teorisyenlerinden renmek

isteyenlerin ii gerekten zordur. Globalist literatrde bu konuda tam bir kafa

karkl hkm srer. Aynen kresellemeyi ada dnyann btn kaplarn

aacak bir maymuncuk gibi kullanan politikaclar ya da medya gibi, kreselleme

teorisyenleri de, muhtemelen hereyin aikr olduu duygusuyla, ulus devletin

aldn neredeyse varsayarlar. Ortaya attklar argmanlar, kullandklar kavramlar

hem iyi tanmlanmamtr, bulanktr, hem de her an birbirine karr. Sonunda ortaya

insann yolunu kaybedecei bir dehliz kar.

rnek olarak Marksist kkenli iki teorisyenin, alar Keyder'in ve ngiliz Nigel

Harris'in argmanlarn alalm. Keyder (kendisi gibi dnmeyenleri arkaik ilan etme

dnda) hibir konuda sylediklerinden emin deildir, sylediklerini kantlama

zahmetine de girmez. Gemite kalan dnya sistemini tanmlarken, grnm

olarak ulusal kapitalizmlerin eklemlenmesiyle ortaya ktn belirtir. Bugnk

durumu betimlerken ise unlar syler: imdiye kadar az veya ok ulus-devletler ile

beraber gelimi bir ekonomik sistem, imdi kendine yeni ereve aryormu gibi bir

grnm var. Keyder anlalan grnm ile gerek arasnda karar verememitir.

Buna ramen, gayet iddial biimde kapitalizmin artk uluslararas deil, kresel

olduunu iddia eder. Ardndan bunu kantlayabilmek iin yapabildii tek ey...stste

sorular sormaktr! Bu aamada verebildii tek kant, btn dnyada birden karar

veren, her lkeyi potansiyel retim alan ve pazar olarak gren, kendi hareketliliine

engel tanmayan irketlerdir.[52]

18

Grld gibi Keyder lkelerden sz etmektedir, ama bu lkelerin varlnn

sermayenin uluslararas hareketine etki yapp yapmadna bakmakszn ulus devletin

sonunu ilan eder. Demokrasi'de yaynlanan grmesinde ise ayn konuda yine

bulanklk stratejisini benimser: ...globalleme demek zaten kapitalist sistemin ulusal

devletlerin koyduu kstlar artk yokmu gibi davranmas demektir.[53] -mu gibi! Keyder anlalan yine kararszla dmtr!

Nigel Harris'e gelince, Sovyetler Birlii'ndeki sosyo-ekonomik sistemi devlet

kapitalizmi ilan eden Cliff okulunun bu mensubu, ulus devletin bitiini ilan etmek iin,

bir ifte karkla bavurur. Bir yandan, ulusal ekonomi kavram ile i pazara dnk

(ithal ikameci) sermaye birikimini zdeletirmekle kalmaz (bunun yanl olduunu

aada greceiz), i pazara dnk sermaye birikimini de kapal ekonomi, kendine

yeterlilik ya da otari ile kartrr. Harris'in ulusal ekonomisi, yabanc sermayeye ve

teknolojiye marjinal bamll olan, prensipte dnya ekonomisinin mikrokozmosu

olan bir yapdr.[54] Emperyalizme baml, azgelimi lkeler iin dnldnde, ithal ikameci sanayileme olarak anlan i pazara dnk sermaye birikim hibir

biimde bu zellikleri tamaz. Bu ie dnk birikim tarznn, gemite montaj

sanayii olarak adlandrlmas bile ulusal ekonominin ne denli da baml olduunu

kantlamak iin yeter de artar bile. Emperyalist lkelere gelince, sorun burada daha

da vahim bir durum alr nk Keynesi uzun genileme dneminde bile emperyalist

ekonomiler (zellikle Bat Avrupa lkeleri) sermaye ve meta akmlar dolaymyla

dnya ekonomisiyle nemli bir btnlemeyi zaten yayorlard.

Harris'in yaratt bu karkln ardnda elbette, devlet kapitalizmi teorisinin

indirgemecilii yatar. Harris, azgelimi lkelerdeki ithal ikameci byme stratejileri

ile hatal biimde 'Keynesilik' (ve Elbe nehrinin dousunda 'sosyalizm') ad verilen

sistem olarak adlandrd yaplar zdeletirir[55] ve hepsine merkantilizm adn takar. Bylece Stalin'in Sovyetler Birlii'nin, emperyalist Avrupa lkelerinin, Trkiye,

Brezilya, Meksika gibi azgelimi lkelerin dnya ekonomisiyle bants zdelemi

olur. Btn zgl farkllklarn kalkt bu dnyada, Keynesi dnemde youn

uluslararas ilikiler iinde olan emperyalist ekonomiler ile Stalin'in kendine yeterlilik

modelinin birbirine indirgenmesi artc deildir!

Btn bu teorik kargaann elbette bir hikmeti var. Bir kez ulusal ekonomiyi otari

ya da kendine yeterlilik ile zdeletirirseniz, gnmzde ulusal ekonominin (ve

dolaysyla ulus devletin) bittiini sylemenizden kolay birey yoktur. Harris bunu

kantlamak istiyor idiyse, kolay bir zafer kazanmtr! Ama kendi hayalinde yaratt

adac fethederken, ardnda koskoca sorun ktalar brakarak. Neden ulusal ekonomi

otari ile snrl olsun? Neden ulusal kalknma i pazara dnk olsun? Neden ulus

devlet kendini ulusal ekonomiye mdahale ile snrlasn? Umuyorum ki, okuyucu yava

yava kreselleme teorisyenlerinin btn kavramlar (otari, ulusal ekonomi, ulusal

19

sermaye, ulusal ekonomi politikas, hatta dnya ekonomisi vb.) ya hi tanmlamadan,

ya da btnyle birbirine indirgeyerek kullandn grmeye balamtr.

Keyder ile Harris'in bu elikilerini globalizmin birok teorisyeninde bulmak

mmkn. Hatta denebilir ki, globalizm literatrnn yapsal bir zellii ile kar

karyayz.[56] Keyder ile Harris'i rnek olarak almamzn nedeni, her iki yazarn da Marksist

kkenden gelmeleri. Burada parantez iinde bir noktaya daha deinmeden gemek

yanl olur. Hem Keyder, hem Harris, 80'li yllarn sonunda ya da 90'l yllarn banda

ulusal ekonominin ve ulus devletin sonunu ilan ederken bunu byk bir teorik keif

gibi sunuyorlar. Oysa burjuva iktisat teorisi asndan bu iddia artk ok inenmi bir

sakz gibi bayatlam bir grtr. U'larn tarih sahnesine kyla birlikte, burjuva

iktisatlar bu tezi her frsatta tekrarlar olmulardr. rnein nl neoklasik iktisat

Charles Kindleberger daha 1969 ylnda yle yazyordu: Bir ekonomik birim olarak

ulus-devlet hemen hemen bitmitir.[57] U'larn ilk teorisyenlerinden olan Raymond Vernon'un nl kitabnn bal ise Sovereignty at Bay idi: yani Kstrlm

Egemenlik.

Solun bir blmnn 1990'l yllarda bu keiften bu kadar heyecanlanmasn,

dnyann deil solun deimesine vermekten baka aremiz yok!

Biz artk globalizmin dehlizlerinden gn na karak, bu karmakark literatrde,

ulus devletin sonu tezinin ne tr dayanaklarla desteklendiini analitik bir biimde ele

alalm. Btn bu kargaadan arndrldnda, globalizmin ulus devletin sonu tezini

drt temel argmana dayandrdn kefetmek mmkn: ulusal ekonominin

zl; U'larn gelimesi dolaysyla sermayenin ulusal karakterini yitirmesi;

meta, para ve sermaye akmlarnn snr tanmaz uluslararaslamas karsnda ulusal

ekonomi politikasnn geersizlemesi; ekonomik bloklarn (AB, NAFTA vb.) ykselii

sonucunda ulus devletin ortadan kalkmas. imdi bu dayanaklar teker teker

inceleyelim.

Ulusal ekonomiler zld m?

Globalizmin ulusal ekonominin zld yolundaki iddias, yukarda Harris'in

elikilerinin sergilenmesi srasnda grdmz gibi, ulusal ekonomi kavramnn,

korumacla dayal, ie dnk, kendi i btnl olan bir ekonomi olarak

tanmlanmasndan kaynaklanr.[58] Bu tr bir yap gelimi ya da azgelimi btn lkelerde yava yava ortadan kalktna gre artk ulusal ekonomi tarihe

karmaktadr.

Ne var ki, burada tartmann ksa devreye getirilmesinin tipik bir rnei ile kar

karyayz. Tanmland dar anlam iinde ulusal ekonominin tarih sahnesini

terketmekte olduunun doruluunu bir kez kabul ettikten sonra, yine de bu nerme

20

ile ulus devletin varlnn ekonomik hibir etkisi olmad tezi arasnda bir

uurum olduunu gryoruz. nk iki nerme zde deildir: biri ie dnk bir

ekonominin artk varolamayacan sylyor; teki ulus devletin dnya ekonomisinin

ileyii zerinde hibir etkisinin olamayacan. Bu sorun ancak ulusal ekonomiyi

yeniden tanmlayarak (ya da yeni bir kavram icat ederek) alabilir.

Ulusal ekonomi, burada ie dnklk anlamnda kullanlmayacaktr. Ulusal ekonomi,

bir devletin hakimiyetindeki mekan, dnya ekonomisi iinde zglletiren faktrlerin

tanmlad bir btn anlamnda tanmlanacaktr. Bu kavrama isterseniz baka ad

verin. nemli olan, birden fazla devletin olduu bir dnyada, her devletin, devlet

olmann doasndan kaynaklanan baz zelliklerinin dnya ekonomisinin

trdeliini ortadan kaldrma ynnde bir etki yaratt gereidir. Ulusal ekonomi,

ulus devletin ekonomik alandaki zgl etkilerinin btndr.

lk bakta, meta, para, ve sermaye akmlarnn bu denli younlat bir dnyada

ulus devletin, globalizmin iddia ettii gibi hibir zgl etkisi kalmad dnlebilir.

Ama devletin doasndan kaynaklanan baz nemli etkenler, ulusal ekonomiyi dnya

ekonomisinin geri kalan blmlerine gre zgl klar. Bu etkenler o kadar eitlidir ki

(ve birazdan greceimiz gibi, bugne kadar ekonomi d etkenler gibi grnen

etkenler yeni dnemde yle bir ekonomik nem kazanmaktadr ki) hepsini birden

snflandrmak ancak bal bana bir almann konusu olabilir. Ben burada, tketici

olmaya almadan, imdilik en nemli grnen etkenlere deineceim:

* Ulusal para: Her devletin doas gerei bir ulusal paras ve bu parann

varlndan doan bir demeler dengesi mekanizmas vardr. Ulusal para sisteminin

varl, ulusal ekonominin dnya ekonomisiyle balarna belirli zgllkler getirir. Bu

zgllkler, bir fiyat olarak ifadesini dviz kurunda bulur.

* Maliye sistemi: Her devletin gelirleri ve harcamalarnn ifadesi olan bir kamu

btesi, buna bal olarak bir vergilendirme sistemi, gelir ve harcamalar dzenleyen

bir Hazinesi ve kamu maliyesi sistemi ile parasal sistem arasnda bir kpr grevi

gren bir Merkez Bankas vardr. Kamu maliyesi sistemi, (son dnemde hzla

uluslararaslam olan) zel finans akmlarnn yansra, bir fiyat olarak faiz orann

belirleyen temel etkenlerden biridir.

* Snf ilikileri rejimi: Devlet bir snf hakimiyeti sistemidir. Dolaysyla, her

devletin, kurulu dinamikleri, tarihsel gelimesi, dnya sistemi iindeki konumu,

snflarn rgtlenme biimleri vb. birok etkenin nihai rn olarak belirlenen bir snf

hakimiyet tarz vardr. Bu hakimiyet tarz, siyasal sistemden alma yasalarna,

sendikal yapdan sosyal devlete birok etkenin oluturduu bir btndr. Bu btn,

devletin doas gerei, devletten devlete byk farkllk gsterir. Snf hakimiyet

tarznn ekonomik alanda toplam etkisinin gstergesi, olarak cretler genel dzeyi

ilev grebilir.

21

* Genel ekonomik yap: Yukarda saylan temel etkenlerin yansra, oluumuna

devletin katkda bulunduu genel ekonomik yap da (kamu sektr, yatrm politikas,

Aratrma-Gelitirme politikas, ulam ve iletiim altyaps vb.) ulusal ekonomileri

birbirinden ayrmakta nemli bir rol oynar.

Btn bu etkenler, dnya ekonomisi ne denli btnlemi olursa olsun, bir devlet

tarafndan ynetilen, snrlar belli bir ekonomik mekann, bir ulusal ekonomi

niteliiyle, dnya ekonomisinin geri kalan blmne gre nemli derecede bir

zgllk tamasna yol aar. Gnmz dnya ekonomisinin en belirgin, en arpc

elikileri bu zgllk kavranmakszn anlalamaz. Bir rnek verelim.

Scak para olarak bilinen ksa dnemli sermaye hareketlerinin azgelimi

lkelerde (Meksika, Trkiye, Arjantin vb.) yol at krizleri aklamak iin globalizm

yalnzca finans akmlarnn arpc biimde btnlemi (kresellemi) olduu

gereinden hareket eder. Oysa scak para dnyay hep ayn klkta dolamaz,

yzndeki maskeyi srekli deitirir, kah Meksika pezosu, kah Endonezya rupias, kah

Trk liras klna girer. Scak para krizleri de buradan doar: rnein Trkiye'nin

ulusal parasnn, maliye sisteminin, snf ilikileri rejiminin ve genel ekonomik

yapsnn en nemli belirleyenler olarak katld bir srete, Trk Liras bir sre

boyunca scak paraya kendine ok yaktrd bir klk olarak grnr. Ama

Trkiye'nin ulusal ekonomisinin dnya ekonomisi iindeki zgl konumu, bu

ekonominin bir sre sonra verili dviz kuru/faiz oran ilikisini tayamayaca bir

durum yaratr. Rzgar dnnce TL kl scak parann bedenini skmaya balar. Bu

kl zerinden atarak baka ulusal paralarn suretine brnmeyi tercih eder. Sonu,

1994'de olduu gibi, krizdir. Burada Trkiye Cumhuriyeti devletinin varlndan,

doasndan kaynaklanan zgl etkenlerin belirleyiciliindeki ulusal ekonomi ile dnya

ekonomisi arasndaki bantnn elikisi krizin nedeni olarak ortaya kyor.[59] Dikkat edilmesi gereken bir nokta, burada aktif ekonomi politikas izlenip

izlenmemesi konusunun tahlile hibir ekilde sokulmaddr. Yani devlet belirli bir dizi

ekonomi politikas uygulasa da uygulamasa da, Trkiye'nin ulusal ekonomisi, salt

devletin doasndan treyen baz etkenler dolaysyla bir gerekliktir. Globalizm

teorisyenleri ise, ulusal ekonomi kavramyla ekonomi politikalarnn etkililii sorununu

srekli olarak birbirine kartrrlar. Ayrmn nemini gzden karmamak gerekiyor:

burada ortaya konulan tabloya gre, gnmzn btnlemi dnya ekonomisinde,

ulusal devletler etkili bir ekonomi politikas uygulayamasalar, yani ulusal ekonomiyi

hedefledikleri ynde denetleyemeseler bile, bir ulusal ekonomi mevcuttur.[60] Ulusal ekonominin varln srdrdn ve iinde bir paras olarak yer ald

dnya ekonomisiyle eliik bir iliki iinde olduunu bylece saptam oluyoruz.

Globalizmin teorisyenleri bu durum karsnda u tr bir yaklama bavurabilirler:

sylenenler imdilik doru olabilir, ama tarihsel eilim ulusal ekonomilerin bu

22

zgllklerinin ortadan kalkmas ynndedir; dolaysyla kendi yaklamlar, bugn

olmasa bile gelecein eilimlerini daha iyi yakalamaktadr. Bu tr bir iddiaya, zellikle

politik adan nem tayan ilk yant, gelecein eilimlerinin kukusuz nemli olduu,

ama bugn ne yaplmas gerektii konusunda verilecek kararlarn ayn zamanda

bugnn somut yapsnn tahlilini gerektirdiidir. 2050 ylnn yapsn varsayarak

bugn politika yapamazsnz. Globalizm bitmemi bir sreci bitmi gibi gstererek

yanl klavuzluk yapmaktadr.

stelik gelecein eilimi de bu deildir. Bu da bizi ikinci noktaya getiriyor. Dikkat

edilirse, yukarda ulusal ekonomiyi tanmlamak iin kullanlan btn kstaslar, devletin

devlet olmaktan kaynaklanan ayrlmaz zellikleridir. Bu yzden, btn bu ilevleri

(para, maliye, snf ilikileri rejimi vb.) stlenmi bir dnya devleti ortaya kmadan

eilimin nasl ulusal ekonomilerin zgllklerinin ortadan kalkmas ynnde olduunu

anlamak mmkn deildir.[61] Ne var ki, en nemlisi bu da deildir. Globalizmin ileri srdnn aksine, dnya

ekonomisinin btnlemesi ulusal ekonominin nemini ortadan kaldrmak ya

da azaltmak bir yana arttrr.

Ulusal ekonominin artan nemini temel alanda, dorudan sermaye yatrmlar,

uluslararas ticaret ve finans alanlarnda izleyelim. Bunlar arasnda, en basiti dorudan

sermaye yatrmlarna ilikindir, nk dnya ekonomisinin yeni dnemine ilikin

btn tartmalarda, hatta gnlk sohbetlerde iin bu yanna hep deinilir. Ama ulusal

ekonominin artan nemine ilikin sonular karlmadan. Herkesin her dakika

tekrarlad gibi, U'lar sermaye birikim srecini dnya leinde planlar, yatrm

kararlarn verirken farkl lkeler arasndaki tercihlerini, bu lkelerin eitli alanlarda

(cret dzeyi, sendikal yasalar, altyap, istikrar, pazarlara yaknlk vb.) sunduu

olanak ve glklere bal olarak yaparlar. Soruna folklorik yaklam, U'larn bu

tercih olanaklarndan doan gcn vurgular. Ulalmak istenen sonu, artk ulusal

apta sermayeye kar mcadelenin hibir etkisi olmayacadr. Bu iddiann doruluk

derecesini aada tartacaz. Ama ister popler, ister teorik tartmada olsun,

madalyonun ters yzne kimse deinmez. U'larn yatrm kararlarn farkl lkelerin

sunduklar koullar zerinden vermeleri, bu lkelerin ulusal ekonomileri arasndaki

farklarn uluslararas sermaye akmlar asndan belirleyici bir nem tadklarndan

baka ne anlama gelir? Birer ekonomik ajan olarak U'larn kararlarnn nesnel

temeli ulusal ekonomiler arasndaki farkllklardr. Dnya kapitalizminin eliik

yaps karmza yeniden bir eliki karyor: sermaye akmlar uluslararaslatka,

ulusal ekonomilerin zgl karakterinin nemi artyor!

Sorunun uluslararas ticaret ile ilikili yan daha az bilinir ve tartlr.[62] Uluslararas ticaretin son dnemde artan liberalizasyonu (yani kreselleme olarak

anlan srecin ticaret alanndaki ifadesi) snr kaps engellerini nemsiz dzeylere

23

indirmi olduundan, her lkenin i yapsndan kaynaklanan etkenlerin uluslararas

ticaretteki belirleyicilii son dnemde daha plak biimde ortaya kmtr. Gmrk

duvarlarnn nemini yitirmesinden sonra, uluslararas rekabette esas belirleyici haline

gelen ulusal ekonomilerin i ekonomik yapsdr. stelik bu i ekonomik yap bizim

yukarda ulusal ekonomiyi tanmlarken kullandmz kstaslardan ok daha geni bir

etkenler yelpazesini kapsar. Her lkeye zg rekabet politikasndan (tekel kart

nlemler, devlet almlar vb.) aratrma gelitirmede devletin rolne (sbvansiyonlar

vb.), d yatrm karsnda farkllk tutumlardan snai rgtlenme tarznn tarihsel ve

kltrel kklerine kadar birok etken burada iin iine girer. Son yllarda alma

hayatnn dzenlenmesi (ii haklar) ve doann korunmas konularnn baz

emperyalist lkelerce, azgelimi lkelerden yaplan snai rn ithalatnn artna

kar tartma masasna getirilmesi, ulusal ekonomiler arasndaki farkllklarn

uluslararas ticaret alannda tad byk nemin kamuoyunun gz nne serilen

boyutu olmutur. Ksacas, burada da ayn sonuca varyoruz: kapitalist dnya

ekonomisinde btnlemenin hzlanmas, ulusal ekonomilerin nemini azaltmam,

tersine arttrmtr.

Ulusal ekonomik yapnn uluslararas ticarette kazand bu nem bize ayn zamanda

son dnemde dnya kapitalist sisteminin barnda belirginleen bir elikinin de

anahtarn verir. 1990'l yllar, ABD ile Avrupa, ama daha da byk lde ABD ile

Japonya arasnda, ikili ticaret konusunda ticaret boykotu tehditlerine kadar varan

srtmelere sahne olmutur. Bu srtmelerde konu gmrk korumacl deil,

emperyalist lkelerin ulusal ekonomik yaplarndan kaynaklanan haksz rekabet

iddialardr. Haksz rekabet iddialarnn zm, grece nesnel ve nicel kstaslara

bal olarak ele alnabilecek gmrk korumaclna gre ok daha zordur. Kime gre

haksz? zm hangi lkenin standartlarna gre uygulanacak? Uyumazlk

durumunda yetkili mahkeme neresi? Dolaysyla, gnmzn ticaret

anlamazlklarndan doan srtmelerin zlmesi gemiten ok daha sorunlu

olduundan, devletler sistemindeki gerilim ok daha kalc ve patlayc bir nitelik tar.

Burada, emperyalizm ann banda (19. yzyl sonu - 20.yzyl ba) ortaya kan

bir elikinin, gnmzde zgn bir ifade kazandn gryoruz. Uluslararas ticari

rekabet, o dnemde korumac politikalarn benimsenmesine yol ayordu. Bugn ise

korumaclk byk lde alm olduundan, ayn rekabet devletlerin birbirlerinin i

ilerine karmasna yol ayor. z ayn kalan eliki, biimi itibaryla ok daha

patlayc bir karakter kazanmtr.

Nihayet, finans alannda da ulusal ekonominin zgl nitelii, btnleen ekonomi

zerinde eskisine gre daha byk bir etki yapar. Almanya'nn Merkez Bankas

Bundesbank'n faiz oranlarn yksek tutmas, gemite teki Avrupa lkeleri zerinde

olsa olsa snrl bir etki yaratabilirdi. Ama kambiyo kontrollerinin byk lde kalkt,

24

para ve sermaye akmlarnn serbestletii gnmz Avrupa Birlii koullarnda,

Bundesbank'n son dneme kadar srarla srdrd sk para politikas, Avrupa Birlii

yelerinin para politikasn neredeyse dolaysz biimde belirleyerek btn Avrupa'nn

bir kemer skma politikas izlemesine yol amtr. Bu alanda da ironik bir sonuca

ulayoruz: para ve sermaye akmlarnn serbestletii ve hzland bir dnyada ulusal

ekonominin zellikleri (faiz oran) btnlemi ekonominin gidiat zerinde ok daha

byk bir etki yaratyor.

Sz uzatmaya gerek yok. Bu tartma, dnya ekonomisinin son dnemde yapt

btnleme atlmnn globalizmin iddia ettii gibi, ulusal ekonominin zlmesine yol

amak bir yana, ulusal ekonominin zgllnn, dnya ekonomisinin hareket

yasalar bakmndan daha da nemli hale gelmekte olduunu ortaya koymutur. Bu

sonula birlikte, ulusal devletin sonu tezinin ilk dayana devrilmi olur.

Mega kapital ve ulusal devlet

Globalizm teorisyenleri btn dikkatlerini ulusal ekonomi zerinde toplayarak, kendi

iine kapal bir ulusal ekonominin yeni dnya koullarnda varolamayacan

kantlamaya younlatrdklar iin, bir bakma dnyaya hl Keynesi kategoriler

temelinde bakmakta, Keynesi bakasn yalnzca tersyz etmektedirler. Baka

biimde sylenirse, Keynesilik belirli ekonomi politikas aralaryla devletin ulusal

ekonomiyi denetim altna alabileceini ileri srmtr; globalizm bu denetimin

ortadan kalkt sonucuna varnca ulusal kategorisinin artk hibir anlam ifade

etmediini savunur. Devletin btn ilikisi i pazar temelinde tanmlanm ulusal

ekonomi ile snrlannca bu kanlmaz bir sonutur. Buna metodoloji asndan

tersyz edilmi Keynesilik adn verebiliriz.

Globalizmin mega kapitalle ilk teorik yzlemesi ite bu noktada balar: madem

U'lar yatrmlarn artan lde ulusal ekonomi dnda yapmaktadr, o zaman ulusal

olan hibir ey kalmamtr. rnein Harris i makinalar ve traktrler alannda byk

ABD irketlerinden John Deere'in Japonya'da, Japon irketi Komatsu'nun ABD'de

retim yaptn saptaynca u sonuca ular: Aslnda ekonomik olarak neyin yabanc,

neyin ulusal olduunu tanmlamak gittike zorlamaktadr. Robert Reich daha da

incelikli rneklere bavurur. Who is US? (Biz Kimiz?)[63] balkl nl makalesinde u rnekleri verir: ABD'de retim yapan Japon kkenli daktilo irketi Brother (ad da

ngilizce!), Singapur ve Endonezya'da retim yapan ABD kkenli Smith Corona

aleyhinde Amerikan mahkemelerinde haksz rekabet (damping) davas aar! Amerikan

otomobil irketi Chrysler ise bir dnemde Japon Mitsubishi aleyhinde ayn tr bir dava

aar ama Mitsubishi'nin imal ettii dava konusu aralardan birinin Chrysler iin

retildii ortaya kar! Reich tabii buradan ulusal olan hibir ey kalmad sonucuna

ulaacaktr.

25

Mega kapital doas gerei dnya apnda plan yapt ve sermaye birikimini dnya

leinde salad iin, barndan kt lkenin ulusal ekonomisinin durumu onu

ilgilendiren temel konu deildir. Elde edecei art-deeri bytme aray iinde,

sermaye birikimini en yksek kr elde edebileceini hesaplad lkelerde yapt

yatrmlar araclyla dzenler; bu srete, iinden kt lkenin ulusal ekonomisinin

iktisad dengeler bakmndan darbeler yemesine katkda bulunmas mmkndr. Bu

eliik durumla karlatklarnda globalizmin teorisyenleri hemen iki sonuca ularlar.

Birincisi, mega kapitalin ulusu yoktur. okuluslu irket ad bile doru deildir. Bu

irketlere transnasyonal (ulustesi) irket ad verilmelidir. kincisi, karlkl

sermaye akmlar sonucunda ortada ulusal diye anlacak bir ekonomi kalmadna

gre, ulusal devletin de bir ilevi kalmamtr.

Globalizmin vard bu sonular btnyle yanltr. Yanln kayna da globalizmin,

yukarda sz edilen, tersyz edilmi Keynesiliidir. Bu teorik erevede ulusal

devlet yalnzca ulusal ekonomi ile ilikilendirilir. Bir bakma, devlet i pazarn

bekisidir sanki. pazar tutarlln yitirince, U asndan nemi azalnca,

yabanclarn yatrmlar dolaysyla ulusallk karakteri ortadan kalknca, devlete de

bekilik yapacak birey kalmaz. Vatan haini birileri (ulustesi irketler) mal

gtrmtr, devlete de gidip sessizce mezarna girmek kalr!

Ne tuhaftr ki, gerek dnyada ne irketler vatan akndan kolay kolay

vazgeerler, ne de devletler sessiz sakin emekliye ayrlrlar. Alman devleti kamu

almlarnda Alman irketlerini kayrr; Fransz devleti, uak yapmcs Matra'nn

ABD'nin av alan Tayvan'a girmesi iin elinden geleni ardna koymaz; Matra peinde

olduu siparii Amerikan uak yapmcs McDonnell Douglas'a ramen elde edince

ABD'nin Tayvan'la ilikileri gerginleir; ngiliz devleti ngiliz U'larnn ticari

karlarn gelitirebilmek iin zel bir kamu kuruluuna oluk oluk para aktr (Overseas

Development Agency); ABD Allende ilisi'nde karlar sarslan ITT'ye yardm iin CIA

araclyla rtl operasyonlar dzenler; TC hkmetlerinin yetkilileri Trkiye

sermayesi ihracat yapabilsin diye Brezilya senin, in benim dnyay arnlarlar vb. vb.

Neden byle olur? pazarn bekisi neden ulusal ekonomiyi soyanlara bylesine

sadk kalr, desteini esirgemez?

nk tersyz edilmi Keynesiliin kategorileri devletin gerek dnyadaki

ilikilerine k tutmak bir yana, bunlar bir esrar perdesinin arkasnda gizler. Bu teorik

erevede sadece devlet ve ulusal ekonomi vardr. Sermaye kategorisi ortadan

kalkmtr. Bir kez sermaye kapitalist toplumun hakim gc olarak tabloya

sokulduunda herey berraklar.[64] Devlet ne i pazarn bekisidir, ne ulusal ekonominin koruyucusu. Devlet

sermayenin kendi egemenlik alannda kk salm ulusal fraksiyonunun snf hakimiyet

aracdr. Bu niteliiyle de ulusal sermayenin kar neredeyse devlet de oradadr.

26

Gemite eer ulusal sermayenin karlar, ulusal ekonominin canl bir birikim alan

olarak ayakta tutulmasn n plana alyor idiyse, devlet elbette sermayenin hakimiyet

arac olarak ulusal ekonominin zerine titreyecekti. Ama bir kez ulusal sermaye

emperyalizm anda dnyaya alnca, bu al U'larla birlikte btn dnyann

sermaye birikiminin vazgeilmez alan haline gelmesiyle sonulannca, devletin de

ncelii ulusal ekonomi olmaktan kar. Elbette nceliin sona ermesi devletin ulusal

ekonomiye kaytszlat anlamna gelmez. Ulusal ekonomi devletin stratejik

amac olmaktan kar, bir btnn unsurlarndan biri haline gelir. Ulusal ekonomi

devletin btnsel stratejik faaliyetinde artk yalnzca sermayenin genel karlar

asndan nem tad lde bir ilgi konusu olur.

Elbette nemlidir de ulusal ekonomi: ulusal sermayenin dnya apndaki faaliyeti

asndan bir temel s, bir srama tahtas nitelii tad iin; ulusal sermayenin

okuluslu hale gelmemi burjuva ve kk burjuva katmanlarla kurduu ittifaklar

ann sreklilii iin; ulusal ekonomiden sorumlu olan ulusal devletin sal ve

salaml (ekonomik istikrardan askeri gce kadar) ulusal sermaye iin hayati bir

nem tad iin; ulusal ekonominin istikrarszl, isizlik, yoksulluk, genel

memnuniyetsizlik gibi dolaymlar araclyla ulusal sermayenin kendi lkesinin ii ve

emeki snflar zerindeki hegemonyasn sarsabilecei, en sonunda dzene kar

ayaklanmalar kkrtabilecei iin vb. vb. Ama devletin nde gelen grevi artk ulusal

ekonomiyi korumak deildir.

Devletle sermaye arasndaki bu ilikiyi kavramak kolay olabilir, ama argmandaki

bir nokta, bu kadar yllk kreselleme bombardmanndan sonra okuyucunun

kafasn bir lde kartrm olabilir. Deminden beri U'lardan ulusal sermaye

olarak sz ediyoruz. Ad stnde okuluslu bir irket, daha da ileri gidilirse

ulustesi bir irket nasl olur da ulusal sermaye sfatyla nitelenebilir? Burada son

dnemde kapitalist dnya ekonomisi hakknda gelitirilmi olan en yaygn ve kkl

efsaneyle arpmak zorundayz. Bu yaygn efsaneye inat vurgulamak gerekiyor:

U'lar sermaye kontrol bakmndan btnyle ulusal irketlerdir.[65] IBM, Software, Texas Instruments, Hewlett Packard, General Motors, Ford, Chrysler

Amerikan irketleridir; Citicorp ve Chase Manhattan Amerikan bankalar. Mercedes

Benz, Volkswagen, Siemens, BASF, Metalgesellschaft Alman irketleridir, Toyota,

Mitsubishi, Honda, NEC, Sony Japon irketleri. Kimse bu irketlerin ulusal aidiyetini

yadsyacak tek bir kant gsteremez, zaten kimse gstermeyi denememitir bile.

Sermayenin uluslararas merkezilemesi, yani farkl uluslardan sermayelerin iie

gemesi, sadece farkl uluslarn zaten bir birleme srecini (sancl biimde de olsa)

yaamakta olduu Avrupa'da dikkate deer bir dzeye ulamtr (Airbus, askeri

malzeme yapm vb.)[66] Bunun dnda sermaye temel olarak hl ulusal bir karakter tar.

27

Globalizm literatr, baka birok konuda olduu gibi, U'larn ulusal karakter

tamad yargsnda da kantn susmakla salamaya almtr. Peki nasl olmutur

da bu tekuluslu irketlerin ulusal bir karakter tad yadsnmtr? Bunun cevab

yine tersyz edilmi Keynesiliin arpk teorik dnyasnda yatyor. Devlet ulusalln

temsilcisidir; eer devletin tek grevini ve amacn i pazarn bekilii olarak

tanmlarsanz, i pazar lehinde almayan, faaliyetleriyle i pazara zarar bile

verebilen bir ekonomik birimi ulusal olarak tanmlamanz mmkn deildir. rnein,

Yeni Zamanlar teorisyenlerinden David Held, U'larn ulusal karakter taimadn

kantlamak iin, iinden ktklar lkelerin, retim, pazarlama ve datm faaliyetleri

asndan irket stratejilerinde ancak az bir nem tayabil(eceini) ileri srer.

Burada, emperyalizm anda uluslararas rekabetin sadece sermayeler asndan

deil, devletler asndan da dnya apnda olduunu gz ard eden, ulusal karakteri

faaliyetin hangi corafyada younlat sorunuyla kartran, ksacas i pazar

ulusalln tek kstas olarak alan tipik bir yanlla kar karyayz.[67] U'larn ulusal karakteri saptannca ulustesi (transnasyonal) teriminin ne denli

gizemliletirici olduu ortaya kar. U'larn sadece faaliyetleri okulusludur, ya da

ulusun tesine gemitir. Oysa ulustesi terimi, aynen kreselleme kavram

gibi, bu irketlerin barnda ve onlar araclyla ekonomik hayatta ulus olgusunun ilga

edildiini ima eder. Bundan dolay, ulustesi irket ya da transnasyonal irket

terimlerini kullanmaktan kanmak daha doru olacaktr. Aslna baklrsa yerleikliinin

dnda okuluslu irket terimi bile sorunludur. Bu irketlerin doasn en sadk

biimde ifade edecek terim faaliyeti uluslararaslam irket (FU) gibi birey

olabilir.

Bylece, globalizmin dayanak gstermeksizin ileri srd iddiann tersine, mega

kapitalin sermayenin ulusal karakterini ortadan kaldrmadn grm oluyoruz.

Bununla birlikte, ulus devletin sonu tezinin bir baka gerekesi de ortadan kalkyor.

"Aciz devlet" tezi

Yeni dnemde ekonomik hayat konusunda en ok yaygnlam popler fikir, ulusal

devletlerin dnya ekonomisinin btnlemesi karsnda anlaml hibir ekonomi

politikas izleyemeyecekleridir. Elbette bu inancn teorik kkeni globalizmin

iddialarnda yatyor. Biz bu unsuru incelemeye gemeden nce, bir noktay

hatrlatalm. Yukarda grdmz gibi, ulusal ekonominin varln srdryor olmas,

devletin herhangi bir ekonomi politikas srdrmesinden bamsz bir meseledir.

Devlet bizatihi varl dolaysyla bir ulusal ekonomi alann tanmlamak zorundadr.

Ekonomi politikas alannda eli kolu bal dursa bile. Ekonomi politikasnn imkanszl

iddias ise devletin ekonomik hayata aktif olarak yn vermesi olana ile ilgilidir.

Globalizmin bu iddiasn devletin aczi tezi olarak adlandrabiliriz.

28

Kapitalizmin yeni btnleme atlm ile ona elik eden ve gelime biimini belirleyen

yeni-liberal dalga balamnda ekonomi politikalar zerine teorik bir tartma ok

boyutlu olmak zorundadr. Biz bu yaznn konusu asndan sorunu kesin izgilerle

snrlayarak ele almak zorundayz. Burada bizim iin nemli olan, u basit soruya

cevap bulmaktr: bugn bir ulusal devlet, izledii ekonomi politikalar ile sermaye

birikiminin seyrini ve ulusal ekonominin gelime ynn kayda deer biimde

etkileyebilir mi? Globalizmin bu soruya cevab "hayr" biimindedir. rnein Nigel

Harris, dnya ekonomisinin btnlemesinden ve mega kapitalin ykselmesinden

hareketle, u sonuca varyor: "...dolaysyla pozitif ulusal ekonomik politikann ne

olabileceini" belirlemek bile zordur.[68] Bu soruya bizim cevabmz ise aksi ynde, "evet" olacaktr.

Bir rnekle balayalm. Bu rnek "kreselleme" tezinin en olgun ifadesini bulduu,

dolaysyla en gl olduu alandan, sermaye akmlar alanndan alnyor. Bilindii

gibi, 80'li yllardan itibaren, nce emperyalist lkelerde, ardndan azgelimi lkelerde

ve brokratik ii devletleri alannda, kambiyo kontrolleri ve sermaye hareketlerinin

karsndaki engeller hzl biimde gevetildi ya da kaldrld. Bunun sonular iyi

biliniyor: gnmzde sadece dviz piyasalarnda gnde 1 trilyon dolar akn para

ilem gryor, btn mali piyasalara kan gnlk parann ise 3 trilyon dolara

yaklat tahmin ediliyor. Dnya ticaretinin 1994 deerinin 4 trilyon dolar olduu

dnlrse, bu miktarlarn rktc boyutlarn kavramak mmkn olur. Gnlk

dviz piyasas ilemlerinin miktar, btn emperyalist lkelerin Merkez Bankalarnn

toplam dviz rezervinin miktarna erimitir.[69] Bu dev speklatif sermayenin dnya kapitalizmi iin ne denli byk bir tehlike arzettii konusuna aada dneceiz. Ama

burada konumuz dnya kapitalizminin bir btn olarak devlet politikalarnca

denetim altna alnp alnamayaca deil. Burada tarttmz tek bir devlet

asndan ulusal ekonomi politikasnn bu koullarda herhangi bir etkisi olup

olamayaca.

Soruna bu snrlar iinde yaklatmzda, mali piyasalarn uluslararaslamasnn

dnyann btn devletlerini para politikas asndan fel etmek bir yana daha aktif

kldn gryoruz. Emperyalist lkeler asndan bakldnda, IMF istatistikleri son 30

yldr btn lkelerin faiz politikasnda gemie gre, ok daha byk bir aktivizm

gsterdiini ortaya koyuyor.[70] Bu bir rastlant deildir. Euro-dolar piyasasnn ykselmeye geii, bunu nce sabit kurdan dalgalanmaya geiin, sonra da mali

liberalizasyon dalgasnn izlemesi, her bir lkenin dviz kurunu gemie gre ksa

dnemli uluslararas sermaye akmlarna kar ok daha duyarl hale getirmitir.

Finans kapital anda, dviz kurlarn belirleyen temel etken artk yalnzca her bir

ekonominin, ifadesini uluslararas ticaret alanndaki rekabet gcnde bulan greli

retkenlik derecesi deil, ayn zamanda para sermaye akmlardr. Para sermaye

29

akmlarnn hzla uluslararaslamas, btn ulusal ekonomilerin dnya pazaryla

ilikisinin anahtar deikenlerinden biri olan dviz kurlarn etkilediinden, her devlet

giderek artan bir lde aktif nlemlere bavurmak zorundadr. Dikkat edilirse burada

ama i pazar korumaktan ok (elbette o da bir dereceye kadar nemlidir) ulusal

ekonominin d dnyayla ilikilerini dzenlemektir. Ksacas, bir kez devletin

doasndan treyen deikenlerin (dviz kuru, faiz oran, cret dzeyi vb.) varl

gerekliin bir paras olarak kavrandnda, ulusal ekonomi politikasnn sadece

mmkn deil, ayn zamanda gerekli olduunu anlamak mmkn hale gelir.

Emperyalist alandan, Trkiyeli okuyucunun gnlk deneyimi dolaysyla ok daha

yakndan tand emperyalizme baml, azgelimi lkeler alanna geersek,

durumun hi de farkl olmadn grrz. Mali akmlarn uluslararaslamas, yukarda

da deindiimiz gibi, azgelimi lkeleri en ok "scak para" adyla bilinen ksa

dnemli sermaye hareketleri dolaysyla ilgilendirir. Bu hareketler her azgelimi

lkenin kar karya kald bir olgudur. Ama her lke bu genel konjonktr karsnda

farkl ekonomi politikalar izler. Kimi, Trkiye ve 1994 ncesi Meksika gibi ulusal

parasnn deerini, ekonominin rekabet gcne gre dk tutarak "scak para"y

ulusal para cinsinden yksek faiz vaadiyle cezbetmeye alr. Kimi, Arjantin gibi,

kendi ulusal parasnn deerini dolara balar. Kimi de ili rneinde olduu gibi,

"gereki" dviz kuru politikas izler. Bu farkl politikalarn sonular da farkldr.

Demek ki, ulusal devletler, emperyalizme baml olanlar bile, dnya ekonomisinin

verili durumu karsnda, (yanl ya da doru) kendi setikleri hedefler dorultusunda

aktif bir ekonomi politikas izleyerek, sermaye birikiminin ve ulusal ekonominin seyri

zerinde etkide bulunabiliyorlar![71] Aslnda, btn tersine iddialarna ramen, globalizmin taraftarlar da, hem teorik

almalarnda, hem de gnlk politikalarnda, ulusal ekonomi politikalarnn etkisinin

ortadan kalkmam olduunu teslim ederler, ama bunun teorik argmanlarnn

btnl iinde nasl bir eliki oluturduunu farketmezler. Nasl teslim etmesinler

ki? Dnya ekonomisinin yeni dnemi konusunda popler dzeyde en ok tartlan

konulardan biri, U'larn kendilerine eitli bakmlardan en iyi koullar sunan lkelere

yatrm yapaca yolundaki saptamadr. Eer tekil ulusal devletin yzyze kald

durum buysa ve eer o devleti ynetenler yabanc sermayenin kendilerinin

benimsedii hedeflerle tutarl olduu kansndaysalar, ne yapmalar gerektii

apaktr: U'lar cezbedecek aktif ekonomi politikalar izlemek! Dnya Bankas

bunu yle ifade eder: "...iyi makroekonomik ve yapsal politikalar sermayeyi

cezbetmek ve lke iinde tutabilmek ve daha yksek cretlerle yeni i alanlar

yaratmak iin gerekli olan retkenlii yakalamak asndan kilit nem tar."[72] alar Keyder'in de devlete verdii grev, "byk irketleri cezbedecek koullar

30

hazrlama(k)".[73] Bu, yeni dnya koullarnda ulusal devletin ve ekonomi politikasnn rolnn sona ermediinin itirafndan baka nedir?

Bu rneklerin gsterdii gibi, ulusal devletler yeni btnleme dneminde olaylar

eli kolu bal seyreden aciz varlklar haline gelmekten ok uzaktrlar. Devletlerin

elinde ekonomik hayatn geliimine yn vermek iin hl ok gl aralar mevcuttur.

Hereyden nce, bata emperyalist lkeler olmak zere kamu ekonomisinin,

zellikle de devlet harcamalarnn GSYH iindeki pay zaten son derecede yksektir:

sve'te % 68, Almanya'da % 49 olan bu oran, ABD gibi devlet mdahalesinin

geleneksel olarak en dk olduu bir lkede bile gnmzde % 33'dr. stelik bu

oran azalmak bir yana artmaktadr: OECD lkelerinin ortalamas alndnda, devlet

harcamalarnn GSYH iindeki pay 1980 ylnda % 36 iken, 1995'e gelindiinde %

40'a ykselmitir.[74] kincisi, ulusal devletlerin ekonomi politikalar eskiden de d dnyadan btnyle

bamsz deildi. zlenen Keynesi para ve maliye politikalar, hem d demeler

dengesinin, hem de dviz kuru/faiz ilikisinin yaptrm gc ile kar karyayd. Bugn

elbette ksa dnemli uluslararas sermaye akmlar, zellikle para politikas konusunda

uluslararas piyasalarn yaptrm gcn her devlet zerinde daha sert biimde

hissettirmektedir. Ne var ki, yukarda rneklendii gibi, uluslararaslama bu alanda

da ironik biimde devletleri daha pasif hale getirmek bir yana daha aktif klmtr. te

yandan, yine ironik biimde, ksa dnemli uluslararas sermaye akmlar maliye

politikalarnda bir disiplini deil ciddi bir gevemeyi getirmitir. Bu akmlarn olanakl

kld kamu borlanmasnn Belika'dan Trkiye'ye, talya'dan Rusya'ya her devlet

tarafndan nasl smrldn gnlk yaammzdan bile biliyoruz.

Nihayet, tekil devletlerin U'larn oynak yatrm politikas karsnda aresiz

durumda olduuna ilikin yaygn popler grler, gerekten varolan bir eilimin

inanlmaz lde abartlmasna dayanr. Elbette, yukardan beri iaret ettiimiz gibi,

U'lar cret, vergi, altyap, istikrar, piyasalara yaknlk vb. koullar bakmndan

kendilerine en karl ortam salayacak lkelere yatrm yaparlar. Elbette bu koullar

deitiinde yatrmlarn bir lkeden tekine aktarma trnden bir kozlar vardr.

Ama, birincisi, koullar deitiinde U'un kp gitmesi o kadar kolay deildir: bir

kez yatrm yapldnda, dorudan yatrmn doas gerei, sermaye para sermayeden

retim sermayesine dnr, yani retim kapasitesi olarak cisimleir ve bylece

akkanl azalr. Ekonomi literatrnde "k maliyeti" ("exit cost") olarak bilinen

maliyet, bir kez yatrm yapldktan sonra retimini bir lkeden dierine aktarmak

isteyen sermayenin demesi gereken bedeldir. Bu maliyet, tekstil gibi organik

bileimin dk olduu sektrlerde dk olabilir, ama telekomnikasyon gibi

sektrlerde olduka yksektir. kincisi, bu snrlar erevesinde de olsa U'larn

elbette bir manevra kabiliyeti vardr, ama bu kabiliyet ulusal devletin ekonomi

31

politikasn mutlak olarak etkileyebilecek bir faktr deildir. Ufkumuzu azgelimi

lkeler ile snrlayacak olursak, bu lkelerin tamam ele alndnda, sadece dorudan

yatrmlar deil portfolyo yatrmlar (yani para sermaye akmlar) da dahil tutulsa bile,

yabanc sermaye akmlarnn bu lkelerin yatrm kapasitesi iindeki oran % 11'i

amaz. Ama bu rakam aslnda bir ortalamadr; bu ortalama, en yoksul lkelere verilen

resmi borlar dolaysyla ar ikindir: en yoksul lkelerde % 20 olan oran, Trkiye

gibi, U'larn asl ilgi duyduu, yar-sanayilemi lkeler szkonusu olduunda % 5'e

der. Bunun bir blmnn de (1994 rakamlarna gre % 40'nn da) para sermaye

akmlar olduu dnlrse, U yatrmlarnn emperyalizme baml, yar-

sanayilemi lkelerin yatrm kapasitesi iinde yaklak % 3'lk bir paya sahip olduu

ortaya kar.[75] Bu orann bir ulusal devletin ekonomi politikas kapasitesini mutlak biimde ortadan kaldrmak asndan son derecede yetersiz olduu ortada deil midir?

Ne var ki, btn bu teorik argmanlarn tesinde, "aciz devlet" tezinin yanll

gerek hayatn gelimeleri tarafndan ok daha arpc biimde her gn yeniden ve

yeniden kantlanmaktadr. Pratik, her alanda olduu gibi, burada da son sz syler.

imdi pratiin szn dinlemek iin gzmz globalizmin en sevdii temalardan

birine evirelim.

"Ulusal kalknmacln" ikinci bahar

"Kreselleme" literatrnn genel olarak ulusal devletin miyadn doldurduu

yolunda ileri srd tezin yansra, zel olarak emperyalizme baml, azgelimi

lkeler asndan ileri srd bir zgl tez vardr: "ulusal kalknmaclk" iflas

etmitir.[76] Bununla kastedilen, 1930'lu yllarda belirli azgelimi lkelerde ilk deneyleri yaanan, II. Dnya Sava'ndan sonra ise hemen hemen btn azgelimi

dnyaya yaylan, genellikle "ithal ikameci sanayileme" adyla anlan, i pazarn

korunmasna dayal snai sermaye birikiminin artk geerli bir strateji olamayacadr.

Tez bu biimde ifade edildiinde nemli bir geree, ar derecede mutlaklatrlm

biimler altnda olsa bile, iaret ediyor. Bu tehis, globalizm yandalarna zg

deildir, zerinde yllardr durulmakta olan bir noktadr.[77] Ne var ki, globalizm yandalarnn iddias bu genel tez ile snrl deildir. "Ulusal

kalknmacln iflas" tezinin zgl yan, azgelimi lke devletinin "kresellemi"

kapitalizm anda aktif, mdahaleci bir politika araclyla ulusal apta sermaye

birikimine, gerekirse uluslararas piyasann isterlerine direnerek, deer yasasna aykr

nlemlere bavurarak, yn vermesinin ne mmkn, ne de doru olduudur. Baka

biimde ifade edildiinde, "ulusal kalknmacln iflas" tezi, azgelimi lke

devletlerinin nndeki tek yolun yeni-liberalizmi benimsemek olduunu ileri srer.

Ak olmas iin baka biimde de ifade edelim: bu tezin taraftarlar sadece i pazara

dayal sermaye birkiminin gnn doldurduunu, her lkenin mutlaka dnya pazarna

32

almas gerektiini sylemekle yetinmezler. Ay