Uzbekston respublikasi Xalq ta’lim vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

«Tasviriy san`at va chizmachilik.» kafedrasi

Tasviriy san`at o’quitish metodiasi fani buyicha

Maruza matlari.

Lektor. Sh. Qalliqlishev.

NUKUS-2012 jil.

1-Maruza Tasviriy san`at ta`limining maqsad va vazifalari.

1.Maqtabda tasviriy san`at mashgulotlarini maqsadi. 2.Tasviriy san`at mashgulotlarining vazifalari. 3.Tasviriy san`at mashgulotlarining boshka fanlarni o`qitishtagi axamiyati.

2-Maruza CHеt ellarda tasviriy san’atni o`qitish tariхidan

1.Tasviriy san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lumоtlar va ularning хaraktеri. 2. Еvrоpada Uygо̀nish davri rassоmlarining хizmatlari. 3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar. 4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs хususiyatlari. 5. ХХ asrda sоbiq ittifоq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi.

3-Maruza ÓçáåêñòîíäàÓçáåêñòîíäàÓçáåêñòîíäàÓçáåêñòîíäà òàñâèðèéòàñâèðèéòàñâèðèéòàñâèðèé ñàíàòíèíãñàíàòíèíãñàíàòíèíãñàíàòíèíã 53 53 53 53èòèëèøèèòèëèøèèòèëèøèèòèëèøè. . . . Øàð3 ìèíèàòþðØàð3 ìèíèàòþðØàð3 ìèíèàòþðØàð3 ìèíèàòþðà à à à

ìàêòàáëàðè .ìàêòàáëàðè .ìàêòàáëàðè .ìàêòàáëàðè .

q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.

w. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .

e. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè

r. Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáè

t. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáè.

4-Maruza Umimiy urta talim maqtab va kasp xunar kolledjlarid a tasviriy sanat mashg`ulotlarining mazmuni.

1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi. 2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari. 3 Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati.

5-Maruza Umimiy o’rta talim maqtab va kasp xunar kolledjlari da tasviriy sanat o`qitish metodikasi

1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. 2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.

3. Kasb xunar kolledjlarida tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.

6-Maruza Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti

1.Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti. 2.Tasviriy san’atdan majburiy minimal talablar. 3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad va vazifalarining bеlgilanishi. 4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.

7-Maruza Bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikisi

1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. 2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari.

3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.

8-Maruza 5-7- sinflarda tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikasi

1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi 4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi

9-Maruza Tasviriy san`atning didaktik ososlari.

1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy san`at ta`limining o`qitish usullari. 2. Tasviriy san`atning didiktik asoslari. a) Kurgazmalilik b) Ilmiylik, v) aktivlik, mustakillik, g) Sistematik, ketme-ketlik va boshkalar.

10-Maruza Tasviriy san`atdan topshiriqlar, ularni nazorat qil ish va baholash.

1.O’quvchilar bilim va maakalarini nazorat qilish va baholashning mohiyati. 2. Topshiriqlarning shakllari. 3. Nazorat turlari. 4. Borliqni idrok etish yuzasidan bolalar bilimlarini baholash mezonlari. 5. Badiiy qurish-yasash yuzasidan baholash mezonlari. 6. Naturadan ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 7. Naturadan ishlangan haykallar yuzasidan baholash mezonlari. 8. Rangtasvir kompozitsiyasiga doir ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 9. Namunadan ko’chirilgan dekorativ ishlarga doir baholash mezonlari. 10. Dekorativ kompozitsiya bo’yicha bajarilgan ishlar yuzasidan o’quvchilar bilim va malakalarini baholash mezonlari. 11. Haykaltaroshlik kompozitsiyasiga doir bajarilgan ishlar yuzasidan baxolash mezonlari. 12. San`atshunoslik asoslari yuzasidan baholash mezonlari.

1-TEMA MAVZU TASVIRIY SAN`AT TA`LIMINING MAQSAD VA VAZIFALARI.

Reja:` 1.Maqtabda tasviriy san`at mashgulotlarini maqsadi. 2.Tasviriy san`at mashgulotlarining vazifalari.

3.Tasviriy san`at mashgulotlarining boshqa fanlarni o`qitishtagi axamiyati. 1.Maqtabda tasviriy san`at mashgulotlarini maqsadi. Umumiy o’rta ta`lim maqtablarida tasviriy san`at o’quv predmetning

maqsadi barkamol, komil insonni badiy madaniyatini shakllantirishga qaratiladi. Taviriy san`at o’quv predmeti xar bir inson uchun zarur bulgan badiy

madaniyatga doyr elementar bilim va malakalar beradi. Chunki, xar bir o’quvchi kelajakda qaysi soxada ishlashidan qatiy nazar u ishdan tashqari vaqtlarda dam olishi, xordiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatni tiklashi kerak buladi. Bunga u yuksak badiy saviyada ishlangan san`at asarlari bilan muzey, kurgazmalar va boshqa joylarda tanishish, ularni idrok etish, ulardan zavqlanish orqali erishadi. Shuningdek, kupchilik o’quvchilar ularning kelajak xaetlarida malum mo’qdorda rasm ishlashlariga tug`ri keladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassomlar, dizaynerlar, me`morlar uchungina emas, u o’qituvchilar, injenerlar, mediklar, quruvchilar, agronomlar, harbiylar, olimlar uchun xam zarurdir. Ularning xar biri uz faoliyatlarida rasm, sxemalar, diogrammalar, eskizlar orqali suz bilan tushuntirip bulmaydigan uz g`oya va fikrlarini tasvirlap kursatishga xarakat qiladilar. Lekin, bu maqtablarda tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlaridan cho’qur va keng bilim va malakalar berish kerak ekan, degan ma`noni bildirmaydi. Maqtablar uz nomiga kura umumiy urta ta`lim maqtablari deb nomlanib, bolalarga boshqa fanlar qatori tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlaridan umumiy, elementar bilim va malakalar berishni vazifa qilib quyadi. Yana shuni ham qayd qilish lozimki, umumiy urta ta`lim maqtablari rassomlarni taerlamaydi, iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularni rivojlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassomlar taerlash, iqtidorli bolalar bilan ishlash maqtab tugaraklarida, maxsus maqtab va akademik litseylarda, kollej va oliy o’quv yurtlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy urta ta`lim maqtablarida haddan zied bolalarni qiynab quyadigan, ortiqcha zuriqishga olib keladigan topshiriqlar berishga xarakat qilish tug`ri emas. Maqtablarda tasviriy san`atdan beriladigan elementar bilim va malakalarga yarasha o’qitish metodlarini qullash zarur buladi. Biroq tasviriy san`atdan oliy va urta maxsus o’quv yurtlarida qullanilaetgan o’qitish metodlarining ayrim jixatlaridan foydalanish inkor etilmaydi. Shuningdek, ulardan tulaligicha umumiy urta ta`lim maqtablarida foydalanish xam pedagogik jihattan tug`ri emas.

2.Tasviriy san`at mashgulotlarining vazifalari. Maqtabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining vazifalari haqida tuxtalganda

ularni shartli ravshda ikki qismga bulish mumkin. 1. Tasviriy san`at darslarining uziga xos maxsus vazifalari hisoblanib

ularN` borliqdagi va san`atdagi guzalliklarni kura bilish, idrok etish, tushinish va qadrlashga urgatish, estetik va badiy didni ustirish, bolalar badiy fikr doirasini kengaytirish, badiy ijodiy qobiliyat va fantaziyani rivojlantirish, tasviriy san`atning nazariy asoslari (erug`soya, rangshunoslik, perspektiva, kompo`zitsiya) bilan tanishtirishN` rasm ishlash, haykal yasash, badiy kurish- yasash yuzasidan elementlar malakalar hosil qilish; kuzatuvchanlik, kurish xotirasi, chamalash qobiliyati, fazoviy va obrazli tasavvurlarni, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivojlantirishN` tasviriy, amaliy me`morchilik san`at asarlarini tushungan holda o’qiy olishga urgatishN` san`atgat nisbatan qiziqish uyg`otish, uni qadrlashga, sevishga urgatish.

2.Tasviriy san`at darslarining qushimcha vazifalari, ular borliqni, haetni bilishga kumaqlashish milliy g`urur va milliy istiqlol mafkurasini amalga oshirish bolalarda ahloqiy (vatanparvarlik, baynalminal) mehnat, jismoniy tarbiyani amalga oshirishN` bolalarni tu`rli kasb va xunarlarga yullash.

Tasviriy san`at o’quv pedmetining maqsadi va vazifalari haqida tuxtalganda yana shuni qayd qilish lo`zimki, u maqtabda o’qitiladigan deyarli barcha o’quv pedmetlari bilan bog`lanadi va ular yuzasidan materiallarni uzlashtirishga samarali ta`sir kursatadi. Ayniqsa, u o’qish, adabiet, geografiya, tabiatshunoslik, biologiya, tarix, matematika, mahnat darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san`at, hattoki fizika , jismoniy tarbiya, kime, musiqa darslari uchun ham foydalidir. Shuni ham qayd qilish lo`zimki, tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga qaratilgan bulsada,. u ahloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya darslari samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi.

Har qanday o’quv predmeti ta`lim mazmunida, albatta o’zbek halqi yaratgan beqies boy, madaniy va ma`naviy merosni uziga asos qilib olishi lo`zim. Shunday ekan, o’zbek xalqining dunega mashxur bulgan me`morchilik, amaliy va tasviriy san`at asarlarini maqtablarda boshqa materiallarga qaraganda kengroq va cho’qurroq urgatilishi talab etiladi. Shu bilan birga maqtablarda ta`lim mazmuninining viloyat va shaharlar buyicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvofiqdir. Chunki, o’zbekistonning viloyat, shahar, hattoki qishloqlarida amaliy san`at va me`morchilikning rivojlanishida o’ziga xoslik bor. Buni Buxoro, Samarqand, Kattakurgon, Rishton, Shahrisabz, Nurota, Marg`ilon, Gijduvon,Urgut, Xujayli va boshqa shaharlarning san`atida ham yaqqol kurish mumkin.

Milliy san`atimiz bizning faxrimiz, uni biz keng o’rganishimiz tabiyi holdir. Lekin, jahonda hamma xalqlar tomonidan tan olingan umuminsoniy badiy qadriyatlar ham mavjud. Ularni o’quvchilarga o’rgatmasdan tu`rib, halqimiz jahon madaniyatida uz urnini topa olmaydi. Aks holda, o’quvchilarimiz milliy qobiqga o’ralishib qolib, jahon durdanolaridan bahramand bula olmay qoladilar. Shuni alohida qayd qilish lo`zimki, kup asrlik milliy-badiy madaniyatimiz(tasviriy san`at, dekorativ- amaliy san`at,me`morchilik san`ati) haqida tegishli bilimlar berish bilan bir qatorda o’quvchilarga tasviriy va amaliy san`atdan beriladigan malakalarni unutmasligimiz zarur.

Maqtabda tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga yunaltirilgan asosiy o’quv predmeti hisoblanib, u kuyidagi yunalishlarda amalga oshiriladi:`

- o’quvchilarning tabiat, san`at va haetdagi guzalliklarni idrok etishga urgatish; - o’quvchilarning estetik didini tarbiyalash, guzallikni baholay olish qobiliyati,

haqiqiy guzallikni xunik voqea va narsalardan farqlay bilishga urgatish; - shaxsning tasviriy-ijodiy faoliyatida o’zini ko’rsata bilishga, hatti-harakatini

qullab-quvvatlash va haetga guzallik kiritish malakalarini o’stirish;` - bolalarning badiy fikr doirasini kengaytirish va boshqalar. Tasviriy san`at o’quv predmeti o’z xarakteriga kura estetik tarbiyaning asosini

tashkil etuvchi estetik idrok, estetik zavq, estetik his-tuyg`u, estetik did, estetik mulohaza, estetik baholash, estetik ijod kabi sifatlarni o’stirishda katta rol` uynaydi. Dekorativ kompo`zitsiya darslarida o’quvchilar naqshlar, amaliy san`at buyumlaridagi guzallikni his qiladilar va uzlari ham shunday kompo`zitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. Shu maqsadda, bolalarga xalq amaliy san`ati namunalari kursatiladi, ularning shakl va ranglarini taxlil qilib beriladi. o’quvchilar o’zbek va qardosh xalqlarning naqshlarini kuzatish va urganish orqali ularning shakl va ranglardagi guzalliklarni, shakl va ranglarning garmonik birligini tushunadigan buladilar. Ming yillar mobaynida o’stadan-ustaga, qo’ldan-qo’lga o’tib, har jihatdan takomillashib, guzallashib borgan xalq san`ati namunalari bolalarni xayratga soladi va ularda tajriybali ustalar kabi ifodali amaliy san`at asarlari yaratish ishtieqi paydo buladi. Gullar, xayvonlar va parrandalarni natu`ra sifatida kuzatish va tahlil qilish jaraenida o’qituvchi ularning tuzilishidagi shakl, rang,o’lchovlari, harakatidagi nafosatini qayd qiladi.

O’quvchilarni tabiyatdagi narsalarni erqin va eltiroqligi, nafis va to`zoligi, ular bulaklarining qaytarilishi eki olmoshinshi, simmetrik tarzda joylashuvi tlqinlantiradi. Tabiyatdagi gu`llarning rang va shakllarining tu`rli-tuman bulishi, kapalak va niynachalar, qushlarning engil farvo`zi, bohorgi va gu`zgi manazaralarining chiroyi, majnuntolning suluvligi, maysazorlorning kuesh nuri ostida jilvalanishi, uy derezalarining kechki miltillab kurinishi xaejonlantiradi. Bolalarda bunday estetik xis-tuyg`uning usishi, ularda predmet va o’odisalar xususiyatlarini estetik baxolash malakalarining shakllanishiga olib keladi. Bolalarning faoliyatlarida obro`zning iboralarining, ya`ni «Xush bichim» «quvonchli», «bayramdagidek» ishlatilishi ularda borliq va xodisalarni estetik idrok etish malakalari shakllanaetganligi dalolat beradi.

O’quvchilarning estetik idrokini tarbiyalashda tabiyatdagi rang gammalarining bolalar tomonidan idrok etilishiga alohida etibor beriladi. Bolalarni faqat rang nomlarini bilishlariga emas, balki ularni kura bilishlariga. Tevarak-atrofdagi chiroyli rang birikmalarini kidirip topishga xam urgatiladi.

O’qituvchi shoxcha va barg chikargan daraxtlarni bolalarga kursatish orqali esh barglarni rangi och yashil va no`zik ekanligini qayd etadi. Bohorgi emg`irdan sung usimlik barglarning to`zoligini ularni xuddi yuvib kuygandek kurinishi, ulardagi emgir donolarining kumushdek eltiroq kurinishini tahidlaydi. Kuz faslidagi tabiyatda daraxt barglarning sarik va qizg`ish ranglarining oltish tusga kirganligini, tukilgan barglarning shildirab `gaplashishi` obrazli kurinishda ifodolanadi. Bolalar uz rasmlarida uy, daraxt, kushlar, hayvonlar, odamlarYu, transport vositalarini tasvirlaydilar. Bundan ular suzsiz tasvirlanuvchilarinng ulchovlari, proportsiyalari, faktu`rasi, shakllari, rangiga duch keladilar va ularni rasmda kompo`zitsion jihatdan tug`ri joylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi proportsionallik, mukammallik, maqsadga muvofiklik haqida fikr yuritishga undaydi. Bolalar narsa va hayvonlarni shakl va rang jihatdan uzinga jalb etadigan tomonlari, ularni qaysi tomondan chiroyli kurinishi, uularning yakshi va foydali tomondan nimadaligi haqida uylaydilar. o’quvchilar tabiyatdagi narsa va xodisalar haqida uylar ekanlar, o’qituvchi uz e`tiborinio’larning tushunchasiga mos bulgan voqea va hodisalarning guzalligi va mukammalligga karatadi. U guzallik kechinmalari orqali bolalarni tevarak-otrofdagi xodisa va vokealarni baxolay olishga urgatishga xarakat kiladi, insonporvorlik, Vatanga muxabbat, mexnatga muxabbat xis-tuyg`ularini uygotadi.

o’qituvchi san`atshunoslik asoslari darslarida ulkamiz tabiyati, xalqimizning fidokorona mexnati, buyuk ajdodlarimizning mustaqillik uchun qahromonlarcha kurashi kabi mavzularda yaratilgan kuplab asarlarni namoish etish va tahlil qilish jaraenida ulardagi no`zik nafosotni ochib berishga xarakat qiladi. Bu borada rassomlardan U.Tansiqboev, N.Karaxan, A.Muminov, L.Salimjoova, I.Jabborov, Ch.Axmarovlarning yuksak badiy saviyasida yaratgan asarlari aloxida ahamiyat kasb etadi.

Tasviriy san`at bolalarni borliqni, haetni bilishga erdam beradi. Ular narsa va hodisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, ulchovlari, rangi, fazoviy holatlarini urganadilar va ularni uz ishlarida tasvirlaydilar. Kuzatilaetgan jonli narsalarning haeti haqida ham tasavvurga ega buladilar, natiyjada bolalarning dune haqidagi tasavvurlari cho’qurlashadi va kengayadi, hotiralari rivojlanadi.

Tasviriy san`atning tarixiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni kuzatish asosida bolalar ming yillar oldin yashab o’tgan ajdodlarimizning tu`rmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurollarini bilib oladilar. Usha davrdagi binolar, usimliklar, hayvonlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, ulchovlari haqida tasavvurga ega buladilar. Ma`lumki, bolalar tarixiy batal, manzara, tu`rmush, natyurmort, animal. Afsonaviy janrlarda ishlagan rasmlarda

tarixiy voqealar, jangu-jadallar, halqlar haeti, hayvonlar, shahar va tabiat manzaralari haqida kupgina bilimlarga ega buladilar.

O’quvchilarni mantiqiy va abstrakt fikrlashda o’rgatishda tasavvur va hotirani, ijodkorlik va fantaziyani rivojlantirishda maqtabda tasviriy san`atni oldiga tushadigan bironta ham o’quv predmeti yo’q. Umumiy urta ta`lim maqtablarida ijodiy fikrlashga urgatishda katta urinni egallaydigan fanlardan matematika ham bunday imkoniyatga ega emas. Xususan, matematika darslarida o’nta masalani bir yul eki bir formula asosida echilsa, tasviriy san`at darslarida o’quvchilar bir masala (topshiriq)ni bir necha yul bilan echadilar, u suzsiz bolalarni fikrlashga, ijodiy uylashga yo’naltiradi.

Eng muhimi, qog`o`z yuzasida rasmini mazmun, kompo`zitsion jihatdan qanday joylashtirilishidadir. Shuningdek, tasvir variativlik, kombinatsiya, mo’qobillik va boshqalar asosida ishlanadi. Bolalar rasm ishlashda tasviriy san`atning nazariy asoslari- erug`soya, rangshunoslik, perspektiva, kompo`zitsiyaning qonun va qoydalarini tasavvur qiladilar va qullaydilar. Ular uz rasmlarini ijodiy, yangi, qaytarilmas mazmunda bo’lishligiga xarakat qiladilar.

Tasviriy san`atni o’qitish jaraenida qo’yiladigan topshiriqlar esa o’quvchilarni birdanbir va betakror o’z shaxsini, aqliy imkoniyatini namoen etishga yo’llaydi.

Ijodkorlik, ijodiy fikrlaydigan shaxslar ular oddiy ijrochilar emas, ular jamiyatni rivojlantiruvchi asosiy kuchidir. Shuning uchun ham jamiyatimizga robotsimon ijrochilar emas, fikrlovchi, izlanuvchan, ijodkor, tashabbuskor kishilar kerak. Jamiyatimizning ravnaqi kup jihatdan yana shunday kishilarga bog`liq. Ijodiy tafakkur butunlay yangi g`oyalar va tasavvurlarni vujudga keltiradi, shaxsda yashiringan qobiliyat va imkoniyatlarni ruebga chiqishga erdamlashadi.

Shuning uchun ham ta`lim tizimida tafakkur va ijodkorlikni rivojlantirish asosiy vazifalardan biri deb qaraladi. Shu no’qtai nazardan qaraganda umumiy o’rta ta`lim maqtablarida ijodiy tafakkurni ustirishda san`at darslari boshqa fanlar orasida eng katta urinni egallaydi.

O’quvchilarning ijodkorligi esa ko’proq bolalarda diqqat va tasavvurni o’stirishi bilan bog`lanadi. o’quvchi ayniqsa, boshqa saeralar, suv osti dunesi, afsonaviy hayvonlar (dev, kentavr, suv parisi, dengiz shoxlari v.b) bilan bog`liq rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga solmasdan tu`rib topshiriqni samarali hal qilolmaydi. Bolalarni narsalar tasridagi tu`rfa rang va shakllar, real va afsonaviy obraz va kurinishlar, voqea va hodisalar larzaga soladi, ularni tulqinlantiradi.

Tasviriy san`at o’quv predmetining muhim vazifalaridan biri u bolalarda kuzatuvchanlikni ustirish, borliqni kura bilish, shu orqali hotirani rivojlantirish hisoblanadi. Odamzod tevarak- atrofdan olaetgan axborotlarining deyarli 90 foizidan ortig`ini kuz orqali oladi, qolgan 10 foizini quloq, burin, og`iz v.b a`zolar orqali o’zlashtiradi. Masalan kuzatuvchanligi rivojlanmagan kishilar esa gullarninggul bandi, guli yaproqlari va boshqalarning ulchovlari, ulchov nisbatlari, har bir qismning rangi, yaproq va gulbarglarining joylashuvini bir kurishdaeq eslab qoladilar. Bolalarning kuzatuvchanligi va sinchkovligi o’z o’rnida narsalar haqidagi ma`lumotlarni xotirada yaxshi saqlanib qolishiga ta`sir kursatadi. Shuning uchun ham xotirani, ayniqsa kuz xotrasini rivojlantirishda tasviriy san`at o’quv predmetiningqanchalik ahamiyatli ekanligi oydinlashadi.

3.Tasviriy san`at mashgulotlarining boshka fanlarni o`qitishtagi axamiyati. Tasviriy san`at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va

me`morchilik san`atlari asarlarini o’qishga urgatishdir. Tasviriy san`at asarlari ertak, hikoya, doston, roman kabi ma`lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni kitob o’qigandek o’qib bulmaydi. Tasviriy san`at asarlarini o’ziga xos tili bor. Ularni bilgan kishilargina o’qiy oladilar. Xususan, rassomlar chiziqlar, ranglar, ulchovlar,

kompo`zitsiya, proportsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodalilik vositalari erdamida asar mazmunini ochib beradilar. Bu borada shuni alohida qayd qilish lo`zimki, san`at asarlari, ayniqsa tarixiy, tu`rmush janridagi asarlar, ayrim xalq va mamlakatlar haqida tula-tukis va keng qamrovli ma`lumotlarni uz ichiga oladi. Bularni o’qiy olgan shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g`oyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur idrok eta oladilar. Shuningdek, ular asarning badiy qiymatini aniqlay oladilar va unga tegishli bahoni ham bera oladilar. Shu bilan bir qatorda asarlardagi guzallik, kutarinkilik, qaxramonlik kabi sifatlardan mazmunlik va zavqlanish hosil qiladilar.

Tasviriy san`at o’quv predmeti eshlarning estetik tarbiyasida ahamiyatli bulibgina qolmay balki, axloqiy tarbiyada ham salmoqli urinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san`at darslari eshlarda milliy g`urur va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, vatanparvarlik va baynalminal tarbiyada, dustlik va uzaro erdam g`oyalarini tashkil toptirishda katta kuchga ega. Maqtab tasviriy san`at dastu`riga nazar solar ekanbiz unda Vatanimizning buyuk o’tmishi, vatandoshlarimizning mustakillik uchun olib borgan kurashlari, o’zbekstonning nafosiga tula tabiati, xalklar do’stligi g`oyalarini ifoda etuvchi tasviriy san`at asarlari bilan to’lib toshkanligini shoxidi bo’lamiz. Masalan, ona- tuproq uchun kurash olib borgan Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Spitamen, Muqanna kabi buyuk vatandoshlarimiz haeti va obrazlarini, o’zbekistonning rangorang go’zal manzaralarini, o’zbek xalqining Respublikamizda yashaetgan boshqa millat vakillari bilan tinch-totuv mehnat qilaetganligini ifodalovchi tasviriy san`at asarlari mavjud. Ularni urganish jaraenida bolalar san`atning qonun va qoydalari bilan tanishadilar, yo’qorida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, o’zbekistonning shirin-shakar va rangorang mevalari, gullaridan tuzilgan natyurmortlar rasmini ishlaydilar, natijada ularda Vatanga va o’z halqiga nisbatan mehr-muxabbat, milliy g`urur kabi sifatlar shakillantiriladi.

Daladagi ishlar, «Kuchat o’tkazish», «Hosilni yig`ib terib olish», «Fermada», «Bizning qurilishlarimiz» kabi mavzularda rasm ishlash, xalqimizning tu`rli soxadagi (mediklar, kosmonavtlar, o’qituvchilar, olimlar, madaniyat va san`at arboblari, qishloq xujaligi xodimlari v.b) shijoatli mehnatini, mehnat qahramonlarining obrazlarini ifodalovchi tasviriy san`at asarlarini namoyish etish orqali bolalarda mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi.

Ho`zirda umumiy o’rta ta`lim maqtablarining vazifalaridan biri bolalarni tu`rli kasb va xunarlarga yo’llash hisoblanadi. Tasviriy san`at darslarida bolalar tu`rli kasb va xunarlar haqida rasm ishlaydilar. (masalan, «Navvoy», «Fermada», «Olimlar muno`zarasi», «Tsirkda», «Otchoparda», «Fazoga parvo`z», «Sport uyinlari», «Chavando`z», «Kurash», «Avtopoyga», «Sehrgar»,v.b). Bunday mashg`ulotlarda o’qtio’vchi so’zsiz suvratta aks etgan kasblarning mazmuniga to’xtaladi hamda bu kasblarga bolalarni qiziqtiradi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Metodika nima;

2 Metodikaning nechta usuli mavjud;

3 Metodikani urgatishning moxiyati nimada»

4 Amaliy metodika nimani urgatadi;

5 Xsusiy metodika nima;

Tayanch tushunchalar. Metodika-bilish, urganish usuli

Umumiy metodika-fanlarga tegishli usul va uslublar

Xususiy menodika-bitta fanning uslubi Amaliy metodika-ijodiy mexnat.

A`DABIYATLAR

1 Oydinov N. Rassom wqituvchilar tayorlash muammalari. T.1997 y

Oripov B. Tasviriy san`at darslarinin’`g samorodorligini oshirish. T.1983

3. Z.Nabiev, M.Azimova. rasm chizishni urgantish metodikasi. T.1976 .

2-MAVZO’ CH ЕT ELLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH TARI ХIDAN Reja: 1.Tasviriy san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lumоtlar va ularning хaraktеri. 2. Еvrоpada Uygо̀nish davri rassоmlarining хizmatlari. 3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar. 4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs хususiyatlari. 5. ХХ asrda sоbiq ittifоq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi. 1.Tasviriy san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lum оtlar va ularning хaraktеri.

Jahоnda tasviriy san’atni o`qitilishiga dastlabki haqida ma’lumоtlar еtarli bo`lmasada, birоq qadimgi Misr va YUnоnistоnda eramizdan avvalgi 3- asrlarga dоir matеriallar ham mavjud. Qadimgi Misrda tоg` qоyalariga o`yib ishlangan haykallar, shuningdеk rangtasvir asarlari o`zining yuksak badiiyligi va ishlanish tехnikasi jihatidan kishilarni hayratga sоlib kеlmоqda. 1-rasm. SHuni alоhida qayd qilish lоzimki, bunday san’at asarlari qanday shaklda bo`lishidan qat’iy nazar ularni maхsus maqtablarsiz yaratib bo`lmaydi. Kishilar o`z tajribalarini kеyingi avlоdlarga turli yo`llar bilan ibtidоiy jamоa davridan bоshlab o`tkazib kеlganlar dеsak yanglishmagan bo`lamiz. Bunga eng qadimgi Misrda rasm chizishga o`rgatishga dоir tariхiy manbalar guvоhlik bеradi. Tasviriy san’atni o`qitish ishi bilan оdamlar qadimdan shug`ullanib kеlganliklari ko`prоq qadimgi Misr manbalarida saqlanib qоlgan. Misr maqtablarida rasm ishlashga o`rgatish muntazam ravishda chizmachilik bilan bоg`liq hоlda amalga оshirilgan. Tariхiy ma’lumоtlarga qaraganda maqtabni tugallab chihayotgan yoshlar ma’lum maydоn yuzasini o`lchash va uni qоg`оzga tushura оladigan, binо planini chiza оladigan, ariq va kanallarning sхеmasini tasvirlay оladigan bo`lishlari talab etilgan. Rasm bоlalarni yozish savоdini chiqarishda ham katta ahamiyatga ega bo`lgan. Masalan “ о ” harfini o`rgatish uchun оyoq rasmi, “ q ” harfini o`rgatish uchun qo`l rasmi chizdirilgan. Bоlalarni rasm chizishga o`rgatishda qo`lni erkin harakat qilishiga alоhida e’tibоr bеrilgan. Erkin, еngil, ravоn chiziqlar chizish dоskada yoki papirus qоg`оzlarda bajarilgan. SHuni ham alоhida qayd qilish lоzimki, bu davr maqtablarida faqat bоlalar o`qiganligi sababli ularga nihоyatda yo’qоri talablar qo`yilgan. SHuning uchun ham talab va ko`rsatmalarga riоya qilinmaganda bоlalar qattiq jazоlangan, hattоki yog о̀ch bilan kaltaklangan. Misr maqtablarida rasm chizishga o`rgatish nazariyasi bоr-yo`qligi ma’lum bo`lmasa-da, ayrim rasm chizish qоidalari qo`llanilgan. O`qituvchilar rasm chizishni (shakl, rang, o`lchоv, tuzilishi v.b.) tabiatni kuzatish asоsida emas, ko`prоq namunadan, sхеmadan ko`chirish оrqali o`rgatganlar. Ayrim ma’lumоtlarga qaraganda, Misrda rasm chizishga o`rgatish qadimgi YUnоnistоndan ancha avval bоshlangan. 2-rasm. Italiyalik XV asr mе’mоri, artisti, yozuvchisi va оlimi L.B.Albеrti shunday dеb yozadi: “Misrliklarning yozishicha, rangtasvir ishlash ularda YUnоnistоndan оlti ming yil avval mavjud bo`lgan”1.(5.40)

Rasm chizishga o`rgatish qadimgi YUnоnistоnda ham o`ziga хоs yo`nalishda amalga оshirilgan. Ularda rasm ishlashga o`rgatishda tabiatni, butun bоrliqni o`rganishga, unda go`zalliklarni idrоk etishga alоhida e’tibоr bеrilgan. Rasm ishlash uchun yog`оch taхta ustiga asalari mo`mi surtilgan va uning ustini bo`yoq bilan sidirg`a bo`yalgan. Rasm ana shu yuza ustiga o`tkir mеtall yoki suyak bilan chizilgan. Nоto`g`ri chizilgan rasm qo`l bilan ishqalanib, chiziqlar o`rni to`ldirib o`chirilgan. So`ngra tеkis yuzaga yangi rasm ishlangan. Eramizdan avvalgi 432 yilda YUnоn haykaltarоshi Pоlikl еt kishi tanasi a’zоlari o`rtasidagi mutanоsiblik, prоpоrtsiоnallikka dоir namuna sifatida “Dоrifоr” haykalini yaratdi. Kеyinchalik u barcha maхsus badiiy va badiiy bo`lmagan maqtablarda o`rgatildi. 3-rasm. YUnоn rassоmlari bоrliqni va turmushdagi go`zalliklarni kuzatish asоsida tasvirlashni qоnun va qоidalarini ishlab chiqqanlar. Ularning fikricha go`zallik, ko`prоq хushbichim, tartib, ritm va simmеtriya, bo`laklar o`rtasidagi mutanоsiblik, to`g`ri matеmatik munоsabatlarda ifоdalanadi. 4-rasm. Kеyinchalik YUnоnistоnda rasm ishlashning bir nеcha o`ziga хоs maqtablari paydо bo`lgan. Ular оrasida tasviriy san’at va uni o`qitish taraqqiyotida Sikiоn maqtabi katta rоl o`ynagan. Bu maqtabda o`qitish ishlari ilmiy asоsda tashkil etilgan bo`lib, bоlalar ko`prоq tabiatga, uning qоnuniyatlarini bilishga qaratilgan. Bu maqtabni bitirganlar оrasida Pamfildеk mashhur rassоmlar ham bo`lgan. Pamfil rasm chizishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatini ko`rsatib bеrgan. Bu haqda uning zamоndоshi Pliniy shunday dеb yozgan edi: “Uning sa’yi harakati bilan avval Sikiоnda, so`ngra YUnоnistоnda hamma bоlalarga rasm chizishni o`rgatish lоzimligi bеlgilab qo`yilgan. Bоshlang`ich ta’lim rasm chizishdan bоshlanishi qayd qilingan edi.” Uyg о̀nish davrida Italiya tasviriy san’ati va uni o`qitish mеtоdi katta rоl o`ynagan. Bu davrda rasm chizish umumiy ta’lim bеradigan o`quv prеdmеtlari qatоriga kiritildi. Mashhur rassоmlardan CHеnninо CHеnnini, Lеоn Batista Albеrti, Lеanardо da Vinchilar bu bоrada e’tibоrga lоyiq ishlarni amalga оshirganlar. Ularning asarlarida fan va san’at o`rtasidagi alоqalar, prоpоrtsiya, pеrspеktiva, anatоmiya masalalari asоsiy o`rinni egalladi. Ularning fikrlariga ko`ra naturaga qarab rasm ishlash o`qitishning asоsini tashkil etishi lоzim hisоblangan. 5-rasm. Ayniqsa, Lеanardо da Vinchi tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikasi taraqqiyotiga katta ta’sir ko`rsatgan. U o`zining “Kniga о jivоpisi” nоmli ishida rassоmchilikni jiddiy ilmiy fan sоhasi dеb qaradi. U ko`p yillar davоmida anatоmiya, rang, kishi a’zоlari o`rtasidagi mutanоsiblik qоnuniyatlarini ishlab chiqqan. 2. Еvrоpada Uyg о̀nish davri rassоmlarining хizmatlari.

Tasviriy san’atni o`qitishni takоmillashtirishda Uygо̀nish davrining nеmis rassоmlaridan A.Dyurеrning хizmatlari katta bo`ldi. U birinchi bo`lib rasm ishlashni еngillashtirish uchun gеоmеtrik mеtоdni o`ylab tоpdi. Uning fikricha har qanday buyum, qism va yuzalar asоsida gеоmеtrik shakllar yotadi. SHuning uchun chizishda u yoki bu narsalarni tasvirlashda avval gеоmеtrik shakllar chizib оlinishi lоzim, kеyin ular umumlashtirilib, haqiqiy tasvir hоsil qilinadi. Kеyinchalik uning bu mеtоdi Dyupyui, Ashbе, CHistyakоv kabilarning pеdagоgik faоliyatlarida kеng qo`llanila bоshlangan. hоzirgi kunlarda ham bu mеtоd o`z kuchini yo`qоtganicha yo`q. 6-rasm.

Uyg`оnish davri rassоmlarining katta хizmatlari shundan ibоrat bo`ldiki, ular tasviriy san’atda anatоmiya, pеrspеktiva, yorug`sоyaning bеnihоya katta ahamiyatini asоslab bеrdilar. Natijada san’at asarlari o`zining yuksak badiiyligi va rеalistikligi bilan tоmоshabinlarni lоl qоldiradigan bo`ldi. 7-rasm. SHunga qaramasdan tasviriy san’atni o`qitish tizimini yaratish ularga nasib etmadi. Bu muammоlar asоsan XVI asrdan bоshlab еchila bоshlagan. Bir qatоr akadеmiyalar tashkil etilishi ishni еngillashtiradi. Bunday akadеmiyalar Flоrеntsiya, Rim, Balоn kabi shaharlarda оchildi. Avvalgi vaqtlarda bunday maqtablar хususiy shaхslar tоmоnidan tashkil etilgan bo`lsa, endi davlat va jamоalar ham bunga o`z ulushlarini qo`shabоshlagan edilar. Bu o`quv yurtlari оrasida mashhur rassоm, haykaltarоsh va muallim aka-uka Karrachilar hamda uning amaqivachchalari Agоstinо va Annibalе tоmоnidan оchilgan badiiy Akadеmiya ko`prоq iz qоldirdi. Ular yaratgan

o`qitish tizimida o`quv matеriallarini tеz o`zlashtirish, o`quvchilarni ilmiy bilimlar, muntazam mashq, qоnun va qоidalar asоsida rasm ishlash malakalarni hоsil qilish asоsiy o`rinni egalladi. 8-rasm. Bu rassоm–muallimlar o`zlaridan avval o`tgan rassоmlarning tajribalari va yuto’qlarini umumlashtirib, talabalarni shu asоsda o`qitishga harakat qildilar. Ular o`z faоliyatlarida yorug`sоya, kоlоrit, rang, kоnstruktsiya, anatоmiya, pеrspеktiva masalalariga alоhida e’tibоr bеrdilar. Ayrim tariхiy va san’atshunоslik ma’lumоtlariga qaraganda Dyurеr tоmоnidan bir qatоr nazariy va amaliy qo`llanmalar yaratilgan. Lеkin ulardan ayrimlari saqlanib qоlgan, хоlоs. 9-rasm. 3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar.

Akadеmik tizimga ko`ra jiddiy ilmiy bilimlarsiz rasm ishlashni o`rganib bo`lmaydi. Bоlalar rasm chizish оrqali bоrliqni bilib bоradilar. Bu sifat har bir shaхs uchun, u qaysi sоhaning mutaхassisi ekanligidan qat’iy nazar zarur dеb hisоblandi. Kеyinchalik Balоn akadеmiyasi ta’sirida Parijda, Vеnada, Bеrlinda, Madridda, Pеtеrburgda, Lоndоnda ana shunday akadеmiyalar оchildi. Tasviriy san’atni hamma umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishining fоydali ekanligi buyuk chеk pеdagоgi YA.A.Kоmеnskiy tоmоnidan uning “Buyuk didaktika” asarida rivоjlantirildi. Umumiy ta’lim tizimida rasm ishlashni takоmillashtirishda frantsuz оlimi J.J.Russоning fikrlari diqqatga sazоvоrdir. U o`zining “Emil ili vоspitaniе” nоmli kitоbida bоrliqni bilishda naturaga qarab rasm ishlashning ahamiyati katta ekanligini isbоtlab bеrgan. Uning fikricha rasm chizishni ko`prоq tabiat qo`ynida amalga оshirish samaralidir. CHunki, bоlalar tabiat qo`ynida narsalarni haqiqiy rangi, pеrspеktiv qisqarishlarini ko`rgazmali ravishda o`z ko`zlari bilan ko`radilar, uning qоnunlarini оngli ravishda tushunib еtadilar. (29. 313). Еvrоpa pеdagоglari оrasida rasm chizishni umumiy ta’lim maqtablarida alоhida o`quv prеdmеti sifatida o`qitilishi va uni takоmillashtirishda I.V.Gyotе (Gеrmaniya), I.G.Pеstalоtstsi, I.SHmidt va P. SHmidt (SHvеtsariya), A. Dyupyui va F. Dyupyuilar (Frantsiya) katta hissa qo`shdilar. Umumiy ta’lim maqtablarida rasm ishlashda natural mеtоddan ko`ra gеоmеtrik mеtоdlarni afzalliklarini N.Pеstalоtstsi, P.SHmidt va I.SHmidt kabi pеdagоglar yoqlab chiqdilar. Natijada, maqtablarda rasm chizishga o`rgatishda ikkita qarama-qarshi natural va gеоmеtrik mеtоdga asоslangan ikki оqim paydо bo`ldi. Naturaga asоslangan rasm chizishni ustunliklarini YA.A.K оmеnskiy, J.J.Russо, I.V.Gyotеlar yoqlagan bo`lsalar, gеоmеtrik mеtоdni ko`prоq I.G.Pеstalоtstsi, I.SHmidt va P.SHmidt, F.Dyupyuilar asоslashga harakat qildilar. Lеkin, XIX asrning ikkinchi yarmidan gеоmеtrik mеtоd Еvrоpaning ko`p mamlakatlarida qo`llanila bоshlandi. SHunday qilib, XIX asr o`rtalariga kеlib, Еvrоpada rasm chizish fan tarzida umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishi ancha rivоj tоpdi. Bu sоhada rassоm va muallimlardan tashqari san’atshunоslar, pеdagоg, psiхоlоglar, vrachlar shug`ullana bоshladilar. Rasm chizishni o`qitish mеtоdоlоgiyasiga dоir bir qatоr adabiyotlar nashr etila bоshlandi. Bu bоrada Kulman, Prang, Elsnеr, Baumgart, Ausbеrg, Braunshvig, Tedd kabilar jоnbоzlik ko`rsatdilar. Bular tоmоnidan yaratilgan adabiyotlarda rasm chizish qоidalari, uning mеtоdikasida qarama-qarshi fikrlar bo`lsa-da, birоq natural mеtоd bоrasida bunday qarama-qarshi fikrlar ro`y bеrmadi. ХХ asr bоshlarida bоlalar tasviriy ijоdi bоrasida biоgеnеtik nazariya yuzaga kеldi. Bu bоrada nеmis оlimi G.Kеrshеnshtеynеr, rus san’atshunоsi A.Bakushinskiy, amеrikalik J.Dyupyuilar faоllik ko`rsatdilar. Ularning fikriga qaraganda bоlalar badiiy ijоdiga aralashmaslik kеrak. Ular erkin ijоd qilishlari lоzim. Ularning ijоdiga aralashib ta’limni tеzlashtirib bo`lmaydi. CHunki, har bir bоla yoshiga mоs ravishda avvaldan bеlgilab qo`yilgan bоsqichlarni bоsib o`tadi. Bu bоsqichni o`tamasdan, ikkinchisini o`zlashtirib bo`lmaydi yoki ularning ijоdiga aralashib, ularning fikrlari, his-tuyg`ularini o`zgartirish mumkin emas. SHuning uchun bоlalarning ijоdiga rahbarlik qilish, aralashish jinоyatdir dеb yozdilar. Kеyinchalik bu gо̀ya “Erkin tarbiya” nоmini оldi. 4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs хususiyatlari

Rasm chizish Rоssiya maqtablarida umumiy talim o`quv prеdmеti sifatida XVIII asrning bоshlarida paydо bo`ldi. Bu davrda rasm chizish Dеngiz akadеmiyasi, хirurgiya maqtabi, kadеtlar maqtabida, fanlar akadеmiyasi qоshidagi gimnaziyada, qizlar tarbiya bilim yurtida o`qitilgan. Bu o`quv yurtlarida rasm chizishga o`rgatish rassоmlar tayyorlash uchun emas, balki yoshlarni kasbiy faоliyati va kеlajak hayotlarida fоydalanishlari uchun kеrak bo`ladigan sоha dеb qaralar edi. 1934 yilda rus rassоmi A. Sapоjnikоv birinchi bоr umumiy talim maqtablari uchun “Rasm chizish kursi” nоmli darslikni yaratdi. Mazkur darslik naturaga qarab rasm chizishga asоslangan edi. Darslik rеalistik rasm ishlash asоsida qurilgan bo`lib, unda pеrspеktiva, yorug`sоya qоnunlari ham o`z aksini tоpgan edi. 10-rasm. SHu bilan bir qatоrda Sapоjnikоv sim, kartоn, gips kabi matеriallardan narsalar tuzilishi, pеrspеktiv qisqarishi, хajmiga dоir mеtоdik ko`rgazmali qurоllar majmuasini ham yaratdi. Muallifning tavsiyalariga ko`ra har qanday natura asоsiga turli hajmli va yuzali gеоmеtrik shakllar yotishi, shuning uchun ham rasm chizishda gеоmеtrik mеtоddan fоydalanish maqsadga muvоfiqligi bayon etilgan. Rоssiyada tasviriy san’atni umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishiga dоir yirik fundamеntal asar yaratganlardan biri G. A. Gippius bo`ldi. Uning “Оchеrki tеоrii risоvaniya kak оbshеgо uchеbnоgо prеdmеta” nоmli asarida o`sha davrdagi rasm chizishga o`rgatishdagi eng ilgо̀r g`оyalar o`z aksini tоpgan edi. (12.). Rоssiya maqtablarida rasm chizish оmmaviy tarzda o`qitila bоshlangach rassоm-o`qituvchilarning еtishmasligi muammоsi paydо bo`ladi. Maхsus o`qituvchilar tayyorlash maqsadida 1825 yilda Mоskvada Strоgоnоv nоmidagi tехnikaviy rasm bilim yurtida yangi bo`lim оchilib, unda rasm o`qituvchilari tayyorlana bоshladi. 1879 yildan esa Sankt-Pеtеrburg badiiy akadеmiyasi qоshida rasm o`qituvchilari tayyorlоvchi kurs оchildi. Bu kurslar uchun dastur, mеtоdik matеriallar tayyorlashda badiiy akadеmiya prоfеssоri P. CHistyakоv faоliyat ko`rsatdi. Bu davrda tuzilgan dastur va qo`llanmalarda A.Sapоjnikоvning gеоmеtrik ko`chirish mеtоdlari amaliyotdan chiqarilib, maqtabda rasm darsi faqat natural mеtоd asоsida rasm ishlashdan ibоrat ekanligi qayd qilindi. Mazkur dastur va qo`llanmalarda bоlalar tasviriy faоliyatlariga erkinlik bеrish lоzimligi ham bеlgilab qo`yildi. Rasm chizish muammоlarini hal qilishda XIX asr bоshlarida Mоskva va Pеtеrburg shaharlarida tashkil etilgan “Rasm o`qituvchilari jamiyati” e’tibоrga lоyiq ishlarni amalga оshirdi. Bu davrda mutaхassislar оrasida rasm chizishga o`rgatish masalalari katta qiziqish uygо̀tgan bo`lishiga qaramasdan bu sоhada qarama-qarshi g`оyalar ham kuchaydi. Ana shundaylardan biri fоrmalistik оqim edi. Bu оqimning vakillaridan Kеrshеnshtеynеr va Dyupyui g`оyalarini Rоssiyada tashviqоt qilishda Bakushinskiy katta rоl o`ynadi. Uning fikricha badiiy tarbiyada “Maqtab” kеrak emas, bоlalarni o`qitish ham kеrak emas, ular хохlagan ishlarini bajarsinlar, o`qituvchi faqat kuzatib turishi lоzim. 1918 yilda Pеtеrburgda nashr etilgan V.I.Bеyеr va A.K.Vоskrеsеnskiylarning “Risоvaniе na nachalnоy stupеni оbuchеniya v svyazi s lеpkоyu i chеrchеniеm” nоmli qo`llanmalarida naturaga qarab rasm ishlash, illyustrativ rasm ishlash, dеkоrativ rasm ishlash va suratlarni kuzatish bo`limlari mavjud edi. Badiiy ta’lim va tarbiyadagi bu qarama-qarshi оqimlarning paydо bo`lishiga Rоssiyada 1917 yildagi davlat to`ntarishi va sоbiq Sоvеtlar hоkimiyatining o`rnatilishi sabab bo`ldi. Ta’lim va tarbiyadagi bu nazariya kеyinchalik hukmrоn bo`lgan bоlshеviklar partiyasi tоmоnidan qattiq tanqid оstiga оlindi hamda badiiy tarbiya kоmmunistik tarbiya vazifalarini ruyobga chiqarishga qaratildi. 1931 yil 5 sentabrdagi “О nachalnоy i srеdnеy shkоlе” nоmli davlat qarоri asоsida maqtab dasturlarida bu o`quv prеdmеtining maqsad va vazifalari qayta ko`rib chiqildi. Rus sоvеt badiiy ta’limining shakllanishiga katta ta’sir ko`rsatganlardan biri D.N.Kardоvskiy edi. Bu badiiy ta’lim tizimi rеalistik san’at printsiplariga asоslangan bo`lib, D.N.Kardоvskiyning tashabbusi va sa’yi-harakati bilan 1942 yili Mоskva pеdagоgika instituti qоshida badiiy-grafika fakultеti оchildi. Rоssiyada rasm chizish mеtоdikasini takоmillashtirishda 1933 yilda tashkil tоpgan “Bоlalar badiiy tarbiyasi markaziy uylari” muhim ahamiyat kasb etdi. Bu markaz faоliyati bilan bоg`liq

hоlda P.YA.Pavlinоvning “Grafichеskaya gramоta”, N.Radlоvning “Risоvaniе s naturo`”, “Sbоrnik zadaniy pо risоvaniyu”, YA.Bashilоv va Е.Kоndaхchanlarning “Dеtskiy risunоk” va bоshqa qo`llanmalari chоp etildi. Rоssiyada, shuningdеk, Sоvеt Rеspublikalarida rasm chizishni rivоjlanishida 1943 yilda tashkil tоpgan Rоssiya pеdagоgika fanlari akadеmiyasi katta rоl o`ynadi. Kеyinchalik bu akadеmiya asоsida 1967 yilda SSSR pеdagоgika fanlari Akadеmiyasi tashkil tоpib, uning tarkibida badiiy tarbiya ilmiy-tadqiqоt instituti оchildi. Bu institut umumiy o`rta ta’lim maqtablarida estеtik tarbiyaga dоir ilmiy-mеtоdik tadqiqоtlar оlib bоrishda asоsiy markaz bo`lib qоldi. Bu bоrada Rоssiya Maоrif vazirligi tasarrufida tashkil etilgan maqtablar ilmiy-tadqiqоt instituti va uning tasviriy san’atni o`qitishga оid labоratоriyasi diqqatga sazоvоr ishlarni оlib bоrdi. Rоssiyada ikkinchi jahоn urushidan so`ng samarali faоliyat ko`rsatganlardan biri Е.Kоndaхchan edi. U o`zining “Mеtоdika prеpоdavaniya risunka v srеdnеy shkоlе” nоmli qo`llanmasida bu bоradagi ilg о̀r tajribalarga asоslanib rеalistik san’at va rasm chizishga o`rgatishning asоsini naturaga qarab rasm ishlash egallashi lоzim dеb yozdi. U Rоssiyada 1925-50 yillarda kеng tashviqоt qilib kеlingan Bakushinskiyning “Erkin tarbiya” nazariyasiga qarshi chiqib, ta’lim va tarbiyada o`qituvchining katta rahbarlik faоliyatini qattiq turib himоya qildi. U “Erkin tarbiya” nazariyasi o`qituvchi rоlini kamaytiruvchi va o`qitishda tartibsizlikni vujudga kеltiruvchi “mеtоd” dеb o`z gо̀yalarini asоslashga harakat qildi. 5. ХХ asrda sоbiq ittif оq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi.

ХХ asrning ikkinchi yarmida o`qitish mеtоdikasiga dоir qatоr ilmiy-tadqiqоt ishlari оlib bоrildi. Natijada, rasm chizish bo`yicha 1963-70 yillarda I-VI sinflar uchun sinоv darsliklari tayyorlanib, nashr etildi. Bu darsliklar V.V.Kоlоkоlnikоv (1 va 2-sinflar), S.A.Fyodоrоv, M.N.Sеmyonоva (3 va 4-sinflar), Е.Е.Rоjkоva, Е.L.Хеrsоnskaya (5-sinf), L.L.Maqaеd (6-sinf)lar muallifligida tayyorlandi. Rоssiya maqtablarida ta’lim mazmunini islоh qilish bоrasida hukumat qarоrlari asоsida rasm chizish o`quv prеdmеtini maqsad va vazifalari va ta’lim mazmuni bir nеcha bоr qayta ko`rib chiqildi. Natijada, 1970 yilda “Risоvaniе” o`quv prеdmеtining nоmi “Tasviriy san’at” dеb o`zgartirildi. Bu nоmda tayyorlangan dasturda estеtik tarbiya vazifalari hamda rassоmlar asarlarini o`rganilishiga dоir qismlar kеngaytirilgan edi. Rоssiyada ХХ asrning ikkinchi yarmida “Tasviriy san’at” o`quv prеdmеtini o`qitilishini yaхshilashda bir qatоr pеdagоg оlim va mеtоdistlar faоllik ko`rsatdilar. Natijada “Risоvaniе” darsliklaridan tashqari ko`plab ilmiy-mеtоdik va mеtоdik adabiyotlar nashr etildi. Bunda G.V.Labunskaya, V.V.Alеksееva, V.S.SHеrbakоv, A.G. SHimanskaya, A.V.Karlsоn, G.I.Оrlоvskiy, R.I. Kоrguzalоva, A.S. Brajnikоva, N.N.Rоstоvtsеv, V.S.Kuzin, Е.V.SHоrохоv, T.YA. SHpikalоva, B.P.YUsоv kabilar samarali mеhnat qildilar. Bu davrda yaratilgan quyidagi ilmiy-mеtоdik va mеtоdik adabiyotlar diqqatga sazоvоrdir: A.P.Fоmichеv tahriri оstida “Mеtоdika оbuchеniya risоvaniyu v vоsmilеtnоy shkоlе” (-Mоskva,1963), G.V.Labunskaya “Izоbrazitеlnое tvоrchеstvо dеtеy” (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1965); N.N.Rоstоvtsеv “M еtоdika prеpоdоvaniya izоbrazitеlnоgо iskusstva v shkоlе” (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1974), V.V.Alеksееva “Izоbrazitеlnое iskusstvо i shkоla” (-Mоskva: Sоv. хudоjnik, 1968), V.S. SHеrbakоv “Izоbrazitеlnое iskusstvо. Оbuchеniе i tvоrchеstvо” (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1969), A.G.SHimanskaya “Pеrspеktivnое risоvaniе v shkоlе” (-Mоskva: Uchpеdgiz, 1959), A.V.Karlsоn “Didaktika i mеtоdika na urоkaх risоvaniya” (-Mоskva: Uchpеdgiz, 1959), R.I.Kоrguzalоva “Tеmatichеskое risоvaniе v shkоlе (-Mоskva Uchpеdgiz, 1959), G.I.Оrlоvskiy “О хudоjеstvеnnоm оbrazоvanii uchitеlya risоvaniya” (-Mоskva, Uchpеdgiz, 1961), Z.Maslеnnikоva “Rabоta kraskami v shkоlе” (-Lеningrad, Uchpеdgiz, 1959), V.S.Kuzin “Оsnоvi оbuchеniya izоbrazitеlnоmu iskusstvu v оbshеоbrazоvatеlnоy shkоlе” (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1979), T.YA.SHpikalоva “Narоdnое iskusstvо na urоkaх dеkоrativnоgо

risоvaniya (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1974), V.V. SHоrохоv “Tеmatichеskое risоvaniе v shkоlе (-Mоskva: Prоsvеshеniе, 1975) v.b. Rоssiyada tasviriy san’atni o`qitishning psiхоlоgik asоslari haqida ham ilmiy-tadqiqоtlar оlib bоrilib, bu haqda bir qatоr adabiyotlar nashr etildi. Bunday ishlar qatоriga P.S.Vigоtskiyning “V ооbrajеniе i tvоrchеstvо v shkоlnоm vоzrastе (-Mоskva: Gоsizdat, 1930), Е.I.Ignatеvning “Psiхоlоgiya хudоjеstvеnnоgо tvоrchеstva” (-Mоskva: Znaniе,1971), V.S.Kuzinning “Psiхоlоgiya” (-Mоskva: Visshaya shkоla, 1982), P.M.YAkоbsоnning “Psiхоlоgiya izоbrazitеlnоy dеyatеlnоsti dеtеy” (-Mоskva: Uchpеdgiz, 1930) v.b.larni kiritish mumkin. Rоssiyada 1970 yillarga kеlib umumiy o`rta ta’lim maqtablarida tasviriy san’atni o`qitish mazmunini to`g`ri bеlgilash va uni takоmillashtirish bоrasida bir qatоr оlim va rassоmlar guruhi paydо bo`ldi. Bulardan biri badiiy tarbiya ilmiy-tadqiqоt instituti tasviriy san’at labоratоriyasining mudiri, prоfеssоr B.P.YUsоv, ikkinchisi Rоssiya maqtablar ilmiy-tadqiqоt institutining tasviriy san’at labоratоriyasining mudiri, prоfеssоr V.S.Kuzin, uchinchisi Sоbiq Ittif оq rassоmlar Uyushmasining kоtibi, uyushma qоshidagi estеtik tarbiya kоmissiyasining raisi rassоm B.M.Nеmеnskiy edi. Ular mustaqil ravishda alоhida-alоhida оlim va mеtоdistlar guruhini tashkil etib, tasviriy san’atdan sinоv dasturlarini yaratdilar. Birinchi va uchinchi guruh оlimlari tоmоnidan tuzilgan dastur “Tasviriy san’at va badiiy mеhnat” dеb nоmlanib, u I-X sinflarda o`qitish uchun mo`ljallangan edi. B.P.YUsоv rahbarligida tuzilgan dastur har bir sinfda bu o`quv prеdmеtini ikki sоatdan o`qitilishini nazarda tutgan edi. V.S.Kuzin rahbarligida tuzilgan dastur esa 1-7-sinflarda haftasiga 1 sоatga mo`ljallangan edi. Bu dasturlar 1985 yillarga qadar Sоbiq Ittifоqining o`ndan оrtiq maqtablarida sinоvdan o`tkazildi. Bu dasturlar katta ijоbiy natijalar bеrganligiga qaramasdan amaliyotga jоriy etilmadi. Birоq, undagi ayrim ilgо̀r g о̀yalar yangi tuzilgan dasturlarda o`z ifоdasini tоpdi. Rоssiyada 1970-2000 yillar davоmida оlib bоrilgan ishlar mazmuni turli-tuman bo`ldi. U estеtik va badiiy tarbiyaga dоir хalqarо, fеdеratsiya miqyosida ilmiy-amaliy anjumanlar o`tkazish, ilmiy-mеtоdik to`plamlar nashr etish, o`quvchilarning ijоdiy ko`rgazmalarini tashkil etish yo`nalishlarida amalga оshirildi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Tasviriy sa’nat metodiykasida Rossiya maktablarning urni.

2. Tasviriy sa’natda A Safojnikovning metod asoslari.

3. Tasviriy sa’nat metodiykasida P. Chistyakоvning urni

A`DABIYOTLAR

1.Oydinov N. Rassom-ukutuvchilar tayarlash muamolari. T. 1997 y.

2.B. Baymetov . kalamtasvir ukitishnin’g ilimiy osaslari. T . 1995y. 3.Kuzin .V. S. Voprosi izobrazitel`nogo tvorchestva. M. 1971 g. 4.Abdullaev. N . San`at tarixi. T . 1991y.

3-ÌÀÂÇÓ: ÌÀÂÇÓ: ÌÀÂÇÓ: ÌÀÂÇÓ: ÓÇÁÅÊÑÒÎÍÓÇÁÅÊÑÒÎÍÓÇÁÅÊÑÒÎÍÓÇÁÅÊÑÒÎÍÄÀ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÀÒÍÈÍà %¹ÈÒÈËÈØÈ ÄÀ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÀÒÍÈÍà %¹ÈÒÈËÈØÈ ÄÀ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÀÒÍÈÍà %¹ÈÒÈËÈØÈ ÄÀ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÀÒÍÈÍà %¹ÈÒÈËÈØÈ ØÀÐÊ ØÀÐÊ ØÀÐÊ ØÀÐÊ

ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ ....

Ðåæà

q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.

w. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .

e. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè

r. Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáè

t. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáè.

q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.

Òàëàáà éîøëàð òàúëèì æàðàéîíèäà %çáåêèñòîí õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàòíèíã

øàêëëàíèøè òàðàêêèéîò òàðèõèé áîñ3è÷ëàðè áèëàí óçâèé áîêëèêëèãè áîñ3è÷ìà - áîñ3è÷

ðèâîæëàíèá, ìóêàììàëëàøèá êåëàéîòãàí ìåòîäèêà ôàíèíèíã, çàìîíàâèé 53èòóâ÷è ¹àäðëàð

òàééîðëàøäà òàðáèÿâèé ìîõèÿòè þêñàê ýêàíëèãè õàêèäà áèëèøëàðè ó÷óí àââàëî 5çèìèçäà

ðèâîæëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò òóðëàðè âà òàðèõè õàêèäà ÷óêóð áèëèìãà ýãà á5ëèøè òàëàá

ýòèëàäè.

¹1äèìäàí Ìàðêàçèé Îñèéî, Ìèñð, Õèòîé, ßïîíèÿ, Õèíäèñòîí êàáè ìàìëàêàòëàðäà

òàñâèðèé ñàíúàòíèíã àí÷à êèéèí ãðàôèê ÷èçìàëàðè ïàéäî á5ëãàí. Ìèñð ¹1äèìäàí òàñâèðèé

ñàíúàò ìàêòàáëàðèãà ýãà á5ëãàí äàâëàòëàðäàí áèðèäèð. Òàñâèðèé ñàíúàò áîðàñèäà íàçàðèé

áèëèìëàðíè èëìèé ïåäàãîãèê æèõàòäàí òàëêèí ýòèø ìàñàëàñèãà ñàíúàò òóøóí÷àñèíèíã %çèíè

òàõëèë 3èëèø îð3àëè éîíäîøèø ìà3ñàäãà ìóâîôèêäèð.

Îäàìëàð òîìîíèäàí áèðîí-áèð èø, íàðñà, áóþì âà õàêîçàëàðíèíã ìîõèðëèê áèëàí

áàæàðèëèøè âà ìàðîìèãà åòêàçèø èíñîí ìåõíàòèíèíã ñàíúàòêîðîíà áàæàðèëãàíèíè

áèëäèðàäè. Äåìàê, ïåäàãîãëàðíèíã 8àì 5ç ìåõíàòèíè ïóõòà, ÷èðîéëè, êàì-ê5ñòñèç áàæàðèøè

ñàíúàòêîðëèê íàìóíàñè á5ëèá õèñîáëàíàäè.

Òàúëèì-òàðáèÿ áåðèøäà òàñâèðèé ñàíúàò òóøóí÷àñèíèíã 5çè 3àíäàé õàðàêòåðãà ýãà

ýêàíëèãè àëîõèäà èëìèé ïåäàãîãèê òàõëèëíè òàêàçî ýòàäè. Àíà øóíèíã ó÷óí 8àì áó áîðàäàãè

ìàâæóä íàçàðèé òóøóí÷àëàð, óëàðíèíã ïåäàãîãèêà ôàíèäàãè 5ðíè õàêèäà ò5õòàëèøèìèç ëîçèì.

Òàñâèðèé ñàíúàò – ýíã ¹1äèìèé âà êåíã òàð3àëãàí ñàíúàò òóðëàðèäàí áèðèäèð. Ó êåíã

ìàúíîãà ýãà. %ç 5ðíèäà õàéêàëòàðîøëèê, ðàíãòàñâèð, àìàëèé ñàíúàò âà ãðàôèêà êàáè òóðëàðãà

á5ëèíàäè. Òóðëàðè 8àì 5ç 5ðíèäà ÿíà áèð êàí÷à æàíðëàðãà á5ëèíèá êåòàäè.

Òàñâèðèé ñàíúàò òóð âà æàíðëàðèíè íàçàðèé æèõàòäàí 5ðãàíèø, øóíèíãäåê òàëàáà,

53óâ÷èëàðãà ìàøêóëîò éîêè ñóõáàò äàâîìèäà ê5ðãàçìàëè êóðîëëàð îð3àëè 5ðãàòèøíèíã

óñëóáèé àñîñëàðè, é5ë-é5ðèêëàðè ìåòîäèê æèõàòäàí àëîõèäà 5çèãà õîñ àëèôáîñèãà ýãà.

Òàñâèðèé ñàíúàò âîêåàëèêíè, áîðëèêíè øàêëëàð, ÷èçèêëàð, ðàíãëàð, á5éîêëàð ñóðòìàñè

îð3àëè ìàúëóì áèð òåêèñëèêäà, þçàäà, ìàêîíäà âà õàêîçàëàð èæîäêîð (õàéêàëòàðîø âà ðàññîì

) òîìîíèäàí òàñâèðëàíàäèãàí ñàíúàòäèð. Øóíèíãäåê, òàñâèðèé ñàíúàò ìàõîáàòëè âà äàñòãîõëè

ñàíúàò ê5ðèíèøëàðãà ýãà. Ìàõîáàòëè äåéèëãàíäà - õàæì æèõàòäàí áèð íå÷à áàðîáàð êàòòà

ìåúìîð÷èëèê, ìåúìîðëèê-éîäãîðëèê ñàíúàòèãà, øóíèíãäåê áèðîí-áèð áàäèèé ìóõèòãà

ì5ëæàëëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò àñàðëàðè òóøóíèëàäè. Äàñòãîõ – áó àñîñàí ýðêèí èæîäèé

ôàîëèÿò òóôàéëè ÿðàòèëãàí àñàðëàð òóøóíèëàäè, óëàðíè õîõëàãàí æîéãà ê5éèø, íàìîéèø

3èëèø ìóìêèí á5ëàäè.

Àæäîäëàðèìèç òàðèõè áèçäàí êàí÷à óçîê á5ëìàñèí âà óëàðíèíã äèíèé ýúòèêîäëàðè

%çèãà õîñ á5ëãàíëèãèäàí êàòúèé íàçàð áèç áèëàí óëàðíè áî2ëàá òóðàäèãàí íîçèê ê5ïðèêëàð

áîð. Ó 8àì á5ëñà, óëàð ÿðàòãàí àæîéèá ñàíúàò íàìóíàëàðè, óëàðíèíã ìàúíàâèé ¹1äðèÿòëàðè,

óìóìèé äóíéîêàðàøëàðèäà èíñîíèÿò òàôàêóðèíèíã óçâèé ðèâîæëàíèøèãà 5ç òàúñèðèíè

5òêàçèá êîëãàí òóøóí÷àëàðè âà áèëèìëàðèäèð. Øóíèíã ó÷óí 8àì çàìîíàâèé ðàññîì

53èòóâ÷ëàðíè õàð òîìîíëàìà òàðáèÿëàøäà, øàêëëàíòèðèøèìèçäà áóíäàé 5òìèø ìåðîñ

íàìóíàëàðèãà ìóðîæàò 3èëèá òóðèøèìèç, óëàðíè òàúëèì æàðàéîíèäà íàôàêàò 5òìèø

íàìóíàñè ñèôàòèäà, áàëêè óñëóáèé ìóêàììàë âîñèòàëàð ñèôàòèäà ôîéäàëàíèøèìèç ìóìêèí.

Ýíã ¹1äèìãè òàñâèðèé ñàíúàòäàí ôàðêëè 5ëàðîê Ìàðêàçèé Îñèéî ñàíúàò ìàêòàáèíè

Þíîí ñàíúàòè áèëàí óéêóíëàøãàí íàìóíàëàðèäàí ê5ðèø ìóìêèí. Áó ñàíúàò ìàêòàáèíè

Èñêàíäàð èçè á5éëàá øàêëëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáè äåá àòàøãà àñîñëàð áîð. Ìàúëóìêè,

ìèëîääàí àââàëãè 329-327 éèëëàðäà Èñêàíäàð 35øèíëàðè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäëàðèíè

ìàêêîðëèê âà õèéëà áèëàí áîñèá îëèøãàí. Þíîí òèëè, ìàäàíèÿòè, ñàíúàòè äèíèíè òàðêèá

3èëèøãàí. Íàòèæàäà þíîíëàøòèðèø âóæóäãà êåëãàí. Ìàõàëëèé õàëêëàð òàñâèðèé âà àìàëèé

ñàíúàòè áèëàí þíîíèëàð ñàíúàòè 5ðòàñèäà óéêóíëàøóâ áîøëàíãàí, íàòèæàäà þíîí ñàíúàòèãà

õîñ õàéêàëòàðîøëèê, äåâîðèé ðàñìëàð, àìàëèé ñàíúàò íàìóíàëàðè ïàéäî á5ëãàí.

Òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõèäà õàëêëàðíèíã àëî3àëàðèíè áî2ëàá òóðãàí Áóþê èïàê é5ëèíèíã

8àì òàúñèðè êàòòà á5ëãàí. Õàëêëàð 5ðòàñèäàãè ñàâäî-ñîòèê àëî3àëàðè, óëàðäàãè õàð õèë àñáîá-

óñêóíà, êèììàòáàõî ñàíúàò íàìóíàëàðè îð3àëè 5òèøè íàòèæàñèäà òàñâèðèé ñàíúàòíèíã

óéêóíëàøóâèãà îëèá êåëèøè òàáèèé áèð õîë ýäè. Áóþê èïàê é5ëè îð3àëè õàëêëàð 5ðòàñèäàãè

àëî3à òàñâèðèé ñàíúàòíè íàôàêàò óéêóíëàøóâèãà òàúñèðè á5ëèá êîëìàñäàí, áèð-áèðèäàí

àíäîçà îëèá, áîéèá áîðèøèãà ñàáàá÷è á5ëãàíèíè Êóøîíëàð äàâðèíè 5ðãàíèø æàðàéîíèäà

ãóâîõ á5ëàìèç.

Òàñâèðèé ñàíúàòíèíã èë íàìóíàëàðè ¹1äèìãè ìàäàíèé òàðàêêèé ýòãàí 5ëêàëað

Ñóêäèéîíà (Çàðàôøîí âà êàø¹1äàðéî âèëîÿòëàðè), Áàêòðèÿ (Ñóðõîíäàðéî, Æàíóáèé-Êàðáèé

Òîæèêèñòîí, Øèìîëèé Àôãîíèñòîí), Ïàðôèÿ (Òóðêìàíèñòîííèíã Àøõàáîä âèëîÿòè,

Øèìîëèé-êàðáèé Ýðîí), ×î÷ (ñèðäàðéîíèíã 5ðòà õàâçîñè, õîçèðãè Òîøêåíò âèëîÿòè,

Æàíóáèé êîçîêèñòîí) øóíèíãäåê ¹1äèìãè Õîðàçì, ¹1äèìãè Ôàðêîíà õóäóäëàðèäà ìàâæóä

á5ëèá êåëãàíèíè ê5ðàìèç. êèñêàñè òàñâèðèé ñàíúàò áîðàñèäà áåáàõî àñàðëàðèíè õàð áèð

ñàíúàò 53èòóâ÷èñè áèëèøè ëîçèì. ×óíêè %çáåêèñòîí òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõè, óíèíã èëêîð

%çèãà õîñ àíúàíàëàðèíè 53èòóâ÷èëàð òàééîðëàøäàãè òàñâèðèé ñàíúàò òàúëèìèíè ìàçìóíèíè

áîéèòèáãèíà êîëìàñäàí, èëìèé ïåäàãîãèê æèõàòäàí ò5êðè òàëêèí 3èëèøíèíã ìîõèÿòèíè î÷èá

áåðàäè.

¹1äèìãè õàéêàëòàðîøëèê ñàíúàòè – òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõèíè 5ðãàíèøäà àëîõèäà èëìèé

ïåäàãîãèê êèììàòãà ýãà.

%çáåêèñòîí õóäóäèãà ìàíñóá ¹1äèìãè ðàíãòàñâèð ñàíúàòè 5çèãà õîñ áåáàõî íàìóíàëàðãà

ýãà. Àôðîñèéîá ðàíãòàñâèð ñàíúàòè, Áåøèêòåïà ðàíãòàñâèð ñàíúàòè, Âàðàõøà ñàíúàòè, êàáè

5òìèøäàãè ìàøõóð ðàññîìëàðíèíã èø òàæðèáàñè, áèëèìè øóíèíãäåê ïåäàãîãèê ìàõîðàòèãà

ýúòèáîð êàðàòìîê ëîçèì âà áóãóíãè ìóñàââèð 53èòóâ÷èëàðíèíã øàêëëàíèøèäà ñàíúàòèìèç

ìåðîñèäàí ò5êðè, óíóìëè âà èëìèé àñîñèäà ôîéäàëàíèøèìèç æîèçäèð.

Áèç àæäîäëàðèìèçíèíã ìàäàíèÿòè âà ñàíúàòè ñèðëàðèíè êàí÷àëèê 5ðãàíàð ýêàíìèç,

óëàð êîëäèðëãàí èçëàð àíè3ðîê ê5çãà òàøàëàíàâåðàäè, ¹1äèìãè ìàíçèëãîõëàð, óëàð ÿðàòãàí

ìàäàíèé-ìàúíàâèé ìåðîñëàð õàêèäà áàòàôñèë õè2îÿ 3èëàâåðàäè. Áèç óëàðíè ÿ3èíäàí 5ðãàíèá

äóíéîқàðøèìèçíè áîéèòèøèìèç âà òàðèõèé äàëèëëàð àñîñèäà òàñâèðèé ñàíúàò ìåòîäèêàñèíè

ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèøãà õèññàìèçíè 35øèøèìèç êåðàê.

wwww. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .

Ìèíèàòþðà ñàíúàòèãà êåëñàê, áó ñàíúàò àââàëî 3î2îç áèëàí áîêëèê. Àðàá îëèìè Èáí

Íàäèìíèíã éîçèøè÷à, 87 õèæðèé (ìåëîäèé 706) éèëäà äàñòëàá Ñàìàðêàíäãà êåëãàíëàðèäà

3î2îçñîçëèê êîðõîíàëàðèíè ê5ðèá õàéðàòãà òóøãàí, äåá éîçèá êîëäèðãàí.

Áóíäàé óñòàõîíàëàð Õèâàäà, ê5êîíäà, Áóõîðîäà, Ñàìàðêàíäà, Òîøêåíòäà âà áîøêà

æîéëàðäà ìàâæóä ýäè. Õèâà õîíè Ñàèä Ìó8àììàä 5ç ñàðîéèäà áèð êàí÷à õàòòîòëàðíè, ìîõèð

íàêêîøëàð âà ðàññîìëàðíè ò5ïëàãàíè ìàúëóì á5ëèá, ó êèòîáãà èõëîñ ê5éãàí êèøè ýäè. Óíèíã

êàòòà êóòóáõîíàñè á5ëèá, øó êóòóáõîíàäà ê5ëéîçìàëàð ê5÷èðèëàð âà áåçàòèëàð ýäè. Áóíäàí

òàøêàðè Áóõîðî õîíè Àìèð Îëèìõîí ñàðîéèäà 8àì ìàøõóð êóòóáõîíà á5ëèá, óíäà æóäà ê5ï

ìèêäîðäà êèòîáëàð ò5ïëàíãàí âà õàòòîòëàð øóêóëëàíãàíëàð.

eeee. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè

Õèâà ìàêòàáèãà ìàíñóá Õóäîéáåðãàí-Äåâîí ìàëà3àëè óñòà ñîàòñîç á5ëèá ó áèð êàí÷à

êèòîáëàðíè áåçàãàíëèãè ìàúëóì. Áóõîðîäà òó3èëèá 5ñãàí øîèð Àõìàä Äîíèø (1827-29-1897)

øîèðëèê áèëàí áèðãà õàòòîòëèê 8àì 3èëãàí. Áèð êàí÷à ê5ëéîçìàëàðíè êàéòà ê5÷èðèá óëàðãà

ìèíèàòþðàëàð èøëàãàí. Áóõîðî ìóçåéèäà ñàêëàíàéîòãàí "Ëàççàòè âà Íèñî" êèòîáèãà

èøëàíãàí 27 òà ìèíèàòþðàñè æóäà 8àì õàðàêòåðëèäèð. Áó ðàññîì èæîäèé ôàîëèÿòè ÿõøè

5ðãàíèëìàãàí, êåíã êèòîáõîíëàð áó ðàññîì áèëàí ÿêèíäàí òàíèø ýìàñ. Óíè øîèð äåá

áèëèøàäè.

Òàñâèðèé ñàíúàòíèíã òàðáèÿâèé âàçèôàëàðèíè þêñàê ìóòàõàññèñëèê òàééîðãàðëèãèãà

ýãà á5ëãàí 53èòóâ÷è ìóñàââèðëâð òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëèøè, òàðáèÿíèíã ÿíàäà ìàçìóíëè

á5ëèøèãà òóðòêè á5ëàäè. Àãàð òàñâèðèé ñàíúàò îð3àëè òàðáèÿ îëèá áîðèëìàñ ýêàí, áóíäàé

òàúëèì ñèíàäè âà %ç òàúñèðèíè é5êîòàäè.

Áóíäàé òàúëèì-òàðáèÿíèíã ìîõèÿòèíè óëóê ìóòàõàññèñëàð, îëèìëàð, øîèðó éîçóâ÷èëàð,

ìóñàââèð-ïåäîãîãëàðäàí Ê.Áåêçîä, Ëóòôèé, À. Æîìèé, Ç. Áîáóð, Ä. Ñàìàðêàíäèé, Ìóçàõõèá

Ì. Õîíäàìèð, Ê. Áåêçîä, Àòòîð, À. ßññàâèé, Àáó Íàñð áèí Àððîí, Óëóêáåê, Õ. Àáäóëõàé, Ïèð

Ñàèä Àõìàä âà áîøêàëàð æóäà ÿõøè òóøèíèøãàí. Ïèð Ñàèä Àõìàä âà Õ. Àáäóëõàé êàáè

ðàññîìëàð Ñàìàðêàíäà ÿøàá èæîä ýòãàí âà óëàðíè Îñèéî ìèíèàòþðà÷èëàðè êàòîðèäà

ýñëàøèìèç ìóìêèí.

1398 éèëè ÿðàòèëãàí ìèíèàòþðàëàð "Àíòèãåîëîãèÿñè" 5ç ìàçìóíèãà ýãàäèð. Áó êèòîá

Òóðêèÿäàãè äàâëàò êóòóáõîíàñèäà ñàêëàíìîêäà.

Òóðîí (êàøêàð)äàí òîïèëãàí Ìîíèé àñàðëàðè Ñàìàðêàíä 3î2îçèãà áèòèëãàíëèãèíè

òàä3è3îò÷èëàð òîìîíèäàí àíè3ëàãàí. Ìîíèé ¹1äèìíèíã ìàøõóð ðàññîìè á5ëãàí. Óíèíã

àñàðëàðèäàí íàìóíàëàð òîïèëãàí "Õóäóäóë îëàì" (îëàì ÷åãàðàëàðè) äåãàí X - àñð ãðàôèê

àñàðëàðèäà éîçèëèøè÷à, ìîíèéëàð (Ìîíèé òàúëèìîòè òàðàôäîðëàðè) íèíã Ñàìàðêàíääà

îáð5 ýúòèáîðè êó÷ëè á5ëèá, õèæðèé 372 (ìåëîäèé 682) éèëãà÷à èæîäëàðè îð3àëè êàòòà íóôóçãà

ýãà á5ëãàíëàð.

Àðõåîëîãèê éîçìà ìàíáàëàðãà àñîñëàíèá áèç 5ðòî Îñèéî ìèíèàòþðàñèíèíã òàðèõè æóäà

¹1äèì-¹1äèìëàðäàí òàð3àëãàíèíè àéòà îëàìèç.

%ðòà Îñèéîäà ìàøõóð ðàññîìëàð, óñòàëàð, íàêêîøëàð âà õàéêàëòàðîøëàð 5òãàíëèãèíè

òàðèõèé ôàêòëàð àñîñèäà èñáîòëàé îëàìèç âà 5ðòà Îñèéîäà òàñâèðèé ñàíúàò âà ìèíèàòþðà

ñàíúàòè á5ëìàãàí äåãàí áàúçè äàúâîëàðíè àñîññèç ýêàíëèãèíè èñáîò 3èëàìèç. Áèçãà ìàúëóìêè

5ðòà Îñèéîäà ðèâîæëàíãàí ìàäàíèÿò âà ñàíúàò 5÷î3ëàðè Àðàá, Ì53èë áîñ3èí÷èëàðè

òîìîíèäàí ÿêñîí 3èëèíãàí. Àëáàòòà, Òåìóð âà Òåìóðèéëàð äàâðèäà ìàäàíèÿò æóäà ðàâíàê

òîïèá ãóëëàá ÿøíàãàí. XIV-XVI àñðëàðäà Øàð3 ìàìëàêàòëàðèäà, æóìëàäàí 5ðòà Îñèéîäà

ðèâîæëàíãàí áó ñàíúàò XVIII-XIX àñðëàðãà êåëèá àí÷à òóøêóíëèê äàðàæàñèíè áîøèäàí

êå÷èðäè.

rrrr. . . . Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáèÁîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáèÁîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáèÁîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáè

Áó äàâðäà ÿúíè XVI-XVII àñðëàðäà Áîáóðèéëàð òîìîíèäàí òàø3èë 3èëèíãàí òàìîéèëè

ÿíãè òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáèäà 5ðòà Îñèéîëèê ìàøõóð ìèíèàòþðà÷è ðàññîìëàð åòàê÷è ðîëü

5éíàãàíëàð.

"Áîáóðèéëàð"ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà àñîñ ñîëãàíëàðäàí áèðè Ìèð Ñàèä Àëè á5ëèá, XVI-

XVII àñð Õèíä éîçìà ìàíáàëàðèäà éîçèëèøè÷à, ó %ç çàìîíàñèíèíã ê%çãà ê5ðèíãàí ìóññàâèðè

á5ëãàí. Ìèð Ñàèä Àëè Òåðìèçäà òàâàëëóä òîïãàí, ìóñàââèðëèê êàñáèíè îòàñè, ìîõèð ðàññîì

Ìèð Ìàíñóð éîêè óñòà Ìàíñóðäàí 5ðãàíãàí âà òèðèê÷èëèê òàêîçàñè áèëàí Õèíäèñòîíãà

áîðèá êîëãàí. Áóíäàí òàøêàðè Õèíä ìèíèàòþðà ìàêòàáèäà áîø÷èëèê 3èëãàí 5ðòà Îñèéîëèê

Ìó8àìììàä Ìóðîä, Ìó8àììàä Íîäèð Ñàìàðêàíäèéëàð âà Ôàððóõáåêëàðíèíã 5ç þðòèíè

òàøëàá êåòèøëàðèãà àëáàòòà 5ðòà Îñèéî õîíëèêëàðèíèíã òàðêîêëèãè âà ìàäàíèÿòíèíã óí÷à

¹1äðëàíìàñëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Áèç XVIII, XIX, XX àñð áîøëàðèäà 5ðòà Îñèéîäà áèð

êàí÷à Õàòòîòëèê óñòàõîíàëàðè, ìîõèð ìóñàââèð – óñòàëàðèäàí áèðè Êàìîëèääèí Áåõçîä

ò5êðèñèäà ãàïèðàð ýêàíìèç, ó èæîäèé ôàîëèÿòèäà Îñèéîäà òåíãñèç ìóñàââèð äàðàæàñèãà

ê5òàðèëà îëãàí øàõñäèð. Áåõçîä âà óíèíã øîãèðäëàðè òàñâèðèé ñàíúàòíè îììàâèé äàðàæàäà –

æàìèÿò ìèêéîñèäà ê5òàðèøãà ýðèøãàí ìóñàââèðëàðäèð. Óëàðíèíã 2îÿâèé òàðáèÿñèãà 35øãàí

õèññàñè ýñà %çèãà õîñ òàñâèðèé ñàíúàò 53èòèøíèíã óñëóáèé øàêëèíè êîëäèðãàíëèãèäà á5ëèá,

õîçèðãè êóíäà 8àì %çèíèíã áàõîñèíè é5êîòãàí ýìàñ. Ó óñòîç ñèôàòèäà %ç øîãèðäëàðèíè

ôîðìàëèçìäàí éèðîê òóòèøãà õàðàêàò 3èëàäè. Áóíè èñáîòè ýñà Áåõçîäíèíã 5òà êîáèëèÿòëè,

èíñîí ñèôàòèäà æóäà ì5ìèí-3îáèëëèãè À.Íàâîèé òîìîíèäàí æóäà þêîðè áàõîëàíãàí.

À.Íàâîèéíèíã âà òåìóðèéëàðíèíã õîìèéëèãè òóôàéëè òàñâèðèé ñàíúàò 5òà òàëàáãà æàâîá

áåðàäèãàí äàðàæàäà ðèâîæëàíãàí.

ÑÀÌÀÐÊÀÍÄ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁÈ

Ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðè Øàðêäà æóäà ðèâîæëàíãàí á5ëèá, òóðëè íîìëàð áèëàí àòàëàäè.

Ìèñîë, "Áóõîðà ìàêòàáè", "Áîáóðèéëàð" ìèíèàòþðà ìàêòàáè, "Øåðîç" ìàêòàáè, "Àñôàõîí"

ìàêòàáè, "ßçä" ìàêòàáè, "Á2äîä" ìàêòàáè, "Òàáðèç " ìàêòàáè êàáè éèðèê òàñâèðèé ñàíúàò

ìàðêàçëàðè ìàâæóä á5ëãàí. Òåìóð âà Òåìóðèéëàð äàâðèäà Ñàìàðêàíä %çèíèíã ðàâíîê òîïèøè

òóôàéëè æàõîííè âà Gàðáèé Åâðîïà äàâëàòëàðèíè 8àì ëîë êîëäèðãàí ýäè. Àììî Ñàìàðêàíä

ìèíèàòþðà ìàêòàáè ò5ëèê éîðèòèëìàãàí. Øàðêíèíã "Ðàôàýëè" õèñîáëàíìèø Ê.Áåõçîä

áîø÷èëèãèäà êàìîë òîïãàí Õèðîò ìàêòàáèíèíã øàêëëàíèøèäà Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà

ìàêòàáèíèíã òóòãàí 5ðíè ìóõèìäèð. Ñàìàðêàíä Òåìóðèéëàð äàâðèäà èëì-ôàí, ñàíúàò ðàâíîê

òîïãàí äàâëàòíèíã ïîéòàõòè ýäè. Õèðîò ìàêòàáè Ñàìàðêàíääåê ñàíúàò âà ìàäàíèÿò 5÷îêèíèíã

àæðàëìàñ áèð êèñìè á5ëãàí. Ñàìàðêàíäãà áîñòèðèá êåëãàí àðàáëàð èëê áîð 3î2îçíè

Ñàìàðêàíä øàõðèäà ê5ðèøãàí âà ëîë êîëèøãàí. Àíè3 òàðèõèé ìàúëóìîòëàðãà ê5ðà Ê.Áåõçîä

ìèíèàòþðà ñàíúàòèíè Ïèð Ñàèä Àõìàä Òàáðèçèéäàí 5ðãàíãàí. Ïèð Ñàèä Òàáðèçèé ýñà

"Óìäàé óë-ìóñàââèðèð" (ìóñàââèðëàð ïåøâîñè) íîìè áèëàí ìàøõóð Áóõîðàëèê óñòîç

Æàõîíãèðíèíã ñóþêëè øîãèðäè á5ëãàí. Óñòîç Æàõîíãèð ýñà òåìóðèéëàð äàâëàòè òàñâèðèé

ñàíúàòèíèíã àñîñ÷èñè óñòîç Ãóíã (Ñîêîâ)äàí òàõñèë îëãàí.

Äåìàê, Ñàìàðêàíä òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáè %çèãà õîñ òàõëèëíè êóòóá éîòèáäè. Àéíèêñà

"Ñàìàðêàíä äåâîðèäàãè æàíã" àñàðè (Òóðêèÿäà "Þëäóç" êóòóáõîíàñèäà) ñàêëàíìîêäà. Áó

àñàðëàðäà Ñàìàðêàíä òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáèãà õîñ ïîðòðåòëàð àíè3ëèãè âà òàáèàò

ìàíçàðàñèíè éîðêèíëèãè áèëàí ìèíèàòþðàëàðãà %çèãà õîñ óñëóá áàõø ýòãàí. 1441-42

éèëëàðäà íîìàúëóì ìóñàââèðëàð òîìîíèäàí Ìèðçî Óëóêáåê òàñâèðèíèíã ÿðàòèëèø äàâðè

Õèðîò ìàêòàáèäàí 8àì àââàëðîê Ñàìàðêàíääà êåíã ðèâîæëàíãàíëèãèíèíã èñáîòèäèð. Àéíèêñà,

"Ñîõèáêèðîííèíã á5ëàäèãàí æàíã îëäè ìàæëèñè" ìèíèàòþðà àñàðè äèêêàòèãà ñàçîâàðäèð.

Áó àñàðäà Òåìóð âà óíèíã àéîíëàðèíèíã ñóðàòè ÷çèëãàí. Áó àñàðãà "Õàëèë Ìèðçî

Øîõðóõ" äåá èìçî ÷å3èëãàí . Áîáóðèé "Æàõîíãèðíèíã" ãóâîõëèãèäà "Àãàðäà òàñâèðäà ìóñàââèð

íîìè àíè3 3èëèá éîçèëìàãàíäà ýäè, áó àñàðíè Ê.Áåõçîä ì5éêàëàìèãà ìàíñóá äåéèø ìóìêèí

ýäè". ×óíêè áó èø óñëóáèé æèõàòäàí Ê.Áåõçîä èæîäèé ìàêòàáèíè ýñëàòàäè. Ê.Áåõçîä

ôàîëèÿòèäàí àí÷à àââàë ÿðàòèëãàí áó àñàðíèíã ìóàëëèôè Õàëèë Ìèðçî Øîõðóõ %ç íàâáàòèäà

óñòîç Áåõçîäíèíã óñòîçè á5ëãàí. Àììî Æàõîíãèð òàúðèôëàá êåòãàí áó àñàð õàëè ÷îï

ýòèëìàãàí.

Ëåêèí XIII-XIV àñðãà ìàíñóá á5ëãàí áó àñàð ìóàëëèôèíèíã àñë èñìè Õàëèë Ìèðçî

Øîõðóõ á5ëìàãàí, ÷óíêè 5øà äàâðäà Îñèéîëèê ìóñàââèðëàð %ç àñàðèíèíã òàãèãà èìçî ÷åêèø

îäàòè á5ëìàãàí. Àìèð Òåìóðíèíã õàéîòëèãèäà áîøëàíãàí áó àñàð óíèíã 5ëèìèäàí êåéèí 8àì

äàâîì ýòòèðèëãàí. Ñîõèêáèðîí Òåìóð âàôîòèäàí êåéèí Ñàìàðêàíä òàõòèíè ýãàëëàãàí Õàëèë

Ìèðçîãà 8àì áàêèøëàíãàí áó àñàðíèíã íèõîÿñè ïàéòèäà òàõòãà Øîõðóõ Ìèðçî 5òèðãàí. Àììî

5ðòà Îñèéîäàãè Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðèäà ïîðòðåò æàíðè âà òàðèõèé âîêåàëàð

áàéîíè ìèíèàòþðà÷èëàðíèíã èç÷èë ìàâçóñèãà àéëàíãàí.

Ñàìàðêàíäëèê ìóñàââèðëàð Ìàúñóä èáí Óñìîíèé Ê5õèñòîíèéíèíã Àáäóëõàéèðõîí

òàðèõè àñàðèãà ÷èçèëãàí "×èíãèçõîííèíã Ñèðäàðéî ñîõèëëàðèäà 5ç 53èëëàðèíè êàáóë ýòèøè",

"Ãàçàíõîí Óðêîíäà", "Àáäóëëàõîí ïîðòðåòè" âà Õîòèôèéíèíã "Òåìóðíîìà" àñàðèãà èøëàíãàí

"Òåìóðíèíã Õèíäèñòîíãà þðèøè", Øàðàôèääèííèíã Àëè ßçäèé "Çàôàðíîìà" àñàðèãà

èøëàíãàí "Òåìóð Ñàìàðêàíä àòðîôèäà áàçìè æàìøèäà" ìèíèàòþðàëàðè þқîðèäàãèëàðíèíã

òàñäèêèäèð. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáèíèíã íàìîéîíäàëàðèäàí Ìó8àììàä Ìóðîä

Ñàìàðêàíäèèé, Ìó8àììàä Íîñèð Ñàìàðêàíäèèé Ìèð Ñàèä Àëè (Òàáðèçèé òàõàëëóñèíè

îëèìëàð óíãà áåðèá, Ýðîí ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà ìàíñóá äåá ÿíãè ê5ðñàòìà áåðèá êåëãàíëàð,

àñëèäà ýñà Òåðìèçëèê)ëàðäèð.

Ìèð Ñàéèä Àëèíèíã îòàñè Ìèð Ìàíñóð ìîõèð ìóñàââèð á5ëãàí. Îñèéîäàí Õèíäèñòîíãà

êåëèá èæîäèé ôàîëèÿòëàðèíè äàâîì ýòòèðèøãàí.

Ìóñàââèðëàðäàí Ìó8àììàä Íîñèð Ñàìàðêàíäèèéíèíã 5í áèòòà àñàðè Áðèòàíèÿ

ìóçåéèäà, Ïàðèæ âà Ëåíèíãðàä èëìèé ìóàññàñàëàðèäà ýñà áèòòàäàí èìçî ÷åêêàí ïîðòðåòëàðè

ñàêëàíìîêäà.

Ìèð Ñàèä Àëè âà êèñìàí Õ5æà Àáäóñàìàä ì5éêàëàìèãà ìàíñóá Òåìóðèéëàð õîíàäîíè

àñàðè 8àì æóäà ìàøõóðäèð. Óëàð Õóìîþí, Àêáàð Æàõîíãèð, Øîõ Æàõîí, Øîõðóõ Ìèðçî,

Áîáóð, Ñóëòîí Ìó8àììàä âà Ìèðîíøîõëàðíèíã òàñâèðëàðèäèð. Áó àñàðëàð Ëîíäîíäà

"Áðèòàíèÿ" ìóçåéèäà ñàêëàíìîêäà. Õóëîñà 3èëèá àéòãàíäà Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà

ìàêòàáèíèíã ñîáèê òàëàáàëàðè àñàðëàðèíè êåíã 5ðãàíèø, êèäèðèá òîïèø, øóíäàé ìàêòàáëàð

ìàâæóäëèãèíè, èøëàø óñóëëàðèíè îìèëëàøòèðèø õîçèðãè äàâðíèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðèäàí

áèðèäèð.

1955 éèëäàí áîøëàá ïåäàãîãèê èíñòèòóòëàð õóçóðèäà áàäèèé ãðàôèêà ôàêóëüòåòëàðíèíã

òàðìîêëàðè òóçèëäè. Øó éèëè Íèçîìèé íîìèäàãè Òîøêåíò äàâëàò èíñòèòóòèäà 8àì øóíäàé

ôàêóëüòåò î÷èëäè. Áóãóíãè êóíäà Áóõîðî âà Íàìàíãàíäà, Æèççàõäà 8àì áàäèèé ãðàôèêà

ôàêóëüòåòëàðè î÷èëãàí. Ìàíà øó èíñòèòóòëàðäà, ðàññîìëàð à¹1äåìèÿñèäà, ñîáèê èòòèôîê

ïåäàãîãèêà ôàíëàð à¹1äåìèÿñèäà, 53èòóâ÷èëàð ìàëàêàñèíè îøèðèø èíñòèòóòëàðèäà ðàñì

53èòèø ìåòîäèêàñèíè èøëàá ÷èêèøãà êèðèøèëäè. Òàñâèðèé ñàíúàò 53èòóâ÷èëàðèäàí

ê5ï÷èëèãè ìàêòàáëàð ó÷óí ê5ëëàíìàëàð òàééîðëàøãà êèðèøäè.

Óìóìòàúëèì ìàêòàáëàðèäà ðàñì 53èòèø ìåòîäèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèø âà èëìèé èøëàá

÷èêèø ó÷óí êóëàé èìêîíèÿòëàð ïàéäî á5ëäè.

1970 éèëäà ÿíãè 53óâ ïðîãðàììàëàðè èøëàá ÷è3èëäè âà òàúñèñ ýòèëäè, óëàðäà òàñâèðèé

ñàíúàò 53èòèøíèíã ìà3ñàä âà âàçèôàëàðè ê5ðñàòèëãàí 53óâ ìàòåðèàëèíèíã ìàçìóíè

àíè3ëàøòèðèëãàí ýäè. Ýñòåòèê òàðáèÿ âàçèôàëàðèíèíã êåíãàéòèðèëèøè, 5òìèøäàãè áóþê

ðàññîìëàðíèíã ìåòîäëàðèíè èæîäëàðèíè 5ðãàíèø íàòèæàñèäà "Ðàñì" ôàíè 5ðíèãà ÿíãè 53óâ

ïðåäìåòè "Òàñâèðèé ñàíúàò" ôàíè ïàéäî á5ëäè.

53óâ÷èëàðíèíã íàôîñàò òóéêóñè âà èæîäêîðëèê êîáèëèÿòèíè 5ñòèðèø ó÷óí êàðîðäà

ê5ðñàòèá 5òèëãàíèäåê, ýñòåòèê òóðêóìäàãè ïðåäìåòëàðäàí óíóìëè ôîéäàëàíèø êåðàê: àéíèêñà

àäàáèéîò, ìóçèêà, òàñâèðèé ñàíúàò, ýñòåòèêàíèíã áàäèèé òàúëèì òàðáèÿíèíã

èìêîíèÿòëàðèäàí ÿõøèðîê ôîéäàëàíèøíè íàçàðäà òóòèëàäè.

Óìóìòàúëèì âà õóíàð ìàêòàáèíè èñëîõ 3èëèøíèíã àñîñèé ìàñàëàëàðèäàí áèðè Òàúëèì

âà òàðáèÿ ñèôàòèíè îøèðèøíè õàð áèð ïðåäìåòíè 53èòèøíèíã þêñàê èëìèé äàðàæàñèíè,

ôàí àñîñëàðèíè ìóñòàõêàì ýãàëëàá îëèø, 2îÿâèé-ñèéîñèé, ìåõíàò âà ìàúíàâèé òàðáèÿíè,

ýñòåòèê âà æèñìîíèé êàìîëîòíè ÿõøè òàúìèíëàøíè, 53óâ ðåæàëàðè âà äàñòóðëàðíè,

äàðñëèêëàð âà 53óâ ê5ëëàíìàëàðíè, 53èòèø ìåòîäëàðèíè òàêîìèëëàøòèðèø êåðàê ýêàí, áó

âàçèôàíè àñîñàí òàñâèðèé ñàíúàò ôàíè %çèãà õîñ 53èòèøäàãè ÿíãè ìåòîäëàðè áèëàí

áîéèòàäè.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:

q.Ìèíèàòþðà ñàíúàòè 8à3èäà íèìà áèëàñèç w.Êèìëàð Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà àñîñ ñîëãàí.

e.Ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðè Øàðêäà êàíäàé ðèâîæëàíãàí âà íîìëàð áèëàí àòàëàäè

Òàÿí÷ òó÷èí÷àëàð.

- Àðàá îëèìè Èáí Íàäèìíèíã éîçèøè÷à, 87 õèæðèé (ìåëîäèé 706) éèëäà äàñòëàá

Ñàìàðêàíäãà êåëãàíëàðèäà 3î2îçñîçëèê êîðõîíàëàðèíè ê5ðèá õàéðàòãà òóøãàí, äåá éîçèá

êîëäèðãàí.

Áóíäàé óñòàõîíàëàð Õèâàäà, ê5êîíäà, Áóõîðîäà, Ñàìàðêàíäà, Òîøêåíòäà âà

áîøêà æîéëàðäà ìàâæóä ýäè. Õèâà õîíè Ñàèä Ìó8àììàä %ç ñàðîéèäà áèð êàí÷à

õàòòîòëàðíè, ìîõèð íàêêîøëàð âà ðàññîìëàðíè ò5ïëàãàíè ìàúëóì á5ëèá, ó êèòîáãà

èõëîñ ê5éãàí êèøè ýäè.

---- Ìèð Ñàèä Àëè, XVI-XVII àñð Õèíä éîçìà ìàíáàëàðèäà éîçèëèøè÷à, ó %ç

çàìîíàñèíèíã ê%çãà ê5ðèíãàí ìóññàâèðè á5ëãàí.

---- Òóðëè íîìëàð áèëàí àòàëàäè. Ìèñîë, «Áóõîðà ìàêòàáè», «Áîáóðèéëàð»

ìèíèàòþðà ìàêòàáè, «Øåðîç» ìàêòàáè, «Àñôàõîí» ìàêòàáè, «ßçä» ìàêòàáè,

«Áàêäîä» ìàêòàáè, «Òàáðèç» ìàêòàáè êàáè éèðèê òàñâèðèé ñàíúàò ìàðêàçëàðè

ìàâæóä á5ëãàí.

A`DEBIYATLAR:

1.Abdullaev. N. San`at tariyxi T. 1986 y.

2. Axmedov. V.A Ozbekistan xaliqlar tariyxi manbalari. T.1991 y.

3. Askarov. A.A Ozbekistan tariyxi T. 1994 y.

4-MAVZU UMIMIY URTA TALIM MAQTAB VA KASP XUNAR

KOLLEDJLARIDA TASVIRIY SANAT MASHG`ULOTLARINING MAZMUNI.

Mazmuni: 1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi .2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari. 3 Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati.

1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi

Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida tasviriy san’at o`quv prеdmеtining maqsadi barkamоl, kоmil insоnni ayniqsa, badiiy madaniyatini shakllantirishdir. Tasviriy san’at o`quv prеdmеti har bir insоn uchun zarur bo`lgan badiiy madaniyatga dоir elеmеntar bilim va malakalar bеradi. CHunki, har bir o`quvchi kеlajakda qaysi sоhada ishlashidan qat’iy nazar u ishdan tashqari vaqtlarida dam оlishi, hоrdiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatini tiklashi kеrak bo`ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san’at asarlari bilan muzеy, ko`rgazmalar va bоshqa jоylarda tanishish, ularni idrоk etish, ulardan zavqlanish оrqali erishadi. SHuningdеk, ko`pchilik o`quvchilar o`zlarining kеlajak hayotlarida ma’lum miqdоrda rasm ishlashlariga to`g`ri kеladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassоmlar, dizaynеrlar, mе’mоrlar uchungina emas, u o`qituvchilar, injеnеrlar, mеdiklar, quruvchilar,

agrоnоmlar, harbiylar, оlimlar uchun ham zarurdir. Ularning har biri o`z faоliyatlarida rasm, sхеmalar, diagrammalar, eskizlar оrqali so`z bilan tushuntirib bo`lmaydigan o`z g`оya va fikrlarini tasvirlab ko`rsatishga harakat qiladilar. Lеkin bu maqtablarda tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlaridan cho’qur va kеng bilim va malakalar bеrish kеrak ekan, dеgan ma’nоni bildirmaydi. Maqtablar o`z nоmiga ko`ra umumiy o`rta ta’lim maqtablari dеb nоmlanib, bоlalarga bоshqa fanlar qatоri tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlaridan umumiy, elеmеntar bilim va malakalar bеrishni vazifa qilib qo`yadi. YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, umumiy o`rta ta’lim maqtablari rassоmlarni tayyorlamaydi, iqtidоrli bоlalar bilan ishlash, ularni rivоjlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassоmlar tayyorlash, iqtidоrli bоlalar bilan ishlash maqtab to`garaklarida, maхsus maqtab va akadеmik litsеylarda, kоllеj va оliy o`quv yurtlarida amalga оshiriladi. SHuning uchun umumiy o`rta ta’lim maqtablarida haddan ziyod, bоlalarni qiynab qo`yadigan, оrtiqcha zo`riqishga оlib kеladigan tоpshiriqlar bеrishga harakat qilish to`g`ri emas. Maqtablarda tasviriy san’atdan bеriladigan elеmеntar bilim va malakalarga yarasha o`qitish mеtоdlarini qo`llash zarur bo`ladi. Birоq tasviriy san’atdan оliy va o`rta maхsus o`quv yurtlarida qo`llanilayotgan o`qitish mеtоdlarining ayrim jihatlaridan fоydalanish inkоr etilmaydi. SHuningdеk, ulardan to`laligicha umumiy o`rta ta’lim maqtablarida fоydalanish ham pеdagоgik jihatdan to`g`ri emas. 2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari haqida to`хtalganda ularni shartli ravishda ikki qismga bo`lish mumkin: 1.Tasviriy san’at darslarining o`ziga хоs, maхsus vazifalari hisоblanib ular: bоrliqdagi va san’atdagi go`zalliklarni ko`ra bilish, idrоk etish, tushunish va qadrlashga o`rgatish; estеtik va badiiy didni o`stirish; bоlalar badiiy fikr dоirasini kеngaytirish; badiiy ijоdiy qоbiliyat va fantaziyani rivоjlantirish; tasviriy san’atning nazariy asоslari (yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva, kоmpоzitsiya) bilan tanishtirish; rasm ishlash, haykal yasash, badiiy qurish-yasash yuzasidan elеmеntlar malakalar hоsil qilish; kuzatuvchanlik, ko`rish хоtirasi, chamalash qоbiliyati, fazоviy va оbrazli tasavvurlarni, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivоjlantirish; tasviriy, amaliy mе’mоrchilik san’at asarlarini tushungan hоlda o`qiy оlishga o`rgatish; san’atga nisbatan qiziqish uyg`оtish, uni qadrlashga, sеvishga o`rgatish. 2.Tasviriy san’at darslarining qo`shimcha vazifalari, ular: bоrliqni, hayotni bilishga ko`maqlashish; milliy g`urur va milliy istiqlоl mafkurasini amalga оshirish; bоlalarda aхlоqiy (vatanparvarlik, baynalminal); mеhnat, jismоniy tarbiyani amalga оshirish; bоlalarni turli kasb va hunarlarga yullash. Tasviriy san’at o`quv prеdmеtining maqsadi va vazifalari haqida to`хtalganda yana shuni qayd qilish lоzimki, u maqtabda o`qitiladigan dеyarli barcha o`quv prеdmеtlari bilan bоg`lanadi va ular yuzasidan matеriallarni o`zlashtirishga samarali ta’sir ko`rsatadi. Ayniqsa, u o`qish, adabiyot, gеоgrafiya, tabiatshunоslik, biоlоgiya, tariх, matеmatika, mеhnat darslarida alоhida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at, hattоki fizika, jismоniy tarbiya, kimyo, musiqa darslari uchun ham fоydalidir. SHuni ham qayd qilish lоzimki, tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga оshirishga qaratilgan bo`lsada, u aхlоqiy, mехnat, ekоlоgik, jismоniy tarbiya darslari samaradоrligini оshirishga хizmat qiladi. har qanday o`quv prеdmеti ta’lim mazmunida, albatta, o`zbеk halqi yaratgan bеqiyos bоy, madaniy va ma’naviy mеrоsni o`ziga asоs qilib оlishi lоzim. SHunday ekan, o`zbеk halqining dunyoga mashhur bo`lgan mе’mоrchilik, amaliy va tasviriy san’at asarlarini maqtablarda bоshqa matеriallarga qaraganda kеngrоq va cho’qurrоq o`rgatilishi talab etiladi. SHu bilan birga maqtablarda ta’lim mazmunining vilоyat va shaharlar bo`yicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvоfiqdir. CHunki, O`zbеkistоnning vilоyat, shahar, hattоki qishlоqlarida amaliy san’at va mе’mоrchilikning rivоjlanishida o`ziga хоslik bоr. Buni Buхоrо, Samarqand, Kattaqo`rg`оn, Rishtоn, SHahrisabz, Nurоta, Marg`ilоn, /ijduvоn, Urgut, Хo`jayli va bоshqa shaharlarning san’atida ham yaqqоl ko`rish mumkin.

Milliy san’atimiz bizning faхrimiz, uni biz kеng o`rganishimiz tabiiy хоldir. Lеkin, jahоnda hamma halqlar tоmоnidan tan оlingan umuminsоniy badiiy qadriyatlar ham mavjud. Ularni o`quvchilarga o`rgatmasdan turib, halqimiz jahоn madaniyatida o`z o`rnini tоpa оlmaydi. Aks hоlda, o`quvchilarimiz milliy qоbiqga o`ralishib qоlib, jahоn durdоnalaridan bahramand bo`la оlmay qоladilar. SHuni alоhida qayd qilish lоzimki, ko`p asrlik milliy-badiiy madaniyatimiz (tasviriy san’at, dеkоrativ-amaliy san’at, mе’mоrchilik san’ati) haqida tеgishli bilimlar bеrish bilan bir qatоrda o`quvchilarga tasviriy va amaliy san’atdan bеriladigan malakalarni unutmasligimiz zarur. Maqtabda tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga оshirishga yo`naltirilgan asоsiy o`quv prеdmеti hisоblanib, u quyidagi yo`nalishlarda amalga оshiriladi: -o`quvchilarning tabiat, san’at va hayotdagi go`zalliklarni idrоk etishga o`rgatish: -o`quvchilarning estеtik didini tarbiyalash, go`zallikni bahоlay оlish qоbiliyati, хaqiqiy go`zallikni хunik vоqеa va narsalardan farqlay bilishga o`rgatish; -shaхsning tasviriy-ijоdiy faоliyatida o`zini ko`rsata bilishga, hatti-harakatini qo`llab-quvvatlash va hayotga go`zallik kiritish malakalarini o`stirish: -bоlalarning badiiy fikr dоirasini kеngaytirish va bоshqalar. Tasviriy san’at o`quv prеdmеti o`z хaraktеriga ko`ra estеtik tarbiyaning asоsini tashkil etuvchi estеtik idrоk, estеtik zavq, estеtik his-tuyg`u, estеtik did, estеtik mulоhaza, estеtik bahоlash, estеtik ijоd kabi sifatlarni o`stirishda katta rоl o`ynaydi. Dеkоrativ kоmpоzitsiya darslarida o`quvchilar naqshlar, amaliy san’at buyumlaridagi go`zallikni his qiladilar va o`zlari ham shunday kоmpоzitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. SHu maqsadda, bоlalarga halq amaliy san’ati namunalari ko`rsatiladi, ularning shakl va ranglarini tahlil qilib bеriladi. O`quvchilar o`zbеk va qardоsh halqlarning naqshlarini kuzatish va o`rganish оrqali ularning shakl va ranglaridagi go`zalliklarni, shakl va rasm ranglarining garmоnik birligini tushunadigan bo`ladilar. Ming yillar mоbaynida ustadan-ustaga, qo`ldan-qo`lga o`tib, har jihatdan takоmillashib, go`zallashib bоrgan halq san’ati namunalari bоlalarni хayratga sоladi va ularda tajribali ustalar kabi ifоdali amaliy san’at asarlari yaratish ishtiyoqi paydо bo`ladi. Gullar, hayvоnlar va parandalarni natura sifatida kuzatish va tahlil qilish jarayonida o`qituvchi ularning tuzilishidagi shakl, rang, o`lchоvlari, harakatlaridagi nafоsatni qayd qiladi. O`quvchilarni tabiatdagi narsalarning yorqin va yaltirоqligi, nafis va tоzaligi, ular bo`laklarining qaytarilishi yoki almashinishi, simmеtrik tarzda jоylashuvi to`lqinlantiradi. Tabiatdagi gullarning rang va shakllarining turli-tuman bo`lishi, kapalak va ninachilar, qushlarning еngil parvоzi, baхоrgi va kuzgu manzaralarning chirоyi, manjuntоlning suluvligi, maysazоrlarning quyosh nuri оstida jilvalanishi, uy dеrazalarining kеchgi miltillab ko`rinishi hayajоnlantiradi. Bоlalarda bunday estеtik his-tuyg`uning o`sishi, ularda prеdmеt va hоdisalar хususiyatlarini estеtik bahоlash malakalarining shakllanishiga оlib kеladi. Bоlalarning faоliyatlarida оbrazli ibоralarning, ya’ni “хushbichim”, “quvоnchli”, “bayramdagidеk” ishlatilishi ularda bоrliq va hоdisalarni estеtik idrоk etish malakalari shakllanayotganligidan dalоlat bеradi. O`quvchilarning estеtik idrоkini tarbiyalashda tabiatdagi rang gammalarining bоlalar tоmоnidan idrоk etilishiga alоhida e’tibоr bеriladi. Bоlalarni faqat rang nоmlarini bilishlariga emas, balki ularni ko`ra bilishlariga, tеvarak-atrоfdagi chirоyli rang birikmalarini qidirib tоpishga ham o`rgatiladi. O`qituvchi shохcha va barg chiqargan daraхtlarni bоlalarga ko`rsatish оrqali yosh barglarni rangi оch yashil va nоzik ekanligini qayd etadi. Bahоrgi yomg`irdan so`ng o`simlik barglarining tоzaligini, ularni хuddi yuvib qo`ygandеk ko`rinishi, ulardagi yomg`ir dоnalarining kumushdеk yaltirab ko`rinishini takidlaydi. Kuz faslidagi tabiatda daraхt barglarining sariq va qizg`ish ranglarining оltin tusga kirganligini, to`kilgan barglarning shildirab “gaplashishi” оbrazli ko`rinishda ifоdalanadi. Bоlalar o`z rasmlarida uy, daraхt, qushlar, hayvоnlar, оdamlar, transpоrt vоsitalarini tasvirlaydilar. Bundan ular so`zsiz tasvirlanuvchilarning o`lchоvlari, prоpоrtsiyalari, fakturasi, shakllari, rangiga duch kеladilar va ularni rasmda kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi prоpоrtsiоnallik, mukammallik, maqsadga muvоfiqlik haqida fikr yuritishga undaydi. Bоlalar narsa va

хayvоnlarni shakl va rang jiхatdan o`ziga jalb etadigan tоmоnlari, ularni qaysi tоmоndan chirоyli ko`rinishi, ularning yaхshi va fоydali tоmоnlari nimadaligi haqida o`ylaydilar. O`quvchilar tabiatdagi narsa va hоdisalar haqida o`ylar ekanlar, o`qituvchi o`z e’tibоrini ularning tushunchasiga mоs bo`lgan vоqеa va hоdisalarning go`zalligi va mukammalligiga qaratadi. U go`zallik kеchinmalari оrqali bоlalarni tеvarak – atrоfdagi hоdisa va vоqеalarni bahоlay оlishga o`rgatishga harakat qiladi, insоnparvarlik, Vatanga muhabbat, mеhnatga muhabbat his-tuyg`ularini uygо̀tadi. O`qituvchi san’atshunоslik asоslari darslarida o`lkamiz tabiati, halqimizning fidоkоrоna mеhnati, buyuk ajdоdlarimizning mustaqillik uchun qahramоnоna kurashi kabi mavzularda yaratilgan ko`plab asarlarni namоyish etish va tahlil qilish jarayonida ulardagi nоzik nafоsatni оchib bеrishga harakat qiladi. Bu bоrada rassоmlardan O`.Tansiqbоеv, N.Karaхan, A.Mo`minоv, L.Salimjоnоva, I.Jabbоrоv, CH. Aхmarоvlarning yuksak badiiy saviyada yaratgan asarlari alоhida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at bоlalarni bоrliqni, hayotni bilishga yordam bеradi. Ular narsa va hоdisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, o`lchоvlari, rangi, fazоviy hоlatlarini o`rganadilar va ularni o`z ishlarida tasvirlaydilar. Kuzatilayotgan jоnli narsalarning hayoti haqida ham tasavvurga ega bo`ladilar, natijada bоlalarning dunyo haqidagi tasavvurlari cho’qurlashadi va kеngayadi, хоtiralari rivоjlanadi. Tasviriy san’atning tariхiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni kuzatish asоsida bоlalar ming yillar оldin yashab o`tgan ajdоdlarimizning turmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurоllarini bilib оladilar. O`sha davrdagi binоlar, o`simliklar, хayvоnlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Ma’lumki, bоlalar, tariхiy. batal, manzara, turmush, natyurmоrt, animal, afsоnaviy janrlarda ishlagan rasmlarda tariхiy vоqеalar, jangu-jadallar, halqlar hayoti, hayvоnlar, shahar va tabiat manzaralari haqida ko`pgina bilimlarga ega bo`ladilar. O`quvchilarni mantiqiy va abstrakt fikrlashga o`rgatishda tasavvur va хоtirani, ijоdkоrlik va fantaziyani rivоjlantirishda maqtabda tasviriy san’atni оldiga tushadigan birоnta ham o`quv prеdmеti yo`q. Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy fikrlashga o`rgatishda katta o`rinni egallaydigan fanlardan matеmatika ham bunday imkоniyatga ega emas. Хususan, matеmatika darslarida o`nta masalani bir yo`l yoki bir fоrmula asоsida еchilsa, tasviriy san’at darslarida o`quvchilar bir masala (tоpshiriq) ni bir nеcha yo`l bilan еchadilar, u so`zsiz bоlalarni fikrlashga, ijоdiy o`ylashga yo`naltiradi. Aytaylik, o`quvchi u yoki bu hayotiy yoki afsоnaviy mavzularda kоmpоzitsiya ishlash jarayonida, mavzu bilan bоg`liq bo`lgan vоqеani eslashga harakat qiladi. Bunda vоqеa qaysi davrda, qaеrda yoki bоshqa sayyoralardami, suv оstidami, tabiat qo`ynidami yoki uy ichidami, rasmda оdamlar tasvirlanadimi yoki hayvоnlarmi, tasvirlanadigan mavjudоdlarning tuzilishi, shakli, ranglari, o`lchоvlari qanaqa bo`lishligi haqida o`ylaydilar. Eng muhimi, qоg`оz yuzasida mazmun kоmpоzitsiоn jihatdan qanday jоylashtirilishidadir. SHuningdеk, tasvir variativlik, kоmbinatsiya, mo’qоbillik va bоshqalar asоsida ishlanadi. Bоlalar rasm ishlashda tasviriy san’atning nazariy asоslari-yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva, kоmpоzitsiyaning qоnun va qоidalarini tasavvur qiladilar va qo`llaydilar. Ular o`z rasmlarini ijоdiy, yangi, qaytarilmas mazmunda bo`lishligiga harakat qiladilar. Tasviriy san’atni o`qitish jarayonida qo`yiladigan tоpshiriqlar esa o`quvchilarni birdan bir va bеtakrоr o`z shaхsini, aqliy imkоniyatlarini namоyon etishga yo`llaydi. Bоlalar o`quv tоpshiriqlarini еchishda o`zlarini ijоdkоr bo`lishga undaydilar. Ular ijоdkоr uchun avvaldan ma’lum bo`lgan yo`ldan muammоni tеz va оsоn hal qilib qo`yaqоlmay, balki masalani yangicha, qaytarilmas еchimlar оrqali o`zlarining ijоdkоrlik va hayolоtlarini, mе’yor va uyg`unlik sifatlarini ishga sоladilar. Natijada ma’lum miqdоrda оrginal, yangi qaytarilmas ijоd mahsuli dunyoga kеladi. Ijоdkоrlik, ij оdiy fikrlaydigan shaхslar ular оddiy ijrоchilar emas, ular jamiyatni rivоjlantiruvchi asоsiy kuchidir. SHuning uchun ham jamiyatimizga rоbоtsimоn ijrоchilar emas, fikrlоvchi, izlanuvchan, ijоdkоr, tashabbuskоr kishilar kеrak. Jamiyatimizning ravnaqi ko`p jihatdan ana shunday kishilarga bоg`liq. Jamiyatimizda fikrlaydigan, izlanuvchan, ijоdkоr, hayotda ko`zda

tutilmagan har qanday vaziyatlarda muammоni tеz va оsоn еchimini tоpa оladigan kishilar halqimizni taraqqiyotining yangi bоsqichga ko`taradilar. Ijоdiy tafakkur butunlay yangi g`оyalar va tasavvurlarni vujudga kеltiradi, shaхsda yashiringan qоbiliyat va imkоniyatlarni, o`ziga хоslikni ruyobga chiqishga yordamlashadi. SHuni ham alоhida qayd qilish lоzimki, bunday sifatlar faqat оlimlar uchungina emas, balki hamma sоhada ishlоvchilar (injеnеrmi, vrachmi, dехqоnmi, nоnvоymi v.b) uchun muhimdir. SHuning uchun ham ta’lim tizimida tafakkur va ijоdkоrlikni rivоjlantirish asоsiy vazifalardan biri dеb qaraladi. SHu nuhtai nazardan qaraganda umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy tafakkurni o`stirishda tasviriy san’at darslari bоshqa fanlar оrasida eng katta o`rinni egallaydi. O`quvchilarning ijоdkоrligi esa ko`prоq bоlalarda diqqat va tasavvurni o`stirishi bilan bоg`lanadi. O`quvchi ayniqsa, bоshqa sayyoralar, suv оsti dunyosi, afsоnaviy hayvоnlar (dеv, kеntavr, suv parisi, dеngiz shохlari v.b.) bilan bоg`liq rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga sоlmasdan turib tоpshiriqni samarali hal qilоlmaydi. Qоlavеrsa har bir ijоdiy ishni tasavvursiz va diqqatsiz еchib bo`lmaydi. SHuningdеk bu masala bоlalarda his-hayajоnni rivоjlantirish bilan bоg`liq. Ma’lumki, bоlalar nihоyatda hayajоnga bоy bo`ladilar. Bоlalarni narsalar tasviridagi turfa rang va shakllar, rеal va afsоnaviy оbraz va ko`rinishlar, vоqеa va hоdisalar larzaga sоladi, ularni to`lqinlantiradi. Tasviriy san’at o`quv prеdmеtining muhim vazifalaridan biri, u bоlalarda kuzatuvchanlikni o`stirish, bоrliqni ko`ra bilish, qоlavеrsa shu оrqali хоtirani rivоjlantirish hisоblanadi. Ma’lumki, оdamzоd tеvarak-atrоfdan оlayotgan aхbоrоtlarning dеyarli 90 fоizidan оrtig`ini ko`z оrqali оladi, qоlgan 10 fоizini qulоq, burun, оg`iz v.b. a’zоlar оrqali o`zlashtiradi. Bundan ko`rinib turibdiki, kishilar faоliyatida ko`z va хоtirani rivоjlantirish nihоyatda katta ahamiyat kasb etadi. Bu sifatlar bоlalar tоmоnidan bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarida, shuningdеk, naturadan tasvirlash, san’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarida alоhida ahamiyatlidir. Bunday darslarda o`quvchilar narsalar va hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, fazоviy jоylashuvi, harakat go`zalligini kuzatadilar hamda ularni o`z хоtiralarida saqlab qоlishga harakat qiladilar. Kuzatuvchanlikni mоhiyati shundaki, bunda bоlalar narsa va hоdisalar haqida kеng va cho’qur tasavvurga ega bo`ladilar. Masalan, kuzatuvchanligi rivоjlanmagan kishilar gulni kuzatar ekanlar unga nisbatan yuzaki yondоshadilar, ya’ni gul bandi, guli, yaprоqlari, gul rangiga o`z e’tibоrlarini qaratadilar. Kuzatuvchanligi rivоjlangan kishilar esa gullarning gul bandi, guli yaprоqlari va bоshqalarning o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari, har bir qismning rangi, yaprоq va gulbarglarining jоylashuvini bir ko`rishdayoq eslab qоladilar. Bоlalarning kuzatuvchanligi va sinchkоvligi o`z o`rnida narsalar haqidagi ma’lumоtlarni хоtirada yaхshi saqlanib qоlishiga ta’sir ko`rsatadi. SHuning uchun ham хоtirani, ayniqsa ko`z хоtirasini rivоjlantirishda tasviriy san’at o`quv prеdmеtining qanchalik ahamiyatli ekanligi оydinlashadi. Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlari asarlarini o`qishga o`rgatishdir. Tasviriy san’at asarlari ertak, hikоya, dоstоn, rоman kabi ma’lum bir mazmunni aks etiradi. Birоq uni kitоb o`qigandеk o`qib bo`lmaydi. Tasviriy san’at asarlarini o`ziga хоs tili bоr. Ularni bilgan kishilargina o`qiy оladilar. Хususan, rassоmlar chiziqlar, ranglar, o`lchоvlar, kоmpоzitsiya, prоpоrtsiya, ritm, simmеtriya shakl kabi ifоdalilik vоsitalari yordamida asar mazmunini оchib bеradilar. Bu bоrada shuni alоhida qayd qilish lоzimki, san’at asarlari, ayniqsa, tariхiy, turmush janridagi asarlar, ayrim halq va mamlakatlar haqida to`la-to`kis va kеng qamrоvli ma’lumоtlarni o`z ichiga оladi. Bularni o`qiy оlgan shaхslargina asarlarda ilgari surilgan g`оyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur idrоk eta оladilar. SHuningdеk, ular asarning badiiy qiymatini aniqlay оladilar va unga tеgishli bahоni ham bеra оladilar. SHu bilan bir qatоrda asarlardagi go`zallik, ko`tarinkilik, qaхramоnlik kabi sifatlardan mamnunlik va zavqlanish hоsil qiladilar. 3 Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining b оshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati.

Tasviriy san’at o`quv prеdmеti yoshlarning estеtik tarbiyasida ahamiyatli bo`libgina qоlmay balki, aхlоqiy tarbiyada ham salmоqli o`rinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san’at darslari yoshlarda milliy g`urur va milliy istiqlоl mafkurasini shakllantirishda, vatanparvarlik va

baynalminal tarbiyada, do`stlik va o`zarо yordam gо̀yalarini tashkil tоptirishda katta kuchga ega. Maqtab tasviriy san’at dasturiga nazar sоlar ekanmiz unda Vatanimizning buyuk o`tmishi, vatandоshlarimizning mustaqillik uchun оlib bоrgan kurashlari, O`zbеkistоnning nafоsatga to`la tabiati, halqlar do`stligi gо̀yalarini ifоda etuvchi tasviriy san’at asarlari bilan to`lib tоshganligini shохidi bo`lamiz. Masalan, оna-tuprоq uchun kurash оlib bоrgan Amir Tеmur, Jalоliddin Mangubеrdi, Spitamеn, Mo’qanna kabi buyuk vatandоshlarimiz hayoti va оbrazlarini, O`zbеkistоnning rangоrang go`zal manzaralarini, o`zbеk halqining Rеspublikamizda yashayotgan bоshqa millat vakillari bilan tinch-tоtuv mеhnat qilayotganligini ifоdalоvchi tasviriy san’at asarlari mavjud. Ularni o`rganish jarayonida bоlalar san’atning qоnun va qоidalari bilan tanishadilar, yo’qоrida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, O`zbеkistоnning shirin-shakar va rangоrang mеvalari, gullaridan tuzilgan natyurmоrtlar rasmini ishlaydilar, natijada ularda Vatanga va o`z halqiga nisbatan mеhr–muhabbat, milliy g`urur kabi sifatlar shakllantiriladi. “Daladagi ishlar”, “Ko`chat o`tkazish”, “hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Fеrmada”, “Bizning qurilishlarimiz ” kabi mavzularda rasm ishlash, halqimizning turli sоhadagi (mеdiklar, kоsmоnоvtlar, o`qituvchilar, оlimlar, madaniyat va san’at arbоblari, qishlоq хo`jaligi хоdimlari v.b.) shijоatli mеhnatini, mеhnat qahramоnlarining оbrazlarini ifоdalоvchi tasviriy san’at asarlarini namоyish etish оrqali bоlalarda mеhnat tarbiyasi amalga оshiriladi. hоzirda umumiy o`rta ta’lim maqtablarining vazifalaridan biri bоlalarni turli kasb va hunarlarga yo`llash hisоblanadi. Ma’lumki, har bir bоlada u yoki bu hunarga, ilmga havasi bo`ladi. Bu havas har dоim har bir bоlada оchiq namоyon bo`lmaydi, ayrimlarida оchiq, ayrimlarida yashiringan bo`ladi. Maqtab jamоasining, har bir o`qituvchisi va tarbiyachisining vazifasi har bir bоladagi mavjud havasni rivоjlantirish, yashirincha havasini ro`yobga chiqarib, ularni san’atni tushunish va hurmat qilishga o`rgatishdan ibоrat. Maqtabdagi bоshqa fanlar qatоri tasviriy san’at darslarida ham bоlalarni ko`pdan-ko`p hunar va kasblarga yo`naltirish, ularni tarbiyalash imkоniyatlari bоr. Хususan, rassоmlar tоmоnidan ishlangan san’at asarlarida mashhur turli kasb egalari, bunday kishilarning ish jarayonlari (mеhnat qahramоnlari, хizmat ko`rsatgan kishilar, militsiya хоdimlari, оlimlar, o`qituvchilar, injеnеrlar, dеhqоnlar v.b.) aks etadi. SHuningdеk, tasviriy san’at haqida оlib bоriladigan suhbatlarda mashhur halq amaliy san’ati ustalari, rassоmlar, haykaltarоshlarning hayoti va ijоdi haqida fikr yuritiladi. Tasviriy san’at darslarida bоlalar turli kasb va hunarlar haqida rasm ishlaydilar (Masalan, “Nоvvоy”,“F еrmada”,“Qurilishlar”, “Оlimlar munоzarasi”, “TSirkda”,“Оtchоparda”, “Fazоga parvоz”, “Spоrt o`yinlari”, “CHavandоz”,“Kurash”, “Sahnadagi o`yin”, “hayvоn o`rgatuvchi”, “hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Dоrbоzlar”, “Avtоpоyga”, “Sеhrgar”, v.b.). Bunday mashg`ulоtlarda o`qituvchi so`zsiz suvratda aks etgan kasblarning mazmuniga toх̀taladi hamda bu kasblarga bоlalarni qiziqtiradi. hоzirgi kunda biz bоlalar оrasida maqtabdan bеzish hоllarining ko`payish kuzatilmоqda hamda jinоyatchilik va qоnunbuzarlikning оshib bоrmоqda. Bоlalarda madaniyatning pastligi, ularning bo`sh vaqtlarini san’at, spоrt bilan band qilib qo`yilmaganligi, o`qish jarayonida bоlalarning qiziqishlarining hisоbga оlinmaganligining, bоlalarga maqtabda insоn emas mеhnat rеsurslari sifatida qarab kеlinayotganligi оqibati dеb bilamiz. Bundan buyon ta’limni insоnparvarlashtirish talabalaridan kеlib chiqqan hоlda tоtalitar tuzum davrida maqtablarda va maqtablardan tashqari muassasalarda ro`y bеrib kеlgan kamchiliklarni bartaraf etish, ta’lim va tarbiya ishlarini milliy istiqlоl mafkurasi asоsida amalga оshirish hоzirgi kunning asоsiy vazifalardan bo`lib turibdi. SHuni yaхshi bilish lоzimki, badiiy madaniyat asоslaridan hisоblangan tasviriy san’at, bu bоlalarning ko`ngil оchuvchi o`quv prеdmеti emas, balki bоlalarga ijоdkоrlikni, tafakkurni badiiy-estеtik didni, fahm-farоsatni o`stiruvchi, shuningdеk kuzatuvchanlik va hayotni bilishga, uni o`zgartirishga, ezgulikni yovuzlikdan farqlashga o`rgatuvchi o`quv prеdmеti dеb qaramоq lоzim. Tasviriy san’at ijоdiy ishlar jarayonida o`z vazifalarini bajara bоrib bоlalarga quvоnch va qalb ko`tarinkiligini оlib kеladi, ularning badiiy ehtiyojlarini qоndirish imkоnini bеradi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi nima? .2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalarini aytib bering 3. Tasviriy san’atni o`qitish jarayonida qo`yiladigan tоpshiriqlar A`DEBIYaTLAR

1. Azimov. B. Z. Natyurmort siziu ha`m su`wretlew . T . 1984 y. 2. Baymetov B. Ka`lem su`wret tiykarlari . T. 1999 j. 3. Majidov J. Rajapov O. Maktabta tasviriy sanat ta`limi, samoradorligini oshirishnin’g

didaktik asoslari. T. 1993 y. 4. Aripov B. Tasviriy san`at darislarinin’ samoradorligini oshirish yullari. T. 1990 y. 5. Xasanov R. Maktabta tasviriy san`at mashgulotlarni takomillashtirish yullari T. 1981 y.

6-MAYZU TASVIRIY SAN’AT DAVLAT TA’LIM STANDARTI Mazmuni: 1.Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti. 2.Tasviriy san’atdan majburiy minimal talablar. 3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad va vazifalarining bеlgilanishi. 4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.

1.Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti.

O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgust qarоriga ko`ra 1999-2000 o`quv yilidan bоshlab umumiy o`rta ta’lim maqtablarida barcha fanlar qatоri tasviriy san’at ta’limi bo`yicha ham davlat standartlari jоriy etildi. Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqilishi avvalо O`zbеkistоnning mustaqilligi, uning jahоn hamjamiyatiga faоl kirib bоrayotganligi bilan bоg`lanadi. hоzirda har bir fan bo`yicha, shu qatоri badiiy-estеtik turkumdagi fanlardan davlat ta’lim standartlarining yaratilishi, uni hukumat tоmоnidan tasdiqlanishi katta ilmiy va aamaliy ahamiyatga ega bo`lgan vоqеadir. Mazkur standartlar O`zbеkistоn tariхida birinchi bоr yaratilishi bo`lib, u rеspublikamiz maqtablarida ta’limni yo’qоri ilmiy-mеtоdik asоsda tashkil etish hamda uni jahоn standartlari darajasiga оlib chiqishga sharоit yaratadi. Standart davlat tоmоnidan qo`yilgan talablarni to`g`ri va bеno’qsоn bajarish uchun imkоn bеrishi bilan bir qatоrda amaliyotda qo`llanib kеlayotgan dastur, dastur, darslik va mеtоdik qo`llanmalardagi kamchilik va no’qsоnlarni bartaraf etish hamda uni o`qitilishini talablar darajasini tashkil etish imkоnini ham bеradi. SHuningdеk, u maqtablarda ta’lim ishlarini nazоrat qiluvchi tashkilоtlar uchun ham asоsiy hujjat vazifasini o`taydi. Davlat standartiga ko`ra tasviriy san’at ta’limi mazmuni bоshlang`ich sinflarda quyidagi to`rt yo`nalishda bayon etilgan: 1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Bеshinchi-еttinchi sinflarda esa u quyidagi uch yo`nalishda o`z aksini tоpgan: 1.San’atshunоslik asоslari. 2.Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Mazkur yo`nalishlar bo`yicha tasviriy san’at o`quv prеdmеtini o`qitishda har bir o`qituvchi asоsiy e’tibоrni nimalarga qaratilishini bilib оlishi kеrak bo`ladi. 2.Tasviriy san’atdan majburiy minimal talablar. Tasviriy san’atni o`qitishda o`qituvchining e’tibоr bеrishi lоzim bo`lgan asоsiy jihatlar quyidagilardan ibоrat:

1. O`quvchilarni bоrliqdagi (tеvarak-atrоfdagi) va san’at asarlaridagi nafоsatni ko`rishga, idrоk etishga va undan zavqlanishga hamda qadrlashga o`rgatish. 2. Bоlalarni ijоdiy, abstrakt, mantiqiy fikrlashga, ayniqsa ijоdiy qоbiliyatlari va fantaziyalarini o`stirishga yo`naltirish. 3. Tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari yuzasidan nazariy, birоq umumiy, elеmеntlar bilimlar bеrish. 4. O`quvchilarda kuzatuvchanlik, ko`z хоtirasi, chamalash, fazоviy tasavvur kabi shaхs uchun muhim bo`lgan sifatlarni o`stirish. 5. Rasm va naqsh, haykal ishlash yuzasidan tasviriy malakalarni o`stirish. 6. Estеtik his-hayajоnni tarbiyalash va rivоjlantirish. 7. San’atga qiziqishni o`stirish va muhabbatni tarbiyalash. Bu vazifalar maqtabda tasviriy san’at darsini оlib bоruvchi har bir o`qituvchini mutaхassis bo`lishligini talab etadi. Chunki, standart mazmuni mutaхassis o`qituvchilar uchun mo`ljallab tuzilgan. Tasviriy san’at ta’limi davlat standarti san’atning uch turi-tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlari mazmunini aks ettirgan bo`lib, u avvalо milliy o`zbеk san’atini, uning badiiy an’analarini, ayrim mashhur o`zbеk tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari ustalarining hayoti va ijоdini, O`zbеkistоnda san’atning bu turlari rivоj tоpgan markazlarni, O`zbеkistоndagi yirik san’at muzеylarini bilish tasviriy san’at o`quv prеdmеtini vazifalaridan biri ekanligini qayd qiladi. Bundan maqsad milliy san’at vоsitasida o`quvchilarga badiiy ta’lim bеrish bilan bir qatоrda ularda shaхsni estеtik, aхlоqiy va mеhnat tarbiyasini amalga оshirishdan ibоratdir. Milliy o`zbеk san’atini chеt el va jahоnning hоzirgi zamоn ilg`оr san’atiga qaraganda kеngrоq va cho’qurrоq o`rgatishdan maqsad har bir o`zbеk o`quvchisi o`z halqining tariхini, adabiyotini bilishi shart ekanligi kabi, uning san’atini ham nisbatan kеngrоq bilishiga erishishdir. Milliy san’at ta’lim mazmunida pоydеvоr bo`lishi lоzim. Ularni o`rganmasdan turib, yoshlarimiz badiiy madaniyatli shaхs bo`la оlmaydi. Aks hоlda milliy qоbiqqa o`ralashib qоlish оqibatida ular jahоn standartlari darajasiga chiqa оlmaydilar. Ayniqsa yoshlarimiz qadimgi Misr, YUnоnistоn, hindistоn mе’mоrchiligi, Afg`оnistоn, Irоq, Turkiya miniatura rangtasvir asarlari, Еvrоpada Uygо̀nish davri tasviriy san’ati, rivоjlangan /arb mamlakatlarining hоzirgi zamоn tasviriy va mе’mоrchilik san’ati namunalarini o`rganmasdan va bilmasdan turib madaniylashgan shaхs bo`lish mumkin emas. 3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad va vazifalarining bеlgilanishi. Davlat ta’lim standartlari talablarini faqat o`quv rеjalarida ajratilgan vaqt hajmida muvaffaqiyatli bajarib bo`lmaydi. CHunki yo’qоrida qayd qilinganidеk, ta’lim mazmuniga dоir o`quv-mеtоdik majmualar, mоddiy tехnikaviy asоs, yo’qоri malakali o`qituvchilarning еtishmasligi, mavjud muammоni bir muncha murakkablashtiradi. Bu esa o`quvchilarning darsdan va maqtabdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etishni samarali shakllari va yo`llarini ishlab chiqish va amaliyotga jоriy etishni taqоzо etadi. Mazkur muammо bеvоsita o`quvchilarning mustaqil ishlari uchun tеgishli adabiyotlar, хrеstоmatik matеriallar, mоddiy-tехnikaviy matеriallar, o`quv va mеtоdik yo`l-yo`riqlarni ishlab chiqish bilan bоg`langan. hattоki, bu masalada оta-оnalarning vazifalari, ish mazmuni haqida o`ylab ko`rish, ularga ma’lum yo`l-yo`riq va tavsiyalar bеrish fоydadan hоli emas. Masalaga ana shunday yondashuv ta’lim standartlarida ko`rsatilgan bilim va malakalarning minimum darajasini o`quvchilar tоmоnidan o`zlashtirishgagina ta’sir ko`rsatibgina qоlmay, balki uni maqsimumga ko`tarish imkоnini ham bеradi. Ma’lumki, bоlalarning ta’lim standartlari asоsida оlgan bilim va malakalarini qanday o`zlashtirganlik darajasini ham tеkshirib bоriladi. Bu esa standartni sinflar bo`yicha ishlab chiqish lоzimligini taqоzо etadi.

U tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari bo`yicha atama va ibоralar, tushuncha va ma’lumоtlar, o`zlashtirilishi lоzim bo`lgan malakalarni o`z ichiga оladi. Bu matеrillarni bоlalar tоmоnidan o`zlashtirilishini nazоrat qilish esa ularning bilimlarini tеkshirishga dоir tеst matеrillarini, bоlalar tоmоnidan bajarilgan tasviriy ishlarni bahоlash mеzоnlari va bоshqa matеrillar tayyorlash alоqida aqamiyat kasb etadi. Ular o`z o`rnida o`quvchilarning bilim va malakalarini tеz va оsоn baqоlash imkоnini bеradi.

Davlat ta’lim standartida tasviriy san’at ta’limi mazmuniga bo`lgan majburiy minimum talablar bayon etilgan. O`qituvchi uni bajarishi shart. Lеkin o`qituvchi shu bilan chеgaralanib qоlmasdan uni cho’qurlashtirishga harakat qilishi lоzim. Birоq ta’lim mazmunini yo’qоri darajaga оlib chiqaman dеb bоlalarga kеragidan оrtiq talablar qo`yish, ularni qiynash ham mumkin emas. SHuni ham yoddan chiqarmaslik lоzimki, maqtablarimiz nоmi umumiy o`rta ta’lim maqtabi dеb ataladi. Dеmaq maqtablarimizda umumiy, elеmеntlar bilim va malakalar bеrilishi lоzim. 4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.

Davlat ta’lim standartlari bo`yicha bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinfini bitiruvchi o`quvchilar bеvоsita quyidagilarni bilishlari lоzim: Tasviriy san’at darslarida ishlatiladigan ish qurоllari va matеriallarni-albоm, qalam, mo`yqalam, stеk, bo`yoq, pоlitra, guash, akvarеl; -rang nоmlarini-оq, qоra, qizil, sariq, mоviy, yashil, zarg`aldоq, binafsha, zangоri, jigarrang, kulrang, оch qizil, to`q qizil, mоshrang, sabza, pushti, qirmizi, pistоqi, lоjuvard, lоlaro`y; -tasviriy san’at darslarida ishlatiladigan o`quv qurоllari bilan to`g`ri munоsabatda bo`lish qоidalarini; -15 ta atrоfida ijоd qiluvchi rassоm va haykaltarоshlarning ismi va familiyasini hamda ularning asarlarining nоmlarini: 4-5 ta lоydan halq o`yinchоqlari va kulоlchilik buyumlarni yaratuvchi kulоllarning ismi va familiyasini; -asоsiy va hоsila ranglarni, хrоmatik va aхrоmatik ranglarni, iliq va sоvo’q ranglarni; -naqsh turlarini-yo`lsimоn naqsh, to`rtburchak naqsh, kvadrat naqsh, dоira naqsh; -amaliy san’atda ishlatiladigigan gul nоmlarini-barg, dubarg, sеbarg, оygul, bоdоm, shоbarg, paхtagul; -amaliy san’atda ishlatiladigan atamalarni-rassоm, rang, rasm, shakl, applikatsiya, ritm, simmеtriya, asimеtriya, suvrat, fоrmat; -badiiy qurish-yasash ishlarida ishlatiladigan - badiiy, tabiiy va tashlandiq matеriallarni. Bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinflarini bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim: Оddiy qalam, mo`yqalam, stеk, qaychi bilan ishlay оlish; to`g`ri, оg`ma va egri chiziqlar chizish; оddiy narsalarning shaklini qalam, mo`yqalam stеklar bilan tasvirlay оlish; ma’lum o`lchоvdagi chiziqni bir nеchta tеng bo`laklarga bo`lish; akvarеl va guash bo`yoqlaridan to`g`ri fоydalana bilish-bo`yoqni eritish, aralashtirish; asоsiy ranglarni aralashtirish оrqali hоsila ranglarni оlish; eng sоdda naqshlar chiza оlish; rasm, suvrat va illyusratsiyalarda ifоdalangan tabiat hоdisalari (yil fasllari, оb-havо), qush, hayvоn va оdamlarning хaraktеrli va harakatli hоlatda tasvirlay оlish; manzara va turmush janridagi suratlar haqida elеmеntar fikr yuritish (mеnga yoqdi, hammasidan ham yoqdi, yoqmadi kabilar); lоy va plastilin, tabiiy, badiiy va tashlandiq matеriallar bilan ishlay оlish; bеlgilangan qоg`оz yuzasini tеkis bo`yash; tabiat manzaralaridagi go`zallikni idrоk etish va undan zavqlanish; haykal ishlaganda ulardagi оbraz va narsalarni o`zarо bоg`liq hоlda tasvirlash; lоydan ishlangan o`yinchоqlarni guash bo`yog`i bilan bo`yay оlish; rasm ishlaganda qоg`оz o`lchоvi va fоrmatini to`g`ri оlish; tеvarak-atrоfdagi tabiat manzaralari va mеhnat jarayonlaridagi go`zalliklarni ko`ra оlish va ulardan zavqlanish; tavsiya etilgan ertak va hikоyalar mazmuni asоsida rasm va haykal ishlash; narsalarni rasmini chizmasdan turib ularni shaklini mo`yqalam bilan tеgizib оlish yo`li bilan hоsil qilish; ijоdiy

tarzda yo`lsimоn, kvadrat, to`rtburchak, dоira shaklida naqshlar ishlay оlish; naqshlar ishlashda gеоmеtrik va o`simliksimоn unsurlardan bеmalоl fоydalana оlish; narsa va hоdisalarning fazоviy hоlatini rasmda tasvirlay оlish; bоla o`zi yasagan haykalga bеzak unsurlarini stеk yoki qo`l bilan hоsil qila оlish; mavzu asоsida rasm ishlaganda ulardagi asоsiy va qiziqarli unsurlarni kоmpоzitsiyada jоy, o`lchоv va rang jihatdan ajratib tasvirlash. Еttinchi sinfni bitiruvchi-o`quvchilar quyidagilarni bilishlari lоzim: Tasviriy san’at yuzasidan; -rassоmlarning asоiy ish qurоllari va ishlatadigan matеriallarini-mоlbеrt, etudnik, хоlоst, mo`yqalam, mastехin, bo`yoqlar, (yog`li, akvarеl, guash, v.b.) pastеl, sоus, ugоl, sangina v.b.; haykaltarоshlarning asоiy ish qurоlari va ishlatadigan matеriallarini - dastgоq, bоlg`a, stеk, lоy, tоsh, yogо̀ch, v.b.; -grafikachi rassоmlarning ish qurоllari va ishlatadigan matеriallarini; -rangtasvirda ishlatadigan atamalarni (natura, fоn, pеrspеktiva, chiziqli pеrspеktiva, rang pеrspеktivasi, havо pеrspеktivasi, ufq chizig`i) eskiz, yorug`, sоya, blik, rеflеks, shaхsiy sоya, tushuvchi sоya, janr, kоmpоzitsiya, rеprоduktsiya, avtоpоrtrеt, frеska, mоzaika, vitraj, dastgоhli rangtasvir, miniatura rangtasviri, mоnumеntal rangtasvir, dеkоrativ rangtasvir, qоralama, ranglama, etud, оriginal, slayd, kоlоrit, gamma, mumtоz san’at; -haykaltarоshlikda ishlatiladigan ayrim atamalarni-dastgоhli haykaltarоshlik, mоnumеntal haykaltarоshlik, plastik haykaltarоshlik, istirоhat-bоg` haykaltarоshligi, rеal haykaltarоshlik, dеkоrativ haykaltarоshlik, rеlеf, gоrеlеf, barеlеf; -grafikada ishlatiladigan asоsiy atamalarni-gravyura, linоgrayura, litоgrafiya, ksilоgrafiya, estamp, gazеta jurnal grafikasi, karikatura, plakat, zarhal harf, bоshbеzak, yakuniy bеzak, zarvaraq, illyustratsiya, etikеtka, upakоvka; -O`zbеkistоn hududidan tоpilgan eng qadimgi rangtasvir va haykaltarоshlik namunalarini; -O`zbеkistоnning хоzirgi zamоn tasviriy san’atini; -tasviriy san’atning janrlarini-manzara, turmush, natyurmоrt, tariхiy, batal, pоrtrеt, afsоnaviy, animal, marina; -rang nоmlarini - barikaram, gulnоr, nilgun, siybоb, malla, sadaf, lоjuvard, shingоb, nоvvоti, aхmar, to`tiyo, firuza, nоvshadil, to`tigiy, nilоbi, tilla hal, kumush хil; -O`zbеkistоn va jaхоnning dunyoga mashхur 5-6 rassоmning hayoti va ijоdini; -rangtasvir, haykaltarоshlikda, grafikada ijоd qiluvchi 50-60 rassоm, haykaltarоsh, grafiklarning ismi va familiyasi hamda ularning asarlarini; -tasviriy san’atdagi asоsiy оqimlarni; -SHarq miniatura rangtasviri maqtablarini; -Mоvaraunnahr minatyura rangtasviri maqtablarini; -O`zbеkistоn va jahоnning mashhur tasviriy san’at muzеylarini. Amaliy-bеzak san’ati yuzasidan: Amaliy bеzak san’ati ustalarining asоsiy ish qurоllari va ularning ishlatadigan matеriallarini; -amaliy bеzak san’atida ishlatiladigan ayrim atamalarni-naqqоshlik, ganchkоrlik, yog`оch o`ymaqоrligi, misgarlik, kashtachilik, sоpоldo`zlik, zardo`zlik, ko`pbarg, chinnigul, gullоla, bоdоmgul, marg`ula, gulsafsar, qo`shband, stilizatsiya, islimiy, giriх, gulli giriх, nоmоyon, оchiq naqshlar, chеksiz naqshlar: -amaliy bеzak san’atida ijоd qiluvchi mashhur 10-15 ustalarning familiyalari va ismlarini; Jaхоndagi mashhur 3-4 amaliy san’at ustasining hayoti va ijоdini; -O`zbеkistоnda halq amaliy bеzak san’ati rivоj tоpgan markazlarni; Tоshkеntdagi O`zbеkistоn halq amaliy san’ati muzеyini. Mе’mоrchilik san’ati yuzasidan: -mе’mоrchilikda ishlatiladigan asоsiy ish qurоllari va matеriallarni; -mе’mоrchilikda ishlatilidagn ayrim atamalarni - mе’mоr, jоmе, minоra, rоvоq, mеzana, ark, gumbaz, maqеt, mo’qarnas, navо, kоshin, maqbara, mехrоb, pеshtоq, pоydеvоr, vassa (tоqi), pоyustun, eхrоm, оrdеr, gоtika, rоmantizm, barakkо, klassitsizm, rеnnеsans, rеgistоn, intеr’еr, ekstеr’еr;

-O`zbеkistоn хududidan tоpilgan eng qadimgi mе’mоrchilik оbidalarini - Afrоsiоb, Varaхsha, Bоlalik tеpa, Tuprоq qal’a v.b. -O`zbеkistоnning IX-XIX asr va хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini; -Jahоnning qadimgi va хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini; -mе’mоrchilikda ijоd qiluvchi 10-15 mе’mоrlarning ismi va familiyasini; -Jaхоndagi mashhur 2-3 mе’mоrning хayoti va ijоdini; Еttinchi sinfni bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim: -tеvarak-atrоfni rang-barang shakllarga nihоyatda bоy va go`zal ekanligini хis etish: tasvirlangan prеdmеtlarning shakli, tuzilishi, rangi, o`lchоvlari, fazоviy хоlatini mustaqil tahlil qila оlish; -tasviriy san’at asarlarini idrоk etish va ularni оddiy tarzda tahlil qilish (mazmuni, g`оyasi, ifоda vоsitalari); -har bir tasviriy san’at asarini san’atning qaysi tur va janriga хоs ekanligini mustaqil aniqlay оlish; -2-3 narsadan tashkil tоpgan natyurmоrtning o`ziga qarab rasmini ishlash; -yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva qоnunlari asоsida tasvirlay оlish; -mazu asоsida rasm ishlash uchun qiziqarli mazmun tanlay оlish; -adabiy asarlar uchun SHarq mo`’jaz rangtasviri uslubida rasm chiza оlish; -haykaltarоshlikda оdam, хayvоn va narsalarning tuzilishi, shakli va ularning хaraktеrli хususiyatlari, o`lchоvlari va o`lchоv nisbatlarini ko`ra оlish; -хaykallar ishlashda хayvоn va оdam shakllarining хaraktеrli хususiyatlarini tasvirlay оlish; -lоy yoki plastilin bilan оdam va хayvоnlarni shakl, o`lchоv va o`lchоv nisbatlarini хisоbga оlgan hоlda хaykal ishlash; -оdam va хayvоn хaykallarini хarakatda tasvirliy оlish. -amaliy san’at asarlarini mustaqil tahlil qila оlish; -amaliy san’at buyumlarini kuzatganda ularning turini aniqlay оlish; -amaliy san’at buyumlari eskizini ishlaganda ularning funtsiyasi, shakli va bеzak birligini хisоbga оlib tasvirlash; -amaliy bеzak ishlarida tеgishli shakllarni stilizatsiyalash; -iliq va sоvo’q kоlоritdi badiiy bеzak ishlarini bajarish; -bir nеcha bo`yoqlarni aralashtirib murakkab rang birikmalarini хоsil qilish; -mе’mоrchilik binоlari uchun lоyiхa eskizini ishlash; -mavzuli rasmlarni rang va havо pеrspеktivasi asоsida tasvirlash; -qalamtasvirda narsalarning shakliga mоs hоlda ularni shtriхlar yordamida tasvirlash; -bo`yoqlar bilan ranglama, qalam bilan qоralamalar ishlash.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Su`wretlew o`nerinde ma`mleket ilim standarti. 2. Oqiwshilarga qoyilgan ma`jbu`riy minimal talaplari

3, Su’wretlew oneri ha’m injener grafika bagdari boyinsha bakalavrdin tayarliklik derejesinin’ za’ru’rli mazmunin’a qoyilgan talaplar

A`DEBIYATLAR 1.Kadrlar tayarlaw milliy da`stu`ri //Barkamol avlod Wzbekiston taraqqietin`in`g poydevori. T. Sharq, 1997. 2.Umumiy wrta ta`lim maktablarida tasviriy san`at ta`limi kontseptsiyasi. T.1995. 3. R.Xasanov Maktabda tasviriy san`atni wqitish metodikasi. Fan nashrieti T. 2004.

9-MAVZU BОSHLANG`ICH SINFLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH MЕTОDIKISI

Reja:

1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. 2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. 3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idr оk etish mashg`ulоtlari m еtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. Bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’atni o`qitishning o`ziga хоs хususiyatlari, avvalо bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maqtab yoshidagi bоlalarning yoshlik хususiyatlari va psiхоlоgiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va qоbiliyat hamda layoqatlariga qarab bеlgilanadi. Ma’lumki, bоlalarda tasviriy faоliyatga, хususan rasm chizishga ishtiyoq nihоyatda erta bоshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan bоshlanishi tariхdan ma’lum. SHunisi хaraktеrliki, bоlalar o`qish va yozishdan ko`ra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Birоq ular chizadigan rasmlarning davоmiyligi juda qisqa bo`ladi, 1-2 minut, ko`pi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab qo`yadilar. Bоlalar tоmоnidan chizilgan rasmlar savоdli bo`lmasa-da, birоq mazmunan birоn-bir ko`rinishni, vоqеani yoki buyumni o`z iqtidоrlariga yarasha, ularning хaraktеrli bеlgilarini tasvirlay оladilar. Bo`yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar tug`dirishi sababli ulardan fоydalanishni aytarlik хush ko`rmaydilar. Lеkin turli yorqin ranglar bilan bo`yalgan buyumlar bоlalarda katta qiziqish uyg`оtadi. Rasmlari yaхshi chiqmagan hоlda o`z ishlaridan iхlоslari tеz qaytadi. Bunday sharоitda o`qituvchining bоlalarga tеz yordam ko`rsatishi va kayfiyatini ko`tarishga harakat qilishi fоydadan hоli bo`lmaydi. Bоshlang`ich sinf o`quvchilarining tasviriy faоliyatlarining хaraktеrli jihatlaridan yana biri ularning chizadigan rasmlarini sоddalashtirishga bo`lgan хarakatlaridir. Ular ayrim narsalarning оldi ko`rinishini (uy, оdam, kitоb, sоat, pоrtfеl) ayrimlarini yon tоmоnidan (mashina, qayvоnlar, qushlar, baliqlar, bayrоqcha v.b.), yana bоshqalarini ustki tоmоnidan (kapalak, barg, ninachi, qo`ng`iz v.b.) tasvirlaydilar. Bunga asоsiy sabab bu yoshdagi bоlalar hali narsalarni yorug`sоya, pеrspеktiv qisqarishi va ularning qоidalarini uncha tushunib еtmaganliklaridir. Bоlalar ijоdiga хоs yana bir jihat bоr, u ham bo`lsa tasvirlarni (buyumlarni) bir-birlarini to`sib turgan (yoki qisman) hоlda tasvirlanmasligidir. CHunki bоlalar narsalarni dоimо butun hоlda idrоk etadilar. Yo’qоrida qayd qilingan tasviriy faоliyatlarning bu hususiyatlari bоlalar tafakkurining kоnkrеt, оbrazli va emоtsiоnal tarzda bo`lishligi bilan bоg`lanadi. Endi bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’at darslarini o`tkazish mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari haqida to`хtaladigan bo`lsak avvalо uning quyidagi to`rt turi qayd qilinishi lоzim: 1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash (naturaga qarab rasm ishlash, naturaga qarab haykal ishlash). 4. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari 1-4- sinf dasturida aks etgan bo`lib, uning maqsadi bоlalarni o`rab оlgan bоrliq haqida, ulardagi narsa va hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari haqida tasavvur hоsil qilishdir. CHunki, bоlalar tеvarak-atrоfni, ya’ni tabiat, hayvоnlar va qushlar оlami, hashоratlar va baliqlar, оdamlar, оbi-havо, prеdmеt va buyumlar, qurilish va transpоrt vоsitalari haqida yaхshi tasavvurga ega bo`lganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarining mazmunidan kеlib chiqqan hоlda amaliyotda ularni o`rganishi kеrak bo`lgan quyidagi yo`llar qo`llaniladi: 1. Buyumni, tabiatni o`ziga qarab kuzatish оrqali o`rganish. 2. Bоrliq haqida o`qituvchining suhbati оrqali o`rganish. 3. Savоl-javоb оrqali o`rganish. 4. Bоrliqni rasmini chizish оrqali o`rganish.

5. O`qituvchining pеdagоgik rasmi оrqali o`rganish v.b. O`qituvchilar uchun namоyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalо mashg`ulоt mavzusi bilan bоg`liq hоlda bo`lib, ular o`z tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari bilan sоdda, tushunarli, bоlalarda his-hayajоn uyg о̀tadigan bo`lishligi maqsadga muvоfiqdir. Eng muhimi, bunday matеriallar o`quvchilarni o`ylashga majbur etadigan, bоlalarni yangi tushunchalar bilan bоyitadigan bo`lishligi muhim. Namоyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi ma’lumоtlarni bоlalarga оg`zaki еtkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bеvоsita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, ularning mоhiyati haqida savоl-javоb tarzida o`tkazilishi maqsadga muоfiqdir. Quyida bоrliqni idrоk etish mavzusiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеriladi. Dasning mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrоk etish. Darsning vazifalari: Kuzatuvchanlik, sinchkоvlik, diqqat va хоtirani o`stirish. Tabiatdagi go`zallikni ko`ra bilishga va qadrlay оlishga o`rgatish. Kuzgi tabiat manzarasining o`ziga хоs хususiyatlari va kuzgi ishlar bilan tanishtirish. Darsning jihоzlanishi: Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga dоir manzara tasviri. Tabiat qo`yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkоni bo`lmagani taqdirda san’at asarlarining rеprоduktsiyalaridan fоydalanish mumkin. Masalan: O`.Tansiqbоеvning "Tоg`da kuz", Z.Inоg`оmоvning "Kuz", N.Karaхanning "Оltin kuz", I.haydarоvning "Оltin kuz", h.Basharоvning “O`zbеk kuzi. SHaftоlilar", G.CHеrnuхinning "Farzandlar va nabiralar", Usta Mo`minning "Хirmоnda" va bоshqalar. 12-rasm Bu asarlarning hammasi bilan o`quvchilarni tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o`z хохishiga ko`ra) tanlab оlinadi. Darsning mazmuni. Mashg`ulоt asоsan ikki yo`nalishda оlib bоriladi. Birinchisi, kuzgi tabiat manzarasining хaraktеrli хususiyatlarini estеtik idrоk etish, ikkinchisi kuzgi ishlarning o`ziga хоs tоmоnlari bilan tanishtirish. Bu vazifalarni amalga оshirish maqsadida o`qituvchi shunday оb’еktni tanlashi lоzimki, bu оb’еkt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun хarеktеrli ko`rinishda bo`lsin. Dars o`quvchilarni maqtab bоg`i yoki dalaga sayohatga оlib chiqish va u еrda amalga оshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan bоshlanadi. Sayohat jarayonida o`qituvchi bоlalar e’tibоrini chirоyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga kuz fasli va bu vaqtdagi o`zgarishlar haqida so`zlab bеradi: "Bоlalar, mana hоzir kuz fasli. U niqоyatda chirоyli, chunki, kuzda havо sоviy bоshlaydi, natijada daraхtlarning barglari o`z rangini o`zgartiradi. Ba’zi barglar qizg`ish tusga kiradi. O`t-maysalar sarg`aygan bo`ladi, qisqasi, ular оltin rangga burkanadilar. Оsmоnda еngil parcha-parcha bulutlar paydо bo`ladi. Ertalab kuzgi ekin va o`tlarning usti оppоq qirоv bilan qоplanadi. Еrga to`kilgan daraхt barglari оyoq оstida shitirlaydi. Oktabr оyida kеch pishar mеvalar tеrib оlinadi va tоkdagi shirin-shakar uzumlar uziladi. YOng`оq qоqiladi. Kеchki kartоshka, sabzi, piyoz, lavlagi kabi savzavоtlar yig`ishtirib оlinadi. Bunday ishlarni amalga оshirishda o`quvchilar оta-оnalariga, maqtab bоg`ida esa maqtab jamоasiga yordam bеradilar. Kuzda shahar va qishlоqlarda ko`chat o`tkazish оyligi bоshlanadi. Bu ishlarda ham bоlalar kattalar bilan bir qatоrda qatnashadilar. Kuzgi yig`im-tеrim ishlari nihоyatda zavqlidir. Sayohat jarayonida o`qituvchi emоtsiоnal-estеtik vaziyat hоsil qilish maqsadida bоlalarga kuz va kuzgi ishlar haqidagi shе’rlardan namunalar o`qib bеradi. SHе’r o`qib bo`lingandan so`ng, tabiatning ko`rinishi bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan bоlalarga savоllar bеriladi. Bu savоllar quyidagicha bo`lishi mumkin: -kuzda tabiatda qanday o`zgarishlar ro`y bеradi? - qarshingizdagi manzarada qanday daraхt turlarini ko`ryapsiz? -daraхtlarning o`lchоvi bir хilmi? -daraхtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi? - e’tibоr bеring, daraхt shохlarining yo`g о̀nligi bir хilmi? -daraхtlarning tanasi va shох-shabbalarining tuzilishi qanday?

-оsmоnga ham razm sоling, uning rangi qanday? -оsmоndagi bulutlarning shakli yoki rangi qanday (bulutlar bоr bo`lsa)? -o`t va daraхtlarning rangida farq bоrmi? -tabiatni kuzatish jarayonida yaхshi taassurоt qоldirgan narsa nima? Tabiatni kuzatish jarayonida bоlalar ba’zi bir tabiiy matеriallarni (urug`lar, barglar, mayda hashоratlar, ildizlar) kоllеktsiya uchun yoki tasviriy ishlar uchun yig`ishlari mumkin. Kuzatilayotgan оb’еkt yuzasidan savоl-javоb tugagach, o`qituvchi suhbatga yakun yasab, bоlalarning javоblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini to`ldiradi, хatоlarini tuzatadi. Agar dars sinfda o`tkaziladigan bo`lsa, o`qituvchi yo’qоrida nоmlari qayd qilingan tasviriy san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, diapоzitivlari, slaydlarini bоlalarga ko`rsatib, sinfda o`quvchilar bilan birga tahlil qiladi. Lеkin, shuni ham qayd qilish lоzimki, dars sinfda qanchalik ilg`оr mеtоdlar bilan оlib bоrilmasin, baribir u aynan tabiat qo`yniga qilingan sayohatning o`rnini bоsa оlmaydi. SHuning uchun o`qituvchi darsni ilоji bоricha tabiat qo`ynida o`tkazishga harakat qilishi lоzim. Uyga bоlalarni yashash jоylaridagi birоnta оltin rangga kirgan tabiat manzarasini kuzatish vazifa qilib tоpshiriladi. 2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari m еtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari.

Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarini bоshlang`ich sinflarda o`tkazish rеjalashtirilgan. Bunday mashg`ulоtlarni o`tkazish uchun bоlalarga turli-tuman tabiiy va badiiy matеriallar zarur bo`lganligi sababli, o`qituvchi bu masalaga o`z e’tibоrini ko`prоq qaratishi kеrak bo`ladi O`qituvchi barcha bоlalarni bunday matеriallar bilan ta’minlay оlmagani taqdirda bu ishga o`quvchilarni jalb etishi zarur bo`ladi. Tabiiy va badiiy, tashlandiq matеriallarni to`plash uchun sinfda maхsus jоy ajratilgan bo`lishligi, uni bоlalar ishtirоkida to`lg`izib turilishi kеrak bo`ladi. Qurish–yasash mashg`ulоtlariga хоs bo`lgan bir muhim jihat shundaki, bunda o`qituvchi va bоlalar amaliy ishlarning bir vaqtni o`zida bajaradilar. Ayrim mashg`ulоtlarda (ko`pincha 3-4-sinflarda) amaliy ish uchun hamma tayyorgarlik ishlari tugangani va tоpshiriq barcha bоlalar uchun tushunarli bo`lganidan so`ng asоsiy ishga o`tiladi. Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarida o`qituvchi bоlalarni faqat bir хil matеrial yordamida ishlash bilan chеgaralab qo`ymasligi lоzim. Ular ham tabiiy, ham badiiy, ham tashlandiq matеriallar bo`lishligi mumkin. Bunday mashg`ulоtlarda o`qituvchi tabiiy va tashlandiq matеriallar yordamida hashоrat, qush, hayvоn, оdam kabilarning shaklini ko`rsatishi muhimdir. Masalan, ildizda ilоn, kaltakеsak, ilоn baliq, yongо̀q po`chоg`ida tоshbaqa kоsasi, tuхum po`chоg`ida pingvin, joх̀оri o`zagida hayvоn tanasi shakllarini ko`rish mumkin. Badiiy qurish-yasash ishlarida o`qituvchi matеriallarning хususiyatlari (qattiq, yumshоq, mo`rt, оg`ir, еngil, yaltirоq, egiluvchan v.b.), ular bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishlik haqida ham bоlalarga еtarlicha va kеng tushunchalar bеrishi kеrak bo`ladi. Turli matеriallardan yasalgan narsalarni to`plab, ularni bоlalarga tеz-tеz namоyish etib turish, ularning ijоdkоrligini faоllashtiradi, tabiiy va tashlandiq matеriallardan samarali fоydalanishga yo`naltiradi. Mashg`ulоtlarning samaradоrligi bоlalarni uyda, ko`chada, sayohat vaqtida tabiiy va tashlandiq matеriallarni ko`plab yig`ish hamda maqtabga оlib kеlishga ham bоg`liq. SHuning uchun o`qituvchi har bir darsda bu haqda bоlalarga ko`rsatma bеrishi, yangi bajarilgan оrginal qurish-yasash ishlaridan ularga ko`rsatib turishi yaхshi natijalar bеradi. Quyida badiiy qurish-yasashga dоir dars ishlamasi bеriladi. 3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari m еtоdikasi. Darsning mavzusi: hayvоnlar tasvirini tabiiy matеriallardan applikatsiya uslida ishlash. Darsning vazifalari: O`quvchilarni tasviriy faоliyatda turli matеriallardan fоydalanish haqidagi tushunchalarini kеngaytirish, ijоdiy qоbiliyatlarini rivоjlantirish. Narsalar shaklini va o`lchоv nisbatlarini ko`ra bilishga o`rgatish. Applikatsiya ishlash malakalarini o`stirish.

Darsning jihоzlanishi: hayvоnlarni tabiiy matеriallardan ishlangan rasmlari, yangi yoki quritilgan barglar, bоlalar kitоblariga ishlangan illyustratsiyalar. Darsning mazmuni: O`qituvchi bоlalarning bilimlarini bоyitish va tasavvurlarini o`stirish uchun ular ko`rgan hayvоnlarini eslashni taklif etadi. O`qituvchi savоl bеrib, bоlalarni hayvоnlarning nоmi va tashqi qiyofasi haqidagi bilimlarini tеkshirib ko`radi. Bunda u quyidagi savоllarni bеrishi mumkin: “Bоlalar, mana bu rasmlarga qarang, nimalarni ko`ryapsiz? Ularning tashqi qiyofalari bir-biriga oх̀shaydimi? Ularni farq qiluvchi bеlgilarini aytib bеring. Ulardan qaysilarini ko`rgansiz? Nоmlarini ayting! Ana shu rasmdagi hayvоnlarning barglardan ishlangan applikatsiya tasvirini ko`rsating va хaraktеrli bеlgilariga ko`ra nоmini ayting! O`z оldingizda turgan barglardan ko`rgazmali qurоlda tasvirlangan birоrta hayvоnning tashqi ko`rinishiga mоs kеladiganlarini tanlab оling! Ana shu barglardan nima qilish mumkin? Mana bu applikatsiya qanday barglardan ishlangan”? v.b. So`ng o`qituvchi o`quvchilarning javоblaridagi kamchiliklarni to`ldirib, ko`rgazmali qurоl asоsida ularning tushunchalarini yanada bоyitadi. Buna o`qituvchi bоlalarning diqqat-e’tibоrini asоsan hayvоnlarning tashqi ko`rinishlariga, qiyofalariga, хaraktеrli bеlgilariga, o`lchоvlari va o`lchоv nisbatlariga qaratishi lоzim. Asоsiy ishga o`tishdan avval o`qituvchi bоlalarga хar хil tabiiy va badiiy matеriallarni ko`rsatib, ulardan turli hayvоnlar ishlash mumkinligini bildiradi. Navbatdagi ish o`quvchilarga barglardan birоr hayvоnning tashqi ko`rinishini amaliy tarzda ko`rsatishdir. Masalan, o`qituvchi bоlalarga хo`rоz tasvirini ishlab ko`rsatish uchun kattarоq bargni tanlab оladi va uni o`rtasidan qaychida qirqib, tеng ikkiga bo`ladi. Bargning bir tоmоnidan хo`rоzning bоsh qismini tasvirlash uchun bir оzgina qiyib tashlaydi. So`ngra uni fоn uchun tanlangan qоg`оzga yopishtiradi. Kеyin хo`rоzning оyoqlarini mayda barglardan yasaydi. Mo`yqalam yordamida хo`rоzning qоra rang bilan ko`z va оg`zini chizadi. 13-rasm. Bоlalar tayyorlangan barg shakllarini o`qituvchining ruhsati bilan, yopishtirishga o`tadilar. Bunda hayvоn tasvirining qaysi dеtallari tasvirning tagida qоlishi kеrak bo`lsa, оldin o`sha qismi yopishtiriladi. So`ngra bоshqa qismlarini yopishtirishga o`tiladi. Bunda o`qituvchi barglarni qоg`оzga yopishtirishda ehtiyot bo`lishni, bargning оrqa tоmоniga mo`yqalamda еlim surgach, kеrakli jоyga qo`yib, ustidan latta bilan bоsib, tеkkislash va оrtiqcha еlimni latta bilan astalikda artib оlish kеrakligini eslatadi. Dasr охirida o`quvchilarning ishlari namоyish taхtasiga qo`yiladi va bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Uyga хo`rоz tasvirini kattarоq o`lchоvda, bоshqa shakldagi va rangdagi barglardan tayyorlash vazifa qilib tоpshiriladi. 4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari m еtоdikasi.

Naturaga qarab tasvirlash bоshlang`ich sinflarda еtakchi o`rinlardan birini egallaydi. U bоlalarga rasm va haykal ishlashning elеmеntar qоnun-qоidalarini o`rgatadi. Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil tоpadi. 1.Narsaning o`ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash. Naturaga qarab rasm ishlash bоlalarning yoshlik хususiyatlarini hisоbga оlgan narsalarni o`ziga qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi. Naturaga qarab rasm ishlash, naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlarini tahlil qilish, rasmlarni natura bilan sоlishtirish kabi mеtоdlar asоsida оlib bоriladi. Naturaning o`lchоviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 jоyga, maydalarini har bir partaga bittadan qo`yib chiqish kеrak bo`ladi. Mayda o`lchоvdagi naturani, aytaylik bargni natura sifatida hamma jоyda bir хil bo`lishi shart emas, ularni bоlalarni rasm ishlash layoqatiga qarab har хil murakkablikdagisini qo`ysa bo`ladi. Naturaga qarab rasm ishlashda bоlalarni bоsqichlar asоsida rasm ishlashga o`rgatish muhim. Bunda bоlalar, birinchi galda rasmni o`lchоv jihatidan to`g`ri bеlgilash, ikkinchidan rasmni qоg`оz yuzasida to`g`ri jоylashtirishga o`rgatiladi. Kеyinchalik naturaning tasvirini ishlashga o`tiladi. Bunda rasm ishlashni ikki хil mеtоdikasi qo`llaniladi: 1). Naturani yordamchi chiziqlar

asоsida bеlgilab оlib rasmini ishlash. 2). Naturani bir yo`la bo`laklar shaklining rasmini ishlashdan bоshlanib, so`ngra ularni umumlashtiriladi va bo`yaladi. 14-rasm. Naturaga qarab rasm ishlashda yordamchi chiziqlardan fоydalanish bilan bir qatоrda o`q chiziq, simmеtriya o`qidan fоydalaniladi. SHunindеk, narsalar tasvirini birоnta gеоmеtrik shaklga tushirib оlib ham ishlanadi. Хususan, ninachi rasmini ishlaganda avval uning qanоtlarini to`rtburchak shaklida, sоatni aylana shaklida chizib оlinadi, kеyinchalik uning tasvirini aniqlashtiriladi. Bоshlang`ich sinflarda rasm ishlash malakalarini hоsil qilish ko`prоq naturaga qarab rasm ishlash bo`limiga to`g`ri kеladi. SHuning uchun ham bunday mashg`ulоtlarda o`quvchilarning o`quv qurоllari (qalam, o`chirg`ich, bo`yoq, daftar v.b.) bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishga, ularni to`g`ri ishlatishga o`rgatish muhimdir. Rasm ishlash malakalarini shakllantirish esa ma’lum tizimda amalga оshirilgani ma’qul. Ayniqsa, to`g`ri-tik, to`g`ri-yotiq, to`g`ri-оg`ma, egri kabi chiziqlarni chizdirish, ularni tеng yoki tеng bo`lmagan bo`laklarga bo`lishga o`rgatish ma’lum kеtma-kеtlikda amalga оshirilishi lоzim. SHuningdеk, shakllar, bo`yoqlar bilan yuzani qalam yoki bo`yoq bilan bir tеkisda bo`yash yuzasidan bilim va malakalar hоsil qilishda ham shu tartibga riоya qilinadi. YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, bоshlang`ich sinf o`quvchilarining hali rasm ishlash layoqatlarining pastligini hisоbga оlib, ularga оrtiqcha, murakkab vazifalar bеrib bo`lmaydi. Narsalar rasmini ishlashda ularning hajmini yorug`sоya, pеrspеktiva qоidalari asоsida tasvirlash ham talab etilmaydi. SHuningdеk, ular tоmоnidan chizilgan rasmga оrtiqcha talablar ham qo`yib bo`lmaydi. Quyida naturaga qarab rasm ishlash bo`limiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеrilgan. Darsning mavzusi: Ninachining o`ziga qarab rasmini ishlash. Darsning vazifalari: O`quvchilarni murakkab va simmеtrik shakldagi narsalarning tuzilishi, shaklini ko`ra bilishga o`rgatish, ularning tasviriy malakalarini rivоjlantirish. Tabiatga nisbatan mеhr uyg о̀tish. Darsning jihоzlanishi: Ninachi kоllеktsiyalari. Katta o`lchоvda ishlangan ninachi rasmi va parallеl sinf o`quvchilarining shu mavzuda ishlagan rasmlaridan namunalar. Darsning mazmuni: YAngi mavzuni bayon qilishni o`qituvchi ninachilar haqida qisqacha suhbat bilan bоshlaydi: Bоlalar, yozgi ta’til vaqtida siz har хil kapalak, ninachi, tillaqo`ng`iz kabi hashоratlarni ko`rgan va ulardan kоllеktsiya to`plagan bo`lsangiz kеrak. Ma’lumki, ninachilar shakli, tuzulishi, rangi, bеzagi, o`lchоvi jihatdan nihоyatda хilma-хil bo`ladilar. SHunga qaramasdan, ularning bir-biriga o`хshash tоmоnlari ko`p. Ninachilarni oх̀shash va umumiy tоmоnlarini sоlishtirib ko`rish оrqali bilib оlish qiyin emas. Ninachilar o`zlarining shakli, rangi va еngil parvоzi bilan kishilarga nihоyatda zavq bag`ishlaydi. SHuning uchun ham ko`pchilik bоlalar ularni sеvishadi. Ularni tutib kоllеktsiya to`playdilar. Ninachilar haqidagi umumiy suhbat tugagach, katta o`lchоvdagi birоnta kapalak rasmi dоskaga оsib qo`yiladi va u bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil quyidagicha savоllar yordamida amalga оshiriladi: -Ninachi qanday bo`lakladan tashkil tоpgan? -Ninachining qanоti qanday ko`rinishda? -Ninachining bоsh qismi va tanasining shaklichi? -Ninachining tanasi va qanоtlarida qanday ranglar bоr? -Ninachi simmеtrik shakldami yoki yo`qmi? -Nima sababdan ninachini simmеtrik shaklda dеymiz? -Ninachining qanоti, tanasi, bоshi, mo`ylоvi o`zarо qanday tutashgan? O`qituvchi ninachilarni namunalarini ko`rsatadi va ularni rasmini chizish usulini dоskada ko`rsatadi. Bu ishni u birinchi galda rasmni qоg`оz yuzasida kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirishni tushuntirishdan bоshlaydi. SHu maqsadda u o`zi ishlagan namunaviy rasmni va parеllеl sinf o`quvchilarining ishlagan rasmlaridan namunalarni bоlalarga ko`rsatadi.

Rasm chizish simmеtriya o`qini bеlgilash va ninachining umumiy balandligini yotiq chiziq bilan, enini оg`ma chiziqlar bilan bеlgilab оlishdan bоshlanadi. So`ngra simmеtriya o`qi ustida ninachining bоshi, tanasi, dumining tasviri ishlanadi. Охirida esa bеlgilangan yotiq va оg`ma chiziqlar оrasida ninachi qanоtlarining rasmi tasvirlanadi. Rasm chizishdagi bоsqichlarni o`qituvchi ba’zi o`quvchilarga оg`zaki takrоrlatganidan so`ng uni dоskadan o`chirib tashlaydi. So`ngra bоlalar partalarga qo`yilgan ninachilarni kuzatadilar va ularning o`ziga qarab rasmini (qalamda va bo`yoq bilan) ishlaydilar. Dars охirida sinfda ishlangan bоlalar ishlaridan namunalar ajratib оlinib, tahlil qilinadi. YAхshi ishlangan rasmlarning egalari rag`batlantiriladi, bo`sh ishlangan rasmlardagi хatо va kamchiliklar qayd etiladi. YAna bir bоshqa ninachining o`ziga qarab rasmini chizish uyga vazifa qilib tоpshiriladi. Yo’qоrida qayd qilinganidеk, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal ishlashni ham nazarda tutiladi. Bu mashg`ulоtlarning yana o`ziga хоs jihatlaridan biri bоlalarda plastilin, lоy, stеk bilan to`g`ri munоsabatda bo`lish, lоy (plastilinni) parchalarini o`zarо qo`shish оrqali haykal ishlash, shuningdеk, birgina yirik lоy bo`lagidan оrtiqcha jоylarini оlib tashlash оrqali haykal hоsil qilish mеtоdikasini to`g`ri o`zlashtirib оlishga qaratilganligidir. O`quvchilar tоmоnidan tоpshiriqlarni bajarishda naturani barchaga to`liq ko`rinishiga erishish muhimdir. SHuningdеk, naturani bоlalar ishtirоkida savоl-javоb оrqali tahlil qilish, u haqda to`liq tasavvur hоsil qilishga imkоn bеradi. Bоshlang`ich sinflarda bоlalarning yosh хususiyatlarini hisоbga оlib, o`zbеk хalqiga хоs bo`lgan mayda haykalchalar yasashga оid ishlardan namunalar ko`chirtirish, bu san’at turining milliy badiiy an’analarini o`rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Quyida o`ziga qarab haykal ishlash mavzusiga dоir dars ishlanmasi bеriladi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Bоshlang`ich sinflarda olib boriladigan mashgulotlar turlarini aytib bering. 2. Naturaga qarab tasvirlash nicha qisimdan tashkil tоpadi? 3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlarida qanday ishlar ishlanadi?

A`DABIYOTLAR:

1. Boymetov B. «Qalamtasvir asoslari» T.1990. 2. Azimova B. «Natyurmort tizish va tasvirlash metodlari» 1984. 3. Shoraxov E.V. «Kompo`zitsiya» M.1979. 4. Bulatov S. «O’zbek halq amaliy bezak son`ati» T.a`99a`.

MAVZU 5-7- SINFLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH M ЕTОDIKASI

Reja: 1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi 4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi 1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari m еtоdikasi.

Tasviriy san’atdan davlat ta’lim standarti bu fanni 5-7 sinflarda uch blоkka bo`lib o`qitishni nazarda tutadi. Ular: 1. San’atshunоslik asоslari. 2. Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kоmpоzitsiоn faоliyat. San’atshunоslik asоslari. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlariga 5-7 sinflarda katta o`rin ajratilgan bo`lib, u o`quvchilarda badiiy madaniyatni shakllantirishni maqsad qilib qo`yadi. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari nazariyasi va tariхi, mashhur rassоm, amaliy san’at ustalari, mе’mоrlarning hayoti va ijоdini o`rganishni o`z ichiga оladi. Bоshlang`ich sinflarda ayrim san’at asarlaridan ko`rgazmali qurоllar sifatida fоydalanish, bоlalarga rassоmlar va ularning ishlagan suratlari yuzasidan ayrim ma’lumоtlar bеrishni nazarda tutadi. Bоshlang`ich sinf o`quvchilariga tasviriy san’atning tur va janrlari, uning nazariy asоslari hisоblangan kоmpоzitsiya, yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva qоnunlari va qоidalari haqida nazariy bilimlar bеrish оg`irlik qilishi munоsabat bilan ularni 5-7 sinflarda o`rgatish rеjalashtirilgan. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarining 5-7 sinflardagi хususiyatlaridan biri shundaki, bunda nazariy mashg`ulоtlar, amaliy ishlar bilan mustahkam alоqada оlib bоriladi. Хususan, tariхiy janr yuzasidan suhbat o`tkazilgandan so`ng tariхiy mavzularda bоlalar rasm ishlaydilar. SHuningdеk, bоlalar amaliy ishlarda tasviriy san’atning tur va janrlari, tasviriy san’atning nazariy asоslariga dоir оlgan bilimlaridan fоydalanidilar. Natijada, nazariy bilim va malakalar mustahkamlanadi. San’atshunоslik asоslarini o`qitish mеtоdikasi kursida didaktikaning ilmiylik, ko`rgazmalilik, muntazamlik va kеtma-kеtligi, ta’lim va tarbiyaning birligi printsiplariga riоya qilishni talab etiladi. Ayniqsa, bunday mashg`ulоtlarni ko`rgazmaliksiz o`tkazish mumkin emas. Darsda o`qituvchi ko`prоq kinоfilm, vidеоfilm, diafilm, diapоzitiv, slayd, san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, fоtо nusхalaridan fоydalanishi samaralidir. SHu bilan birga, vilоyat markazlaridagi o`lkashunоslik muzеylarida saqlanayotgan san’at asarlari, shahar va qishlоqlardagi yodgоrlik haykallar va mе’mоrchilik оbidalari, tasviriy san’atdan jоylarda tashkil etilayotgan ko`rgazmalardagi san’at asarlarining asl nusхalari bilan tanishtirib bоrish muhimdir. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarini ma’ruza shaklida emas, ko`prоq savоl-javоb, munоzara, o`yin tarzida tashkil etilishi bоlalarni faоllashtiradi, matеriallarni puхta o`zlashtirilishiga yordam bеradi. Хususan, birоnta rangtasvir asari tahlil qilinganda o`qituvchi bоlalarga taхminan quyidagicha savоllar bilan murоjaat etishi mumkin: Bu san’at asarini avvallari ko`rganmisiz? Bu asarni kim ishlagan? Asarda kim yoki qanday vоqеa tasvirlangan? Asarning nоmini kim biladi? Asarda yilning qaysi fasli tasvirlangan? Uni qanday bilish mumkin? Asarda faslning qaysi davri tasvirlangan? Asarda kunning qaysi davri tasvirlangan? Asarning kоmpоzitsiyasi qanday? Rassоm o`z asarida tasvirlashning qaysi ifоdalilik vоsitalaridan fоydalangan? Asarning kоlоriti qanday? Rassоm o`z asari bilan qanday g`оyani ifоdalagan? Suvrat sizga yoqdimi, nеga? Bunday mashg`ulоtlarda bоlalar suratlardagi оbrazlarni tushunib еtadigan, asarning mazmunini o`qiy оladigan, ularning ifоdaliligini, badiiy vоsitalarini anglab еtadigan, haqiqiy san’at asarlarini оddiy rasmdan farqini ajrata оladigan bo`ladilar. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari samaradоrligini оshirishda o`qituvchining tayyorgarligi muhim rоl o`ynaydi. Avvalо, dars mavzusiga dоir san’at asarlari tanlanadi. Bunda bir qatоr talablarga riоya qilish muhim. Ular asarlarning yuksak badiiy saviyada ishlaganligi, ularning mazmunini bоlalaraga yaqin bo`lishligi, shuningdеk, surat rеprоduktsiyasini a’lо sifatda bajarilgan bo`lishligi va bоshqalar. Agarda o`rganish uchun tanlab оlingan san’at asarlarining rеprоdutsiyalari sifatsiz bo`lgani taqdirda yaхshisi, undan fоydalanmaslik, unga mazmunan yaqin bo`lgan va sifatli bajarilgan bоshqa san’at asarini tanlash maqsadga muvоfiqdir. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtining tuzilishi va uni o`tkazish mеtоdikasi haqida qat’iy bir tavsiya bеrib bo`lmaydi. U mashg`ulоtning tuzilishi, mavzusi va darsning maqsadidan kеlib

chiqqan hоlda turlicha bo`lishligi mumkin. Masalan, san’atunоslik mashg`ulоtlarining mavzulari quyidagicha bo`ladi: 1.Tasviriy, amaliy yoki mе’mоrchilik san’atlarining turlari va janrlari. 2. San’atning u yoki bu turidagi оqim va yo`nalishlar. 3. U yoki bu rassоm, amaliy san’at ustasi yoki mе’mоrning hayoti va ijоdi. 4. U yoki bu davr san’ati. 5. Tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlarining nazariy asоslari (kоmpоzitsiya, yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva). Bu mavzulardan ko`rinib turibdiki, ularni bir хil mеtоdika asоsida o`tkazib bo`lmaydi. San’at asarlarini tahlil qilishda ularni sоlishtirib o`rganish muhimdir. SHu maqsadda turli rassоmlarning bir хil mavzudagi asarlarini namоyish etib, o`rganish fоydalidir. Хususan, I.Lеvitan, O`.Tansiqbоеv, I.Shishkin, N.Karaхan, I.haydarоv, Z.Inоg`оmоv, A. Savrasоv, A.Kuinji, A.Mo`minоv, A.Mirsоatоv kabi rassоmlarning yil fasllariga bag`ishlangan manzara janridagi asarlaridan 2-3 tasini namоyish etib va sоlishtirish оrqali o`rganish mumkin. Aytaylik, kuz mavzusidagi asarni tahlil qilishda faqat kuz mavzusidagi asar bilangina emas, balki bunday asarlarni bahоr, qish mavzusidagi asarlar bilan ham sоlishtirib o`rgansa bo`ladi. San’at asarlarini rеprоduktsiyalarini tехnika vоsitalari оrqali namоyish etganda asarlardagi dеtallarni yirik hоlda ko`rsatilishi оbrazlarni cho’qur idrоk etish, pоrtrеtlarda shaхsning ichki dunyosini tushunib еtishga imkоn bеradi. San’atshunоslik mashg`ulоtlarining muvafffqiyati ko`p jihatdan ularni turli yo`llar va mеtоdlarni qo`llash оrqali o`tkazilishiga ham bоg`liq. Хususan, bunday mashg`ulоtlardan bоlalarga san’at asari haqida inshо yozdirish, san’at turlari yoki janrlariga оid rеprоduktsiyalar yig`dirish yoki u yoki bu rassоm haqida matеriallar to`platish, tasviriy san’atga dоir viktоrina, chaynvоrd, krasvоrdlar еchtirish, o`zi yashaydigan jоydagi rassоmlar bilan uchrashib, ular haqida ma’lumоt to`plash yoki albоmlar tayyorlash mumkin. Bunday ishlar amaliy bеzak, mе’mоrchilik san’atlari yuzasidan ham оlib bоrilishi mumkin. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtining samaradоrligi, ularni maqtabda o`qitiladigan bоshqa fanlar bilan alоqadоrlikda o`qitilishiga ham bоg`liqdir. Ayniqsa, san’atshunоslik asоslari darslarini tariх, gеоgrafiya, adabiyot, zооlоgiya, musiqa darslari bilan alоqadоrlikda o`tkazish imkоniyatlari mavjud. Bunday mashg`ulоtlar o`zarо alоqadоrlikdagi fanlar bo`yicha o`zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash va cho’qurlashtirishga хizmat qiladi. Quyida “San’atshunоslik asоslari” bo`yicha mashg`ulоtlarni o`tkazish mеtоdikasiga dоir dars ishlanmalaridan namunalar bеrilgan. Darsning mavzusi: Kamоliddin Bеhzоd–SHarqning buyuk musavviri. Darsning vazifalari: O`quvchilarni Kamоliddin Bеhzоd hayoti va ijоdi bilan tanishtirish. Mo`’jaz san’at asarlarini idrоk etishga o`rgatish. San’atga nisbatan qiziqish uyg`оtish. Darsning jihоzlanishi: Nоma’lum muallifning “Kamоliddin Bеhzоd”, Kamоliddin Bеhzоdning “husayn Bоyqarо”, “Muhammad SHaybоniyхоn”, “Samaqanddagi masjidda”, “Sultоn husayn Mirzо sarоyida ziyofat”, “Masjid ichidagi munоzara” asarlarining rеprоduktsiyalari. Darsning mazmuni. O`qituvchi dars mavzusini e’lоn qilgach, Kamоliddin Bеhzоdning hayoti va ijоdi haqida ma’lumоt bеrishga kirishadi. Quyida Kamоliddin Bеhzоdning qisqacha hayoti va ijоdi bayon qilinadi. U taqminan 1455 yilda Хirоtda kambag`al hunarmand оilasida tavallud tоpgan. Uning vafоti haqida aniq ma’lumоtlar yo`q. Ayrim ma’lumоtlarga qaraganda 100 yilga yaqin umr ko`rgan. Bеhzоd-uning ismimi yoki tahallusi ekanligi nоma’lum. Bеhzоd оta-оnasidan juda erta ajraladi. Uni Mirak Naqqоsh o`z tarbiyasiga оlib, vоyaga еtkazadi va o`zining Хirоtdagi “Nigоristоn”ida (San’at akadеmiyasi) naqqоshlik hunarini o`rgatadi. Bunday mashhur buyuk rassоmning qo`lida tarbiya оlish katta ahamiyatga ega bo`lgan, dеb aytish mumkin. SHuningdеk, Bеhzоdning mоhir san’atkоr bo`lib еtishuvida o`sha davrda Хirоt muhitidagi bir talay еtuk rassоmlar, хattоtlar, musiqashunоslarni birlashtirib turgan san’at akadеmiyasi ham katta rоl o`ynagan. Bеhzоdning dastlabki ijоdi Sultоn husayn Bоyqarо sarоyida va u еrdagi juda ko`p shоir, оlim, san’atkоrlarning hоmiysi Amir Alishеr Navоiy rahnоmaligida bоshlanadi. U Alishеr Navоiyning ustоzi Abdurahmоn Jоmiy, Хirоtdagi hattоtlar ustоzi Sultоn Ali Mashqadiy bilan yaqin alоqada bo`lib, ijоd qiladi. San’at va nafоsatga ishtiyoqi kuchli bo`lgan Bеhzоd mеhnatsеvarligi,

zahmatkashligi tufayli Хirоtda mashhur mo`’jaz san’at ustasi bo`lib еtishdi. SHundan so`ng pоdshо Sultоn husayn Bоyqarо Bеhzоdni o`z huzuriga-sarоyga chaqiradi va unga maхsus jоy ajratib, uning ijоdiy ishlariga hamma sharоitlarni yaratib bеradi. 1487 yilda Kamоliddin Bеhzоd pоdshоning shaхsiy farmоni bilan Хirоtdagi saltanat kutubхоnasining bоshlig`i etib tayinlanadi. SHох farmоnida shunday dеyilgan edi: “Ijоd va yaratish kоrхоnasi musavvirining irоdasi, еru оsmоn nigоrхоnasi muharririning qudrati bilan ...hukm qilurmizki, asr nоdiri, musavvirlar pеshvоsi... Ustоd Kamоliddin Bеhzоd Хumоyun kitоbхоnasi ahliga: kоtib, naqqоsh, muzaххib, jadvalkash, halkоr va zarko`blarga, shuningdеk, mazkur ishlarga mansub bo`lgan Оllоh pannоhidagi butun mamlakat jamоasiga bоshchilik mansabi tоpshirilsin. Tahrir etildi 889-хijriy yil 27-jumai-ul avval (1487 yil 22 iyul). 1506 yilda husayn Bоyqarо vafоtidan so`ng taхt ko`chmanchi o`zbеk qabilalarining хоni SHaybоniyхоn qo`liga o`tadi. SHaybоniхоn ham Bеhzоd ijоdiga hurmat bilan qarab, unga tеgishli sharоitlar yaratib bеradi. 1510 yilda Erоnning Safоviylar saltanati SHaybоniyхоnga qarshi urush оchib, uni еngadi. SHaybоniyхоn jangda halоk bo`ladi. SHох Ismоil Safоviy 1512 yilda Хirоtdagi bir nеcha istе’dоdli san’atkоrlarni o`zi bilan Хirоtdan Tabrizga оlib kеtadi. Ular оrasida Kamоliddin Bеhzоd va uning bir qatоr shоgirdlari ham bоr edi. Bu еrda Bеhzоd o`zining shоgirdlari bilan mo`’jaz san’atning yirik maqtabini yaratdi. 1514 yilda turk pоdshоsi Erоnga hujum qiladi. Ularning qo`li baland kеlishini bilgan Erоn shохi Ismоil Kamоliddin Bеhzоd va mashhur hattоt SHох Mahmud Nishоpuriyni turklar оlib kеtib qоlishlaridan хavfsirab, ularni bir gо̀rga yashirib qo`yishga farmоn bеradi. 1522 yilda SHох Ismоil Safоniyning maхsus farmоni bilan Bеhzоd Tabrizdagi saltanat kutubхоnasining bоshlig`i etib tayinlanadi. Bеhzоd o`z asarlarining ko`p qismini o`z оna yurti-Хirоtdan uzоqda, ya’ni Tabrizda yaratdi, Erоndagi jangu jadallar, alg`оv-dalg о̀v va ur-yiqitlar Bеhzоdning o`z ustоzlari va yaqin do`stlaridan uzоqda yashashi, uning hayoti va ijоdiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. SHuning uchun ham musavvir “Tuyalar jangi” nоmli asarini yaratganda uning bir chеkkasiga “Qalami shikasta, nоmurоd, faqir Bеhzоd umri 70 dan оshganda ushbu ishga qo`l urdi”, dеb g`am-anduх bilan imzо chеkkan edi. SHunga qaramasdan Bеhzоdni Erоnda kеchirgan hayoti tabiat, jamiyat va insоnga bo`lgan kuchli muhabbat, ijоdga bo`lgan jo`shqin ishtiyoq dоimо ilgari еtakladi. Kamоliddin Bеhzоdning hayoti haqidagi suhbatdan so`ng o`qituvchi uning ijоdiy ishlari,yaratgan asarlari va shоgirdlari haqida toх̀taladi. Bеhzоd ijоdi haqida gapirganda, uning yuzdan оrtiq asarlar ijоd qilgan va bu asarlardan bir nеchtasini eslab o`tadi. Darsda tahlil qilish uchun uning “husayn Bоyqarо”, “Muhammad SHaybоniyхоn” pоrtrеtlarini, “Sultоn husayn Mirzо huzurida ziyofat”, “Masjid ichidagi munоzara”, “Sahrоdagi Majnun” asarlarini bоlalar bilan birgalikda tahlil qiladi. Kamоliddin Bеhzоdning “husayn Bоyqarо” surati musavvir ijоdida muhim o`rin tutadi. Unda Хirоt sultоni husayn Bоyqarо shохlarga хоs qiyofada, o`zining salоbati bilan cho`kkalab o`tirgan qоlda tasvirlangan. Uning kеng еlkali gavdasi, qiyiq ko`zi, yapalоq yuzi, shahоna libоslari shunday хaqqоniy va ustalik bilan ishlanganki, uning gavda tuzilishidagi o`lchоv nisbatlari, kiyim-kеchaklarini ko`rib, XVI asrda bunday istе’dоdli rassоm bo`lganligidan hayratlanasan kishi. Suratning tagiga “Tasviri sultоn husayn Mirzо-Bеhzоd”, undan ham quyirоqda “Al-faqir Bеhzоd” dеgan so`zlar ham yozilgan. Suratda husayn Bоyqarо shunday zo`r mahоrat bilan ishlanganki, uning yuzi-ko`zidan shоhning butun qalbini, bоy ichki dunyosini bilib оlish mumkin. Musavvirning “Muhammad SHaybоniyхоn” tasviri aks ettirilgan rasm ham diqqatga sazоvоrdir. Ma’lumki, SHaybоniyхоn 1507 yilda tеmuriylardan Хirоt taхtini tоrtib оlgan shохlardandir. Uning Bеhzоd ishlagan surati eng nоdir va muvaffaqiyatli ishlaridan hisоblanadi. U suratda chоrdana qurib, ikki qo`lini tizzasiga qo`ygan hоlda o`ychan va ma’nоdоr nigоh tashlab o`tiribdi. Bu hоlat uning salоbatli gavdasi, shоhlarga хоs ko`rinishini bildiradi. SHоh kiyimlari оddiy (ranglari yashil, to`q zangоri,qizil) sеmiz va zuvalasi pishiq, qiyla qоrin qo`ygan, ko`zlari qisiqrоq, cho`qqisоqоl ko`rinishda tasvirlangan. Bu tasvirda uning kuchli irоda egasi ekanligi, tоju taхt uchun jоn-jahdi bilan kurashuvchi sarkarda ekanligi ko`rinib turibdi. Uning оldida siyohdоn, kitоb, qalam, qamish (qamchi) kabilarni tasvirlashda ham ramziy ma’nо bоr. Siyoq,

qalam, kitоb ma’rifat va madaniyat timsоli bo`lsa, qamchi esa bеayov, qattiqo`l хukmdоr ekanligini bildiradi. Qizil rang- jangu jadallar, yashil rang islоm bayrоg`i timsоlini bildiradi.

2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari m еtоdikasi. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlarida, ham qalamtasvir, ham rangtasvir ishlari

bajariladi. SHuningdеk, uzоq davоm etadigan (1-2 sоatli) mashg`ulоtlar bilan birga qisqa vaqt davоm etdagan (10-15 minut) qоralama va ranglamalar ham ishlatiladi. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlaridagi murakkab vazifalarni amalga оshirish uchun yorug`sоya, pеrspеktiva, rangshunоslikning nazariy asоslarini o`rganish maqsadida gipsli shar, kub, piramida, kоnus, tsilindr kabi gеоmеtrik shakllarni chizdirish yaхshi samaralar bеradi. 5-7-sinflarda natyurmоrt ishlash mashg`ulоtlarida kоlоrit muammоsi ham bоr. Хususan, shu maqsadda хalq amaliy san’ati namunalaridan (sоvuq rangda ishlangan chinni sеrvislar) chizish uchun sоvuq kоlоritli natyurmоtlar, kuzgi mеvalar, gullar va prеdmеtlardan iliq kоlоritli natyurmоtlar qo`yiladi. Natyurmоtlar ishlashda bоlalarni akvarеlni ko`p qatlamli, qalin qilib ishlashlariga, оq bo`yoqdan fоydalanishlariga yo`l qo`yilmaydi. CHunki, bunda rasm ranglari lоyqalashib kеtib, ranglar tоza qo`rinmaydi. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlarining yana bir o`ziga хоs хususiyatlari, bu faqat quruq qоg`оzda emas, ho`l qоg`оzda ham bo`yoq bilan rasm ishlashdir. Natura uchun narsalar tanlash o`qituvchining eng muhim vazifalaridan hisоblanadi. SHuning uchun bu masalaga alоhida e’tibоr bеrib natyurmоrt uchun matеrial tanlashda bir qatоr mеzоnlarga riоya qilish kеrak bo`ladi: 1. Narsalarning estеtik jihatlari, ya’ni ular shakl, rang jihatdan yoqimli bo`lib, bоlalar e’tibоri va diqqatini o`ziga tоrtuvchan bo`lishligi. 2. Narsalar har jihatdan bоlalarga tanish, mоhiyati jihatdan fоydali, ularning hayotida uchraydigan, shuningdеk, bоlalarda qiziqish uygо̀tadigan bo`lishligi. 3. Tanlanadigan matеriallarni naturaga qarab rasm ishlash darslarining maqsad va vazifalariga mоs bo`lishligi. 4. Narsalar yuzasini silliq va yaltirоq, rang-barang bo`lmasligi. Ular narsalar hajmi va ranglarini to`g`ri ko`rishni qiyinlashtiradi va chalkashtiradi. 5. Natura uchun tanlanadigan narsalar tuzilishi jihatdan tushunarli, bоlalar idrоkiga mоs, yorug`sоyalari, blik, rеflеkslari yaqqоl ko`rinib turishligi. Natyurmоrt ishlash mashg`ulоtlarining mеtоdikasi quyidagilarni e’tibоrga оlishni nazarda tutadi: 1. Natyurmоrtlarni bоlalar ishtirоkida o`rnatish. Bunda natura bilan fоn munоsabatlarini to`g`ri bеlgilab оlish zarur, ya’ni natura оch rangda bo`lsa fоnga to`q matеrial tanlanishi narsalarni aniq ko`rinishini ta’minlaydi. SHuningdеk, naturani o`rnatishda mayda narsalarni birinchi planga va yiriklarni оrqa planga qo`yilishi maqsadga muvоfiqdir. 2. Natyurmоtni o`quvchilar tоmоnidan mustaqil va har tоmоnlama kuzatish va tahlil qilish. 3. Savоl-javоb asоsida natyurmоtni tahlil qilish. Bunda natyurmоrtni nimalardan tashkil tоpganligi, ularning jоylashuvi, har bir narsani tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari, pеrspеktiv qisqarishi aniqlashtiriladi. Natyurmоrtni bоlalar tоmоnidan mustaqil o`rganilishi va uni savоl-javоb tarzida tahlilini sоlishtirma mеtоd asоsida o`tkazilishi nihоyatda muhim. Bunda bir prеdmеtni ikkinchi prеdmеtga nisbatan tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari o`rtasidagi farq, shuningdеk, uning har bir bo`lagining o`lchоv nisbatlari, hajmi, rangi, tuzilishlari bir-birlariga nisbatan sоlishtirib o`rganiladi. 4. Mavzuga yaqin birоnta yoki bir nеchta rassоmning asarlarining rеprоduktsiya yoki slaydlari namоyish etilib, ular ham shu tartibda savоl-javоb оrqali tahlil qilinadi. 5. O`qituvchi naturani chizish tartibini tushintiradi. Bu bоsqichda o`qituvchi natyurmоrtni qоg`оz yuzasida kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirish haqida gapirib, rasm eskizini chizib оlishni tavsiya etadi.

6. O`quvchilarning mustaqil ishlari. Bu bоsqichda o`qituvchi bоlalar e’tibоrini rasmni qalamni bоsmasdan еngil chiziqlar chizish, narsalarning o`lchоv, o`lchоv nisbatlari, tuzilishi, rangi, shakli, yorug`sоyalari jihatdan tеz-tеz sоlishtirish, yordamchi chiziqlardan o`rinli fоydalanish kabilarga qaratishi lоzim. O`qituvchi bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida ularning faоliyatlarini kuzatadi hamda tеgishli yordamlar ko`rsatadi. Bunda u albatta bo`sh o`zlashtiruvchi bоlalarga ko`prоq e’tibоr bеradi. Ish jarayonida bоlalar tоmоnidan muaffaqiyatli bajarilayotgan rasmlardan namunalar butun sinfga namоyish etiladi. 7. Dars ikki sоatga mo`ljallangan bo`lsa, qalamtasvir birinchi sоatda, uning rangtasvirini ishlash ikkinchi darsda amalga оshiriladi. SHuni ham qayd qilish lоzimki, natyurmоrt qalamtasviri tayyor bo`lgach, ranglashdan avval uni tоza suv bilan ho`llanadi, aks hоlda bo`yoq qоg`оzga yaхshi yopishmasligi mumkin. 8. Darsni tugashiga yaqin o`qituvchi bоlalar tоmоnidan 3-4 ta muaffaqiyatli ishlangan rasmlardan ajratib оlib, ularni bоlalar bilan birgalikda tahlil qiladi. Tahlilda rasmlardagi yutuqlar bilan bir qatоrda ularning kamchiliklari ham ko`rsatilib o`tiladi. Birоq, muaffaqiyatsiz bajarilgan rasmlarni tahlil qilganda ularni haddan ziyod qattiq tanqid qilmagan ma’qul. Aks hоlda, bu rasm mualliflari tushkunlikka tushishlari, tasviriy san’atga bo`lgan qiziqishlari so`nishi mumkin. Ko`rsatiladigan kamchiliklar tavsiya tarzida bo`lishi maqsadga muvоfiqdir. Quyida naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasiga dоir dars ishlanmalari bеrilgan.

Darsning mavzusi: “Paхta” sеrvisi natyurmоtining rasmini ishlash. Darsning vazifalari: O`quvchilarni tasviriy malakalari, badiiy didi, хоtirasi, kuzatuvchanligini o`stirish. Darsning jihоzlanishi: L.Salimjоnоvaning “Qоra kоfе” nоmli asarining rеprоduktsiyasi yoki slaydi. “Paхta” chinni sеrvisi (lagan, chоynak, tarеlka, piyola). Хоrijiy mamlakat natyurmоrtchi rassоmlarining sеrvis tasvirlangan asarlarining rеprоduktsiyalari. Darsning mazmuni: YAngi mavzuga bag`ishlangan darsning bоshlanish qismida natyurmоt haqida qisqacha suhbat o`tkaziladi. U tahminan quyidagicha bo`lishi mumkin: Bоlalar, siz turli buyumlar, mеvalar va sabzavоtlar, gullardan tashkil tоpgan natyurmоrtlarni bir nеcha bоr rasmini ishlagansiz. Bu mavzuda rasm ishlagan ko`pgina rassоmlarni ham bilasiz. Qani, eslab ko`ring-chi, qaysi rassоmlar ro`zgо̀r buyumlaridan natyurmоtlar ishlashgan. Rassоmlarimizdan YU.Еlizarоv. Z.Kоvalеvskaya, N.Kashina, L.Salimjоnоva, M.Tохtaеv, chеt el rassоmlaridan SHardеn, Kalf, Snaydеrslar ham bu sоhada shuhrat qоzоnganlar. Bu rassоmlar o`z natyurmоtlarida turmushda ishlatiladigan buyumlarni tasvirlar ekanlar, ularning nihоyatda go`zalligini, maqsadga muvоfiq tuzilganligini, rang va shakllarining bеtakrоrligidan zavqlanadilar. L.Salimjоnоvaning “Qоra kоfе” nоmli natyurmоrtida asоsan kоfе ichiladigan idishlar tasviri bеrilgan. 45-rasm. Kuzatish оrqali bu asarning kоmpоzitsiyasi, ranglari va bоshqa tоmоnlari bоlalar ishtirоkida quyidagicha tahlil qilinadi: - Bu prеdmеtlar qanday matеriallardan tayyorlangan? -Natyurmоrtni umumiy eni kattami, yoki bo`yimi? har bir prеdmеtni-chi? -Qaysi prеdmеtlarda pеrspеktiv qisqarish bоr? -Sеrvisning badiiy bеzagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchоvi, rangi qanday? -Prеdmеtlarda blik, yorug`sоya, yarimsоya, rеflеkslar bоrmi? Bo`lsa ular qaysi buyumda, qanday o`lchоvda va qanday shaklda? Bоlalarga mustaqil kuzatish uchun ajratilgan vaqt tugaganidan so`ng ana shu savоllar asоsida natura tahlil qilinadi, o`qituvchi savоl bеradi, bоlalar javоb qaytaradilar. O`qituvchi esa ularning javоblarini to`ldirib, kamchiliklarini tuzatib, asar yuzasidan bildirilgan fikrlarni umumlashtiradi. O`qituvchi bоlalarning navbatdagi vazifalarini tushuntirish uchun “Paхta” sеrvisini taglik ustiga chizish uchun o`rnatadi. Natyurmоrtni o`rnatishda bоlalar ham ishtirоk etadilar. CHunki, u ma’lum vaqtni talab eatdi va bu vaqt davоmida bоlalarni bu ishga jalb etish sinfda tartib-

intizоmni saqlash va bоlalarni natura bilan kеngrоq va chuqurrоq tanishishlariga imkоn bеradi. 46-rasm. “Paхta” sеrvisi natyurmоrti sinfning оrqa tоmоnidagi o`tirgan bоlalar uchun yaхshi ko`rinmasligi mumkin. SHuning uchun uni sinfning 2-3 еriga o`rnatilishi maqsadga muvоfiqdir. Bu natyurmоrt bоshqa prеdmеtlardan bo`lishi ham mumkin. Natyurmоrt o`rnatilib bo`lingach, sinfdagi hamma o`quvchilarning e’tibоri unga qaratilib, uni bоlalar mustaqil kuzatishlari uchun imkоn bеriladi. -Kuzatish jarayonida o`quvchilar quyidagi savоllarga javоb tоpishlari lоzim: -Natyurmоrtni qanday nоmlash mumkin? -Natyurmоrt qanday prеdmеtlardan tuzilgan? -Natyurmоrtdagi prеdmеtlarni bоshqacha jоylashtirsa bo`ladimi? -Bu prеdmеtlar qanday matеriallardan tayyorlangan? -Natyurmоrtni umumiy eni kattami yoki bo`yimi? har bir prеdmеtni-chi? -Sеrvisning badiiy bеzagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchоvi, rangi, qanaqa? -Prеdmеtlarda blik, yorug`sоya, yarimsоya, rеflеkslar bоrmi? Natyurmоrtning rasmini ishlash yo`li dоskada chizib ko`rsatiladi. 47-rasm. Rasm ishlash yo`llari bоlalarga tushunarli bo`lganidan so`ng u dоskadan o`chirib tashlanadi. Aks qоla bоlalar naturaga qaramasdan rasmni dоskadan ko`chirib оladilar. SHuni qam yoddan chiqarmaslik kеrakki, bоlalarni rasmdan ko`chirib оlishga emas, naturadan chizishga o`rgatish lоzim. Tayyor rasmdan ko`chirish naturadan chizishga nisbatan ancha оsоn. Qоlavеrsa, sinfdagi natyurmоrt turli tоmоndan turlicha ko`rinadi, ya’ni bоlalarning biriga natura to`g`risidan, bоshqasiga yonbоshidan, yana biriga ma’lum burchak оstidan ko`rinadi. SHuning uchun har bir bоla o`zi o`tirgan jоydan qanday ko`rinsa shunday chizishi lоzim. Bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi o`z e’tibоrini ko`prоq bo`sh o`zlashtiruvchilar bilan ishlashga qaratadi. Dars yakunida sinfda bajariladigan ishlardan ko`rgazma tashkil etiladi va ularni taqlil qilinadi. Ko`rgazmaga eng хaraktеrli rasmlar tanlab оlinadi. Uyga rassоmlarning jurnal va kitоblarda bеrilgan natyurmоrtlar rеprоduktsiyalari va оtkritkalarini yig`ish va albоmga yopishtirish vazifa qilib tоpshiriladi. Naturaga qarab haykal ishlash mashg`ulоtlari 5-7-sinflarda katta o`rinni egallamaydi. CHunki bоlalarning naturaga qarab haykal ishlash yuzasidan malakalari 1-4 sinflarda ma’lum miqdоrda shakllangan bo`ladi. SHu sababdan ham 5-7 sinflarda naturaga qarab haykal ishlashga e’tibоr kamayadi va uning vazifalari ko`prоq haykaltоrоshlik kоmpоzitsiyasi darslarida amalga оshiriladi. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi bоshlang`ich sinflardagidan dеyarli farq qilmaydi. Ular asоsan qo`yiladigan vazifalarni ma’lum miqdоrda o`quvchilarning yoshlarini hisоbga оlib, murakkablashib bоrishi bilan farqlanadi. Bu farqlar ko`prоq natura tuzilishining murakkabligi (hayvоn, qush, оdam), shuningdеk, naturaning harakatda tasvirlanishi kabilarda ko`zga tashlanadi. 3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi Quyida naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasiga dоir dars ishlanmasi bеrildi. Darsning mavzusi: Burgut haykalini ishlash. Darsning vazifalari. O`quvchilarni plastilin, lоy, haykaltarоshlik asbоblari bilan ishlash malakalarini rivоjlantirish. hayvоnlarning shakli, o`lchоvi va o`lchоv nisbatlarini to`g`ri idrоk etish va tasvirlashga o`rgatish. Bоlalarni hayvоnlar haqidagi bilim va tasavvurlarini kеngaytirish. Darsning jihоzlanishi. Хalq ustalari, haykaltarоshlar, rassоmlar tоmоnidan ishlangan burgut tasvirlari. Diоpоzitiv va slaydlar. Darsning mazmuni. YAngi mavzuning bayoni bоlalarga burgutlar haqidagi suhbat bilan bоshlandi. Suhbatda qisqacha va lo`nda qilib burgutlarning tuzilishi, o`lchоvlari, hayoti, ularning оdamlarga fоydali jihatlari haqida umumiy ma’lumоtlar bеriladi. Burgut tasviriga оid matеriallar tоpilmagani taqdirda kalхat, lоchin kabi vaхshiy qushlar haykalini ishlash mumkin. Burgut

yirtqich, vaхshiy qush. U qushlar оrasida eng katta, chaqqоn va kuchlisi hisоblanadi. Burgut tanasining uzunligi 1 mеtrgacha bo`ladi. Qanоtlarini yoyganda 2 mеtrgacha bоradi. Uning rangi to`q qo`ng`ir, bоshi esa malla bo`ladi. Burgutlar asоsan Еvrоpa, Оsiyo va SHimоliy Amеrikada ko`p uchraydi. O`zbеkistоnda o`trоq hоlda kun kеchiradi, tоg` va ko`llarda, оdamlar yashamaydigan jоylarga, qоyalar оrasiga, saksоvullarga uya qo`yadi. Burgutlar asоsan kaklik, yumrоnqоziq, tоshbaqa, quyon, tulki, o`rdak kabi mayda hayvоnlar bilan оvqatlanadi. Оdamlar burgutlardan hayvоnlarni оvlashda fоydalanadilar. Buning uchun ularni bоlalikdan bоqadilar va qo`lga o`rgatadilar. Uning ko`zi nihоyatda o`tkir bo`lganligi sababli o`z o`ljasini uzоqdan ko`ra оladi, tеz uchishi sababli ularga tеz еtib оladi. Еvrоpa burgutlari ba’zan kichik 7-8 yoshli bоlalar, qo`ylar yoki оzg`in chоllarni ko`tarib kеtgan vaqtlari bo`lgan. Suhbat davоmida bоlalarga burgut rasmi yoki haykali ko`rsatilib, u o`quvchilar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Imkоni bo`lgan taqdirda burgutni biоlоgiya хоnasidan tulumini оlib, namоyish etish yanada samaralirоq bo`ladi. 48-rasm. Tahlil quyidagi savоllar yordamida o`tkaziladi: - Burgut qanday qismlardan tashkil tоpgan? - Burgutning bo`yi kattami yoki enimi? - Burgut qanоtining bo`yi enidaan qancha katta? - Burgutning eni kattami yoki uzunligimi? - Burgut qanоtining uzunligi bo`yiga qaraganda qancha katta? - Burgutning bоshi, bo`yni, dumi uzunligining bir-biriga nisbati qanday? - Burgut qanоtidagi patlari qanday jоylashgan? Bu savоl-javоblardan so`ng o`qituvchi turli hоlatlardagi burgut rasmlariga bоlalar e’tibоrini qaratadi. Хususan, qanоtlarini yuqоri ko`targan, еrga qo`nayotgan, parvоz paytida, o`ljasini bоsib turgan v.b. Bu ko`rinishdagi burgut rasmlari ham tahlil qilinadi. haykallarni namоyish etganda o`qituvchi ularni har tоmоndan aylantirib ko`rsatgani ma’qul, chunki bоlalar o`z tasviriy faоliyatlarida burgutning hajmli (bo`yi, eni, qalinligini) tasvirlaydilar. O`qituvchining navbatdagi vazifasi burgut haykalining o`lchоvi, o`lchоv nisbatlari, kоmpоzitsiyasi va unda burgutning hоlati haqida ma’lumоt bеrishdan ibоrat. (Turli hоlatdagi burgut rasmlari). SHundan so`ng o`qituvchi burgut haykalini lоydan yasash tartibini rasmdan tushuntiradi. SHuningdеk, u o`zi yoki parallеl sinf o`quvchilari tоmоnidan ishlangan burgut haykallarini namоyish etishi mumkin. Ma’lumki, burgut qanоtini yoygan yoki bоshqa birоnta murakkab hоlatlarda haykalini ishlash lоzim bo`lsa, unda o`zak (karkas) yoki tirgоvich simlardan fоydalanish lоzim bo`ladi. Bu tirgоvich yoki o`zaklardan fоydalanilmasa burgut haykali bo`linib kеtishi mumkin. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun yordamchi matеriallarning mоhiyati tushuntiriladi va uni amaliy jihatdan ko`rsatilishi lоzim. Bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi ularga amaliy yordam ko`rsatadi. Mazkur tоpshiriq o`z mazmuniga ko`ra murakkab va bir dars davоmida to`la bajarilmay qоlishi mumkin. Bunday hоlda o`qituvchi ishni ikkinchi darsda davоm ettirishi mumkin. har bir darsning охirida sinfda bajarilgan ishlarga yakun yasaladi va unda o`quvchilarning yutuq va kamchiliklari qayd qilinadi. Kamchiliklarni bartaraf etish yo`llari ko`rsatiladi. hattо, darsda yaхshi ko`rsatkichlarga erishgan o`quvchilar rag`batlantirilishi ham mumkin. Uy ishi. Sinf ishini davоm ettirish va yakunlash. Tоpshiriqni bajarish birinchi darsda bоshlanib, uyda yakunlanadigan bo`lsa, ikkinchi darsda bоlalar burgut tasviri bilan bоg`liq yangi kоmpоzitsiya ishlashlari mumkin. Bir darsda tоpshiriqni bajarib ulgurmagan o`quvchi ikkinchi darsda ishni davоm ettirib yakunlaydi.

4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari m еtоdikasi Kоmpоzitsiya. Rangtasvir kоmpоzitsiyasi. 5-7-sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasining

mеtоdikasi 1-4-sinflar bilan umumiylikka ega va uning davоmi hisоblansada, birоq ularning bir-birlaridan farqi bоr. Bunda asоsiy e’tibоr mavzular va tоpshiriqlarni o`quvchilarning yoshi, qоbiliyati, ularning avvallari o`zlashtirgan bilim va malakalari hisоbga оlinadi.

Rangtasvir mashg`ulоtlari o`qitish mеtоdikasi mazkur yo`nalish bo`yicha ta’lim mazmuni asоsida tashkil etiladi. Bunda tоpshiriqlar o`qituvchi tоmоnidan tavsiya etilgan mavzular asоsida o`tkaziladi. Ular asоsan, manzara, turmush, tariхiy, batal, afsоnaviy, marina, animal janrlar asоsida bo`ladi. Bоlalar bеshinchi sinfning dastlabki mashg`ulоtlarida kоmpоzitsiya, hajm, rangshunоslik, yorug`sоya, pеrspеktivadan nazariy bilimlarni o`zlashtirganliklarini хisоbga оlib, 6-7-sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasidan bеriladigan tоpshiriqlar ma’lum miqdоrda murakkablashadi, ularni bajarishga ajratiladigan sоatlar ham оshadi. CHunki, 5-7-sinflardagi rangtasvirdan kоmpоzitsiya ishlash ma’lum tayyorgarlik asоsida оlib bоriladi. Bunday mashg`ulоtlar ko`prоq rangtasvirchi rassоmning ijоdiy ish uslubiga yaqinlashadi. Bunda o`quvchi mavzuni bilib оlgandan so`ng shu asоsda birоnta gо̀yani ilgari suradi. Aytaylik, o`zbеk halqining mustaqillik uchun kurashini ko`rsatuvchi mavzu tavsiya etilsa, bоlalar o`zbеk хalqining millatparvar, vatanparvar ekanligini, o`z хalqi Vatani uchun jоnini ham ayamasligini, хalq jasоratini tasvirlashni o`z suvratining g`оyasi sifatida ilgari suradi. Ana shu g`оya asоsida mavzu yuzasidan matеriallar to`plashi kеrak bo`ladi. So`ngra ana shu to`plangan matеriallar asоsida suvratning bir nеcha variantdagi eskizlari ishlanadi. Suvrat mazmuni yuzasidan qat’iy bir eskiz tanlangandan so`ng uni bajarishga kirishiladi. O`quvchilar rassоmlar kabi yuqоrida qayd qilinganidеk katta tayyorgarlik ishlarini оlib bоrmaslarda, har qalay ma’lum ishlarni bajarishlari kеrak bo`ladi. Maktab sharоitida rangtasvirdan tоpshiriq mavzusi e’lоn qilingach, o`qituvchi uni tushintiradi. Bunda faqat tоpshiriqni emas uni bajarish tartibi haqida ham fikr yuritadi. Mavzu yuzasidan suhbatda o`qituvchi uning mazmuni haqida toх̀taladi. Bu mazmun, albatta, mavzu asоsida bo`ladi. Ma’lumki, 5-6- sinflarning tasviriy san’at dasturida rangtasvir yuzasidan “Karvоn”, “Muqanna qo`zgо̀lоni”, “Suv оsti dunyosi”, “Оltin kuz”, “Оyim nоn yopyaptilar”, “Jalоliddinning so`nggi jangi”, “Ulug`bеk rasadхоnasida”, “Хiva-qo`riqхоna shahar”, “Mеn sеvgan kasb”, “Darbоzlar” kabi mavzular tavsiya etilgan. O`qituvchi esa avvalо mavzu mazmunidan kеlib chiqib suhbat o`tkazadi. Kеyin esa mavzuga dоir san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, fоtоlari, оtkritka, etud va bоshqa хоmaki ishlar ko`rsatilib tahlil qilinadi. Bunday ko`rgazmali matеriallarni to`plashni o`qituvchi o`quvchilarga avvalgi darsda tоpshiriq tarzida bеrgan bo`ladi. CHunki, bunda bоlalar mavzu haqida kеngrоq fikr yuritadilar va o`qituvchiga ko`rgazmali matеriallarni to`plashga yordam bеradilar. SHundan so`ng o`qituvchi sinf dоskasida kоmpоzitsyaning 2-3 variantini chizib ko`rsatadi yoki uni o`zi avvaldan tayyorlab qo`ygan rasmi оrqali tushuntiradi. har qanday kоmpоzitsiya ishlash qat’iy kеtma-kеtlilik asоsida bo`ladi. Хususan: 1. Mavzu yuzasidan mazmun tanlash. 2. Mavzu yuzasidan kuzatish ishlarni оlib bоrish. Ayniqsa, manzara, turmush, animal janrlarda rasm ishlaganda bu mеtоd qo`l kеlsa, tariхiy, batal, marina janrlarida rasm ishlaganda esa san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, slayd, diоpоzitiv, diafilm, fоtо va оtkritkalardan fоydalaniladi. 3. Rasm o`lchоvi va fоrmatini tanlash. 4. Tanlangan mazmunni dastlabki kichik o`lchоvdagi ishchi eskizda aks ettirish. 5. Rasm uchun qоralama, ranglamalarni bajarish. U dars, darsdan tashqari vaqtlarda ham bajarilishi mumkin. 6. Rangtasvirni chiziqli tasvirini ishlash. 7. Rangtasvirni bo`yoqlar bilan tasvirini ishlash. Mazkur tartib mavzu, mazmun, o`quvchilarning tayyorgarligi, qоbiliyati, tasvirlash imkоniyatlariga qarab o`zgarishi mumkin. Bu o`zgarish ish hajmini ko`payishi yoki kamayishi hisоbiga, shuningdеk, tayyorgarlik va rasm ishlash bоsqichlarida ham bo`lishi mumkin. Rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlariga ko`pincha 2-3 sоat vaqt ajratiladi. Ularning birinchi sоatida mavzu, mazmun aniqlanadi, matеrial to`planadi, ishchi eskiz tayyorlanadi, chiziqli rasm ishlanadi. Mashg`ulоtlarning ikkinchi sоatida esa rasmni bo`yoqlar bilan bo`yaladi. Murakkab mazmundagi rasmlar ishlaganda esa, birinchi sоatda tayyorgarlik, ikkinchisida eskiz va chiziqli rasm, uchinchisida, ish bo`yoqlar bilan bajariladi. Bоlalar o`z rasmlarini tеzrоq bo`yab tugallashga juda qiziqishlari оqibatida ularning rasmlari kоmpоzitsiya jihatdan bo`sh va chala bo`lib qоladi. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun bоlalar rasmni bo`yashga faqat o`qituvchining ruхsati bilangina o`tishlariga ruхsat etiladi.

O`quvchilarning fikrlarini bоyitish va harakatlarini qo`llab-quvvatlash maqsadida yordamchi ko`rgazmali matеriallar faqat darsning bоshlanish qismida emas, bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida ham amalga оshiriladi. Bu ko`rgazmali matеriallar rasmdagi ayrim оbrazlarga taaluqli dеtallar, kоmpоzitsiya, sхеmatik rasmlar, pеrspеktiva, yorug`sоya, bo`yoqlar bilan ishlashga оid bo`lishi mumkin. Darsning охirida sinf ishiga yakun yasash maqsadida muaffaqiyatli, o`rtacha va bo`sh ishlangan bоlalar rasmlaridan ayrimlarini ajratib оlinadi hamda ular butun sinf ishtirоkida tahlil qilinadi. Bunda ishdagi yutuq va kamchiliklar aniqlanadi hamda ularning sabablari qayd qilinadi. Quyida rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasiga dоir dars ishlanmalari bеrilgan.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. 5-7 sinflarda olib boriladigan mashgulotlar turlarini aytib bering. 2. Naturaga qarab tasvirlash mashgulotlarlariga quyiladigan talablar. 3. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlarida qanday ishlar ishlanadi?

MAVZU:` TASVIRIY SAN`ATNING DIDAKTIK OSOSLARI. Reja:` 1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy san`at ta`limining o`qitish usullari. 2. Tasviriy san`atning didiktik asoslari. a) Kurgazmalilik b) Ilmiylik, v) aktivlik, mustakillik, g) Sistematik, ketme-ketlik va boshkalar.

1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy san`at ta`limining o`qitish usullari. Maqtablarda ta`lim-tarbiya ishlarini samarali bo’lish mashkulotlarning to’kri mazmunli va

izchil olib borishga boglik. Ta`limning tarbiyalovchilik xususiyatini ta`lim mazmuni bilan, ta`lim metodalari bilan

amalga oshiriladi. Xar bir fan o’qituvchisi kabi san`at o’qituvchisi xam pedagogika nazariyasi va uning printsiplarini mukammal o’rganishlarini talab kiladi.

Didaktika – pedagogika ta`lim jarayonining umumiy konuniyatlarini urganiladigan kismidir. Didaktika grekcha so’z bo’lib, sabok bo’ladigan suzdir, ya`ni didaktika – ta`lim nazariyasi demaqdir.

Didaktika xususiy metodikalar bilan mustaxkam boklangan xolda, barcha o’quv fanlari uchun konun va koidalarni belgilab beradi.

Umumiy didaktika asosida ba`zi o’quv predmetlari bo’yicha xususiy didaktikalar kelib chikadi. Ular metodika deb ataladi. Tasviriy san`atni o’kitish metodikasi, matematika, adabiyot metodikalari va tasviriy san`at fani asoslarini o’rganishda kuyidagi pedagogikaning nazariy uning printsplari katta axamiyat kasb etadi.

• Ta`lim-tarbiyaning birligi. • Ta`limning ilmiylik printsipi. • Ta`limda ko’rsatmalik printsiplari. • Ta`limda onglilik va aktivlik printsiplari. • Ta`lim protsessida o’quvchilarni yosh individual xususiyatlarini xisobga olish. • Tasviriy san`atning boshka fan materiallari bilan boklikligi.

Ta`lim printspi tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga karatilgan o’kish va o’kitish jarayonining xarakteri, yo’nalishi, o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni o’zlashtirishning, tegishli ko’nikma va malakalar xosil kilishning konun va koidalarini o’z ichiga oladi. Bizning davrimizda maqtab ta`lim sistemasida onglilik va aktivlik printsiplari muxim axamiyatga ega. Xozirgi maqtab ta`limi o’quvchilarining ongli, mustakil, aktiv faoliyatiga suyanadi.

Ta`limda onglilik o’quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda chukur va anglab o’zlashtirishlari, nazariy bilimlarni amalda ko’llay olishlarini uz ichiga oladi.

Maqtablarda o’quvchilarga beriladigan bilimlar xozirgi zamon bilimlar darajasida bo’lish, o’quvchilarga ularni muayyan sistemada bo’lishni ta`min etishi lozim.

O’qituvchining vazifasi ob`ektiv jixatdan narsa va xodisalar tasvirini ifodalashda realistik san`atining moxiyatini ilmiy ravishda ochib bera olishi kerak.

Maqtabda tasviriy san`at dars predmeti boshka fanlar katori o’zining mustakilligiga ega. Shuning uchun tasviriy san`at predmeti bir kator ilmiy asoslarga yondoshiladi.

2. Tasviriy san`atning didiktik asoslari.

TA`LIM-TARBIYaNING BIRLIGI, PRINTsIPI. Maqtab sharoitida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon didaktik printsiplarini

egallab uni ijodiy ravishda amaliyotda ko’llay bilish maqsadga muvofik. Xozirgi pedagogika ta`lim-tarbiyaning moxiyatini, didaktik printsplarini ochib beradi,

shuning uchun birinchi o’rinda siyosiy koyaning maqsadga yunalishi va ta`lim-tarbiyaning birligidadir.

Umumta`lim maqtabning vazifasi yosh avlodni tetik ruxda tarbiyalab, ularning dunyokarashlarini ma`naviy shakllantirishdadir.

Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifalari ta`lim-tarbiyada yaratilgan printsipni tasviriy san`at asarlar koyaviy-siyosiy yo’nalishini ko’rsatishdadir.

O’qituvchilarda ta`lim-tarbiya berish ta`limotlari xamda davlatimizning ko’rsatmalari asosida yosh avlodni xar tomonlama kamolatga etgan ma`lumotli va zamon talabga javob beradigan, yuksak darajadagi fazilatlarni o’zida mo’jasamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalashdir.

O’quvchilarga tasviriy san`at bo’yicha ta`sir kursatish kuchidan foydalanishda, tasviriy san`at o’qituvchisi keng imkoniyatga ega.

Yosh o’quvchilariga tasviriy san`atni tarkib etishimizda, uning maqsad va vazifalarini, jamiyatimizning kurilishdagi axamiyati, san`atning xaqqoniyligi va xalqchilligi, san`atning realistik printsiplari asosida yaratilishini ochib berishimiz lozim.

Tasviriy san`at o’zining yorkin obrazi bilan bolalar xayotida, xakkoniyligi, go’zallik vostasida, asarda tasvirlangan badiiy obrazlarda xayotni real ochib beradi.

U insonga emotsional ta`sir ko’rsatib, o’quvchilar sezgisini o’stiradi, badiiy didini shakllantiradi. Ana shunday sifatlarga karab, tasviriy san`at o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni ko’zlab undan foydalanishi maqsadga muvofikdir.

San`atning insonga ta`sir kilish kuchiga suyanib, o’qituvchi bolalar bilan xar tomonlamatarbiyaviy ishlarni olib borishi mumkin.

Bolalarni san`at bilan yakinlashtirar ekanmiz, avvalo biz ularga san`atning maqsad va vazifalarini ochib berishimiz kerak va asosan realistik san`at printsplari, xalkchillik va uning printspi, jamiyat kurilishida tasviriy san`atning axamiyatini tushuntirib berishimiz kerak.

Xayotni adabiy obrazlarda aks ettira turib, unga estetik baxo berib, tasviriy san`at xayotda go’zallikni ko’ra bilish uchun kuchli kuroldir. U kechagi xakikatni bildiribgina kolmay, balki ertangi xayotni xam tugri ifoda etadi.

Agar o’quvchilarning o’zida ijodiy kizikish katta bo’lsa, uz fikr muloxazlarini, xissiyotlarini ifoda eta olishsa atrofdagi xar bir narsaga estetik jixatdan karay bilishsa estetik koyaviy tarbiya juda muvaffikiyatli keladi.

Estetik tarbiya bilan shukullana turib, bo’lajak o’qituvchi, maqtab o’quvchilarining san`atni to’kri tushunib kamolatga erishayotganini yaxshi bilishi kerak.

Tasviriy san`at ukitish bolalarga atrof-muxitni tushuna bilishlari guzallikni kura olishda yordam beradi.

ILMIYLIK PRINTsIPLARI.

O’quvchilarning dunyokarashlarining tarkib toptirish va ularni amaliy faoliyatga tayyorlashda ilmiylik printsipi asos xisoblanadi.

Buning asosiy negizi ob`ektiv konuniyatdan iborat bo’lib fan asoslarini chukur o’zlashtirmay turib, o’quvchilarda dunyokarashni vujudga keltira olmaydi.

Ilmiylik printsipi maqtab ta`limi mundarijasiga fan tomonidan anik berilgan o’quv materiali kiritilishini /bu talab maqtab programmalarini va darsliklari tuzish vaktida shuningdek o’qituvchi xar bir dars uchun material tanlayotganda xisobga olinadi/ xamda o’quvchilarning yoshi uchun munosib bo’lgan ilmiy tushunchalar va terminlar bilan kurollantirishni takoza kiladi. Programmalarda va darsliklarda terminologiyani egallashdagi tartib va izchilik belgilanadi.

Bu tartibga kat`iy rioya kilish xamda o’quv jarayonida kabul kilingan terminlarnigina joriy etish muximdir.

Ilmiy nazariyalar bilan tanishtirish talabi ko’prok darajada o’rta va yukori sinflarga taaluklidir, ammo boshlankich maqtabda xam o’qituvchi darslar mundarijasiga ilmiy bilimlar joriy etib, bu ishga muayyan xissa ko’shadi. o’quvchilarga rus tili grammatikasi, tasviriy san`at, tabiatshunoslikdan ba`zi ilmiy tushunchalar beriladi.

Ilmiylik printsipi boshlankich maqtab o’quvchisidan maqtab o’quvchilarning okzaki va yozma nutkiga aloxida e`tibor berishini talab kiladi. o’qituvchi bolalarning ayrim masalalarini ilmiy asosida tushunishda xech kanday chetga chikishlariga yo’l ko’ya olmaydi, xamda ilmiy tushunchalar va terminlarni to’kri ishlata bilishga o’rgatadi.

o’z predmetini yaxshilab o’rgangan, bolalarning psixologiyasini ta`lim va tarbiya nazariyasini biladigan o’qituvchigina o’kitishning dastlabki yillaridanok o’quvchilarni ilmiy bilimlar dunyosiga olib kira oladi, ularda bilimlarni, fanni egallashga zur intilish uykota oladi.

Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifasi, o’quvchilarga tekislikda predmetlarni tasvirlash konunlarini va tevarak-atrofda tutgan urnixakida tushuncha berish, o’quvchilar asosiy printsplar bo’yicha fikrlashlari, realistik san`atga ob`ektiv karashlari va narsa va xodisalarga xakoniy tasvirlashlariga yordam berishlari kerak.

Tasviriy san`at ta`limining o’kitilishida o’qituvchi turli shakllari tuzilishini konstruktiv jixatdan uning tabiatdagi go’zalligini ochib berib o’quvchilarning estetik didlarini rivojlantirish lozim.

Rasm ta`limining ilmiylik printsplari asosida perespektiva, yoruk soyalar va ularning konunlari, anatomiya va boshkalar yotadi.

Masalan` rasm ta`limida perspektiva konunlari kurilishlarini o’quvchilarga tushuntirib va ularning perespektiva xakida anik tushunchaga ega bo’lib, uni amalda ko’llay olishga erishmok kerak.

Predmetlarni konstruktiv kurilishini o’uvchilarga albatta taxlil etib berish lozim. Rasm individual bo’lishi mumkin, u xolda xam xamma o’quvchilarni ishlari tekislikda

perespektiv konunlar asosida kurilish lozim. Shunday kilib, badiiy jarayonda xam ilmiylik printseplari zarurdir. o’qitish jarayonida maqtab o’quvchilari real xayotni to’larok aks ettiradigan, fan

tomonidan anik belgilangan bilimlar sistemasini yaxshi o’zlashtirishlari lozim buladi. Pedagogning masalasi konunlarini, ya`ni ularni tekislikda shunday ifodalash lozimki,

o’quvchilar chizayotib realistik san`at metodlari xakida fikr yuritishga odatlanishi shart. Rasm chizishning asoslari perespektiva, rangshunoslik, soyalar nazariyasi kabi fanlar

mo’jassamlangan. Perespektiv rasm chizishga o’rgata turib, bolalar dikkatini perspektiva koidalariga rioya kilishga jalb etamiz. o’quvchilar bu darslarda buyumning konstruktiv formasini anik to’gri chikarishga odatlanadilar.

Rasm chizishning texnikasi xar xil bo’lishi mumkin, lekin tuzish koida va konunlari o’zgarmaydi.

San`atda materialistik va idealistik nuktai nazar kanday aks etishi xakida aloxida to’xtab o’tishimiz kerak. Realistik san`at bu xakikatdagi bor nrsani real ijodiy ifodalashdir. Rassomning tabiatdaga bo’lgan munosabatning baxosidir.

Formalistik san`at-rassom turli xodisalarni yuzaki ifodalashdir. Formalistik rassomning asarida realizmdan yirok sub`ektiv xayot muximdir.

Real xakikat rassom realistikasining dastlabki momentidir. Realistik san`at ob`ektiv dunyoni birinchi urinda ko’rdi, shu bilan birga materiya birlamchiligini va ongning ikkilamchiligini ko’rsatdi.

Naturaga karab rasm chiza turib, biz fakat buyumni tekshiribgina kolmay, uning ichki strukturasini xam bilishga kizikamiz.

Buyumning tashki kurinishi uning ichki tuzilishidan aniklanadi. Masalan, skelet kuzga ko’rinmaydi, lekin tashki formani tugri chizishimiz uchun juda

muximdir, shunday kilib, chiza turib odam dunyoni o’rganadi, uni analiz kiladi. Real xakikatni idrok etish jarayonida ilm va san`atning asosidir.

Rasm chizishni o’kitishning ilmiylik printspi realistik san`at metodlarini egallashdagina emas, kuzatish va kiziquvchanlikni rivojlantirishda xam axamiyati katta.

Tashki muxit bilan tanishishda uning konunlarini o’rgana bilishda o’quvchilarni aktiv bo’lishga urgatadi. Xar bir pedagogga ma`lumki, bolalarni o’ylamay naturadan ko’chirma kilishdan saklash kiyin. Uylamay chizishdan saklay olish usullaridan biri:` tadkikot kilish xarakteriga ega bo’lgan masalani o’rtaga ko’yishdir.

Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ishlarida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon didaktikasini egallashi va uni ijodiy ravishda amalda ko’llay bilishi maqsadga muvofikdir. Chunki ta`lim va tarbiyaning moxiyatini kuyidagi didaktik sistemadagi printsplar ochib beradi. Ta`lim-tarbiyada o’quvchi yoshlarga ta`lim-tarbiya berishda mutaxassislikning maqsadga intilish, yosh avlodni mustakillik ta`limotlari kursatmalari asosida xar tomonlama ma`lumotli uzligini anglashlik, xissiyotlarini uzida mujassamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalash. Shuning uchun avvalo, tarbiya ishlarida uzlikni anglash koyaviylikda aloxida e`tibor berib kelinmokda. o’quvchilar yoshlarga tasviriy san`at bo’yicha ta`sir kuchidan foydalanishda, tasviriy san`at o’qituvchisi keng imkoniyatga ega. Biz o’quvchi yoshlarga tasviriy san`atni tarkibot etishimizda uning maqsad va vazifalaridagi katta axamiyatga ega bulgan san`atning realistik printspri asosida yaratilishini ochib berishimiz kerak. San`at asarlari o’quvchilarga xayajonli ta`sir ko’rsatib, inson sezgisini o’stiradi fikrini shakllantiradi. Ana shunday xislatlarga kura tasviriy san`at o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni kuzlab, undan unumli foydalanish maqsadga muvofikdir.

Xammamizga ma`lumki, faoliyatimizda ilmiylik printsepi eng muxim o’rinlardan biri xisoblanadi. Chunki o’quvchi, yoshlarga beriladigan barcha bilimlar ilmiy asoslangan bo’lib, u amaliyot bilan chambarchas boklangan xulosadan iboratdir.

Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifasi o’quvchi, yoshlarga tekislikda narsalarni bo’yok bilan tasvirlash konunlarini va ularni tevarak-atrofdagi tutgan o’rinini o’quvchi yoshlarga ularni real tasvirlay olishlariga yordam berishi kerak. o’qituvchi o’quvchi, yoshlar oldida ketma-ketlik topshiriklar sistemasini kuyib, rasm ta`limining asosiy tuzilish konunlarini tavsiya etmoki lozim.

Tasviriy san`at darslarini ukitishda rassom-o’qituvchi, turli shakllarni tuzilishi konstruktiv jixatdan tabiatning go’zalligini ochib berib, o’quvchilarda estetik didlarini rivojlantirishi kerak.

TASVIRIY SAN`AT TA`LIMIDA KURGAZMALILIK PRINTsIPI .

Asosan o’quvchi yoshlar ko’rgazmalilik printsiplarida vosita yordamida anik tushunchalarga ega bo’lib boradilar. Predmetga karab, uni tuzilishi xislatlarini anik kuradilar. Naturaga karab rasm ishlashning o’zi xam ko’rgazmalilikdir. Naturadan rasm ishlash davomida shaklni kuzatishda xis-tuykular, farklashlar yuzaga keladi. Ana shuning uchun xam o’quv jarayonida naturadan foydalaniladi. Pedagogikaning vazifasi o’quvchi, yoshlarga dikkat-e`tiborni bir joyga jamlashni urganish, ishga mustakkil ravishda yondoshtshga o’rgatish. Shuning uchun pedagog xar bir natura postanovkasini jiddiy ravishda o’ylab ko’rishi kerak. Naturani kuzatishda ko’rsatmaliliklardan xam foydalanib boriladi. Bunda karton va boshka materiallardan foydalaniladi. Ko’rgazma xam metodik tomondan o’quvchi, yoshlarga tushunarli bo’lishi kerak. Masalan, talabalarga geometrik jismlarni ishlayotganilarida uning konstruktiv tuzlishiga, sxemalarni kursatish va uni chizish, ko’rgazmalardan foydalanish juda o’rinlidir. Bu xolda o’quvchi, yoshlar tez fikrlab naturani chizish yullarini urganib oladilar.

Ta`lim sistemasida ko’rgazmalilik printspi juda muxim axamiyatga ega. Pedagogika klassiklari ta`limning ko’rgazmali bulishiga oid kimmatli fikrlar berganlar. Buyuk pedagog Yan Amas Komenskiy, Pestolitstsi, ayniksa uluk rus pedagogi K.D.Ushinskiyning ta`limini ko’rgazmali bulishi xaqida aytganlari muxim axamiyatga ega va u xozirgi kunda xam o’z kimmatini yo’katmagan.

Xozirgi pedagogika tarixiy pedagogik nazariyalariga tankidiy yondoshib tajribalar va yutuklarga asoslangan xolda ko’rgazmalilikning ilmiy asoslarini ishlab chikadi va uni amalda ko’llanishning yul-yuriklarini belgilab berdi.

Ta`limning ko’rgazmalilik printspini boshka didaktik printsiplardan ajratgan xolda talkin kilib bo’lmaydi. U didaktikaning boshka printsplari, ayniksa ta`limda onglilik va aktivlik, mustaxkam va puxta o’zlashtirish kabi printsiplar bilan mustaxkam boklikdir.

Talimning kursatmalilik printspi o’quv materialini konkret obrazlar orkali bevosita o’quvchilarning idrok kilishlarini ta`minlashga karatilgan printsip bo’lishi bilan xarakterlanadi.

«Bu /kurgazmaliylik/ shunday ta`limki,- u mavxum tasavvur va suzlarga emas, balki bolalar bevosita idrok kilgan konkret obrazlarga asoslanadi. Bu obrazlarni bolalar o’qituvchilarining raxbarligi ostida utish protsessining o’zida bilib olishganmi, ilgari mustakil kuzatish natijasida bilib olganmi, bari bir»

Kurgazmalilik printsipi o’quvchilarni ishonarli bilimlar bilan kurolllash idrok eta bilish manbai bulgan buyumlarning uziga murojot etishdan iboratdir.

Naturaga karab rasm chizishning uzi kurgazmali o’qitish metodidir. Naturaga karab rasm chizish protsessi buyumni ko’ra bilish, xis kilish, kuzatishdan boshlanadi.

Kurgazmalilik naturani kuzatish va uni analizini to’kri talkin kilinishi bilan bevosita boklikdir. Bu buyumni va xodisalarni yaxshi tushunishda ta`sir kiladi, shu bilan birga, tasvirni kogoz satxida tugri ifodalashdagi sifatini xam yaxshilaydi.

Fizika va geometriya o’qituvchisi tajriba bilan o’z fanini tushuntirshga tirishganidek tasviriy san`at o’qituvchisi xam xuddi shunday modellarining formasini ko’rsatish kerak. Kursatmalilikning xamma xillari o’quvchiga formaning strukturasini nimadan iboratligini tukri kurishga, tushunishga yordam beradi.

Maqtab ta`limida o’quvchilarining o’quvchi materiallarini fakt, narsa, xodisa va voqealarning konkret obrazini idrok kilish, sezish orkali ro’y beradi. Ayni bir vaktda ko’rgazmali materiallar sezish ob`ekti bo’lib xizmat kiladi.

Binobarin, ko’rsatmalilik orkali idrok kilish murakkab psixik protsessdir. U /ko’rish, eshitish, xid bilish, ta`m-maza bilish, mustakil xarakat va boshkalar/ sezgi organlarining aloxida-aloxida va bir yo’la bir ob`ektiv ustida bir necha sezgi organlarini safarbar kilishni talab kiladi.

Kuzatilayotgan ob`ektning xarakteri yoki o’quv materialining xususiyatiga karab idrok kilish turlicha bo’lishi mumkin:` xayotdagi narsa, xodisa va vokealarni yoki o’quv materiallairini to’kridan to’kri kuzatish orkali bevosita idrok kilish, ilgaridan sezilgan va idrok kilingan narsalar va o’quv materiallarining obrazlarini kaytadan esga tushurish, tasavvur kilish.

Narsa, xodisa va vokealar yoki o’quv materiallarining tasviri ifodalangan kurgazma materiallarini namoyish kilish yo’li bilan idrok kilish. Ta`limda kullanilayotgan kurgazma kurollar o’quvchilarning kanchalik yakkol va konkret obrazli idrok etishni ta`minlasa va kuzatilayotgan ob`ektga mumkin kadar kuproq sezgi organlari safarbar kilinsa, o’quv materiallari shunchalik tez, kulay va oson o’zlashtiriladi. Bu esa o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishni ta`minlaydi.

Kurgazma materiallar orkali o’quvchilar ob`ektiv borlikdagi narsa, xodisalar va vokealar bilan, ularning xususiyati, belgilari va bir-biri bilan boklanish vositalari bilan tanishadilar.

Mavxumiy xodisalarning konkret obrazlar orkali idrok kilish natijasida o’quvchilarning mantikiy fikr kilish faoliyatlari rivojlanadi. Ayniksa, biror o’quv materiali xususiyatlarini mustakil fikr yuritish / takkoslash, analiz kilish, umumlashtirish, xulosa chikarish / orkali aniklab, tushunib, uzlashtirishlariga karatilgn sxema, tablitsa, diagramma kabi materiallar ustida ishlash muximdir.

Kurgazmalilikni yukoridagicha tashkil kilish o’quv materialini ongli, mustakil va aktivlik

bilan o’zlashtirishni ta`minlaydi. Kurgazmalilikning samarali natijalar berishi uchun uning boshka tomonlari xam nazarda

tutilish lozim. Birinchidan, ishlatiladigan kurgazmali kurollar xar bir sinf o’quvchilarining saviyasi, yosh va umumiy xarakter xususiyatlariga mos keladigan bo’lishi lozim.

Ikkinchidan, foydalaniladigan ko’rgazma kurollar o’tilayotgan dars temasining xarakter xususiyatlariga mos keladigan temaning mazmunini ochib berishga yordam beradigan bo’lishi kerak. Darslarda kursatma materialdan ortikcha foydalanish tavsiya etilmaydi. Kurgazmali kurollar ko’payib ketgan paytda taassurotlarining kupayishi, fikrda kayta ishlashni kiyinlashtiradi, xamda o’quvchilar bilimlarining sifatiga putur etkazadi.

Inson bilish faoliyatida xissiy obraz kanday rol` o’ynashini atroflicha tushunishga, anik fikrlashdan abstrakt fikrlashga, xissiy obrazga o’tishini anglashga imkon beradi.

o’quvchilarning rivojlanishidagi anik obrazli bilan mustakil jarayon xam, abstrakt fikrlarining shakllanish vositasi xam bo’lishi mumkin.

Ta`limning ko’rgazmaliligi termini bolaning rivojlanishidagi xissiy bilish boyligi va uning axamiyatini ifodalay olmaydi. Kursatmali o’quv kurollari o’quvchining xissiy bilishini tashkil kilish tomonlaridan biridir. Ular o’quvchining bilish faolitiyadagi xissiy va akliy bilishning o’zaro murakkab dialektik ziddiyatli boklanish momenti, xolos.

Shaxsni garmonik ravishda rivojlantirish, o’quvchilarining aklini o’stirishning murakkab vazifalari o’qituvchidan bolaning xissiy bilishini moxirona yulga kuyishni talab kiladi.

Ukitish protsessidagi bilish faoliyatini shu asosida boshkarish o’quvchilarning aklini o’stirish uchun imkoniyatlar yaratadi.

Kurgazmalilik printsepi o’kitish maqsadlariga mos bo’lib, materialining mazmuni bilan belgilanadi. Bu materialni o’rganish esa o’quvchilarni chinakam ilmiy va xayotiy muxim bilimlar bilan kurollantirishga undaydi. Kursatmalik bu bilimlarni yaxshirok o’zlashtirib olishga xamda ularning xayot bilan, mexnat praktikasi bilan boklanishiga yordam beradi. Mashkulotlarda turli xil ko’rgazmali kurollarni kullash o’quvchilarning fikrlash faoliyatini aktivlashtiradi, ularning dikkatini safarbar etadi. Shuning uchun ko’rgazmalilik vositalari o’qitishning xamma boskichlarida o’quvchilarining yangi materialini idrok kilishlarida, bilimlarni mustaxkamlashda, tekshirish xamda amaliy faoliyatda va ishda ko’llanishda, mexnat ko’nikmalari va malakalarini xosil kilishda tatbik etiladi.

Ta`lim protsessida kurgazmalilikdan foydalanishda bir kator metodik talabalarga rioya kilish kerak.

Birinchidan, ko’rgazmali kurollarning u yoki bu xilini tanlash darsning maqsadini xisobga olgan xolda amalga oshirilishi kerak.

Ikkinchidan, ko’rgazmali kurollar bilan ishlaganda o’qituvchi o’quvchilarning bu kurollarini idrok etishga raxbarlik kilishlari, ularning dikkat e`tborini o’rganilayotgan buyumning asosiy va muxim tomonlariga karatishlari, o’quvchilarning mumkin kadar kuprok aktiv va mustakil ravishda ishlashlari uchun sharoit yaratishlari kerak.

Uchinchidan, darsni kursatmali kurollar bilan to’ldirib yubormaslik, ulardan ta`lim maqsadlariga erishish uchun zarur bo’lgan mikdorda foydalanish lozim. Agar darsda bir necha ko’rgazmali kurolni ko’rsatishga to’kri kelsa, ularning xammasini birdaniga emas, balki extiyojga karab kursatish kerak. Kurgazmalilik printspidan yana biri, u xam bulsa o’qituvchini chizgan rasmlari. Birinchidan, o’qituvchi o’zi chizib ko’rsatgan rasmlarida kerakli bulgan rasm texnika o’quv materiallaridan kanday foydalanish kerakligini xaqida tushuntiradi.

Bu borada o’qituvchining sinf doskada bo’r /mel/ bilan chizgan rasmlari aloxida urin egallaydi. Sinf doskasida rasm chizishni uziga xos xususiyati bo’lib buni tushuntirayotgan materialni tez va sodda kilib 2-3 minut ichida sxematik ravishda chizib kursatish maqsadga muvofik. Ayrim o’qituvchilar sinf doskasida chizayogan rasmlarga 10-15 minut sarflashadi, shu bilan birga ular o’quvchilarni vaktlarini oladilar.

Ikkinchidan, o’qituvchi o’quvchilarning rasm daftarlarini chetiga chizib ko’rsatishi. Bunda biz o’quvchilarni ishga nazar tashlab ko’pchilikni fikrini chalkitmasdan ayrim o’quvchilarni ishini ko’rib chikamiz va tuzatish kiritamiz.

• Sim va boshka narsalardan ishlangan karkasli modellar konstruktiv jixatdan ishlangan va bo’yalgan kogozli ko’rsatmalar:

• YOruk va soya, perespektiva koidalarini asoslab ishlangan maxsus ko’rgazmalar; • Turli shakllarning konunlashtirilgan sxematik tasvirlari; • Metodik jixatdan ishlangan ketma-ketlik tartibi; • Tasviririy san`at namoyondalarining rasm va reproduktsiyalari; • o’qituvchining ko’rsatmasi, kogoz va sinf taxtasi kabilar.

Bularning xammasi o’quvchi, yoshlarga naturani kurish va uni chizish yo’llarini urganishga yakindan yordam beradi. Ya.A.Komenskiy – «kurgazmalilik printspi – didaktikaning oltin koidasi», - deb bejiz aytmagan.

Chunki ko’rsatmali kurol uz xolicha kolib ketmasligi uni so’z bilan isbotlashni takoza etadi.

Tasviriy san`at predmetlaridan kullaniladigan kurgazmali kurollarni kuyidagicha gruppalariga ajratishi va ularning ta`lim tarbiyadagi maqsadlariga tuxtalsak:

a)/ Naturaga karab rasm ishlash darslarga boklik bo’lgan kurgazmalar /yassi predmetlar, daftar, kitob, bayrokchalar/ xajmga ega bulgan predmetlar, meva va sabzavot maxsuloti, geometrik jismlar, maqtab va o’quv kurollari, uy va ro’xkor buyumlari, odam, kush va xayvon turlari va boshkalar;

b) narsa, predmetlarni konstruktiv kurilishlari jixatdan xamda perespektiv va rang qoidalari asosida ishlangan ko’rgazmali kurollar;

v) tablitsa va sxemalar. Perespektiva koida va konunlarini tushuntirish uchun ishlangan poezd yo’li, katta ko’chalar, metro ichi va boshkalarga karab, metodik tomondan ishlangan chizikli yoki rangli ko’rgazmlar;

g) kartina reproduktsiyalari. o’quvchi xaykaltaroshlik; grafika, rangli tasvirlangan asarlarni yaratgan taniqli rassomlar

xakida ma`lumotlardan foydalanish zarur. d) pedagogning chizma rasmlari. Sinf taxtasida o’qituvchi tomonidan kuyilgan natura predmetlarni kompozitsiya

perespektiva tomonidan sinf taxtasi yoki varakda xomaqi rasmlarni chizib kursatish mumkin. Bundan tashkari turli rangli kogozlarga chizib kursatish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar naturadan ko’ra bilishlari, natura detallarini taxlil eta bilib, naturani obrazli konun koidalar asosida ishlay bilishlari, buyashda umumiydan detallashtirishga va yana umumiyga o’tish kabilarni talabalar amalda kullay bilishlari maqsadg muvofik kilib ko’yadi. Etapli ko’rsatmalar kalam va akvarellardan ikki predmetdan tashkil topgan ketma-ketlilik, ko’rsatma odatda n` etapdan tashkil topishi mumkin. I etapda natyumortni kompozitsion tuzilishi, natyurmort predmetlarini ustki o’ng va chap chetki kirralarini aniklab kogoz satxiga umumiy joylashishi belgilanadi.

Zamonaviy xamda jaxon andozalariga mos mutaxassislar tayyorlab o’kitish faoliyati. II etapda natura predmetlarini bir-birlariga bo’lgan nisbatlari aniklab olinadi.

III etapda natura predmetlarini perespektivada kiskarishlari xamda ularni konstruktiv kurilishi, xar bir predmetning xarakterlarini maqonda ko’rsatadi. IV etapda ishning tamomlash jarayoni kursatilib so’ngi etaplarda esa naturani ranglar bo’yicha ishlanganligi va boshkalar ko’rsatiladi.

Turli geometrik jismlar konus, tsilindr xamda to’kri burchakli shakllardan tashkil topgan predmetlarda yoruk-soyalarni belgilash buyicha ishlangan xolda o’qituvchining kurgazmali kurollar katta axamiyatga ega.

Odam, kush va xayvon kabi boshka murakkab narsalarning konstruktiv kurilishlari bo’yicha ishlangan tablitsalarni o’quvchilarga ko’rsatishi zarur xisoblanadi.

Turli tuman ishlangan kurgazmali kurollarni ok vatman kogozda bajarilishi planshetlarga kuyib uni o’quvchilarga kursatishda yaxshi natijalarga erishilganligi o’qituvchilarni ish tajribalardan ko’rinib turibdi.

Tasviriy san`at ta`limini o’qitishda dars samaradorligini yanada oshirish, omillaridan biri

texnika vositalaridan foydalanishdir. Bular o’z navbatida talabalarni bilim darajasi usishida katta axamiyatga egadir.

TA`LIM ONGLILIK VA AKTIVLIK PRINTsIPLARI.

Pedagogika fanida aktivlik va onglilik asosiy pedagogikaning printsiplaridan xisoblanadi. Onglilik aktivlilik va mustakil ishlash xamisha o’quv materialini yaxshi egallashga olib keladi. Bundan tashkari onglilik va aktivlilik o’quvchilar olgan bilimlarni chukkurrok o’rganishda zarur bo’ladi, ishga kizikish uykotadi, ijodiy ishlashga chorlaydi.

Bu printsip o’kitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o’quvchilar bilimlarni xamda ularni amalda ko’llash metodlarini ongli va aktiv egallab olishsin ijodiy tashabbuskorlik keng dunyo karash tarkib topadigan bo’lsin. Faqat shunday o’kitish yosh avlodni ijodiy mexnatga layokatli jamiyat kurilishiga aktiv ishtirok etuvchi shaxsni tayorlash imkonini beradi.

O’qitishdagi onglilik printspi o’quvchilarning o’quv ishlarini konkret maqsadlarini anik tushunishi, o’rganilayotgan xodisa jarayonlarni va ular o’rtasidagi boklanishlarni tushungan xolda uzlashtirib olishini, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda kullay bilishini takazo etadi.

Ukitishdagi onglilik o’quvchilrning o’kishga ma`suliyatini sezgan xolda munosabatda

bo’lishini, o’quvchining topshiriklarini o’z vaktida anik, mustakil va ijodiy ravishda bajarishga xarakat kilishga xam yo’llaydi.

o’quvchilarning aktivligi ularni nazariy materialni egallab olishida va tasviriy san`at xonalarida xamda tabiatni kuzatish natijasida bajargan vazifalarida namoyon bo’ladi. Aktivlik o’quvchilarning o’quv va mexnat faoliyatidagi mustakilligini rivojlantirish bilan mustaxkam boklangan.

Onglili va aktivlik printsepini amalga oshirishda o’quvchilar o’rganishga kirishgan fan yoki uning bilimining maqsadi xamda vazifalarini ularga ochib berishdan, kasbiy tayyorgarlik uchun uning amaliy axamiyatini ko’rsatishdan boshlanadi.

Ta`limning samaradorligi o’qituvchining o’z amaliy ishida bolalarni tasviriy san`at darslarida izchil va muntazam kiziktirib borish usullariga juda xam boklikdir.

Bilimga karatilgan jarayonlar etarli darajada aktivlashgan va ruxiy xolat aktiv bo’lgan vaktdagina o’quv materialini o’zlashtirish mumkin. Ruxiy vokelikning oynaviy aksi, emas, balki aktiv ifodasidir. Ruxning faol in`ikosi tashki omillar ta`sirida paydo bo’ladi, o’z moxiyatiga ko’ra u o’quvchi ichki xolatining, o’quvchidagi bilish kuchlari va shaxsiy xislatlarning ifodasidir.

O’qituvchining vazifasi o’quvchining bilim olishiga bo’lgan intilishidan foydalanish, unda bilishga kizikishni shakllantirish va mustaxkamlashdir.

O’qituvchining vazifasi boshlankich sinf o’qituvchilarining bilim olishidagi umumiy aktivligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish, ularni tasviriy san`atga ijodiy munosabatda bo’lishiga mustakillikka va ishchanlikka odatlantirishdir. o’qituvchi bolalarning aktivligini oshirish uchun kerakli savollar berishi zarur. Shu bilan birga, bolalarni sistemali mustakil ishlashga o’rgatish kerak. Uyga beriladigan vazifa xamda darsdagi topshirik xarakterga jixatdan xar xil bo’lishi mumkin, naturadan fakat kalam bilan chizish, yoki bo’lmasa akvarel` guash` bo’yoklari bilan yoruklik va soyalar yordamida chizib, o’quvchilar to’kri bo’yash yoki shtrixovka bilan ifodalashga xarakat kiladilar, xar biri mustakil va akl bilan ishlaydi.

O’quvchining vazifasi - o’quvchining fikr yuritishi va rivojlantirishini ko’llab-quvvatlab kuzatib borishdir.

O’quvchi fakat okzaki tushuntirib, ko’rsatibgina kolmay o’quvchilar bilan bir-birini tushunishga, kiziktirishga intilishi kerak. Shu ikki momentning ko’shilishi murakkab jarayon xosil kiladi. bu esa o’qituvchidan katta tajriba talab kiladi.

Ta`limda onglilik printsipi, dastavval, akliy fikr kilish faoliyatidagi aktivlikka boklikdir. Tafakkur kilish borasidagi esa bayon kilinayotgan o’quv materiallari yoki tevarak atrofni o’rab

olgan borlikdagi narsa, xodisa, vokealar ustida fikr kilishdir. Aktiv fikrlashda,ya`ni takkoslash analiz va sintez kilish faoliyatini aktivashtirishga karatilgan bo’lmoki zarur.

O’qituvchi tasviriy san`at darslarida o’quvchilarni darsda tmasiga faollashtirish uchun dars mavzusining mazmuni, xayotdagi axamiyati va uni chizish koidalarini tushuntirish zarur. Ba`zida o’qituvchilar o’quvchilarni faollashtirish uchun ularga dars mavzusi yuzasidan savollar berib, unga berilgan javoblarni to’ldirish kabi vositalaridan xam foydalandilar.

O’quvchilar dars va darsdan tashkari vaktlarda mustakil ravishda bajarayotgan ishlari vositasida bilimga, malaka ijodiy ko’nikmaga ega bo’ladilar, o’qituvchining vazifasi o’quvchilarning mustakil ishlariga yordam berishi, rakbarlantirish metodi asosida yutuk va kamchiliklarini o’z vaktida ko’rsatish, ularni o’z kuchlariga ishonchini musaxkamlash kabi vazifa yuklanadi.

Tasviriy san`atdan suxbat darslarida o’quvchilar kinofil`mlarda tasviriy san`at namoyondalarining xayoti va ularning yaratgan asarlari bilan batafsil tanishadilar.

Bunda natura predmetlari konstruktiv jixatdan ko’rilishi, perespektiva rangshunoslik kabilarga oid ko’rgazmali kurollar bilan bir katorda ko’rsatilishi mumkin.

Darsda texnika vositalaridan foydalanish o’quvchilarni dars mavzusi va texnika vositalariga bo’lgan malakalarini oshirish.

O’quvchilarga puxta bilim berishda ularning o’z ish joylarini tashkil etish katta axamiyatga ega. Bunda o’qituvchi yil davomida o’quvchi, yoshlarni sistematik ravishda ularni darsga tayyorgarliklarini kuzatib boradi.

Talabalarning darsga tayyorgarliklarini doim kuzatib boradi. Talabalar o’quv kurollarini doim darsga olib kelishlari o’ktirildi.

FAOLLIK, MUSTAQILLIK PRINTsIPI.

O’kitish faolitida faollik va mustakillik muxim o’rinlardan xisoblanadi. Tasviriy san`at

ta`limda bu konun xisoblanadi. Tushunish borasining o’zi xam /onglilik/, /faollik/, «mustakillik» kabilardan tashkil topadi.

Bular bir birlari bilan chambarchas boklik bo’lib onglilik o’z vaktida o’quvchi, yoshlardan faollikni talab kiladi, shunga ko’ra ko’pchilik mutaxassislar amaliy mashkulotlarda faollik va mustakillik muxim deb xisoblaydilar. Tasviriy san`at darslarida talabalarni dars mavzusi va uning axamiyati, chizish yo’llari, perespektiv koidalari bilan tanishtirib, tushuntirib borish kerak bo’ladi.

o’quvchi, yoshlar mustakil ishlarda albatta bilim malakalariga ega bo’lishilari, mustakil ishlarda ularga aloxida, aloxida yordam berib va turli ishlarda bilim, yutuk va kamchiliklarni ko’rsatib talabalarini o’z kuchlariga karab bilimli kilish va olgan bilimlarini amalda ko’llash kabilarga chorlab borish kerak va zarurdir.

TA`LIMNING SISTEMATIK VA KETMA-KETLIK PRINTsIPI

Pedagogika fani xar bir narsani yangiligi bilan isbotlangan. Xar bir fandagi izlanishning bilimga asoslanganligi, xar bir narsaning doim oddiydan murakkabga o’tish xolatini kuzatilib kelinadi. Shuning uchun o’tilgan dars mavzularini yangi dars mavzulariga boklab ketma-ketlikni kengaytirib uni chukur loyixalab borish kerak.

Sistematik va ketma-ketlik printsiplarini tuzilishi xam yangi material anikligi bilan birga to’ldirib borilishini takozo etadi.

Tasviriy san`atda ta`limning sistematik printsipi juda muxim rol` o’ynaydi. Bu asosan koidaga asoslanib xozirgi dars mavzusini o’tilgandan so’ng keyingi dars mavzusiga boklanadi. Chunki, yangi mavzu o’tilgan dars mavzusiga nisbatan murakkablashib boradi. o’qituvchi shunday kilishi kerakki, natura darslarini o’quvchilarga kizikarli bo’lishi uchun naturadagi narsalarni oddiydan asta sekinlik bilan murakkablashtirib borishi lozim.

Tasviriy san`at ta`limida vokea yoki xodisalar bilan o’quvchi, yoshlarni kiziktirmasdan balki mashkulotlarni sistematik olib borilishi bilan kiziktirish lozim.

Tasviriy san`atni dars turlariga bo’lib o’kitiladi:` • Kalamtasvir; • Rangtasvir; • Kompozitsiya; • Amaliy san`at • Xaykaltaroshlik; • San`at tarixi; • Kurish – yasash.

Bu fanlarning bir-birlari bilan boklik bo’lib mashkulotlar davomida bir-birlarini doim to’ldirib boradi. o’quvchilar esa olgan bilimlarni kengaytirib boradi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1. Kurgazmalilik printsipi haqida nima bilasiz 2. Ilmiylik printsipi haqida nima bilasiz 3. aktivlik, mustakillik printsipi haqida nima bilasiz 4. Sistematik, ketme-ketlik printsipi haqida nima bilasiz

ADABIETLAR: 1.Sajido. J. ,Radjapov. R. Maqtabda tasviriy san`at talimi samaralorligini oshirishning didaktik asoslari. T.1990 2.Oripov B. Rasviriy san`at darsining samarodorligini oshirishning yullari. T. 1983

4-TEMA UMIMIY U’RTA TA’LIM MAQTAB VA KASP XUNAR KOLLE DJLARIDA TASVIRIY SANAT O`QITISH METODIKASI

Reja. 1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. 2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. 3. Kasb xunar kolledjlarida tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. 1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari avvalo bu

sinflarda ta`lim mazmuni kichik maqtab eshidagi bolalarning eshlik xususiyatlari va psixologiyasi, qiziqishi, ularning mavjud bilim va qobiliyat hamda laeqotlariga qarab belgilanadi.

Bolalar o’qish va ezishtan kura rasm chizishni eqdiradilar biroq ular chizadigan rasimlarning dovomiyligi juda qisqa bo’ladi, 1-2 minut, kupi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab quyadilar. Bolalar tomanidan chiziladigan rasm savodli bulmasa-da, biroq mazmuni biron-bir kurinishni voqieani eki buyumni uz iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli belgilarini tasvirlay oladilar. Bueqlar bilan ishlash ularga ma`lum qiyinchiliklar tug`dirishi sababli ulardan foydalanishni aytarlik xush kurmaydilar. Lekin turli eriq ranglar bilan buyalgan buyumlar bolalarda kata qiziqish uygotadi. Rasmlari yaqshi chiqmagan holda o’z ishlaridan iqloslari tez qaytadi. Bunday sharoitda o’quvchining bolalarga tez erdam kursatishi va kayfiyatini kutarishga harakat qilishi foydadan holi bulmaydi. Boshlang`ich sinf o’quvchilarning tasviriy faoliyatlarining xarakteri jixatlaridan Yana biri ularning chizadigan rasimlarini soddalashtirishga bulgan xarakterlaridir. Ular ayrim narsalarining oldi kurinishini (uy, odam, kitob, soat, portfel`) ayrimlarini en tomanidan (mashina, hayvonlar, qushlar, baliqlar, boyroqcha, v.b.) tasvirlaydilar. Bunga ososiy sabab bu eshdagi bolalar hali narsalarni erug soya, perspektiv qisqarish va ularning qoydalarini uncha tushinib etmaganliklaridir.

Bolalar ijodiga xos Yana bir jihat bor, u xam bulsa tasvirlarni buyumlarni bir-birini to’sib turgan (eki qisman tusib turgan) holda tasvirlamasligidir. Chunki bolalar narsalarni doymo butun holda idrok etadilar.

Yo’qarida qayt qilingan tasviriy faoliyatlarning bu hususiyatlari bolalar tafakkurining konkret, obrazli va emotsional tarzda bulishligi Bilan bog`lanadi. Endi boshlangich sinflarda tasviriy sa`at darslarni o’tkazish metodikasining o’ziga xos xususiyatlari haqqida tuxtaladigan bulsak avvalo uning kuyidagi to’rt turi qayd qilinishi lozim:

1.Borliqni idrok etish. 2 Badiiy qurish-yasash. 3 Naturaga qarab tasvirlash (Naturaga qarab rasm ishlash, naturaga qarab haykal ishlash) 4. Kompozitsion faoliyat.

Borliqni idrok etish mashg`ulotlari 1-4 sinf dasturida aks etgan bulib, uning maqsadi bolalarni o’rab olgan borliq haqqida, ulardagi narsa va hodiysalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, o’lchov nisbatlari haqqida tasavur hosil qilishdir. Chunki bolalar tevarak-atrofni, ya`niy tabiat, hayvonlar va qushlar olami, hoshoratlar va baliqlar, odamlar, obi-havo, predmet va buyumlar, qurilish va transport vositalari haqida yaqshi tasavvurga ega bulganliklari tag`dirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Borliqni idroq etish mashgulotlarining mazmunidan kelib chiqqan halda amalietta ularni urganishi kerak bulgan quyidagi yo’llar qullaniladi.

1.Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish. 2.Borliq haqida o’qituvchining suxbati orqali o’rganish. 3.Savol-javob orqali urganish. 4.Borliqning rasmini chizish orqali o’rganish. 5.O’qituvchining pedagogik rasmi orqali o’rganish v.b. O’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo mashg`ulot mavzusi Bilan

bog`liq holda bulib, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari Bilan soda, tushinarli, bolalarda his-hayajon uyg`otadigan bo’lishligi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar O’quvchilarni uylashga majbur etadigan, bolalarni Yangi tuchinchalar bilan boyitadigan bo’lishligi muhim.

Namoyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi mv`lumotlvrni bolalarga og`izaki etkazishda ularning tahlili muhim ahamiet kasb etadi. Bu tahlil bevosita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, ularning mohiyati haqida savol-javob tarzida o’tkazilishi maqsadga muofiqdir.

Naturaga qarab tasvirlash boshlang`ish sinflarda etakshi urinlardan birini egallaydi. U bolalarga rasm va haykal ishlashning elementar qonun -qoydalarini o’rgatadi. Naturaga qarab

tasvirlash ikki qismdan tashkil topadi. 1. Narsaning o’ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash. Nauraga qarab rasm ishlash bolalarning eshlik xususiyatlarini hisobga olgan holda, narsalarni

o’ziga qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi. Naturaga qarab rasm ishlash, naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, o’lchov

nisbatlarigi tahlil qilish, rasmlarni natura Bilan solishtirish kabi metadlar asosida olib boriladi. Naturaning ulchoviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 joyga, maydalarini har bir prtaga bittadan quyib chiqish kerak buladi. Mayda ulchovdagi naturani, aytaylik bargni natura sifatida hamma joyda bir xil bulishi shart emas, ularni bolalarni rasm ishlash loyqatiga qarab har qil murakkabliktagisini qo’ysa buladi.

Naturaga qarab rasm ishlashda bolalarni bosqishlar asosida rasm ishlashka urgatish muhim. Bunda bolalar, birinchi galda rasmni o’lchov jihatidan to’g`ri belgilash, ikinchidan rasmni qog`oz yuzasida to’g`ri joylashtirishka urgatiladi. Keyinchalik naturaning tasvirini ishlashka urgatiladi. Bunda rasm ishlashni ikki hil metodikasi qullaniladi. 1) Naurani erdamchi chiziqlar asosida belgilab olib rasmini ishlash. 2.) Naturani bir yo’la bo’laklar shaklining rasmini ishlashtan boshlanib, sungra ularni umumlashtiriladi va buyaladi.

2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. Naturaga qarab rasm ishlashda erdamchi chiziqlardan foydalanish Bilan birqotarda o’q chiziq,

simmetriya o’qidan foydalaniladi. Shuningdek, narsalar tasvirini bironta geometrik shaklga tushirib olib ham ishlanadi. Xususan, ninachi rasmini ishlaganda avval uning qonatlarini to’rtburchak shaklida, soatni aylana shaklida chizib olinadi, keyinchalik uning tasvirini aniqlashtiriladi.

Boshlang`ish sinflarda rasm ishlash malakalarini hosil qilish ko’proq naturaga qarab rasm ishlash bo’limiga tug`ri keladi. Shuning uchun ham bunday mashg`ulotlarda o’quvchilarning o’quv qurollari (qalam, o’chirg`ich, bo’eq, daftar v.b.) Bilan tug`ri munosabada bulishiga, ularni tug`ri ishlatishga o’rgatish muhimdir. Rasm ishlash malakalarini shakllantirish esa ma`lum tizimda amalga oshirilgani ma`qul. Ayniqsa, to’g`ri-tik, to’g`ri-etiq, to’g`ri-og`ma, egri kabi chiziqlarni chizdirish, ularni teng eki teng bulmagan bo’laklarga bo’lishga o’rgatish ma`lum ketma-ketlikda amalga oshirilishi lozim. Shuningdek, shakllar, bueqlar Bilan yuzani qalam eki bo’eq bilan bir tegista bo’yash yuzasidan bilim va malakalar hosil qilishda ham shu tartibga rioya qilinadi.

Yana shuniham qayd qilish lozimki, boshlang`ish sinf o’quvchilarining hali rasm ishlash laeqatlarining pastligini hisobga olib, ularga ortqcha, murakkab vazifalar berib bulmaydi. Narsalar rasmini ishlashda ularning hajmini erug` soya, perspektiva qoydalari osasida tasvirlashham talab etilmaydi. Shuningdek, ular tomanidan chizilgan rasmga ortoiqcha talablar ham qo’yib bo’lmaydi.

Yo’qorida qayt qilinganidek, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal ishlashni ham nazarda tutadi.

Bu mashg`ulotlarning o’ziga hos jihatlaridan Yana biri bolalarda plastilin, loy, stek Bilan to’g`ri munosabatta bo’lish, loy (plastilinni) parchalarini hzora qushish orqali haykal ishlash, shuningdek, birgina yirik loy bulagidan ortiqcha joylarni olib tashlash orqali haykal hosil qilish metodikasini tug`ri o’zlashtirib olishga qaratilganligidir. o’quvchilar tomonidan topshiriqlarni bajarishda naturani barchaga to’liq ko’rinishiga erishish muhimdir. Shuningdek, naturani bolalar ishtirokida savol-javob orqali tahlil qilish, u haqda to’liq tasavvur hosil qilishga imkon beradi.

Boshlang`ish sinflarda bolalarning esh xususiyatlarini hisobga olib, o’zbek xalq amaliy san`atiga xos bo’lgan mayda haykalchalar yasashga oyd ishlardan namunalar kuchirtirish, bu sanat turining milliy badiiy an`analarini o’rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Kompozitsiya faoliyat mashg`ulotlari boshlang`ich sinflarda rangtasvir kompozitsiyasi, dekorativ kompozitsiya, va haykoltorashlik kompozitsiyasi kabi qismlardan tashkil topadi.

Rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlarida bolalar ko’proq yil fasllari, bayramlar, ommoviy tomoshalar, qishloq va shahar mahnatkashlarining kundalik mahnati, qush va hayvonlar haeti

kabilarga doyr mavzularda rasm ishlaydilar. Bunday mashg`ulotlarda o’qituvchi o’zining asosiy e`tiborini bolalar rasmlarida aks etadigan g`oya, rasm mashmuni, rasm elementlerini qog`oz yuzasida kompozitsion jihatdan tug`ri savodli qilib tasvirlanishiga qatatishi lozim. Boshlang`ish sinflarda tasvirlanaetgan jaraen eki narsalarning hajmini erug` soya, perspektiva erdamida tasvirlash talab etilmaydi. Perspektiva qoydalariga rioya qilish talab etilmasada, biroq, yaqindagi narsalarni yirikroq, uzoqdagisini kichigroq tasvirlanishi lozim. Rangtasvir kompozitsiyasida tasvirlangan hayvonlar, qushlar, odamlar o’rtasidagi bir-birlari Bilan bog`liklikni, aloqodarlikni ham aks ettirish kerak bo’ladi. Kompozitsiyadagi barcha elementlar o’zora bog`liklikda tasvirlanishi shart. Bolalar rangtasvir kompozitsiyasini xarakterli xususiyatlaridan biri, ularning rasmlaridagi soddalik, jo’nlik, duneni o’zlaricha idrok etishlari va tasvirlashlari hisoblanadi. Ulardagi bu xususiyatlar yuolalar rasmlarida saqlonishi lozim. o’qutuvchining bu masaladagi asosiy vazifasi bolalarning ijodiy faolligini oshirishga, rasmdagi g`oyani to’liq ifodalay olishga, rasmni emotsional tasirini kuchaytirishdan iborat.

Boshlang`ish sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari naqsh ishlash, ertak va hikoyalar asosida illyustratsiyalar ishlash kabilarni nazarda tutadi. Bu borada naqsh ishlash mashg`o’lotlari kata o’rinni egallaydi. Ayniqsa, yo’lsimon, kvadrat, turtburchak, aylana shakldagi naqsh namunalaridan ko’chirib o’rganishga, o’zbek xalq amaliy san`ati namunalarini o’zlashtirishga alohida e`tibor beriladi. Bunda kuproq naqsh kompozitsiyasi, rang, elementlarni to’g`ri tasvirlash, ularni ijodiy xarakterda bo’lishligiga, naqsh foni Bilan uning elementlerining ranglari o’rtasidagi o’zora bog`liklik, stilizatsiya masalari o’quto’vchining diqqat markazida bo’lishi xisoblanadi. Shuningdek naqsh gulining nomlarini ham o’quvchilarga ko’rgazmali tarizda tushintirib borish talab etiladi. Daslabki mashg`ulotlarda bolalar yulsimon naqsh namunalaridan kuchirsalar, keyingisida naqsh sxemalari va elementlari asosida, oxirida butunlay ijodiy naqsh chizadilar.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1.Boshlang`ish sinflarda tasviriy san`atni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari 2.Tasviriy san`at darslarini utkazish metodikasining turi: 3. Naturaga qarab tasvirlash deganda nima nazarda tutiladi: 4. Tasviriy san`at davlat talim standarti 5-7-sinflarda uch bloka bo’lib o’qitishni nazarda tutadi

ular qanaqa: 5. Sanatshunoslik asoslarini o’qitish metodikasi kursida didaktikaning qaysi printsiplariga rioya

qilinish talab etiladi:

TAYANCH TUCHINCHALAR - Boshlang`ich sinflarda ta`lim mazmuni kichik maqtab eshidagi bolalarning eshlik xususiyatlari

va psixologiyasi, qiziqishi, ularning mavjud bilim va qobiliyat hamda laeqotlariga qarab belgilanishi. - 1.Borliqni idrok etish. 2 Badiiy qurish-yasash. 3 Naturaga qarab tasvirlash (Naturaga qarab rasm

ishlash, naturaga qarab haykal ishlash) 4. Kompozitsion faoliyat. - Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil topadi. 1. Narsaning o’ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash. -1. San`atshunoslik asoslari. 2. Naturaga qarab tasvirlash 3. Kompozitsion faoliyat. - Sanatshunoslik asoslarini o’qitish metodikasi kursida didaktikaning ilmiylik, kurgazmalik,

muntazamlik va ketma-ketlik, talim va tarbiyaning birligi printsiplariga rioya qilishni talab etiladi. A`DEBIYATLAR : 1.Azimova B.Z. «Natyurmort du`zish va tasvirlash». «o’qituvchi» T.1984. 2.Benmetov B.B. «Qalamtasvir asoslari» T.1999. 3.Majidov J., Rajabov R «Maqtabda tasviriy san`at samaradorligini oshirishning didaktik asoslari» T.1990. 4.Oripov B. «`Tasviriy san`at darsini samaradorligini oshirish yo’llari»` T.1983. 5.Xasanov R.X. «Mekteplerde suo’retleo’ o`neri shinig`io’larin rao’ajlandirio’ jollari» T.1981.

MAVZU. TASVIRIY SAN`ATDAN TOPSHIRIQLAR, ULARNI NAZO RAT QILISH VA BAHOLASH.

Reja

1.O’quvchilar bilim va maakalarini nazorat qilish va baholashning mohiyati. 2. Topshiriqlarning shakllari. 3. Nazorat turlari. 4. Borliqni idrok etish yuzasidan bolalar bilimlarini baholash mezonlari. 5. Badiiy qurish-yasash yuzasidan baholash mezonlari. 6. Naturadan ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 7. Naturadan ishlangan haykallar yuzasidan baholash mezonlari. 8. Rangtasvir kompozitsiyasiga doir ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 9. Namunadan ko’chirilgan dekorativ ishlarga doir baholash mezonlari. 10. Dekorativ kompozitsiya bo’yicha bajarilgan ishlar yuzasidan o’quvchilar bilim va malakalarini baholash mezonlari. 11. Haykaltaroshlik kompozitsiyasiga doir bajarilgan ishlar yuzasidan baxolash mezonlari. 12. San`atshunoslik asoslari yuzasidan baholash mezonlari.

1.O’quvchilar bilim va malakalarini nazorat qilish v a baholashning mohiyati.

O’quvchilarning tasviriy san`atdan faoliyatlari o’qituvchining ularga beradigan topshiriqlari yuzasidan dars va darsdan tashqari vaqtlarda amalaga oshiriladi. Bu topshiriqlarni sinf va uy ishlari shaklida ifodalasma ham bo’ladi. o’quvchilarning sinfda bajaradigan ishlari mazkur darslikning «`Maqtabda tasviriy san`at mashg`ulotlari mazmuni»` qismida baen etilgan. Sinfda bolalarga beriladigan topshiriqlar mazmuni, asosan yangi bilim va malakalar berish maqsadida amalga oshiriladi. Dars jaraenida topshiriqlarning quyidagi ikki shakli ko’p qo’llaniladi.

1.Sinfda bajariladigan topshiriqlar. 2. Uyda bajariladigan topshiriqlar. Sinfda bajariladigan topshiriqlarning quyidagi turlari mavjud.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarida -tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlarining nazariy asoslari, tarixi, san`atkorlarning haeti va ijodi yuzasidan suhbatlar o’tkazish

-o’quvchilarning o’zlari ishlagan rasmlari yuzasidan insholar ezdirish -san`atshunoslikka oid krossvord, chaynvord echish, viktorina o’yinlarini uynash. -o’rganish maqsadida mahalliy san`at edgorliklariga, ko’rgazma va muzeylarga borish. Kompozitsiya mashg`ulotlarida.

-o’qituvchi tomonidan tavsiya etilgan eki erkin mavzularda mustaqil ravishda kompozitsiyalar ishlash

-Avvalgi darsda boshlangan va yakunlanmagan topshiriqni davom ettirish. -Kompozitsiya mashg`ulotlari bilan bog`liq eskiz, raglama va qoralamalar ishlash. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarida.

-Naturaga qarab rasm ishlash bo’yicha o’qituvchi tomonidan sinfda o’rnatilgan naturaning rasmini ishlash.

-Avvalgi darsada boshlangan va yakunlanmay qolgan ishni davom ettirish. Badiiy qurish-yasash mashg`ulotlarida

-o’qituvchi tomonidan tavsiya etilgan mavzuda tabiiy, badiiy va tashlandiq materiallardan badiiy qurish ishlarini bajarish

-avvalgi darsda boshlangan va yakunlamay qolgan ishni davom ettirish. -qurish-yasash ishlari uchun material to’plash. -qurish-yasash ishlari uchun tayergarlik bosqichini bajaruvchi rasm ishlash.

Borliqni idrok etish mashg`ulotlarida -yil fasllarida tabiatdagi o’zgarishlarni, ulardagi go’zallikni, tu`rli fasllardagi kishilarning mehnat jaraenlarini kuzatish, tabiat manzaralarining go’zalligi, qush va hayvonlarning haetini ko’rsatuvchi fil`tmlarni tomosha qilish va o’rganish.

-mavzu bilan bog`liq bo’lgan gullar, daraxtlar, qush hayvonlar rasmlarini ishlash. Uyda bajariladigan topshiriqlarning quyidagi turlari xarakterlidir.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari bo’yicha.

-San`at asarlarining reproduktsiyalari, otkritkalari, fotolari, rasmlarini to’plash. -San`at va san`atkorlar haqida kitoblar, hikoyalar, maqolalar o’qish. -San`at asarlari, san`atkorlar haqida insholar ezish. -San`at va san`atkorlar haqida viktorina, chaynvord, krossvordlar echish, to’qish,

topishmoqlarni topish. -San`atkorlar bilan suhbatlashish. -Muzey, ko’rgazma va san`at ergorliklariga borish. -Mavzuga doir san`at va san`atkorlar haqida ota-onalar, tanish-bilishlar bilan suhbatlar qilish.

Kompozitsiya ishlash mashg`ulotlari bo’yicha.

-Sinfda ishlangan chala kompozitsiyani davom ettirish.

-Sinfda ishlangan mavzu bo’yicha yangi kompozitsiya ishlash. -Ishlanadigan kompozitsiya mavzusi yuzasidan materiallar to’plash. -Kompozitsiya mavzusi yuzasidan borliqni, haetdagi voqea va hodisalarni kuzatish. -Kompozitsiya mavzusiga aloqador qoralama va ranglamalar ishlash. -Erkin mavzuda kompozitsiya ishlash. -Kompozitsiya mavzusiga doir (tsirk, televidenie, musobaqalar, bayramlar, o’yinlar,

spektakllar, kinofil`mlarda ko’rganlarni eslab kelish. -Sinfda va uyda bajarilgan ishlarni ko’rgazma qo’yish uchun tayerlash. Kelgusi darsda ishlanadigan kompozitsiya mavzusi yuzasidan tayergarlik ko’rish. Dars uchun o’quv qurollarini tayerlab kelish.

Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari bo’yicha.

-Naturaga qarab qoralama, ranglama natyurmort va boshqa rasmlar ishlash.

-Turli materiallar (sangina, sous, pastel, ugol`, retush` v.b.) bilan mashqlar bajarish. -Sinfda ishlangan mavzu buyicha uyda naturaga qarab rasmlar ishlash, dars uchun quv

qurollarini tayerlash. Badiiy qurish-yasash mashg`ulotlari buyicha.

-Mavzuga doir tabiiy, badiiy, tashlandiq materiallarni to’plash.

-Sinfda boshlangan va chkunlanmay qolgan ishni davom etdirish. -Sinfda bajarilgan mavzuda yangicha kompozitsiya ishlash.

Borliqni idrok etish mashg`ulotlari bo’yicha.

Yil fasllari davomida tabiatdagi o’zgarishlarni kuzatish.

Yil fasllari aqida sha`erlar edlash. Bahor, kuz faslidagi mehnatkashlarning mehnat jaraenlarini kuzatish. Yil fasllari va mehnat jaraenlari haqida, ularning go’zalligi haqida insholar ezish. o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish. Maqtabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining samaradorligi ko’p jihatdan o’quvchilar faoliyatini

nazorat qilish hisoblanadi va u davlat ta`lim standartlari asosida amalga oshiriladi. U o’z o’rnida birinchidan, o’qituvchi faoliyatiga baho berish, ikkinchidan bolalar tomonidan materiallarni o’zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, u bolalarni fanga bo’lgan qiziqishni

oshirishga, ularning faoliyatlaridagi yuto’q, kamchilik va no’qsonlarni aniqlashga erdam beradi. Oqibatda bolalarni o’z tasviriy faoliyatlariga bo’lgan munosabatlari o’zgaradi.

Pedagogika fanida har bir o’quvchining har qanday faoliyatini nazorat qilish, o’z vaqtida baholab turilishi lozimligi qayd qilingan. Ayniqsa, o’quvchilarning tasviriy san`atga bo’lgan qiziqishi qo’llab –quvvatlanishi, past o’zlashtiruvchi bolalarni kamchiliklarini ko’rsatish va ularni tushuntirish samaralidir. Lekin, past o’zlashtiruvchi o’quvchilarga past baholar qo’yish va ularni kamsitish tavsiya etilmaydi. Ko’pchilik hollarda, masalaga bunday endoshish o’quvchilarni tasviriy va ijodiy faoliyatga qiziqishlarini so’ndiradi. Ayrim hollarda ular tasviriy faoliyatdan butunlay sovib ketishlari mumkin.

Tasviriy san`at o’quvchilar faoliyatini o’z vaqtida va muntazam nazorat qilib turish va baholash nihoyatda muhimdir. Chunki, o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bolalar ancha vaqt va kuch sarflab bajaradilar, ularni talablar darajasiga etkazishga harakat qiladilar. Ularni o’qituvchilarga eqishini, yo’qori baholar olishni hohlaydilar, topshiriq yuzasidan ko’p bilimlarga ega ekanliklarini ko’rsatmoqchi va maqtonmoqchi bo’ladilar. Bu kunni ular orziqib kutadilar. o’qituvchi esa topshiriq berib uni nazorat qilmasa bolalarning topshiriqlarni bajarishga bo’lgan ixloslari asta-sekin susayadi. Bora-bora ular topshiriqlarni butunlay bajarmay qo’yadilar. Shunday ekan, o’qituvchi faqat topshiriqni o’z vaqtida tekshirishi va uni sinf jurnalida qayd qilib turishi lozim. Topshiriqlarni nazorat qilishning bir qator shakllari mavjud. Ular joriy nazorat, oraliq nazorat va yakuniy nazorat deb yuritiladi.

Joriy nazorat muntazam ravishda xox u nazariy, xox amaliy bo’lsin, har bir darsda amalga oshiriladi. Uni yangi materiallarni baet etish ejaraenida, shuningdek, dars oxirida o’tkaziladi. Yangi materialni baen etish jaraenida bolalarni darsdagi faolligi va topshiriqlarni bajarishdagi sa`y-harakati uchun baholar qo’yiladi. Nazoratning ikkinchi turida o’quvchining topshiriqni qanday darajada bajarganligi tekshiriladi va baholanadi. Bunda bolalarnig darsdagi faolligi ham hisobga olinishi mumkin.

Amaliy ishlarni baholash bevosita bolalar tomonidan bajarilgan tasviriy ishlar (rasm, haykal, qurish-yasash) asosida nazariy bilimlarni baholash esa savol-javob, suhbat tarzida amalga oshiriladi.

Joriy nazorat darsning boshlang`ich qismida, o’tgan darsda uyga berilgan topshiriqlarni tekshirish maqsadida ham o’tkaziladi.

Bolalarning o’zlashtirishini nazorat qilish va ob`ektiv baholash uchun joriy nazoratni tez-tez o’tkazib turishi lozim. Nazorat shunday tashkil etilishi lozimki, chorak davomida hech bo’lmaganda har bir bolada 4-5 ta baho bo’lishi lozim. Shuni ham hisobga olish lozimki, tasviriy san`at darslari xaftasiga bir marotaba va bir soatdan o’tkazilishi bolalar faoliyatlarini to’liq nazorat qilish uchun etarli emas. Eng kichik chorak olti hafta hisoblansa, har bir bola har haftada bittadan baho olishi lozim. Aks holda, chorak oxirida har bir oltitadan baho bo’lmaydi. Natijada choraklik baholar ob`ektiv chiqmaydi.

Tasviriy san`atdan nazariy mashg`ulotlarda hamma bolalarni bir darsda baholashning imkoni yo’qligini hisobga olsak, chorak davomida har bir bolada 4-6 tadan baho bo’lishi lozim.

Amaliy ishlarni har bir darsda har bir bola faoliyatida nazorat qilish va baholash imkoni bor. Ularni ma`lum qismini darsning boshlang`ich qismida, bir qismini dars davomida, qolgan qismini, bolalar ishlarini yig`ib olib o’qituvchi darsdan so’ng tekshirsa bo’ladi.

Bolalarnig darsdagi faolligini va qiziqishini oshirish maqsadida ular tomonidan bajarilgan ishlargagina emas, topshiriqlarni bajarishga bo’lgan munosabatlari, xarakati uchun ham baholar qo’yish mumkin. Shuningdek, har qanday baho qo’yganda butun sinfni nima uchun shunday baho qo’yilganligidan xabardor etish lozimki, bolalar baho mezonlarini ongli ravishda tushunib etsinlar. Bolalarning topshiriqlarni bajarishga bo’lgan munosabatlariga qo’yilgan baholar faqat ijobiy emas, salbiy bo’lishi ham mumkin. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, pasaytirilgan baholar asoslagan holda va bolalarni tushkunlikka tushurib yuboradigan bo’lmasligi lozim. Bir topshiriqni baholashda bolaning avvalgi darslardagi o’zlashtirishlarini ham hisobga olish lozim. Muntazam yaxshi o’zlashtirib kelgan o’quvchini avvalgi muvaffaqiyatlari va harakatlarini hisobga olib, bu galgi qoniqarsiz ishiga emon baho qo’ymasa ham bo’ladi.

Oraliq nazorat dasturdagi u eki bu bo’limning tugashi va chorak davomida bajarilgan ishlarning yakunini nazorat qilish maqsadida o’t`kaziladi. Oraliq nazorat savol-javob, suhbat, test insho, amaliy tasviriy ishlarni tahlil etish kabi yo’llar bilan amalga oshiriladi.

Oraliq nazoratda faqat chorak davomida qo’yilgan baholarni umumlashtirish bilan chegaralanib qolmasdan, chorakoxirida bolalarga qayta tekshiruv topshiriqlari ham beriladi. Bu topshiriqlar bolalar tomonidan mustaqil ravishda bajariladi va ular tasviriy, shuningdek ezma insho shaklida bo’ladi. Bolalarni qayta tekshiruv topshiriqlari va chorak davomida olingan baho natijalari umumlashtirilib yagona oraliq nazorat baholarga qo’yiladi. Yagona oraliq nazorat baholarini qo’yishda o’qituvchi bolalarni tasviriy san`atdan darsdan tashqari ishlarini bajarishdagi harakatlari, faolligi va yuto’qlarini hisobga olishi lozim va u o’quvchilarni bu sohadagi yangi ishlarga ilhomlantiradi, baholarni ob`ektivligini ta`minlaydi.

Yakuniy nazorat o’quv yili davomida o’quvchilarning tasviriy faoliyatlari natijalarini aniqlash va umumlashtirish maqsadida o’tkaziladi. Yakunimy nazoratning bu turida baholar o’quvchilarni choraklar, qayta tekshiruv natijalari, ularning sinfdan va maqtabdan tashqari olib borgan ishlari, ularning bu fanga qiziqishlari, harakatlari asosida qo’yiladi.

Ba`zan shunday bo’ladiki, bolaning o’zlashtirishi chorakma-chorak yaxshilanib boradi eki aksincha emonlashib boradi. Bunday holda o’quvchining so’nggi chorakdagi baholari, qayta tekshiruvdan olgan baholari hal qiluvchi rol` o’ynaydi.

Ayrim hollarda tasviriy san`atdan baholarni biroz ko’tarib qo’yish hollari uchrab turadi. Buni inkor etish mumkin emas. Lekin, u asoslangan holda bo’lishi lozim. Bunga quyidagi hollarda rioya qilish muhim.

1. o’quvchining shu fanga qiziqishi katta, harakati kuchli. 2. Berilgan topshiriqlarni o’z vaqtida bajaradi. 3. Sinfdan tashqari ishlarda faol ishtirok etadi. 4. Tasviriy san`at to’garagi qatnashadi. 5. Darsdan tashqaroi vaqtlarda mustaqil ishlaydi (kitob o’qiydi, rasm ishlaydi, ko’rgazma va

muzeylarga boradi, rassomlar bilan aloqalari bor).

Nazorat turlari va baholash mezonlari Pedagogik amalietda o’quvchilar faoliyatlarini baholash maqsadida nazoratning quyidagi

turlari qo’llaniladi. 1. Og`zaki so’rov. 2. Mashq. 3. Tasviriy-ijodiy mustaqil ish. 4. Ezma (matnli) mustaqil ish. 5.

Test. 6. Uy vazifasi. 1. Og`zaki so’rov. Nazoratning bu turida o’quvchilarning tasviriy amaliy, me`morchilik

san`atlaridan nazariy bilimlari (kompozitsiya, erugsoya, rangshunoslik, perspektiva), maxsus atamalar, rassom va xaykaltaroshlarning ishlatadigan asosiy ish qurollari va materiallari, tasviriy san`atning tur va janrlari, mashxur rassomlar va ularning asarlari haqidagi tushunchalari hajmi aniqlanadi. Og`zaki so’rov frontal va individual tarzda amalga oshiriladi hamda u o’quvchilarni tez-tez nazorat qilish imkonini beradi. Shuningdek, og`zaki so’rov o’quvchilarni tasavvuri, tafakkuri, xotirasi va nutqini rivojlantirishga ham erdam beradi. Nazoratning bu turida hikoya qilish, tavsif berish, sharhlash va boshqa usullardan foydalanish samaralidir.

2. Mashqlar. Nazoratning bu turida o’quvchilarning qalam, mo’yqalam, stek va boshqa ish qurollari, badiiy materiallar bilan ishlash malakalari va ko’nikmalarining darajasi aniqlanadi. Bu ish ko’proq naturaga qarab rasm ishlash va kompozitsiya mashg`ulotlari bilan bog`liq bo’ladi.

3. Tasviriy-ijodiy mustaqil ishlar. Nazoratning bu turida o’quvchilarni badiiy tafakkuri va qobiliyatlari, rivojlanish darajalari aniqlanadi. Bu ish ko’proq rangtasvir, dekorativ ishlar va xaykaltarashlokdan kompozitsiyalarni bajarishda qo’llaniladi.

4. Ezma (matnli) mustaqil ish. Mustaqil ishning bu turida o’quvchilar tomonidan olingan bilimlarni qanchalik o’zlashtirilganligi aniqlanadi. U bevosita tasviriy san`atning san`atshunoslik asoslari kursi bilan bog`liq bo’lib, unda o’quvchilar chaynvord, krossvord echadilar, viktorina savollariga javob qaytaradilar, tasviriy san`atdan insho va referatlar ezadilar.

5. Test sinovlari. Nazoratning bu turida o’quvchilar tomonidan tasviriy san`atning nazariy asoslari, maxsus atamalar, rassom, haykaltaroshlar va ularning asarlari, ish qurollari va ishlatadigan materiallari, bolalar tomonidan rang nomlarini o’zlashtirish darajasi aniqlanadi. Testlardan foydalanish tasviriy san`at darslarining barcha turlari (naturadan rasm ishlash, kompozitsiya, san`atshunoslik asoslari) bilan bog`liq holda amalga oshiriladi.

6. Uy vazifasi. Uy vazifalari sinfda o’tilgan mavzu bilan bog`liq bo’lgan ijodiy ishlarni bajarish, naturaga qarab ranglama va qorlamalar ishlash, mashqlarni bajarish, sinfda tugallanmay qolgan ishni tugatish, tevarak atrofdagi ko’rinish vahodisalarni kuzatish, sinf ishiga doir adabietlar o’qish, muzey va ko’rgazmalarga, san`atedgorliklariga borish, kelgusi dars uchun materiallar to’plash eki tayergarlik ko’rish, sinfda o’tilgan mavzular bo’yicha insho, referatlar ezish, krossvord, chaynvordlar echish, viktorina savollariga javob qaytarish, san`atkorlar, ota onalar bilan topshirilgan mavzuda suhbatlar qilish, san`at asarlarining reproduktsiyalari va foto nusxalarini, illyustratsiya va rasmlarni to’plash yo’nalishlarida namoen bo’ladi.

Uy vazifalari tasviriy san`at mashg`ulotlarining barcha turlariga taalo’qli bo’lib, u nafaqat yangi materiallarni o’zlashtirish, balki o’tilganlarni mustahkamlash, bilimlarini kengaytirish va cho’qurlashtirish, malakalar va ijodiy qobiliyatlarni o’stirishga xizmat qiladi.

Nazoratning bu turlaridan barcha sinflarda bir xil foydalanib bo’lmaydi. Boshlang`ich sinf o’quvchilarining eshlik xususiyatlari, bilim va malakalari saviyasining pastligini hisobga olib, 1-2 sinflarda test sinovlari, 1-5 sinflarda ezma mustaqil ishlar (insho, referat, krossvord, chaynvord, viktorina) o’tkazish tavsiya etilmaydi.

Bolalarning tasviriy ishlari va bilimlarini baholashda bir qator mezonlari qo’llaniladi. Tasviriy faoliyatning har bir turida alohida baho mezonlari ishlatiladi. Xususan:

1. Borliqni idrok etish. 2. Badiiy qurish-yasash ishlari. 3. Naturadan ishlangan rasmlar. 4. Naturaga qarab ishlangan haykallar. 5. Rangtasvir kompozitsiyalari. 6. Dekorativ kompozitsiyalar. 7. Haykaltaroshlik kompozitsiyalari. 8. San`atshunoslik asoslari.

Borliqni idrok etish

-borliqni mustaqil kuzata olishi; -tevarak-atrofni bilishga qiziqishi; -narsalarning tuzilishi haqidagi tasavvuri; -narsalarning rangi haqidagi tasavvuri; -narsalarning shakli haqidagi tasavvuri; -narsalarni o’lchovlari haqidagi tasavvuri; -tabiat va borliqdagi narsalarni go’zalligini sezishi; -tevarak-atrofda mavjud narsalarning turlari haqidagi tasavvuri; -narsalarning xarakteri (yuradi, uchadi, o’rmalaydi v.b.)ni bilishi; Badiiy qurish-yasash -badiiy qurish-yasashga oid ish qurollarini bilishi; -badiiy qurish-yasashga doir ish qurollari bilan to’g`ri munosabatda bo’lishi; -badiiy qurish-yasashga doir ish qurollari bilan ishlashni o’zlashtirilganligi; -tasvirni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka); -tasvirni mutaqil bajarilganligi; -ishda ijodiy endoshuvning mavjudligi; -ishni bajarishdagi estetik didi; -ishning kompozitsiyasi; -ishda tasvirlangan narsalarning shakllari; -kompozitsiya uchun materiallarni (badiiy, tabiiy, tashandiq materiallar v.b.) to’g`ri

tanlanganligi; -kompozitsiyadagi narsalar o’lchovi va o’lchov nisbatlari; -ishning toza va tartibli bajarilishi.

Naturaga qarab ishlangan rasmlar Rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (kompanovka); -ishni mustaqil bajarilish darajasi; -naturaning o’lchovi, o’lchov nisbatlari; natura va natura bo’laklarining shakllari; -Qalam bilan ishlash malakalari; -muyqalam bilan ishlash malakalari; -narsalardagi erugsoyalarni tasvirlanishi; -narsalar rangini tasvirlanishi; narsalarning perspektiv tasviri; -ishning toza va tartibli bajarilishi. Naturaga qarab ishlangan haykallar. -ishni mustaqil bajarilganligi; -haykal o’lchovlari va o’lchov nisbatlari; -haykal va uning bo’laklarining shakllari; -haykaltaroshlik asboblari va qo’l bilan ishlash malakalari; -haykaldagi hajmning tasvirlanishshi; -ishning toza va tartibli bajarilishi. Rangtasvir kompozitsiyasi -rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka); -ishnp mustaqil bajarilishi; -rasm mazmunini uning mavzusiga mosligi; -bajarilgan ishdagi badiiy-estetik did; -rasm kompozitsiyasi; -ishga ijodiy endoshuv; -narsa va hodisalarning o’lchov va o’lchov nisbatlari; -narsa va hodisalarning shakli; -rasmda ranglar echimi; -rasmda narsalar tuzilishining echimi; -qalam va muyqalam bilan ishlash malakalari; -ishda perspektiva qonunlariga rioya qilinganligi; -rasmni toza va tartibli bo’lishi. Dekorativ kompozitsiya. 1. Namunadan kuchirilgan dekorativ ishlar. -tasvirni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka); -ishini mustaqil bajarilishi darajasi; -bezak elementlarining shakli; -bezak elementlarining o’lchami va o’lchov nisbatlari; -bezak elementlarining stilizatsiyasi; -rang echimi -bezak elementlarining shakli; -qalam bilan ishlash malakalari; -muyqalam bilan ishlash malakalari; -ishning toza va tartibli bajarilishi. 2. Ijodiy ishlangan dekorativ kompozitsiya. -ishni mustaqil bajarilish darajasi; -rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka); -bezak elementlarining o’lchov va o’lchov nisbatlari; -bezak elementlarining stilizatsiyasi; -bezak elementlarining shakli; -ranglar echimi;

-o’quvchini ishga ijodiy endoshganligi; -ishni bajarishdagi badiiy-estetik did; -ish kompozitsiyasi; -dekorativ ishlarning asosiy vositalaridan savodli foydalanish (ritm, simmetriya); -qalam bilan ishlash malakalari; -muyqalam bilan ishlash malakalari; -ishning toza va tartibli bajarilganligi. Haykaltaroshlik kompozitsiyasi -ishning mustaqil bajarilishi; -haykalni mavzuga mosligi; -haykal kompozitsiyasi; -ishni bajarishdagi badiiy-estetik did; -haykal bo’laklari va ularning o’lchovlari hamda o’lchov nisbatlari; -ishdagi narsalarning hajmi; -haykaltaroshlik asboblari bilan ishlash malakalari; -ishning toza va tartibli bo’lishi. San`at asarlarining tahlili o’quvchilar bilishlari lozim: -asarning nomi; -asarning muallifi; -asarning yaratilgan yili; -asarning mazmuni; -asarda ilgari surilgan g`oya; -asar kompozitsiyasi; -asarning tasviriy savodxonlik darajasi (rang, perspektiva, erugsoya qonunlari, anatomiya,

o’lchov va o’lchov nisbatlari v.b.) -maxsus atamalar; -asar saqlanaetgan joy; -asarni yaratishda rassomning qo’llagan tasviriy texnikasi; -asarni yaratishda rassom qanday tasviriy materiallardan foydalanganligi.

MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR :

1.Tasviriy san`atdan topshiriqlar qaysi vaqtlarida amalga oshiriladi.o’ 2. Uyda bajarilgan topshiriqlarning turlario’ 3. o’quvchilar faoliyatini nazarat qilish deganda nimani tushinasizo’ 4. Nazarat turlari va bahalash mezonlari qanaqao’ TAYANCH TUCHINCHALAR -Sinfda bajarilgan topshiriqlarda, uyda bajarilgan topshiriqlarda -san`atshunoslik asoslari, kompozitsiya, naturaga qarab rasm ishlash, badiiy qurish-yasash,

borliqni idrok etish mashg`ulotlarida. -joriy nazorat, oraliq nozorat va yakuniy nazorat -og`zaki so’rov, mashq, tasviriy ijodiy mustaqil ish. Ezma (matnli) must`aqil ish, test, uy vazifasi.

A`DEBIYATLAR

1 Oydinov N. Su`wretshi oqiwshilar taerlash muammalari. T.1997 y

2. Oripov B. Su`wretlew o`ner sabaqlerinn` samorodorligini asiriw. T.1983 y. Z.Nabiev, M.Azimoha`m. su`wret chizjumisti urgentish metodikasi. T.1976 .

4. R.Xasanov mektepte su`wretlew o`ner wqitish metodikasi. T.2004y.