Ι Α Ν Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ - Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ 2 0 0 9

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η Τ Ο Υ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Υ Ο Π Τ Ι Κ Ο Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Ω Ν Μ Ε Σ Ω Ν

i s s n 1 7 9 1 - 3 8 9 6

IN™TITOYTO O¶TIKOAKOY™TIKøN ME™øN

βία στο διαδίκτυοεθισμός στο διαδίκτυο

τηλεόραση μέσω internetαθλητισμός & τηλεοπτικά δικαιώματα

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ»

4

34

39

44

50

56

αθλητισμοσ & τηλεοπτικα

δικαιωματα

εθισμοσ στο διαδικτυο

διεθνεσ σεμιναριο του ιομ: οψεισ τησ επικοινωνιασ στον 21ο αιωνα

τηλεοραση μεσω internet

βια στο διαδικτυο

βιβλιοθηκη

Eκδότης Ροδόλφος Μορώνης • Αρχισυντάκτης Πολυδεύκης Παπαδόπουλος Επιστημονικός Σύμβουλος Στέλιος Παπαθανασόπουλος • Σύμβουλος Έκδοσης Αλέξανδρος Πρίφτης

Συντακτική Ομάδα Eιρήνη Ανδριοπούλου, Ελένη Ζώντου, Πέπη Καλογήρου, Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος • Design & DTP Δημήτρης Στεβής (sidheog72@yahoo.com) • Διόρθωση Δημοσθένης Κερασίδης

• Εκτύπωση/Παραγωγή Φωτόλιο και Τύπικον Α.Ε.

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ, Φραγκούδη 11 & Αλ. Πάντου, 176 71 Καλλιθέα, Αθήνα• τηλ.: 210 9098 690 • fax: 210 9098 693 • e-mail: iom@iom.gr • http: www.iom.gr

«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ»ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

Καθώς βρισκόμαστε στην απαρχή ενός νέου αιώνα, οι περισσότεροι αναρωτιούνται ποια θα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του κόσμου που έρχεται. Σε μια εποχή που το ραδιόφωνο οδηγείται στην τρίτη περίοδο της ιστορίας του, η τηλεόραση ενοποιείται με τον υπολογι-στή και τις τηλεπικοινωνίες, οι εφημερίδες αναλαμβάνουν όλο και περισσότερο το ρόλο του πρακτορείου ειδήσεων, και το διαδίκτυο διαφέρει κατά πολύ από αυτό που οραματίζονταν οι πρωτεργάτες του στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων διοργάνωσε διεθνές σεμινάριο στις 31 Οκτωβρίου και 1 Νο-εμβρίου με θέμα «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο αιώνα».

Στόχος του σεμιναρίου ήταν να συζητηθούν τα νέα δεδομένα στο πεδίο της επικοινωνίας και κατ’ επέκταση στο πεδίο της θεωρίας και της έρευνας. Έτσι, το σεμινάριο προσπάθησε να θίξει κάποια από τα ζητήματα που απασχολούν τους μελετητές όσον αφορά τη σχέ-ση των μέσων επικοινωνίας και της κοινωνίας στον 21ο αιώνα. Κι αυτό γιατί πολλές απόψεις έχουν γραφτεί, από υπεραισιόδοξες έως άκρως απαισιόδοξες θέσεις. Το βέβαιο όμως είναι ότι όσο ο κόσμος εξελίσσεται και παράλληλα γίνεται όλο και πιο σύνθετος, τόσο περισσότερο τα Μέσα Επικοινωνίας καταλαμβάνουν μια κυ-ρίαρχη θέση και συχνά υπερισχύουν από άλλους τομείς της κοινω-νίας αλλά και της οικονομίας. Ακόμα, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, κοινωνικοί θεσμοί εξαναγκάζονται να προσαρμοστούν στις απαιτή-σεις της σύγχρονης «διαμεσολαβημένης» ή, πιο ορθά, «μεσοποιη-μένης» κοινωνίας. Με άλλα λόγια, η διαμόρφωση και η πορεία των σύγχρονων κοινωνιών εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα Μέσα και την επικοινωνία, τα οποία αποκτούν όλο και περισσότερο μια οικουμενική διάσταση και εμβέλεια, και λειτουργούν ανάμεσα και κατά μήκος διαφορετικών κρατών και περιοχών.

Αν κοιτάξουμε τους τελευταίους δύο αιώνες, θα δούμε να πραγ-ματοποιούνται συνεχείς μεταβολές στην πορεία και την εξέλιξη της επικοινωνιακής τεχνολογίας. Στην περίοδο αυτή βλέπουμε μια μετατόπιση από την κυριαρχία των έντυπων Μέσων στα οπτικο-

ακουστικά και πιο πρόσφατα σε ένα νέο μετασχηματισμό των Μέ-σων Μαζικής Επικοινωνίας, προς την ανάπτυξη ολοκληρωμένων και ψηφιακών επικοινωνιακών συστημάτων, τα οποία συνδέουν τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές με διάφορα Μέσα δημιουργώ-ντας ένα πολύπλοκο περιβάλλον πολυμέσων. Αυτή η εξέλιξη κα-τέστησε δυσδιάκριτα τα παραδοσιακά προσδιορίσιμα όρια ανάμε-σα στην ανάγνωση και τη γραφή και ανάμεσα στην οπτική και την ακουστική επικοινωνία.

ΟΙ ΣΥΝΈΠΈΙΈΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΝΈΩΝ ΜΈΣΩΝΑπό την άλλη πλευρά, η παραδοσιακή αντίληψη των μέσων επικοι-νωνίας μονόδρομης ή ευθύγραμμης επικοινωνίας σε όλο και με-γαλύτερο βαθμό αμφισβητείται από τις νέες σχέσεις που δημιουρ-γούνται ανάμεσα στα Μέσα και τους χρήστες τους. Αν και τα παρα-δοσιακά Μέσα ακόμη παραμένουν ισχυρά, καταγράφεται ήδη ένας αυξανόμενος αριθμός αμφίδρομων υπηρεσιών και η κατανάλωση εξατομικεύεται ακόμα περισσότερο. Επιπλέον, οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις συνδέονται και επηρεά-ζουν την οικονομία και την πολιτική, που κι αυτές μεταβάλλονται με τους δικούς τους ρυθμούς. Έτσι, δημιουργούνται ευνοϊκές συνθήκες για άσκηση ενός μεγαλύτερου ελέγχου στην πολιτισμική παραγωγή και τη διανομή του επικοινωνιακού περιεχομένου από τεράστιους σε μέγεθος και παγκόσμιας εμβέλειας οργανισμούς.

Τα μέσα επικοινωνίας κατά το παρελθόν αποτελούσαν ένα θέμα σχεδόν αποκλειστικού εθνικού ενδιαφέροντος και ρύθμισης. Όμως η ταχύτατη ανάπτυξή τους τις τελευταίες δεκαετίες τα κάνει να αγνοούν ή να υπερβαίνουν τα σύνορα των χωρών. Τα σύγχρονα Μέσα είναι φορείς εθνικών προϊόντων κατά μήκος των συνόρων και κυριαρ-χούνται από πολυεθνική πληροφόρηση. Τα Μέσα έχουν αρχίσει να αποδεσμεύονται από την τοπική διάσταση της εμβέλειας των μηνυ-μάτων τους, αλλά και δεν μπορούν να την αγνοήσουν. Στην πράξη, ζούμε σε μια εποχή όπου καταγράφεται μια διαρκής επανάσταση

«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ»ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

γιατί ένα τέτοιο σεμινάριο;του Στέλιου Παπαθανασόπουλου *

4 * Καθηγητής και Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. του ΙΟΜ

5

στις τεχνικές μετάδοσης της πληροφορίας και της επικοινωνίας οι οποίες δεν ασκούν μόνο μια σημαντική επίδραση στο περιβάλλον όπου ζούμε, αλλά και στην εκπαίδευσή μας, την εργασία μας και τον ελεύθερο χρόνο μας. Αυτές οι αλλαγές στην κατανάλωση του επικοινωνιακού περιεχομένου συνδέονται με αλλαγές στα σχήμα-τα της πολιτισμικής παραγωγής και διανομής. Όλα αυτά αποτελούν νέες ανησυχίες, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο.

Γεγονός είναι ότι στις μέρες μας βρισκόμαστε ενώπιον μιας ταχύ-τατης και σημαντικής μετάβασης στην οποία οι επικοινωνιακοί θεσμοί και διαδικασίες βρίσκονται στο κέντρο των εντάσεων, ενώ αβεβαιό-τητες προκαλούνται από την ταχύτητα της τεχνολογικής αλλαγής. Η εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας είναι μέρος του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας και της αναπροσαρμογής της δημόσιας σφαίρας.

Μέσα από τις συζητήσεις του σεμιναρίου διαφάνηκε ότι μπο-ρεί η επικοινωνία να παραμένει μια συμβολική διαδικασία, αλλά στις σύγχρονες κοινωνίες είναι μια διαδικασία που διεξάγεται όλο και περισσότερο με τη χρήση των νέων μέσων επικοινωνίας και των νέων μορφών διαμεσολάβησης. Αν και τα μέσα επικοινωνίας εξαρτώνται από την κοινωνία που τα περιβάλλει, δεν αποκλείεται η δυνατότητα αμοιβαίας επιρροής στο αμέσως επόμενο στάδιο. Κι αυτό γιατί μπορεί η επικοινωνία να είναι μια συμβολική διαδικασία, αλλά στις σύγχρονες κοινωνίες είναι μια διαδικασία που διεξάγεται στο δημόσιο τομέα κι όλο και περισσότερο διαμέσου των μέσων επικοινωνίας, παραδοσιακών και νέων. Αυτή η «διαμεσολάβηση» της κοινωνίας συνδέεται με σαφείς ενδείξεις μετάβασής της, καθώς κάθε επίπεδό της, από το τοπικό έως το παγκόσμιο, υπόκειται όλο και περισσότερο στο διαμεσολαβητικό ρόλο των μέσων επικοινω-νίας. Γεγονός είναι ότι κατανοούμε πια τον κόσμο, όπως τον αντι-λαμβανόμαστε μέσα από τις αφηγήσεις των μέσων επικοινωνίας, εξατομικευμένων ή μαζικών, κι αυτό οφείλεται στην κεντρική θέση που κατέχουν στις μέρες μας τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και η σημασία των συμβολικών κωδίκων. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα σημεία έχουν αποσυνδεθεί από τα αναφερόμενα, και το οικο-νομικό και το πολιτιστικό καταρρέουν μαζί, καθώς η νοηματοδότη-ση παρά η κατασκευή καθίσταται μια πρωταρχική πια οικονομική δραστηριότητα. Παλαιότερα ήταν ακόμα δυνατόν για το μελετητή να εκτιμήσει τη σχέση ανάμεσα στο σημείο και το αναφερόμενο ή ανάμεσα στην αναπαράσταση των μέσων και την «πραγματικότη-τα» που περιέγραφε.

Τι πρόκειται όμως να συμβεί σε μια εποχή στην οποία η κοινω-νία ευνοεί, αν όχι πριμοδοτεί, την ανάπτυξη των νέων ψηφιακών Μέσων, βασικό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η δυνατότητα αμ-φίδρομης και πολλαπλής επικοινωνίας ανάμεσα στον πομπό(ούς) και το δέκτη(ες); Ποιες επιπτώσεις θα επιφέρει αυτή η νέα μορφή επικοινωνίας στην κοινωνία; Πώς η θεωρία θα μπορέσει να ανταπο-κριθεί στα νέα δεδομένα; Δύο κατά την άποψή μας άξονες έρευνας και μελέτης προκύπτουν στα εν λόγω ερωτήματα. Αυτοί είναι:

Ο πρώτος αφορά το ζήτημα της θεωρητικής προσέγγισης. Κι απ’ ό,τι διαφαίνεται, οι προσεγγίσεις στα τελευταία πενήντα χρόνια θα συνεχίσουν να διακρίνονται σε κοινωνιο-κεντρικές και μεσο-κεντρικές, οι μεν δίνοντας έμφαση στις αλλαγές στο επίπεδο της κοινωνίας, οι δε στο επίπεδο των μέσων αποδίδοντάς τους έναν αυτόνομο ρόλο. Ωστόσο, καθώς βρισκόμαστε σε μια περίοδο συ-νεχών αναδιατάξεων στο πεδίο, σε μια εποχή στην οποία τα Μέσα συρρικνώνονται σε όλο και λιγότερους ιδιοκτήτες, οι οποίοι δρουν σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και παράλληλα σε όλα τα επίπεδα

του επικοινωνιακού πεδίου, η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας των Μέσων φαίνεται να επανακάμπτει στο θεωρητικό προσκήνιο. Στην πράξη όμως, η θεωρία της μαζικής επικοινωνίας είναι προϊόν πολλών διαφορετικών μεθοδολογιών, θεωρήσεων, συσχετίσεων με τις τεχνολογικές εξελίξεις των καιρών και αντιλήψεων για τη φύση των ανθρώπων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, όπως σημειώσα-με στην εισαγωγή, είναι ένα πεδίο που αναπτύχθηκε μέσα από το χώρο των κοινωνικών θεωριών και σε περιόδους σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων και κοινωνικών μεταβολών.

Όμως η παγκοσμιοποίηση των επικοινωνιών, μια τάση που στο πεδίο χρονολογείται από την έλευση και ευρεία χρήση του τηλέ-γραφου, θα έχει τοπικές διαφοροποιήσεις, προσαρμοζόμενες στις ανάγκες των ιδιαιτεροτήτων των χωρών στις οποίες τα διεθνικά Μέσα θα κληθούν να λειτουργήσουν. Με άλλα λόγια, η επικοινω-νιακή θεωρία και έρευνα στον 21ο αιώνα είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα προσανατολιστούν στις μεταβολές που υφίστανται (ή που μέλ-λονται) στο πεδίο. Κυρίως αναμένεται να προσανατολιστούν στο ση-μαντικό ζήτημα του καθεστώτος της ιδιοκτησίας σε όλο το επικοι-νωνιακό πεδίο, καθώς αναμένεται ένα ανεπανάληπτο στην ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας κύμα συγχωνεύσεων και αγοραπωλη-σιών όχι μόνο ανάμεσα στους παραδοσιακούς δημοσιογραφικούς και ψυχαγωγικούς οργανισμούς, αλλά και ανάμεσα στους τηλεπι-κοινωνιακούς φορείς και τις εταιρείες πληροφορικής. Μια τέτοια μεταβολή θα επιφέρει μια νέα σχέση όχι μόνο στην οικονομία του ευρύτερου επικοινωνιακού πεδίου, αλλά και ανάμεσα στα Μέσα και τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς. Επίσης, η θεωρία και η έρευνα θα προσανατολιστούν στη διερεύνηση του νέου θε-σμικού καθεστώτος που δειλά αναδύεται όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία του πεδίου.

ΟΙ ΝΈΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΘΈΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΈΡΈΥΝΑΣΣτόχος της θεωρίας και της έρευνας θα πρέπει να είναι όχι μόνο η επινόηση των κατάλληλων ερωτημάτων, αλλά και τρόποι επίλυσής τους. Κι αυτό γιατί τα περισσότερα θεσμικά πλαίσια έχουν αναπτυ-χθεί στο πλαίσιο των εθνικών συστημάτων και στις μέρες μας αμ-φισβητούνται από την παγκοσμιοποίηση, τις νέες τεχνολογίες, τη φιλελευθεροποίηση των αγορών, την απορρύθμιση του ευρύτε-ρου επικοινωνιακού πεδίου. Κοντολογίς, χρειαζόμαστε νέες ανα-λυτικές κατηγορίες και θεωρητικές προσεγγίσεις για να αντιμετω-πίσουμε τα νέα δεδομένα. Ακόμα, η έρευνα θα πρέπει να εστιάσει στα νέα δεδομένα που τόσο οι τεχνολογικές εξελίξεις, όσο και η νέα δομή του επικοινωνιακού χώρου θα δημιουργήσουν για τους καταναλωτές-πολίτες.

Από την άλλη πλευρά, η θεαματική ανάπτυξη του διαδικτύου δημιουργεί ένα νέο πεδίο δυνατοτήτων, αν και ουδείς φαίνεται να γνωρίζει, παρά τις προβλέψεις, πώς τελικά αυτό το νέο μέσο θα είναι στην ευρεία κοινωνική του χρήση. Στην ουσία γνωρίζουμε όλα τα κομμάτια του παζλ, αλλά δεν ξέρουμε τη συνολική εικόνα. Αυτό που καθημερινά μας λένε ειδικοί και μη είναι ότι το διαδίκτυο αποτελεί ένα νέο μοντέλο όσον αφορά τη διανομή, τη διάδοση και την πρόσβαση στην ενημέρωση και την ψυχαγωγία. Είναι ο νέος δίαυλος που μεταβάλλει όχι μόνο τη διανομή του περιεχομένου, αλλά κυρίως το ίδιο το περιεχόμενο.

Από την άλλη, η ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας του 20ού αιώνα μάς δείχνει ότι τα κατά καιρούς αναδυόμενα νέα μέσα –κι όπως γνωρίζουμε, όλα τα μέσα επικοινωνίας κατά την «επαναστα-

6

τική» τους είσοδο στο επικοινωνιακό πεδίο συνήθως συνδέονται από υπερβολές– στο τέλος δεν επέφεραν τόσο σημαντικές αλλα-γές όσο προβλεπόταν.

ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ; Μπορεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες πολλοί να ευαγγελίζονται την έλευση της «κοινωνίας της πληροφορίας», αλλά αυτή η κοινωνία ακόμα δεν έχει αναδυθεί. Εκτός κι αν είναι η κοινωνία της ευέλι-κτης εργασίας και της επισφαλούς απασχόλησης. Θεωρητικά στην κοινωνία της πληροφορίας και της «επικοινωνιακής επανάστασης», οι άνθρωποι θα είναι καλύτερα και περισσότερο πληροφορημένοι από ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και ίσως σήμερα να εί-ναι περισσότερο πληροφορημένοι, αλλά το «καλύτερα» παραμένει ακόμα ζητούμενο. Κι αυτό γιατί οι άνθρωποι κατακλύζονται από τεράστιες ποσότητες νέων πληροφοριών στις οποίες στην πράξη δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν, αφού η ικανότητα παραγωγής πληροφοριών έχει υπερκεράσει την ανθρώπινη ικανότητα παρα-λαβής και επεξεργασίας των πληροφοριών. Αυτή η κατάσταση έχει οδηγήσει σε υπερπροσφορά αλλά και αδυναμία κατανάλωσης των πληροφοριών. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι η ζήτηση για πληρο-φορίες υπολείπεται της προσφοράς, για πολλούς λόγους, συμπε-ριλαμβανομένων της ικανότητας επεξεργασίας και των πηγών των πληροφοριών.

Όμως αυτά ελάχιστη σημασία έχουν. Η προσφορά, όπως πολ-λές φορές έχει αποδειχθεί στο πεδίο της επικοινωνίας, προκαλεί τη ζήτηση. Το πιο πιθανό είναι ότι το βασίλειο της «διασκέδασης» και του «ελεύθερου χρόνου» θα υπαχθεί ακόμα περισσότερο στο κα-θεστώς του καταναλωτισμού. Η εμπορευματοποιημένη ψυχαγωγία και οι συναφείς υπηρεσίες θα εισχωρήσουν σταθερά και σταδιακά στα νοικοκυριά. Η τάση, όπως πολλοί μελετητές συμφωνούν, θα είναι προς μια αυξανόμενη ιδιωτικοποιημένη και παθητική ανα-ψυχή και κατανάλωση. Στο νέο αυτό καταναλωτή, ένας αυξανό-μενος αριθμός κοινωνικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων θα διαμεσολαβείται διαμέσου της οικιακής τηλεοπτικής οθόνης ή του τερματικού του υπολογιστή: δε θα προσφέρεται μόνο ψυχαγωγικό περιεχόμενο, αλλά και υπηρεσίες ενημέρωσης, οικονομικές και αγοραστικές συναλλαγές, επικοινωνία, τηλε-εργασία, ιατρικές και εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Με τη χρήση της οικιακής κονσόλας και μόνο διαμέσου αυτής, οι πολίτες θα έχουν πρόσβαση σε αυτό που έχει αποκληθεί «δικτυακή αγορά».

Στην εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας έχει αναδυθεί μια τεχνολογική λογική στο πλαίσιο της οποίας εικόνες, ήχοι και θεάματα συμβάλλουν στην παραγωγή του ιστού της καθημερινής ζωής, στη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, στη διαμόρφωση των πολιτικών απόψεων και την κοινωνική συμπεριφορά, καθώς και στην παροχή υλικού μέσα από το οποίο οι άνθρωποι συγκροτούν τις ταυτότητές τους. Όμως αυτή η λογική είναι επίσης ένας πολιτισμός της «υψηλής τεχνολογίας», καθώς χρησιμοποιεί τις πιο εξελιγμένες μορφές της. Είναι παράλληλα ένας σημαντικός οικονομικός παράγοντας, μάλι-στα από τους πιο επικερδείς, και αποκτά παγκόσμιο ενδιαφέρον. Η τεχνολογική λογική είναι ένας τεχνοπολιτισμός που «παντρεύει» την τεχνολογία με τον πολιτισμό σε νέες μορφές και σχήματα, που παρά-γει νέους τύπους κοινωνιών στις οποίες τα μέσα επικοινωνίας και η τεχνολογία καθίστανται οι οργανωτικές αρχές τους

Η γνωστή ρήση του Marshal McLuhan «το μέσο είναι το μή-νυμα» ήταν εξαιρετικά διορατική, αν και αναφερόταν κυρίως στα

μέσα μαζικής επικοινωνίας. Είναι διορατική με την έννοια ότι δίνει έμφαση στις τεχνολογικές διαστάσεις της κουλτούρας των μέσων και επισημαίνει ότι κάθε διαφορετικό μέσο επικοινωνίας δημιουρ-γεί νέες δυνατότητες όσον αφορά την επικοινωνία και κατ’ επέκτα-ση την κοινωνία. Δίνει προσοχή στο γεγονός ότι όταν χρησιμοποιεί κανείς μια ορισμένη τεχνολογία, υπάρχει πάντα κάτι που μπορεί να κάνει, υπάρχει πάντα κάτι που δεν μπορεί να κάνει, και υπάρχει πά-ντα κάτι που μπορεί να κάνει καλύτερα. Για παράδειγμα, υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς το διαδίκτυο. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι το διαδίκτυο είναι ο καθοριστικός παράγοντας. Το διαδίκτυο μπορεί να λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο, συνδεό-μενο με τις τόσο πολλές μηχανές αναζήτησης, στις πληροφορίες με πολλές διαφορετικές συνέπειες. «Το μέσο είναι το μήνυμα» αναφέ-ρεται στην εσωτερική δυναμική της τεχνολογίας, καθώς η τελευταία δημιουργεί ένα πεδίο περιορισμών και δυνατοτήτων.

Το διαδίκτυο είναι επίσης μέσο επικοινωνίας. Τα παραδοσιακά ηλεκτρονικά μέσα αλληλοσυνδέονται για να συγκροτήσουν πολύ-μορφα υπερκείμενα. Ο Manuel Castells υποστηρίζει ότι στις μέρες μας «το μήνυμα είναι το μέσο» επειδή είναι το είδος του μηνύματος το οποίο θέλουμε να προωθήσουμε, με το εύρος των δυνατοτήτων και τη διαλειτουργικότητα που προσφέρει το σύνολο του επικοι-νωνιακού συστήματος. Πρόκειται για ένα σύστημα που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο επεξεργαζόμαστε το μήνυμα σε ένα μέσο ή σε μια επικοινωνία. Γι’ αυτό πρέπει να επιτύχουμε την υπερκει-μενικότητα, την αλληλόδραση και την αλληλο-λειτουργικότητα σε διαφορετικές κατηγορίες των μέσων επικοινωνίας.

Όμως πόσο ισχύει κάτι τέτοιο; Στην Ελλάδα δεν έχουμε ακόμη αντιληφθεί τις επιπτώσεις του διαδικτύου, αφού η ανάπτυξή του παραμένει περιορισμένη (32% επί του συνόλου του πληθυσμού το 2008). Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμα ότι δημιουργείται ένας κόσμος «εξατομικευμένος, κατακερματισμένος και χωρίς αν-θρώπινη επαφή». Ποιο μήνυμα θα παραχθεί όταν, όπως συνιστούν διάφορες μελέτες, η συστηματική ενασχόληση με το διαδίκτυο θα ενισχύσει την αίσθηση της μοναξιάς και θα τρέφει φαινόμενα κατά-θλιψης στους χρήστες; Ότι ακόμα η έντονη ενασχόληση με το διαδί-κτυο μεταφράζεται σε λιγότερες ώρες συναναστροφής με συγγενείς και φίλους και σε παράταση της δουλειάς στο σπίτι, χωρίς μείωση του εργάσιμου χρόνου στον τόπο απασχόλησης;

Για κάποιους άλλους όμως, οι άνθρωποι δημιουργούν πολύ ισχυρές κοινωνικές σχέσεις μέσω του διαδικτύου και αρκετοί από αυτούς δε θα μπορούσαν να το πετύχουν με διαφορετικό τρόπο. Ωστόσο τα στοιχεία διαφέρουν. Έρευνες καταδεικνύουν ότι η πλειο-νότητα των συστηματικών χρηστών του διαδικτύου μείωσε το χρόνο που αφιέρωναν στην ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων, μεγά-λο ποσοστό παραπονέθηκε για τις αρνητικές επιπτώσεις στην οι-κογενειακή ζωή, ενώ άλλοι υποστήριξαν ότι λόγω του διαδικτύου ο χρόνος επαγγελματικής ενασχόλησής τους στο σπίτι αυξήθηκε, χωρίς αυτό να συνοδεύεται από μείωση του χρόνου παραμονής τους στο χώρο εργασίας. Έτσι, σε έναν κόσμο «κορεσμένο από διαμεσολαβημένη επικοινωνία» ενδεχομένως να παραμείνουμε εγκλωβισμένοι στο συνεχές των αφηγήσεων, των κωδίκων και των κειμένων που ανακυκλώνονται διαμέσου των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας ή και νέων μορφών κοινωνικής αλληλόδρα-σης, όπως τα «εικονικά κοινωνικά δίκτυα».

6

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

σ υ γ κ ι ν ή σ ε ι ς & ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α : η μ ε σ ο π ο ί η σ η τ ο υ τ ρ α ύ μ α τ ο ς

του Νίκου ΔεμερτζήKαθηγητής Τμήματος Επικοινωνίας & Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

7

Α Η ΘΈΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΈΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΈΛΈΤΗ ΤΩΝ ΜΈΣΩΝ

Κατά καιρούς οι μελετητές έχουν διαπραγματευτεί τα συναισθήματα σε σχέση με τα ΜΜΕ με τρεις διαφορετικούς τρόπους: 1) Παραπέμποντας στα συναισθή-ματα και στη συναισθηματική επίδραση των Μέσων με ένα μεταφορικό τρόπο, όπως, π.χ., «τάσεις φυγής» στα εργαλεία και στις θεωρίες της ευχαρίστησης (ικανοποίησης), «κιτρινισμός» (φτηνός εντυπωσιασμός) στην ανάλυση των (δη-μοσιογραφικών) νέων, «η συμβολική δύναμη των ΜΜΕ» στην κοινωνιολογία της επικοινωνίας, η «έννοια» και ο «προσδιορισμός» (η αναγνώριση-ταυτότητα) στην εθνογραφία του κοινού. 2) Αναφερόμενοι σε αυτά μετωνυμικά και αόρι-στα χωρίς καμία περαιτέρω εξειδίκευση – π.χ., οι αναλύσεις του Μassumi για την επίδραση στο νέο μιντιακό περιβάλλον, οι «συναισθηματικές (συγκινησια-κές) προκλήσεις και «συναισθηματικές συνθήκες» στη λογοτεχνία της διαφή-μισης. 3) Εστιάζοντας σε «επιμέρους και ξεχωριστά συναισθήματα», όπως η πρόκληση φόβου στην επικοινωνία της διακινδύνευσης, η ντροπή και η ενοχή στη διαδικασία της πειθούς, καθώς και η μετάνοια στην ξεχωριστή θεωρία του συναισθήματος (της συγκίνησης) στις αναλύσεις της Nabi.

Και οι τρεις τρόποι έχουν τα υπέρ και τα κατά, καθώς αγγίζουν διαφορετι-κά επίπεδα αφαίρεσης. Οι μεταφορικές προσεγγίσεις προσφέρουν αφενός ένα ευρύ φάσμα ερμηνειών γύρω από τις αντιδράσεις των ανθρώπων στα Μέσα και τη χρήση τους από αυτούς, αν και αφετέρου παραβλέπουν την ορθή ανάλυ-ση των ιδιαίτερων (ειδικών) συναισθημάτων. Μετωνυμικές προσεγγίσεις των συναισθημάτων φέρουν πιο αποτελεσματικά τη συναισθηματική διάσταση στο προσκήνιο, αν και ακόμα στερούνται εξειδίκευσης και ακρίβειας.

Τελικά η εφαρμοσμένη ή κριτική έρευνα των ξεχωριστών συναισθημάτων (όπως ο φόβος, ο κυνισμός, η ντροπή κτλ.) είναι περισσότερο αποδεκτές, αν και στην πράξη προσφέρουν μια αποσπασματική θεώρηση και αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ότι τα συναισθήματα βιώνονται μάλλον με ένα ρευστό τρό-πο και όχι αποσπασματικά (καθένα χωριστά, ανάλογα με τη χρονική στιγμή/διαδοχικά).

Γενικά τα ΜΜΕ θεωρούνται στα συμπεράσματα της σχετικής βιβλιογραφί-ας ως οι αιτίες των συναισθημάτων. Λιγότερη έρευνα έχει γίνει στην αντίθετη κατεύθυνση: δηλαδή να εξετάσει κανείς συγκεκριμένα συναισθήματα ως προ-βλέψεις για την επιλογή του περιεχομένου των ΜΜΕ, ειδικά στην ψυχαγωγι-κή τηλεόραση (Nabi, 2002). Ένα άλλο εμφανές χαρακτηριστικό των Μέσων και της έρευνας των συναισθημάτων είναι η σχεδόν μονόπλευρη έμφαση των αρνητικών συναισθημάτων και η παράβλεψη των θετικών, ενώ αναλύονται διάφοροι τομείς της ανθρώπινης και μαζικής επικοινωνίας, όπως η κοινωνι-κή επίδραση.

Στην πραγματικότητα, το διαρκές και αυξανόμενο ενδιαφέρον όλων των κοινωνικών επιστημών και των κλασικών μελετών των συναισθημάτων θα εμπλουτίσει τη λεπτομερειακή εξέταση της συγκίνησης σε κάποιον υπό διερεύ-νηση τομέα των σπουδών επικοινωνίας. Παίρνοντας δύο παραδείγματα από την πολιτική επικοινωνία, πολλά υπολείπονται να τεθούν στην ημερήσια διάτα-ξη και στο πλαίσιο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Παραδοσιακά η ημερή-σια διάταξη διαμορφώνεται από ένα θέμα που έχει μελετηθεί ως αποτέλεσμα (ως μια σύνθεση) τριών κύριων στοιχείων: α) η ημερήσια διάταξη (θεματολο-γία) των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας που επιδρά, β) η δημόσια θεματολογία που μπορεί να επιδράσει διαδοχικά (με τη σειρά της), γ) η πολιτική θεματολογία όπως, π.χ., «πολιτικά ελιτιστικές» απόψεις και στάσεις. Σε αυτή την παράδοση, η έμφαση έχει δοθεί στο γνωστικό περιεχόμενο (στις γνώσεις), στο αντικεί-μενο συζήτησης (θέμα προσοχής) και ενημέρωσης, με τη συγκινησιακή (συ-ναισθηματική) συνισταμένη να απουσιάζει τελικά από τις προτεραιότητες των ερευνητών. Παρ’ όλα αυτά, τα ΜΜΕ δε θέτουν σε προτεραιότητα συγκεκριμέ-να θέματα, αλλά απαιτούν την προσοχή γύρω από κάποια συναισθήματα, ενώ αγνοούν άλλα.

Για τον ίδιο λόγο, η παράδοση της έρευνας για τα νέα πλαίσια έχει προσα-νατολιστεί λογικά και σε τέτοιο βαθμό ώστε να επικεντρώνεται στην ερμηνεία και στα σχήματα αντίληψης που απορρέουν από τα δελτία ειδήσεων των ΜΜΕ. Σύμφωνα με τον Entman, η πλαισίωση (μορφοποίηση) είναι η συλλογή κάποιων όψεων της καθημερινής πραγματικότητας, καθιστώντας τες (αυτές τις όψεις της καθημερινότητας) περισσότερο αξιοπρόσεκτες στο κείμενο της μετάδοσης (με-ταδιδόμενο κείμενο), με τέτοιο τρόπο σαν να προβάλλεται ο καθορισμός ενός συγκεκριμένου προβλήματος, η αιτιακή ερμηνεία, η ηθική αποτίμηση ή/και θε-ραπευτική υπόδειξη (χειρισμός) για το περιγραφόμενο αντικείμενο. Οι μελέτες στηρίζονται στη διαμορφωμένη υπόθεση που έχει αποκαλύψει ότι ο τρόπος της πληροφόρησης (των «ειδησεογραφικών» νέων) είναι σκηνοθετημένος και μπο-ρεί να μεταβάλλει δραστικά τις απόψεις μεταξύ των αναγνωστών. Επίσης, οι με-λέτες των δελτίων ειδήσεων έχουν δείξει ότι κάποια καθιερωμένα πλαίσια τεί-νουν να εμφανίζονται στο πολιτικό ρεπορτάζ (π.χ., θεματικό, επεισοδιακό, προ-σανατολισμός σύγκρουσης, παιχνίδι). Ακόμα κι αν οι ηθικές εκτιμήσεις έχουν εμφανιστεί σαν μία κρυφή πρώιμη έρευνα, συναισθήματα σαν αυτά είτε έχουν στην καλύτερη περίπτωση συναχθεί έμμεσα, είτε στη χειρότερη έχουν αγνοη-θεί εντελώς. Ακόμα, λαμβάνοντας σοβαρά τα συναισθήματα, θα μπορούσε να εμπλουτιστεί το πλαίσιο ανάλυσης, σε συνεργασία με την ποιοτική έρευνα του κοινού. Είναι ενδεικτικό το ότι, αν και πρόσφατα ο Κinder (2007) επισημαίνει το γεγονός ότι αυτά τα πλαίσια (σκηνοθεσίας-σχηματοποίησης) περιλαμβάνουν με-ταφορές, υποδείγματα, συνθηματικές φράσεις, οπτικές εικόνες, ρητορικές φαν-φάρες και διαβεβαιώσεις, οι οποίες στην πολιτική προκαλούν συναισθηματικές διεγέρσεις, ο ίδιος εμφατικά ισχυρίζεται ότι από αυτή την άποψη «η έρευνα στη σκηνοθεσία (σχηματοποίηση) έχει μέχρι σήμερα μελετήσει μόνο ένα μικρό κομ-μάτι από ολόκληρο το πεδίο».

Β ΜΈΣΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ: ΈΝΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΣΜΈΝΟ ΘΈΜΑ

Ένα νέο πεδίο που αφενός προάγει τις σπουδές των ΜΜΕ, τις πολιτιστικές σπουδές και τα ήθη στα Μέσα και από την άλλη την κοινωνιολογία των συγκι-νήσεων είναι η μελέτη γύρω από το τραύμα. Σε ένα πολύ σύντομο χρονικό δι-άστημα, παράλληλα με τη μελέτη της ανάμνησης, η μελέτη του τραύματος έχει αναπτυχθεί με σταθερό τρόπο. Ένας αριθμός σπουδαστών συζητούν για την εποχή μας και τον πολιτισμό της σαν «μια τραυματική εποχή» και σαν μια επο-χή «του πολιτισμικού τραύματος», αναδεικνύοντας το «τραύμα» σε μια κεντρι-κή φαντασιακή σημασία και ένα κυρίαρχο σημαίνον της σύγχρονης κοινωνίας της διακινδύνευσης.

Το «τραύμα» και ειδικά το πολιτισμικό-κοινωνικό τραύμα αποτελούν μία μεταφορά, την οποία εμείς βιώνουμε στις μέρες μας. Το μεταφορικό του νόημα, ομολογουμένως, είναι διαρκώς υπό διαπραγμάτευση και συνεπώς προκαλεί μια αμφιλεγόμενη συμπεριφορά. Έτσι, το τραύμα μπορεί να ενεργοποιήσει τη λογική της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας το υποκείμενο και καλλιεργώντας μια μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης και της αβοηθησίας (αδυναμίας). Με άλλα λόγια, από την ανάλυση του πολιτισμικού τραύματος μπορεί να προκύψει μια διφορούμενη στάση ζωής:

Από τη μια μεριά, το τραύμα μπορεί να ενεργοποιήσει τη λογική της αυτο-εκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας το υποκείμενο και καλλιεργώ-ντας μια μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης και της αβοηθησίας. Τη θυματοποίηση του υποκειμένου στην ύστερη νεωτερικότητα ο Slavoj Žižek την ερμηνεύει ως εκδήλωση υστερικού συνδρόμου: «Σήμερα η υστερία εκ-δηλώνεται πρωτίστως ως τρωτότητα, ως απειλή της σωματικής ή/και ψυχικής μας ταυτότητας. Αρκεί κανείς να ανατρέξει στη γενικευμένη λογική της θυματο-ποίησης, από τη σεξουαλική παρενόχληση έως τους κινδύνους που περιέχουν ο καπνός και τα τρόφιμα…». Επιπλέον, η θυματοποίηση αυτή συνοδεύεται και στηρίζεται από τη θραύση των δεσμών εμπιστοσύνης (διαπροσωπικής, πολι-

8

Οι μελέτες των δελτίων ειδήσεων έχουν δείξει

ότι κάποια καθιερωμένα πλαίσια τείνουν να

εμφανίζονται στο πολιτικό ρεπορτάζ (π.χ.,

θεματικό, επεισοδιακό, προσανατολισμός

σύγκρουσης, παιχνίδι). Ακόμα κι αν οι ηθικές

εκτιμήσεις έχουν εμφανιστεί σαν μία κρυφή

πρώιμη έρευνα, συναισθήματα σαν αυτά, είτε

έχουν στην καλύτερη περίπτωση συναχθεί

έμμεσα, είτε στη χειρότερη έχουν αγνοηθεί

εντελώς.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

9

Από τη μια, το τραύμα μπορεί να

ενεργοποιήσει τη λογική της αυτο-

εκπληρούμενης προφητείας, θυματοποιώντας

το υποκείμενο και καλλιεργώντας μια

μοιρολατρική κουλτούρα της διακινδύνευσης

και της αβοηθησίας. Τη θυματοποίηση του

υποκειμένου στην ύστερη νεωτερικότητα

ο Slavoj Žižek την ερμηνεύει ως εκδήλωση

υστερικού συνδρόμου: «Σήμερα η υστερία

εκδηλώνεται πρωτίστως ως τρωτότητα, ως

απειλή της σωματικής ή/και ψυχικής μας

ταυτότητας. Αρκεί κανείς να ανατρέξει στη

γενικευμένη λογική της θυματοποίησης,

από τη σεξουαλική παρενόχληση έως τους

κινδύνους που περιέχουν ο καπνός

και τα τρόφιμα…»

τικής κτλ.). Όπως αναφέρει η Edkins, ένα γεγονός χαρακτηρίζεται τραυματικό όχι μόνο όταν προσβάλλει τις δυνατότητες των υποκειμένων, αλλά και όταν εκ παραλλήλου υπονοεί την άρση και την αθέτηση των σχέσεων εμπιστοσύνης.

Από την άλλη, τα πολιτισμικά τραύματα είναι δυνατόν να διευρύνουν το πε-δίο της κοινωνικής κατανόησης και ενσυναίσθησης. Η θέσμισή τους εμπεριέχει αυτομάτως τον ορισμό ενός θύματος, την απόδοση ευθυνών και τον επιμερισμό υλικών και συμβολικών συνεπειών. Τα ισχυρά συναισθήματα που συνοδεύουν το πολιτισμικό τραύμα συνεπάγονται ταύτιση όχι μόνο των μελών της εσω-ομάδας, αλλά και την ταύτιση του ευρύτερου κοινού με τα θύματα και τους ζημιωμένους του τραύματος. Βεβαίως, εδώ καίριο (αν και συχνά διφορούμενο) ρόλο παίζουν τα μέσα ενημέρωσης επειδή η διευρυμένη διαθεσιμότητα της φέρουσας πληρο-φορίας επιτρέπει την ενσυναίσθηση με απομακρυσμένους άλλους. Η παρατήρη-ση του πόνου των άλλων δεν εξυπηρετεί πάντα τη λογική του θεάματος, δε γεννά πάντα οιονεί-συγκινήσεις, συγκινήσεις δηλαδή που δεν κινητοποιούν, δεν έχουν διάρκεια και απονεκρώνουν τις ευαισθησίες μας (Meštrović). Η διαμεσολαβημένη συμμετοχή στον πόνο των άλλων (ιδίως μάλιστα όταν το τραύμα είναι σοβαρό και δύσκολα αντιμετωπίσιμο) μπορεί να οδηγήσει σε νέες μορφές κοινωνικής αλληλό-δρασης. Η έκθεση σε τραυματικές εικόνες μπορεί να λειτουργήσει ως «πρόσκλη-ση να στρέψουμε την προσοχή μας, να σκεφθούμε, να μάθουμε, να εξετάσουμε τις αιτιολογίες που επικαλούνται οι κρατούντες για να δικαιολογήσουν το συλλο-γικό πόνο» (Sontag). Το τραύμα του μακρινού άλλου είναι δυνατόν να εγείρει την ευθύνη για τη ζωή και την αξιοπρέπειά του. Θα έλεγα μάλιστα ότι διευκολύνει τη συνάντηση μαζί του και κινητοποιεί το είδος εκείνο του ηθικού μινιμαλισμού για το οποίο είχε μιλήσει ο Walzer: ένα ηθικό ελάχιστο που δεν εξυπηρετεί κανένα ιδιαίτερο συμφέρον, αλλά ρυθμίζει τη συμπεριφορά του καθενός με επωφελή για όλους τρόπο. Αυτό εξάλλου δεν είναι και το νόημα των διεθνών κινητοποιήσεων κατά του πολέμου στο Ιράκ και η αλληλεγγύη που εκφράστηκε υπέρ των λαών της Νοτιοανατολικής Ασίας μετά το σεισμό της 26/12/2004;

η π ο λ ι τ ι κ ή ( ι δ ε ο λ ο γ ί α ) τ η ς « π λ α τ φ ό ρ μ α ς »του Tarleton GillespieΤμήμα Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Cornell Απόδοση: Ειρήνη Ανδριοπούλου

Η ιδεολογική θέση, το εργασιακό μοντέλο, η τεχνική και η κοινωνιολογική υπο-δομή των νέων μέσων επικοινωνίας, ως μέσα αξιώσεων και πλατφόρμες επι-κοινωνίας, αποτελούν το επίκεντρο της εισήγησης του Gillespie. H μελέτη των νέων μέσων δεν μπορεί να γίνει σήμερα διά της παρατήρησης και της ανάλυ-σης των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας, γιατί κάτι τέτοιο θα θεωρούσε την άφιξη των νέων ως πανάκεια για τις αρνητικές πτυχές των παλαιών ή ως υποτίμηση της αξίας όλων των ΜΜΕ εν γένει. Αντίθετα, ο Gillespie προτείνει την ερμηνεία και αξιολόγηση των νέων μέσων υπό μια νέα κριτική ματιά, η οποία θα τα αντιμετωπίζει ως υποκείμενα που τείνουν να υποκρύπτουν σημαντικές δομικές παραμέτρους από τις οποίες και εξαρτώνται.

Μέχρι τώρα οι θεωρίες των μέσων βασίζονταν στην προσπάθεια εντοπισμού των επιπτώσεων μεταξύ των πολιτιστικών διαμεσολαβητών (intermediaries), των παραγωγών και των διανομέων των ΜΜΕ. Επομένως η οπτική ήταν εντο-πισμένη στην αγορά και στους οικονομικούς και ιδεολογικούς περιορισμούς που καθόριζαν τι θα ειπωθεί, σε ποιον και με τι συνέπειες. Μια παρόμοια προ-σπάθεια πρέπει να γίνει και με τους νέους πολιτιστικούς διαμεσολαβητές, με έμφαση σε συγκεκριμένα επιχειρησιακά μοντέλα που δύναται να υποβόσκουν. Για το λόγο αυτό ο Gillespie επιχειρεί να αναλύσει τον όρο «πλατφόρμα», ο οποίος χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο, προκειμένου να ερμηνεύσει τη δημόσια αντιπαράθεση που έχει ξεσπάσει ανάμεσα στους διαμεσολαβητές των νέων μέσων επικοινωνίας.

Ο όρος «πλατφόρμα» είναι ένας πολυσχιδής όρος που επωφελείται τόσο από τις τεχνικές και αρχιτεκτονικές, όσο και από τις πολιτικές, εννοιολογικές αποχρώσεις που φέρει. Ταυτόχρονα εμπεριέχει όλα τα νέα, κοινά, χαρακτηρι-στικά των ψηφιακών μέσων: δημοκρατική συμμετοχή, ισονομία στο ίδιο επί-

10

Ο όρος «πλατφόρμα» είναι ένας πολυσχιδής

όρος που επωφελείται τόσο από τις τεχνικές

και αρχιτεκτονικές, όσο και από τις πολιτικές,

εννοιολογικές αποχρώσεις που φέρει.

Ταυτόχρονα εμπεριέχει όλα τα νέα, κοινά,

χαρακτηριστικά των ψηφιακών μέσων:

δημοκρατική συμμετοχή, ισονομία στο ίδιο

επίπεδο, ανάδειξη των χρηστών. Πάρα ταύτα ο

όρος «πλατφόρμα» αφήνει απέξω θεμελιώδεις

παραμέτρους, όπως το πώς χρησιμοποιείται

το διαδίκτυο, πώς ρευστοποιείται στην αγορά

και πώς ρυθμίζεται. Ακριβώς αυτή η έλλειψη

καθιστά ασαφείς τις δομές εξουσίας

που κρύβονται πίσω από τον όρο

«πλατφόρμα», περιστέλλοντας έτσι την

ικανότητά μας να διερευνήσουμε τους

διαμεσολαβητές και τις συνέπειές τους

για τη φύση των νέων μέσων.

πεδο, ανάδειξη των χρηστών. Πάρα ταύτα ο όρος «πλατφόρμα» αφήνει απ’ έξω θεμελιώδεις παραμέτρους, όπως το πώς χρησιμοποιείται το διαδίκτυο, πώς ρευστοποιείται στην αγορά και πώς ρυθμίζεται. Ακριβώς αυτή η έλλειψη καθι-στά ασαφείς τις δομές εξουσίας που κρύβονται πίσω από τον όρο «πλατφόρ-μα», περιστέλλοντας έτσι την ικανότητά μας να διερευνήσουμε τους διαμεσο-λαβητές και τις συνέπειές τους για τη φύση των νέων μέσων.

ΑΠΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΟΡΟ «ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ»Μια ματιά στην ιστορική προέλευση του όρου αναδεικνύει ένα σύνολο από σχετικές αλλά σαφείς ερμηνείες, όπου η καθεμία περικλείει και μια σύγχρονη προσέγγιση. Η πιο άμεση και συνήθης ερμηνεία του όρου «πλατφόρμα» είναι η τεχνική, που αναφέρεται στην τεχνολογική υποδομή (λειτουργικό σύστημα, εξοπλισμός, λογισμικό) στην οποία βασίζεται ένα νέο ψηφιακό μέσο προκειμέ-νου να επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το Facebook και το YouTube, με τη διεύρυνση των λειτουργιών τους σε τρίτους για την κατασκευή επιπλέον εφαρμογών.

Ο δεύτερος ορισμός της «πλατφόρμας» είναι αρχιτεκτονικής φύσεως, ήτοι ο πλέον προφανής: μια οριζόντια, επίπεδη, συνήθως υπερυψωμένη, επιφάνεια που χρησιμοποιείται ως εξέδρα, σκηνή, το σημείο αναχώρησης στους σταθ-μούς των τρένων (η αποβάθρα), η επίπεδη επιφάνεια για τη μεταφορά μεγάλων φορτίων στα λιμάνια κ.ο.κ. Εκτός όμως από την τεχνητή παρέμβαση, ο όρος δύ-ναται να περιλαμβάνει και τη φυσική παρέμβαση, δηλαδή τη δημιουργία μιας υπερυψωμένης επιφάνειας οφειλόμενης σε φυσικά φαινόμενα.

Η τρίτη ερμηνεία του όρου «πλατφόρμα» εμπεριέχει πολιτική χροιά και αναφέρεται σε μια σειρά κοινών θέσεων και αρχών που υπερασπίζεται ένας πολιτικός ή ένα πολιτικό κόμμα. Ουσιαστικά αποτελεί το κοινό σημείο, την κοι-νή βάση για την προώθηση της πολιτικής τους γραμμής στους ψηφοφόρους τους και στο ευρύ κοινό.

Διαπιστώνεται ότι και οι τρεις ερμηνείες της «πλατφόρμας» καταλήγουν στην έννοια της ομαδοποίησης, δηλαδή στη μεταφορική ή κυριολεκτική έννοια μιας υπερυψωμένης, επίπεδης επιφάνειας, σχεδιασμένης για την προώθηση της δραστηριότητας μιας ομάδας ατόμων. Η ουδετερότητα της πλατφόρμας εί-ναι αυτονόητη και αυξομειούμενη, σε λιγότερες δόσεις όταν πρόκειται για την πολιτική της χρήση και σε μεγαλύτερες δόσεις όταν πρόκειται για τις τεχνολο-γικές λειτουργίες μιας διαδικτυακής πλατφόρμας. Σε κάθε περίπτωση, η πιο κοινή εννοιολογική χρήση του όρου «πλατφόρμα» συνίσταται στον ανοιχτό χα-ρακτήρα, ο οποίος δε λειτουργεί διεκπεραιωτικά αλλά περισσότερο εξελικτικά, καθώς και στο επίπεδο της ισονομίας.

Η ΑΝΑΔΈΙΞΗ ΤΗΣ «ΠΛΑΤΦΟΡΜΑΣ» ΣΗΜΈΡΑΣτο πλαίσιο της ρητορικής που έχει αναπτυχθεί για τις δημοκρατικές προο-πτικές του διαδικτύου, οι πολιτιστικοί διαμεσολαβητές που παίζουν το ρόλο του μεσάζοντα, όπως οι «πλατφόρμες», υποστηρίζουν ότι προωθούν την εν-δυνάμωση του χρήστη ώστε να προταχθεί και να μιλήσει ο ίδιος ανοιχτά και ελεύθερα. Η άποψη αυτή συγκλίνει και με τον πρόσφατο ενθουσιασμό για τις υπηρεσίες του διαδικτύου: δημιουργία περιεχομένου από το χρήστη, ερασιτε-χνική επιδεξιότητα, δημιουργικότητα, κοινωνική δικτύωση και εύρωστη κοι-νωνικότητα.

Το YouTube αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα πλατφόρμας, κα-τατάσσοντας τις λειτουργίες του ως τις πλέον πρωτοπόρες στο πεδίο της πα-ραγωγής περιεχομένου από το χρήστη, στοιχείο που είναι έκδηλο και από τον τίτλο του (you=εσύ). Επιπλέον, το YouTube διατείνεται ότι δεν είναι σαν τα άλλα μαζικά δίκτυα παραγωγής οπτικοακουστικού υλικού (του Χόλιγουντ) και τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους, αλλά ένας ανοιχτός χώρος όπου ο καθένας μπο-ρεί να «ανεβάσει» περιεχόμενο, να προβληθεί και να προωθήσει τα έργα του σε ένα φιλικό περιβάλλον. Όμως, πέρα από τις συνήθεις δραστηριότητες των

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

10

11

χρηστών του (προβολή προσωπικών βίντεο), το YouTube έχει αναπτύξει μια πιο σύνθετη σχέση με τα άλλα μέσα επικοινωνίας. Μια σχέση η οποία εγείρει σειρά ερωτημάτων ως προς το περιεχόμενο που προβάλλεται: ποιος είναι ο δημιουργός του έργου, γιατί το έφτιαξαν, γιατί το προώθησαν στο YouTube, πού αποσκοπεί η ευρεία προβολή του, πώς αλληλεπιδρά με τους κανόνες της αγοράς. Τελικά αυτό που επιδιώκει ουσιαστικά το YouTube είναι να αποτελέσει μια ανοιχτή πλατφόρμα επικοινωνίας για όλους τους χρήστες, με οφέλη και για τον ατομικό και για τον εταιρικό χρήστη.

Οι βλέψεις του YouTube εκτείνονται, βέβαια, και πέρα από τη μαζική προ-βολή και φιλοξενία της πληροφορίας: αποσκοπούν στο οικονομικό όφελος, στο κέρδος μέσω ενός συγκεκριμένου επιχειρηματικού μοντέλου. Αρχικά, μέσω της χορηγικής διαφήμισης, όπου το YouTube αποτελεί τον εν δυνάμει χώρο καθιέρωσης ενός εμπορικού προϊόντος, καθώς και το χώρο διεξαγωγής μιας εκστρατείας για το λανσάρισμα του προϊόντος. Στη συνέχεια το μοντέλο του ΥοuTube προβλέπει τη συνεργασία με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης προ-κειμένου αυτά να προβάλλουν το περιεχόμενό τους στο διαδίκτυο και να προ-σεγγίζουν το ευρύ κοινό, διεκδικώντας το δικό τους μερίδιο από τη διαφημι-στική πίτα.

Είναι γεγονός ότι συχνά στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν την ανοιχτή σε εξωτερικές «εισβολές» φύση τους (π.χ., παραβίαση πνευματικών δικαιωμά-των, διανομή παράνομου πορνογραφικού υλικού), καθώς και τους χαρακτηρι-σμούς του τύπου «παιδαριώδες, επιπόλαιο και υποβαθμισμένο περιεχόμενο», οι πλατφόρμες ονομάζουν τις υπηρεσίες τους ως «απλή φιλοξενία», είμαστε ανοι-χτοί σε όλους, χωρίς ιδιαίτερες διακρίσεις για κανέναν.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η ιδέα της «πλατφόρμας» αποκτά τέσσε-ρις διαστάσεις: Πρώτον, ταιριάζει απόλυτα με τις αρχές της ισονομίας και το δη-μοφιλή χαρακτήρα για τους μέσους χρήστες και αποτελεί μια υπερυψωμένη επιφάνεια, δηλαδή ένα επίπεδο «πιο πάνω» από τις κανονικές (παραδοσιακές) πλατφόρμες επικοινωνίας. Δεύτερον, τοποθετεί εαυτόν ως «οικοδεσπότη» και προωθητή της πληροφορίας, που δεν επιλέγει τους «αγαπημένους» του αλλά που υποδέχεται όλους ανεξαιρέτως τους επισκέπτες-χρήστες. Βέβαια, η διά-σταση αυτή υποκρύπτει ένα τρίτο στοιχείο, που είναι το κέρδος στο οποίο προ-σβλέπει μέσα από τις συμφωνίες με τη διαφημιστική αγορά και την αγορά των ΜΜΕ εν γένει. Είτε όμως προτάσσει την ενδυνάμωση του χρήστη μέσω της δη-μιουργίας περιεχομένου, είτε προωθείται ως μια αμιγώς εμπορική πλατφόρμα, είτε ως πλατφόρμα παραγωγής και διανομής περιεχομένου από μεγάλους παί-κτες της αγοράς (βλ. Χόλιγουντ), όλα αυτά χάνονται πίσω από τον ευέλικτο και πολυσχιδή χαρακτήρα του όρου και τις (διαφορετικές) δυναμικές που φέρει. Και, τέταρτον, όταν τίθεται ζήτημα αμφισβήτησης για την παραβίαση των πνευ-ματικών δικαιωμάτων και την προσβολή των ηθών από τους χρήστες, ο όρος «πλατφόρμα» χρησιμοποιείται ως θεμιτό πειστήριο σε νομικές και ρυθμιστικές υποθέσεις, όπου προτάσσει την ουδετερότητα ως προς την παροχή του περιε-χομένου. Τότε θεωρείται ότι αποτελεί έναν απλό δίαυλο καλλιτεχνικής έκφρα-σης, και πάσα ευθύνη βαρύνει τους ίδιους τους χρήστες.

Συνοψίζοντας, ο Gillespie επιχειρεί μέσω της εισήγησής του να δείξει πως τα νέα μέσα επικοινωνίας αυτοδιαφημίζονται και αυτοπροβάλλονται, όχι ανα-γκαστικά λανθασμένα, αλλά υποκρύπτοντας δομικές σχέσεις εξουσίας που δύ-νανται να έχουν. Για τους πολιτιστικούς διαμεσολαβητές στο διαδίκτυο, το μο-ντέλο της πλατφόρμας δανείζεται στοιχεία από τα επιχειρηματικά μοντέλα των ΜΜΕ, αναπαράγοντας την ίδια στιγμή χαρακτηριστικά της εμπορικής διανομής της πληροφορίας. Στον κυβερνοχώρο, λοιπόν, όπου το περιεχόμενο (ανα)πα-ράγεται σε εθελοντική βάση, η αναζήτηση όσο το δυνατόν περισσότερων χρη-στών δε βασίζεται στην εύρεση του καλύτερου αλλά στην ενσωμάτωση όλων ανεξαιρέτως. Και σε αυτό ακριβώς έγκειται το πρόβλημα.

Το YouTube αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό

παράδειγμα πλατφόρμας, κατατάσσοντας

τις λειτουργίες του ως τις πλέον πρωτοπόρες

στο πεδίο της παραγωγής περιεχομένου από

το χρήστη, στοιχείο που είναι έκδηλο και από

τον τίτλο του (you=εσύ). Όμως, πέρα από τις

συνήθεις δραστηριότητες των χρηστών του

(προβολή προσωπικών βίντεο), το YouTube έχει

αναπτύξει μια πιο σύνθετη σχέση με τα άλλα

μέσα επικοινωνίας. Τελικά αυτό που επιδιώκει

ουσιαστικά το YouTube είναι να αποτελέσει μια

ανοιχτή πλατφόρμα επικοινωνίας για όλους

τους χρήστες, με οφέλη και για τον ατομικό

και για τον εταιρικό χρήστη. [...] Οι βλέψεις

του YouTube εκτείνονται, βέβαια, και πέρα

από τη μαζική προβολή και φιλοξενία της

πληροφορίας: αποσκοπούν στο οικονομικό

όφελος, στο κέρδος μέσω ενός συγκεκριμένου

επιχειρηματικού μοντέλου.

12

της Eszter HargittaiΚαθηγήτρια του Πανεπιστημίου Northwestern, Σικάγο, ΗΠΑ

Απόδοση: Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος

οι τεχνολογίες της πληροφορίας

& ε πικοινωνίας και οι κίνδυνοι

αύξησ ης των κοινωνικών ανισοτήτων

Η δυναμική, εκτεταμένη και πολυεπίπεδη παρουσία του Internet στην καθη-μερινότητα των πολιτών άλλοτε ως εργαλείο επικοινωνίας, άλλοτε ως μέσο ενημέρωσης, άλλοτε ως υπόστρωμα ανάπτυξης επιχειρηματικών πλάνων και άλλοτε ως πλατφόρμα μετάδοσης οπτικοακουστικού περιεχομένου, έχει προ-σελκύσει το ενδιαφέρον των ακαδημαϊκών και γενικά των επιστημόνων από ποικίλους κλάδους. Στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, ιδιαίτερη εστίαση υφίσταται στο ζήτημα του εάν και κατά πόσο το Ιnternet αναπαριστά και κυρίως αναπαράγει και ενισχύει τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, κατά πόσο λειαίνει ή «τραχύνει» τις κοινωνικές διαστρωματώσεις. Κυρίαρχη είναι, σε αυτό το πλαίσιο, η άποψη ότι οι νέοι άνθρωποι έχουν αποκτήσει υψηλού επιπέ-δου δεξιότητες στη χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Northwestern του Σικάγου κα Eszter Hargittai αντέκρουσε την άποψη αυτή παρουσιάζοντας στο Διεθνές Σεμινάριο του ΙΟΜ «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο Αιώνα» σχετική έρευνα που έχει διενεργή-σει. Ο τίτλος της είναι «Minding the gap: Predictors of Internet Use Disparities» (μτφρ. «Έγνοια για το Ψηφιακό Χάσμα: Προβλέποντας τις ανισότητες στη χρήση του διαδικτύου»), με την οποία η κα Hargittai δείχνει ότι υφίστανται σημαντικές ανισότητες στη χρήση του διαδικτύου, καθώς και γενικότερα στις δεξιότητες για τη χρήση των νέων ψηφιακών τεχνολογιών, μεταξύ των νέων.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία, βιώνουμε αυτό που διεθνώς αποκαλείται οικονομία της γνώσης, δηλαδή τη δημιουργία και ανάπτυξη προϊόντων, υπηρεσιών και αξιών που προέρχονται από τη συλ-λογή και διαχείριση της πληροφορίας. Το καίριο ζήτημα είναι η άνιση κατανομή αυτής της τόσο κρίσιμης παραμέτρου της οικονομικής ανάπτυξης, της πληρο-φορίας. Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών μπορούν να οξύνουν τις ανισότητες, βελτιώνοντας τις δυνατότητες και τις προοπτικές αυτών που είναι προνομιούχοι, και ταυτόχρονα να περιθωριοποιήσουν περαιτέρω τους αδύναμους κοινωνικά και οικονομικά.

Κομβικό σημείο στη μελέτη της Hargittai έχει η οριοθέτηση του τι συνιστά ψηφιακή ανισότητα (digital inequality). Η συγκεκριμένη ορολογία συλλαμβά-νει κατά τον πιο περιεκτικό τρόπο όλο το φάσμα των διαφορών που σχετίζο-νται με τις χρήσεις των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών (εφεξής θα χρησιμοποιείται η συντομογραφία ICT). Μια πιο επεξεργασμένη προσέγγι-ση εξετάζει διαφορετικές πτυχές του διαχωρισμού, εστιάζοντας σε επιμέρους στοιχεία όπως η ποιότητα του εξοπλισμού, η αυτονομία της χρήσης, η παρου-σία δικτύων κοινωνικής αρωγής, η εμπειρία και οι δεξιότητες των χρηστών. Και όλα αυτά έρχονται να προστεθούν στις διαφορές που προκύπτουν από το είδος της χρήσης.

Οι σχετικές με τη χρήση του Internet έρευνες δείχνουν ότι κάποιες από τις ανισότητες ελαττώνονται, ενώ προκύπτουν άλλες. Στις ΗΠΑ ορισμένα τμήματα του πληθυσμού κάνουν συχνότερη χρήση του διαδικτύου, όπως είναι οι άν-δρες, οι λευκοί, οι κάτοικοι των πόλεων, οι νέοι και γενικά εκείνοι που έχουν καλύτερη εκπαίδευση και υψηλότερα εισοδήματα. Οι διαφορές που αφορούν το φύλο (άνδρες-γυναίκες) δεν υφίστανται πλέον όσον αφορά τη βασική πρό-σβαση, αλλά υπάρχουν ως προς τις δεξιότητες. Παράλληλα αντίστοιχες έρευνες που εξετάζουν τη διείσδυση της κινητής τηλεφωνίας παρουσιάζουν ανάλογα ευρήματα, όπως, π.χ., τη θετική συσχέτιση μεταξύ εισοδήματος και μορφωτι-κού επιπέδου από τη μια, και ταχύτητας υιοθέτησης των πιο προηγμένων τε-χνολογικά τηλεφωνικών συσκευών από την άλλη.

Σύμφωνα με τη Hargittai, η χρήση του διαδικτύου δεν είναι, ούτε μπορεί να είναι, ξεκομμένη από τον κοινωνικό περίγυρο του ατόμου, το κοινωνικό, οι-κονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζει. Η θέση κάθε ατόμου στην κλίμακα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης επηρεάζει τη διάσταση της χρήσης των ψηφιακών μέσων, όπως τον τεχνικό εξοπλισμό που έχουν στη διάθεσή τους ή το επίπεδο αυτονομίας που έχουν αποκτήσει χρησιμοποιώντας το μέσο. Η χρήση και η απόκτηση γνώσης πάνω στα ψηφιακά μέσα λαμβάνουν χώρα

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

13

εντός του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου. Πέραν της αυτονομίας ως προς τη χρήση, η πρόσβαση που μπορεί να έχει ο χρήστης σε ένα μεγάλο κύκλο άλ-λων χρηστών επιδρά θετικά στις εμπειρίες του χρήστη. Επομένως η κοινωνική θέση, το ευρύτερο πλαίσιο χρήσης και οι δεξιότητες και ικανότητες που απο-κτά κανείς από τη συχνή χρήση επιδρούν δυναμικά, έχοντας τη δυνατότητα να επηρεάσουν το είδος χρήσης του διαδικτύου. Κάποιες από αυτές τις χρήσεις μπορεί να αποβούν ιδιαίτερα ωφέλιμες για τους χρήστες που κατέχουν τα εν λόγω χαρακτηριστικά.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι μέσω των οποίων η χρήση των ICT επηρεά-ζει την πρόσβαση σε περιουσιακά στοιχεία, πηγές και αγαθά που αποτελούν τα υποστρώματα της κοινωνικής διάρθρωσης. Η προεξάρχουσα ιδέα είναι ότι κάποιοι τύποι χρήσεως των ICT έχουν ως αποτέλεσμα αυξημένο ανθρώπι-νο, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο, ενώ κάποιοι άλλοι τύποι χρήσης ζημιώνουν τους ανεπαρκώς πληροφορημένους. Υπάλληλοι που έχουν υψηλές δεξιότητες στη χρήση του διαδικτύου εκτελούν τις εργασίες τους πιο αποτελεσματικά. Και αυτό διότι μπορούν (α) να αναγνωρίσουν σε κάθε περί-πτωση και για κάθε ενδεχόμενο το είδος του περιεχομένου που είναι σχετικό με τα καθήκοντά τους, (β) να αναζητήσουν την πληροφορία στο Ιnternet, (γ) να το κάνουν αποτελεσματικά και (δ) με επιμέλεια να προβούν σε εκτίμηση των αποτελεσμάτων, ούτως ώστε να αποκλείσουν εκείνα που δεν ανταποκρίνονται στην έρευνά τους. Η δυνατότητα που προσφέρουν οι ICT στο να επεκτείνει ο χρήστης το εύρος του κοινωνικού δικτύου του είναι μεγάλη. Η εξοικείωση με τις πλέον πρόσφατες τάσεις αξιολογείται και ως γνώρισμα κοινωνικού status. Το να έχει κανείς την ικανότητα να συζητά και να διατυπώνει άποψη για ειδι-κά ή δύσκολα θέματα δρα υποστηρικτικά στη δημιουργία δεσμών μεταξύ των ανθρώπων. Χάρη στο διαδίκτυο, κάποια θέματα δύσκολα προσεγγίσιμα για το ευρύ κοινό έγιναν πιο προσιτά.

Σε μια γενική θεώρηση, πολλές από τις δεξιότητες αποκτώνται από τα κοι-νωνικά δίκτυα (οικογένεια, σχολείο-εκπαίδευση, εργασία, παρέες κτλ.) του κα-θενός. Όταν εντός μιας οικίας είναι διαθέσιμα μηχανήματα σύγχρονης τεχνολο-γίας, τότε και ο μαθητής είναι πιο προετοιμασμένος για τη χρήση και τη διαχεί-ριση της τεχνολογίας εφόσον τη διδάσκεται στη σχολική αίθουσα. Έρευνα της Hargittai πάνω στον ψηφιακό αλφαβητισμό των νέων στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι υπάρχει θετικός συσχετισμός μεταξύ χρήσης του Ιnternet και εκπαίδευσης και ενθάρρυνσης στη χρήση της τεχνολογίας από τους γονείς και το οικογενειακό περιβάλλον. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι οι ICT δεν εκμηδενίζουν τους παράγο-ντες που επηρεάζουν τις επιλογές και προοπτικές μας. Η χρήση των ICT γίνεται εντός του πλαισίου της ζωής μας, επηρεαζόμενη από το κοινωνικο-οικονομικό μας status και τον κοινωνικό μας περίγυρο. Εντούτοις, σύμφωνα με προκα-ταρκτικά ευρήματα, οι ICT ενισχύουν τις ανισότητες αντί να τις μετριάζουν. Κα-θώς ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός δραστηριοτήτων μεταξύ φορέων, κρατικής διοίκησης, οργανισμών, επιχειρήσεων και ιδιωτών διεξάγεται διαδι-κτυακώς –τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα– ο μη χρήστης στε-ρείται την πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες και αγαθά. Οι διαφοροποιημένες χρήσεις των ψηφιακών μέσων μπορούν να οδηγήσουν σε όξυνση των ανισο-τήτων, ευνοώντας τους ήδη προνομιούχους, και σε υποβάθμιση των προοπτι-κών των ήδη αδυνάτων.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε

στην ανθρώπινη ιστορία, βιώνουμε αυτό

που διεθνώς αποκαλείται οικονομία της

γνώσης, δηλαδή τη δημιουργία και ανάπτυξη

προϊόντων, υπηρεσιών και αξιών που

προέρχονται από τη συλλογή και διαχείριση

της πληροφορίας. Το καίριο ζήτημα είναι

η άνιση κατανομή αυτής της τόσο κρίσιμης

παραμέτρου της οικονομικής ανάπτυξης, της

πληροφορίας. Οι τεχνολογίες πληροφορικής

και επικοινωνιών μπορούν να οξύνουν τις

ανισότητες, βελτιώνοντας τις δυνατότητες και

τις προοπτικές αυτών που είναι προνομιούχοι,

και ταυτόχρονα να περιθωριοποιήσουν

περαιτέρω τους αδύναμους κοινωνικά και

οικονομικά.

13

Αυτός ήταν ο τίτλος της παρουσίασης και το κεντρικό ζήτημα που ανέλυσε ο κ. Shanto Iyengar, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Stanford στο διεθνές σεμι-νάριο του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων.

Η εκθετική αύξηση της πληροφόρησης τα τελευταία χρόνια αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη συνέπεια των τεχνολογικών εξελίξεων των οποίων έχουμε γίνει μάρτυρες. Παγκοσμίως οι πολίτες έχουν πλέον τη δυνατότητα να αναζητή-σουν ενημέρωση για πολιτικά και άλλα ζητήματα, σε εκατοντάδες διαδικτυακές πηγές, από ιστοσελίδες έγκυρων ειδησεογραφικών οργανισμών έως ιστολόγια ανώνυμων πολιτών, μηνύματα και βίντεο που κυκλοφορούν ηλεκτρονικά κτλ. Σε αυτό τον ωκεανό πληροφοριών οι πολίτες καλούνται να πλοηγηθούν και να επιλέξουν, και αυτή η επιλογή εξαρτάται όχι μόνο από τα δημογραφικά χαρα-κτηριστικά τους (π.χ., ηλικία) αλλά και από το επίπεδο του ενδιαφέροντος που έχουν για την πολιτική και, φυσικά, από τις προτιμήσεις τους.

Στις ΗΠΑ, όπου εν προκειμένω επικεντρώνει το ενδιαφέρον του ο ομιλητής, πριν από 50 χρόνια οι ψηφοφόροι βασίζονταν για την ενημέρωσή τους κυρίως στα βραδινά δελτία ειδήσεων των τριών μεγάλων εθνικών δικτύων. Στην εποχή των «παλαιών ΜΜΕ» δεν έπαιζε ρόλο ποιο δίκτυο θα επέλεγαν οι θεατές, γιατί σε όλα θα έρχονταν σε επαφή με την ίδια ημερήσια διάταξη και με ισορροπη-μένη παρουσίαση των υποψηφίων και των απόψεών τους. Όλοι οι Αμερικα-νοί, ανεξάρτητα από το βιοτικό τους επίπεδο και τις πολιτικές τους προτιμήσεις, εκτίθεντο στο ίδιο πακέτο πληροφόρησης.

Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει μεταβληθεί άρδην. Η έκρηξη της καλωδιακής τηλεόρασης τη δεκαετία του 1980 και πιο πρόσφατα η ανάπτυξη του διαδικτύου και των ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται σε αυτό έχουν οδηγήσει στη δημιουργία ενός κατατετμημένου πληροφοριακού περιβάλλοντος και, συνεπώς, σε έναν αυ-ξημένο ανταγωνισμό, μεταξύ όλων των «παικτών», για το μεγάλο έπαθλο που είναι η προσοχή του κοινού. Η ταυτόχρονη διαστρωμάτωση και κατάτμηση1 της πληροφορίας είναι η νέα τάση που παρατηρείται. Δηλαδή αφενός διαχωρισμός του κοινού ανάλογα με το αν έχει ενδιαφέρον για την πολιτική και αφετέρου διαχωρισμός του κοινού που έχει ενδιαφέρον για την πολιτική, βάσει των πη-γών πληροφόρησης που προτιμά (π.χ., Fox ή NBC). Και ενώ οι θεωρητικοί των πολιτικών επιστημών υποστηρίζουν ότι ένα ελάχιστο επίπεδο πληροφόρησης διευκολύνει την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων, σήμερα αυτή η πληρο-φόρηση δεν εξαρτάται μόνο από τη διαθεσιμότητα του περιεχομένου, αλλά και κυρίως από το προσωπικό ενδιαφέρον και την απαίτηση του κάθε ατόμου για ενημέρωση. Αφενός οι ενδιαφερόμενοι για τα κοινά πολίτες μπορούν με ελά-χιστη προσπάθεια να έχουν πρόσβαση σε ΜΜΕ από όλο τον κόσμο, αφετέρου όμως καθίσταται ιδιαίτερα εύκολο για τους μη ενδιαφερόμενους να αποφύγουν οποιαδήποτε ενημέρωση, επιλέγοντας εναλλακτικό περιεχόμενο (όπως, π.χ., ένα εξειδικευμένο κανάλι μαγειρικής). Παραδόξως δηλαδή, αν και οι πηγές πλη-ροφόρησης έχουν πολλαπλασιαστεί, αντίθετα το κοινό που ενημερώνεται έχει συρρικνωθεί σημαντικά. Ενδεικτικό της τάσης αυτής στις ΗΠΑ είναι το γεγονός ότι το συνολικό κοινό των μεγάλων ειδησεογραφικών δικτύων μειώθηκε από το 1968 έως το 2003 περισσότερο από 30 εκατ. άτομα.

Η πληθώρα ειδησεογραφικών πηγών έχει ως συνέπεια την επιλεκτική έκ-θεση στην πολιτική ενημέρωση, αυξάνοντας το χάσμα γνώσης μεταξύ των κι-νητοποιημένων και μη κινητοποιημένων πολιτών, δηλαδή όσων έχουν κίνητρο ενημέρωσης και όσων δεν έχουν (haves και have-nots). Σε κάθε κοινωνία το χάσμα γνώσης αποτελεί αντανάκλαση των διαφορετικών επιπέδων ζήτησης για πληροφόρηση. Από την άλλη πλευρά, η απαίτηση για πληροφόρηση συναρτά-ται άμεσα από βασικές πολιτιστικές νόρμες, όπως η αίσθηση της κοινότητας, της ταυτότητας, της εθνικής περηφάνιας και του καθήκοντος. Έτσι, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι αυτό το χάσμα γνώσης δε φαίνεται να αποτελεί πα-γκόσμιο φαινόμενο. Στις ΗΠΑ, το μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται άμεσα με το ενδιαφέρον των ατόμων για τα κοινά, στην Ευρώπη όμως (Φινλανδία, Δανία, Βρετανία, ;oπου έλαβε χώρα σχετική έρευνα), εφόσον εξακολουθούν να υπάρ-

16

του Shanto IyengarΚαθηγητής του Πανεπιστημίου του Stanford, ΗΠΑ

Απόδοση: Ελένη Ζώντου

τι ε πιφυλάσσουν οι νέες

τεχνολογίες σ την έρευνα για

τις ε πιδράσεις των ΜΜΕ;

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

17

χουν από τα ΜΜΕ, ακόμα και τα ιδιωτικά, απαιτήσεις για υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος, το χάσμα γνώσης είναι σημαντικά μικρότερο (βλ. Γράφημα).

ΧΑΣΜΑ ΓΝΩΣΗΣ ΠΟΥ ΣΧΈΤΙΖΈΤΑΙ ΜΈ ΤΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΈΠΙΠΈΔΟ Και ενώ η πρώτη συνέπεια της τεχνολογικής επανάστασης στα ΜΜΕ είναι η δυνατότητα των μη πολιτικοποιημένων ατόμων να αποφύγουν να εκτεθούν σε πολιτικά μηνύματα, μία δεύτερη και εξίσου σημαντική συνέπεια είναι η τάση των πολιτικοποιημένων ατόμων να «επιλέγουν» τις πληροφορίες στις οποίες τελικά θα εκτεθούν.

Καταρχάς παρατηρείται επιλεκτική έκθεση των πολιτών η οποία εξαρτάται από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Τα άτομα τείνουν να επιλέγουν ΜΜΕ και ειδήσεις που συνάδουν με τις προϋπάρχουσες κομματικές τους προτιμήσεις και να αποφεύγουν ειδήσεις που είναι αντίθετες με τα πιστεύω τους και μπο-ρεί να τους φανούν δυσάρεστες. Παλαιότερα, την εποχή των «παραδοσιακών» Μέσων, η επιλεκτική έκθεση σε ειδήσεις ήταν δυσκολότερη, ωστόσο ακόμα και τότε, κατά τη διάρκεια των προεκλογικών περιόδων, τα άτομα παρακολου-θούσαν περισσότερο ζητήματα που σχετίζονταν με τον υποψήφιο της αρεσκείας τους. Η αυξημένη διαθεσιμότητα των ειδησεογραφικών πηγών έχει οδηγήσει σε αυξημένη πολιτική πόλωση, ενώ με το πέρασμα του χρόνου αυτή η πόλωση μοιάζει να επεκτείνεται και στο επίπεδο της κοινής γνώμης. Δηλαδή οι αρνητικές εκτιμήσεις των δημοκρατικών και των ρεπουμπλικάνων για τους προέδρους της αντίπαλης παράταξης φαίνεται να έχουν γίνει ακόμα πιο έντονες. Δεδομένης της έντασης της κομματικής προδιάθεσης, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πλέον και οι επιλογές των ίδιων των ΜΜΕ έχουν στόχο να ανταποκριθούν στις μεροληπτικές απόψεις του κοινού τους. Για παράδειγμα, σήμερα στις ΗΠΑ οι ρεπουμπλικάνοι μπορούν απλώς να παρακολουθήσουν το FOX και οι δημο-κρατικοί το MSNBC όπου γνωρίζουν ότι θα βρουν «ικανοποιητικές» ειδήσεις. Το οικονομικό κίνητρο των μεντιακών ομίλων να συντηρούν τις προτιμήσεις του κοινού τους είναι σημαντικό, προσφέροντας όλο και περισσότερο μερολη-πτικό περιεχόμενο. Όμως, εκτός από τις πολιτικές ειδήσεις, παρατηρείται ότι ακόμα και για τα πιο «ουδέτερα» θέματα το κοινό παραμένει πιστό στο κανάλι που συμβαδίζει με τις απόψεις του.

Μία άλλη μορφή μεροληπτικής ενημέρωσης είναι η επιλεκτική έκθεση σε θέματα ενδιαφέροντος, δηλαδή τα άτομα να δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα θέματα που τους αφορούν, αγνοώντας την υπόλοιπη επικαιρότητα. Πορίσματα ερευνών

Στις ΗΠΑ πριν από 50 χρόνια οι ψηφοφόροι

βασίζονταν για την ενημέρωσή τους κυρίως

στα βραδινά δελτία ειδήσεων των τριών

μεγάλων εθνικών δικτύων. Στην εποχή

των «παλαιών ΜΜΕ» δεν έπαιζε ρόλο ποιο

δίκτυο θα επέλεγαν οι θεατές, γιατί σε όλα

θα έρχονταν σε επαφή με την ίδια ημερήσια

διάταξη και με ισορροπημένη παρουσίαση των

υποψηφίων και των απόψεών τους. Όλοι οι

Αμερικανοί, ανεξάρτητα από το βιοτικό τους

επίπεδο και τις πολιτικές τους προτιμήσεις,

εκτίθεντο στο ίδιο πακέτο πληροφόρησης.

Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει μεταβληθεί

άρδην. Η έκρηξη της καλωδιακής τηλεόρασης

τη δεκαετία του 1980 και πιο πρόσφατα η

ανάπτυξη του διαδικτύου και των ΜΜΕ που

δραστηριοποιούνται σε αυτό έχουν οδηγήσει

στη δημιουργία ενός κατατετμημένου

πληροφοριακού περιβάλλοντος και, συνεπώς,

σε έναν αυξημένο ανταγωνισμό, μεταξύ όλων

των «παικτών», για το μεγάλο έπαθλο που

είναι η προσοχή του κοινού.

17

Βασική ή λιγότερο Ανωτέρα Ανωτάτη

Διεθνείς ειδήσεις

Πηγή: Μάιος 2007, Έρευνα σε 4 κράτη για το επίπεδο πολιτικής γνώσης (Curran et al., 2008)

ΗΠΑ

Βρετ.

Φινλ.

Δανία

Χάσμα γνώσης που σχετίζεται με το μορφωτικό επίπεδο

18

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 O ομιλητής εισήγαγε το νεολογισμό

«stratamentation», δηλαδή ταυτόχρονη διαστρωμάτωση (stratification) και κατάτμηση (fragmentation).

2 Price, V. & J. R. Zaller. 1993. Who gets the news? Alternative measures of news reception and their implications for research, Public Opinion Quarterly 57: 133-64. Iyengar, S. 1990. Shortcuts to political knowledge: Selective attention and the accessibility bias. in Information and the Democratic Process, ed. J. A. Ferejohn & J. H. Kuklinski. Champaign, IL: University of Illinois Press.

(Price & Zaller 1993, Iyengar 1990)2 ενισχύουν αυτή την υπόθεση, καταδεικνύο-ντας ότι στις ΗΠΑ, π.χ., ζητήματα κοινωνικής ασφάλισης και ρατσιστικών διακρί-σεων ενδιαφέρουν αντίστοιχα τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και τις μειονότητες κτλ. Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό, δεδομένου ότι η ψήφος του κοινού βασί-ζεται, τουλάχιστον εν μέρει, σε εκείνο που θεωρούν συμφωνία ή ασυμφωνία με τις απόψεις των υποψηφίων σε ζητήματα αιχμής για τους πολίτες.

Συμπερασματικά, και ενώ από τη μία πλευρά παρατηρείται επιλεκτική έκθεση στην ενημέρωση, από την άλλη, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, τα ποσοστά των μη ενημερωμένων πολιτών αυξάνονται. Έτσι, ο κ. Iyengar τόνισε, ολοκληρώνοντας την εισήγησή του, ότι σε ένα περιβάλλον που βρίθει από επιλογές πληροφόρησης, πρόκειται να γίνουμε μάρτυρες μιας αυξανόμενης ανισότητας στην ενημέρωση. Όσοι έχουν ενδιαφέρον θα ενημερώνονται πιο εύκολα για τις πολιτικές εξελίξεις, ενώ όσοι δεν έχουν ενδιαφέρον θα αποφεύγουν ευκολότερα οποιαδήποτε σχε-τική πληροφόρηση. Και ως συνέπεια αυτού, όσο το κοινό πολώνεται γύρω από ζητήματα πολιτικής, είναι πιο πιθανό οι ιδιοκτήτες των Μέσων, τόσο των παρα-δοσιακών όσο και των νέων, να προσπαθούν να κερδίσουν μεγαλύτερο μερίδιο, προσθέτοντας και όχι αφαιρώντας προκατάληψη στις ειδήσεις. Τέλος, αυτή η νέα δυνατότητα των ατόμων να επιλέγουν την πληροφόρησή τους θα καταστήσει δυ-σχερή την έρευνα για τις επιδράσεις της μαζικής επικοινωνίας αλλά και της πει-ραματικής έρευνας, καθώς η έκθεση στα πολιτικά μηνύματα δε θα είναι πλέον τυχαία. Ωστόσο οι άλλες μορφές επιδράσεων των ΜΜΕ, όπως η διαμόρφωση της ατζέντας, θα εξακολουθήσουν να έχουν την ίδια βαρύνουσα σημασία.

του Matthew McAllisterTμήμα Κινηματογράφου, Βίντεο και Σπουδών ΜΜΕ

του Pennsylvania State University, ΗΠΑ

Απόδοση: Ειρήνη Ανδριοπούλου

καταναλωτική κουλτούρα

& νέα μέσα: ο καταναλωτικός φετιχισμός σ την

ψηφιακή ε ποχ ή

Με σημείο εκκίνησης την αποδόμηση του διαφημιστικού σλόγκαν της ηλεκτρο-νικής εταιρείας Radio Shack, «Don’t Just Buy Stuff, Do Stuff» (Μην Αγοράζεις Απλώς Πράγματα, Κάνε Πράγματα), o McAllister επιχειρεί να αποτυπώσει την εικόνα της καταναλωτικής κουλτούρας και τον τρόπο που αυτή καθορίζεται από τις νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας. Τα κύρια χαρακτηριστικά της κατα-ναλωτικής κουλτούρας στο ψηφιακό περιβάλλον, με κυριότερο μέσο έκφρα-σης το διαδίκτυο, είναι:• η άμβλυνση των διαφορετικών, επιμέρους χαρακτηριστικών των εικονο-

κειμένων, δηλαδή όταν τα αγαθά αναμειγνύονται και προβάλλονται ως ένα ενιαίο προϊόν

• η χειραγώγηση των καταναλωτών με τη βοήθεια των ειδικών εφέ της ψη-φιακής τεχνολογίας

• η δυνατότητα της αγοράς ενός αγαθού που είναι στην πραγματικότητα ένας συνδυασμός προϊόντος και διαφήμισης

• η δυνατότητας της μαζικής εξατομίκευσης (κάθε προϊόν είναι φτιαγμένο αποκλειστικά για σένα)

• η διαρκής κινητικότητα, δηλαδή η δυνατότητα της κατανάλωσης και πραγ-ματοποίησης αγορών όλο το 24ωρο

• η ιδέα του εκδημοκρατισμού των μέσων μέσα από τη μαζική παραγωγή και πρόσβαση

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά συγκροτούν ένα νέο είδος συμπεριφοράς του χρήστη-καταναλωτή, η οποία αναφέρεται ως «καταναλωτικός φετιχισμός»: η αγορά κάθε προϊόντος, συνήθως επώνυμου, γίνεται τόσο σημαντική για το χρήστη, με αποτέλεσμα αυτός να αφοσιώνεται πλήρως στην απόκτησή του με κάθε τίμημα, αφού μετατρέπεται πλέον σε μια βασική, προσωπική του ανά-γκη. Μέσω των παραδοσιακών διαφημιστικών μεθόδων και την πράξη της κα-τανάλωσης καθεαυτή, η οποία τείνει να παρουσιάζει φετιχιστικά κάθε προϊόν που διαφημίζει, τα πορτρέτα των αγαθών παρουσιάζονται με έναν υπερβολικά ελκυστικό τρόπο και η χρηστικότητά τους ανυψώνεται τεχνηέντως, καλλιερ-γώντας έτσι την ιδέα ότι η απόκτησή τους δύναται να δώσει και μια λύση στα προσωπικά τους προβλήματα, επιπλέον του άμεσου και πρόσκαιρου υλιστικού

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

19

οφέλους. Με άλλα λόγια, το αγαθό αποκολλάται από την υλιστική του διάσταση και αποκτά έναν άκρως συμβολικό χαρακτήρα, ο οποίος δύναται να προσδώ-σει στο χρήστη επιπρόσθετα κύρος και κοινωνική αποδοχή.

Στην κοινωνία της πληροφορίας, το διαδίκτυο αποτελεί το κυρίαρχο μέσο διανομής του αγαθού, το οποίο μετατρέπεται σταδιακά σε ένα φετιχιστικό προ-ϊόν, μέσω της έξυπνης προώθησής του από τη διαφημιστική αγορά. Έτσι, κατα-λήγουμε σε έναν κυβερνο-εορτασμό (cyber-celebration) των αγαθών στο δια-δίκτυο, ήτοι κάθε προϊόν που προωθείται από το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να διαφημιστεί μέσω ενός ειδικά σχεδιασμένου δικτυακού τόπου, δηλαδή της δικής του ιστοσελίδας, μέσω της διαφήμισης άλλων αγαθών με παρεμφερές περιεχόμενο ή αγαθών προερχομένων από την ίδια εταιρεία/μάρκα (συνδυα-στική διαφήμιση), μέσω της προσφοράς παιχνιδιών με διαφημιστικό περιεχό-μενο, μέσω της πώλησης σχετικών DVD και, τέλος, μέσω της αρχειοθέτησης παλαιότερων εκδόσεων του ίδιου αγαθού, ώστε να αποκτήσει μια όσο το δυ-νατόν πληρέστερη εικόνα ο χρήστης-υποψήφιος αγοραστής. Επιπλέον, το ίδιο αγαθό δύναται να προωθείται και με έμμεσο τρόπο, μέσω των τακτικών της τοποθέτησης προϊόντος (product placement) και της ενσωμάτωσης του προϊ-όντος (product integration) σε ευρύτερα διαφημιστικά περιβάλλοντα. Σε κάθε περίπτωση, το ζητούμενο είναι η ιδέα της «συνεχούς ροής».

Τα χαρακτηριστικά του καταναλωτικού φετιχισμού εμπλέκονται στα δί-κτυα του ενσωματωμένου επικοινωνιακού μάρκετινγκ (integrated marketing communications) το οποίο στοχεύει:• στη διατήρηση μιας συνέχειας στην προώθηση του προϊόντος σε όλες τις

πλατφόρμες επικοινωνίας, δηλαδή σε όλα τα ΜΜΕ• στη διευκόλυνση της προώθησης μέσω των ψηφιακών δυνατοτήτων, δη-

λαδή μέσω της «συνάντησης» ανάμεσα στα παραδοσιακά και τα νέα μέσα • στη χρήση ψηφιακών και ειδικών εφέ για τον εντυπωσιασμό του υποψή-

φιου αγοραστή

Αποτέλεσμα αυτής της προωθητικής διαδικασίας στο διαδίκτυο είναι η δη-μιουργία μιας ειδικού τύπου «κρυψώνας» (niche), η οποία συλλέγει στοιχεία σε

Στην κοινωνία της πληροφορίας, το διαδίκτυο αποτελεί το κυρίαρχο μέσο διανομής του αγαθού, που μετατρέπεται σταδιακά σε ένα φετιχιστικό προϊόν, μέσω της έξυπνης προώθησής του από τη διαφημιστική αγορά. Έτσι, καταλήγουμε σε έναν κυβερνο-εορτασμό (cyber-celebration) των αγαθών στο διαδίκτυο, ήτοι κάθε προϊόν που προωθείται

από το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να διαφημιστεί μέσω ενός ειδικά σχεδιασμένου δικτυακού τόπου, μέσω της διαφήμισης άλλων αγαθών με παρεμφερές περιεχόμενο ή αγαθών προερχομένων από την ίδια εταιρεία/μάρκα (συνδυαστική διαφήμιση), μέσω της προσφοράς παιχνιδιών με διαφημιστικό περιεχόμενο, μέσω της πώλησης σχετικών DVD και, τέλος, μέσω της αρχειοθέτησης παλαιότερων εκδόσεων του ίδιου αγαθού. [...] Σε κάθε περίπτωση, το ζητούμενο είναι η ιδέα της «συνεχούς ροής».

Σε ένα πιο προηγμένο επίπεδο, ο

καταναλωτικός φετιχισμός δύναται να πάρει

τη μορφή του «παραγωγικού φετιχισμού»,

ήτοι ο φετιχισμός που εμπλέκει, εκτός

από το αγαθό, επίσης το παρασκήνιο στο

οποίο παράγεται και προωθείται το προϊόν.

Αντί δηλαδή να αποκρύπτει τη διαδικασία

παραγωγής, η τεχνική του παραγωγικού

φετιχισμού υπερτονίζει τη διαδικασία της

δημιουργίας του αγαθού μέσω των ψηφιακών

δυνατοτήτων. Και το κάνει με έναν ιδιαίτερο

και ελκυστικό τρόπο, προκειμένου να

δημιουργήσει πρόσφορο προς κατανάλωση

εορταστικό κλίμα, προτού ακόμα προωθηθεί

το προϊόν στην αγορά.

μια βάση δεδομένων που «περιθάλπει» και συντηρεί μια εξατομικευμένη πε-λατειακή σχέση ανάμεσα στο αγαθό και το χρήστη. Η σχέση αυτή καλλιεργείται βάσει των προσωπικών ενδιαφερόντων του χρήστη με στοχευόμενα διαφημι-στικά μηνύματα για κάθε νέο προϊόν που λανσάρεται στην αγορά.

Σε ένα πιο προηγμένο επίπεδο, ο καταναλωτικός φετιχισμός δύναται να πά-ρει τη μορφή του «παραγωγικού φετιχισμού», ήτοι ο φετιχισμός που εμπλέκει, εκτός από το αγαθό, επίσης το παρασκήνιο στο οποίο παράγεται και προωθεί-ται το προϊόν. Αντί δηλαδή να αποκρύπτει τη διαδικασία παραγωγής, η τεχνική του παραγωγικού φετιχισμού υπερτονίζει τη διαδικασία της δημιουργίας του αγαθού μέσω των ψηφιακών δυνατοτήτων. Και το κάνει με έναν ιδιαίτερο και ελκυστικό τρόπο, προκειμένου να δημιουργήσει ένα πρόσφορο προς κατανά-λωση εορταστικό κλίμα, προτού ακόμα προωθηθεί το προϊόν στην αγορά. Έτσι, στόχος δεν είναι μόνο το νέο προϊόν καθεαυτό αλλά και η δημιουργία διαλόγου και προσδοκιών για το λανσάρισμα του νέου προϊόντος. Η περίπτωση αυτή συ-ναντάται στις κινηματογραφικές ταινίες, όπου η παραγωγή προωθεί στο διαδί-κτυο αποσπασματικά βίντεο από τα γυρίσματα της ταινίας (making of, trailers), προτού καν αυτή βγει στις αίθουσες. Ένα πρόσθετο στοιχείο του παραγωγικού φετιχισμού είναι η δημιουργία του «ψυχαναγκαστικού καταναλωτή», ο οποίος υποσυνείδητα γίνεται «δέσμιος», τρόπον τινά, της μάρκας του αγαθού, γίνεται οπαδός της και την ακολουθεί σε κάθε νέα έκδοση. Βέβαια, η στάση αυτή προ-ϋποθέτει αδύναμη πολιτιστική και κοινωνική ταυτότητα, η οποία τον καθιστά αυτόματα έρμαιο προς πάσα διαφημιστική διαδικασία.

Σε αυτές τις επιπλοκές του καταναλωτικού φετιχισμού προτείνει να εστιά-σουμε ο McAllister, ερευνώντας την πανηγυρική προώθηση του προϊόντος και κατευθυνόμενοι προς το μοντέλο του καταναλωτικού ακτιβισμού. Ένα μοντέλο που θα προσφέρει αγαθά και υπηρεσίες με μεγαλύτερη ασφάλεια, υψηλότε-ρη ποιότητα, φιλικά προς το χρήστη και το περιβάλλον. Δεν απορρίπτει συλλή-βδην τον καταναλωτικό φετιχισμό, αλλά, αντίθετα, προτείνει την απογύμνωση του αγαθού από το λαμπερό περιτύλιγμα, από τους μεθοδευμένους χειρισμούς, καθώς και την εστίαση στα πραγματικά και ουσιαστικά οφέλη που μπορεί να προσφέρει στον καταναλωτή.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

20

του Marcel MachillΚαθηγητής στο Πανεπιστήμίο του Leipzig

Απόδοση: Ελένη Ζώντου

«τί ποτε άλλο εκτός α πό το Google σ τη σ ημερινή δημοσ ιογραφία;»

Η δημοσιογραφία έχει εισέλθει σε μια νέα εποχή, στην οποία το διαδίκτυο κατα-λαμβάνει κεντρικό ρόλο, τόσο ως νέο μέσο, όσο και ως εργαλείο δημοσιογρα-φικής έρευνας. Τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται επιχειρεί να σκιαγρα-φήσει μελέτη με τίτλο «Δημοσιογραφική έρευνα στο διαδίκτυο», που διεξήχθη στη Γερμανία από το Πανεπιστήμιο του Leipzig. Τα αποτελέσματα της έρευνας ανέλυσε ο καθηγητής Marcell Machill, σε μια παρουσίαση με τίτλο «Νothing but Google?».

Στόχος ήταν να περιγραφεί ο τρόπος χρήσης του Η/Υ από τους δημοσιο-γράφους στην καθημερινή τους εργασία, δηλαδή πώς αξιοποιούν αυτό το νέο εργαλείο στην έρευνά τους, ποια μέσα (online και offline) χρησιμοποιούνται για τα διαφορετικά αντικείμενα έρευνας, σε ποιο βαθμό αξιοποιούνται οι μηχανές αναζήτησης στη δημοσιογραφική έρευνα και, τέλος, τι είδους δεξιότητες κατέ-χουν οι δημοσιογράφοι που χρησιμοποιούν τις μηχανές αναζήτησης.

Οι ερευνητικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν: • Παρατήρηση 235 δημοσιογράφων• Συμπλήρωση ερωτηματολογίου από 601 δημοσιογράφους• Πείραμα χρήσης μηχανών αναζήτησης από 48 δημοσιογράφους• Ανάλυση περιεχομένου σε ενημερωτικές μηχανές αναζήτησηςΟ ομιλητής παρουσίασε στοιχεία για το δημοσιογραφικό κλάδο στη Γερ-

μανία, τα οποία διευκολύνουν την ερμηνεία των ευρημάτων της έρευνας. Στη Γερμανία δραστηριοποιούνται 48.000 δημοσιογράφοι πλήρους απασχόλησης, εκ των οποίων 75% είναι συντάκτες (editors) σε μισθωτή βάση και 25% ελεύ-θεροι επαγγελματίες. Από πλευράς φύλου, το 62,5% είναι άνδρες και το 37,5% είναι γυναίκες. Επίσης, το 15% των δημοσιογράφων στη Γερμανία εργάζονται στην τηλεόραση, το 17% στο ραδιόφωνο, το 35% στις εφημερίδες, το 5% σε online Μέσα και το 28% σε άλλου είδους Μέσα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ει-κόνα που έχουν οι δημοσιογράφοι για τον εαυτό τους, καθώς σε σχετική ερώ-τηση οι περισσότεροι (89%) απάντησαν ότι αποτελούν ουδέτερους ανταποκρι-τές της επικαιρότητας. Από τις 45 ώρες εργασίας, κατά μέσο όρο, εβδομαδιαί-ως, οι 9,45 ώρες (ήτοι 1,57 ώρα ημερησίως) αναλώνονται σε δημοσιογραφική έρευνα. Ωστόσο διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν δημοσιογράφοι που ασχολούνται με τη δημοσιογραφική έρευνα λιγότερο από 15 λεπτά ημερησίως.

21

Αν και η έρευνα στο διαδίκτυο μπορεί να

είναι φτηνότερη, ταχύτερη και πιο σφαιρική,

ωστόσο η αξιοπιστία των πληροφοριών που

μπορεί να συγκεντρώσει κανείς από τον

παγκόσμιο ιστό δεν είναι πάντα δεδομένη

και η πληροφορία δεν μπορεί πάντα να

διασταυρωθεί. Επίσης, οι υπολογιστές δεν

μπορούν να αντικαταστήσουν διεργασίες

όπως η συζήτηση μεταξύ συναδέλφων,

καθώς οι δημοσιογράφοι πολύ συχνά

«χρησιμοποιούν» άλλους δημοσιογράφους

στην έρευνά τους. Παράλληλα η χρήση των

μηχανών αναζήτησης μπορεί να οδηγήσει

σε στρεβλή αντίληψη της πραγματικότητας,

δεδομένου ότι η αναζήτηση λαμβάνει χώρα

σε ένα περιορισμένο φάσμα του διαδικτύου,

ενώ οι μηχανισμοί ταξινόμησης μπορεί να

διαστρεβλώνουν την εικόνα, υποκαθιστώντας

κλασικές δημοσιογραφικές λειτουργίες.

Τα τρία στάδια της δημοσιογραφικής έρευνας καθορίζονται από τους δημοσιο-γράφους ως ακολούθως:1 Εύρεση ενός θέματος και αξιολόγηση της σπουδαιότητάς του,2 Έλεγχος της πληροφόρησης, διασταύρωση πληροφοριών και πηγών, 3 Αναζήτηση νέων πληροφοριών (συμπληρωματικών).

Τα ευρήματα που παρουσίασε εν συνεχεία ο κ. Machill, παρουσιάζουν ιδι-αίτερο ενδιαφέρον, καθώς επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μίας νέας, υπό διαμόρ-φωση, κουλτούρας, η οποία βασίζεται εν πολλοίς στο διαδίκτυο με το 92% των Γερμανών δημοσιογράφων που εργάζονται στο ραδιόφωνο και τις εφημερίδες να χρησιμοποιούν καθημερινά τον παγκόσμιο ιστό.

Συγκεκριμένα, οι δημοσιογράφοι κατά την διάρκεια της έρευνάς τους δαπα-νούν το 47% του χρόνου στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, δηλαδή στην ανάγνωση και αποστολή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου αλλά και στην πλοήγηση σε ιστοσε-λίδες οργανισμών, εταιρειών, κομμάτων, άλλων ΜΜΕ, blogs, σε διαδικτυακές βάσεις δεδομένων, αλλά και σε εικονικούς κόσμους (όπως το second life) και, φυσικά, σε μηχανές αναζήτησης με πρώτη το Google (57%). Δευτερευόντως (40,6%) οι δημοσιογράφοι αναζητούν πληροφορίες εξω-διαδικτυακά δηλαδή μέσω τηλεφώνου και φαξ, μέσω συσκέψεων με συναδέλφους, μέσω έρευ-νας στα αρχεία των εφημερίδων, μέσω παρακολούθησης άλλων ΜΜΕ και με συνεντεύξεις. Τέλος, οι δημοσιογράφοι εξακολουθούν να συμβουλεύονται τα ειδησεογραφικά πρακτορεία, στα οποία, όμως, αφιερώνουν μόνο το 11,6% το χρόνου έρευνας.

Αν και η έρευνα στο διαδίκτυο μπορεί να είναι φτηνότερη, ταχύτερη και πιο σφαιρική, ωστόσο η αξιοπιστία των πληροφοριών που μπορεί να συγκεντρώ-σει κανείς από τον παγκόσμιο ιστό δεν είναι πάντα δεδομένη και η πληροφορία δεν μπορεί πάντα να διασταυρωθεί. Επίσης, οι υπολογιστές δεν μπορούν να αντικαταστήσουν διεργασίες όπως η συζήτηση μεταξύ συναδέλφων, καθώς οι δημοσιογράφοι πολύ συχνά «χρησιμοποιούν» άλλους δημοσιογράφους στην έρευνά τους. Παράλληλα η χρήση των μηχανών αναζήτησης μπορεί να οδη-γήσει σε στρεβλή αντίληψη της πραγματικότητας, δεδομένου ότι η αναζήτηση λαμβάνει χώρα σε ένα περιορισμένο φάσμα του διαδικτύου, ενώ οι μηχανισμοί ταξινόμησης μπορεί να διαστρεβλώνουν την εικόνα, υποκαθιστώντας κλασικές δημοσιογραφικές λειτουργίες.

Το διαδίκτυο όμως έχει δημιουργήσει και μία ιδιαίτερη κατηγορία επαγγελ-ματιών που αξίζει μνείας. Πρόκειται για τους δημοσιογράφους που εργάζονται αποκλειστικά στο ίντερνετ (και πολλές φορές έχουν μεταναστεύσει από τα πα-ραδοσιακά μέσα) και οι οποίοι, όπως διαπιστώθηκε από την έρευνα, χρησιμο-ποιούν αποκλειστικά το ίντερνετ για την αναζήτηση ειδήσεων και δεν απευθύ-νονται ποτέ σε πηγές offline.

Το νέο μέσο έχει διεισδύσει δυναμικά στη ζωή των δημοσιογράφων, συχνά όμως έχει προκαλέσει αμηχανία, ειδικότερα στους μεγαλύτερους εξ αυτών, καθώς απαιτεί κάποιες νέες δεξιότητες και τεχνική κατάρτιση. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Leipzig επιχείρησαν να εξετάσουν και αυτή την παρά-μετρο διανέμοντας σχετικό ερωτηματολόγιο σε δείγμα 601 δημοσιογράφων εκ των οποίων 50% εργάζονται σε ημερήσιες εφημερίδες, 24% στο ραδιόφωνο, 18% στην τηλεόραση και 9% στο διαδίκτυο, η πλειοψηφία είναι άνδρες, το 76% εκπαιδεύτηκαν στις εφημερίδες, 21% έχει ακαδημαϊκές σπουδές δημοσιογρα-φίας και 12% έχει τελειώσει σχολή δημοσιογραφίας. Μέσος όρος εργασιακής εμπειρίας είναι τα 13,5 έτη.

Οι δημοσιογράφοι που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο εμφανίστηκαν θετι-κοί στις νέες τεχνολογίες τις οποίες έχουν σε μεγάλο βαθμό ενσωματώσει στην εργασία και στην προσωπική τους ζωή. Δε θα μπορούσαν ωστόσο να θεωρη-θούν πρωτοπόροι, καθώς οι περισσότεροι δηλώνουν ότι αγοράζουν εξοπλισμό όταν αυτός έχει ωριμάσει και δοκιμαστεί, ενώ παράλληλα είναι διστακτικοί στη χρήση του. Επίσης, οι δημοσιογράφοι δεν έχουν ολοκληρωμένη γνώση των

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

22

σύγχρονων εργαλείων πληροφόρησης, καθώς μεγάλα ποσοστά δήλωσαν ότι δεν είναι εξοικειωμένοι με όρους και υπηρεσίες όπως το RSS Newsfeed, τα Vodcasts και τo Social Bookmarking.1 Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι δημοσιογράφοι περιορίζουν τις αναζητήσεις τους σε συγκεκριμένες ιστοσε-λίδες, καθώς τα 6 δημοφιλέστερα sites απορροφούν το 45,5% του χρόνου της ενασχόλησης των δημοσιογράφων με την έρευνα. Δημοφιλέστερη πηγή διαδι-κτυακής έρευνας για το δημοσιογραφικό κλάδο στη Γερμανία είναι το Google,2 ακολουθεί η ιστοσελίδα του περιοδικού Spiegel και τρίτη η Wikipedia.

Όσον αφορά την αναζήτηση νέων θεμάτων και ιδεών, οι δημοσιογράφοι εμφανίζονται διχασμένοι, καθώς οι μισοί (51,1%) θεωρούν ότι οι μηχανές ανα-ζήτησης δεν είναι σημαντικές σε αυτό το στάδιο της έρευνας και οι υπόλοιποι ότι παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Από το ερωτηματολόγιο διαπιστώθηκε ότι, όσον αφορά το βασικό τους περιεχόμενο, οι δημοσιογράφοι εμπιστεύονται κυρίως τις ιστοσελίδες οργανισμών ΜΜΕ, ενώ στη συνέχεια εξακολουθούν να χρησι-μοποιούν το ίντερνετ για να βρουν συμπληρωματικές πληροφορίες και πηγές, καθώς και για να παρακολουθήσουν άμεσα τις εξελίξεις που σχετίζονται με τα θέματά τους. Σημαντικό είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των επαγγελματι-ών (99,4%) θεωρεί λίγο πολύ ότι το διαδίκτυο διευκολύνει τη δημοσιογραφική εργασία, την οποία δεν μπορεί πλέον κανείς να φανταστεί χωρίς τα νέα μέσα. Ωστόσο οι περισσότεροι (79,1%) συμφωνούν ότι η εξάπλωση του ίντερνετ ως μέ-σου ενημέρωσης έχει αυξήσει την πίεση που τους ασκείται για να φέρουν πρώτοι μια είδηση, ενώ μεγάλο ποσοστό (61,3%) υποστηρίζει ότι στο διαδίκτυο αυτό που είναι σημαντικότερο από την απόκτηση μιας νέας πληροφορίας είναι η επιλογή μεταξύ των πληροφοριών. Σχεδόν όλοι συμφωνούν ότι οι μηχανές αναζήτησης είναι ένα χρήσιμο και αναντικατάστατο εργαλείο μελέτης, ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι οι περισσότεροι πιστεύουν πως τα αποτελέσματά τους δεν είναι ουδέτερα. Πα-ραπάνω από το 1/3 των δημοσιογράφων χρησιμοποιεί αποκλειστικά το Google και καμία άλλη μηχανή αναζήτησης.

Η έρευνα ολοκληρώθηκε με πειραματική χρήση του Google από 48 δημο-σιογράφους. Τρία θέματα διαφορετικής δυσκολίας δόθηκαν στους δημοσιογρά-φους προς αναζήτηση πληροφοριών στο Google. Σε γενικές γραμμές οι δημοσιο-γράφοι κατάφεραν με επιτυχία να βρουν τις πληροφορίες που αναζητούσαν, ενώ ο τρόπος που χρησιμοποίησαν το Google δε διαφέρει από τους απλούς χρήστες. Διαπιστώθηκε ότι η διατύπωση παίζει μεγάλο ρόλο στην αναζήτηση πληροφορι-ών, ενώ τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και με μεγαλύτερη εμπειρία είχαν περισ-σότερη επιτυχία, καθώς η αναζήτησή τους ήταν πιο εύστοχη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 RSS είναι το ακρωνύμιο του Really Simple Syndication. Το RSS είναι

νέος τρόπος με τον οποίο οι εταιρείες δημοσιεύουν τις πληροφορίες τους και κρατούν ενήμερους τους πελάτες τους, μόλις μια νέα πληροφορία διατίθεται. Οι εταιρείες που χρησιμοποιούν RSS στέλνουν τις πληροφορίες τους μέσω ενός RSS news feed. Το περιεχόμενο του news feed ανανεώνεται όποτε δημοσιεύεται στο site νέο υλικό. Video podcast (ή εν συντομία vidcast ή vodcast) είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την επιγραμμική διανομή βίντεο ή βιντεοκλίπ. Το Social bookmarking είναι μια μέθοδος αναζήτησης, αποθήκευσης, οργάνωσης και διαχείρισης σελιδοδεικτών (bookmarks) ιστοσελίδων με τη βοήθεια μεταδεδομένων. Σε ένα σύστημα social bookmarking οι χρήστες σώζουν συνδέσμους με ιστοσελίδες που θέλουν να θυμούνται ή και να μοιραστούν με άλλους χρήστες.

2 Παραπάνω από το 1/3 των δημοσιογράφων χρησιμοποιεί αποκλειστικά το Google και καμία άλλη μηχανή αναζήτησης.

Το διαδίκτυο έχει δημιουργήσει και μία

ιδιαίτερη κατηγορία επαγγελματιών που αξίζει

μνείας. Πρόκειται για τους δημοσιογράφους

που εργάζονται αποκλειστικά στο ίντερνετ

(και πολλές φορές έχουν μεταναστεύσει από

τα παραδοσιακά μέσα) και οι οποίοι, όπως

διαπιστώθηκε από την έρευνα, χρησιμοποιούν

αποκλειστικά το ίντερνετ για την αναζήτηση

ειδήσεων και δεν απευθύνονται ποτέ σε πηγές

offline.

23

του Tristan MattelartΑναπληρωτής Καθηγητής στο Ινστιτούτο Τύπου

του Πανεπιστημίου Paris 2, Γαλλία

Απόδοση: Πέπη Καλογήρου

ΜΜΕ, μετανασ τεύσεις

& διεθνικοί πολιτισμοί

Το ζήτημα της παρουσίασης που τα ΜΜΕ επιφυλάσσουν στους μετανάστες στον πολιτισμό και της επιρροής που έχουν στον πολιτισμό και στην έννοια της εθνι-κής ταυτότητας ανέλυσε ο καθηγητής Tristan Mattelart1 στο πλαίσιο του Διε-θνούς Σεμιναρίου που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, με θέμα «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο αιώνα» (Αθήνα, 31/10-1/11/2008).

Ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1980, η βιβλιογραφία για τη διασπορά και τη μετανάστευση έγινε ένα από τα κύρια πεδία ανάπτυξης της μελέτης των πολιτι-στικών μεταβολών στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, ιδίως στον αγγλοσαξονικό ακαδημαϊκό χώρο. Η έννοια της διασποράς ιδίως χρησιμοποιήθηκε μεταφορικά για να περιγράψει σύγχρονους πολιτισμούς και ταυτότητες που βρίσκονται σε μια διαρκή κατάσταση ρευστότητας (συνεχούς αλλαγής), σε ένα διαρκή επαναπροσ-διορισμό κάτω από τις πιέσεις των διεθνικών2 πολιτισμικών ρευμάτων.

Σε αυτό το πεδίο ανάλυσης, οι έρευνες για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και τα μεταναστευτικά ρεύματα αναδείχθηκαν με πολλούς τρόπους ως ένα εί-δος εργαστηρίου για τη μελέτη των επερχόμενων «υβριδικών» ταυτοτήτων και πολιτισμών, που είναι καρποί των αυξανόμενων διεθνικών συναντήσεων. Στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης, δίνεται έμφαση στην απώλεια της σημασίας των εθνικών συνόρων και των αντίστοιχων εθνικών τρόπων ενσωμάτωσης, ενώ οι διεθνικές ομάδες φαίνεται να αποκτούν πρόσθετη σημασία.

Η παρουσίαση του Tristan Mattelart, μέσα από την ανάλυση βασικών κειμέ-νων, συμβάλλει στο να καταδειχθεί πώς αναπτύχθηκε η μελέτη ΜΜΕ και μετα-ναστευτικών ρευμάτων και υπογραμμίζει μερικές βασικές ρήξεις που έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων οδών στη μελέτη της διεθνοποίησης των ΜΜΕ.

Α ΔΙΈΘΝΙΚΑ ΡΈΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Ο ομιλητής ανέφερε καταρχάς πως τη νέα θεωρητική προσέγγιση εισήγαγαν πολιτιστικές και ανθρωπολογικές μελέτες Βρετανών και Αμερικανών επιστη-μόνων. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές του 1990 ορισμένα ερευνητικά στοιχεία οδήγησαν σε κριτική της εθνικής ταυτότητας και του εθνι-κού πολιτισμού που αποτελούσαν σημείο αναφοράς για πολλά χρόνια, με την κατηγορία ότι ως έννοιες βοηθούσαν στην επιβολή μιας ομοιογενούς κυρίαρ-χης απεικόνισης που απορροφούσε τις διαφορές –ακόμα και τις εθνικές– που περιέχει ένα έθνος. Στη θέση τους προωθήθηκαν οι έννοιες της ταυτότητας και του πολιτισμού οι οποίες λαμβάνουν υπόψη τον κεντρικό ρόλο που παίζουν στην ανάπτυξή τους τα διεθνικά πολιτισμικά ρεύματα – συμπεριλαμβανομένων των ΜΜΕ και των μεταναστευτικών ρευμάτων.

Συγκεκριμένα, στη Βρετανία του τέλους της δεκαετίας του 1980 ο δημόσιος διάλογος υπογράμμιζε με έμφαση το «λευκό χρώμα» ως καθοριστικής σημα-σίας για τη βρετανική ταυτότητα. Οι μελετητές Gilroy και Hall κατήγγειλαν τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονταν οι μαύρες μειονότητες, καθώς δεν περι-λαμβάνονταν στο στενό πεδίο της δημιουργίας της εθνικής ταυτότητας.

Στον αντίποδα, η έννοια της διασποράς βρίσκεται στην καρδιά μιας νέας προοπτικής που συλλαμβάνει ταυτότητες και πολιτισμούς αναγκαστικά ως «υβρίδια», τα οποία εξελίσσονται διαρκώς κάτω από την επίδραση ιδίως των εξωτερικών πολιτισμικών επαφών. Σύμφωνα με τον Arjun Appadurai, ο σύγ-χρονος κόσμος είναι ένας κόσμος ρευμάτων: τα ΜΜΕ και τα μεταναστευτικά ρεύματα κατέχουν ένα ρόλο-κλειδί. Επιχειρείται πλέον μια νέα κοσμοπολίτικη προσέγγιση κάτω από την πίεση των ρευμάτων αυτών.

Β ΣΧΈΣΗ ΈΘΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΈΘΝΙΚΩΝ ΜΜΈΤο δεύτερο σημείο της ανάπτυξης του Tristan Mattelart αφορά τις προοπτι-

κές των πολιτιστικών και ανθρωπολογικών μελετών, οι οποίες στη δεκαετία του 1990 γέννησαν μια νέα γενιά μελετών για τα ΜΜΕ και τη μετανάστευση. Μέσω της πρόκλησης αυτής, η ερευνητική ατζέντα για τα ΜΜΕ και τη μετανάστευση οδηγή-θηκε, τουλάχιστον εν μέρει, από τη μελέτη της απεικόνισης των εθνικών πληθυ-

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

24

25

σμών στα κεντρικά ΜΜΕ των κρατών υποδοχής, στη μελέτη των καταναλωτικών πρακτικών σε οικογένειες με μεταναστευτικές ρίζες και παρελθόν.

Οι εργασίες αυτές αναλύουν το σύμπλεγμα της πολιτιστικής διαπραγμάτευ-σης που λαμβάνει χώρα στα νοικοκυριά μεταναστών, μεταξύ τοπικών, εθνικών και διεθνικών ΜΜΕ. Οι εργασίες αυτές δίνουν εμπειρική υπόσταση στις προη-γούμενες θεωρητικές αναλύσεις.

Ο Gillespie, σε έρευνά του για τη χρήση των ΜΜΕ από πληθυσμούς προ-ερχόμενους από την Ινδία που διαμένουν στο νότιο Λονδίνο, διαπιστώνει τη σημασία που δίνουν οι γονείς στη θέαση βιντεοταινιών Bollywood για την εξα-σφάλιση της έντονης επαφής και μετάδοσης των πολιτιστικών παραδόσεων στα παιδιά τους. Επίσης, η δορυφορική τηλεόραση χρησιμοποιείται για τη λήψη προγραμμάτων από τη χώρα καταγωγής. Από την πλευρά τους, τα παιδιά χρη-σιμοποιούν την τηλεόραση και το βίντεο για να βλέπουν σαπουνόπερες δυτικής προέλευσης και εξερευνούν συγκριτικά τη δυτική ταυτότητα. Την επαφή αυτή οι γονείς την εκτιμούν ως επικίνδυνη. Στις δυτικές κοινωνίες που δέχονται με-τανάστες, η εν λόγω κατάσταση δημιουργεί έντονη ανησυχία, καθώς η στάση των γονέων λειτουργεί αντίθετα με τη διαδικασία ενσωμάτωσης, στη δημιουρ-γία «παράλληλων κόσμων» ή «γκέτο στα ΜΜΕ».

Αντίστοιχες έρευνες στη Γαλλία καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα, δηλαδή στη λήψη προγραμμάτων κυρίως από τη χώρα καταγωγής για τη διατή-ρηση της πολιτιστικής ταυτότητας καταγωγής. Εντούτοις διαπιστώνεται επίσης η συχνή τηλεθέαση γαλλικών προγραμμάτων, ιδίως των ειδήσεων.

Τέλος, οι μετανάστες ως τηλεθεατές αναζητούν την κοινή απόλαυση που αποζητά και κάθε άλλος τηλεθεατής. Ωστόσο καθημερινά βρίσκονται σε μια δια-πραγμάτευση μεταξύ δύο διαφορετικών πολιτιστικών προσεγγίσεων, η οποία δεν οδηγεί απαραίτητα σε δίλημμα επιλογής, αλλά αποτελεί μια πραγματικότητα της ζωής ταυτόχρονα υπό το φως δύο πολιτισμών.

Γ ΝΈΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΈΘΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΜΈ

Στο τελευταίο μέρος της παρουσίασης, δόθηκε έμφαση στην αρθρογραφία που αφορά υβριδικούς πολιτισμούς της διασποράς, καθώς και στη σχέση ΜΜΕ και μετανάστευσης, η οποία μεταμόρφωσε ριζικά τον τρόπο προσέγγισης της διε-θνοποίησης των ΜΜΕ. Αποδεικνύεται, έτσι, ότι η σύλληψη και διαμόρφωση των εννοιών της ταυτότητας και του πολιτισμού έχει βαθιές συνέπειες στον τρόπο σύλληψης των πολιτιστικών συνεπειών της διεθνοποίησης των ΜΜΕ.

Για όσο καιρό οι πολιτισμοί θεωρούνταν ως ομοιογενείς ενότητες, η διε-θνοποίηση των ΜΜΕ μπορούσε μόνο να γίνει αντιληπτή ως έχουσα μια πολύ ανησυχητική επιρροή σε αυτούς. Είναι παλιά η αντίληψη ότι τα διεθνικά ρεύμα-τα αποτελούν κίνδυνο για την εθνική ταυτότητα. Με την υιοθέτηση πιο υβριδι-κών προσεγγίσεων της έννοιας του πολιτισμού, η διεθνοποίηση των ΜΜΕ δεν ταυτίζεται με τον κίνδυνο για τις πολιτιστικές ταυτότητες, αλλά τείνει περισσότε-ρο να γίνεται δεκτή ως πηγή πολιτισμού που συμβάλλει στην ανανέωση αυτών των πολιτιστικών ταυτοτήτων.

Οι διαπιστώσεις αυτές δίνουν έναυσμα για νέες έρευνες σχετικά με την πι-θανότητα μετάβασης σε μελλοντικά «κοσμοπολίτικα» ΜΜΕ, το ρόλο της τηλεό-ρασης ως χώρου έκφρασης ή ενίσχυσης του εθνικού αισθήματος, καθώς και τη βελτίωση της απεικόνισης της ταυτότητας των μεταναστών.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 Περισσότερες πληροφορίες για το θέμα αυτό σε Tristan Mattelart, Médias,

migrations et cultures transnationales (sous la direction), Ina-De Boeck, Paris-Bruxelles, 2007.

2 Με τον όρο «διεθνικός» επιχειρείται να αποδοθεί στα ελληνικά ο όρος «transnational».

Οι έρευνες για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

και τα μεταναστευτικά ρεύματα αναδείχθηκαν

με πολλούς τρόπους ως ένα είδος εργαστηρίου

για τη μελέτη των επερχόμενων «υβριδικών»

ταυτοτήτων και πολιτισμών, που είναι καρποί

των αυξανόμενων διεθνικών συναντήσεων.

Στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης, δίνεται

έμφαση στην απώλεια της σημασίας των

εθνικών συνόρων και των αντίστοιχων

εθνικών τρόπων ενσωμάτωσης, ενώ οι

διεθνικές ομάδες φαίνεται να αποκτούν

πρόσθετη σημασία.

26

Ο Ραλφ Νεγκρίν (Ralph Negrine), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, αναφέρθηκε στη μεταβαλλόμενη φύση της πολιτικής επικοινωνίας κατά τις τε-λευταίες δεκαετίες. Σε αντίθεση με την πολιτική επικοινωνία και τις προεκλο-γικές καμπάνιες στη δεκαετία του 1950, οι εκλογές, π.χ., στη Βρετανία, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες διακρίνονται στις μέρες μας από υψηλό βαθ-μό συγκεντροποίησης, επαγγελματικοποίησης και διαμεσολάβησης όσον αφο-ρά τον τρόπο διεξαγωγής τους. Διακρίνονται επίσης από συγκεντροποίηση ως προς τις βασικές αποφάσεις που λαμβάνονται στο κέντρο των πολιτικών κομ-μάτων σε σχέση με τα προεκλογικά προγράμματά τους, και ενώ η γενική οργά-νωση της εκστρατείας διαχέεται ακτινωτά από το κέντρο προς την περιφέρεια. Αυτή η τάση συγκέντρωσης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ίδιο το βρετανικό εκλογικό σύστημα. Στο πλαίσιο ενός αυστηρά πλειοψηφικού εκλογικού συστή-ματος, είναι λογικό να διατίθενται πόροι –χρόνος, χρήματα, επισκέψεις υπουρ-γών και προσωπικοτήτων κτλ...– μόνο σε εκείνες τις εκλογικές περιφέρειες όπου οι πλειοψηφίες είναι οριακές για να κερδηθούν ή να χαθούν από τα αντι-μαχόμενα κόμματα. Εάν ένα κόμμα διέθετε ισχυρή πλειοψηφία –π.χ., 13.000 ψήφοι στις εκλογές του 2001– ακόμα κι αν υπήρχε μια μετακίνηση ψηφοφό-ρων εις βάρος του, υπήρχαν σημαντικές πιθανότητες να κερδίσει την έδρα στις εκλογές του 2005.

Ωστόσο, εάν η πλειοψηφία είναι πιο εύθραυστη –π.χ., 3.000 ψήφοι– τότε καθίσταται κρίσιμη η εκλογική μάχη που θα πρέπει να διεξαχθεί σε εκείνη την εκλογική περιφέρεια. Κι αυτό διότι μια μετατόπιση στις προτιμήσεις των ψηφο-φόρων από τον έως τώρα προτιμώμενο βουλευτή μπορεί να αλλάξει τα δεδο-μένα. Στις εκλογές του 2005 τα πολιτικά κόμματα είχαν μελετήσει επισταμένα σε ποιες βουλευτικές περιφέρειες θα έπρεπε να δώσουν βάρος και να παλέ-ψουν για να τις κερδίσουν. Με άλλα λόγια, στόχευσαν σε έδρες σημαντικών ή οριακών από πλευράς ψήφων εκλογικών περιφερειών και δεν έδωσαν ιδιαί-τερη βαρύτητα σε άλλες έδρες που κρίθηκαν ως «χαμηλής έντασης» εκλογι-κές αναμετρήσεις και στην πράξη οργανώθηκαν από εθελοντές και φίλα προ-σκείμενους των κομμάτων.

Ο R. Negrine εν συνεχεία αναφέρθηκε στις συνέπειες αυτής της λογικής για τη φύση της πολιτικής επικοινωνίας. Υποστήριξε καταρχάς ότι οι προεκλογικές εκστρατείες γίνονται όλο και περισσότερο συγκεντρωτικές σε σύγκριση με το παρελθόν, καθώς επικεντρώνονται στους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων πολύ περισσότερο από όσο στο παρελθόν. Λόγω αυτής της κατάστασης οι προ-εκλογικές εκστρατείες σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης έχουν προσλά-βει έναν προεδρικό («προεδροκεντρικό») χαρακτήρα, με τα μέσα ενημέρωσης να στρέφονται ή να αναγκάζονται να στραφούν πρoς ελάχιστα άτομα.

Οι προεκλογικές αναμετρήσεις έχουν επίσης επαγγελματικοποιηθεί πε-ρισσότερο με πολλούς και διάφορους τρόπους. Εξειδικευμένοι επαγγελματίες, όπως οι δημοσκόποι και οι σύμβουλοι επικοινωνίας, αποτελούν όλο και πε-ρισσότερο μέρος της εθνικής ομάδας πολιτικού σχεδιασμού της προεκλογικής εκστρατείας των κομμάτων, οπότε δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα στην τακτική και στις στρατηγικές που στρέφονται στον κεντρικό πυρήνα του κόμματος. Οι προεκλογικές αναμετρήσεις –ακόμα και οι εξασφαλισμένες βουλευτικές έδρες με τις μεγάλες πλειοψηφίες– σχεδιάζονται. Η δημοσιότητα πρέπει να συντονι-στεί και οι ψηφοφόροι πρέπει να προσδιοριστούν και να έρθουν σε επαφή με τους εθελοντές των κομμάτων που χρησιμοποιούν τις τηλεφωνικές συνδια-λέξεις κτλ.

Επίσης ο R. Negrine υποστήριξε ότι οι προεκλογικές εκστρατείες είναι πολύ περισσότερο διαμεσολαβημένες σε σύγκριση με το παρελθόν, αφού οι ψηφο-φόροι μαθαίνουν για τα τεκταινόμενα της προεκλογικής καμπάνιας πιο πολύ από τα μέσα ενημέρωσης παρά από άλλες δραστηριότητες οι οποίες μπορεί να ήταν σημαντικές στο παρελθόν, όπως η προσέλκυση οπαδών ή φίλων ενός κόμματος σε ανοιχτές συγκεντρώσεις και συνεδριάσεις, καθώς και η διαπρο-σωπική επικοινωνία και επαφή.

του Ralph NegrineΚαθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Sheffield, Βρετανία

Απόδοση: Στέλιος Παπαθανασόπουλος

νέες συν θήκες σ το πεδίο της

πολιτικής ε πικοινωνίας

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

26

Ωστόσο ο ίδιος επισήμανε ότι υπάρχουν και άλλες αλλαγές που πρέπει να ληφθούν υπόψη προκειμένου να κατανοήσει κανείς το πλαίσιο των σημερινών προεκλογικών εκστρατειών. Το πιο αξιοσημείωτο είναι η απομάκρυνση των ψηφοφόρων όχι μόνο από την εκλογική διαδικασία, αλλά και από τα πολιτικά κόμματα. Έτσι, γίνεται σαφές στα κόμματα ότι δεν μπορούν να βασιστούν pia στους «ψηφοφόρους τους» που συνήθιζαν να τους ψηφίζουν λόγω κάποιας ιστορικής, προσωπικής ή και βιωματικής σχέσης. Με άλλα λόγια, οι ψήφοι πρέ-πει να κερδηθούν και οι ψηφοφόροι πρέπει να πεισθούν και να κινητοποιη-θούν με διαφορετικούς τρόπους. Σε αυτό το νέο πολιτικό περιβάλλον, όπου η πολιτική αφοσίωση έχει μειωθεί και είναι αμφίβολη ακόμα και η άσκηση του δικαιώματος της ψήφου, τα πολιτικά κόμματα επιδιώκουν να απευθύνονται πλέον σε ομάδες του πληθυσμού που είναι πιθανό να τα ψηφίσουν, όπως, π.χ., στους ηλικιωμένους ή μέλη εθνοτικών μειονοτήτων. Χρησιμοποιούν έτσι προ-εκλογικές πολιτικές που πιθανόν να προσελκύσουν την «ηλικιωμένη ψήφο» ή τη «μουσουλμανική ψήφο». Και πρόκειται για ψήφους που θα μπορούσαν να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσμα, ιδίως σε ορισμένες σημαντικές ή ορια-κές εκλογικές περιφέρειες. Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασμό με στοχοθε-τημένες ή θεματικές διαφημίσεις, καθώς και με την έντονη δραστηριοποίηση των κομμάτων στο διαδίκτυο, δεν αποτελούν μόνο νέες μορφές πολιτικής επι-κοινωνίας. Αντανακλούν, επιπλέον, μια οργάνωση πιο επαγγελματικού επιπέ-δου, η οποία αρμόζει σε ένα πολιτικό σύστημα που αποτελείται από «κόμματα χωρίς οπαδούς».

Εν κατακλείδι, οι προεκλογικές εκστρατείες στις μέρες μας τείνουν να εστιά-ζουν σε νέες τακτικές που λίγο έχουν να κάνουν με την ιδεολογία και περισσό-τερο με τις στρατηγικές της εμπορικής επικοινωνίας. Από την άλλη, οι παρα-δοσιακές τακτικές μπορεί να έχουν μειωθεί και στην πράξη να παίζουν πλέον έναν υποστηρικτικό ρόλο· ωστόσο η πολιτική επικοινωνία, αποκτώντας ολοέ-να και περισσότερο επαγγελματικές προδιαγραφές, οδηγεί συχνά σε αδιέξοδα. Λόγου χάρη, είναι αμφισβητήσιμο κατά πόσο η τακτική εστίασης σε συγκεκρι-μένες βουλευτικές έδρες –όπως στην περίπτωση των βουλευτικών εκλογών της Βρετανίας του 2005– ήταν τελικά αποτελεσματική. Ούτε, όπως υποστήριξε ο Negrine, γνωρίζουμε αν οι επαγγελματίες της επικοινωνίας είναι επιτυχημένοι. Εάν όμως παγιωθούν τάσεις όπως αυτή του «στοχευόμενου κοινού», τότε το ερώτημα που προκύπτει είναι τι θα απογίνουν οι ψηφοφόροι και οι ανησυχίες τους που δεν εμπίπτουν σε οποιαδήποτε «στοχευμένη» ομάδα. Με ποιο τρόπο τα φτωχότερα τμήματα της κοινωνίας πρόκειται πραγματικά να ενισχυθούν από κόμματα τα οποία επιθυμούν να εισαγάγουν την επιλογή που επέρχεται μέσω της χρήσης του ιδιωτικού εισοδήματος; Ποιες είναι οι χρήσεις μιας τέτοιας τα-κτικής, όταν οι ομάδες δεν έχουν τις βασικές υποδομές και διευκολύνσεις για να είναι σε θέση να προβούν σε μια τέτοια επιλογή; Ο Negrine, τέλος, επισήμανε ότι είναι λάθος, όταν ένα κόμμα κερδίζει τις εκλογές, να συνεχίζει να λειτουργεί με την ίδια δομή της πολιτικής επικοινωνίας, ενώ οι συνθήκες διακυβέρνησης είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές της προεκλογικής καμπάνιας.

Oι προεκλογικές εκστρατείες γίνονται όλο και

περισσότερο συγκεντρωτικές σε σύγκριση

με το παρελθόν, καθώς επικεντρώνονται

στους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων

πολύ περισσότερο απ’ το παρελθόν. Λόγω

αυτής της κατάστασης οι προεκλογικές

εκστρατείες σε πολλές χώρες της Δυτικής

Ευρώπης έχουν προσλάβει έναν προεδρικό

(«προεδροκεντρικό») χαρακτήρα, με τα μέσα

ενημέρωσης να στρέφονται ή να αναγκάζονται

να στραφούν προς ελάχιστα άτομα.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

27

της Ζιζής ΠαπαχαρίσηΚαθηγήτρια και Πρόεδρος

στο Department of Communication, University of Illinois, Σικάγο, HΠΑ

Απόδοση: Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος

ισ τοσε λίδες κοινωνικής δικτύωσ ης:

η κοινωνική ωφε λιμότητα του

facebook

Ζητήματα που άπτονται της ταυτότητας του ατόμου και της κοινότητας (με την έννοια της συνταύτισης του «ανήκειν» σε συλλογικό υποκείμενο με κοινά συμ-φέροντα ή γνωρίσματα) αποτελούν κομβικά σημεία εστίασης του ενδιαφέρο-ντος των κοινωνικών επιστημών. Ειδικά στις μέρες μας τα ζητήματα αυτά βρί-σκονται στο επίκεντρο ερευνών που ασχολούνται με τα νέα μέσα επικοινωνίας από τη σκοπιά της τεχνολογίας αλλά και του τρόπου χρήσης. Μέσα από το πρί-σμα της ερευνητικής ανάλυσης αυτών των ζητημάτων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η παρουσίαση της μελέτης της κας Ζιζής Παπαχαρίση, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι-Σικάγου και προέδρου του τμήματος σπουδών επικοι-νωνίας, στο πλαίσιο του Διεθνούς Σεμιναρίου που οργάνωσε το IOM «Όψεις της Επικοινωνίας στον 21ο Αιώνα». Ο τίτλος της μελέτης της κας Παπαχαρίση είναι «Online Social Networks and Social Capital: The Social Utility of Facebook».

Οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν τη δυνατότητα στους επι-σκέπτες τους να παρουσιάσουν τον εαυτό τους και την προσωπικότητά τους και παράλληλα τους επιτρέπουν είτε να προσκολληθούν σε ήδη υπάρχοντα είτε να δημιουργήσουν δικά τους κοινωνικά δίκτυα. Ιστοσελίδες όπως το Facebook, το MySpace, το LinkedIn και το CyWorld συνήθως δομούνται και αναπτύσσο-νται πέριξ ενός κοινού με συγκεκριμένα ενδιαφέροντα, γνωρίσματα και ροπές (niche audience), ασχέτως εάν η απήχησή τους επεκτείνεται συνήθως ευρύτε-ρα αυτού του συγκεκριμένου κοινού-στόχος. Οι χρήστες αυτών των ιστοσελί-δων, μέσα από τη συμμετοχή ή τη δημιουργία ενός κοινωνικού δικτύου, στην ουσία διαμεσολαβούν μεταξύ της τεχνολογικής αναπαράστασης της πραγμα-τικότητας και της δικής τους εκδοχής για αποτύπωση μιας κοινωνίας που εί-ναι μεν εικονική αλλά για τους ίδιους υπαρκτή, διότι υπαρκτή είναι και η δική τους ταυτότητα.

Από τις διάφορες ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, το Facebook παρου-σιάζει ιδιαίτερο και διακριτό ενδιαφέρον για τους ακαδημαϊκούς ερευνητές της επικοινωνίας, διότι ενσωματώνει μια ποικιλία επιστημονικών ευρημάτων σχε-τικών με την κοινωνική ωφελιμότητα των νέων τεχνολογιών και κυρίως των ψηφιακών και διαδικτυακών υλοποιήσεων. Σε ένα πρώτο επίπεδο, καθιστά εφικτή την έκφραση των στοιχείων εκείνων που συναπαρτίζουν την ταυτότητα ενός ατόμου και παράλληλα τη δημιουργία, το «χτίσιμο» κοινωνικών δεσμών. Υποστηρίζει, δηλαδή εκείνες τις δύο χρήσεις του internet που οι μελετητές των νέων μέσων έχουν εξαρχής καθορίσει ως ενιαίο και αναπόσπαστο χαρακτη-ριστικό του σημερινού και του μελλοντικού διαδικτύου ως μέσου επικοινωνί-ας. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, σε αντιδιαστολή με άλλες ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης που δίνουν προτεραιότητα στη δημιουργία από τους χρήστες είτε online είτε offline δικτύων, το Facebook επιτρέπει την πραγματική σύγκλιση μεταξύ τους. Ενισχύει έτσι τα επιστημονικά ευρήματα που δείχνουν ότι οι νέες ψηφιακές και διαδικτυακές τεχνολογίες λειτουργούν με βέλτιστο τρόπο ως λει-τουργικά υποκατάστατα (functional alternatives), άλλοτε αντικαθιστώντας και άλλοτε συμπληρώνοντας το κοινωνικό περιβάλλον του συμμετέχοντος ατό-μου. Τέλος, σημαντικός παράγοντας είναι η ίδια η ανοιχτή δομή του Facebook, καθώς σύμφωνα με αρκετούς ειδικούς η βέλτιστη εκμετάλλευση του internet επιτυγχάνεται με την υποστήριξη της οργανικής του ανάπτυξης και χρησιμο-ποιώντας την ανοιχτή αρχιτεκτονική του. Το Facebook, σύμφωνα με την Πα-παχαρίση, αποτελεί την ιδανική ερευνητική περίπτωση για τους μελετητές των νέων μέσων, καθώς επιτρέπει την έρευνα για το πώς οι άνθρωποι χρησιμο-ποιούν τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης σε ένα περιβάλλον όπου πρέπει να είναι ο εαυτός τους, αλλά και να έχουν τη δυνατότητα να διαπραγματεύονται τον ιδιωτικό τους βίο και να συνδυάζουν όλα τα κοινωνικά δίκτυά τους σε ένα εικονικό περιβάλλον.

Στις κοινωνικές επιστήμες ένα ερευνητικό εργαλείο, τόσο από θεωρητικής όσο και από πρακτικής σκοπιάς, είναι η μέτρηση και η αντιστάθμιση των χρή-σεων και ανταμοιβών (ηθικών, ψυχολογικών κ.ά.). Ο διεθνώς αποδεκτός όρος είναι Uses and Gratifications (U & G) και είναι μια προοπτική απεικόνιση της

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

28

ψυχολογίας της επικοινωνίας, η οποία εξετάζει το πώς τα άτομα χρησιμοποιούν τα ΜΜΕ, υπό την προϋπόθεση ότι οι πολίτες κάνουν χρήση του περιεχομένου των ΜΜΕ για την ικανοποίηση αναγκών και επιθυμιών. Η σύγχρονη έρευνα U & G εδράζεται σε πέντε υποθέσεις: (α) Η επικοινωνιακή συμπεριφορά, συμπε-ριλαμβανομένης της επιλογής και της χρήσης των ΜΜΕ, αποσκοπεί στην επί-τευξη στόχων και επηρεάζεται από τα κίνητρα των συναναστρεφόμενων, (β) οι άνθρωποι παίρνουν την πρωτοβουλία να επιλέξουν και να χρησιμοποιήσουν επικοινωνιακά μέσα για την ικανοποίηση υπαρκτών αναγκών ή επιθυμιών, (γ) ένα σύνολο κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων διαμεσολαβεί στην ατομική επικοινωνιακή συμπεριφορά, (δ) τα ΜΜΕ ανταγωνίζονται με άλλες δο-μές επικοινωνίας (π.χ., τα λειτουργικά υποκατάστατα) για την επιλογή των ατό-μων και (ε) στις κοινωνικές σχέσεις οι άνθρωποι ασκούν μεγαλύτερη επιρροή μεταξύ τους απ’ ό,τι τα ΜΜΕ, χωρίς όμως αυτό να συμβαίνει πάντα.

Εντούτοις η έρευνα U & G δεν έχει κατορθώσει να εντοπίσει μια ιδιαίτε-ρη κοινωνική έκβαση η οποία θα θεωρούνταν ως το αποτέλεσμα κινήτρων, κοινωνικο-ψυχολογικών προδιαθέσεων και χρήσεων που θα λειτουργούσαν από κοινού. Η έρευνα των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης εξετάζει τη δη-μιουργία και τη διατήρηση των ιντερνετικών δικτύων που υποστηρίζουν υφι-στάμενους και νέους κοινωνικούς δεσμούς, δείχνοντας έτσι ότι διαφορετικές μορφές κοινωνικής αρωγής και υποστήριξης παρέχονται από διαφορετικές μορφές σχέσεων. Συνοπτικά οι μελέτες των ιντερνετικών κοινωνικών δικτύ-ων αποτυπώνουν τον τρόπο που τα άτομα επιλέγουν και οικειοποιούνται εικο-νικά περιβάλλοντα για την ικανοποίηση υπαρκτών επικοινωνιακών αναγκών. Επιπρόσθετα, αυτή η οικειοποίηση φαίνεται να συνδέεται με την προσδοκία για ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα (στην επικοινωνία). Η έρευνα της κας Παπαχα-ρίση εδράζεται εντός του θεωρητικού πλαισίου που συνδυάζει την U & G με την προσέγγιση του κοινωνικού δικτύου για να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο κίνητρα και κοινωνικο-ψυχολογικά χαρακτηριστικά επηρεάζουν ένα άτομο για το είδος χρήσης που κάνει του Facebook. Και αυτή η χρήση σχετίζεται με τους δομικούς παράγοντες των κοινωνικών δικτύων (μέγεθος του δικτύου, πυκνό-τητα, είδος δεσμών), όπως και με το κοινωνικό κεφάλαιο που δημιουργείται.

Από την έρευνα προέκυψε ότι τα πλέον προεξάρχοντα κίνητρα αποκαλύ-πτουν ένα χρήστη ο οποίος έχει χαρακτηριστικά κοινωνικά αδρανούς ατόμου ή έστω με περιορισμένη κοινωνική δραστηριότητα στη φυσιολογική του ζωή (a social couch-potato, όπως τον ονομάζει η έρευνα), το οποίο αναζητά κοι-νωνική δραστηριότητα από την ασφάλεια (και την ανωνυμία) του ιδιωτικού του χώρου (συνήθως την οικία του) και που συχνά εμπλέκεται σε πολυσχιδείς δρα-στηριότητες κοινωνικά προσανατολισμένες. Οι χρήσεις της τεχνολογίας είναι συγκλίνουσες και οι χρήστες εμφανίζουν την τάση να θολώνουν τα σύνορα δημόσιου/ιδιωτικού. Σε αντίθεση με προηγούμενες έρευνες αναφορικά με το ίντερνετ, όπου η χρήση της τεχνολογίας απομονώνει τους ανθρώπους στην ιδιωτική σφαίρα της επικοινωνίας και σε αντιστροφή με το λαϊκό στερεότυ-πο του αντι-κοινωνικού «σπασίκλα-κομπιουτερά», τα αποτελέσματα της έρευ-νας καταδεικνύουν ότι όσοι παρουσιάζουν μια κινητικότητα και μια κοινωνική δραστηριοποίηση μπορούν να καρπωθούν τα κοινωνικά οφέλη του Facebook, αλλά και να το εκμεταλλευτούν για δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου και σύ-σφιξη κοινωνικών δεσμών.

Οι χρήστες των ιστοσελίδων κοινωνικής

δικτύωσης, μέσα από τη συμμετοχή ή τη

δημιουργία ενός κοινωνικού δικτύου,

στην ουσία διαμεσολαβούν μεταξύ

της τεχνολογικής αναπαράστασης της

πραγματικότητας και της δικής τους

εκδοχής για αποτύπωση μιας κοινωνίας

που είναι μεν εικονική αλλά για τους ίδιους

υπαρκτή, διότι υπαρκτή είναι και η δική τους

ταυτότητα. Από τις ανάλογες ιστοσελίδες, το

Facebook παρουσιάζει ιδιαίτερο και διακριτό

ενδιαφέρον για τους ακαδημαϊκούς ερευνητές

της επικοινωνίας, διότι ενσωματώνει μια

ποικιλία επιστημονικών ευρημάτων σχετικών

με την κοινωνική ωφελιμότητα των νέων

τεχνολογιών και κυρίως των ψηφιακών και

διαδικτυακών υλοποιήσεων.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

29

του John ThompsonKαθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, Bρετανία

Απόδοση: Στέλιος Παπαθανασόπουλος

ορατότητα & πολιτική

Ο John Thompson, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, επισήμανε ότι η ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας δημιούργησε νέες μορφές ορα-τότητας, που είναι αρκετά διαφορετικές από το παρελθόν, όπως η δημοσιότη-τα της συμπαρουσίας που βασιζόταν στον πλούτο των συμβολικών στοιχείων τα οποία χαρακτηρίζουν τη διαπροσωπική αλληλόδραση. Το κυριότερο χαρα-κτηριστικό της νέας δημοσιότητας είναι ότι με την επέκταση της διαθεσιμότη-τας των πληροφοριών, που έγινε εφικτή στα μέσα ενημέρωσης, η δημοσιότητα των πράξεων ή των γεγονότων δε συνδέεται με την αίσθηση ενός κοινού τό-που. Μια πράξη ή ένα γεγονός, αναφέρει ο Thompson, μπορεί πλέον να κατα-στεί δημόσιο μέσω της καταγραφής και της μετάδοσής του σε άλλους οι οποίοι δεν παρευρίσκονται στο χρόνο και στον τόπο που συντελέστηκε. Αποκάλεσε τη δημοσιότητα πράξεων ή γεγονότων αυτού του είδους ως «διαμεσολαβημένη δημοσιότητα», που είναι ανεξάρτητη από το αν οι πράξεις ή τα γεγονότα γίνο-νται άμεσα αντιληπτά από ένα πλήθος ατόμων τα οποία παρευρίσκονται στην τέλεσή τους. Φυσικά, η ανάδυση αυτών των νέων μορφών διαμεσολαβημένης δημοσιότητας δεν έχει εκτοπίσει εξ ολοκλήρου την παραδοσιακή δημοσιότητα της συμπαρουσίας.

Από την άλλη, η ανάπτυξη νέων μέσων, όπως το ραδιόφωνο και η τηλεό-ραση, δημιούργησε ένα καινούργιο είδος αποσυνδεδεμένης από το χώρο δη-μοσιότητας, η οποία επέτρεψε την ύπαρξη μιας μορφής οικείας αυτοπαρουσία-σης που ήταν απαλλαγμένη από τους περιορισμούς της συμπαρουσίας. Οι συν-θήκες αυτές διευκόλυναν τη γέννηση μιας «κοινωνίας της αυτο-αποκάλυψης», μιας κοινωνίας στην οποία ήταν εφικτό –και στην πραγματικότητα σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό συνηθισμένο– οι πολιτικοί ηγέτες και άλλα άτομα να εμ-φανίζονται ενώπιον απόμακρων ακροατηρίων και να εκθέτουν ορισμένες δι-αστάσεις του εαυτού τους και της προσωπικής τους ζωής. Η απρόσωπη απο-στασιοποίηση των περισσότερων πολιτικών ηγετών του παρελθόντος άρχισε να αντικαθίσταται σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό από αυτό το νέο είδος διαμε-σολαβημένης οικειότητας μέσω της οποίας οι πολιτικοί μπορούσαν να παρου-σιάζουν εαυτούς όχι μόνο ως ηγέτες, αλλά και ως ανθρώπινα όντα. Ως απλούς ανθρώπους που μπορούσαν να απευθύνονται στους συμπολίτες τους ως ισό-τιμοι, αποκαλύπτοντας επιλεκτικά διαστάσεις της ζωής και του χαρακτήρα τους με έναν τρόπο που έμοιαζε με συζήτηση ή ακόμα και με εξομολόγηση. Αυτή η διαδικασία όμως είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί ένα μέρος από την αίγλη, από το «μεγαλείο», που περιέβαλλε τους πολιτικούς ηγέτες και τους θεσμούς στο παρελθόν, μια αίγλη που βασιζόταν εν μέρει στην αποστασιοποίηση των ηγετών και στην απόσταση που διατηρούσαν από τους ανθρώπους οι οποίοι ήταν υπό την εξουσία τους. Αυτό που κέρδισαν ήταν η ικανότητα να μιλούν απευθείας στους πολίτες, να εμφανίζονται ενώπιόν τους, ως άνθρωποι με σάρκα και οστά που μπορούσαν να τους συμπονέσουν ή ακόμα και να συμπάσχουν μαζί τους, να απευθύνονται σε αυτούς σαν να μην ήταν υπήκοοί τους αλλά φίλοι τους. Εν συντομία, οι ηγέτες απέκτησαν την ικανότητα να παρουσιάζουν εαυτούς σαν να ήταν «κάποιοι από εμάς».

Όμως με το να παρουσιάζουν τους εαυτούς τους διαμέσου των μέσων ενη-μέρωσης ως απλούς ανθρώπους που έχουν τις δικές τους αξίες και πεποιθή-σεις, τη δική τους προσωπική ζωή και τις δικές τους δεσμεύσεις, τους δικούς τους λόγους και κίνητρα για ό,τι κάνουν, οι πολιτικοί ηγέτες και άλλα δημόσια πρόσωπα προέβαλλαν ακόμα περισσότερο τη σημασία του χαρακτήρα και της ακεραιότητας στο δημόσιο βίο. Ο χαρακτήρας όμως είναι μια ιδιότητα που μπο-ρεί εξίσου εύκολα να τους καταστρέψει, ιδίως σε μια εποχή που οι κοινωνί-ες επικοινωνούν με τον εαυτό τους διαμέσου των μέσων ενημέρωσης. Λίγοι πολιτικοί, υποστηρίζει ο Thompson, είναι στις μέρες μας αρκετά αφελείς ώστε να πιστεύουν ότι μπορούν να «δραπετεύσουν» από το «κυνήγι» των ΜΜΕ. Τα μέσα ενημέρωσης συχνά, λόγω του ανταγωνισμού, υιοθετούν και προβάλλουν μια επιθετική στάση και συμπεριφορά κατά των πολιτικών, οι ειδήσεις είναι σε διαρκή ροή, τα μέλη του κοινού απλώς πάρα πολύ περίεργα. Τα πολιτικά σκάν-

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

30

δαλα-γεγονότα, περιστατικά, ακόμα και φημολογίες για παραβιάσεις ηθικές ή μη από ιδιαίτερα ορατούς δημόσιους αξιωματούχους με σκοπό το ίδιον όφε-λος – δεν είναι και ενδεχομένως δεν ήταν ποτέ, εκτροπές στην πολιτική ζωή. Στο σύγχρονο πολιτικό πολιτισμό το σκάνδαλο τείνει να αποκτήσει μια κανονι-στική διάσταση, αλλά έως σήμερα ελάχιστες μελέτες έχουν εκπονηθεί οι οποίες να αναλύσουν με συνεκτικό τρόπο τα σκάνδαλα γενικώς και ιδίως τα πολιτικά σκάνδαλα.

Για τον Thompson, η έννοια του σκανδάλου είναι πολύ πιο περίπλοκη από όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Έχει μια μακρόχρονη και πολύπλοκη ιστο-ρία. Στην πορεία της μερικές από τις συνυποδηλώσεις της διατηρήθηκαν, ενώ άλλες απορρίφθηκαν. Πρόκειται για μια έννοια, όπως επισημαίνει, που μετα-φέρει πολύ περισσότερα νοήματα από όσα δηλώνει ρητά. Ο Thompson υπεν-θύμισε ότι η μελέτη των σκανδάλων μπορεί να θέσει σημαντικά ερωτήματα για το ρόλο των μέσων ενημέρωσης στη διαμόρφωση του δημόσιου διαλόγου και ότι η μεταβαλλόμενη φύση των μέσων ενημέρωσης έχει όχι μόνο μετατρέψει τη φύση της ορατότητας, αλλά και έχει μεταβάλει τις σχέσεις ανάμεσα στο δη-μόσιο βίο και την ιδιωτική ζωή.

Για τον Thompson, έχουν συντελεστεί αρκετές και σημαντικές μεταβολές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για την αυξανόμενη κυριαρχία των πολιτικών σκανδάλων. Αυτές είναι (1) η αυξανόμενη ορατότητα των πολιτικών ηγετών, (2) οι μεταβολές στις τεχνολογίες της επικοινωνίας και της παρακολούθησης, (3) οι μεταβολές στην κουλτούρα της δημοσιογραφίας, (4) οι μεταβολές στην πολιτική κουλτούρα και, τέλος, (5) η αυξανόμενη νομική ρύθμιση της πολιτικής ζωής.

Ο ίδιος διαχώρισε τα πολιτικά σκάνδαλα σε τρεις βασικές κατηγορίες: τα ερωτικά σκάνδαλα, τα οικονομικά σκάνδαλα και τα σκάνδαλα εξουσίας. Το κα-θένα από αυτά τα είδη πολιτικών σκανδάλων, υποστήριξε ότι, έχει δικά του γνωρίσματα, παρόλο που στην πράξη είναι ενδεχόμενο το κάθε συγκεκριμέ-νο σκάνδαλο να χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο ιδιαίτερων και δευτερευό-ντων γνωρισμάτων. Τόσο τα ερωτικά-πολιτικά σκάνδαλα, όσο και τα οικονο-μικά-πολιτικά σχετίζονται με την παραβίαση των κανόνων που διέπουν δρα-στηριότητες οι οποίες δεν είναι αποκλειστικό γνώρισμα του πολιτικού πεδίου. Αντίθετα, για τον Thompson, τα σκάνδαλα εξουσίας, η πιο «καθαρή» μορφή πο-λιτικών σκανδάλων, βασίζονται σε αποκαλύψεις για δραστηριότητες οι οποίες παραβιάζουν τους ηθικούς κανόνες που διέπουν την απόκτηση ή την άσκηση της πολιτικής εξουσίας καθεαυτήν.

Παράλληλα υποστήριξε ότι τα σκάνδαλα στις μέρες μας αποτελούν μέρος μιας ιδιαίτερης πολιτικής κουλτούρας την οποία αποκάλεσε «πολιτική κουλτού-ρα των σκανδάλων». Σκάνδαλα, πολιτικά, οικονομικά ή ερωτικά, όπως επισή-μανε, υπήρχαν πάντα, αλλά ποτέ άλλοτε στο παρελθόν δεν είχαμε τέτοια συχνή προβολή τους. Ο Thompson αναρωτήθηκε εάν η συχνότητά τους οφείλεται στις αλλαγές που έχει υποστεί η κουλτούρα της δημοσιογραφίας λόγω της άκριτης εμπορευματοποίησης και του ανελέητου ανταγωνισμού. Με μια πρώτη ματιά κάποιος θα απαντούσε καταφατικά, όμως η αυξανόμενη κυριαρχία των πολιτι-κών σκανδάλων οφείλεται και στις αντίστοιχες αλλαγές που έχει υποστεί η ευ-ρύτερη πολιτική κουλτούρα.

Οι μεταβολές αυτές έχουν τις ρίζες τους σε μια σειρά διαρθρωτικών με-τασχηματισμών που διαμόρφωσαν το περιβάλλον μέσα στο οποίο ασκείται η πολιτική δραστηριότητα. Ιδιαίτερη σημασία από την άποψη αυτή, όπως επι-σήμανε ο Thompson, έχει η σταδιακή παρακμή της πο λιτικής που βασιζόταν σε ταξικά προσανατολισμένα κόμματα, στο πλαίσιο της οποίας συγκρούονταν στον πολιτικό στίβο κόμματα που α σπάζονταν αντιτιθέμενα ιδεολογικά συστή-ματα και αντιπροσώπευαν σε γενικές γραμμές τα συμφέροντα διαφορετικών κοινωνικών τάξεων.

Στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, οι μεταβολές στη φύση της εργασίας στις δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες –στις οποίες συγκαταλέγο-νται η παρακμή των παραδοσιακών κλάδων, όπως η εξόρυξη άνθρακα και η

Η απρόσωπη αποστασιοποίηση των

πολιτικών ηγετών του παρελθόντος

άρχισε να αντικαθίσταται από το νέο είδος

διαμεσολαβημένης οικειότητας μέσω

της οποίας οι πολιτικοί μπορούσαν να

παρουσιάζουν εαυτούς όχι μόνο ως ηγέτες,

αλλά και ως ανθρώπινα όντα. Αυτή η

διαδικασία όμως είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί

ένα μέρος από την αίγλη, από το «μεγαλείο»,

που περιέβαλλε τους πολιτικούς ηγέτες και

τους θεσμούς στο παρελθόν, μια αίγλη που

βασιζόταν εν μέρει στην αποστασιοποίηση των

ηγετών και στην απόσταση που διατηρούσαν

από τους ανθρώπους οι οποίοι ήταν υπό την

εξουσία τους. Αυτό που κέρδισαν ήταν η

ικανότητα να μιλούν απευθείας στους πολίτες,

να εμφανίζονται ενώπιόν τους, ως άνθρωποι

με σάρκα και οστά που μπορούσαν να τους

συμπονέσουν ή ακόμα και να συμπάσχουν μαζί

τους, να απευθύνονται σε αυτούς σαν να μην

ήταν υπήκοοί τους, αλλά φίλοι τους.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

31

χαλυβουργία, καθώς και η άνοδος του τομέα των υπηρεσιών και των κλά δων έντασης της γνώσης– μεταμόρφωσαν το κοινωνικό πλαίσιο της πολι τικής. Τα κόμματα δεν μπορούσαν πια να βασίζονται στις παλιές κοινωνικές τάξεις, οι οποίες μέχρι τότε αποτελούσαν τον πυρήνα των εκλογι κών τους ερεισμάτων. Οι παραδοσιακοί ιδεολογικοί διαχωρισμοί μετριά στηκαν, οπότε τα πολιτικά κόμ-ματα και οι ηγέτες τους πρέπει σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό να αντλούν ερείσματα από μια δεξαμενή αδέσμευτων εκλογέων, που δεν έχουν κληρονο-μήσει πολιτι κούς δεσμούς από τις προηγούμενες γενιές και οι οποίοι αποφα-σίζουν βά σει των επιλογών που τους παρουσιάζουν τα κόμματα.

Αυτοί οι εκτεταμένοι κοινωνικοί μετασχηματισμοί μάς βοηθούν να κα-ταλάβουμε αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σταδιακή πα ρακμή της «πολιτικής των ιδεολογιών» και αυξανόμενη έμφαση στην «πο λιτική της εμπιστοσύνης». Η παραδοσιακή πολιτική που βασιζόταν σε ταξικά προσανα-τολισμένα κόμματα, με τα αντιτιθέμενα ιδεολογικά συστή ματα και την έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά, δεν έχει εξαφανιστεί. Όμως έχει αποδυναμωθεί σημαντικά εξαιτίας των κοινωνικών μετασχηματισμών της μεταπολεμικής περιόδου.

Στη θέση της αναδύθηκε ένα είδος πολιτικής το οποίο βασίζεται όλο και πε-ρισσότερο στα συγκεκριμένα πολιτικά προγράμματα που προτείνουν τα πολιτι-κά κόμματα. Η υποστήριξη σε αυτά τα πολιτικά προγράμματα δεν πηγάζει πλέ-ον από επικλήσεις στα ταξικά συμφέροντα των εκλογέων, και οι ε κλογείς δεν μπορούν πια να υπολογίζουν ότι οι πολιτικοί θα υλοποιήσουν τις υποσχέσεις τους εξαιτίας των μακροχρόνων κοινωνικών δεσμών που έχουν αναπτύξει τα κόμματά τους. Επιπλέον, με την παρακμή της παλιάς πολιτικής των ιδεολογι-ών, πολλοί άνθρωποι αισθάνονται πιο έντονη αβε βαιότητα για το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης των εξαι ρετικά πολύπλοκων προβλημάτων του σύγχρονου κόσμου.

Ο κόσμος μοιά ζει αυξανόμενα περίπλοκος και συγκεχυμένος, απλές λύσεις δεν υπάρ χουν, συνεπώς πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στους πολιτικούς μας η γέτες ότι θα παίρνουν ορθές αποφάσεις και θα προστατεύουν τα συμφέ ροντά μας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ζήτημα της αξιοπιστίας και της συνέπειας των πολιτικών ηγετών αναδεικνύεται ως ολοένα και πιο σημαντικό. Οι άνθρωποι ενδιαφέρονται λοιπόν πιο πολύ για το χαρακτήρα που έχουν (ή μπορούν να έχουν) οι ηγέτες τους, ενδιαφέρονται για τη συ νέπειά τους, επειδή αυτή έχει γί-νει το κύριο μέσο που εγγυάται ότι οι πο λιτικές υποσχέσεις θα τηρηθούν, και ότι οι δύσκολες αποφάσεις για την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας και της αβε-βαιότητας θα ληφθούν με ευθυκρισία. Η πολιτική της εμπιστοσύνης καθίσταται ολοένα και πιο σημαντι κή, όχι επειδή οι πολιτικοί είναι εγγενώς λιγότερο φε-ρέγγυοι σήμερα από όσο στο παρελθόν, αλλά επειδή οι κοινωνικές συνθήκες που στο παρελ θόν διασφάλιζαν την αξιοπιστία τους έχουν διαβρωθεί.

Οι μεταβολές στην πολιτική κουλτούρα συνέβαλαν στο να αποκτή σουν τα σκάνδαλα μεγαλύτερη σημασία στη σύγχρονη πολιτική ζωή. Ένας από τους λόγους για τους οποίους τα πολιτικά σκάνδαλα έχουν γί νει τόσο σημαντικά σή-μερα είναι το ότι έχουν μετατραπεί σε ένα είδος τεστ αξιοπιστίας στα πλαίσια της πολιτικής της εμπιστοσύνης. Όσο πε ρισσότερο η πολιτική ζωή προσανα-τολίζεται στα ζητήματα του χαρακτή ρα και της εμπιστοσύνης, τόσο μεγαλύτε-ρη σημασία δίνουμε στα περιστα τικά στα οποία αμφισβητείται η συνέπεια των πολιτικών ηγετών.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του:• Τζων Τόμσον, Πολιτικά Σκάνδαλα στην Εποχή της Εικόνας.

(Μετάφραση: Άγγελος Φιλιππάτος). Αθήνα: Καστανιώτης, 2004.• Τζων Τόμσον, Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας.

(Μετάφραση: Γ. Καραμπίνη, Ν. Σώκου). Αθήνα: Παπαζήσης, 1998.

Έχουν συντελεστεί αρκετές και σημαντικές

μεταβολές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για

την αυξανόμενη κυριαρχία των πολιτικών

σκανδάλων. Αυτές είναι (1) η αυξανόμενη

ορατότητα των πολιτικών ηγετών, (2) οι

μεταβολές στις τεχνολογίες της επικοινωνίας

και της παρακολούθησης, (3) οι μεταβολές

στην κουλτούρα της δημοσιογραφίας, (4)

οι μεταβολές στην πολιτική κουλτούρα και,

τέλος, (5) η αυξανόμενη νομική ρύθμιση της

πολιτικής ζωής.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΟΜ

32

33

αθλητισμός & τηλεοπτικά δικαιώματα

της Πέπης Καλογήρου *

* Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

KAΙΝΟΥΡΓΙΑ ΕΠΟΧΗ, ΝΕΑ ΜΕΣΑ, ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Η ιλιγγιώδης ανάπτυξη του οπτικοακουστικού τομέα στην Ευρώπη και στον κόσμο κατά τις

τελευταίες δεκαετίες έχει συμβάλει καθοριστικά στον προσδιορισμό των σχέσεων συμβίωσης και

αλληλοϋποστήριξης μεταξύ μέσων μαζικής επικοινωνίας και αθλητισμού. Παγκοσμίως η μετάδοση

αθλητικών γεγονότων κατακτά την κορυφή της τηλεθέασης, ακόμα και τις μονές χρονιές που είναι

συνήθως «φτωχές» σε αθλητικά γεγονότα μείζονος σημασίας. Εκτός από τους Ολυμπιακούς Αγώνες

που συγκεντρώνουν παγκοσμίως τα βλέμματα στην οθόνη, πρώτες στις προτιμήσεις έρχονται οι

μεγάλες ποδοσφαιρικές διοργανώσεις,1 παρότι ανά κράτος παρουσιάζονται αθλητικές προτιμήσεις,

όπως κατά παράδοση για το ράγκμπι σε Γαλλία και Νέα Ζηλανδία, για το χάντμπολ σε Γερμανία,

Νορβηγία και Δανία, το κρίκετ στην Ινδία, το πατινάζ στην Ολλανδία κτλ. (Eurodata, 2008).

34

Εδώ και χρόνια ο αθλητισμός αποτελεί τηλεοπτικό πρόγραμμα κομβικής σημασίας ανεξαρτήτως του αν παρέχεται σε ελεύθερη λήψη ή συν-δρομητικά, καθώς συγκεντρώνει σταθερά τις πιο υψηλές τηλεθεάσεις και οδηγεί τους συνδρομητές στις επί πληρωμή πλατφόρμες. Δεν είναι τυχαίο ότι η μετάδοση αθλητικού περιεχομένου έχει λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη για την τεχνολογική ανάπτυξη, όπως για τη δημι-ουργία καναλιών υψηλής ευκρίνειας (ΕνδιάΜΕΣΑ, τχ. 39, σελ. 2), την τρισδιάστατη προβολή (ΕνδιάΜΕΣΑ 2008, τχ. 37, σελ. 2) και ως μοχλός για την παροχή κατά παραγγελία υπηρεσιών. Όλη αυτή η «τηλεοπτική αξία» οδηγεί αναγκαστικά στην αναγνώριση της προεξάρχουσας ση-μασίας της διαχείρισης των τηλεοπτικών δικαιωμάτων για τους αθλη-τικούς συλλόγους και τους παροχείς οπτικοακουστικών υπηρεσιών.

Από την άλλη, μέχρι σήμερα οι προσπάθειες κάποιων δικαιού-χων δικαιωμάτων να μεταδώσουν, μέσω δικών τους τηλεοπτικών καναλιών, τους αγώνες έχουν αποτύχει, όπως έγινε με το κανάλι για το μπάσκετ MLB, το Sport 7 για το ποδόσφαιρο ή το Formula One Supersignal. Σε εξέλιξη είναι η προσπάθεια της ολλανδικής λίγκα Eredivisie, η οποία έκανε μια δεύτερη απόπειρα τη χρονιά που πέ-ρασε, μεταδίδοντας μέσω δικού της καναλιού και βάσει κοινοπραξίας με την εταιρεία παραγωγής Endemol. Το κανάλι μεταδόθηκε από τα περισσότερα καλωδιακά δίκτυα, την επίγεια ψηφιακή και δορυφορικά και κατάφερε να έχει 200.000 συνδρομητές τον πρώτο μήνα. Οι εν-διαφερόμενοι αναμένουν να δουν αν το εγχείρημα θα έχει επιτυχία.

Στην αγορά των ΗΠΑ, τα μεγάλα αθλητικά γεγονότα μεταδίδονται από τα μεγάλα ιδιωτικά δίκτυα ελεύθερης λήψης, ενώ σημαντική θέση έχουν επίσης το καλωδιακό δίκτυο ESPN και το δορυφορικό Direct TV. Στην Ευρώπη, οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί στο παρελθόν είχαν σχεδόν μονοπώλιο, με συλλογική απόκτηση δικαιωμάτων μέσω της European Broadcasting Union (EBU), ενώ ακόμα διατηρούν σημαντική θέση πλάι σε εμπορικά κανάλια, μεταξύ των οποίων πολλά συνδρομητικά (Westcott, 2008: 301). Εντούτοις το υψηλό κόστος αποτρέπει πλέον κάποιους ενδιαφερόμενους από την αγορά αυτή. Οι δικαιούχοι δικαιωμάτων για γεγονότα υψηλού ενδιαφέροντος αποβλέπουν σε υψηλότερα έσοδα, με αποτέλεσμα το κόστος να είναι πλέον τόσο υψηλό, ώστε η ανάληψη του ρίσκου να φαίνεται αδικαιολόγητη.

ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝΤρανό παράδειγμα του τεράστιου κόστους απόκτησης αθλητικών δικαιωμάτων αποτελεί η περίπτωση του αμερικανικού NBC που κατέβαλε 894 εκατ. $ στη ΔΟΕ για την απόκτηση των δικαιωμάτων

των Ολυμπιακών Αγώνων του Πεκίνου, υπολογίζοντας σε έσοδα από διαφημίσεις. Εντούτοις βασικό κίνητρο του σταθμού δεν ήταν η απόκτηση άμεσου κέρδους, αφού στην πραγματικότητα η επέν-δυση δεν εμφανιζόταν βιώσιμη, αλλά κυρίως το έμμεσο όφελος από την προβολή των προγραμμάτων του σταθμού για τη νέα τη-λεοπτική περίοδο που θα ξεκινούσε αμέσως μετά τους αγώνες (ΕνδιάΜΕΣΑ, τχ. 45-46, σελ. 3). Ο σταθμός απέβλεπε στην υψηλή τηλεθέαση που θα μπορούσε να εξασφαλίσει για χρονικό διάστη-μα σαφώς μεγαλύτερο της διάρκειας των αγώνων.

Αντίστοιχα συμπεράσματα εξάγονται και από άλλες περιπτώσεις. Έτσι, το Euro 2008 απέφερε από διαφημίσεις στο γαλλικό Μ6 μόλις 20 εκατ. ευρώ από τα 50 εκατ. που είχε δαπανήσει για την απόκτηση των δικαιωμάτων. Προφανώς ο σταθμός απέβλεπε και σε άλλα οφέλη.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, το κόστος απόκτησης αποδεικνύεται δυσβάσταχτο, οπότε ο σταθμός «μεταπωλεί» μέρος των δικαιωμά-των του σε άλλους παροχείς περιεχομένου. Στη Γερμανία, η καλω-διακή Unitymedia, που πήρε τα δικαιώματα μετάδοσης του γερμα-νικού πρωταθλήματος ποδοσφαίρου για την περίοδο 2008/2009 και παρότι η υπηρεσία που το προσφέρει, η Arena, έχει περισσότερους από ένα εκατομμύριο συνδρομητές, αποφάσισε ότι δεν μπορούσε να αντέξει το κόστος και συμφώνησε να παραδώσει στο επίσης συνδρο-μητικό Premiere τη ζωντανή μετάδοση των αγώνων. Η Unitymedia παραχώρησε τα δικαιώματα ευρυζωνικής μετάδοσης στην Deutche Telekom, η οποία δεν κατάφερε να εκμεταλλευτεί αυτό το περιεχό-μενο, καθώς δεν είχε άδεια μετάδοσης περιεχομένου.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αύξηση της τηλεθέασης είναι αξιοση-μείωτη, οπότε η επένδυση φαίνεται να αξίζει τον κόπο. Στην Ισπανία, οι Ολυμπιακοί Αγώνες έχουν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα στην τη-λεθέαση, καθώς τα κανάλια της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης TVE 1 και 2, που ανέλαβαν τη μετάδοση, είδαν την τηλεθέασή τους να διπλασιά-ζεται την τελευταία εβδομάδα των τελευταίων αγώνων (Médiamétrie 2009). Σημαντικό ρόλο, βέβαια, παίζει και η επίδοση των αθλητών κάθε χώρας, οπότε η τηλεθέαση ορισμένων αθλημάτων αυξάνεται ιδιαίτερα. Ξεχωριστή ήταν η συμπεριφορά των θεατών στο Ηνωμένο Βασίλειο, μάλλον λόγω της αναμενόμενης διεξαγωγής των επόμε-νων αγώνων στο Λονδίνο. Η τελετή λήξης συγκέντρωσε στο BBC1 μεγαλύτερο ποσοστό απ’ ό,τι η τελετή έναρξης, καθώς υπήρχε το ενδιαφέρον για την παράδοση της σκυτάλης.

Από την άλλη, η αύξηση του κόστους απόκτησης των δικαιωμά-των οδηγεί σταδιακά σε μια ανακατάταξη του τοπίου, με την έννοια ότι κανάλια που παραδοσιακά επένδυαν στη μετάδοση συγκεκριμένων

35

Πηγή: Screen Digest, Αύγουστος 2008

ΤΑ ΤΗΛΈΟΠΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ 1960-2008 (σε εκατ. δολάρια)Την τελευταία δεκαετία τα τηλεοπτικά

δικαιώματα αυξήθηκαν για τους Ολυμπι-

ακούς Αγώνες από 898 εκατ. $ σε 1,7 δισ.

$, οι τελικοί Παγκοσμίου Κυπέλου Ποδο-

σφαίρου από 67 εκατ. € το 1994 σε περισ-

σότερα από 1 δισ. € το 2006. Οι κάτοχοι

των δικαιωμάτων κατάφεραν μέσα στην

περασμένη δεκαπενταετία να αυξήσουν

τα κέρδη τους εκμεταλλευόμενοι τη συνο-

λική ανάπτυξη της τηλεοπτικής αγοράς

αγώνων αφήνουν πλέον τη θέση τους σε άλλους διαθέσιμους επεν-δυτές. Για παράδειγμα, το Channel Four του Ηνωμένου Βασιλείου μετέδιδε ιταλικό ποδόσφαιρο και αγγλικό κρίκετ για πολλά χρόνια μέχρι πρόσφατα, οπότε ανέλαβε το συνδρομητικό ΒSkyΒ. Τα γερμα-νικά ProSieben και Sat.1 δε μεταδίδουν σχεδόν καθόλου αθλητικά γεγονότα και το ίδιο συμβαίνει με το ισπανικό Antena 3.

Τον Οκτώβριο του 2007, η γερμανική Bundesliga συμφώνησε με το συγκρότημα Sirius, του μεγιστάνα Leo Kirch, τη διαχείριση των δικαιωμάτων για τα πρωταθλήματα των ετών 2009-2015. Το Sirius υπολόγιζε έσοδα τουλάχιστον 3 δισ. € έως το τέλος της συμφωνίας στο πλαίσιο κοινοπραξίας με τη Λίγκα για την παραγωγή προγραμ-μάτων και την πώληση των δικαιωμάτων σε ραδιοτηλεοπτικούς ορ-γανισμούς. Εντούτοις τον Ιούλιο του 2008 η επιτροπή ανταγωνισμού της Γερμανίας (Bundeskartellamt) απέρριψε τη συμφωνία, γιατί προ-έβλεπε ότι στιγμιότυπα από τους αγώνες δε θα μπορούσαν να προ-βάλλονται πριν από τις 22:00 και όχι στις 20:00, όπως συνηθίζεται. Η επιτροπή θεώρησε ότι η συμφωνία αυτή στερούσε την ενημέ-ρωση στο μεγαλύτερο μέρος των καταναλωτών. Η απόφαση αυτή οδήγησε σε ματαίωση της συμφωνίας, καθώς δε θα ήταν δυνατόν να εξασφαλιστούν οι οικονομικοί όροι βιωσιμότητας. Με τον τρόπο αυτό, η γερμανική επιτροπή απέτρεψε τη μετατροπή των ποδοσφαι-ρικών δικαιωμάτων σε ισχυρό όπλο της συνδρομητικής τηλεόρασης.

Στον αντίποδα, μεγάλη ανάπτυξη παρουσιάζουν οι ιστοσελίδες στο διαδίκτυο που αφορούν τον αθλητισμό. Σύμφωνα με στοιχεία της έρευνας Yearly Sport Key Fact, που εκπόνησε η Eurodata TV Worldwide, σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2007, η επισκεψιμότητα των ιστοσελίδων αυτών παρουσίασε άνοδο της τάξεως του 19% σε Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο, με ένα σύνολο 16 εκατ. διαφορετικών επισκεπτών σε κάθε χώρα κατά τον Αύγουστο του 2008. Στην Ισπα-νία παρουσιάστηκε άνοδος 22% και στη Γερμανία 15%.

Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων Ολυμπιακών Αγώνων, το BBC προσέφερε περισσότερες από 2.750 ώρες από τις οποίες οι 300 σε υψηλή ευκρίνεια, μεταδίδοντας ζωντανά μέσω της ιστοσελίδας του και παρέχοντας, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα λήψης σε επανάλη-ψη στιγμιότυπων μέσω iPlayer και κινητών τηλεφώνων. Στην Αμερι-κή το δίκτυο μεταδόσεων αθλητικών γεγονότων ESPN παρέχει 360 κανάλια που μεταδίδονται μέσω δικτύων ευρυζωνικού ίντερνετ και κινητής τηλεφωνίας, ενώ δραστηριοποιείται έντονα στη διεθνή αγορά. Επίσης, το διαδίκτυο προσφέρει αθλήματα που οι διαπραγματεύσεις με την τηλεόραση δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τη μετάδοσή τους, εκτός αν οι δικαιούχοι πληρώσουν το χρόνο μετάδοσης. Τέλος, επι-τυγχάνεται η προσέγγιση νέων ακροατηρίων.

ΈΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ: ΝΈΟΙ ΚΑΝΟΝΈΣ ΓΙΑ ΤΑ ΤΗΛΈΟΠΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑΙδιαίτερο ενδιαφέρον για τις αθλητικές μεταδόσεις έχουν οι δια-τάξεις περί αποκλειστικών δικαιωμάτων, οι οποίες υπήρχαν ήδη στην αναθεωρημένη από το 1997 Οδηγία για την Τηλεόραση Χωρίς Σύνορα. Πλέον με την αναθεώρηση του 2007 προστίθενται νέες δια-τάξεις για τις σύντομες ανταποκρίσεις επικαιρότητας στις τηλεοπτικές εκπομπές. Οι διατάξεις περί αποκλειστικών δικαιωμάτων και σύ-ντομων ανταποκρίσεων επικαιρότητας στις τηλεοπτικές εκπομπές δεν αφορούν ρητά τα αθλητικά γεγονότα, εντούτοις εφαρμόζονται κατεξοχήν σε αυτά. Αποδεικνύεται στην πράξη ότι «οι διοργανώ-σεις μεγάλου ενδιαφέροντος» είναι αθλητικές διοργανώσεις. Από τις λίγες λίστες εκδηλώσεων μείζονος σημασίας που έχουν κα-

ταρτιστεί, προκύπτει σαφώς ότι πρόκειται σε συντριπτικό ποσοστό για αθλητικά γεγονότα.

Οι διατάξεις περί αποκλειστικών δικαιωμάτων, που αφορούν τα λεγόμενα γεγονότα μείζονος σημασίας για την κοινωνία, υπάρχουν από το 1997 και διατηρούνται. Για τα γεγονότα αυτά κάθε κράτος-μέλος μπορεί να λαμβάνει μέτρα ώστε να μη μεταδίδονται από κά-ποιον τηλεοπτικό οργανισμό κατ’ αποκλειστικότητα. Ο λόγος είναι να μη στερείται μια σημαντική μερίδα του κοινού από την παρα-κολούθηση αυτών των εκδηλώσεων μέσω ζωντανής ή αναμετα-διδόμενης κάλυψης σε δωρεάν τηλεοπτικό πρόγραμμα.

Το κλειδί είναι το «δωρεάν», γιατί την εποχή της σύνταξης του κειμένου το βασικό προς επίλυση ζήτημα βρισκόταν στη συνύπαρξη τηλεόρασης ελεύθερης λήψης και συνδρομητικής. Είναι γνωστό ότι τα κανάλια επί πληρωμή προσέφεραν περισσότερα χρήματα, περιορίζο-ντας την πρόσβαση. Για το λόγο αυτό, κάθε κράτος-μέλος έχει τη δυ-νατότητα να καταρτίσει έναν κατάλογο εθνικών ή μη εκδηλώσεων τις οποίες θεωρεί ως μείζονος σημασίας. Αυτό πρέπει να γίνεται με τρόπο σαφή, διαφανή και έγκαιρο, ενώ το κράτος-μέλος μπορεί να καθορίσει εάν οι εκδηλώσεις αυτές πρέπει να είναι διαθέσιμες για ολική ή μερική ζωντανή κάλυψη ή όπου είναι αναγκαίο ή σκόπιμο για αντικειμενικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος, για ολική ή μερική αναμετάδοση.2

Αυτή τη στιγμή, λίγα είναι τα κράτη-μέλη που έχουν ανταπο-κριθεί στην υποχρέωση κοινοποίησης της λίστας γεγονότων. Συ-γκεκριμένα, σύμφωνα με στοιχεία του Ιανουαρίου του 2008, έχει γνωστοποιηθεί η λίστα των εξής κρατών-μελών: Αυστρία, Βέλγιο, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ηνωμένο Βασίλειο.3 Στις λίστες αυτές περιλαμβάνονται ανεξαιρέτως οι θερινοί Ολυμπι-ακοί Αγώνες (με εξαίρεση την Ιρλανδία), οι χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες και βέβαια οι ποδοσφαιρικοί αγώνες της FIFA, της UEFA και οι αγώνες των εθνικών ομάδων. Διακρίνονται σαφώς κάποιες ιδιαιτερότητες για κάθε χώρα, όπως, π.χ., στην Αγγλία και την Ιρλαν-δία περιλαμβάνεται η μετάδοση αγώνων ράγκμπι, στην Αυστρία το παγκόσμιο πρωτάθλημα στο αλπικό και βόρειο σκι, στην Ιρλανδία οι ιπποδρομίες, στη Γαλλία το τένις και επίσης το ράγκμπι, στη Φινλαν-δία το χόκεϊ επί πάγου ανδρών, το πρωτάθλημα βόρειου σκι κτλ.4

Καινοτομία της νέας οδηγίας είναι οι νέες διατάξεις για τις σύ-ντομες ανταποκρίσεις επικαιρότητας στις τηλεοπτικές εκπομπές, οι οποίες προέκυψαν μετά από μεγάλη συζήτηση για το αν θα περι-ληφθεί διάταξη και τι ακριβώς θα ορίζει. Παράμετροι στη συζήτηση ήταν, πρώτον, η αυξανόμενη εμπορευματοποίηση όλων των δημό-σιων γεγονότων και, κατά συνέπεια, το υψηλό κόστος απόκτησης δικαιωμάτων και, δεύτερον, ότι όσοι δεν έχουν το αποκλειστικό δι-καίωμα μετάδοσης δεν έχουν τίποτα. Μέχρι τώρα κάθε κράτος όρι-ζε αυτοτελώς το ζήτημα της πρόσβασης σε σύντομα αποσπάσματα.

Οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς ετάχθησαν υπέρ της υιο-θέτησης μιας κοινής διάταξης, καθώς η έλλειψη εναρμόνισης ήταν εμπόδιο για τα σύντομα αποσπάσματα. Οι ιδιωτικοί ήταν κατά της ρύθμισης. Το Reuters ζητούσε το δικαίωμα πρόσβασης να μην αναγνωρίζεται μόνο στους ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς αλλά και στα πρακτορεία ειδήσεων.

Η ρύθμιση που τελικά υιοθετήθηκε –και θα πρέπει όλα τα κρά-τη-μέλη να έχουν ενσωματώσει έως το Δεκέμβριο του 2009– προ-βλέπει ότι οι έχοντες αποκλειστικά δικαιώματα τηλεοπτικής μετά-δοσης εκδηλώσεων μεγάλου ενδιαφέροντος για το κοινό οφείλουν να παρέχουν το δικαίωμα χρησιμοποίησης σύντομων αποσπασμά-των σε άλλους τηλεοπτικούς οργανισμούς για τους σκοπούς των

αθληΤιΣΜΟΣ & ΤηλεΟΠΤικα δικαιωΜαΤα

36

37

προγραμμάτων γενικής ειδησεογραφίας με δίκαιους, εύλογους και ίσους όρους, λαμβάνοντας υπόψη τα αποκλειστικά δικαιώματα (Πα-παδόπουλος, 2008: 51).

Σύμφωνα με τη νέα οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστι-κών μέσων, η πρόσβαση που εξασφαλίζεται με αυτό τον τρόπο δί-νει στους τηλεοπτικούς οργανισμούς τη δυνατότητα να επιλέξουν ελεύθερα σύντομα αποσπάσματα από το σήμα του εκπέμποντος τηλεοπτικού οργανισμού, αναφέροντας τουλάχιστον την πηγή τους,5 εκτός εάν κάτι τέτοιο είναι πρακτικώς αδύνατον.

Στο προοίμιο επισημαίνεται ότι το δικαίωμα πρόσβασης στα σύ-ντομα αποσπάσματα θα πρέπει να ισχύει διασυνοριακά μόνο όπου είναι απαραίτητο. Αυτό σημαίνει ότι ο τηλεοπτικός οργανισμός θα πρέπει πρώτα να επιδιώξει πρόσβαση από όποιον τηλεοπτικό ορ-γανισμό εγκατεστημένο στο ίδιο κράτος-μέλος έχει τα αποκλειστικά δικαιώματα της εκδήλωσης μεγάλου ενδιαφέροντος για το κοινό.

Τα σύντομα αποσπάσματα μπορούν να χρησιμοποιούνται για εκπομπές που καλύπτουν όλη την Ε.Ε. από οποιοδήποτε κανάλι, ακόμα και κανάλια αφιερωμένα στα αθλητικά, και δε θα πρέπει κατά κανόνα να υπερβαίνουν τα 90 δευτερόλεπτα.

Εντούτοις τα αποσπάσματα αυτά χρησιμοποιούνται αποκλειστι-κά για τα γενικά ειδησεογραφικά προγράμματα, όπου δεν περιλαμ-βάνεται η ανθολόγηση σύντομων αποσπασμάτων σε προγράμματα που εξυπηρετούν ψυχαγωγικούς σκοπούς.

Τα κράτη-μέλη πρέπει να διασφαλίσουν τον καθορισμό των λεπτομερειών και των όρων που αφορούν την παροχή αυτών των σύντομων αποσπασμάτων, ιδίως δε τις όποιες αντισταθμιστικές ρυθμίσεις, το μέγιστο χρόνο διάρκειας σύντομων αποσπασμάτων και τα χρονικά όρια που αφορούν τη μετάδοσή τους. Εφόσον προ-βλέπεται αποζημίωση, αυτή δεν υπερβαίνει τα πρόσθετα έξοδα που προκύπτουν άμεσα από την παροχή της πρόσβασης.

Οι όροι θα πρέπει να ανακοινώνονται έγκαιρα πριν από την πραγμα-τοποίηση της εκδήλωσης μεγάλου ενδιαφέροντος, ώστε να παρέχεται επαρκής χρόνος για την άσκηση ανάλογου δικαιώματος. Ο τηλεοπτι-κός οργανισμός θα πρέπει να μπορεί να ασκήσει το εν λόγω δικαίωμα μέσω μεσάζοντος που ενεργεί ειδικά εξ ονόματός του κατά περίπτωση.

Τέλος, θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι θα παραμείνει δυνατή η πρακτική των παροχέων υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων να παρέχουν τα ζωντανά τηλεοπτικά ειδησεογραφικά προγράμματα με το κατά παραγγελία σύστημα μετά τη ζωντανή μετάδοση (télévision de rattrapage – catch up TV), χωρίς να αναγκάζονται να περικόψουν το πρόγραμμα, παραλείποντας τα σύντομα αποσπάσματα. Η δυνατότητα

Μεγάλη ανάπτυξη παρουσιάζουν οι ιστοσελίδες στο

διαδίκτυο που αφορούν τον αθλητισμό. Σύμφωνα με

στοιχεία της έρευνας Yearly Sport Key Fact, που εκπόνησε

η Eurodata TV Worldwide, σε σύγκριση με τον Ιούλιο

του 2007, η επισκεψιμότητα των ιστοσελίδων αυτών

παρουσίασε άνοδο της τάξεως του 19% σε Γαλλία και

Ηνωμένο Βασίλειο, με ένα σύνολο 16 εκατ. διαφορετικών

επισκεπτών σε κάθε χώρα κατά τον Αύγουστο του

2008. Στην Ισπανία παρουσιάστηκε άνοδος 22% και

στη Γερμανία 15%. Επίσης, το διαδίκτυο προσφέρει

αθλήματα που οι διαπραγματεύσεις με την τηλεόραση

δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τη μετάδοσή τους, εκτός

αν οι δικαιούχοι πληρώσουν το χρόνο μετάδοσης, ενώ

επιτυγχάνεται η προσέγγιση νέων ακροατηρίων.

εκατ. Sfr

Τηλεοπτικά δικαιώματα

ΗΠΑ 176Ευρώπη 751

Υπόλοιπος κόσμος 733

Δικαιώματα marketing 714

Δικαιώματα φιλοξενίας 260

Άδειες 92

Καταλύματα και εισιτήρια 31

Συμμετοχή στα κέρδη 79

Λοιπά 22

Έσοδα FIFA World Cup 2006Περίοδος 2003-2006

Πηγή: FIFA 2006, Annual Report

38

αθληΤιΣΜΟΣ & ΤηλεΟΠΤικα δικαιωΜαΤα

αυτή θα πρέπει να περιορίζεται στην κατά παραγγελία παροχή του ίδιου ακριβώς προγράμματος τηλεοπτικής εκπομπής από τον ίδιο παροχέα υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων και, συνεπώς, δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για τη δημιουργία νέων επιχειρηματικών μοντέλων του κατά παραγγελία συστήματος με βάση τα σύντομα αποσπάσματα.

ΘΈΜΑΤΑ ΣΈ ΈΞΈΛΙΞΗ...Πέραν της αναμενόμενης ενσωμάτωσης της νέας οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, οι συζητήσεις που αφορούν τα ζητήματα μετάδοσης αθλητικών γεγονότων απασχολούν πολ-λούς φορείς από διάφορες πλευρές.

Έτσι, στο Ευρωκοινοβούλιο, στο πλαίσιο της χάραξης ευρωπαϊ-κής πολιτικής για τον αθλητισμό (31/03/08), η Επιτροπή Πολιτισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έκανε δεκτή σχετική έκθεση που εισηγήθηκε ο ευρωβουλευτής της Ν.Δ. Μανώλης Μαυρομάτης. Αυτή, αναγνωρίζοντας ότι τα δικαιώματα αναμετάδοσης έχουν γί-νει η πρώτη πηγή εσόδων για τον επαγγελματικό αθλητισμό στην Ευρώπη, «συστήνει η πώληση των δικαιωμάτων αναμετάδοσης να αντιστοιχεί με τους εμπλεκόμενους φορείς σε εθνικό επίπε-δο». Η ανάγκη αυτή προκύπτει από τις μεγάλες αποκλίσεις μετα-ξύ κρατών-μελών όσον αφορά, μεταξύ άλλων, την κοινωνική και οικονομική σημασία του αθλητισμού αλλά και την ισορροπία του ανταγωνισμού. Προκειμένου να μην απολαύουν ωφέλειας μόνο οι μεγάλοι όμιλοι, οι ευρωβουλευτές συστήνουν σε κράτη-μέλη, εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες και ενώσεις να συμφωνήσουν σε μια κοινή πρακτική συλλογικής παραχώρησης δικαιωμάτων μετά-δοσης. Η κεντρική πώληση δικαιωμάτων θα πρέπει να καταλήγει σε μια δίκαιη αναδιανομή μεταξύ των ενώσεων, καθώς και μετα-ξύ επαγγελματικού και ερασιτεχνικού αθλητισμού. Είναι δεδομένο επίσης ότι τα δικαιώματα μετάδοσης είναι η πρώτη πηγή χρηματο-δότησης για τον επαγγελματικό αθλητισμό.

Πέρα από το ζήτημα της συλλογικής πώλησης δικαιωμάτων, στο προσκήνιο βρίσκεται και το ζήτημα της απόκτησης, παραδοσιακά, τηλεοπτικών δικαιωμάτων από τους δημόσιους ραδιοτηλεοπτικούς φορείς. Η συζήτηση λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της αναθεώρησης της Ανακοίνωσης της Επιτροπής του 2001 για τις δημόσιες υπηρε-σίες ραδιοτηλεοπτικών μεταδόσεων, κατ’ εφαρμογή του Πρωτοκόλ-λου για το σύστημα δημόσιας ραδιοτηλεόρασης στα κράτη-μέλη που έχει προσαρτηθεί στη Συνθήκη του Άμστερνταμ. Το ερώτημα είναι αν το ανταποδοτικό τέλος μπορεί να χρησιμοποιείται για την απόκτηση αθλητικών δικαιωμάτων. Φαίνεται ωστόσο ότι ως προς τις μεταδόσεις αθλητικών γεγονότων η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά πως πρέπει να εξασφαλίζεται ότι ο αθλητισμός παραμένει μέρος ενός ισορροπημένου και ποικίλου προγράμματος (Com 2007: 51). Αξίζει να σημειωθεί ότι η δημόσια ραδιοτηλεόραση της Πολωνίας δε μετέδωσε το Euro 2008 και κατηγορήθηκε ότι δεν ανταποκρίθηκε στη δημόσια αποστολή της.

Τα «ανοιχτά» ζητήματα είναι πολύ σημαντικά και η συζήτηση αφορά και την ελληνική αγορά, ιδίως με τις πρόσφατες «ανακατα-τάξεις» ως προς τις αθλητικές μεταδόσεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΝΑΦΟΡΈΣ• ευρωπαϊκή επιτροπή (Com 2007), State aid E 3/2005 (ex- CP

2/2003, CP 232/2002, CP 43/2003, CP 243/2004 and CP 195/2004) – Financing of public service broadcasters in Germany, C (2007) 1761 final, Brussels, 24.04.2007, http://ec.europa.eu/comm/competition/state_aid/register/ii/doc/E-3-2005-WLWL-en-24.04.2007.pdf.

• Eurodata TV Worldwide (Eurodata 2008), «One Television Year in the World – 2008 edition», www.mediametrie.fr, www.eurodatatv.com.

• ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων (ΕνδιάΜΕΣΑ), ΕνδιάΜΕΣΑ, δεκαπενθήμερο newsletter, www.iom.gr.

• Médiamétrie (Médiamétrie, 2009), «Le sport, valeur refuge de la télévision», Audience Le Mag, 4 février 2009, www.audiencelemag.fr.

• Παπαδόπουλος ι. (Παπαδόπουλος, 2008) «Νέα νομικά δεδομένα σε ευρωπαϊκό επίπεδο», Συχνότητες, Οκτώβριος-δεκέμβριος 2008, σελ. 48-51.

• Westcott T. (Westcott, 2008), «Global market for sports rights. Still a growing business for broadcasters and rights holders», Screen Digest, October 2008, p. 301-308.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 Το ποδόσφαιρο παραμένει μακράν το πιο διαδεδομένο τηλεοπτικά

άθλημα στον κόσμο, παρότι δεν είναι παντού το δημοφιλέστερο εθνικό σπορ, όπως στις ηΠα και στην ινδία. Τα πιο ακριβά συμβόλαια απόκτησης τηλεοπτικών δικαιωμάτων ποδοσφαίρου αφορούν ζωντανούς αγώνες από τις εθνικές λίγκες και διεθνείς αγώνες, ιδίως της FIFA και της UEFA.

2 η διαδικασία προβλέπει ότι κάθε κράτος-μέλος οφείλει άμεσα να κοινοποιεί στην επιτροπή τα μέτρα που έχει ή πρόκειται να λάβει και, εντός τριών μηνών από την κοινοποίηση, η επιτροπή επαληθεύει τη συμβατότητα των μέτρων προς την κοινοτική νομοθεσία, αφού ζητήσει τη γνώμη της επιτροπής επαφών και τα γνωστοποιεί στα άλλα κράτη-μέλη.

3 Τα μέτρα που είχε λάβει η δανία το 1999 ανακλήθηκαν το 2002. 4 Τα γεγονότα μείζονος σημασίας δεν είναι υποχρεωτικά αθλητικής

φύσεως, αλλά είναι χαρακτηριστικό από τις λίστες που έχουν γνωστοποιηθεί ότι τελικά αφορούν αθλητικά γεγονότα με λίγες εξαιρέσεις: ιταλία (φεστιβάλ μουσικής του San Remo), αυστρία (Πρωτοχρονιάτικη συναυλία της Φιλαρμονικής της Βιέννης και Χορός της Όπερας της Βιέννης).

5 Σημειώνεται ότι τα κράτη-μέλη θα μπορούσαν να θεσπίσουν άλλο ισοδύναμο σύστημα που καθιστά με άλλα μέσα δυνατή την πρόσβαση υπό δίκαιους, εύλογους και ισότιμους όρους.

39

του Κωνσταντίνου Παπαβασιλόπουλου *

* Ερευνητής ΜΜΕ του ΙΟΜ

τηλεόραση μέσω internetΗ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ TV ΚΑΙ ΟΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

Πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι οι εξελίξεις που συντελούνται στις ψηφιακές τεχνολογίες –οι

οποίες αφορούν την τηλεόραση και την τηλεοπτική βιομηχανία εν γένει– θα έχουν ευρύτερες

επιπτώσεις από μια απλή αντικατάσταση ορισμένων συσκευών από τους τηλεθεατές. Οι ειδικοί

αυτοί προβλέπουν ότι οι εν λόγω εξελίξεις θα μας κάνουν να αλλάξουμε γενικά τον τρόπο που

καταναλώνουμε το τηλεοπτικό προϊόν.

Στην ουσία πρόκειται για μια διαδικασία ωρίμανσης, μια διαδικασία εξελικτικής κατάληξης του τηλεοπτικού συστήματος που αναπτύ-χθηκε, κυρίως στις δυτικές κοινωνίες, από τη δεκαετία του 1960 και θα ισχύσει εν πολλοίς έως τα τέλη της 1ης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Από το μοντέλο της ελεύθερης τηλεόρασης με πρόγραμμα και εκπομπές γενικού περιεχομένου, οι οποίες απευθύνονταν στο σύνολο του κοινού μιας χώρας ανεξάρτητα από ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, εισόδημα, φύλο και εθνοτική ομάδα, κατευθυνόμαστε στο μοντέλο της θεματικής τηλεόρασης η οποία προσφέρεται σε διαφό-ρων τύπων συσκευές από μια μεγάλη ποικιλία από πλατφόρμες, κυρίως για ατομική κατανάλωση. Το σύνθημα που κυριαρχεί δια-τυπώνεται ως εξής: «TV anytime, anywhere, from any device and any content» (τηλεόραση οποτεδήποτε, οπουδήποτε, από οιανδή-ποτε συσκευή και με οποιοδήποτε περιεχόμενο).

Κυρίαρχες τάσεις αυτού του νέου συστήματος είναι δύο: η πρώ-τη είναι τεχνολογικής υφής και συνίσταται στη χρήση των δικτύων του πρωτοκόλλου IP (ακριβώς τα ίδια πάνω στα οποία «στήθηκε» το internet) για τη μεταφορά και μετάδοση οπτικοακουστικού περι-εχομένου σε οποιαδήποτε συσκευή έχει τη δυνατότητα να συνδεθεί σε δίκτυο. Η δεύτερη είναι οικονομικής-επιχειρηματικής υφής και

αφορά την ισχυροποίηση της συνδρομητικής TV έναντι της ελεύθε-ρης (με κύρια πηγή εσόδων τη διαφήμιση). Στην Ευρώπη σήμερα, η συνδρομητική TV αποφέρει στους τηλεοπτικούς οργανισμούς περίπου το 54% των συνολικών εσόδων από την τηλεόραση, ενώ η διαφήμιση το 46%. Το πιο σημαντικό είναι ότι κάποιες τυπολο-γίες περιεχομένου, οι οποίες έως τα μέσα της δεκαετίας του 1990 αποτελούσαν αποκλειστικό προνόμιο της ελεύθερης τηλεόρασης, έχουν πλέον μαζικά «μετακομίσει» στη συνδρομητική. Αυτό κυρί-ως αφορά το λεγόμενο premium περιεχόμενο, δηλαδή αθλητικά γεγονότα (κυρίως ποδόσφαιρο και Φόρμουλα 1), καθώς και πολύ δημοφιλείς κινηματογραφικές ταινίες.

V.O.D. OVER INTERNET & CATCH-UP TVΣύμφωνα με έρευνα του Ευρωπαϊκού Οπτικοακουστικού Παρα-τηρητηρίου, οι υπηρεσίες Video On Demand (VOD) στην Ευρώπη που παρέχονται μέσω διαδικτύου ανέρχονται σε 188 και αποτε-λούν το 72% του συνόλου των υπηρεσιών VOD ανεξαρτήτως πλατ-φόρμας. Οι ιδιαίτερα υψηλοί αυτοί αριθμοί υποδηλώνουν την τα-χύτατη ανάπτυξη του catch-up TV,1 το οποίο την τελευταία διετία

40

Στην Ευρώπη σήμερα, η συνδρομητική TV αποφέρει

στους τηλεοπτικούς οργανισμούς περίπου το 54% των

συνολικών εσόδων από την τηλεόραση, ενώ η διαφήμιση

το 46%. Το πιο σημαντικό είναι ότι κάποιες τυπολογίες

περιεχομένου, οι οποίες έως τα μέσα της δεκαετίας του

1990 αποτελούσαν αποκλειστικό προνόμιο της ελεύθε-

ρης τηλεόρασης, έχουν πλέον μαζικά «μετακομίσει» στη

συνδρομητική. Αυτό κυρίως αφορά το λεγόμενο premium

περιεχόμενο, δηλαδή αθλητικά γεγονότα (κυρίως ποδό-

σφαιρο και Φόρμουλα 1), καθώς και πολύ δημοφιλείς

κινηματογραφικές ταινίες.

υπερπολλαπλασιάστηκε. Έτσι στην Ευρώπη παρατηρείται το εξής: 62 υπηρεσίες catch-up TV παρέχονται μέσω διαδικτύου, 11 πα-ρέχονται μέσω IPTV, 8 μέσω δικτύων καλωδιακής τηλεόρασης, 2 μέσω δορυφορικής τηλεόρασης και 1 μέσω δικτύου επίγειας ψη-φιακής τηλεόρασης. Η παροχή περιεχομένου μέσω catch-up TV έχει αρκετά πλεονεκτήματα, όπως το ότι είναι άμεσα και εύκολα προσδιοριζόμενη η πηγή προέλευσής του. Με άλλα λόγια, ο κατα-ναλωτής γνωρίζει ότι φέρ’ ειπείν η τάδε τηλεοπτική εκπομπή είναι διαθέσιμη και από την ιστοσελίδα του τηλεοπτικού σταθμού, που την προβάλλει στην αναλογική TV και μόνο. Έτσι, είναι εύκολος ο εντοπισμός σε αντίθεση, π.χ., με την αναζήτηση μιας ταινίας, όπου ο καταναλωτής πιθανότατα να πρέπει να επισκεφθεί αρκετές ιστο-σελίδες πριν βρει, και εάν βρει, αυτό που τον ενδιαφέρει. Παρά το γεγονός ότι κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της catch-up TV η παροχή περιεχομένου επιμεριζόταν ισότιμα μεταξύ κινηματογρα-φικών ταινιών και τηλεοπτικών εκπομπών, σήμερα υπερτερούν οι παροχές τηλεοπτικών προγραμμάτων. Π.χ., ο μεγάλος ιδιωτι-κός τηλεοπτικός οργανισμός RTL, που πρόσφατα «έβαλε πόδι» και στην ελληνική τηλεοπτική αγορά, χρησιμοποιεί περιεχόμενο από τις εκπομπές που προβάλλουν τα πολλά τηλεοπτικά κανάλια τα οποία ελέγχει σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς να περιλαμ-βάνει κινηματογραφικά έργα.

Οι υπηρεσίες catch-up TV των τηλεοπτικών οργανισμών απευ-θύνονται είτε στο εθνικό τους ακροατήριο είτε, σε περίπτωση κοι-νής γλώσσας (όπως, π.χ., μεταξύ Αυστρίας-Γερμανίας, Ην. Βασι-λείου-Ιρλανδίας, Βελγίου-Γαλλίας), και στο κοινό γειτονικών χω-ρών. Υπάρχουν όμως και υπηρεσίες catch-up TV που στοχεύουν στο διεθνές κοινό. Μία από αυτές, με την εμπορική ονομασία Hulu, προσφέρεται από το 2007 και είναι αποτέλεσμα κοινοπραξίας μετα-ξύ Fox Studios και NBC Universal. Το περιεχόμενο που θα «γεμί-σει» τους καταλόγους του Hulu θα προέρχεται από τα Fox Studios, NBC Universal, Sony, MGM και από περίπου 15 καλωδιακά δίκτυα τηλεόρασης όπως τα Bravo, E!, FX, SciFi και Sundance. Μέσω της διαδικτυακής πύλης (portal) του Hulu, ο επισκέπτης θα μπορεί να κατεβάζει στον υπολογιστή του τηλεοπτικό περιεχόμενο το οποίο έχει προβληθεί στην παραδοσιακή τηλεόραση έως και πριν από

πέντε εβδομάδες. Ποιο θα είναι το οικονομικό μοντέλο πάνω στο οποίο θα βασιστεί το Hulu; Παρά το γεγονός ότι η παρακολούθη-ση τηλεοπτικού προγράμματος με την καταβολή συνδρομής κερ-δίζει έδαφος έναντι της διαφήμισης, το Hulu θα στηριχτεί στα δια-φημιστικά έσοδα. Σε αυτό το αρχικό, τουλάχιστον, στάδιο ανάπτυ-ξης μιας διεθνούς πλατφόρμας παροχής περιεχομένου catch-up TV θεωρείται ότι ο καταναλωτής θα είναι μάλλον διστακτικός, για να μην πούμε αρνητικός, στην προοπτική καταβολής αντιτίμου. Οι διαφημίσεις θα τοποθετούνται ως «ένθετα» κατά τη ροή του προ-γράμματος, είτε π.χ. με τη μορφή banners, είτε επικαλύπτοντας για λίγα δευτερόλεπτα την προβολή, είτε ως πίνακας (billboard) δια-φημίσεων στην αρχή και στο τέλος του προγράμματος είτε, τέλος, εφόσον ο καταναλωτής έχει επιλέξει βίντεο μεγάλης χρονικής δι-άρκειας –π.χ., μια ταινία– ως διαφημιστικά διαλείμματα.

Μια άλλη περίπτωση διεθνούς υπηρεσίας catch-up TV είναι αυτή που σχεδιάζει να προσφέρει το BBC μέσω της θυγατρικής του BBC Worldwide. Συγκεκριμένα, θα παρέχει μια υπηρεσία VOD επί πληρωμή για τηλεθεατές εκτός Ην. Βασιλείου. Η προσφορά θα συσχετίζεται με την άνευ συνδρομής υπηρεσία catch-up TV iPlayer, και ειδικότερα, το ίδιο τηλεοπτικό περιεχόμενο το οποίο θα είναι ελεύθερα διαθέσιμο εντός της χώρας από το iPlayer θα παρέχεται στη συνέχεια επί πληρωμή για τηλεθεατές εκτός Ην. Βασιλείου. Στο ίδιο «μήκος κύματος» ανακοίνωσε πρόσφατα ότι θα πορευθεί και η δημόσια ραδιοτηλεόραση της Ιταλίας, η RAI. O ιταλικός φορέας θα προσφέρει από δύο portals πρόσβαση στο πε-ριεχόμενο επτά τηλεοπτικών καναλιών, επτά ραδιοφωνικών σταθ-μών και 8 καναλιών που έχουν δημιουργηθεί αποκλειστικά για το internet (web channels). Ιδιαίτερη ανάπτυξη προβλέπεται να έχουν στο άμεσο μέλλον οι υπηρεσίες μετάδοσης τηλεοπτικού περιεχο-μένου στο internet με τη χρήση εφαρμογών peer-to-peer (P2P) ακριβώς όπως συμβαίνει ήδη με το κατέβασμα λογισμικού και εφαρμογών ηλεκτρονικών υπολογιστών από τα P2P δίκτυα. Έχει δημιουργηθεί μάλιστα και ένας νέος όρος, η P2PTV, η οποία ανα-φέρεται σε εφαρμογές λογισμικού P2P σχεδιασμένες έτσι ώστε να αναδιανέμουν video streams σε πραγματικό χρόνο σε ένα δίκτυο P2P: αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οποιοσδήποτε συνδεθεί με τον

ΤηλεΟραΣη ΜεΣω InTERnET

41

υπολογιστή του σε αυτά τα P2P δίκτυα θα μπορεί να κατεβάζει τα video streams στη συσκευή του. Ο κάθε χρήστης «προσθέτει» το εύρος ζώνης της δικής του σύνδεσης στο διαδίκτυο (π.χ., 8 Mbps) στο συνολικά διαθέσιμο εύρος ζώνης για την εφαρμογή αυτή. Έτσι, όσο περισσότεροι χρήστες χρησιμοποιούν την υπηρεσία, τόσο με-γαλύτερο εύρος ζώνης έχει αυτή, άρα τόσο καλύτερη είναι και η ποιότητα εικόνας του βίντεο.

Το μεγάλο πλεονέκτημα της P2PTV είναι ότι καθιστά δυνατή την παρακολούθηση ενός καναλιού διεθνώς ανεξάρτητα από γε-ωγραφικούς περιορισμούς (με τα συνεπαγόμενα ζητήματα περί πνευματικών δικαιωμάτων ανοιχτά) και το μειονέκτημα η κακή, στις περισσότερες περιπτώσεις, ποιότητα της εικόνας. Η χώρα όπου αναπτύχθηκαν οι περισσότερες εμπορικές εφαρμογές P2PTV είναι η Κίνα, ενώ τον Ιανουάριο του 2009 14.000 κανάλια ήταν διαθέσιμα παγκοσμίως. Πάντως η πιο γνωστή υπηρεσία P2PTV είναι η Zattoo, η οποία εστιάζει σε ευρωπαϊκό περιεχόμενο, για το οποίο κατέχει τις άδειες προβολής και μετάδοσης, ενώ εφαρμόζει και σύστημα προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων. Η εν λόγω υπηρεσία δημι-ουργήθηκε από ερευνητές και προγραμματιστές στις ΗΠΑ αλλά ξε-κίνησε το 2006 από την Ελβετία προσφέροντας 4 ελβετικά κανάλια. Στις αρχές του 2009 ήταν διαθέσιμη σε Ελβετία, Δανία, Νορβηγία, Ισπανία, Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο και Ην. Βασίλειο, ενώ σχεδιάζει να επεκταθεί σε Αυστρία, Πολωνία, Καναδά και ΗΠΑ. Εφαρμό-ζει σύστημα γεω-εντοπισμού (geolocation) της διεύθυνσης IP του χρήστη, εμποδίζοντας, π.χ., ένα χρήστη από τη Γερμανία να έχει πρόσβαση σε περιεχόμενο από τη Γαλλία.

ΤΑ ΔΈΔΟΜΈΝΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ONLINE VIDEO ΣΤΗΝ ΈΥΡΩΠΗΌλα τα πρόσφατα στατιστικά δεδομένα καταγράφουν μια σαφέστατη τάση: οι Ευρωπαίοι αρχίζουν να παρακολουθούν οπτικοακουστι-κό περιεχόμενο μέσω διαδικτύου. Όμως αυτό σήμερα είναι απλώς μια τάση, καθώς η «παραδοσιακή» παρακολούθηση τηλεόρασης ή ταινιών σε DVD παραμένει ακόμα κυρίαρχη. Από την άλλη, είναι αξιοσημείωτο ότι το 20% των ευρωπαϊκών νοικοκυριών με ευρυ-ζωνική σύνδεση στο διαδίκτυο έχουν παρακολουθήσει τουλάχι-

στον ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα ή κινηματογραφική ταινία μέσω internet το τελευταίο εξάμηνο. Αυτή η αυξανόμενη δραστηριότητα δεν αποφέρει έσοδα, τουλάχιστον άμεσα, στους παροχείς. Το πο-σοστό αυτών που αγοράζουν ή ενοικιάζουν βίντεο από το διαδί-κτυο είναι σημαντικά μικρότερο από εκείνων που προτιμούν πε-ριεχόμενο χωρίς συνδρομή. Επιπλέον, ο κίνδυνος της πειρατείας, ιδιαίτερα αναπτυγμένος στην Ευρώπη –με αιχμή του δόρατος την Ισπανία, όπου η ελεύθερη παρακολούθηση μέσω internet ξεπερνά σε μέγεθος ακόμα και την αγορά των DVD– επιδρά ανασταλτικά στα όποια επενδυτικά σχέδια. Οι καταναλωτές ακόμα προτιμούν να πα-ρακολουθούν περιεχόμενο μέσω των «παραδοσιακών» καναλιών (οθόνες τηλεόρασης, συσκευές DVD ή ακόμα να επισκέπτονται τις κινηματογραφικές αίθουσες). Αλλά το online video λειτουργεί ως ένα βαθμό ως υποκατάστατο, δηλαδή οι καταναλωτές θεωρούν ότι το internet προσφέρει εναλλακτικές επιλογές διασκέδασης, μία εκ των οποίων είναι και το online video. Επιπλέον, οι καταναλωτές ελκύονται από το ελεύθερο περιεχόμενο του internet.

ΤΟ ΠΈΡΙΈΧΟΜΈΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΈΝΟ «LONG TAIL» Το τηλεοπτικό περιεχόμενο που μεταδίδεται μέσω διαδικτύου μπορεί να καταταχθεί σε αρκετές κατηγορίες. Καταρχάς μπορεί να είναι περι-εχόμενο κατά παραγγελία (όπως το video on demand), αλλά μπορεί και να είναι περιεχόμενο που μεταδίδεται ζωντανά (με live streaming) παράλληλα με τη μετάδοσή του από τηλεοπτικό σταθμό. Επίσης, το on demand περιεχόμενο μπορεί να είναι πρόσφατο (π.χ., των τελευ-ταίων δεκαπέντε ημερών), αλλά μπορεί να είναι και αρχείου (παλιές τηλεοπτικές σειρές). Ακόμα μπορεί να έχει παραχθεί από επαγγελ-ματίες παραγωγούς και δημιουργούς ή να έχει δημιουργηθεί από οιονδήποτε που ερασιτεχνικά γύρισε ένα βίντεο και το ανέβασε σε μια ιστοσελίδα (user generated content). Εάν επικεντρώσουμε την προ-σοχή μας στο περιεχόμενο που έχει παραχθεί από επαγγελματίες, θα διαπιστώσουμε ότι δεν ανήκει, στη συντριπτική του πλειοψηφία, στην κατηγορία που θα ονομάζαμε premium. Με τον όρο αυτό καλούμε περιεχόμενο το οποίο συνήθως καταλήγει στις συνδρομητικές πλατ-φόρμες, μιας και είναι περιζήτητο από τους τηλεθεατές (ποδοσφαιρι-κοί αγώνες, πολύ επιτυχημένες ταινίες, πολύ δημοφιλείς σειρές κτλ.).

41

42

Οι παροχείς περιεχομένου μέσω internet συνήθως δε διαθέ-τουν την οικονομική δυνατότητα για να αποκτήσουν αποκλειστικά δικαιώματα προβολής premium περιεχομένου. Τελευταία όμως παρατηρείται η τάση να δίνεται περιεχόμενο που δεν είναι premium, εντούτοις έχει αξία (π.χ., ζωντανές μεταδόσεις αγώνων από αθλή-ματα τα οποία δεν είναι πολύ δημοφιλή, όπως βόλεϊ, χάντμπολ, χόκεϊ επί πάγου, σκι, ποδηλασία). Σημειώνεται επίσης το φαινό-μενο οι κάτοχοι των δικαιωμάτων μετάδοσης να είναι οι ίδιες οι διεθνείς ομοσπονδίες των εν λόγω αθλημάτων. Αυτές με τη μέθο-δο της δωρεάν και απευθείας μετάδοσης των διοργανώσεων από την ιστοσελίδα τους ευελπιστούν στην προσέλκυση του κοινού και στην αύξηση της δημοφιλίας των αθλημάτων.

Ένα επιπλέον στοιχείο διαφοροποίησης της διαδικτυακής τηλε-όρασης, ή πιο σωστά της μετάδοσης βίντεο στο διαδίκτυο, είναι και αυτό του long tail, δηλαδή της λεγόμενης «μακριάς ουράς». Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε κυρίως σε περιεχόμενο κυρίως αρχει-ακό (παλιές εκπομπές, σίριαλ, ταινίες, ντοκιμαντέρ, παιδικό πρό-γραμμα κ.ά.) το οποίο από μόνο του δε θα μπορούσε να τραβήξει το ενδιαφέρον της μεγάλης μάζας των καταναλωτών. Συνδυαζό-μενο όμως με premium περιεχόμενο, καθίσταται ελκυστικό. Όπως έχει ειπωθεί, το long tail μετασχηματίζει την οικονομία των ΜΜΕ από μια οικονομία της σπανιότητας (λίγοι παροχείς, λίγοι κάτοχοι περιεχομένου, επομένως λίγο περιεχόμενο) σε μια οικονομία της αφθονίας. Στην ουσία το ίδιο το μοντέλο του internet είναι μοντέλο της αφθονίας. Στην πράξη το long tail επιτρέπει στους μεγάλους παραδοσιακούς τηλεοπτικούς φορείς να εκμεταλλευτούν το αρ-χειακό τους υλικό, το οποίο μπορεί να απευθύνεται σε ένα αρκε-τά μεγάλο καταναλωτικό κοινό (έρευνες έχουν δείξει ότι οι παλιές αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές προσελκύουν μεγάλο ενδιαφέρον όταν ξαναπροβάλλονται). Επιπλέον, το κόστος της παροχής αυτής της υπηρεσίας είναι ιδιαίτερα μικρό για τους broadcasters. Στην οικονομία των ΜΜΕ βρίσκει εφαρμογή η αρχή του Pareto, ότι το 20% των αιτιών είναι υπεύθυνο για το 80% των αποτελεσμάτων, δηλαδή των εσόδων. Το υπόλοιπο 80% του περιεχομένου (αυτό που ονομάζουμε long tail) γεννά το διόλου ευκαταφρόνητο (ειδι-κά σε εποχές οικονομικής δυσπραγίας) 20% των εσόδων. Ένα νέο

επιχειρηματικό μοντέλο, επομένως, βρίσκεται υπό διαμόρφωση κι αυτό χάρη στην ανάπτυξη των IP δικτύων και την προώθηση της ευρυζωνικότητας.

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΈΝΟ iPlayerΊσως το πιο επιτυχημένο μοντέλο παροχής υπηρεσίας catch-up TV –και σίγουρα το πιο διαδεδομένο και γνωστό διεθνώς– είναι το iPlayer του BBC. Ο βρετανικός δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέ-ας έχει την υποχρέωση παροχής προς τον πολίτη δημόσιας υπη-ρεσίας σε κάθε πλατφόρμα μετάδοσης οπτικοακουστικού περιε-χομένου (παλαιά, π.χ., αναλογική TV και νέα, π.χ., IPTV, Mobile TV κτλ.). Επιπρόσθετα η Βρετανία είναι μια μεγάλη αγορά για ψηφια-κό οπτικοακουστικό περιεχόμενο, με το 92% περίπου των νοικο-κυριών να λαμβάνουν ψηφιακή τηλεόραση. Η βρετανική τηλεό-ραση όμως έχει και ισχυρό εξαγωγικό προσανατολισμό (δεύτερη παγκοσμίως μετά την αμερικανική στις εξαγωγές περιεχομένου). Το BBC δημιούργησε μια catch-up TV υπηρεσία την οποία ονό-μασε iPlayer. Μέσω του iPlayer κάθε Βρετανός με πρόσβαση στο internet (εφαρμόζοντας σύστημα geolocation, με το οποίο επιτρέπει μόνο σε IP addresses από το Ην. Βασίλειο την πρόσβαση) μπορεί να κατεβάσει στον υπολογιστή του το τηλεοπτικό περιεχόμενο των τελευταίων 7 ημερών. Το iPlayer πάντως δεν είναι διαθέσιμο μόνο μέσω υπολογιστή, αλλά και μέσω καλωδιακής TV, μέσω ασύρμα-των συσκευών (λόγου χάρη, κινητό τηλέφωνο) ή ακόμα και μέσω συσκευής βιντεοπαιχνιδιών, π.χ., Nintendo Wii.

Η παροχή του iPlayer από το BBC έπρεπε να συμμορφώνεται με κάποιους κανόνες και έτσι ο τηλεοπτικός οργανισμός όφειλε να ακολουθήσει κάποιες διαδικασίες. Εν πρώτοις, η ρυθμιστική αρχή για τα ΜΜΕ στο Ην. Βασίλειο, η OFCOM, όφειλε να υποβάλλει την υπηρεσία σε μια εκτίμηση για την επίδραση που θα μπορούσε να έχει στην αγορά (Market Impact Assessment). Ακολούθως, το BBC Trust, εποπτικός φορέας των δραστηριοτήτων του BBC, υπέβαλλε το iPlayer σε αξιολόγηση και δοκιμή σχετικά με την αξία ως δη-μόσια υπηρεσία (Public Value Assessment & Test). Η όλη αυτή διαδικασία διήρκεσε περί τους έξι μήνες και ο iPlayer ήταν διαθέ-σιμος το Δεκέμβριο του 2007. Έκτοτε τα αποτελέσματά του είναι

ΤηλεΟραΣη ΜεΣω InTERnET

Οι Ευρωπαίοι αρχίζουν να παρακολουθούν οπτικοακουστικό περιε-

χόμενο μέσω διαδικτύου. Όμως αυτό σήμερα είναι απλώς μια τάση,

καθώς η «παραδοσιακή» παρακολούθηση τηλεόρασης ή ταινιών

σε DVD παραμένει ακόμα κυρίαρχη. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο

ότι το 20% των ευρωπαϊκών νοικοκυριών με ευρυζωνική σύνδεση

στο διαδίκτυο έχουν παρακολουθήσει τουλάχιστον ένα τηλεοπτικό

πρόγραμμα ή κινηματογραφική ταινία μέσω internet το τελευταίο

εξάμηνο. Αυτή η αυξανόμενη δραστηριότητα δεν αποφέρει έσοδα,

τουλάχιστον άμεσα, στους παροχείς. Το ποσοστό αυτών που αγορά-

ζουν ή ενοικιάζουν βίντεο από το διαδίκτυο είναι σημαντικά μικρό-

τερο από εκείνων που προτιμούν περιεχόμενο χωρίς συνδρομή.

43

εντυπωσιακά, καθώς σε ένα χρόνο λειτουργίας ξεπέρασε τα 350 εκατομμύρια streams και downloads, ενώ ιδιαίτερο χαρακτηριστι-κό είναι και το γεγονός ότι το 64% των χρηστών του είναι ηλικίας μεγαλύτερης των 35 ετών.

ΤΑ ΝΟΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ CATCH-UP TVΗ παροχή περιεχομένου υπό μορφή catch-up TV γεννά νομικά ζητή-ματα τα οποία είναι αρκετά σύνθετα και απασχολούν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ε.Ε. επιδιώκει μέσω της αναθεώρησης της Οδηγίας για την «Τηλεόραση χωρίς Σύνορα» (η οποία ονομάζεται πλέον Οδηγία για τις «Υπηρεσίες Οπτικοακουστικών Μέσων») να δημιουργήσει ένα συνολικό πλαίσιο λειτουργίας της οπτικοακουστικής αγοράς στην Ευ-ρώπη, το οποίο θα ενσωματώνει αρμονικά τις επιδράσεις που προ-καλεί η ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας και κυρίως η σύγκλιση (convergence) των τεχνολογιών πληροφορικής-τηλεπικοινωνιών-τηλεοπτικής μετάδοσης. Η νέα Οδηγία κάνει μια βασική διάκριση ανάμεσα στις γραμμικές (linear) και στις μη γραμμικές (non-linear) υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων. Συνοπτικά μη γραμμική υπη-ρεσία είναι η «υπηρεσία οπτικοακουστικών μέσων που παρέχεται από πάροχο υπηρεσίας οπτικοακουστικών μέσων για την παρακο-λούθηση προγραμμάτων σε χρονική στιγμή που επιλέγει ο χρήστης και, κατόπιν δικού του αιτήματος, από κατάλογο προγραμμάτων που έχει επιλέξει ο πάροχος υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων».

Σύμφωνα με τη νέα Οδηγία, η υπηρεσία catch-up TV είναι μη γραμμική, παρά το γεγονός ότι το τηλεοπτικό περιεχόμενο που προβάλλει είναι αυτό που είχε προγενέστερα μεταδοθεί από τα τηλεοπτικά κανάλια, υποκείμενο στις ρυθμίσεις περί γραμμικής υπηρεσίας. Στην πράξη, όπως συμβαίνει αρκετές φορές με νέες νομοθεσίες σε πεδία που ήταν πριν «αχαρτογράφητα», είναι πολύ πιθανό να προκύψουν δυσχέρειες στην εφαρμογή της Οδηγίας. Επιπλέον, τίθενται ζητήματα που άπτονται τόσο της σχετικής νο-μοθεσίας περί πνευματικών δικαιωμάτων, όσο και της αντίστοιχης περί προστασίας του ανταγωνισμού. Εάν ο ίδιος ο τηλεοπτικός φο-

ρέας, που κατέχει τα δικαιώματα για κάποιες εκπομπές, επιλέξει να μεταδώσει αυτές τις εκπομπές και από την ιστοσελίδα του, δεν παραβιάζει, προφανώς, τις περί ανταγωνισμού ρυθμίσεις. Τι γίνε-ται όμως εάν ο τηλεοπτικός παροχέας έρθει σε συμφωνία με τρίτο μέρος, π.χ. έναν παροχέα υπηρεσιών internet ή έναν παροχέα κι-νητής τηλεφωνίας, για να προσφέρει μέσω του δικτύου του τελευ-ταίου τις εκπομπές; Σε αυτή την περίπτωση η συμφωνία θα πρέπει να σέβεται το περί ανταγωνισμού δίκαιο. Θα πρέπει επίσης να μη διαμορφώνει δεσπόζουσα θέση στην αγορά για το φορέα που πα-ρέχει στον καταναλωτή την υπηρεσία, διατηρώντας τη δυνατότητα και σε άλλους παροχείς να προσφέρουν την ίδια υπηρεσία κάτω από τους ίδιους όρους και προϋποθέσεις.

ΤΗΛΈΟΡΑΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ: «ΈΓΈΝΟΝΤΟ ΟΙ ΔΥΟ ΈΙΣ ΣΑΡΚΑΝ ΜΙΑΝ» Το διαδικτυακό βίντεο δεν το απολαμβάνει κανείς μόνο από την οθόνη του υπολογιστή του (επιτραπέζιου ή φορητού). Υπάρχουν τε-χνολογικές εφαρμογές που επιτρέπουν τη μεταφορά περιεχομένου από το internet στην οθόνη της τηλεόρασης. Η εταιρία Apple δημι-ούργησε έναν αποκωδικοποιητή ο οποίος επιτρέπει τη μετάδοση (μέσω τεχνολογίας streaming) περιεχόμενο από το portal iTunes στην οθόνη της τηλεόρασης. Με τον τρόπο αυτό ο τηλεθεατής μπο-ρεί να μεταφέρει περιεχόμενο από το σκληρό δίσκο του Η/Υ του (όπως, π.χ., μουσικά αρχεία, αρχεία βίντεο, ψηφιακές φωτογραφί-ες από διακοπές κ.ά.) στη συσκευή της τηλεόρασης. Η Microsoft, όπως είναι αναμενόμενο, δε θέλει να αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη και δηλώνει ότι σύντομα οι τηλεθεατές θα μπορούν να συν-δέουν την τηλεόρασή τους με υπολογιστή που θα είναι Windows Media Centre PC ή παιχνιδομηχανή Xbox 360 και θα λαμβάνουν διαδικτυακό τηλεοπτικό περιεχόμενο. Παράλληλα οι κατασκευα-στές ηλεκτρονικού οπτικοακουστικού εξοπλισμού εστιάζουν στην ανάπτυξη τεχνολογιών που θα επιτρέπουν σε μια τηλεοπτική συ-σκευή να αποκτά πρόσβαση στο διαδίκτυο.

ΠΗΓΕΣ• European Audiovisual Observatory “Video on Demand in Europe”,

Στρασβούργο 2007.• European Audiovisual Observatory “Video on Demand in Europe.

Second survey of VoD services as of January 2008”, Στρασβούργο 2008.

• ARCEP “Réseaux et contenus: la révolution numérique”, La Lettre de l´Autorité, no 63 Septembre-Octobre 2008.

• Royal Television Society “TV 2.0”, Television Magazine, May 2008.• Fondazione Ugo Bordoni-ISIMM “Analisi del Mercato della IPTV”

ρώμη, 2007.• “Let the TV battle begin”, European Communications Magazine,

Autumn 2008, sel. 39-42. • ISIMM-Tiscali “Il Futuro della TV in Italia”, ρώμη, 2008 (από

ιστοσελίδα www.isimm.it πρόσβαση στις 05.06.2008).• “Europe´s Changing Video Habits” by John Barrett, European

Research Update, Φεβρουάριος 2009 (από ιστοσελίδα www.parksassociates.com πρόσβαση στις 06.02.2009).

• “Online Video Most Popular” & “Consumers to Spend Billions on Internet Video Services” (από ιστοσελίδα www.advanced-television.com πρόσβαση στις 02.02.2009.

• “Video On Demand yet to develop”, Screen Digest, January 2009. σελ. 13-20.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ1 Με τον όρο catch up TV αναφερόμαστε σε μία μη-γραμμική (non-linear) υπηρεσία οπτικοακουστικών μέσων η οποία αφορά στην παροχή, μέσω πλατφορ-

μών μετάδοσης περιεχομένου (IPTV, mobile, ιστοσελίδα, δορυφορική TV κ.ά.), τηλεοπτικού περιεχομένου το οποίο προβλήθηκε ως γραμμική υπηρεσία από τηλεοπτικό πάροχο (αναλογικό ή ψηφιακό) στο άμεσο παρελθόν (συνήθως σε χρονικό διάστημα μικρότερο του ενός μηνός).

44

εθισμός στο διαδίκτυο

της Ειρήνης Ανδριοπούλου *

* Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ή ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ: ΜΙΑ ΑΜΦΙΛΈΓΟΜΈΝΗ ΣΧΈΣΗ Η σχέση των ανηλίκων με το διαδίκτυο έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις στο πολυμορφικό επικοινωνιακό περιβάλλον, ώστε το ίντερνετ να αποτελεί το κατεξοχήν ψηφιακό μέσο ενασχόλησης και το δεύτερο πιο δημοφιλές μετά την τηλεόραση. Η σχέση αυτή, υποκινούμενη από τις νέες προσφερόμενες υπηρεσίες (βλ. διάδοση της ευρυζω-νικότητας), τείνει να λάβει υπερβολικές διαστάσεις στις μέρες μας, απαιτώντας την προσοχή και εγείροντας την ανησυχία όλων. Αρχι-κά οι γονείς είδαν θετικά αυτή την πολυδιάστατη σχέση των παιδιών τους με τις νέες τεχνολογίες: η πλοήγηση στο διαδίκτυο ταξιδεύει τα παιδιά σε κόσμους ξένους, μαγικούς, όπου η γνώση συναντά την ψυχαγωγία και την επικοινωνία. Ποιος μπορεί να αρνηθεί την επί-δραση που έχει η οθόνη στην παιδική ψυχοσύνθεση –με τις εικόνες και τα οπτικοακουστικά ερεθίσματα– με τη χρήση ενός μέσου όπως το διαδίκτυο, το οποίο, σε αντίθεση με την τηλεόραση, προσφέρει την επιπλέον δυνατότητα της διαδραστικότητας; Η δυνατότητα της πολυ-επίπεδης και λιγότερο απαιτητικής σε συναισθηματικό και συμπερι-φορικό επίπεδο επικοινωνίας, σε συνδυασμό με την ανωνυμία, το ταξίδι στο χωρόχρονο, και η επαφή με τις εικονικές πραγματικότη-τες είναι στοιχεία τα οποία δε συγκρίνονται με την πραγματικότητα.

Ως εκ τούτου καθιστούν το διαδίκτυο ακαταμάχητο στα παιδιά. Έτσι, σταδιακά καθίσταται το κυρίαρχο μέσο ενασχόλησης στις ελεύθερες ώρες, απορροφώντας χρόνο από άλλες πιο ποιοτικές εξωσχολικές δραστηριότητες (παιχνίδι, διάβασμα, άθληση), οι οποίες μειώνονται δραστικά έως δραματικά.

Σύμφωνα με τα στοιχεία για την πρόσβαση στο διαδίκτυο στην Ελλάδα, που καταγράφει η έρευνα του ΙΟΜ για τη «Δημιουργική και ασφαλή χρήση του Διαδικτύου από νέους & νέες έως 18 ετών»1,2 οι έφηβοι είναι τεχνολογικά έμπειροι και εξοικειωμένοι με τις νέες τεχνολογίες και ιδίως με το διαδίκτυο, παρά τα χαμηλά ποσοστά δι-είσδυσης του ίντερνετ στην Ελλάδα συγκριτικά με χώρες του εξω-τερικού. Επιπλέον, παρατηρείται ότι το διαδίκτυο δεν έχει ακόμα συνδυαστεί επαρκώς με το χώρο της εκπαίδευσης, αλλά αντιμετω-πίζεται μάλλον ως μέσο διασκέδασης τον ελεύθερο χρόνο.

Η εξισορρόπηση του χρόνου που αφιερώνουν τα παιδιά στο διαδίκτυο με εναλλακτικές, εξω-διαδικτυακές δραστηριότητες εί-ναι μια πρόκληση που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι γονείς, και δευτερευόντως τα ίδια τα παιδιά. Δυστυχώς κάτι τέτοιο δεν είναι πάντα εφικτό ή εύκολο εξαιτίας πολλών παραγόντων που περιπλέ-κουν τα πράγματα, όπως:

45

• η απουσία επίγνωσης και έγκαιρης συνειδητοποίησης των αρ-νητικών προεκτάσεων που δύναται να λάβει η σχέση «παιδί και διαδίκτυο» από τους γονείς

• η έλλειψη χρόνου και χώρου στα μεγάλα αστικά κέντρα (γιατί να πάω να παίξω έξω / που να πάω να παίξω έξω όταν μπορώ να επικοινωνήσω και να παίξω από το ίντερνετ μέσα από την άνεση του σπιτιού μου;)

• οι τάσεις μιμητισμού, έντονες στην παιδική ηλικία, που, με ση-μείο εκκίνησης το σχολείο, μεταφέρονται και στο εξωσχολικό περιβάλλον

• η χρήση του διαδικτύου ως ενισχυτικού εργαλείου για τις εξω-σχολικές εργασίες ή τουλάχιστον ως δικαιολογία.

ΠΟΙΑ ΑΣΦΑΛΈΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ;Εκτός από την απουσία εναλλακτικών δραστηριοτήτων στον ελεύ-θερο χρόνο, το ζήτημα της ελευθερίας κινήσεων και της ασφαλούς πλοήγησης στο διαδίκτυο συνιστά εξίσου μια πρόκληση για τους γονείς. Τα στοιχεία ως προς την προσέγγιση του ζητήματος είναι διαφορετικά για την Ελλάδα και αντίστοιχες περιπτώσεις στο εξω-τερικό. Για παράδειγμα, στη Βρετανία οι γονείς σε ποσοστό 93% θεωρούν ότι το παιδί τους έχει την ικανότητα της «αυτορρύθμισης». Πιστεύουν δηλαδή ότι μπορεί μόνο του να ελέγξει και να αξιολο-γήσει το περιεχόμενο στο διαδίκτυο, ως απόρροια της ψηφιακής αγωγής που έχει λάβει στο σχολείο.3 Έτσι, oι γονείς αφήνουν τα παιδιά τους να σερφάρουν ελεύθερα και χωρίς φίλτρα προστα-σίας στο διαδίκτυο (και μάλιστα από Η/Υ στο υπνοδωμάτιο), γιατί πιστεύουν ότι τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν από τη σω-στή χρήση και τη δημιουργική πλοήγηση στον κυβερνοχώρο είναι πολύ μεγαλύτερα σε σχέση με τους επικείμενους κινδύνους. Από την άλλη, στην Ελλάδα οι γονείς δηλώνουν ανεπάρκεια γνώσεων για να ασκήσουν έλεγχο στο περιεχόμενο του διαδικτύου που επι-

σκέπτονται τα παιδιά τους. Η άγνοια αυτή λειτουργεί συνάμα ως αίτιο και ως αποτέλεσμα στο γεγονός ότι η Ελλάδα δε διαθέτει μια διαδεδομένη «κουλτούρα» σε σχέση με το διαδίκτυο, αντίστοιχη με εκείνη της Βρετανίας. Σε κάθε περίπτωση, και οι δύο προσεγγίσεις υποδαυλίζουν τον επισφαλή χαρακτήρα του διαδικτύου, το οποίο λειτουργεί ως «δαμόκλειος σπάθη» για την έκθεση των ανηλίκων σε επικίνδυνες δραστηριότητες ή την εμφάνιση ψυχοπαθολογικών συμπεριφορών από την υπέρμετρη χρήση του.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, οι γονείς είναι αδύνατον να ελέγξουν κάθε διαδικτυακή δραστηριότητα του παιδιού τους ανά πάσα στιγ-μή μέσα στη μέρα, όταν μάλιστα στις τεχνολογικά και εκπαιδευτικά προηγμένες χώρες, το διαδίκτυο χρησιμεύει και ως εργαλείο για τις σχολικές εργασίες. Επιπλέον, τα παιδιά, ως «αυτόχθονες» και δεινοί χρήστες του διαδικτύου, σε αντίθεση με τους γονείς που εί-ναι οι «μετανάστες» οι οποίοι προσπαθούν να εγκλιματιστούν στη Γη των Νέων Μέσων, γνωρίζουν πώς να καλύπτουν και να σβή-νουν τα χνάρια τους στο διαδίκτυο, μην επιτρέποντας στους γονείς να καταλάβουν τι συμβαίνει μέχρις ότου το πρόβλημα γίνει σοβαρό και παρουσιάσουν συμπτώματα εξάρτησης, δηλαδή «εθισμού στο διαδίκτυο» (Internet Addiction Disorder – IAD).

«ΈΘΙΣΜΟΣ» ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΠΟΛΛΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ, ΜΙΑ ΟΥΣΙΑΟ όρος «εθισμός στο διαδίκτυο» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1995 από τον ψυχίατρο Ivan Goldberg. Όταν, αστειευόμενος, ανα-φέρθηκε σε ένα νέο είδος δυσλειτουργικής συμπεριφοράς στο δι-αδίκτυο με συμπτώματα παρόμοια με εκείνα του τζόγου, όπως τα ορίζει η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (American Psychiatric Association). Ο όρος «εθισμός στο διαδίκτυο» αναφέρεται σε μια ψυχαναγκαστική συμπεριφορά με κύριο χαρακτηριστικό την υπέρ-μετρη χρήση του διαδικτύου, σε βαθμό που να ανταγωνίζεται και

Σύμφωνα με τα στοιχεία για την πρόσβαση στο διαδίκτυο

στην Ελλάδα, που καταγράφει η έρευνα του ΙΟΜ για τη

«Δημιουργική και ασφαλή χρήση του Διαδικτύου από

νέους & νέες έως 18 ετών», οι έφηβοι είναι τεχνολογικά

έμπειροι και εξοικειωμένοι με τις νέες τεχνολογίες

και ιδίως με το διαδίκτυο, παρά τα χαμηλά ποσοστά

διείσδυσης του ίντερνετ στην Ελλάδα συγκριτικά με

χώρες του εξωτερικού. Επιπλέον, παρατηρείται ότι το

διαδίκτυο δεν έχει ακόμα συνδυαστεί επαρκώς με το χώρο

της εκπαίδευσης, αλλά αντιμετωπίζεται μάλλον ως μέσο

διασκέδασης τον ελεύθερο χρόνο.

46

να «αλλοιώνει» βασικές βιολογικές και κοινωνικές ανάγκες όπως η διατροφή, ο ύπνος, η προσωπική φροντίδα και η εξωτερική εμφά-νιση, η κοινωνική συναναστροφή, η εσωτερική ισορροπία, και έχει ήπιες έως σοβαρές ψυχοσωματικές επιπλοκές για το χρήστη. Θα συμπληρώναμε, πόσο μάλλον για τον ανήλικο χρήστη.

Παρά τις ενδείξεις, ο όρος «εθισμός στο διαδίκτυο» δεν είναι επίσημα αναγνωρισμένος ως νόσος ψυχικής-διανοητικής διατα-ραχής. Ως εκ τούτου, δεν αναφέρεται ως κλινική οντότητα στην 4η έκδοση του Αμερικανικού Εγχειριδίου της Ψυχιατρικής.4 Μέχρι σήμερα υπάρχει μια διαφωνία ανάμεσα στην ακαδημαϊκή ερευ-νητική κοινότητα και την επιστημονική ιατρική κοινότητα ως προς τον ακριβή ορισμό και χαρακτηρισμό της νόσου. Υπάρχει διάσταση για το αν θα πρέπει να μιλάμε για εθισμό στο διαδίκτυο (μία έννοια με αρνητική χροιά από μόνη της που υποδηλώνει την εξάρτηση), όπως υποστηρίζουν οι ακαδημαϊκοί, ή για παθολογική χρήση του διαδικτύου (πιο ήπιας και ευρείας μορφής), την οποία υποστηρίζουν οι ανά τον κόσμο ψυχολόγοι και ψυχίατροι, και η οποία τελικώς είναι και ο προτεινόμενος όρος για την 5η έκδοση του Αμερικανι-κού Εγχειριδίου Ψυχιατρικής (DSM-V) το 2012. Σε κάθε περίπτωση όμως, όποιος όρος κι αν επιλεγεί, ο εθισμός στο διαδίκτυο αποτε-λεί μια κοινωνικά αποκλίνουσα συμπεριφορά με χαρακτηριστικά ψυχικής παθογένειας.

ΤΥΠΟΙ ΈΘΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΟ «εθισμός στο διαδίκτυο» περιλαμβάνει όλες τις πτυχές και μορ-φές ηλεκτρονικής επικοινωνίας, όπως:• τη γενική πληροφόρηση και τις επιστημονικές γνώσεις • τα ιντερνετικά παιχνίδια μέσα από την υιοθέτηση ρόλων και

χαρακτήρων (role-playing games)• τα ηλεκτρονικά καζίνο και τα τυχερά παιχνίδια• τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Bebo, MySpace)• τις αγορές μέσω διαδικτύου (e-Bay)• το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τα fora και τα chats• τα προσωπικά ιστολόγια (blogs) και γενικά περιεχόμενο προ-

ερχόμενο από τους χρήστες• την ανταλλαγή και το κατέβασμα μουσικής, ταινιών και άλλων

οπτικοακουστικών αρχείων• τις σελίδες προκλητικού περιεχομένου (π.χ., σελίδες παιδικής

πορνογραφίας) Από πλευράς φύλου, παρατηρείται ότι τα αγόρια, ως πιο φανα-

τικοί χρήστες των νέων τεχνολογιών, είναι πιο επιρρεπή στην εμ-φάνιση μιας ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς στο διαδίκτυο μέσα από τη χρήση των βιντεοπαιχνιδιών που τα τοποθετούν στη ζώνη υψηλού κινδύνου, καθώς τείνουν «να εκλαμβάνουν το μέσο ως το μήνυμα» (Κατερέλος, 2008).

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΈΘΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΣύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια της Ιατρικής Σχολής του Χάρ-βαρντ, ο εθισμός στο διαδίκτυο δύναται να εμφανίσει ψυχολογικά συμπτώματα, όπως:• Αίσθημα ευφορίας μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή• Αδυναμία αυτο-ελέγχου απομάκρυνσης από τον Η/Υ αλλά, αντί-

θετα• Επιθυμία για ολοένα και περισσότερη ενασχόληση και καθή-

λωση μπροστά στην οθόνη• Κατάθλιψη, άγχος και εκνευρισμός όταν απομακρύνονται από τον Η/Υ

• Αδιαφορία για την οικογένεια, τους φίλους και γενικά τo περι-βάλλον εκτός διαδικτύου

• Ψέματα προς τους γονείς και φίλους για το βαθμό ενασχόλη-σης στο διαδίκτυο (σύμπτωμα ούτως ή άλλως της εξάρτησης) / Άρνηση παραδοχής του προβλήματος

• Χαμηλή απόδοση στο σχολείο/απουσία παρακολούθησης Τα σωματικά συμπτώματα που δύναται να τα συνοδεύουν είναι:• Νευροπάθεια, μούδιασμα, μυϊκή αδυναμία του καρπού (Carpal

tunnel syndrome)• Ξηρότητα στα μάτια, ερεθισμός• Ημικρανίες• Πόνοι στη μέση• Διατροφικές διαταραχές (παράλειψη γευμάτων)• Παραμέληση της προσωπικής υγιεινής• Διαταραχές στον ύπνο (αλλαγές στο πρόγραμμα ύπνου)• Υπερκινητικότητα, στρες

ΠΟΥ ΠΡΩΤΟΈΜΦΑΝΙΣΤΗΚΈ;Ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι φαινόμενο που εμφανίστηκε αρχικά στις τεχνολογικά προηγμένες χώρες, εκεί δηλαδή όπου η αλμα-τώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας συνδυάστηκε με τη μαζική πρό-σβαση και χρήση των ΜΜΕ, όπως στις ΗΠΑ. Οι χώρες με τα περισ-σότερα περιστατικά εμφάνισης είναι ταυτόχρονα και κοινωνίες με μεγάλη πληθυσμιακή ανάπτυξη και πυκνότητα, όπως Κίνα, Ινδία και Ν. Κορέα. Η περίπτωση της Κίνας χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, αφού, σύμφωνα με πληθώρα ερευνών, παρουσιάζει το υψηλότε-ρο ποσοστό εθισμού στο διαδίκτυο ανάμεσα στα παιδιά και τους νέους, ηλικίας 13-30 ετών (αναλογία: 1/8). Η έκταση του προβλή-ματος είναι, μάλιστα, τέτοια ώστε υπήρξε απαγόρευση λειτουργί-ας νέων internet café στη χώρα από το 2007, χωρίς όμως ορατά σημάδια βελτίωσης.

Τα αίτια για την αρνητική αυτή πρωτιά είναι προφανή: η Κίνα, σε αντίθεση με τις χώρες του δυτικού κόσμου που δίνουν ώθηση στην ελεύθερη πολιτιστική και πολιτική έκφραση, δεν είχε το ανάλογο πολιτιστικό και εκπαιδευτικό υπόστρωμα για μια υγιή αφομοίωση των νέων τεχνολογιών στην καθημερινότητα και την προστασία των παιδιών από ενδεχόμενους κινδύνους. Τα παιδιά στην Κίνα δεν έχουν την ίδια ανεξαρτησία κινήσεων, την ίδια άνεση επικοινωνί-ας με τους γονείς και τους δασκάλους, κατάλοιπα ενός αυστηρού απολυταρχικού καθεστώτος, με αποτέλεσμα συναισθήματα όπως η αμοιβαία κατανόηση, ο ατομικισμός και ο σεβασμός των ανθρωπί-νων δικαιωμάτων να μη βρίσκουν χώρο έκφρασης ανάμεσά τους. Έτσι, προέβησαν σε μια μαζική στροφή προς το διαδίκτυο ως μια πλατφόρμα ελεύθερης έκφρασης, προκειμένου να αντιμετωπίσουν καταπιεσμένα συναισθήματα. Και τι πιο κατάλληλο από το διαδίκτυο, που υποσχόταν την απόλυτη ελευθερία και ανεξαρτησία κινήσεων μέσα από μια «ιδανική κατάσταση εαυτού», στην οποία μπαίνουν –κυρίως μέσα από τα παιχνίδια εικονικής πραγματικότητας– σε ιδανικούς διαδικτυακούς κόσμους (π.χ., Second Life).

Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια στοιχεία που καταγράφουν την έκταση του προβλήματος σε παγκόσμια κλίμακα:• Στις ΗΠΑ, σχεδόν 9 εκατ. χρήστες μπορούν να χαρακτηριστούν

ως παθολογικοί χρήστες του διαδικτύου για το 2007.• Στη Ν. Κορέα, το 30% περίπου των χρηστών κάτω των 18 ετών

εθιΣΜΟΣ ΣΤΟ διαδικΤυΟ

(κατά προσέγγιση 2,4 εκατ. άτομα) είναι σε σοβαρό κίνδυνο να παρουσιάσει εθιστική συμπεριφορά στο διαδίκτυο.

Στην Ευρώπη, τα περιστατικά που έχουν αναφερθεί δεν πλησιά-ζουν τα νούμερα της Ασίας ή των ΗΠΑ, ωστόσο καταγράφουν μια σταθερά αυξητική τάση:• Στη Μ. Βρετανία, το ποσοστό του εθισμού φτάνει το 5-10%, και

παρόλο που τα στοιχεία δείχνουν ότι το πρόβλημα αφορά κατά βάση χρήστες αρσενικού φύλου με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι τελευταίες ενδείξεις αναφέρουν παθολογική χρήση και από γυναίκες μέσης ηλικίας από τους προσωπικούς Η/Υ τους.

• Στη Γερμανία, περίπου 1 εκατ. χρήστες χαρακτηρίζονται ως εθισμένοι στο διαδίκτυο.

ΟΙ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΡΗΣΤΈΣ ΣΤΗΝ ΈΛΛΑΔΑΤο προφίλ των παθολογικών χρηστών στην Ελλάδα, σύμφωνα με πρόσφατα ερευνητικά στοιχεία,5 δεν έχει τόσο έντονα χαρακτηρι-στικά αντίστοιχα με χωρών του εξωτερικού. Εντούτοις, αν και τα ποσοστά είναι χαμηλά (προς το παρόν), δεν παύουν να είναι με-τρήσιμα και να αποτελούν σημαντική παράμετρο χρήσης του δι-αδικτύου. Αν συνυπολογιστεί μάλιστα και το γεγονός της εμπειρι-κής χρήσης του Η/Υ από κάθε παιδί, βάσει δηλαδή των ατομικών του γνώσεων και εμπειριών, τα ποσοστά μπορούν να γιγαντωθούν στα επόμενα χρόνια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόκλιση στα στοιχεία της υπερβο-λικής χρήσης του διαδικτύου από τους νέους για τα μεγάλα αστικά κέντρα και την περιφέρεια. Στην Αττική, η εβδομαδιαία χρήση του Η/Υ υπερβαίνει τις 10 ώρες απασχόλησης. Σύμφωνα με στοιχεία της Μονάδας Εφηβικής Υγείας, το ποσοστό των μαθητών 15 ετών που

έχει εμφανίσει συμπτώματα εθισμού στο διαδίκτυο είναι της τάξε-ως του 1%, με ένα επιπλέον ποσοστό περίπου 20% να βρίσκεται ένα βήμα πριν από τον εθισμό.6 Στην περιφέρεια, ο περισσότερος ελεύ-θερος χρόνος και η προσπάθεια εξομοίωσης και επικοινωνίας με τους νέους που διαμένουν στα αστικά κέντρα ωθεί τους εφήβους 12-18 ετών σε πιο ισχυρούς δεσμούς με την ψηφιακή τεχνολογία, εκτοξεύοντας το ποσοστό του εθισμού στο 8,2% για την περιοχή της Θεσσαλίας. Συνολικά, αυτή που χαρακτηρίζεται ως προβληματική χρήση του διαδικτύου αγγίζει το ποσοστό του 26,3%, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση μιας ψυχοπαθολογικής συμπε-ριφοράς με συμπτώματα εθισμού στο διαδίκτυο.7

Σύμφωνα με την έρευνα του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων για τη χρήση του διαδικτύου από παιδιά και νέους έως 18, ποσοστό πλέον του 13% δηλώνει πως επειδή είναι απορροφη-μένο με την ενασχόλησή του στο διαδίκτυο συχνά ξεχνά να κάνει βασικά πράγματα (φαγητό, νερό, ύπνος). Επίσης, ποσοστό περί-που 9% θεωρεί το διαδίκτυο (συχνά-πάντοτε) ως την πιο σημαντι-κή δραστηριότητα στη ζωή του. Επιπλέον, το 34% των ερωτηθέ-ντων δεν πιστεύει ότι υπερβάλλει σχετικά με την ενασχόλησή του στο διαδίκτυο, γεγονός που καταδεικνύει τη θετική –και δύσκολα αναστρέψιμη– σχέση που έχουν αναπτύξει οι νέοι με το διαδίκτυο (βλ. πίνακα).

ΜΈΤΡΑ ΑΝΤΙΜΈΤΩΠΙΣΗΣΑ) Κέντρα Υποστήριξης – Κλινικές Απεξάρτησης. Τα αυξανό-μενα κρούσματα των περιστατικών κατάχρησης του διαδικτύου από τους ανηλίκους οδήγησαν στην εμφάνιση κέντρων ψυχολο-γικής υποστήριξης και εκμάθησης μιας υγιούς σχέσης με τις νέες τεχνολογίες. Παράλληλα εμφανίστηκαν και κλινικές απεξάρτησης

Πηγή: Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων.

47

48

Στις ΗΠΑ, σχεδόν 9 εκατ. χρήστες μπορούν να

χαρακτηριστούν ως παθολογικοί χρήστες του

διαδικτύου για το 2007. Στη Ν. Κορέα, το 30% περίπου

των χρηστών κάτω των 18 ετών (κατά προσέγγιση 2,4

εκατ. άτομα) είναι σε σοβαρό κίνδυνο να παρουσιάσει

εθιστική συμπεριφορά στο διαδίκτυο. Στην Ευρώπη, τα

περιστατικά που έχουν αναφερθεί δεν πλησιάζουν τα

νούμερα της Ασίας ή των ΗΠΑ, ωστόσο καταγράφουν

μια σταθερά αυξητική τάση: Στην Ελλάδα, το

προφίλ των παθολογικών χρηστών, σύμφωνα με

πρόσφατα ερευνητικά στοιχεία, δεν έχει τόσο έντονα

χαρακτηριστικά αντίστοιχα με χωρών του εξωτερικού.

Εντούτοις, αν και τα ποσοστά είναι χαμηλά (προς το

παρόν), δεν παύουν να είναι μετρήσιμα και να αποτελούν

σημαντική παράμετρο χρήσης του διαδικτύου. Αν

συνυπολογιστεί μάλιστα και το γεγονός της εμπειρικής

χρήσης του Η/Υ από κάθε παιδί, βάσει δηλαδή των

ατομικών του γνώσεων και εμπειριών, τα ποσοστά

μπορούν να γιγαντωθούν στα επόμενα χρόνια.

Μπολτενχάγκεν, Γερμανία.

για τις πιο σοβαρές περιπτώσεις: η πρώτη που αναφέρεται παγκο-σμίως είναι στην Κίνα το 2005, ενώ στην Ολλανδία το πρώτο κέντρο απεξάρτησης από τα βιντεοπαιχνίδια στο διαδίκτυο λειτούργησε το 2006. Τα κέντρα αυτά επιχειρούν την επανένταξη και υγιή ενσωμά-τωση των ανηλίκων χρηστών στην κοινωνία με τη χρήση κλινικών, συμβουλευτικών, ερευνητικών και παιδο-ψυχαγωγικών μεθόδων, όπως τεστ αξιολόγησης και ψυχομετρικά εργαλεία προκειμένου να μετρήσουν το βαθμό της σχέσης με το διαδίκτυο και το κατά πόσο αυτή δύναται να είναι καταχρηστική ή όχι.8

Στην Ελλάδα, για τον ίδιο σκοπό λειτουργούν η Μονάδα Εφηβι-κής Υγείας, της Β’ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Νοσοκομείο Παίδων «Π & Α Κυριακού», στην Αθήνα,9 η Ψυχι-ατρική Κλινική Παιδιών και Εφήβων του Νοσοκομείου Ιπποκράτειο στη Θεσσαλονίκη,10 ενώ πρόσφατα συστάθηκε και η ΜΚΟ, Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής του Εθισμού στο Διαδίκτυο στη Λάρισα. Επιπλέον, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής προσέγγισης, η Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Σερρών πραγματοποιεί το πρόγραμμα Αγωγής Υγείας με θέμα «Εθισμός στο διαδίκτυο: μια σύγχρονη μορφή εξάρτησης» και τίτλο «Σερφάρω και αντιμετω-πίζω τα κύματα», το οποίο περιλαμβάνει 8 βιωματικές συνεδρίες με μαθητές γυμνασίου προκειμένου να διερευνήσουν την ύπαρξη συμπτωμάτων εξάρτησης από το διαδίκτυο.

Β) Κατασκηνώσεις Απεξάρτησης. Για τον ίδιο σκοπό στο πλαίσιο μιας πιο ευρείας κοινωνικοποίησης δημιουργήθηκαν και οι κατασκηνώσεις απεξάρτησης. Η κυβέρ-νηση της Κίνας χρηματοδότησε μάλιστα το 2004 τις πρώτες, αυ-στηρής πειθαρχίας (θεραπείες-σοκ, εγκλεισμός), κατασκηνώσεις για εφήβους 14-19 ετών. Η πρώτη κατασκήνωση στην Ευρώπη λειτούργησε στη Γερμανία, στην παραθαλάσσια πόλη Μπολτενχά-γκεν, το 2003, στοχεύοντας στην αποδέσμευση των ανηλίκων από τον κυβερνοχώρο, την τόνωση της αυτοπεποίθησης και τον επα-ναπροσδιορισμό της σχέσης τους με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον. Η εν λόγω 28ήμερη κατασκήνωση προσφέρει πληθώ-ρα εναλλακτικών δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο έχοντας ως βασι-κή φιλοσοφία «τη δίαιτα του πνεύματος και του σώματος», καθώς είναι αποδεδειγμένο ότι η πολύωρη χρήση του Η/Υ συνδέεται με την κακή διατροφή, επιδεινώνοντας και το πρόβλημα της παιδικής παχυσαρκίας. Οι δραστηριότητες περιλαμβάνουν τη συγκρότηση ομάδων με θέμα το διάβασμα, τη γυμναστική, την κολύμβηση ενώ η χρήση του Η/Υ περιορίζεται (και δεν απαγορεύεται) από τις 6 ώρες που έκαναν χρήση ημερησίως στο σπίτι στα 30́ τη μέρα. Γ) Ένέργειες Αυτορρύθμισης της Αγοράς Η ηλεκτρονική αγορά, μουδιασμένη αρχικά από τις παρενέργει-ες της χρήσης των νέων τεχνολογιών, προέβη σε μεμονωμένες ενέργειες αυτορρύθμισης, όπως:

εθιΣΜΟΣ ΣΤΟ διαδικΤυΟ

4949

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 «δημιουργική και ασφαλής χρήση του διαδικτύου από νέους & νέες

έως 18 ετών», υπεύθυνοι έρευνας: Γιάννης κατερέλος, Πολυδεύκης Παπαδόπουλος. ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, 2008. αθήνα. δείγμα : 1300 έφηβοι, 12-18 ετών από όλη την ελλάδα.

2 η πρόσβαση στο διαδίκτυο για τους μαθητές και εφήβους γίνεται από το σπίτι μέσω δικής τους σύνδεσης με ποσοστό (40%), από το σχολείο (23%), μέσω συνδέσεων των γονιών τους (13%) ή μέσω φίλων (6%). Περισσότερα για την έρευνα βλ. Συχνότητες ιΟΜ, τχ. 3, «Πώς σερφάρουν τα παιδιά στο διαδίκτυο», σελ. 41.

3 «Media Literacy Audit – Report on UK children’s media literacy», Saville Rossiter-Base, OFCOM, 2008, London.

4 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV, text revision (2000).

5 1. «δημιουργική και ασφαλής χρήση του διαδικτύου από νέους & νέες έως 18 ετών», ibid.

2. Μονάδα εφηβικής υγείας (Μ.ε.υ.). «Χρήση και κατάχρηση του διαδικτύου: Συσχετίσεις με ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που αφορούν τους χρήστες». Πανεπιστήμιο αθηνών, 2008, αθήνα. δείγμα: 897 έφηβοι 15 ετών, αττική.

3. Σιώμος κ.ε., αγγελόπουλος Ν.Β., «διαταραχή εθισμού στο διαδίκτυο». Ψυχιατρική κλινική, ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο θεσσαλίας.δείγμα: 2200 έφηβοι 13-18 ετών, θεσσαλία.

6 Μονάδα εφηβικής υγείας (Μ.ε.υ.). «Χρήση και κατάχρηση του διαδικτύου». ibid..

7 Σιώμος κ.ε., αγγελόπουλος Ν.Β., «διαταραχή εθισμού στο διαδίκτυο». ibid..

8 Τα πιο γνωστά είναι η μέθοδος μέτρησης Young, τα διαγνωστικά τεστ IRABI, Pathological Internet Use, Internet Addiction Test (IAT) και CHEn Internet Addiction Scale CIAS.

9 Μέσα σε ενάμιση χρόνο λειτουργίας η Μονάδα έχει καταγράψει περισσότερα από 50 περιστατικά εφήβων με προβλήματα εθισμού στο διαδίκτυο.

10 από τον περασμένο Σεπτέμβριο η κλινική έχει καταγράψει 25 περιστατικά εφήβων με συμπτώματα εθισμού στο διαδίκτυο.

• Ενημέρωση των χρηστών για τη χρονική διάρκεια που είναι συνδεδεμέ-νοι στο διαδικτυακά παιχνίδια (χρονομετρητής), ώστε να μη χάνουν την αίσθηση του χρόνου (π.χ., στο δημοφιλές παιχνίδι World of Warcraft).

• Διατήρηση Μητρώου από εταιρείες με τυχερά παιχνίδια στο διαδί-κτυο, όπως η Sportingbet Plc, που καταγράφουν τη συμπεριφορά των χρηστών σε Βάσεις Δεδομένων ώστε όταν παρατηρηθούν σημάδια παθολογικής συμπεριφοράς, να μπλοκάρουν αυτόματα την πρόσβαση του χρήστη στο ηλεκτρονικό καζίνο ή να περιορί-ζουν το επιτρεπόμενο όριο χρηματικού ποσού κ.ά.

Γίνεται σαφές όμως ότι απαιτούνται συντονισμένες ενέργειες σε ρυθμιστικό επίπεδο με τη συνέργεια της Πολιτείας, των αρμοδίων ρυθμιστικών αρχών και των πολιτών.

Έυαισθητοποίηση + Ένημέρωση γονέων = ψηφιακή αγωγή ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΈΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΜΈΣΑΕίναι γεγονός λοιπόν ότι κανείς δε θέλει ένα επιπλέον είδος εξάρτη-σης, το οποίο στοχεύει μάλιστα στις νεαρές ηλικίες (Cyber-junkie), καθώς το πάθος προσθέτει αξία, αλλά ο εθισμός και η κατάχρηση την αναιρεί. Ο πυρήνας για την επίλυση του προβλήματος ανιχνεύ-εται στην οικογένεια και τους γονείς, οι οποίοι (προ)καλούνται να θέσουν όρια ως προς τη χρήση των νέων μέσων. Να εμφυσήσουν δηλαδή στο παιδί τους, στο πλαίσιο μιας ηθικής νοημοσύνης, τις σωστές βάσεις και θεμελιώδεις αρχές της αγωγής για τα νέα μέσα επικοινωνίας, αφού είναι αυτονόητο ότι ο βαθμός επιρροής των Μέσων είναι συνάρτηση της παιδείας αυτών που εκτίθενται στα μηνύματά τους. Όσο περισσότερη παιδεία έχει ένας ανήλικος, τόσο περισσότερο ώριμος θα είναι κριτικά και κοινωνικά για να δεχθεί και να αναμετρηθεί με ασφάλεια με τις προκλήσεις της ψηφιακής εποχής. Δε χρειάζεται λοιπόν η ηθική καταδίκη των μέσων ούτε μια αυστηρή προστατευτική προσέγγιση αλλά η επιστροφή στις βασικές αρχές του διαλόγου και της γόνιμης αμφισβήτησης, της προσοχής στις πραγματικές ανάγκες των παιδιών, η επιστροφή εντέλει σε μια ειλικρινή και ανοιχτή διαπροσωπική επικοινωνία.

Όπως λέει και μια κινεζική παροιμία:«Αν ζεις κοντά στον ωκεανό, είναι καλύτερα να μάθεις να κολυ-μπάς παρά να χτίσεις ένα καταφύγιο».

50

βία στο διαδίκτυο

της Ελένης Ζώντου *

* Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

Η ΑΛΛΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ

Ερώτημα: «Ποια είναι τα κοινά στοιχεία που συνδέουν το μακελειό στο Πολυτεχνείο της Βιρτζίνια με

εκείνα στο γυμνάσιο Jokela και στο κολέγιο Kauhajoki της Φινλανδίας, τη δολοφονία μιας γυναίκας

στις ΗΠΑ από τον πρώην σύζυγό της, την αυτοκτονία μιας δεκατριάχρονης έφηβης λόγω ερωτικής

απογοήτευσης, επίσης στις ΗΠΑ, με την ομαδική αυτοκτονία 9 νέων στην Ιαπωνία

και την πρόσφατη εξάρθρωση λέσχης παιδοφίλων στην Ελλάδα;»

Απάντηση: «Η βία και το διαδίκτυο!»

51

Η βία κατείχε ανέκαθεν κεντρικό ρόλο στην κοινωνία αλλά και στην ψυχαγωγία των ατόμων, από τις αρένες της ρωμαϊκής επο-χής έως την εξάπλωση του κινηματογράφου στις αρχές του αιώνα και φτάνοντας έως τις μέρες μας, στα σύγχρονα Μέσα Επικοινω-νίας και το διαδίκτυο.

Σήμερα όμως παρατηρείται κάτι διαφορετικό στη σχέση της βίας με τα ΜΜΕ.

Καταρχάς είναι πολύ περισσότερη! Την τελευταία δεκαπενταε-τία το ποσοστό βίας αυξάνεται εκθετικά. Το 1999 οι ερευνητές εκτι-μούσαν ότι έως την ηλικία των 18 ένα παιδί θα έχει εκτεθεί σε 16.000 προσομοιώσεις δολοφονιών και 200.000 πράξεις βίας (Wilson). Και εκείνη την εποχή το διαδίκτυο δεν είχε εξαπλωθεί ακόμα!

Δεν είναι μόνο η ποσότητα της βίας που έχει αυξηθεί, είναι και η ποιότητά της, αφού οι βίαιες εικόνες είναι πλέον πολύ περισσό-τερο σκληρές και ρεαλιστικές.

Το ερώτημα αν η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο οδηγεί σε επι-θετικές και βίαιες συμπεριφορές στην πραγματική ζωή των ατό-μων αποτελεί ένα από τα κεντρικά ζητήματα που αντιμετωπίζει η έρευνα για τις επιδράσεις των ΜΜΕ. Αν και οι απόψεις συχνά είναι αντιφατικές,1 συγκλίνουν σε ένα σημείο: ότι η σχέση μετα-ξύ της βίας στα ΜΜΕ και της πραγματικής βίας εξαρτάται τόσο από τη φύση του περιεχομένου, όσο και από τα χαρακτηριστικά και τις λοιπές κοινωνικές επιρροές του ατόμου που εκτίθεται σε αυτό το περιεχόμενο. Το διαδίκτυο θέτει σε νέες βάσεις τη συζή-

τηση, καθώς η αλληλεπίδραση και η διασύνδεση αποτελούν δο-μικά στοιχεία που το διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα ΜΜΕ, ενώ διαφοροποιούν και τη σχέση του κοινού με αυτό, καταργώντας το παγιωμένο μοντέλο πομπού και δέκτη. Στο διαδίκτυο βρίσκει απόλυτη εφαρμογή η τοποθέτηση εκείνων που υποστηρίζουν ότι αντί να επικεντρώνουμε την προσοχή μας στο τι κάνουν τα ΜΜΕ στα άτομα, πρέπει να επικεντρωθούμε στο τι κάνουν τα άτομα με τα ΜΜΕ.2 Το διαδίκτυο μετατρέπει τα άτομα από παρατηρητές σε συμμέτοχους, ενώ άγνωστοι, μέχρι πρότινος, άνθρωποι μπορούν πλέον να επικοινωνούν εύκολα, αναδεικνύοντας το ίντερνετ σε μια νέα και άνευ προηγουμένου κοινωνική διάσταση, απαλλαγ-μένη από ηθικό, κοινωνικό και νομικό έλεγχο, δηλαδή στοιχεία που αποτελούν φραγμούς στην ανθρώπινη συμπεριφορά (Slater, 2005). Έτσι, ομάδες και άτομα ακροβατούν στον κυβερνοχώρο, σε μια λεπτή διαχωριστική γραμμή, ανάμεσα στην ελευθερία έκφρα-σης και σε παράνομες συμπεριφορές (Thomas, Loader, 2002), που συχνά δεν έχουν σχέση με τη δράση τους στην πραγματική τους ζωή.

Πριν από μία δεκαετία η βία στο διαδίκτυο περιγραφόταν ως «η βίαιη επίδραση της κυβερνοδράσης ενός ατόμου σε ένα άλλο άτομο, ομάδα ή πολιτική παράταξη. Παρόλο που αυτού του είδους οι δραστηριότητες δεν έχουν άμεσες σωματικές επιδράσεις, το θύμα αισθάνεται τη βία και μπορεί να υποστεί μακροχρόνια τραύ-ματα» (Wall, 1998). Η κατάσταση έχει αλλάξει άρδην τα τελευταία

Το ερώτημα αν η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο οδηγεί σε

επιθετικές και βίαιες συμπεριφορές στην πραγματική

ζωή των ατόμων αποτελεί ένα από τα κεντρικά ζητήματα

που αντιμετωπίζει η έρευνα για τις επιδράσεις των ΜΜΕ.

Αν και οι απόψεις συχνά είναι αντιφατικές, συγκλίνουν

σε ένα σημείο: ότι η σχέση μεταξύ της βίας στα ΜΜΕ και

της πραγματικής βίας εξαρτάται τόσο από τη φύση του

περιεχομένου, όσο και από τα χαρακτηριστικά και τις

λοιπές κοινωνικές επιρροές του ατόμου που εκτίθεται σε

αυτό το περιεχόμενο. Το διαδίκτυο θέτει σε νέες βάσεις

τη συζήτηση, καθώς η αλληλεπίδραση και η διασύνδεση

αποτελούν δομικά στοιχεία που το διαφοροποιούν από τα

υπόλοιπα ΜΜΕ, ενώ διαφοροποιούν και τη σχέση του κοι-

νού με αυτό, καταργώντας το παγιωμένο μοντέλο πομπού

και δέκτη.

52

Βια ΣΤΟ διαδικΤυΟ

χρόνια. Ορισμένα περιστατικά μπορεί να λαμβάνουν χώρα απο-κλειστικά στον κυβερνοχώρο, όμως πολλές φορές η βία ξεφεύ-γει από τις οθόνες και φτάνει στην πραγματική ζωή, προκαλώντας όντως άμεσες σωματικές επιδράσεις.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Το 1999, στη Βρετανία εικοσιτρι-άχρονος νεοναζιστής με στόχο εθνικές μειονότητες και κοινότητες ομοφυλοφίλων τοποθέτησε 3 αυτοσχέδιες βόμβες σκοτώνοντας τελικά 4 άτομα. Ο βομβιστής είχε βρει πληροφορίες για να κατα-σκευάσει τις βόμβες του στο διαδίκτυο. Λίγο αργότερα, το 2001, εκτεταμένη online παιδοφιλική δραστηριότητα οδήγησε σε μια πα-γκόσμια αστυνομική επιχείρηση με στόχο την εξάρθρωση του λε-γόμενου Wonderland Club, ενός από τα μεγαλύτερα κυκλώματα παιδικής πορνογραφίας. Το 2004 οι Αρχές της Ιαπωνίας βρέθηκαν μπροστά σε μια ομαδική αυτοκτονία 9 ανθρώπων, οι οποίοι είχαν γνωριστεί σε ιστοσελίδες που προωθούσαν την αυτοκτονία. Πέ-ρυσι ένας Βρετανός αυτοκτόνησε σε ζωντανή μετάδοση μπροστά σε μια δικτυακή κάμερα! Το 2008, νεαρός στη Φινλανδία δημοσί-ευσε στο YouTube βίντεο με τον ίδιο να πυροβολεί στην κάμερα και να απειλεί με τη φράση «εσύ θα πεθάνεις μετά». Λίγες μέρες αργότερα πυροβόλησε και σκότωσε 10 άτομα σε σχολείο της χώ-ρας του. Το Νοέμβριο του 2008 μια μητέρα από το Μισούρι των ΗΠΑ προσποιήθηκε ότι είναι δεκαεξάχρονο αγόρι στο MySpace για να εκφοβίσει μια ανήλικη, φίλη της κόρης της, η οποία αργό-τερα αυτοκτόνησε.

Η λίστα δεν εξαντλείται εδώ, ενώ τα περιστατικά πληθαίνουν, υπογραμμίζοντας την έλλειψη αποτελεσματικού ελέγχου και προ-στασίας στο διαδίκτυο.

Συνοπτικά οι εκφάνσεις της βίας στο διαδίκτυο θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν ως ακολούθως:

ΤΟ ΜΙΣΟΣ Οι ιστοσελίδες μίσους – Hate sitesΑπό τους νεοναζί έως την Κου Κλουξ Κλαν, όλες οι εξτρεμιστι-κές ομάδες έχουν βρει βήμα έκφρασης στο ίντερνετ και διαθέτουν πλέον τις δικές τους ιστοσελίδες, όπου ελεύθερα εκφράζουν και προωθούν το μίσος τους για άλλες κοινωνικές ομάδες λόγω της καταγωγής, της θρησκείας, της εθνικότητας και των σεξουαλικών τους προτιμήσεων. Ενώ στην πραγματική ζωή τα άτομα με τις εξ-τρεμιστικές απόψεις είναι σχετικά λίγα σε αριθμό και συχνά γεω-γραφικά διασκορπισμένα, το διαδίκτυο διευκολύνει τη διασύνδεσή τους. Τα στοιχεία είναι αποθαρρυντικά, καθώς ο αριθμός των ιστο-σελίδων μίσους αυξάνεται εκθετικά. Από 2.750 το 2000 έφτασαν στα μέσα του 2004 σχεδόν τις 11.000.3 Εκτός από τον αριθμό, έχει μεταβληθεί και το περιεχόμενο αυτών των σελίδων, που πλέον, εκτός από το μίσος, προάγουν και πράξεις βίας.

Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑSuicide SitesH αυτοκτονία μέσω διαδικτύου «Internet Suicide» αποτελεί μία ακόμη ανησυχητική τάση των τελευταίων ετών. Το ζήτημα της αυ-τοκτονίας είναι περίπλοκο και δε θα μπορούσε να αποδοθεί στην επίδραση του διαδικτύου. Ωστόσο γεγονός είναι ότι το internet αποτελεί μία εύκολα προσβάσιμη πηγή σχετικών πληροφοριών, κυρίως για άτομα με ψυχολογικά προβλήματα που συνηθίζουν να

Το Cyber Bullying αποτελεί ένα από τα πλέον ανησυχητικά

φαινόμενα κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας.

Τουλάχιστον το 1/3 των Αμερικανών εφήβων που

χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν πέσει θύματα.

Aνάλογη είναι και η κατάσταση σε πολλές ευρωπαϊκές

χώρες, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις όπου ακόμα και

δάσκαλοι έχουν πέσει θύματα απειλών. Οι πιο συχνές

μορφές παρενόχλησης περιλαμβάνουν την προώθηση ή

δημοσίευση προσωπικών μηνυμάτων σε δημοφιλή sites,

τη διάδοση κακόβουλων σχολίων και τη δημοσίευση

προσβλητικών φωτογραφιών. Σύμφωνα με τους ειδικούς,

αυτού του είδους ο εκφοβισμός μπορεί να προκαλέσει

πολύ σοβαρότερα και μακροχρόνια ψυχολογικά τραύματα

απ’ ό,τι ο παραδοσιακός εκφοβισμός στις αυλές των

σχολείων. Κι αυτό γιατί ο γραπτός λόγος προσδίδει

στην πράξη μονιμότητα και το διαδίκτυο δημοσιότητα,

κάνοντας το θύμα να νιώθει αδύναμο και εκτεθειμένο.

είναι μοναχικά και να κρύβονται. Δεν είναι λίγες οι ιστοσελίδες οι οποίες, εκτός από τις σχετικές πληροφορίες που παρέχουν, πα-ρακινούν επίσης τους επισκέπτες προς αυτή την κατεύθυνση ή ενθαρρύνουν «συμφωνίες αυτοκτονίας» μεταξύ ατόμων που δε γνωρίζονται. Τέτοιου είδους παραινέσεις μπορεί να αποβούν μοι-ραίες σε περιπτώσεις ατόμων που έχουν αμφιβολίες για το αν τε-λικά θα κάνουν αυτό το βήμα. Ένα ακόμα πιο πρόσφατο φαινό-μενο είναι οι αυτοκτονίες μπροστά στο κοινό του διαδικτύου. Και, δυστυχώς, αυτό το κοινό δεν είναι περιορισμένο... Την αυτοκτο-νία δεκαεννιάχρονου στις ΗΠΑ παρακολούθησαν παραπάνω από 1.500 θεατές, ενώ πέρασαν πολλές ώρες μέχρι κάποιος να ειδο-ποιήσει τις Αρχές.4

Ο ΈΚΦΟΒΙΣΜΟΣCyber Bullying Με τον όρο «Cyber Bullying» εννοείται κάθε επιθετική πράξη με στόχο την παρενόχληση, τον εκφοβισμό και την τρομοκρατία, με τη χρήση ψηφιακών μέσων, όπως το διαδίκτυο αλλά και το κι-νητό τηλέφωνο. Τον όρο εισήγαγε ο Καναδός Bill Belsey,5 έχο-ντας ως αναφορά τον παραδοσιακό εκφοβισμό, όπου στόχος του επιτιθέμενου είναι να τραυματίσει σωματικά ή/και ψυχολογικά το θύμα του. Με δυο λόγια, οι… τραμπούκοι του διαδικτύου χρησιμο-ποιούν τον παγκόσμιο ιστό για να βλάψουν άλλα άτομα. Το Cyber Bullying αποτελεί ένα από τα πλέον ανησυχητικά φαινόμενα κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας. Τουλάχιστον το 1/3 των Αμερι-κανών εφήβων που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν πέσει θύ-ματα.6 Aνάλογη είναι και η κατάσταση σε πολλές ευρωπαϊκές χώ-ρες, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις όπου ακόμα και δάσκαλοι έχουν πέσει θύματα απειλών. Οι πιο συχνές μορφές παρενόχλησης πε-ριλαμβάνουν την προώθηση ή δημοσίευση προσωπικών μηνυ-μάτων σε δημοφιλή sites, τη διάδοση κακόβουλων σχολίων και τη δημοσίευση προσβλητικών φωτογραφιών. Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτού του είδους ο εκφοβισμός μπορεί να προκαλέσει πολύ σοβαρότερα και μακροχρόνια ψυχολογικά τραύματα απ’ ό,τι ο παραδοσιακός εκφοβισμός στις αυλές των σχολείων. Κι αυτό γιατί ο γραπτός λόγος προσδίδει στην πράξη μονιμότητα και το δια-δίκτυο δημοσιότητα, κάνοντας το θύμα να νιώθει αδύναμο και εκτε-θειμένο.

Η ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑΠαιδική πορνογραφία και Child GroomingΤο διαδίκτυο έχει αναδειχθεί σε ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στα χέρια παιδόφιλων ατόμων, τα οποία χρησιμοποιούν το νέο μέσο για να διανείμουν εικόνες που απεικονίζουν σεξουαλικά κακο-ποιημένα παιδιά, να ανταλλάξουν απόψεις, νομιμοποιώντας τη συμπεριφορά τους (Palmer, Stacey, 2004) και να αναζητήσουν στα chatrooms τα θύματά τους. Τα στοιχεία είναι ιδιαίτερα ανη-συχητικά αναδεικνύοντας τις τεράστιες διαστάσεις που έχει πάρει το πρόβλημα τα τελευταία χρόνια. Eξήντα χιλιάδες παιδιά-θύματα καταμέτρησαν οι υπεύθυνοι πανευρωπαϊκής έρευνας που πραγ-ματοποιήθηκε από το 2001 έως το 2004.7 Μόνο στη Βρετανία του-λάχιστον 7 νέα sites παιδικής πορνογραφίας αναφέρονται καθη-μερινά στις Αρχές, ενώ το άσεμνο υλικό που προβάλλεται σε αυτά είναι όλο και σκληρότερο σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγε το βρετανικό «Ίδρυμα Εποπτείας του Διαδικτύου».8 Στην Ελλάδα, τα τρία τελευταία χρόνια στους ελληνικούς ιστοχώρους έχουν ταχυ-

δρομηθεί 107.572 εικόνες σεξουαλικά κακοποιημένων παιδιών.9 Αυτό που είναι ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι κανέ-νας δεν μπορεί να γνωρίζει ποια είναι και πού βρίσκονται αυτά τα παιδιά. Οι γενικές στατιστικές χρήσης των ιστοσελίδων δείχνουν αύξηση μηνιαίως κατά 15% της παιδικής πορνογραφίας.10 Στον αντίποδα, πληθαίνουν και οι αντιδράσεις, καθώς οι καταγγελίες φτάνουν πλέον διεθνώς τις 9.600 μηνιαίως.

Το διαδίκτυο χρησιμοποιείται με πολλούς τρόπους με στόχο τη σεξουαλική κακοποίηση παιδιών. Ένας διαδεδομένος τρόπος που βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην ανωνυμία του διαδικτύου εί-ναι το λεγόμενο Child Grooming, δηλαδή η διαδικασία κατά την οποία παιδόφιλοι χρησιμοποιούν τα chatrooms προσποιούμενοι ότι είναι ανήλικοι, για να προσελκύσουν παιδιά με στόχο να τα κα-κοποιήσουν.11

Εκτός από την πραγματική βία, η οποία ουσιαστικά διευκο-λύνεται από το ίντερνετ και επιφέρει σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις στα άτομα, υπάρχουν και πιο ήπιες μορφές βίας που εκδηλώνονται και περιορίζονται στον κυβερνοχώρο, όπως, για παράδειγμα, δημοφιλείς ιστοσελίδες που απλώς παραθέτουν βί-αιο περιεχόμενο προς τέρψιν των ενδιαφερομένων και ο κυβερ-νοβανδαλισμός, δηλαδή η καταστροφή ιστοσελίδων, αλλά ακόμα και ηλεκτρονικών χαρακτήρων, όπως έγινε πρόσφατα με τη… δο-λοφονία ενός «avatar»12 στον εικονικό κόσμο Second Life! Η βία, όπως περιγράφεται ανωτέρω, είναι μόνο ένα από τα κυβερνο-εγκλήματα που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια. Τα άλλα εί-ναι η βωμολοχία, η καταπάτηση (π.χ., δεδομένων) και η κλοπή (Slater, 2005).

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΈΙΣΟι αντιδράσεις είναι πολλές, όπως και οι ανησυχίες, όμως σε με-γάλο βαθμό εκδηλώνονται αποσπασματικά και συνήθως έρχονται ως απάντηση σε κάποιο βίαιο περιστατικό. Οι ιθύνοντες εμφανί-ζονται προβληματισμένοι, καθώς η ιδιαίτερη φύση του διαδικτύ-ου καθιστά δύσκολο τον έλεγχο και την καταστολή, ενώ για κάθε τεχνολογία προστασίας που αναπτύσσεται υπάρχει μία άλλη, κα-λύτερη, που την ξεπερνά. Παράλληλα η μεγάλη συζήτηση για την προστασία των προσωπικών δεδομένων αποτελεί συχνά εμπόδιο στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος.

Το 2001 43 κράτη υπέγραψαν διεθνή συνθήκη για την αντιμε-τώπιση των κυβερνοεγκλημάτων (μεταξύ των οποίων και η Ελ-λάδα), μέσω του εναρμονισμού της εθνικής νομοθεσίας, για τη βελτίωση των ερευνητικών τεχνικών και την ενθάρρυνση της συ-νεργασίας μεταξύ των χωρών.13 Ωστόσο τα θέματα της παιδικής πορνογραφίας και η διάδοση ξενοφοβικού περιεχομένου έως πρόσφατα (2006) δεν περιλαμβάνονταν στις διατάξεις της συνθή-κης.14 Παράλληλα και όσο η χρήση του ίντερνετ από παιδιά αυ-ξάνεται (σύμφωνα με εκτιμήσεις, έως το 2011 περίπου 20 εκατ. παιδιά αυτών των ηλικιών θα επισκέπτονται καθημερινώς στην Ευρώπη τον κυβερνοχώρο),15 τόσο εντείνονται οι πιέσεις της Ευ-ρωπαϊκής Επιτροπής προς τα κράτη-μέλη για τη λήψη μέτρων. Η Επιτροπή μελετά σοβαρά την ποινικοποίηση της σεξουαλικής πα-ρενόχλησης των παιδιών μέσω διαδικτύου (child grooming) και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας για την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος με θύματα παιδιά-χρήστες. Δράση κα-λούνται να αναλάβουν και οι δημοφιλείς ιστοσελίδες και δίκτυα

53

54

Βια ΣΤΟ διαδικΤυΟ

κατόπιν πιέσεων από την Ε.Ε. Το Φεβρουάριο 17 σελίδες κοινωνι-κής δικτύωσης, μεταξύ των οποίων το Facebook και το MySpace, υπέγραψαν συμφωνία με στόχο, μεταξύ άλλων, την καταπολέμη-ση του cyber bullying και του grooming. Επίσης το YouTube έχει αρχίσει να μπλοκάρει στις ΗΠΑ βίντεο τα οποία παρακινούν σε βίαιη συμπεριφορά κατόπιν κριτικής που δέχτηκε από γερουσια-στές, ενώ το MySpace υποχρεώθηκε να διαγράψει τους λογαρια-σμούς 90.000 ατόμων που είχε αναγνωρίσει ως επικίνδυνους για σεξουαλική παρενόχληση.

Σημαντική πρωτοβουλία της Ε.Ε. όσον αφορά την πρόληψη εί-ναι το «Safer Internet», που βάζει στο στόχαστρο κυρίως το cyber bullying και την παιδική πορνογραφία. Στόχος του «Safer Internet» είναι να προωθήσει τη γνώση μέσω της ίδρυσης αντίστοιχων εθνι-κών κέντρων. Ενημερωτική δράση αναλαμβάνει επιπλέον και ο ENISA, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Πληροφόρηση και Ασφάλεια στο Διαδίκτυο με έδρα το Ηράκλειο της Κρήτης.

Σε εθνικό επίπεδο, οι δράσεις αφορούν νομοθετικές ρυθμίσεις, πρόληψη (ενημέρωση και ευαισθητοποίηση), όσο και προσπάθει-ες καταστολής. Ενημερωτικά κέντρα έχουν δημιουργηθεί σε πολλές χώρες, παράλληλα με άλλες πρωτοβουλίες, όπως, π.χ., εκστρατεία ενημέρωσης στα δημοφιλέστερα sites κοινωνικών συναναστρο-φών από τη βρετανική κυβέρνηση και η έκδοση οδηγού κατά του Cyber Bullying.16 Στην Ελλάδα έχει δημιουργηθεί η «Safeline», η ελληνική ανοιχτή γραμμή καταγγελιών παράνομου και επιβλαβούς περιεχομένου, η οποία πρόσφατα ανακοίνωσε στατιστικά στοιχεία για το προηγούμενο έτος. Παρατηρείται αύξηση των καταγγελιών κατά 8,2%, συγκριτικά με το 2006, ενώ βάσει των στοιχείων που έχουν συγκεντρωθεί για το έτος 2008 η αύξηση των καταγγελιών αναμένεται να ξεπεράσει το 80%. Στη χώρα μας λειτουργούν και άλ-λες γραμμές, όπως το www.saferinternet.gr και το www.safenet.org.gr. Ωστόσο δράση πρέπει να αναληφθεί και στο επίπεδο της έρευνας. Στο πλαίσιο αυτό, το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων το 2008 έχει ολοκληρώσει έρευνα για τη δημιουργική και ασφαλή χρήση του διαδικτύου από παιδιά και εφήβους.

Όσον αφορά νομοθετικές ρυθμίσεις, αξίζει να αναφερθεί η πρωτοβουλία της βρετανικής κυβέρνησης να χαρακτηρίσει ως παράνομη πράξη τη δημοσίευση πληροφοριών στο διαδίκτυο που προτρέπουν, συμβουλεύουν ή ενημερώνουν τους χρήστες για πιθανούς τρόπους αυτοκτονίας. Έτσι, η αναθεώρηση του Νό-μου περί αυτοκτονίας (1961) βασίζεται στον ισχυρισμό ότι κάθε πράξη που χαρακτηρίζεται παράνομη στο εξω-δικτυακό περιβάλ-λον πρέπει να χαρακτηρίζεται το ίδιο παράνομη και διαδικτυακά.17

Άξια λόγου είναι και η συμφωνία στην οποία κατέληξε η γαλλική κυβέρνηση με τους παροχείς να μπλοκάρουν ιστοσελίδες με πε-ριεχόμενο σχετικό με τρομοκρατία, ρατσισμό και παιδική πορνο-γραφία.

ΑΝΤΙ ΈΠΙΛΟΓΟΥΗ τρομοκρατία, ο ρατσισμός, η αυτοκτονία, η παιδική πορνογρα-φία αποτελούν περίπλοκα κοινωνικά φαινόμενα με πολιτιστικές, πολιτικές και θρησκευτικές προεκτάσεις. Η εκδήλωση αυτών των βίαιων φαινομένων δεν μπορεί να χρεωθεί στο διαδίκτυο, όμως το τελευταίο έχει την ιδιότητα να μεταλλάσσει τη φύση τους, λει-τουργώντας απελευθερωτικά και αποτελώντας εργαλείο στα χέρια ατόμων με αποκλίνουσες συμπεριφορές.

Η έως σήμερα εμπειρία δεν προσφέρει περιθώρια αισιοδοξίας. Παρά τις προσπάθειες που γίνονται και τις τεχνολογικές λύσεις που δοκιμάζονται, είναι σχεδόν αδύνατον οι χρήστες και κυρίως τα παιδιά να προστατευτούν από τους κινδύνους, όπως αναγκά-στηκαν να παραδεχτούν ακόμα και εκπρόσωποι των δημοφιλών ιστοσελίδων Google, Microsoft, Yahoo, Facebook και MySpace. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να παραβλεφθεί και η επιρροή όλων εκείνων που εμπορεύονται τη βία και οι οποίοι θα κάνουν κάθε προσπάθεια να συνεχίσουν την επωφελή για εκείνους δρα-στηριότητα. Αυτό όμως είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα.

Η βία δεν πρόκειται να εξαφανιστεί… ούτε στο διαδίκτυο ούτε στην πραγματική ζωή. Πώς μπορούμε λοιπόν να προφυλαχθούμε από αυτό τον παγκόσμιο ιστό που μπορεί να μετατρέπεται σε ιστό αράχνης, παγιδεύοντας τα πιο ευάλωτα άτομα;

Γεγονός είναι ότι τα άτομα δεν καταναλώνουν παθητικά τα μη-νύματα που μεταδίδουν τα ΜΜΕ· αντίθετα, επιλέγουν ποια μέσα θα καταναλώσουν και ερμηνεύουν τα μηνύματα που λαμβάνουν ανά-λογα με τις προσωπικές τους εμπειρίες, τη θρησκεία, την κουλτούρα τους, την κοινωνική τους θέση και την οικογενειακή τους κατάσταση.

Έτσι, στην εποχή της πληροφορίας και του διαδικτύου, εφόσον νόμοι και τεχνολογία εμφανίζονται αδύναμα, η μόνη λύση είναι να στραφούμε πάλι στις παλιές παραδοσιακές αξίες: στην οικογένεια για να εφοδιάσει τα άτομα με ηθική κληρονομιά, και στην εκπαί-δευση για να παράσχει όλα τα απαραίτητα εργαλεία επιλογής, κα-τανόησης και ερμηνείας των αμέτρητων μηνυμάτων. Η παιδεία και ειδικότερα η παιδεία στα ΜΜΕ αποτελεί ίσως τη μόνη ελπίδα για τη δημιουργία «μεντιακά» ώριμων πολιτών οι οποίοι θα μπορούν να προσαρμόζονται στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον και να ελίσσονται ανάμεσα στους κινδύνους που αυτό φέρει μαζί του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. G.G. Sparks, Cheri W. Sparks (2002), “Effects of Media Violence”, in Media Effects, Advances in Theory and Research,

Lawrence Elbraum Associates. 2 Όπως ο David Buckingham στη Βρετανία και ο Henry Jenkins στις ηΠα.3 http://www.theregister.co.uk/2004/05/10/hate_websites_flourish/ 4 http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/3497263/Teenager-commits-suicide-live-on-internet-as-1500-watch.html5 http://wiki.media-culture.org.au/index.php/Youth_Culture_and_new_Technologies_-_Cyber_bullying6 Σύμφωνα με έρευνα του Pew Internet Project.7 COPInE Project (Combating Paedophile Information networks in Europe).8 Βλ. “η κατάσταση με τα sites παιδικής πορνογραφίας ολοένα και χειροτερεύει” στο ΕνδιάΜΕΣΑ, τχ. 26: 5. 9 http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_28/01/2009_30111010 Global Internet Trend Report.11 αΒΓ-Το αλφαβητάρι του διαδικτύου, Safer Internet Hellas.12 Το avatar είναι ένας εικονικός χαρακτήρας, η αντιπροσώπευση ενός χρήστη στο διαδίκτυο είτε με τρισδιάστατη μορφή (π.χ., σε computer games) ως

εικονίδιο σε internet forums. 13 http://conventions.coe.int/Treaty/En/Treaties/Html/185.htm14 http://en.wikipedia.org/wiki/Convention_on_Cybercrime15 http://www.enisa.europa.eu/16 Βλ. «1 στα 4 παιδιά θύματα παρενόχλησης στο διαδίκτυο» στο ΕνδιάΜΕΣΑ, τχ. 30: 6.17 Βλ. «Βρετανία: Μέτρα κατά της αυτοκτονίας στο διαδίκτυο» στο ΕνδιάΜΕΣΑ, τχ. 49: 6.

ΠΗΓΕΣ• ΕνδιάΜΕΣΑ, δεκαπενθήμερο ενημερωτικό δελτίο του ινστιτούτου

Οπτικοακουστικών Μέσων, τεύχη 26, 30, 49, 52. • Palmer, Tink, Stacey, Lisa (2004), Just one click. Barnardo’s, UK.• Palmer, Tink, Sexual exploitation via the Internet - the clinical

challenges στο Report; Children and Young Person swith Abusive and Violent Experiences Connected to Cyberspace Challenges for Research, Rehabilitation, Prevention and Protection, Swedish Children’s Welfare Foundation and the Working Group for Cooperation on Children at Risk under the Council of the Baltic Sea States, www.barnhuset.com

• Samuel Slater, «The Commodification of Violence on the Internet: An analysis of 166 websites containing commodified violence» στο Internet Journal of Criminology, 2005.

• Thomas, D. and Loader, B.D. (2002). Introduction – cybercrime: law enforcement, security and surveillance in the information age. London: Routledge.

• Wall, D. (1998). «Policing and the Regulation of the Internet», στο Walker, C. (eds.), Criminal Law Review Special Edition. London: Sweet & Maxwell.

• Wilson Samantha, http://www.kidproofusa.com/S• www.safeline.gr• www. theregister.co.uk

Η Επιτροπή μελετά σοβαρά την ποινικοποίηση της

σεξουαλικής παρενόχλησης των παιδιών μέσω διαδικτύου

(child grooming) και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας

για την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος με

θύματα παιδιά-χρήστες. Δράση καλούνται να αναλάβουν και

οι δημοφιλείς ιστοσελίδες και δίκτυα κατόπιν πιέσεων από

την Ε.Ε. Το Φεβρουάριο, 17 σελίδες κοινωνικής δικτύωσης,

μεταξύ των οποίων το Facebook και το MySpace, υπέγραψαν

συμφωνία με στόχο, μεταξύ άλλων, την καταπολέμηση του

cyber bullying και του grooming. Επίσης, το You Tube έχει

αρχίσει να μπλοκάρει στις ΗΠΑ βίντεο τα οποία παρακινούν

σε βίαιη συμπεριφορά κατόπιν κριτικής που δέχτηκε από

γερουσιαστές, ενώ το MySpace υποχρεώθηκε να διαγράψει

τους λογαριασμούς 90.000 ατόμων που είχε αναγνωρίσει ως

επικίνδυνους για σεξουαλική παρενόχληση.

55

* Βιβλιοθηκονόμος του ΙΟΜ56

ΓΟΝΕΙΣ, ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΜΜΕ: ΕΝΑΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΟΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ / Βασιλική Παππά. αθήνα: καστανιώτης, 2008. 174 σσ., 14χ21 εκ., ISBn: 960-03-4783-8. (Βιβλιοθήκη για γονείς).θεματολογία: 1. Μέσα Μαζικής ενημέρωσης και παιδιά • 2. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαί-δευση • 3. Παιδιά—Ψυχολογία • 4. Γονείς και παι-διά • 5. Κουλτούρα • 6. Τηλεόραση • 7. Τηλεθέαση • 8. Βίντεο • 9. DVD • 10. Ηλεκτρονικά παιχνίδια • 11. Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές • 12. Διαδίκτυο (Internet) • 13. Κινητή τηλεφωνία • 14. Βία •15. Ανία • 16. Σχολείο • 17. ΟικογένειαΠώς μπορούν οι γονείς σήμερα να θέσουν υπό έλεγχο τη σχέση των παιδιών τους με τα ΜΜΕ; Πώς μπορούν να τα προφυλάξουν από την ασύδοτη λει-τουργία τους; Οι απαγορεύσεις και οι περιορισμοί συνήθως φέρνουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Το βιβλίο ασχολείται με τα κρίσιμα αυτά ερωτήματα προτείνοντας πρακτικές που αποδεικνύονται πολύ πιο αποτελεσματικές από κάθε απαγόρευση. Πα-ρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα ΜΜΕ σήμερα, αλλά και τις επιπτώσεις τους στην παιδική συμπεριφορά και στη διάπλαση του χα-ρακτήρα των παιδιών. Yποδεικνύει τρόπους με τους οποίους οι γονείς μπορούν να εφαρμόσουν μια «εκπαίδευση των Μέσων», έτσι ώστε να αμ-βλύνουν τις αρνητικές τους συνέπειες στα παιδιά. Τέλος, συνδυάζοντας αυτή την εκπαίδευση με τη διαμόρφωση γονικής ταυτότητας, βοηθά και τους ίδιους τους γονείς να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους και την αποστολή τους.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: Η ΚΑΤΑ-ΝΑΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙ-ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ / William Leiss, Stephen Kline, Sut Jhally & Jacqueline Botterill. επιμ. Στέλιος Παπαθανασόπουλος. Μετάφρ. κά-τια Μεταξά. αθήνα: καστανιώτης, 2008. 793 σσ., 17χ24 εκ., ISBn: 978-960-03-4670-1 (επικοινω-νία και Κοινωνία). Θεματολογία: 1. Επικοινωνία • 2. Διαφήμιση • 3. Μέσα Μαζικής ΕνημέρωσηςΗ εν λόγω έκδοση συμπεριλαμβάνει: 1. Ανάλυση των νέων ζητημάτων, όπως η παγκοσμιοποίηση και το διαδίκτυο. 2. Νέες περιπτώσεις και παραδείγ-ματα στις σύγχρονες στρατηγικές της διαφήμισης. 3. Νέες τάσεις στον κλάδο της διαφήμισης. 4. Ανα-λύσεις στρατηγικής διαφημιστικής επικοινωνίας. 5. Ανίχνευση και εστίαση στις νέες ανάγκες του κατα-ναλωτικού κοινού. 6. Αναλύσεις περιεχομένου. 7. Πορεία και εξέλιξη της διαφήμισης διεθνώς.

ΘΕΜΑΤΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑ-ΦΙΑΣ / Παναγιώτης Κυριακουλάκος. αθήνα: καστανιώτης, 2007. 203 σσ., 14χ21 εκ., ISBn: 978-960-03-4547-6. θεματολογία: 1. κινηματογράφος • 2. Ψηφιακός κινηματογράφος • 3. ΠληροφορικήΤο βιβλίο Θέματα πληροφορικής κινηματογραφίας επικεντρώνεται στις πλέον δημιουργικές εφαρ-μογές αυτού του σύγχρονου οπτικοακουστικού κλάδου. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στα στάδια παραγωγής, στην ιστορία και τη φύση της πληρο-φορικής εικόνας, αναλύει την πρακτική διάστα-ση της δημιουργίας, διεισδύει στο παρασκήνιο

της δημιουργικής πράξης και περιγράφει εφαρ-μογές στην αρχιτεκτονική, στον κινηματογράφο, στην αστρονομία και στην παραγωγή παιχνιδιών, με σκοπό να καταδείξει το εύρος των δυνατοτή-των που προσφέρονται στους τεχνίτες της ψη-φιακής εικόνας.

ΑΓΓΛΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΑΓΓΛΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΡΩΝ: ENGLISH-GREEK AND GREEK-ENGLISH DICTIONARY OF LAW TERMS / H. Caratzas & H. Zombola. αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2003. 524 σσ., 14χ21 εκ., ISBn: 978-960-272-196-4. θεματολογία: 1. δί-καιο–εγκυκλοπαίδειες και λεξικά. Το παρόν λεξικό είναι συλλογικό έργο εμπεριστα-τωμένης επιστημονικής έρευνας και σκοπεύει να καλύψει το ουσιαστικό κενό κατά τρόπο αποτελε-σματικό. Πλούσιο σε λέξεις, με πολλά παραδείγμα-τα και ιδιωματικές εκφράσεις, φιλοδοξεί να προ-σφέρει στον Έλληνα νομικό, τον επιχειρηματία, τον αλληλογράφο ένα χρήσιμο βοήθημα, για την καλύτερη αντιμετώπιση υποθέσεων με διεθνές εν-διαφέρον. Περιλαμβάνει παράρτημα λατινικών νο-μικών όρων, καθώς και το Σύνταγμα της Ελλάδας 1975/1986/2001, όπως τροποποιήθηκε το 2001 μεταφρασμένο και στην αγγλική γλώσσα.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΕΠΙΤΡΕΠΕΤΑΙ ΝΑ ΒΛΕΠΟΥΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ: ΟΙ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕ-ΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ / Jan-Uwe Rogge. Μτφρ. Ίρμχιλντ Στάινερ & κατερίνα Με-γαλογένη. αθήνα: θυμάρι, 2007. 256 σσ., 14χ21 εκ., ISBn: 978-960-349-112-5. (αγωγή : Νηπι-ακή και παιδική ηλικία. 13) θεματολογία: 1. Τη-λεόραση και παιδιά • 2. Ψυχολογία • 3. Οικογέ-νεια • 4. ΑνατροφήΔεν θέλω το παιδί μου να γίνει «τηλεορασάκιας» - αλλά: - Πότε βλέπουν πολύ τηλεόραση τα παιδιά; - Γιατί τα παιδιά θέλουν να βλέπουν μόνα τους τις παιδικές εκπομπές - χωρίς την παρουσία των με-γάλων; - Μιμούνται τα παιδιά τη βία που βλέπουν στην οθόνη; - Μετατρέπει η διαφήμιση τα παιδιά μας σε παθητικούς δέκτες και καταναλωτές των «προϊόντων» της ΤV; - Γιατί οι τηλεοπτικοί ήρωες ασκούν τέτοια γοητεία στα παιδιά; - Θα ήταν κα-λύτερα να μη βλέπουν τα παιδιά ειδήσεις; - Προ-καλεί εξάρτηση και ο υπολογιστής; Με βάση την πολύχρονη επαγγελματική του πείρα, ο Dr. Jan-Uwe Rogge μας δίνει αρκετές πρακτικές συμβου-λές για μια πιο χαλαρή σχέση με την τηλεόραση. Οι προτάσεις του έχουν ήδη εφαρμοστεί με επι-τυχία από χιλιάδες γονείς και παιδαγωγούς, για δύο κυρίως λόγους: Πρώτον: Δεν πυροβολεί την τηλεόραση (αφού σχεδόν όλοι τη βάζουν στο σπίτι τους). Δεύτερον: Από τις σελίδες του παρελαύνουν οι πολύχρωμες κρίσεις των παιδιών, από νηπια-κή έως και εφηβική ηλικία. Και οι ανησυχίες των γονιών με τους προβληματισμούς τους.

ΟΔΗΓΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ INTERNET: ΣΥΝΟ-ΠΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΧΡΗΣΗΣ GOOGLE & YAHOO: ΟΛΟΣ Ο ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ WEB / Κώ-στας Βασιλειάδης. αθήνα: εκδόσεις Νέων Τε-

χνολογιών, 2006. 543 σσ., 12χ17 εκ., ISBn: 960-8105-93-5. θεματολογία: 1. διαδίκτυο (Internet) • 2. ΟδηγοίΈνας εύχρηστος οδηγός αναζήτησης Ιστοσελίδων του ελληνικού Internet. Περιέχει : - Συνοπτικό Οδη-γό Χρήσης Google & Yahoo - Όλο το χώρο του ελ-ληνικού Web - Πάνω από 22.000 διευθύνσεις!

ΑΝΤΙ ΝΑ ΒΛΕΠΕΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ...: ΣΥΜΒΟΥ-ΛΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΕΤΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΠΟΥ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΒΛΕΠΟΥΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ: ΚΟΛ-ΠΑ ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΣ / Anna Huete. αθήνα: εκδόσεις καλοκάθη, 2008. 120 σσ., 14χ21 εκ., ISBn: 978-960-396-386-8. θεματολογία: 1. Τηλεόραση και παιδιά.Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν ότι τα παιδιά στις σύγχρονες κοινωνίες περνούν περισσότερες από τρεις ώρες ημερησίως μπροστά στην τηλε-όραση. Οι παιδαγωγοί προειδοποιούν ότι αυτή η κακή συνήθεια ευνοεί την παχυσαρκία, τα προ-βλήματα όρασης αλλά και την παθητικότητα στις μικρότερες ηλικίες. Τί μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό; Αυτό το βιβλίο παρέχει στα παιδιά πολλές εναλλακτικές απέναντι στην τηλεόραση και τα βι-ντεοπαιχνίδια. Οι προτάσεις του μας επιτρέπουν να απολαμβάνουμε εποικοδομητικά το χρόνο μας μαζί τους, ενώ τους δίνουν τη δυνατότητα ακόμα και να διασκεδάσουν μόνα τους, καθώς μαθαίνουν. Αυτό το εγχειρίδιο περιλαμβάνει, πάντα μέσω του παιχνιδιού, ελκυστικές δραστηριότητες όπως είναι η δημιουργία ενός κόμικ, η κατασκευή ενός τηλε-φώνου ή η κατανόηση των φάσεων της σελήνης. Αντί λοιπόν να ανάψουν το «χαζοκούτι», τα παιδιά 4-12 ετών ανακαλύπτουν, επικοινωνούν και μα-θαίνουν: - απλές και διασκεδαστικές κατασκευ-ές - παιχνίδια που μπορούν να παίξουν μέσα στο σπίτι - εύκολες συνταγές μαγειρικής - ακίνδυνα επιστημονικά πειράματα.

ΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ / Anne Huet. επιμ.Μαρία Γαβαλά. Μεταφρ. ειρήνη Πυρπάσου. αθήνα: Πατάκη, 2008. σσ. 100, 21χ14 εκ., ISBn: 978-960-16-2520-1. θεματολογία: 1. Σενάρια–κινηματογραφικάH συγγραφέας εξηγεί ότι το σενάριο αποτελεί, σε κάθε περίπτωση, το σημείο εκκίνησης της ταινίας· όλοι προστρέχουν σε αυτό κάποια στιγμή, ο πα-ραγωγός, οι χρηματοδότες, οι ηθοποιοί, οι σκη-νοθέτες και οι τεχνικοί. Βασιζόμενη σε ταινίες που αποτελούν σημεία αναφοράς, τόσο στον κλασικό όσο και στο σύγχρονο κινηματογράφο, από τη χολι-γουντιανή ταινία του Hitchcock «Στη σκιά των τεσ-σάρων γιγάντων» έως το «Millenium Mambo» του Ταϊβανού σκηνοθέτη Hou Hsiao-hsien, περνώντας από τη Nouvelle Vague και τα «400 χτυπήματα» ή την ταινία του Kubrick «Μάτια ερμητικά κλειστά», η συγγραφέας ανοίγει δρόμους προτείνοντας σχέ-δια πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Η μελέτη κα-ταλήγει σε μια ανοιχτή επιστολή της συγγραφέως προς τους μαθητευόμενους σεναριογράφους, που αποτελεί ένα μικρό συνοπτικό οδηγό ερωτημάτων τα οποία πρέπει να τεθούν προτού πιάσουμε στα χέρια μας την πένα.

ΕΚΔΟΣΕιΣ ΠΟΥ ΠΑρΕλΑΒΕ ΤΟ ιΟΜ • ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΦωτΕιΝή ΚωΝΣτΑΝτΑρΑ *