TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ … · ATTİLA İLHAN’IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN İKİLEMELER Yasemin ÇÜRÜK Yüksek Lisans Tezi, Türk

TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ATTİLA İLHAN’IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN

İKİLEMELER

Yasemin ÇÜRÜK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/ 2009

TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI


İKİLEMELER

Yasemin ÇÜRÜK

Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/ 2009

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,

Bu çalışma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında

YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN

(Danışman)

Üye: Prof. Dr. A. Deniz ABİK

Üye: Yrd. Doç. Dr. Faruk YILDIRIM

ONAY

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.

...../..../2009

Doç. Dr. Azmi YALÇIN

Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil

ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri

Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.

ii

ÖZET


İKİLEMELER

Yasemin ÇÜRÜK

Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN

Şubat 2009, 418 sayfa

Bu çalışmada ikilemeler, çok yönlü olarak incelenmiştir. Çalışmanın amacı,

Türkçenin her döneminde kullanılmış olan bu anlatım biçimi ile ilgili sorunları tespit

edip çözümler üretmektir.

Giriş bölümünde, ikileme için kullanılan terimler üzerinde durulmuş ve

hangisinin tercih edildiği belirtilmiştir. Ayrıca ikilemenin tanımı yapılmış, diğer

araştırmacıların tanımlarına değinilmiş, tanımların ortak ve farklı noktaları belirtilmiştir.

Bu bölümde bu çalışmada yapılan tasnifle ilgili bilgi de verilmiştir.

Çalışmanın inceleme bölümünde, ikilemeler esas olarak yapı, anlam, ses ve söz

dizimi bakımından incelenmiştir. Ayrıca ikilemeleri oluşturan sözcüklerin türleri ve

kökenleri üzerinde de durulmuştur.

Çalışmanın sonuç bölümünde ise ikilemelerle ilgili elde edilen veriler hakkında

saptamalar ve yorumlara yer verilmiştir. Ayrıca taranan metinden çıkan ikilemelerin

sayısı verilmiş ve bu sayılar oransal olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: İkilemeler, Yineleme, Yapı, Anlam, Söz Dizimi.

iii

ABSTRACT

REDUPLICATIONS USED IN 'KURTLAR SOFRASI' A NOVEL BY ATİLLLA

İLHAN

Yasemin ÇÜRÜK

Master Thesis, Turkish Language and Literature Department

Supervisor: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN

February 2009, 418 pages

Within this study, reduplications have been researched and studied from various

aspects. The purpose of the study is to determine the problems of this phraseology and

to find solutions.

In the entry part, is focused on the terms which are used for reduplication duals

and remarked the ones which are preferred to be used. Besides, reduplication dual is

defined, the definitions of other reserchers are dealed with comparing the common and

different points. In this part, is also given information about classification created in

with this study.

In the investigation part, reduplication duals are investigated mainly by

structure, meaning, phonem and syntax. Additionally, the form and the roots of the

words which compose the reduplication duals are dealed.

In the conclusion part, is given place to the determinations and commentaries on

the data gained about reduplication dual. Besides, the number of the reduplication duals

used in the scanned text is given. The number is rated in proption.

Key words: Reduplication/ Reduplication Duals, Repetition, Structure, Meaning,

Syntax.

iv

ÖNSÖZ

Türkçede ikilemeler, hep kullanılan ancak buna rağmen tamamiyle

çözümlenmemiş sorunları olan bir anlatım biçimidir. Bu nedenle de ikileme üzerinde

pek çok araştırmacı çalışma yapmıştır ve yapmaya da devam edecektir.

Bu çalışmanın amacı, bir eserin bütün örneklerinden hareket ederek, ikilemeler

konusunu bütün yönleriyle yeniden değerlendirmektir. Bu nedenle Attila İlhan’ın

Kurtlar Sofrası adlı romanını, üslubunda yer alan ikilemeleri taramak suretiyle

inceledik. Tespit ettiğimiz ikilemeler, Attila İlhan’ın üslup özelliklerini yansıtması

açısından da önemlidir. Neticede, ikileme konusunda böyle bir çalışma ortaya çıkmış

oldu.

Sonuç olarak bu çalışma sırasında bana destek olan aileme, arkadaşlarıma ve en

önemlisi çıktığım bu yolda çıkmaza düştüğümde, yolumu kaybettiğimde bana yol

gösteren danışmanım Prof. Dr. Mehmet Özmen’e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca

Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu, FEF 2007 YL 36 numaralı bu çalışmayı

desteklemiştir.

v

İÇİNDEKİLER

ÖZET……………………………………………………………………………………….ii

ABSTRACT……………………………………………………………………………….iii

ÖNSÖZ……………………………………………………………………………………..iv

KISALTMA LİSTESİ…………………………………………………………………...xiii

GİRİŞ……………………………………………………………………………………….1

BİRİNCİ BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN YAPILARI

1.1. Basit Kelimelerden Oluşan İkilemeler…………………………………………...........12

1.2. Türemiş Kelimelerden Oluşan İkilemeler…………………………………………......22

1.2.1. +lı / +lu İle Kurulmuş Olan İkilemeler…………………………………….......22

1.2.2. +sız / +suz İle Kurulmuş Olan İkilemeler……………………………………...27

1.2.3. Biri +lı Diğeri +sız İle Kurulmuş Olan İkilemeler……………………………..30

1.2.4. –k Yapım Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler …………………………………..32

1.2.5. Diğer Yapım Ekleriyle Kurulmuş Olan İkilemeler…………………………….34

1.3. Eski Türkçede İşletme Veya Yapım Eki Almış Olup Günümüzde Basit Olarak

Algılanan Yapılardan Oluşan İkilemeler……………………………………………38

İKİNCİ BÖLÜM

İŞLETME EKİ ALMIŞ İKİLEMELER

2.1. İsim İşletme Eki Almış İkilemeler………………………………………………….....43

2.1.1. Belirtme Durumu Eki Almış İkilemeler………………………………………...43

2.1.2. Yönelme Durumu Eki Almış İkilemeler………………………………………..46

2.1.3. Bulunma Durumu Eki Almış İkilemeler………………………………………..49

2.1.4. Çıkma Durumu Eki Almış İkilemeler…………………………………………..50

vi

2.1.5. Çokluk Eki Almış İkilemeler…………………………………………………...51

2.1.6. İyelik Eklerini Almış İkilemeler………………………………………………..51

2.1.7. Tamlama Durumu Eki Almış İkilemeler……………………………………….54

2.2. Fiil İşletme Eki Almış İkilemeler…………………………………………………......54

2.2.1. İsim-fiil Eki Almış İkilemeler………………………………………………….54

2.2.1.1. –Iş/-Uş Ekiyle Kurulmuş İkilemeler…………………………………...55

2.2.1.2. –mA Ekini Almış İkilemeler…………………………………………...56

2.2.2. Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler………………………………………………….55

2.2.2.1. –Ar….-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler.……………………………56

2.2.2.2. –An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler………………………………..60

2.2.2.3. –mAz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler……………………………….61

2.2.2.4. –mIş/ -mUş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler………………………..61

2.2.2.5. –r Ekiyle Kurulan İkilemeler………………………………………….61

2.2.3. Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler…………………………………………………..62

2.2.3.1. –A zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler…………………………………...62

2.2.3.2. –Ip/ -Up Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler…………………………......68

2.2.4. Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler…………………………………………...70

2.2.4.1. Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler …………………………………...70

2.2.4.2. Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler…………………………….….71

2.2.4.3. Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler…………………………...71

2.2.4.4. Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler………………………….72

2.2.4.5. Emir Çekiminde Olan İkilemeler……………………………………....72

2.2.4.6. Şart Eki Almış İkilemeler………………………………………………73

2.2.4.7. Ek-fiil Almış İkilemeler……………………………………………......73

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FARKLI OLUŞUMLU İKİLEMELER

3.1. Bağlaçlı İkilemeler…………………………………………………………………….75

3.2. Sorulu İkilemeler………………………………………………………………………76

vii

3.3. Üçlemeler……………………………………………………………………………...76

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SIRALAMA KURALLARI

4.1. Ses Düzeni Bakımından Sıralama Kuralları……………………………………….78

4.1.1. Ünlü Kuralları…...…………………………………………………………..78

4.1.1.1. a/e ……u/ü Yapısında Olan İkilemeler…………………………….78

4.1.1.2. u/ü……a/e Yapısında Olan İkilemeler…………………………….83

4.1.1.3. a/e...….a/e Yapısında Olan İkilemeler………………………….......84

4.1.1.4. a/e……ı/i Yapısında Olan İkilemeler…………………………….....89

4.1.1.5. i…….a/e Yapısında Olan İkilemeler………………………………..91

4.1.1.6. a/e……o/ö Yapısında Olan İkilemeler……………………………..92

4.1.1.7. ı/i..…ı/i Yapısında Olan İkilemeler……………………………...…95

4.1.1.8. u/ü…..u/ü Yapısında Olan İkilemeler……………………………….96

4.1.1.9. i……ü Yapısında Olan İkilemeler………………………………….98

4.1.1.10. ö……..a/e Yapısında Olan İkilemeler………………………….....99

4.1.1.11. o…..u Yapısında Olan İkilemeler………………………………...100

4.1.2. Ünsüz Kuralları…………………...………………………………………..101

4.1.2.1. İkinci Sözcüğü p- Veya b- İle Başlayan İkilemeler……………….101

4.1.2.2. m’li İkilemeler……………………..……………………………....106

4.1.3. Ünlü- Ünsüz Kuralları……………………………...………………………107

4.1.3.1. Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden, Ünlüyle Başlayandan Ünsüzle

Başlayana Doğru Sıralanan İkilemeler……………….…………...108

4.1.3.2. Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden Kurulu İkilemelerden Son Sesi Ünlü

İle Biten Sözcüğün Ünsüz İle Bitenden Önce Gelmesi…………...113

4.1.4. Hece Sayısı Bakımından Sıralama Kuralları……………………………....115

4.1.4.1. Az Heceliden Çok Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler…………115

4.1.4.2. Çok Heceliden Az Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler…………120

4.2. Anlam Bakımından Sıralama Kuralları……………………………………………...120

viii

4.2.1. Olumludan Olumsuza Doğru Sıralanan İkilemeler………………………….121

4.2.2. Anlam Bakımından Azdan Çoğa Doğru Sıralanan İkilemeler………………126

4.2.3. Anlamı Çok Bilinenden Az Bilinene Veya Unutulana Doğru Sıralanan

İkilemeler…...................................................................................................127

4.2.4. Temel Kavramdan Yardımcı Kavrama Doğru Sıralanan İkilemeler………..131

4.2.5. Öncekinden Sonrakine Doğru Sıralanan İkilemeler………………………....133

4.2.6. Bir İşin İlk Evresinden Son Evresine Göre Sıralanan İkilemeler…………....134

BEŞİNCİ BÖLÜM

SES DÜZENİ BAKIMINDAN İKİLEMELER

5.1. Ön Sesin Tekrarıyla Oluşan İkilemeler……………………………………………....137

5.2. Son Ses Benzerliği Olan İkilemeler.…………………………………………………141

5.3. İç Ses Benzerliği Olan İkilemeler…….……………………………………………...143

5.4. Ses Benzerliği Olmayan İkilemeler………………………………..………………...146

ALTINCI BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN TÜRLERİ

6.1. Adlardan Oluşan İkilemeler…………………………………………………….........149

6.2. Sıfatlardan Oluşan İkilemeler………………………………………………………..164

6.3. Eylemlerden Oluşan İkilemeler………………………………………………………176

6.3.1. İsim-fiil Eki Almış İkilemeler…………………………………………………176

6.3.1.1. Iş/- Uş Ekiyle Kurulmuş İkilemeler………………………………….176

6.3.1.2. –mA Ekini Almış İkilemeler……………………………………...….177

6.3.2. Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler………………………………………………....177

6.3.2.1. –Ar….-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler…………….……………..177

6.3.2.2. –An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler………………………………..182

6.3.2.3. –mAz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler……………………………...182

ix

6.3.2.4. –mIş/ -mUş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler…………………….183

6.3.3. Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler……………………………..………………183

6.3.3.1. –A zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler…...…………………………...183

6.3.3.2. –Ip/ -Up zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler…………………………190

6.3.4. Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler……………………………..………194

6.3.4.1. Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler …………………………….…194

6.3.4.2. Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler………………………….195

6.3.4.3. Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler.…………………….196

6.3.4.4. Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler……………………197

6.3.4.5. Emir Eki Almış İkilemeler……………………………………….197

6.3.4.6. Şart Eki Almış İkilemeler………………………………..……….197

6.4. Zamirlerden Oluşan İkilemeler...…………………………………………………….198

6.5. Zarflardan Oluşan İkilemeler………………………………………………………..200

6.6. Edatlardan Oluşan İkilemeler.………………………………………………………201

6.7. Ünlemlerden Oluşan İkilemeler..……………………………………………………202

YEDİNCİ BÖLÜM

KÖKENLERİ BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLER

7.1. Türkçe Sözcüklerden Oluşan İkilemeler……………………………………………..203

7.2. Biri Türkçe Diğeri Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler………………………..238

7.3. Biri Türkçe Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler………………………...239

7.4. Her İkisi de Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler…………………………….....240

7.5. Her İkisi de Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler……………………………..….244

7.6. Biri Arapça Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler...………………….........249

7.7. Diğer Dillerden Giren Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler………………………....250

7.7.1. Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler…..……………………………..251

7.7.2. Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler………..……………………….251

7.7.3. İngilizce Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler…..……………………………..252

7.7.4. İtalyanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler…..……………………………..253

x

7.7.5. Latince Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler….……………………………….253

7.8. Biri Arapça Diğeri Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler…………….……253

7.9. Biri Türkçe Diğeri Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler….…………….....253

SEKİZİNCİ BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN KELİMELERİN ANLAM İLİŞKİSİ

8.1. Aynı kelimenin tekrarından oluşan ikilemeler……………………………………….255

8.2. Eş anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler……………………………………..........268

8.3. Yakın anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler………………………………………270

8.4. Zıt anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler…………………………………………..274

8.5.Birbirleriyle Anlam Bütünlüğü Oluşturan/ Bir Bütünün Parçaları Şeklinde Olan

İkilemeler………………………………………………….…………………………277

8.6. Biri Olumlu Diğeri Olumsuz Kelimelerden Oluşan İkilemeler……………………...284

DOKUZUNCU BÖLÜM

KULLANIM SIKLIĞI BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN

KELİMELER

9.1.Biri Sık Kullanılan Diğeri Kullanımdan Düşmüş Kelimelerden Oluşan

İkilemeler…………………………………………………………………………….290

9.2. İkisi de Az Kullanılan Kelimelerden Oluşan İkilemeler…………………………….292

ONUNCU BÖLÜM

ANLAM OLARAK İŞLEVLERİ

10.1. Güçlendirme………………………………………………………………………...301

10.2. Sıralama……………………………………………………………………………..332

xi

10.3. Abartma……………………………………………………………………………..334

10.4. Çoğaltma……………………………………………………………………………335

10.5. Birliktelik/ Beraberlik……………………………………………………………...340

10.6. Yaklaşma…………………………………………………………………………...341

10.7. Belirsizlik……………………………………………………………………..........342

10.8. Alaycılık…………………………………………………………………………….344

10.9. Telaş/ Sabırsızlık……………………………………………………………………345

10.10. Kesinlik……………………………………………………………………………345

10.11. Acıma……………………………………………………………………………...346

10.12. Kızgınlık…………………………………………………………………………..346

10.13. Devamlılık ………………………………………………………………………..346

10.14. Sonsuzluk…………………………………………………………………………347

10.15. Açıklama…………………………………………………………………….........347

ON BİRİNCİ BÖLÜM

SÖZ DİZİMİ AÇISINDAN İKİLEMELER

11.1. Kelime Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler.………………………………………348

11.1.1.Sıfat-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler………………………………348

11.1.2. Zarf-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler………………………………350

11.1.3. İsim-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler……………………………..360

11.2. Cümle Öğesi Olarak Kullanılan İkilemeler……………………………………..….360

11.2.1.Yüklem Olarak Kullanılan İkilemeler………………………………………361

11.2.1.1. Fiil Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler…………361

11.2.1.2. İsim Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler..………364

11.2.2. Özne Olarak Kullanılan İkilemeler……………………………………....364

11.2.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler……………………………366

11.2.4. Bağımsız Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler………………………….369

11.2.5. Nesne Olarak Kullanılan İkilemeler…..…………………………………..370

11.2.6. Zarf Tümleci Olarak Kullanılan İkilemeler……………………………...372

xii

ON İKİNCİ BÖLÜM

HİÇBİR GRUBA GİRMEYEN İKİLEME BENZERİ YAPILAR 400

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SONUÇ…………………………………………………………………………………..405

KAYNAKÇA……………………………………………………………………………414

ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………..…418

xiii

KISALTMA LİSTESİ

bk : Bakınız

C : Cilt

Çev : Çeviren

DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

S : Sayı

ss : Sayfa Sayısı

TDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı

TDK : Türk Dil Kurumu

1

GİRİŞ

İkileme, pek çok dilde kullanılan bir anlatım biçimidir. Anlamı

kuvvetlendirmek, vurgulamak ve güzelleştirmek için aynı sözcüğün tekrar edilmesi

veya eş, yakın ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla ikilemeler elde

edilir. Temel amaç, anlamı kuvvetlendirmektir.

İkileme, geniş bir alana sahip olan konulardan biridir. Böyle olunca da

incelenmemiş alanlar ve çözümlenmemiş problemlerle karşılaşılmaktadır. Bu

problemlerden biri, terim konusudur. Çünkü ikileme için farklı terimler üretilmiştir.

Osmanlıcada “atf-ı tefsiri, terkib-i ihtimali veya mühmelât”, İngilizcede “reduplication

veya reduplication dual”, Fransızcada “hendiadyoin, redouplement” ve Almancada

“verdoppelung, zwillingformen, hendiadyoin” gibi terimler kullanılırken Türkçede de

“hendiadyoin, tekrar, yineleme, kelime koşması, ikizleme, koşma, koşaç ve ikileme”

terimlerine rastlanır. Ancak bu kadar çok terimin kullanılması terim karışıklığına yol

açmıştır. Son dönemlerde ise yaygın olarak “ikileme” teriminin kullanıldığı

görülmektedir.

İkileme, pek çok farklı çalışmada farklı biçimlerde tanımlanmıştır. Türkçe

Sözlük’te “Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanması, anlamları birbirine

yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılması: yavaş

yavaş, irili ufaklı, aşağı yukarı gibi.” (2005, 948) ; Ahmet Topaloğlu’nun terimler

sözlüğünde “Anlama güç katmak amacıyla kelimelerin veya bazı seslerin tekrarlanması;

bu şekilde yapılan kelime öbeği.” (1989, 87); Berker Vardar’ın terimler sözlüğünde ise

“Anlama güç katmak amacıyla bir birimi, seslemi yineleme, aralarında benzerlik

bulunan birimleri art arda kullanma: ölen ölene, güzel güzel, ev mev, vb.” (1988, 125)

şeklinde bir tanımlama yapılmıştır. İkileme üzerine önemli bir çalışma yapmış olan

Vecihe Hatipoğlu, ikilemeyi “Anlamı güçlendirmek için, aynı sözcüğün tekrar edilmesi

veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki

sözcüğün yan yana kullanılması.” (1971, 9) durumu olarak nitelendirmiştir. Muharrem

Ergin, “Tekrarlar aynı cinsten iki kelimenin arka arkaya getirilmesi ile meydana gelen

kelime gruplarıdır. Tekrarı meydana getiren iki kelimenin tekrara iştiraki tamamiyle

birbirine eşittir (fonksiyon, şekil, vurgu). Eksiz yan yana gelirler ve her iki kelime de

kendi vurgusunu taşır.” (1972, 377- 379); Ağakay, “Türkçedeki olay, çoğu yeni kavram

anlatmak veya belli bir kavrama değişik bir renk vermek üzere birbirine koşulan iki

2

kelimeden tek bir kuruluş, temelli, anlamca bağımsız bir kuruluş türetmek yolunda bir

yapı yöntemidir.” (1988, 98); Kaya Bilgegil, “Araya hiçbir ek girmeksizin aynı cinsten

iki kelimenin tekrarıyla hasıl olan gruplar, ikizlemeleri teşkil eder.” (1982, 162- 163);

Mehmet Hengirmen, “Anlatımı daha güzel ve etkili bir duruma getirmek için aralarında

ses benzerliği bulunan yakın, aynı ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasına

ikileme denir.” (1995, 400- 409) şeklinde ikilemeyi tanımlamışlardır.

İkileme üzerine yapılan en kapsamlı çalışmalardan biri Vecihe Hatipoğlu’nun

“İkileme” adlı kitabıdır. Hatipoğlu, bu çalışmasında ikilemeyi on dört ana başlıkta

incelemiştir. Bu çalışmanın önsözünde ikilemeyi tanımlayıp ikilemenin tarihçesini

veren Hatipoğlu, birinci bölümde ikilemelerin genel özellikleri üzerinde durmuştur.

Genel özelliklerin ilki ses benzerliğidir. İkilemelerde ses benzerliğini “ İkilemelerin

kurulmasında, ses benzerliğinin önemi ve etkisi büyüktür. İkilemeleri kuran sözcüklerin

çoğunda, önseste veya sonseste ses benzerliği vardır. Kısaca Türk düşüncesi, ikilemeleri

kurarken kafiye arar. Ünlü uyumları, ünsüz benzeşmeleri gibi, ikilemede de ses

benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır. Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken

ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir yahut sesleri birbirine yakın olan, biribirni

andıran sözcükler yan yana kullanılır.” sözleriyle açıklar. Çalışmasının bu bölümünde

önseste benzerlik, son seste benzerlik, ikilemelerdeki sözcükler arasında ünlü kuralları,

ikilemelerde kalıplaşma, ikilemelerdeki sıra kalıplaşması, ikilemelerde kalıplaşmanın

sürdürülmesi, ikilemelerde kalıplaşmayı perçinleyen etkenler, ikilemelerde az heceli

sözcüğün önce gelişi, ikilemede ünlü ile başlayan sözcüğün önce gelişi, ikilemelerde

Türkçe sözcüklerin önce gelişi, ikilemede “b-“ veya “p-“ ile başlayan sözcüklerin sonra

gelişi, sözcük yapısı bakımından ikileme türleri, Türkçe sözcüklerden ikileme, Türkçe

ve yabancı sözcüklerden ikileme, yabancı sözcüklerden ikileme, sayılardan ikileme,

tamlamadan ikileme, m-‘li ikileme olmak üzere incelemesine devam eder (Hatipoğlu,

1971). Hatipoğlu, önseste ve sonseste benzerliği açıkladığı bölümde verdiği örneklerle,

bu benzerliğin aslında aynı seslerin yinelenmesi olduğunu da göstermektedir. Hatta

önses benzerliğini şöyle açıklar: “Önseste benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin

başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır: ‘cümbür cemaat, çul çaput, çerden çöpten,

…vs.’” Aynı durum, sonses benzerliği için de söz konusudur. Farklı olan ise sonses

benzerliğinin son ek benzerliği ile sağlanmasıdır. Hatipoğlu, ikilemelerdeki sözcükler

arasında ünlü kurallarını, birinci sözcüğün ilk hecesinde a sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk

hecesinde u sesi; birinci sözcüğün ilk hecesinde kalın, düz, dar ünlü varsa bütün

hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunması durumu olarak

3

açıklamaktadır. Ayrıca çalışmasında, ikilemelerdeki sıralama ve kalıplaşma kurallarına

da değinmiştir. İkilemelerin kalıplaşmış bir yapısı olduğunu ve bu yapının bazı örnekler

dışında değişmeyeceğini belirtir. Kalıplaşmayı perçinleyen etkenlerden de söz eder. Ona

göre, az heceli sözcük, ünlü ile başlayan sözcükler, Türkçe sözcükler önce, b- veya p-

ile başlayan sözcükler sonra gelir. Bu bir sıralama kuralıdır. Hatipoğlu, sözcük yapısı

bakımından ikilemeleri incelediği kısımda, Türkçe ve yabancı sözcüklerden oluşan

ikilemelerin yanı sıra, sayılardan, tamlamadan oluşan ve m’li ikilemeleri de ele almıştır.

Tamlamadan ikileme olarak değerlendiği örneklerle ilgili yaptığı açıklamalar dikkat

çekicidir. Hatipoğlu, tamalamadan oluşan ikilemeyi, “Aynı sözcükten kurulu belirtisiz

tamlama biçimindeki ikilemeler, anlamı en son sınırına kadar pekiştirerek arttırırlar,

güçlendirirler: ‘büyükler büyüğü Atatürk’, ‘kahramanlar kahramanı Fatih’, ‘arslanlar

arslanı Ali’, ‘güzeller güzeli bir kız’ vb.” şeklinde açıklar. Ancak örneklere

bakıldığında, bu yapıların ikileme olup olmadığı konusunun tartışmaya açık olduğu

görülmektedir. Hatipoğlu, aralıklı ikilemeler konusunu da işler. Ona göre, bağlaçlı ve

sorulu ikilemeler aralıklı ikilemelere örnek teşkil eder. Üçleme konusuna değinen

Hatipoğlu üçlemenin, aynı kökten veya gövdeden kurulan bir ikilemeyle aynı kökün

veya gövdenin eylem biçiminin, birlikte kullanılması durumu olduğunu belirtmektedir.

“sürüm sürüm sürünmek, çın çın çınlamak, çatır çatır çatlamak,..vb” örnekleri üçleme

olarak kabul eder. Ayrıca ikilemelerde araya başka sözcüklerin girdiği örneklerin

olduğunu açıkladığı ayrı ikileme başlıklı bölümde bu konuya şöyle açıklık getirmiştir:

“İkilemenin etkisi Türkçede o kadar yaygındır ki, araya başka sözcükler de girse

ikileme sürdürülür ve anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek için, aradaki sözlerden de

yardım görerek ikilemeye devam edilir.” (Hatipoğlu, 1971). Ayrıca Hatipoğlu, üç aşağı

beş yukarı gibi örnekleri de aralıklı ikileme olarak kabul etmektedir. İkileme ve

yineleme kavramlarına da değinen Hatipoğlu, ikilemenin anlamı güçlendirmek,

pekiştirmek için, çağrışıma dayanan psikolojik bir olayın dilimizdeki yansıması

olduğunu belirtir. Yinelemeyi tanımlamamakla birlikte, yinelemeyi aynı sözcüğün veya

yapının tekrarı olarak kabul eder ve bazı yinelemeleri ikileme benzeri yapılar olarak

görür. İkileme ve bağlaçlı tamlamaları da kıyaslayan Hatipoğlu, bağlaçlı tamlamanın

sınırlı ve belirli, ikilemenin ise bağlaçlı tamamlaya benzer yönleri olmakla beraber daha

geniş sınırlı ve esnek anlamlı olduğunu belirtir. Aradaki farkı ise aynı sözcüklerden

kurulan ikilemelerden bağlaçlı tamlama yapılamaz, ayrı sözcüklerden kurulan

ikilemelerin çoğu da “ve” bağlacı ile kullanılamaz; kullanılırsa anlam derhal değişir:

‘belli başlı’ yerine ‘belli ve başlı’, ‘katır kutur’ yerine ‘katır ve kutur’, ‘saçma sapan’

4

yerine ‘saçma ve sapan’ denilemez, denilirse bambaşka anlamlar ortaya çıkar ve ayrı

sözcüklerden kurulmuş bazı ikilemelerin ‘ve’ ile bağlaçlı tamlama biçimine girebileceği

sanılır, şeklinde üç madde halinde sıralar.Hatipoğlu, ikilemeleri sözcük türü bakımından

da incelemiştir. Adlardan, sıfatlardan, zarflardan, eylemlerden ve ünlemlerden oluşan

ikilemeler üzerinde durmuştur. Hatipoğlu, ikilemeleri yapı ve kuruluş bakımından da

ele almıştır. Buna göre işletme eki ve yapım eki almış sözcüklerle kurulan ikilemeler

üzerine açıklama yapmıştır. Hatipoğlu, ikilemeleri görev bakımından da

değerlendirmiştir. İkilemelerin cümle içinde hangi görevde kullanıldığını tespit etmiştir.

Buna göre ikilemeler, cümle içinde özne, yüklem, nesne ve tümleç olarak görev

alabilmektedir. İkilemeleri anlam bakımından incelediği bölümde Hatipoğlu, konuya iki

açıdan yaklaşır: Birincisi ikilemelerin ifade ettiği anlam, ikincisi ise ikilemeleri

oluşturan sözcüklerin birbirlerine karşı olan anlam ilişkisidir. Birinci olarak ikilemelerin

pekiştirme, güçlendirme, çoğaltma ve abartma gibi anlamlara gelebilmektedir. İkinci

olarak ise ikilemeyi oluşturan sözcükler, eş, yakın veya zıt anlamlı veya anlamsız ya da

yarı anlamlı olabilir. Ayrıca ikilemeyle resim çizme konusuna da değinmiştir.

İkilemede, iki sözcükle küçük bir tablo çizileceğini belirtir: “Sen çiçek çiçek

elma…vb.” örneklerde ona göre bu tabloyu görmek mümkündür. Hatipoğlu

çalışmasında, ikilemelerin Türkçenin tarihi boyunca olan seyrini de kısaca anlatmıştır.

Ayrıca şiirlerde geçen ikilemeler üzerinde de durmuştur ve bu bölümde bazı şairlerin

içinde ikileme geçen şiirlerine de yer vermiştir. Hatta bu kadarla kalmayıp düzyazı ve

atasözlerinde geçen ikileme örneklerini de çalışmasında ele almıştır.

İkileme konusunda çalışma yapanlardan biri de Mehmet Ali Ağakay’dır.

Ağakay’ın ikileme konusunda yaptığı çalışma, Osman Nedim Tuna’nın makalesinde

kıyasa tabi tutulmuştur. Ağakay, ikileme yerine kelime koşması terimini kullanmıştır.

Makalesinin adı “Türkçede Kelime Koşmaları”dır. Ağakay çalışmasında, hendiadyoin,

atf-ı tefsiri, ikizleme gibi terimleri tanımlamış ve koşma, koşuk terimlerinin yinelemeli

yapılar için uygun olduğunu belirtmiştir. Hatta kelime koşmasının daha uygun olduğunu

düşünmüştür. Daha sonra kelime koşmalarındaki diziliş ilkeleri üzerinde durmuştur. 400

ikileme örneği üzerinde yaptığı incelemede ses düzeninin sıralamaya etkisinin yanı sıra

anlamın da etkili olduğunu vurgulamış ve anlamla ilgili sıralama kuralları saptamıştır.

Üzerinde durduğu 400 ikilemeden 101 tanesinin mantık sırasına göre sıralandığı ve

bunlardan sadece 4 tanesinin kural dışı kaldığını, 97 tanesinin kurallara uyduğunu tespit

etmiştir. Ağakay’a göre sıralama ilkeleri şöyledir: Azdan çoğa: az çok, beş on, bir iki…;

öncekinden sonrakine: bugün yarın, eninde sonunda…; bir işin ilk evresinden son

5

evresine: derme çatma, giyim kuşam, kırık dökük, oldu bitti, tıka basa…; temel

kavramdan yardımcı kavrama: açık saçık, afiyet şeker, aslı faslı, çürük çarık, hesap

kitap…; koşuklardan biri yakıştırma olduğu zaman sona alınır: bakkal çakkal, boy pos,

eski püskü, yırtık pırtık…; biri olumlu, biri olumsuz iki koşuk karşılaşınca olumlusu

başa geçer: belli belirsiz, yerli yersiz, bilir bilmez…Sıralamada etkili olan bir diğer

özellik de hece sayısıdır. Buna göre az heceliler çoğunlukla ilk sırada yer alır. Ağakay,

çok hecelilerin de ilk sırada yer aldığı altı ikileme tespit etmiştir. Bu örnekler şunlardır:

ana kız, baklava börek, ileri geri, ince eleyip sık dokumak, para pul, yedi iklim dört

bucak. Ağakay, ikilemelerde anlamı sadece sıralama bakımından irdelememiştir. Aynı

zamanda hangi anlamlara geldiğini de araştırmıştır. Bu durumu şöyle açıklamaktadır: “

Bir koşmanın verdiği anlam, kendisini meydana getiren koşukların eş, yakın, karşıt

anlamlı olmak gibi birbirine göre olan durumlariyle belirir. Onun için diziliş konusunda

bunların karşılıklı ses durumları nasıl gözden geçirilmişse burada da anlamlarının

birbiriyle olan ilişiğini göz önüne almak gerekir. Çünkü, koşmaların anlamında beliren

pekişme, genişleme, kutuplaştırma, ikircillik, tekleştirme gibi değerler bu ilişiğe

dayanır.” (Ağakay, 1988).

İkileme konusunda kapsamlı çalışma yapanlardan biri de Osman Nedim

Tuna’dır. İkileme konusunda çeşitli makaleleri vardır. Bunlardan biri “Türkçede

Tekrarlar” adıyla 1949 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve

Edebiyatı Dergisinde basılmıştır. Tuna, makalesine şu sözlerle başlar: “Tekrarlar, Türk

dilinde, bilhassa en uygun şartlar altında 7-8 asırlık bir gelişmeden sonra iyice

gürbüzleşen ve güzelleşen Türkiye Türkçesinde önemli bir yer tutar. Sözlerin belli

kurallara bağlı olarak böyle yan-yana kullanılmaları, dilimize kelime yaratma

zenginliği, faaliyetlerin her türlüsünün, en ince bir şekilde söz ile ifadesini mümkün

kılan fiilî şekiller zenginliği, tasvir zenginliği ve güzelliği…gibi çok esaslı özellikler

kazandırmıştır”. Makalenin devamında ise, “ Bu derece mühim olan tekrarları, şimdiye

kadar bütün hâlinde ele alan inceleme yapılmamıştır.” diyerek hayıflanmaktadır (Tuna,

1949). Tuna bu çalışmasında yan yana kullanılan yapılardan bahsetmektedir. Söyleyiş

kolaylığı sağlamak amacıyla, yan yana kullanılan seslerin veya sözlerin tek söz gibi

algılanması için savaşılan güçlüklerden ve ses olaylarından bahseder. Bu ses olayları,

hiatustilger (boşluk öldüren), contraction (büzülme, sıkışma), krasse (karışma),

metathese (yer değişimi), assimilation ( benzeşme), dissimilation (benzeşmeme),

gemination (ikizleme) ve düşmeyi de içine alan ses olaylarıdır. Tuna, makalesinin

devamında isim ve sıfatlarda tekrarlara değinir. Bu bölümde m-‘li ikilemelerden,

6

pekiştirme sıfatlardan, sorulu ikilemelerden, üçlemelerden, tamlamalı tekrarlardan ve

bazı yinelemelerden bahseder ve bu yapıları örneklerle açıklar. Osman Nedim Tuna,

“Türkçede Tekrarlar 2” adıyla 1950’de yayımlanan makalesinde ise çeşitli kiplerin

mâna nüanslarını belirtmeyi amaçlamıştır. Fiillerin aldıkları ekleri ve yapıldıkları

çekimleri örneklerle açıklamıştır. Tuna bu çalışmasında hendyadyoinleri ise şöyle

açıklar: “İlk metinlerimizden zamanımıza kadar, çok geniş çapta kullanıldığını

gördüğümüz hendyadyoinlerin yan-yana gelişleri bir takım kurallara bağlı olup,

üzerinde çalışanlar tarafından tespit edilmiştir. Biz sadece, konumuzdaki yeri dolayısı

ile, burada birkaç örnek vermekle yetineceğiz: Alt-üst, ad-san, az-uz, az-buz, boy-pos,

süs-püs,…vs.” (Tuna, 1950). Çalışmasının devamında halk edebiyatı ürünlerinde geçen

tekrarlar üzerinde durmuştur. Şiirde, bilmecelerde, atasözlerinde ve tekerlemelerde

geçen tekrarları tespit etmiştir. Tuna’nın önemli çalışmalarından biri de “Türkçenin

Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi” adlı

makalesidir (Tuna, 1986). Tuna, bu makalesinde ikilemelerdeki sıralama kuralları

üzerinde durmuştur. Bunu yaparken de kıyaslama yoluna gitmiştir. Kıyaslama için

Mehmet Ali Ağakay’ın “Türkçede Kelime Koşmaları” adlı makalesini tercih etmiştir.

Tercih nedenleri, Ağakay’ın çalışmasının o zamana kadarki bütün yazıların en derli

toplu çalışma olması, konu olarak yalnız Türkçeyi ele alması, kısa bir çalışma olmasına

rağmen, diziliş esaslarına dair bütün bilinenleri kendi katkıları ile birlikte ve örnekleri

ile net bir şekilde vermesi ve bu araştırmada, onun, “kelime koşmaları” adını verdiği

ikili yapılarla kavram bakımından daha geniş bir çerçeve içinde yer alan ve farklı

gramer kategorilerine giren, bu sebeple de genel dil bilimindeki ‘hendiadyoin’den de

bahsetmesi, Ağakay’ın araştırmasının kolaylıkla bulunabilmesidir. Tuna, bu

çalışmasında eş heceli 2022 ikilemeyi incelemiştir. Ağakay’ın tespit edip üzerinde

durduğu 400 ikilemeyi ise yetersiz bulmaktadır. Çünkü bir sistemin, düzenin kural

olarak kabul edilmesi için en az fire verip çok sayıda örneğe sahip olması gerektiğini

düşünür. Ayrıca Tuna üzerinde çalıştığı ikilemeleri, istatistiksel verilere

dönüştürmüştür. Bu veriler sayesinde, hangi sistemin kural olması gerektiği üzerinde

açıklamalarda bulunmuştur. Öncelikle Ağakay’ın kural olarak kabul ettiği ve kurala

bağlayamadığı ikilemelerin oranını verir. Özellikle de anlamla ilgili olan diziliş

kurallarıyla ilgili olan ikilemeler hakkında kendi fikrini açıklar. Çünkü Tuna’ya göre

sıralamada anlamın etkisi kural olarak kabul edilemez. Ağakay’ın tespitlerini yetersiz

bulan Tuna, kendi tespitlerini nasıl bulduğunu da çalışmasında açıklamıştır. Anlamın

sıralama kurallarında etkili olmayacağını düşündüğü için de fonetik esasa dayanarak

7

sıralama kurallarını saptamıştır. Ona göre, eğer ikilemelerin üyeleri fonetik esasa göre

dizilmişse bu, ünlü-ünlü, ünlü-ünsüz veya ünsüz-ünsüz şemalarından herhangi birine

uyabilir. Onun saptadığı kurallardan ünlü-ünlü kuralına göre, ikilemede ilk sözcüğün ilk

hecesinde a sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde de o, u, ü, ö, i sesleri bulunabilir.

Diğer kurallar da bu şekilde, ikilemeyi oluşturan sözcüğün ilk hecesindeki ünlüye göre

ikinci sözcüğün ilk hecesindeki ünlüsünün ne olabileceği hakkında fikir vermektedir.

Ünlü- ünsüz kuralına göre ise ünlü ile başlayan sözcük ikilemede ilk sırayı alır. Bunu

pek çok örneği vardır. Mesela: abuk sabuk, ıkış tıkış,..gibi. Ünsüz-ünsüz kuralında ise

bazı ünsüzler sıralamada önceliğe sahiptir. Mesela, ç sesinin p sesine göre önceliği

vardır: çat pat, çıtı pıtı, çatır patır,…vs. Tuna’ya göre, ikilemeleri oluşturan sözcüklerin

ikisi de ünsüzle başlıyorsa ünlü ile biten sözcük ünsüz ile biten sözcükten önce gelir.

Sonuç olarak Tuna, belirlediği bazı kuralları, ünsüz dizilerini Farsça, İngilizce, Moğolca

ve Urduca gibi dillerdeki ikilemelerde de denemiş ve İngilizce hariç hepsinde işlediğini

tespit etmiştir. Ayrıca Tuna, eş heceli olmayan sözcüklerin oluşturduğu bazı ikilemeleri

de tespit etmiştir. Bunlardan, çok heceli sözcükten az heceli sözcüğe doğru sıralanan

ikilemeler dikkat çekicidir. Tuna, bu ikilemelere dizininde yer vermiştir. Bu

ikilemelerin bazıları şöyledir: acele tez, afiyet şeker, ağa bey, akıl sır, ala boz, ana kız,

baba kız, baklava börek, güneş ay, hava su, hayır şer, kafa kol, para pul, …vs.

Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi adlı gramerinde ikileme konusuna değinir.

İkileme terimi yerine tekrar terimini kullanmıştır. Ona göre, tekrarlar aynı cinsten iki

kelimenin arka arkaya gelmesiyle oluşan gruplardır. Eksiz olarak bir araya gelirler ve

her sözcüğün katılımı eşittir. Biri diğerinden üstün değildir. Ayrıca Türkçede her

sözcükte tekrar görülür. Yalnızca zamirler tekrar için çok uygun değildir. Ergin’e göre,

tekrarların kuvvetlendirme ( kara kara gözler), çokluk (kapı kapı) ve devamlılık (koşa

koşa) olmak üzere üç görevi vardır. Ergin, tekrarları dörde ayrılır: aynen tekrarlar: yavaş

yavaş, şırıl şırıl, şu şu, vah vah…; eş mânâlı tekrarlar: eğri büğrü, falan filan…; zıt

mânâlı tekrarlar: düşe kalka, bata çıka…; ilâveli tekrarlar: adam madam, dümdüz…

(Ergin, 1972, 377- 379).

Kaya Bilgegil ise Türk Dilbilgisi adlı gramerinde ikileme konusuna kısaca

değinmiştir. İkileme yerine ikizleme terimini tercih eden Bilgegil, ikilemelerin

özelliklerini beşe ayırmıştır: aynı kelimenin tekrarıyla kurulanlar, zıt anlamlı

kelimelerle kurulanlar, eş anlamlı kelimelerle, anlamları ilgili kelimelerin bir araya

getirilmesiyle oluşanlar, bir kelime ve mühmelattan bir lafızla kurulanlar: yol mol, deli

dolu, kap kacak (Bilgegil, 1982, 162-163).

8

İkileme konusunda çalışma yapan araştırmacılardan birisi de Mehmet

Hengirmen’dir. Hengirmen, çalışmasında ikilemenin tanımını yapmış ve ikilemelerde

sözcüklerin sıralanışı üzerinde durmuştur. Sıralanışı üçe ayırır: az heceliden çok

hecelilerin önce gelmesi, ünlü ile başlayanın önce gelmesi, a ünlüsü ile başlayanların

önce gelmesi. Ayrıca sayılardan ve tamlamalardan oluşan ikilemeler için de ayrı başlık

atmıştır. Ses benzerlikleri üzerinde de duran Hengirmen, ünlü uyumlarına da dikkat

etmiştir. Hatta çalışmasında m-‘li ikilemeler ve ikinci sözcüğü b- veya p- ile başlayan

ikilemelere de yer vermiştir. Sözcük türleri bakımından da ikilemeleri inceleyen

Hengirmen, deyimler ve atasözlerinin bazılarında önemli bir yere sahip olan ikilemeleri

de tespit etmiştir (Hengirmen, 1995).

İkileme konusunda pek çok zorluk vardır ve zorluklarından biri de tasniftir. Bir

çok çalışmada çok farklı tasnifler yapılmıştır. Pek çok araştırmacı ikilemeleri farklı

açılardan değerlendirmiştir. Bu çalışmada ise Osman Nedim Tuna, Vecihe Hatipoğlu ve

Mehmet Ali Ağakay’ın tasniflerinin ortak ve farklı yanları değerlendirilip bu tasnifleri

de kapsayan geniş bir tasnife gidilmiştir. Çalışmamızda ikilemeleri oluşturan

sözcüklerin sıralanışı ile ilgili olarak hem Ağakay, hem Tuna hem de Hatipoğlu’nun

çalışmalarını esas aldık. Ağakay, anlamın da sıralamada etkili olduğunu düşündüğü için

tasnifinde anlamsal açıdan bir sıralama belirlemiştir. Tuna ise anlamın sıralamada etkili

olmadığı görüşündedir. Ona göre ikilemeyi oluşturan iki sözcük de anlamsal açıdan

birbirine eşitse böyle bir sıralama mümkündür. Hatipoğlu ise seslerin sıralama üzerinde

yoğunlaşmış olmasına rağmen anlam ve köken üzerinde ayrıntılı durmamıştır. Anlam

konusuna sıralamada ayrıntılı bir yer vermemiştir. Sonuçta bu çalışmamızda, bu üç

farklı çalışmadan ve eldeki örneklerden yola çıkarak eklemelerde ve çıkarmalarda da

bulunduk. Ayrıca ortaya çıkan tasnifte daha önceki araştırmacılardan farklı olarak

ayrıntılara çok dikkat ettik. İkilemeleri oluşturan sözcüklerin yapılarını üç ana başlığa

böldük. Birinci bölümde ikilemeleri, basit, türemiş sözcüklerle kurulu ve Eski Türkçede

işletme veya yapım eki almış olup günümüzde basit olarak algılanan yapılardan oluşan

ikilemeler olmak üzere üç alt başlığa ayırdık. Türemiş sözcüklerle kurulu ikilemelerle

ilgili olan bölümde hangi eklerin yoğun olarak kullanıldığını tespit ettik. Eklerle ilgili

ayrıntılar üzerinde durduk. Yapı ile ilgili ikinci bölüm ise işletme eki almış sözcüklerle

ilgilidir. Diğer bölümde olduğu gibi hangi eklerin yaygın kullanıldığını tespit etmeye

çalıştık. Bu noktada da diğer tasniflerden farklı bir tasnif ortaya çıkardık. Yapıyla ilgili

üçüncü bölümde ise standart ikilemelere benzemeyen ancak ikileme olarak kabul

edilebilecek örnekler üzerinde durduk.

9

Tasnifte dördüncü ve beşinci bölüm çoğunlukla sesler üzerinedir. Dördüncü

bölümde sıralamayı etkileyen ses, hece ve anlam kuralları tespit ettik. Bu kuralların

tespitinde taranan metinde tespit ettiğimiz ikileme örnekleri önemli bir yere sahiptir.

Böylelikle ünlü kuralları için on bir alt başlık tespit edilmiş ve örneklerle

desteklenmiştir. Ancak bu kurallar eldeki örneklerden yola çıkarak tespit edildiği için

bu kuralların bazıları, daha önce belirtilmemiş, başka çalışmalarda geçmemiş olabilir.

İlk sözcüğün ilk hecesinde a varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde hengi seslerin

olabileceğine ilişkin kural, herkesçe bilinen bir kuraldır. u sesinin ilk sözcüğünün ilk

hecesinde bulunduğu durumlarda a sesi ikinci sözcüğün ilk hecesinde bulunur. a- u

ilişkisinin tam tersi bir ilişki söz konusudur. İlk sözcüğün ilk hecesinde a olması

durumunda u sesi dışında, a, e i, o gibi sesler de bulunabilmektedir. Ancak bu

sistemlerin tam tersi de olabilmektedir. a- e, e-a, a-u, u-a, a- i, i-a, a-o, o-a düzeninde

olduğu gibi. Örnek vermek gerekirse, a-e için alışveriş, e-a için selamsız sabahsız

ikilemeleri uygun düşecektir. Diğerlerine ait örnekleri de ilgili bölümlerde görmek

mümkündür. Sıralama kurallarında sıralamayı etkileyen bir değer unsur da ünsüzlerdir.

Buna göre bazı ünsüzler, sıralamada genelde sona gelirler. Mesela b- ile başlayan bir

sözcük ikilemede ikinci sırada yer alır ya da p- ile başlayanlar da ikinci sırada bulunur.

Hatta öyle ki bu iki sesin de birbirlerine karşı bir öncelik sonralık ilişkisi vardır. Buna

göre b- ile başlayan sözcük, p- ile başlayan sözcükten önce gelir. Bu öncelik sonralık

ilişkisi, örneklerden yola çıkılarak tespit edildiği için başka seslerin durumu da

değerlendirilmiş olup sıralamayı etkileyen seslerin öncelik sonralığıyla ilgili bir ses

dizisi belirlenmiştir: k-s-ş-t-e-o-u-b-ç-p… Bu ses dizisine göre t- ile başlayan bir

sözcükle p- ile başlayan bir sözcük bir araya gelip ikileme oluşturuyorsa öncelik sırası t-

ile başlayan sözcüktedir. “telli pullu” ikilemesinde olduğu gibi t- ile başlayan sözcük

önce gelir. “kargacık burgacık” örneğinde de b- ile başlayan sözcüğün k- ile başlayan

sözcükten sonra geldiği görülmektedir. “etli butlu, orasına burasına, saçına başına”

örneklerinde de b- ile başlayan sözcükler sıralamada sona gelmiştir. Diğer bir yapı ise

m’li ikilemelerdir. Bu yapıdaki ikilemelerde m-’li sözcük ikinci sırada yer alır. Çünkü

m-’li ikilemeler, ikinci sözcük ilk sözcüğün tekrarı olup başına m- sesi getirilerek

oluşturulan bir ikileme çeşididir. Ancak bu durum ünlüyle başlayan sözcükler için

geçerlidir. “iş miş” örneğinde olduğu gibi. Ünsüzle başlayan sözcüklerde ise ilk

sözcüğün başındaki ünsüz atılır ve yerine m- sesi getirilir. “şaka maka” örneği

açıklayıcı olacaktır. Böylece m-’li ikilemeler elde edilmiş olur. Bu arada taradığımız

metinden çok sayıda m’li ikileme tespit edememiş olsak da m-’li ikilemelerin halk

10

ağzında çok yaygın bir kullanıma sahip olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Sonuç

olarak m- ile başlayan sözcük ikinci sırada yer almaktadır. Sıralamayı etkileyen bir

diğer kuralsa, ünlü- ünsüz kuralıdır. Bu kurala göre sayıca eş heceli sözcüklerden

ünlüyle başlayan sözcük ünsüzle başlayandan, ünlüyle biten sözcük, ünsüzle biten

sözcükten önce gelir. Mesela “adı sanı” ve “doğru dürüst” ikilemeleri gibi. Sıralamada

sesler kadar hece sayısı da etkilidir. Buna göre genel olarak az heceli sözcükler çok

heceli sözcüklerden önce gelir, ancak istisnai bir durum olarak çok heceli bir sözcük az

heceli sözcükten önce de gelebilir. Bu durumu açıklamak için “para pul” gibi tek bir

örnek vardır. Ancak taranan metinden tespit edilen örnek bu durumla ilgili tek örnek

değildir. Başka örnekler de vardır. Ancak metinde tespit edemediğimiz için bu yargıya

vardık. Buraya kadar sıralamada seslerin ve hecelerin önemine yer verdik. Ancak

sıralamayı anlamın etkilediğiyle ilgili görüşler de vardır. Her ne kadar Osman Nedim

Tuna, bu durumu kabul etmese de anlam da sıralamada etkilidir. Anlam bakımından

sıralama kuralları, azdan çoğa, öncekinden sonrakine, bir işin ilk evresinden son

evresine, temel kavramdan yardımcı kavrama, anlamı çok bilinenden az bilinene veya

unutulana ve olumludan olumsuza doğru sıralananlar şeklindedir. Beşinci bölümde ise

sesleri düzen bakımından ele aldık, benzerlikler ve farklılıkları tespit ettik. Çünkü

sesler, ahenk için kullanılmaktadır. Son olarak ise hiçbir ses benzerliği olmayan

sözcüklerin oluşturduğu ikilemeler üzerinde durduk.

Altıncı bölüm ise ikilemeleri oluşturan sözcüklerin türlerine ayrılmıştır. Ancak

adlardan oluşan ikilemeler konusunda karşımıza bir sorun çıkmaktadır. Bazı sözcüklerin

tek bir tür içinde değerlendirilmeyip birkaç tür içinde yer almasıdır. Bu durumda Türk

Dil Kurumu’nun hazırlamış olduğu Türkçe Sözlük’ten yararlandık. Türkçe Sözlük’te

bazı sözcükler, hem sıfat hem ad ya da hem zarf hem ad veya sıfat olarak ele alınmıştır.

Bu durumda ilk sırada yer alan anlamdan yola çıkarak tür adını belirlemeye çalıştık.

Mesela acele sözcüğü hem ad hem de zarf olarak belirtilmiştir. Biz de ad olarak

değerlendirdik. Sözcüklerin türlerini inceledikten sonra sözcüklerin kökenleri üzerinde

durduk. Bize göre köken bakımından ikilemeleri oluşturan sözcükler de en az diğer

bölümler kadar önemlidir.

İkileme konusundaki bir diğer bölüm ise ikilemeleri oluşturan sözcüklerin anlam

ilişkisidir. Mutlaka her çalışmada kendine yer bulan bu bölümde altı alt başlık

belirledik. Birincisi ve en çok örneğe sahip olanı aynı sözcüğün tekrarıyla kurulu

ikilemelerdir. Sonra sırayla eş, yakın, zıt anlamlı sözcüklerle kurulu ikilemeleri ele

11

aldık. Devamında birbiriyle anlam bütünlüğü oluşturan ve biri olumlu diğeri olumsuz

sözcüklerden kurulu ikilemeleri tespit edip inceledik.

Kullanım sıklığı bakımından ikilemeleri oluşturan sözcükleri de ayrıca ele aldık .

Böylece hangi sözcükler sık kullanılıyor, hangileri az kullanılıyor tespit ettik.

Onuncu bölümü ise, ikilemelerin anlama olan katkısına ayırdık. Vecihe

Hatipoğlu’nun çalışmasını temel almakla birlikte eklemelerde bulunduk. Çünkü

ikilemeler, pek çok anlam ifade edebilmektedir. Eklemeleri yaparken de yine eldeki

örnekleri esas aldık. Bu yüzden de ikilemeleri cümle içindeki konumlarıyla verdik.

Böylece anlamsal bütünlüğü oluşturmaya çalıştık. Zira anlamı net olarak kavrayabilmek

için cümlenin tamamını görmekte fayda vardır. Bu yüzden de böyle bir yöntemi

uyguladık. Gerçi bu yöntem sadece bu bölümde değil genel olarak da uygulanmıştır.

Bunun nedeni de daha dikkat çekici ve açıklayıcı olmasını sağlamaktır.

On birinci bölüm ise sözdizimine ayrılmıştır. İkilemeler, sözdiziminde önemli

bir yere sahiptir. Bu yüzden ayrıntılı bir incelemeye gittik. İkilemelerin hangi görevde

ve nasıl kullanıldığı tespit edilmiş ve ikilemeler, cümle içindeki konumlarıyla

verilmiştir.

Son bölüm ise diğer araştırmacıların ikileme olarak kabul ettiği ikileme benzeri

yapılar üzerine kurulmuştur. Çünkü bu bölümde incelenecek olan örnekleri, pek çok

araştırmacı ikileme olarak görmektedir. Bu yüzden de bu bölüm için belirlenen örnekler

üzerinde özellikle durduk.

Sonuç olarak bu çalışmamız, pek çok çalışmayla aynı ve yine pek çok

çalışmayla farklı yönlere sahiptir. Çünkü bu çalışmada ikilemelere, hem daha geniş hem

daha farklı bir açıdan bakma gereği hissedilmiştir. Bunun nedeni ise pek çok çalışma

yapılmasına rağmen ikileme konusunda farklı görüşlerin olması ve ortak bir görüşe

varılamamasıdır. Böylece ortaya böyle bir çalışma çıkmıştır.

12

BİRİNCİ BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN YAPILARI

1.1. Basit Kelimelerden Oluşan İkilemeler İkilemeleri oluşturan sözcükler yapı bakımından değerlendirildiğinde basit olan

sözcüklerle kurulanların çoğunlukta olduğu dikkati çekmektedir. Bu bölümde basit

sözcüklerden kurulu ikileme örnekleri yer almaktadır.

acele acele

“Hıristiyan Mezarlığı'nın arka duvarında bir köşeye sinerim; o gözden

kaybetmemek için. acele acele gelir, tam döneceği sırada, bir kolumu omzundan

geçiririm, öteki elimle bileğini yakalayıp, arkasına bükerim; kımıldanabilirse

aşkolsun bakalım!” 142- 143

acı acı

“Uykusunun arasında, hem Mahmud'un acı acı bağırdığını; hem de

Basıüle'den Gare de Lyon tarafına geçen, ilk otobüsün uğultusunu duymuştu.” 265

Diğer örnekleri için bk. 138, 151, 27, 448, 99

ak ak

“Kulağının dibinde, Zehra. Zehra'nın gerisinde, gözleri ak ak belirmiş

sarhoşları; arsız beyaz kediler gibi ron ron dolaşan garsonları ile, uğuldayan bar.” 86

beyaz beyaz

“Keleşoğİu, gözlerinin önünde beyaz beyaz uçuşan yüzlerce aspirin, kendi

kendisine soruyordu:

-Nereye gitmiş olabilir? Bu ani seyahatin manası ne? Taga’nın leyhîne

mi tefsir etmeli bunu, aleyhine mi acaba?” 383

Diğer örnekler için bk. 403, 28, 364, 385, 425

13

cart curt

“Ya bu adam yan gelip cıgara içecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip işi

büyütseydi, işin içinden nasıl çıkardım?” 320

çopur çopur

“Kadın cıgaraları birbirine ekliyor ve o, Bataan'da kumsalları tek başına tutan

Yüzbaşı Horn çopur çopur ağlıyor:

-... yeter! Borsa kapandı, alışveriş bitti.” 141

evet evet

“Evet evet! Bir şeylerden kaçıyorlar bunlar, böyle nefes nefese.” 419

Diğer örnekler için bk. 104, 236, 240- 241, 348, 349, 422, 473

hadi hadi

“Kırçıl ve kara kaşları toptan ayağa kalkmışlardı:

-Hadi hadi, hiç mi aç karnına içmedin bu zıkkımı?” 284

hayat memat

“Derhal koşacaktım fakat... aksilik bu ya, Freddy'yle meşgul olmam gerekti;

eh, babamın dediği gibi, bu da hayat memat meselesi!” 158

hayır hayır

“Hayır hayır, hemen cevap verme!” 379

Diğer örnekler için bk. 151, 269

İstanbul İstanbul

“İrfan ve yanında korkudan tırnakları bile morarmış bir oğlan, İstanbul

İstanbul dolaşıyor.” 238

iş miş

“Zaten, bilmem ya, Freddy'nin pek iş miş iplediği yok.” 213

14

Diğer örnek için bk. 216

pek pek

“Pek pek, iki yaş büyüğüm ondan, iki yaş!” 246

Diğer örnekler için bk. 263, 301, 355, 360, 44, 448, 76, 80

satır satır

“Satır satır, kelime kelime okuyorum, ne yazıyorsa.” 127

Diğer örnekler için bk. 126, 53- 54

şu şu

“Ben demiş, Rejisör demiş, şu filmi, şu filmi, şu filmi yaptım; şu şu yıldızı

demiş, meşhur ettim.” 156

Diğer örnek için bk. 464-465

tamam tamam

“Tamam tamam, hatırladım şimdi.” 194

toz duman

“Cıgaralarım, toz duman içindeki sarhoşların arasında, Berkay'ı arıyor;

Londra'dan henüz gelmiş, oraya buraya tozlu sakalını sokuşturan viyolonistle,

bitmez tükenmez bir İngilizce'ye dalmış, yakalıyor.” 327

vah vah

“ - Vah vah! Sîz de polise gittiniz?

Ümid tereddütsüz cevap verdi: - Evet!” 315

yaldız yaldız

“Bembeyaz alnı yaldız yaldız dağılan gözlerini, büyütüyor sanki.” 139

zart zurt

15

“Küçük bey tutturmuş, yok provalara gelmiyormuşum, yok rolümü

ezberlemiyormuşum zart zurt.” 248


Basit kelimelerle kurulmuş ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik sırayla aşağıda

yer almaktadır:

acem macem, 341

ağır ağır, 149, 155, 227, 247, 25, 276, 319, 266, 322, 333, 360, 409, 447, 459,

488,57, 70

ak ak, 86

akşam akşam

alev alev, 407

allah allah, 130, 142, 25, 256, 278, 284, 290, 304, 349, 361, 385, 405, 431, 461, 99

allah mallah, 105

altı yedi, 373

altüst, 101, 141, 164, 272, 372, 375, 400, 41, 414, 442, 448-449, 476

ara sıra, 249, 374, 404, 422

avaz avaz, 111, 251, 279, 324- 325, 388

avuç avuç, 301, 470, 73

ayak ayak, 404

balgam balgam, 178

bar bar, 103

bar mar, 306

baş baş, 395

bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476

bel bel, 24

bir bir, 237, 368

bok boklavat, 480

bok püsür, 370

boncuk boncuk, 280, 93

16

boş boş, 11, 129

boy boy, 174, 401, 475, 75

bön bön, 146, 198

bulut bulut, 135, 164, 474, 54

cep cep, 237

ciddi ciddi, 70

çabuk çabuk, 189, 246, 255, 357, 399, 408, 476, 490, 78

çar çur, 123, 297, 365, 426, 481

çat çat, 270

çat pat, 104

çatçatlar, 261

çeşit çeşit, 475, 174, 401, 457, 480

çığlık çığlık, 102, 170, 192, 321

çift çift, 234

çiğ çiğ, 197, 29

çipil çipil, 48, 310

çok çok, 396

çopur çopur, 141

çukur çukur, 199, 71

çukuy çukuy, 70, 71

dakika dakika, 312

demet demet, 235

derin derin, 327

dik dik, 135, 138, 386

din iman, 379

dip dip, 329

diri diri, 328

diş diş, 298

doğru dürüst, 118- 119, 161, 184, 268, 281, 311, 344, 346, 35, 363, 364, 370, 407-

408, 409-410, 479

dört beş, 130, 28

17

duman duman, 110, 146, 151, 299, 82, 85

duvar duvar, 253, 255

efendi efendi, 425

eğri büğrü, 472, 39, 28

ekşi ekşi, 195

elbet elbet, 223

elif elif, 329

eski püskü, 432, 343, 174

estek köstek, 384

eş dost, 363

fındık fıstık, 201

filan falan, 250

garip garip, 477

gece gündüz, 184

gıcır gıcır, 42, 90

git git, 130, 139, 145, 155, 201, 229, 283, 287, 352, 367, 402, 452, 47

güm güm, 125

gün gün, 266

hafif hafif, 470

hain hain, 368

halka halka, 140, 479

ham hom (şaralop), 417, 417

hantal hantal, 482, 316

harf harf, 236

hava cıva, 101

hayal meyal, 371

hayat memat, 158

hece hece, 236

hele hele, 297

hemen hemen, 111, 113, 172, 217, 219, 236, 252, 335, 345, 394, 422, 54, 57, 59, 61

hınzır hınzır, 85

18

hır gür, 212

hırçın hırçın, 63

hilekar hilekar, 371-372

ıvır zıvır, 269, 46

ihtiyar ihtiyar, 291

iki üç, 212, 356, 448, 471, 479

ince ince, 100, 114, 138, 183, 190, 288, 298, 432, 434, 51

incik boncuk, 19, 228

ip ip, 231, 29

iri iri, 182, 23, 30, 340, 356, 357, 379, 48, 83, 92, 96- 97

iyi iyi, 324

iyi kötü, 185, 209, 383

kabare kabare, 103

kaldırım kaldırım, 50

kalın kalın, 487

kanat kanat, 424

kara kara, 169, 391

kara kuru, 19

kat kat, 109, 111, 142, 261

kelime kelime, 53- 54

kıl kıl, 357, 403-404, 420

kıs kıs, 229, 87

kibar kibar, 175, 425

kim kim, 423

kir pas, 207

köpük köpük, 30, 400

kör kör, 145, 48, 481, 89

kös kös, 19

kötü kötü, 207, 222, 316

küfür küfür, 270

lapa lapa, 436-437

19

lif lif, 462

lokanta lokanta, 357

lokma lokma, 235, 306, 306, 307

maddi manevi, 142

mahkeme mahkeme, 370

mahzun mahzun, 186

mavi mavi, 195, 200, 335, 358

merdiven merdiven, 482

metelik metelik, 432

mırın kırın, 46

mim mim, 303

miskin miskin, 169, 367, 403, 469

mor mor, 15

nokta nokta, 119- 120, 192, 196, 240, 41

oda oda, 97

oluk oluk, 182

otel otel, 252, 305

palas pandıras, 352, 408, 424, 451, 491

paldır küldür, 454, 313, 291, 23, 135, 270, 205, 194, 352, 384, 393

pansiyon pansiyon, 252

par par, 464

para pul, 474

parça parça, 197, 203, 229, 232, 261, 303, 313, 322, 392, 41, 414, 457, 462, 472,

488, 84

parmak parmak, 134, 198

pas pas, 113

paşa paşa, 390, 453, 52

pavyon pavyon, 357

paytak paytak, 414

peki peki, 158, 216

pençe pençe, 229

20

pır pır, 173, 185, 66

pis pis, 107, 14, 233, 240, 466, 472, 96

pul pul, 33, 56

pütür pütür, 336, 393, 426

rahat rahat, 214, 283

renk renk, 353, 377, 41, 451, 457, 81

rezil rüsvay, 462

ron ron, 86

saat saat, 266

sabah akşam, 162, 164

sabah sabah, 278, 283, 288, 347, 424, 456, 65, 71

saç sakal, 322

sakin sakin, 369, 392

salya sümük, 195

sapır sapır, 203

sarı sarı, 340, 475

sersem sersem, 269, 363, 365

sıcak sıcak, 407, 407, 407, 449

sık sık, 104, 159, 205, 213, 225, 256, 268, 286, 29, 309, 315, 328, 373, 373, 393,

488

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74

sicim sicim, 261

sinsi sinsi, 263, 74

sivri sivri, 426, 13, 411

siyah beyaz, 430

siyah siyah, 243, 327, 394

sokak sokak, 281, 50

sütun sütun, 136

şaka maka, 284, 455

şangır şungur, 109, 141

şip şak, 361

21

tabii tabii, 168, 276, 296

takım takım, 230, 235

taksit taksit, 413

tamtam, 418, 418, 418, 418, 447,174, 174

tane tane, 438, 69- 70

taş taş, 399

taze taze, 178, 480

tehditkar tehditkar, 66

tek tek, 140, 144, 153, 183, 207, 207, 223, 405

tek tük, 17, 174, 252, 261, 469

tekrar tekrar, 161, 181, 336, 428, 92

tel tel, 205, 230, 235, 299

tembel tembel, 315

temiz temiz, 121, 356, 93

ters türs, 309, 375, 413

tıp tıp, 150

tıpış tıpış, 361

tir tir (titre-) , 365, 372, 424, 469, 478, 60, 14

top top, 231, 87

toz toprak, 270

toz toz, 205, 424, 461, 56

tuğla tuğla, 478

tuz buz, 294, 364, 445

ulu ulu,270

uyuz uyuz, 360

üç beş, 407, 432

üç dört, 364, 359, 209, 432, 59

vahşi vahşi, 322

vakit vakit, 191, 276

vallahi billahi, 99

vın vın, 233

22

yan yan, 148, 280

yap yap, 387, 387, 397, 399, 401

yaprak yaprak, 19, 337, 89

yavaş yavaş, 183, 222, 230, 254, 257, 402, 412, 57, 78

yaz kış, 164, 32

yeni yeni, 116, 200, 268, 30, 304, 34, 399, 72

yer yer, 224, 450, 450

yılan yılan, 95

yıldız yıldız, 237

yok yok, 145, 230, 248, 284, 375, 380, 402, 42, 80, 96

yol yol, 477, 486

zaman zaman, 134, 151, 192, 21, 220, 296, 347, 466, 81

zar zor, 371, 372, 382, 39, 408, 432, 433, 477, 89

zehir zemberek, 471-472

zehir zıkkım, 417, 86

zerre zerre, 424

zil zurna, 28

1.2. Türemiş Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Türemiş kelimelerden oluşan ikilemeler içinde en çok örnek, +lI/ +lU ile türetilmiş

kelimelerle kurulmuş ikilemeler arasında karşımıza çıkar. Tespit ettiğimiz örnekler

arasından yaklaşık olarak 30 ikileme +lI/ +lU yapısındadır. +sIz/ +sUz yapısında olan

örnekler ise çokluk bakımından ikinci sırada yer almaktadır. Bu yapıdaki örneklerin sayısı

ise 20’dir. +lI/+lU…. +sIz/+sUz yapısındaki ikilemeler için çıkan örnek sayısı 11’dir. Diğer

yapım eklerini almış örneklerde farklı yapım ekleri gözümüze çarpar. Bu farklı yapım

ekleri arasında iki çeşit yapım eki ağırlıktadır. Bu eklerin biri –(I)k/ -(U)k, diğeri ise daha

çok yansıma sözcüklerin üzerine gelen –(I)l / -(U)l’dür.

1.2.1. +lI/ +lU ile Kurulmuş Olan İkilemeler

+lI/ +lU ile oluşturulmuş ikilemelerin anlamsal olarak katkısı kimi zaman sıralama,

kimi zaman bir özelliğin varlığını gösterme şeklinde kendini gösterir. İrili ufaklı örneğinde

23

sıralama anlamı varken hızlı hızlı ve tatlı tatlı gibi örneklerde ise bir özelliğin varlığı söz

konusudur. Aşağıda yer alan örneklerde anlam açısından bu farklılıkları görmek

mümkündür. Ayrıca bu eki alan sözcüklerin 16 tanesinin farklı olması da ilginçtir. Yani

ikilemeyi oluşturan sözcüklerin biri diğerinden farklıdır ve bu eki almışlardır. Aynı

sözcüklerin bu eki alarak oluşturduğu ikileme sayısı ise 14’tür. Nerdeyse yarı yarıya olan

bu durum gayet ilgi çekicidir.

belli başlı

“Athena dönüp dolanıyor, çeşitli kapılan yokluyor, gitmesiyle gitmemesi

arasında, belli başlı, kesin ve inandırıcı, bir fark bulamıyor.” 403

buğulu buğulu

“Yazıhaneye soyulmuş bir muz gibi, buğulu buğulu geliyor.” 150

cinli perili

“İstersen, kusuruma bakmazsın; bu çocukla biz , yirmi dört ayar aksamlar,

cinli perili sabahlar yaşamıştık; İstanbul kaldırımlarını sıkmış, birlikte suyunu çı-

karmıştık diye düşünür, beni affedersin!” 479- 480

düzenli tertipli

“Biri geçkin, fakat bir elinde birkaç bin lira kâğıt para, öbür elinde düzenli

tertipli bir evin anahtarı.” 243

etli butlu

“Onlar etli butlu, süzgün gözlü 'dişiler' arıyor.” 19

gizli gizli

“Gizli gizli gülümseyerek:

-İrfan, yine mi? diyor.” 57

Diğer örnekler için bk. 475, 445, 424, 365, 360, 346, 341- 342, 352, 150,

129, 12, 231, 18, 481, 25, 170, 200, 286, 289, 202, 202, 203, 246

24

gösterişli gösterişli

“Sahnedeymiş gibi, gösterişli gösterişli, elini kolunu oynatıyor.” 150

gururlu gururlu

“Gilda, kızıl yelesini, gururlu gururlu silkeliyor.” 416


hızlı hızlı

“Hızlı hızlı giyiniyor.” 111

Diğer örnekler için bk. 47, 340, 168, 314- 315

ışıklı ışıklı

“Kadını kadın yapan saçlarıdır; avuçlarımıza, ışıklı ışıklı saç demetlerinin,

şöyle dökülüp taştığını bir düşünün Doktor Bey; gözlerinizi bir lahza kapayıp, bir

tasavvur buyurun!” 114

irili ufaklı

“Oysa Ümid Paris'e gidinceye kadar, sevişmek diye, yalnız öpüşmesini bi-

liyordu. İrili ufaklı çocuk dudaklarıyla ve mahcup.” 363


kabahatli kabahatli

“Ara sıra, kabahatli kabahatli, okşuyordu onu:

-Pedîmu, diyordu, ela pedîmu!” 404

küçüklü büyüklü

“Bahaneler uydururdum. Küçüklü büyüklü bahaneler. Babamı öne

sürerdim.” 43

manalı manalı

25

“Manalı manalı gözlerini süzdü:

-İyi ya demek istedi, sen öyle bil.” 231

Diğer örnekler için bk. 408, 231, 484- 485

namuslu namuslu

“Dündar vuruyordu: -... kabahat bende: Sizin kalleşliğinizi

bilmezden gelip, namuslu namuslu, işe giriyorum.” 343

öksürüklü aksırıklı

“Cıgaralarının ardından, öksürüklü aksırıklı adamlar geçiyorlar.” 263

örtülü örtülü

“Birisi örtülü örtülü:

- O mu, diye sordu, emin misin?” 312


puslu puslu

“Gilda puslu puslu gülümsüyor:

- Orhan, diyor, hani Boğaza gitmiştik, bir kere. “ 166- 267

sağlı sollu

“Sağlı sollu iki şamar.” 271


sinirli sinirli

“Yanıbaşında. sinirli sinirli öksüren, uzun boylu ve paytak bir adam du-

ruyordu.” 480

siyahlı beyazlı

“Dört yanında, siyahlı beyazlı adamlar, birbirinin ornuzuna binmiş; çığlık

çığlık, o garip türküyü çağırıyorlar:

26

"Eşeğin burnundan hokka yapmalı Eşeğin burnundan hokka

yapmalı Hokka gibi dağlar, hokka gibi bağlar Deh eşeğim deh, deh Çüş

eşeğim çüş!"” 170

suçlu suçlu

“Mahmud suçlu suçlu gülümsüyor.” 443

Diğer örnekler için bk. 39, 128, 258

sulu sulu

“Yalnız bir şeyler kurduğu, olmayacak düzenler çevirdiği vakit, böyle

sulu sulu gülümser.” 92

şüpheli şüpheli

“Bu arada Dündar kapıdan çıktı, ikisini şüpheli şüpheli, tepeden tırnağa

süzdü.” 146

tatlı tatlı

“Bekir tatlı tatlı gülümsedi:

-Ben, dedi, varım ya!” 152


telaşlı telaşlı

“Ağaçlar, telaşlı telaşlı, bir şeyler fısıldaşıyorlar.” 127

tozlu tozlu

“Unlu kirpikleriyle, tozlu tozlu, yüzüme bakıyor:

-Allah rahmet eylesin!” 161

uslu uslu

“Uslu uslu kanıyordu.” 415


27

uykulu uykulu

“Kılçık:

-Oldu mu, diye uykulu uykulu sordu.” 316


yaldızlı yaldızlı

“Yüzündeki sarartılmış kıllar, ışığa döndü mü yaldızlı yaldızlı

parlıyorlardı.” 223

1.2.2. +sIz/ +sUz ile Kurulmuş Olan İkilemeler

+sIz/ +sUz ile oluşturulmuş ikilemeler anlam olarak yokluk ifade eder veya

dipsiz bucaksız örneğinde olduğu gibi sınırsızlığı da gösterebilir. Bu ekle kurulmuş olan 24

ikilemeden 19 tanesinin aynı sözcüklerin üzerine bu ekin gelmesi suretiyle oluşması dikkat

çekici bir durumdur. Geriye kalan 5 örneğinse aynı sözcüklerle kurulduğu görülmektedir.

Bu durumun anlam üzerinde olumlu ya da olumsuz bir etkisi olup olmadığı tartışılabilir.

Aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan ikilemenin verdiği anlamla farklı sözcüklerle kurulu

ikilemelerin verdiği anlama elbette farklı olacaktır. Aynı sözcüğün tekrarında asıl maksat

anlamı güçlendirmekken diğer durumda anlamı güçlendirmenin yanı sıra farklı anlamların

da ağır basması mümkündür. Sessiz sessiz ikilemesi ile sessiz sedasız ikilemesinin

anlamları farklıdır. Seda, ses sözcüğünün eş anlamlısı olmasına rağmen sessiz sedasız

ikilemesinin sessiz sessiz ikilemesinden farklı bir anlam ifade ettiği de unutulmamalıdır.

Çünkü ikisi de farklı bir sessizliği ifade eder. Ayrıca ikisinin kullanıldığı cümlelerin de

anlamı farklıdır. Hatta nasıl ki deyim veya atasözlerinde geçen sözcüklerin yerine eş

anlamlısı kullanılamıyorsa burada da aynı durum söz konusudur. Bu iki örneğin geçtiği

cümlelere bakılırsa açıklamamız netleşmiş olacaktır. Bu cümleler şöyledir: “ Acı acı, sessiz

sedasız sürüp giden, bir böbrek sancısı gibi çekiyordu onu.”, “Nedense kendisi, sessiz sessiz

ağlıyor.” Şimdi, ikinci cümlede sessiz sessiz ikilemesinin yerine sessiz sedasız ikilemesini

koyalım: “Nedense, kendisi sessiz sedasız ağlıyor.” Sessiz sedasız ikilemesinin buradaki

kullanımının anlama kattığı etki, sessiz sessiz ikilemesinin etkisinin yanında sönük

kalmaktadır. Bunu bu yer değişikliği sayesinde görmek mümkün olmuştur. Aşağıda bu

28

yapıdaki örnekler yer almaktadır:

ardsız aralıksız

“Bununla avunuyor, ardsız aralıksız süt içerek, hem de sıcak sıcak içerek,

yeni bir ürpermenin bastırmasını, önlemeye çalışıyordum.” 449


asılsız astarsız

“İçinden dışarıya, pis ve kokmuş öfkeler fışkırtmaya; dışarıdan içine, yeni

yeni asılsız astarsız şüpheler akıtmaya, hazır bir Dündar.” 116

çürüksüz çarıksız

“Şimdi delimsirek bir sarhoşluk ertesinde, böyle bir seferde, çürüksüz çarıksız,

iki mısra birden çıkarmak!” 431

dipsiz bucaksız

“Evrenin dipsiz bucaksızlığından püskürme, krom ışıltılı yıldızlar, karanlığı

kütür kütür deliyor; ıslanmış, göğüs geçirip duran ağaçların, üzerine sarkıyordu.”99

etsiz ekmeksiz

“Ya sırtına bozuntu basma elbiseler giydirerek, fakir bir Balıkesir

mahallesine eklemeye; ya da düpedüz etsiz ekmeksiz geçmiş, savaş yıllarına

katmaya uğraşıyordu.” 362

ıssız ıssız

“Onlar, iki mahzun gece köpeği, ıssız ıssız dövüştüler.” 414

ipsiz sapsız

“Felsefe'den Sedat'ı bacaklarının arasına sıkıştırmış, dişlerini seramik gibi

önüne serip, ipsiz sapsız bir şeyler anlatıyor.” 188


29

işsiz güçsüz

“Yeni, işsiz güçsüz birtakım bulutlar, cami kubbelerinin üstünde boğum

boğum dönüyordu.” 65

kazasız belasız

“Kabataş İskelesine, kazasız belasız çıktılar. Arayan soran olmadı.” 479

manasız manasız

“Freddy Mills yanıbaşında. tahtadan bir at gibi manasız manasız

susuyordu.” 250

noktasız virgülsüz

“Havadisi noktasız virgülsüz bir kera daha okuyor: -.. haber aldığımıza

göre piyasanın tanınmış firmalarından birisiyle Amerika'nın maruf Lehmann

Pullukları ve Traktörleri Şirketinin şehrimizde bulunan mümessili arasında, bir

müddetten beri devam eden müzakereler, müspet bir şekilde neticelenmek üze-

redir.” 215

selamsız sabahsız

“Biz, ne de olsa senin ailen sayılırız, öyle selamsız sabahsız kalkıp gidiversek

zaten yakışık almaz, yakışmaz.” 66

sessiz sedasız

“Acı acı, sessiz sedasız sürüp giden, bir böbrek sancısı gibi çekiyordu onu.”

151


sessiz sessiz

“Nedense kendisi, sessiz sessiz ağlıyor.” 130

30

tatsız tuzsuz

“Hanım hanımcık tutkuları fazla benimsemediğine, heyecanlı, belki biraz

tehlikeli, fakat o nisbette kazançlı bir hayat yerine, durgun, tatsız tuzsuz bir meslek

ve düzen hayatını seçtiğine hükmediyordu.” 163


telaşsız telaşsız

“ Hayır konuşmuyordu, kıllı parmaklarını yüzü yok birinin boğazına geçirmiş,

sakin sakin, telaşsız telaşsız, fakat iyice kararlı, onu boğuyordu:

-... ben neyi düşünüyordum?” 392

uçsuz bucaksız

“Recai Kurter, uçsuz bucaksız ve kanarya şansı mendiline alnı, yanakları,

ensesi ve elleriyle yapışmış, alabildiğine terliyor:

-... biraz irhatsızım, diyerek terliyor, üzerine afiyet!” 349


ümitsiz ümitsiz

“Burunlarını biraz barut, epeyce rutubet ve kan kokan hapisane

koridorlarına, siyasi polis hücrelerine sokmuşlar, ümitsiz ümitsiz geçmişlerini

eşeliyorlar:

-... hangi Enver Hoca yahu, o sıralarda seninki Paris'te...” 211

yarasız beresiz

“Yarasız beresiz olacak anlaşıldı mı?” 315

1.2.3. Biri +lI Diğeri +sIz ile Kurulmuş Olan İkilemeler

+lI ….+sIz yapısında olan ikilemelerde ilk sözcük olumlu, ikinci sözcük ise

olumsuzluk ifade eder. Bu yapı sayesinde belirsizlik vurgulanır. Kesinlik yoktur. Ayrıca

dikkat çeken bir durum da bu iki eki alan sözcüklerin aynı olmasıdır. Yani ikilemeyi

oluşturan sözcüklerden +lI….+sIz eklerini alan sözcükler farklı değil aynıdır. Aşağıdaki

31

örneklerde bu özelliği görürüz:

belli belirsiz

“Orada sandalyeye ilişmiş, belli belirsiz gölgesini arada sırada, bir

yıldızböceği gibi yükselip alçalan cıgarasının ateşini; zar zor bulup, çıkarıyorlar.”

89

Diğer örnekler için bk. 474, 373, 367, 117, 470, 449, 413, 254- 255, 312

bıyıklı bıyıksız

“Uçuk uçuk boyalı prenses ağızlarını yapıştıracak, bıyıklı bıyıksız erkek

dudakları kestiren, technicolor salon kadınları: Amerikan Pall-Mail cıgaraları ve

Fransız "Ma Griffe" kokularıyla.” 374

ilgili ilgisiz

“Kafasında, ilgili ilgisiz binlerce cümle, bir anda, binlerce havai fişek gibi

renk renk yanıyor ve sönüyor.” 41

izinli izinsiz

“İzinli izinsiz, göze çarpan bütün boşluklara, neon lambaları sahip çık-

mışlardı.” 391

lüzumlu lüzumsuz

“Ellerini, lüzumlu lüzumsuz havalarda gezdiriyor.” 406


olumlu olumsuz

“Olumlu olumsuz duygulanmalardan cok hic değilse onlarla beraber,

düşünmelere muhtaçsın.” 338

sıralı sırasız

“Yalan yanlış dua ediyor. Sıralı sırasız. İçinden dua etmek.” 330

32

şerefli şerefsiz

“Biz ki şerefli şerefsiz bütün korkulan yaşadık; takip gördük, mahkeme

gördük, tatil-i neşriyat kararı gördük şu kadar yıl önce tuttuğumuz ve doğruluğuna

inandığımız yolu, birkaç 'yeni icad' politikacının ve çevrelerindeki vurguncuların

tazyiki üzerine bırakacak mıyız?” 118

vakitli vakitsiz

“Bir tel var, içimde bir yerimde; onun simsiyah dümdüz omuzlarına inen

saçlarından bir esinti, alnındaki kırkmalardan; fırlak, etli ağzından bir ses uçuyor ve

bu teli, vakitli vakitsiz ürpertiyor.” 379

yerli yersiz

“Durup dururken, yerli yersiz ağlıyorum.” 157

Diğer örnekler için bk. 476, 406, 379,171- 172

1.2.4. –k Yapım Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

-k ekini almış sözcüklerle kurulmuş ikilemelerin sayısı 57’dir. Bu sayı, bu ekin

ikileme kuruluşundaki önemini gösterir. Bu örnekler aşağıda yer alır:

açık açık

“Babama fikrimi, açık açık anlattım.” 159


açık saçık

“Hatta birtakım açık saçık imalar yapacak.” 96

boğuk boğuk

“Çünkü bir yandan da,cenk ateşinin alevlerine girmiş, boğuk boğuk dua eden

sihirbazı yaşıyor o.” 418

33

bölük pörçük

“Bölük pörçük konuşmasıyla, sözü ne kadar dağıtırsa dağıtsın; ne kadar Sıtkı

Ocakçıların kur yaptığından bahsederse etsin, döndürüp dolaştırıp, nereye

bağlayacağı belli:

- Ümid, hayatım! İkimiz de yalnızız, bu gece: Bezik oynar mıyız dersin?” 336


büyük büyük

“Sedat büyük büyük bakıyor ona, bir elini uzatıp, tersiyle alnına do-

kunuyor: - Ateşin var galiba.” 324

Diğer örnekler için bk. 18, 27- 28, 191, 205, 271, 148

büyük küçük

“Onun için, büyük küçük her cüzütam, bulunduğu mevkiden atılabilir.”

173

çarpık çurpuk

“Kuytuda bir yerde, çarpık çurpuk gözlüklü kızlar:

-... sen kalkmış Bakunini okuyorsun. İrfan!” 238


çekik çekik

“Gözleri, çekik çekik. Fransızca'yı, İtalyan aksanıyla konuşur.” 198

çizik çizik

“Vagonun pencerelerinde, çizik çizik kıvılcımlar.” 472

dağınık dağınık

“Al bakalım yine sarhoşlar; ağızlarına yüzlerine karanlıktan dağınık

dağınık, kaçıcı bir şeyler bulaşmış.” 8

34

delik deşik

“Suratı dökülüyor. İçi delik deşik.” 278

Diğer örnekler için bk. 459, 29, 230, 419, 303, 183, 190

-k ekini almış olan sözcüklerle kurulmuş ikilemelere ait diğer örnekler

alfabetik sırayla aşağıda yer almaktadır:

didik didik, 245

donuk donuk, 31, 471

dönük dönük, 187

gizli açık, 342

ılık ılık, 152, 159

ıslak ıslak, 218

kesik kesik, 377, 61, 190, 340, 8

kırık dökük, 174, 221, 139

kırık kırık, 334

kopuk kopuk, 28, 306, 61

küçük büyük, 173

küçük küçük, 206

oyuk oyuk, 282

soğuk soğuk, 448, 403, 133, 270, 305, 425

sönük sönük, 126

1.2.5. Diğer Yapım Ekleriyle Kurulmuş Olan İkilemeler

Diğer yapım ekleriyle kurulmuş örnekler içinde yansıma kelimelerin aldığı +(I)l/

+(U)l eki çoğunlukta yer almaktadır. . Diğer ekler ise şöyledir: +Ar, -m, -gIn /-gUn, -I /-U,

-gI/ -gU, -gA, -AmAk, +lIk/+lUk.

birer birer

“Yine ve üşenmeden odaların ışıklarını birer birer yakıyor:

-,.. hiç çaktırmadılar be!” 270

35

Diğer örnekler için bk. 386, 36, 233, 14, 426, 174, 342, 316, 270, 243, 18

birer ikişer

“Seyyar satıcılar, birer ikişer kayboluyorlar.” 16


boğum boğum




büklüm büklüm

“Madem Athena artık benimle beraber, madem büklüm büklüm saçlarını

avuçlarıma dolduruyor ve benimle birlikte hayal kuruyor, mutlaka gerçekleşmeli bu

iş: Ne yapıp yapmalı Zehra'nın papellerini kaynatmalıyım!” 265


çakmak çakmak

“Kırçıl, sarı bıyıklarını uzatıp uzatıp dudaklarınadeğdiren, diri ve çakmak

çakmak gözlü bir adamın kolları arasında, kötümser.” 20-21

Diğer örnekler için bk. 187- 188, 325

çıtır çıtır

“Dişlerinin arasında çıtır çıtır, Mahmud'un kıvırcık saçları ve siyah.” 363


çipil çipil

“Çipil çipil bakıyor.” 48

çizgi çizgi

“Dudak uçlarında, birazdan başlayacak gizli bir gülümsemenin ilk belirtileri, çizgi

36

çizgi uyanmıştı.” 442


dalga dalga

“Fakat orada olacaktın da görecektin, nasıl tebeşir beyazı bîr suratla geldi,

nasıl gülümsediği zaman dalga dalga utanıyordu.” 72

Diğer örnekler için bk. 399, 393, 358, 88, 115, 319

dalgın dalgın

“Sonra dalgın dalgın, bir emir tekrarlarmış gibi: , -... Önce, diyor, Kuva-yı

Milliye ve Cumhuriyet hareketinin ana esasları fikir olarak işlenmeli.” 224


Diğer yapım ekleriyle oluşmuş sözcüklerden kurulu ikilemelerin diğer

örnekleri alfabetik sırayla aşağıda yer almaktadır:

dizi dizi, 139, 240

dolu dolu, 90, 331

dörder dörder, 121

eklem eklem, 399

fırıl fırıl, 391, 94, 95

fosur fosur, 141

gelin güvey, 465

giyim kuşam, 372

gürül gürül, 16, 134

harıl harıl, 36, 108, 125, 371, 247, 254, 330, 344, 348, 171, 159, 441, 455,

191, 258, 318

ışıl ışıl, 57, 86, 280, 339, 329

incecik incecik, 120

kaçamak kaçamak, 403

kargacık burgacık, 382

37

kavga dövüş, 306

kıvrım kıvrım, 16

kızgın kızgın, 299

kütür kütür, 135, 193, 343, 17

mırıl mırıl, 133

ölüm kalım, 202, 401

parıl parıl, 235, 82, 138, 417, 264

parmaklık parmaklık, 398

patır patır, 177, 179

pırıl pırıl, 10, 30, 38, 40, 148, 322, 330, 344, 193, 170, 462, 458, 433, 401,

278

saçma sapan, 279, 336, 294, 38, 403

saklı saklı, 438

sıkı sıkı, 448, 14,102, 121, 135, 313, 243, 243, 278

sinsi sinsi, 433

solgun solgun, 453, 452

sorgu sual, 384

şakır şakır, 232, 14

şaşı şaşı, 406

şaşkın şaşkın, 323

takır takır, 355, 9

takır tukur, 134

teker teker, 35, 404, 355, 482, 238, 238, 97,155, 161, 170, 172, 182, 227,

260, 321, 280

tıkır tıkır, 228, 40, 42, 199, 258, 461, 474

tıpır tıpır, 140


tutam tutam, 201

uçuk uçuk, 374

utangaç utangaç, 92

üçer beşer, 411, 358

38

vızır vızır, 88

yabancı yabancı, 378

yalan yanlış, 352, 346, 330, 280

yalnız yalnız, 229

yanlış yanlış, 415, 371, 152, 265

yarım yamalak, 59, 374, 449, 382, 303

yarım yarım, 71

yorgun yorgun, 364, 154

yuvarlak yuvarlak, 385

1.3. Eski Türkçede İşletme veya Yapım Eki Almış Olup Günümüzde Basit Olarak

Algılanan Yapılardan Oluşan İkilemeler

Eski Türkçede işletme veya yapım eki almış sözcüklerden bazıları günümüzde basit

olarak algılanmaktadır ve bu tür sözcükler de ikilemelerde kullanılmıştır. Mesela adım

sözcüğü at- fiilinden türetilmiş bir sözcüktür. Ancak bu durum zamanla unutulmuş ve adım

sözcüğü basit olarak algılanmıştır. Bu durumda olan pek çok örnek karşımıza çıkmıştır.

Aşağıda yer alan örnekler bu durumun açık belirtisidir:

adım adım

“İşte adım adım eve yaklaşıyorum.” 160


aşağı aşağı

“Bıyık bıraksana sen şöyle aşağı aşağı, korsan bıyığı.” 298


aşağı yukarı

“Adamın, İbrahim'in göndermesi olduğundan, aşağı yukarı fiyat konuşmaya o derece

emindi ki, gelmesini beklerken ağızlığına ağara üstüne cıgara ekleyerek, pazarlık imkânlarının

darlığını, daha doğrusu yokluğunu, ezici bir yürek sıkışması olarak duydu.” 434


39

ayrı ayrı

“Bir masada mavi gözleri cilasını kaybetmiş bir kadın, bitmez tükenmez

telgrafları birer birer ayırıyor, önemine göre ayrı ayrı klasörlere yerleştiriyor.” 182

Diğer örnekler için bk. 390, 463- 464, 62, 40, 363, 365, 414, 74, 116,

126,182, 217, 246, 270, 271, 286, 300, 300

beş aşağı beş yukarı

“Daha daha Şube Müdürü, Cinayet Masası Şefi, Komiser Orhan ve Muavin,

geç vakitlere kadar oturup, kahve fincanları, telveler, izmaritler, zil sesleri arasında,

beş aşağı beş yukarı dolaşarak, ihtimal yokluyorlar.” 165

böyle böyle

“İnsan hayatını, istemeyerek, böyle böyle zorlaştırıyordu demek!” 472

damar damar

“Gilda cıgarasınm dumanlarını, burun deliklerinden, damar damar

salıveriyor.” 83

Diğer örnekler için bk. 46,163

damga damga

“Rüzgâr karı acı acı tozutuyor; çok yakın, kötü bîr orospu mendili kadar

buruşuk ve damga damga lekeli bir gökyüzünden, bir havagazı harıltısıyla, insanların

suratına suratına saldırıyordu.” 448

Diğer örnekler için bk. 20

damla damla

“Yüzü, saçları damla damla ıslak.” 31


eski püskü

40

“Elbet geçmişe ait kopuk, pis, eski püskü neyim varsa ortaya döküp, bana

Türkân'dan haber ulaştıracak, bir ümit noktası arayacağım.” 160


için için

“Dürnev'in arkasından, için için sürüp götürüyor:

-... vallahi böyle olmalı, böyle yaşamalı hayatta!” 210

Diğer örnekler için bk. 329, 222, 273, 331, 281, 297, 267, 209, 225, 185,

168, 121, 151, 106, 88, 89, 101, 99, 97, 16, 15, 53, 54, 58, 39, 21, 22, 232, 62, 18,

236, 469, 404, 376, 462, 453, 354.

örümcek örümcek

“Alkol ve uykusuzluk, Turgut'un gözlerindeki diri maviliğe açık, örümcek

örümcek bir kan kırmızılığı işlemiş.” 19


saklı saklı

“Saklı saklı gülümseyerek, sadece dinledi.” 255


şöyle böyle

“Siz gelmeden az önce onu hesaplıyordum, şöyle böyle altı yedi yıl olmuş.”

373

Diğer örnekler için bk. 283, 239 ,240, 472, 364, 373, 422, 443

ufak ufak

“Şimdiyse içinde yeni bir duygu, ufak ufak kımıldıyor: Kâzım beğenmemiş

olsa şu kızı, dudak bükse!...” 407


usul usul

41

“Uzak fakat onmaz ağrılar gibi, usul usul haber veriyor.” 446

Diğer örnekler için bk. 132, 115, 95, 56, 35, 13, 362, 365, 329, 299, 398,

182, 281, 227, 177, 446

uzak uzak

“Uzak uzak yaşıyorlar, yakına gelince elini eline dokundurmuyorlar.” 272

Diğer örnekler için bk. 215, 396- 397, 118, 200, 217- 218, 256, 321, 330,

346

uzak yakın

“İbrahim'in yumrukları dayanması güç bir acıyla çürüyor, göklerinin

camından, şimdi eski bir takvim diye suratına baktığı kadınla, uzak yakın hiçbir

ilgisi olmayan, resimler geçiyordu.” 467

uzun uzun

“Onunla uzun uzun konuşur, aynı şeyleri istediğimiz halde, bir türlü

anlaşamazdık.” 487


137, 162, 246, 334, 159, 463, 464

üç aşağı beş yukarı

“Başladıkları her cümleyi askıda bırakıyor, ya da için için gizli hesaplar, üç

aşağı beş yukarı tahminler halinde yürütüyorlar.” 376

Diğer örnek için bk. 287 ,438 ,376

yeşil yeşil

“Yüzü, zeytinyağı sürülmüş gibi, yeşil yeşil parlıyordu.” 355

yukarı yukarı

“Athena'nm, yukarı yukarı göğüslerini, boynuna ve omuzlarına sarılan,

simsiyah ve dümdüz saçlarım seyrederek, salyalarını akıta akıta, hepsi aynı kapıya

çıkan, değişik cevaplar veriyorlar:

42

-Stüdyoda bugün İhsan Bey, çalışıyor.” 186


yudum yudum

“Gözlerini yum ve bu dehşeti yaşa! Yudum yudum, zehir içercesine!” 198


İKİNCİ BÖLÜM

İŞLETME EKİ ALMIŞ İKİLEMELER

43

İşletme eki almış ikilemeler, isim işletme eki ile fiil işletme eki almış ikilemeler

diye iki grupta toplanır. İsim işletme eki almış ikilemelerle fiil işletme eki almış ikilemeler

de kendi içinde gruplara ayrılır.

2.1. İsim İşletme Eki Almış İkilemeler İsim işletme eki almış ikilemeler; kendi içinde belirtme durumu eki, yönelme

durumu eki , bulunma durumu eki , çıkma durumu eki, tamlayan durumu eki, çokluk ve

iyelik eki almış ikilemeler olmak üzere yedi gruba ayrılır. Bu gruplar içinde en büyük paya

yönelme durumu eki sahiptir. Yönelme durumu eki almış ikilemeler için, toplam 40 örnek

tespit ettik. Belirtme durumundaki ikileme sayısı ise 29’dur. İyelik ekli ikilemeler için

örnek sayısı hiç de az değildir. Toplam 37 örnek saptanmıştır. Diğerleri ise daha az örneğe

sahiptir.

2.1.1. Belirtme Durumu Eki Almış İkilemeler

Belirtme durumu eki almış ikilemeler, cümle veya yan cümle içinde belirtili nesne

görevinde kullanılır. Ayrıca bu yapıdaki örneklere dikkat ettiğimizde, belirtme durumu

ekinin iyelik eki almış sözcüklerin üzerine geldiği görülecektir. Örnekleri aşağıda alfabetik

sırayla yer almaktadır:

ağzını burnunu

“Ben diyorum ki deyyusun ağzını burnunu iyice bir dağıtıp, ondan sonra

ciğerlerini takımıyla göğsünden...” 291


ağzını yüzünü

“Ağzını yüzünü biraz toplamış.” 377


camı çerçeveyi

“Camı çerçeveyi oynatarak, ulu ulu tükürüyor.” 27

44

elimi ağzımı

“Kurtulur kurtulmaz elimi ağzımı birayla yıkayacak, hatta belki çakmak alevine

tutup dağlayacaktım.” 468

elimi eteğimi

“Ben bile, babanın bütün zulmüne rağmen, hayattan elimi eteğimi çekmek

istemiyorum.” 336

elini ayağını

“Ve ben iki üç gün mutluluktan gözleri kör olmuş budala, elini ayağını

şaşırmış Arap Zehra; tecrübeme, baldıranlar gibi hayatım boyunca, koparıp koparıp

attığım bunca kahıra rağmen, aldandım!” 471


elini kolunu

“Elini kolunu sallayarak, düşüncelerini bir karca sürüsü gibi damıtıyor.” 28


elini yüzünü

“Bekir elini yüzünü yıkamadan oturuyor.” 108


hacı’yı macıyı

“ Ne diye Hacı'yı macıyı işe karıştırıyorsun anlamam ki!” 125

haddini hududunu

“Dakikasında haddini hududunu öğrenir, dizinin dibinden ayrılmaz.” 282

ıcığını cıcığını

“ Kolaylık İnşaat Şirketinin, adamakıllı dibini karıştırmış; ıcığını cıcığını

45

çıkarmış da öyle yazmış.” 284

ıvırı zıvırı

“Küçük çapta bir krallık kurmuş adeta. Etrafında adamları, ıvırı zıvırı…”

351

içini dışını

“Şehrin içini dışını bilen rüzgâr, tek tük yağmuru ve Haliç'in aşıklarını,

çamların kenarlarına biriktiriyordu.” 252


işini gücünü

“Çinli Şükrü işini gücünü bıraktı.” 470

onu bunu

“İşi gücü galiba kendisinin de inandığı, tumturaklı yalanlar söylemek, onu

bunu dolandırmak.” 193

orasını burasını

“Yanındaki adamlar, köpek burunlarıyla kadının her yanını kokluyorlar,

fırsat düşürdükçe orasını burasını öpüyorlardı.” 326

tasını tarağını

“Yağmurun ve lodosun tasını tarağını toplayıp, kaçışması.” 270

yeri göğü

“Zehra yine güzel, yine şarkı söylemeye başladı mı yeri göğü eritip bulamaç

haline getiriyor ama, Bekir'den başkaları için.” 109


2.1.2. Yönelme Durumu Eki Almış İkilemeler

46

Yönelme durumu eki almış ikilemeler, cümle içinde dolaylı tümleç görevindedir

veya bir fiilimsinin yönünü belirtir ya da sonuna edat alıp edat grubu oluşturur. Dosta

düşmana karşı örneğinde olduğu gibi edat grubu meydana gelir. Ayrıca “ipe sapa gelmez

şeyler…” örneğinde olduğu gibi sıfat-fiille birlikte kullanılarak sıfat görevi üstlenir. Ayrıca

yönelme durumu ekinin çoğunlukla iki farklı sözcüğün üzerine geldiği

görülecektir.Aşağıda bu farklı durumlara ait örnekleri alfabetik sırayla görmek

mümkündür:

ağzına ağzına

“İçindeki sapa, dolaşık, açıklanması zor, belki de tehlikeli korkuları, göğüs

boşluğundan ağzına ağzına yükselen zehirli dumanlar halinde hissediyordu.” 384

ağzına yüzüne

“Sonra sen beceremedin, ağzına yüzüne bulaştırdın!” 396


ceddime cibilliyetime

“İkincisi, Mileston işi aklına geldikçe, ceddime cibilliyetime sövmesi, daha akla

yakın bir şeydir.” 286

dalgaya malgaya

“ İyi ya dalgaya malgaya düşmüş olmasın; birisini benzetir, yakıştırır; tutar

vaziyeti Müdüre aksettiririz, biz rezil oluruz sonra.” 284

denize denize

“Denize denize tükürüyorlar, bakışlarını telaşla birbirlerinden saklıyorlardı.”

330

dikine dikine

“Pencereye uzanıp, tramvay durağında dikine dikine bekleşen şemsiye,

muşamba, manto ve pardösü kalabalığının ortasına:

47

-... Taksim! Taksim! diye bağırıyor. Haydi beklemeden!” 424


dinime imanıma

“Kapıları, çöp sepetlerini tekmeliyor:

-... dinime imanıma, diye bağırıyor, eğer ben de bu işi yapanların ci-

ğerlerini, takımıyla sökmezsem...” 169


dosta düşmana

“Dürnev'in elinde olmayan bu: Hayatının karmaşıklığına, geleceğinin be-

lirsizliğine rağmen gün bu gün, saat bu saat, onu ilkin güzelliği ve dosta düşmana

karşı güzel olmakta devam etmesi ilgilendiriyor.” 296

ellerine avuçlarına

“Gümüş bıçakların kibar parıltısı, tir tir titreyen şarap bardakları, insanın

ellerine avuçlarına çiziliyordu.” 372

enine boyuna

“Taranmamış, kirli ve iştahlı bir kalabalık, enine boyuna açılıyor.” 192

Diğer örnekler için bk. 289- 290, 328, 348, 411

gözüne gözüne

“Gilda sivri tırnaklarım, gözüne gözüne uzatıyor;

- Abla, diyor, konuştum herifle,

- Kiminle konuştun? Rejisörle mi?” 156

ipe sapa

“At yarışları ile ilgili ipe sapa gelmez şeyler anlatıyor.” 181

olura olmaza

48

“- Bir, iki, üç, dört! diye saya saya: -... hay anasını be! diye damlatacak,

olura olmaza kişneyecek.” 92

oraya buraya

“ Işıklar oraya buraya tükürüyor; bir vapur bir limandan kalkıyor başka bir

limana gidiyor; uzak bir ülkede Çinliler mi, Hintliler mi ne savaşıyorlar; o, Turgut,

daima parası az. tutkuları yüksek, eksik şair, Paris'ini; Paris'te boy boy sanatçılar,

zazou'lar, öğrenciler arasında geçmiş birkaç ayını yaşıyor.” 75


sağa sola

“Güngör, elini ayağını sağa sola dağıtarak, sokak kapısından çıkıp, Tar-

labaşı'na doğrulunca, Cinayet Masası'ndan Zeki, gözetlemek için sindiği yerde, bir

an irkiliyor.” 361


suratıma suratıma

“İşte o vakit şu pencere, şu eski piyanosunda gam yapan Davı, suratıma suratıma

çarpılıyorlar.” 104

suratına suratına




üçe beşe

“Kılçık Nazım açsın kesenin ağzını, böyle bir mektubu üçe beşe verene, enayi

derler.” 318

üstüne başına

“Üstüne başına, döke saça içiyor.” 417

49


üstüne üstüne

“Halbuki Orhan, yüz yermemek kararlarını, birkaç gün içinde, çarçur etmiş;

şimdi hangi tarafa dönse, onun kıpkızıl tırnaklarının, sivri sivri, alnına saplandığı

duygusuna kapılıyor; boş cıgaraların, yalnızlık kahvelerinin üstüne üstüne yıkılıp:

- Tutulduk be, diyor içisıra, vay anasını!” 426

yere göğe

“ Karı kısmına yüz vermeyeceksin, tepene çıkar, yere göğe sığmaz olur; fa-

sulye gibi nimetten sayar kendini, kibirinden yanına varılmaz!” 282

yüzüne yüzüne

“Gilda asıl, kavgadan sonra korkuyor: Sanki Athena'rıın tırnakları, hâlâ etini

çiziyorlar; hâlâ görünmez yumruklar, yüzüne yüzüne dökülüşüyor.” 260

2.1.3. Bulunma Durumu Eki Almış İkilemeler

Bulunma durumu eki almış ikilemeler için çok az örnek çıkmıştır. Bu yapıdaki

ikilemeler, doğal olarak dolaylı tümleç görevinde kullanılır. Bu örnekler aşağıda alfabetik

sırayla yer almaktadır:

arada sırada

“Arada sırada saf tarafına mı geliyor, yoksa gerçekleri göreceği mi tutuyor,

ne?” 296


eninde sonunda

“Hiçbir bağ tanımamak, hiçbir sorumluluk duygusunun altına girmeyi,

düşünmemek; yanlış tutulmuş, düpedüz kargaşacı bir özgürlük fikrine saplanmak, onu

ve dostlarını eninde sonunda tutkuların ve zaafların tutsağı etmiş.” 191

50

şurada burada

“Ellerini, kollarını, bakışlarını, şurada burada unutuyorlar.” 391

şurda burda

“Ankara'da, Eskişehir'de, şurda burda, saçlarını gönül rahatlığıyla

boyatamayışının sebebi bu değil mi?” 295

üstünde başında

“Üstünde başında, bir henüz silinmiştik hali.” 377

2.1.4. Çıkma Durumu Eki Almış İkilemeler Çıkma durumu eki almış ikilemeler için çıkan örnek sayısı yedidir. Bu örneklerden

anlaşılacağı üzere bu ikilemeler cümle veya yan cümle içinde dolaylı tümleç olarak

kullanılır. Bu örnekler aşağıda alfabetik sırayla verilmiştir:

çerden çöpten

“Yoksa, herkes gibi benim de erkekliğimin istediği kadın, elbette karıma

benzer çerden çöpten, yarısı kumaş, yarısı boya bir kukla değil, kollarımın içini ve

yatağımı rahatça doldurabilecek ılık ve sahici bir kadın.” 193

içerden içerden

“İçerden içerden, bir sey kımıldamaya başladı ama, ne?” 343

sağdan soldan

“Gözlerinin önünde, sağdan soldan, yukarıdan aşağıdan, belirip kaybolan

bir bağdem bıyık.” 9


uzaktan uzaktan

“O geldiğinden beri, uzaktan uzaktan, koltukların, masaların arkasından,

kocaman mavi gözleriyle her hareketini kollayan, Süleyman'ı okşamak.” 452

51


2.1.5. Çokluk Eki Almış İkilemeler

Çokluk eki almış ikilemelere iki örnek çıkmıştır. Bu örnekler şöyledir:

ayınlar gayınlar

“Ya küstah elifler halinde sivrildikçe sivriliyordu, ya da ayınlar gayınlar

halinde birbirine dolaşıyor, kargacık burgacık bir uğultu kıvamında örülüyordu.” 382

neler neler

“Ah, neler neler bilsen!..” 378

2.1.6. İyelik Eklerini Almış İkilemeler

İyelik eki almış ikilemeler için çıkan örnek sayısı 37’dir. İkilemelerde, 3. teklik kişi

iyelik eki almış ikilemelerin yaygın olduğunu çıkan örneklerin saysından çıkarmak

mümkündür. 3. teklik kişi iyelik ekiyle çekimlenen örnek sayısı 36’dır. 1. teklik kişi iyelik

ekiyle çekimlenen sadece bir örnek vardır. Buna göre aşağıda, iyelik ekiyle çekimlenen

örnekler yer almaktadır:

adı sanı

“Bir kere Türkân yok. Ayrıca Türkân'ın adı sanı yok.” 160


ağzı burnu

“Oralardan ağzı burnu rendelenmiş kopuklar, hırsız bozması figüranlar,

cılız operet artistleri Kılçık'ın rakısına köpekler gibi baksınlar.” 47


ağzı yüzü

“Herhangi bir direksiyon yuvarlağının gerisinde, herhangi güzel bir,kadın

gözüne ilişmesin, ağzı yüzü çarpılıyor, elinin ayağının bağı çözülüyor.” 426

52


akı mavisi

“Kirpikleri dökülmüştü, akı mavisi akıp gitmişe benziyordu.” 340

aklı fikri

“Aklı fikri, şu karşıki evde.” 103


arayanı soranı

“Arayanı soranı, olmazmış pek.” 166

aslı faslı

“Bana sorarsan, aslı faslı yok bu korkunun.” 144

eli ayağı

“Türkân'ın eli ayağı kırılmış, uzun uzun susmuştu.” 162

Diğer örnekler için bk. 296, 298, 337, 352

eli kolu

“Daha doğrusu, eli kolu bağlanmış bir öfkeyi, çözülecek fırsat ve zaman

bulamamış bir küfür zembereğini, gülerek; ama nasıl, kızgın kızgın gülerek

boşaltıyor.” 299

eti budu

“Hepi topu bir apartman katı, biraz mobilya, eli ayağı düzgün, eti budu

yerinde sekiz on piliç değil mi bunun?” 298

giyimi kuşamı

53

“Onca her şeyin; geçmiş bir olayın, evvelce tanıştığı bir kimsenin; ancak giyimi

kuşamı, süsü püsü, kısacası güzelliğiyle ilgili olursa önemi var, hatırlanmaya değer;

yoksa püf! dakikasında aklından çıkmıştır.” 296

göğsü bağrı

“Abduş, göğsü bağrı açık, kapıda peydahlanıyor; kasalardan ikisini,

uydurabilirse üçünü yükleniyor; kaldırıp içeriye götürüyordu.” 471

gücüm kuvvetim

“Gücüm kuvvetim kalmadı.” 419

haddi hesabı

“O da ne yapsın, onu da sıkıştırıyorlar yukarıdan, içtiği kahvenin haddi

hesabı yok, gözlerini devire devire ahlayıp poflaması, caba.” 283

hepi topu




işi gücü

“İşi gücü bırakıp ona mı ekleneceğim?” 372


lamı cimi

“Lamı cimi yok, ille çalacak.” 153


sağı solu

“Zaten sağı solu belirsiz, lüzumundan fazla asabi bir oğlandı.” 456


54

yeri yurdu

“İnce tozlu bîr kar mı; dağınık, yeri yurdu belirsiz, oradan oraya savrulan,

kötü bir rüzgâr karı.” 423

2.1.7. Tamlama Durumu Eki Almış İkilemeler Tamlayan durum u eki almış ikilemeler için metinden çıkan örnek sayısı dörttür. Bu

örnekler aşağıda verilmiştir:

elinin ayağının

“Onunki de böylesi, işte: Herhangi bir direksiyon yuvarlağının gerisinde,

herhangi güzel bir, kadın gözüne ilişmesin, ağzı yüzü çarpılıyor, elinin ayağının bağı

çözülüyor.” 426

şunun bunun

“Mebusların, vekillerin, partici esnafının, şunun bunun masasıdır, adamı

dakikasında satar.” 463


2.2. Fiil İşletme Eki Almış İkilemeler

Fiil işletme eki almış ikilemeler kendi içinde dörde ayrılır: isim-fiil, zarf-fiil, sıfat-fiil

ekleri ve çekimli fiillerle kurulmuş olan ikilemeler. Bu yapıdaki ikilemeler içinde en çok

örnek, zarf-fiil eki almış ikilemelere aittir. Toplam 261 örnek vardır. Sıfat-fiil eki almış

ikilemeler için çıkan örnek sayısı ise 168’dir. İsim-fiil eki alan ikilemeler ise çok azdır.

Toplam 9 örnek vardır. Çekimli fiiller için çıkan örneklerin sayısı ise 31’dir.

2.2.1. İsim-fiil eki almış ikilemeler

İsim-fiil eki almış ikilemelerden bazıları kalıplaşmış şekilde kullanılır. En önemli

ve en sık kullanılan örnek ise alışveriştir. Metnimizde, –Iş/ Uş ve –mA ekleri ile kurulmuş

örnekler tespit edilmiş , ancak -mAk’li ikilemeler tespit edilememiştir . Bu durum, -mAk

ekinin ikilemelerin kuruluşunda çok etkin olmadığını gösterir. Ancak taranan metinde bu

55

örneklere rastlanmaması, bu yapıların olmadığı anlamına gelmeyebilir. Böyle bir kanıya

varmak için farklı yazarların farklı eserleri veya farklı tür eserler taranmalıdır.

2.2.1.1. –Iş/- Uş ekiyle kurulmuş ikilemeler

Bu yapıda bulunan ikilemeler için metinden çıkan örnek sayısı altıdır.

alışveriş

“Siz hiç şehirde yaşayan goril gördünüz mü: Uslu uslu kahveye çıkan,

sinemaya giden, çarşıdan alışveriş eden bir goril?” 79


gidiş geliş

“Gidiş geliş, herkesin gözünde Beygir Kâzım, terden pırıl pırıl parlayan tıraşlı

kafası, kalın siyah kaşları, oyuk ve karık sesiyle, bir sinema kabadayısı olup

çıkıyor.” 148

2.2.1.2. –mA Ekini Almış İkilemeler -mA ekini almış ikileme sayısı ise ikidir.

derme çatma

“Bir resim daha: Üç dört adam, korkutucu adamakıllı elleri, yassı ve pırasa

bıyıklarıyla, derme çatma bir aşçı dükkânının, önünde durmuşlar.” 359

hırsızlama hırsızlama

“Yalnız, hırsızlama hırsızlama, birinin rüzgârı ötekine, ötekinin rüzgârı

berikine, bulaşıverecek.” 404

2.2.2. Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler

Sıfat- fiil eki almış ikilemeler içinde –Ar…-mAz yapısında olanlar çoğunlukta yer

alır. İkinci sırada ise –An bulunur. –mIş ve –mAz eklerine de rastlanır. Bu yapıdaki

ikilemeler, cümle içinde farklı işlevlerde kullanılır. Cümle içinde kimi zaman yüklem, kimi

56

zaman özne, kimi zaman da tümleç olarak yer alır.

2.2.2.1. –Ar….-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler

Bu yapıdaki ikilemeler için çıkan örnek sayısı 154’tür. Bu sayı, sıfat-fiil ekleri

içinden en çok –Ar….-mAz ekinin, ikileme kuruluşunda yer aldığını gösterir. Bu eklerle

kurulan ikilemeler, cümle içinde zarf tümleci olarak görev alır. Örnekler alfabetik sırayla

aşağıda yer alır:

açar açmaz

“Gözlerini açar açmaz: - Bugün pazar, diye düşündü, neden böyle erken

uyanıyorum?” 63


alır almaz

“Yarın sabah, gazeteyi alır almaz, nasılsa öğrenecek.” 121


atar atmaz

“O adımını atar atmaz, otel daha birkaç saniye öncesine kadar yaşayıp

durduğu, miskinlikten silkiniyor.” 393

atlar atlamaz

“Eşiğinden atlar atlamaz, evcil bir kalorifer sıcaklığı adamı kuşatıyor;

cinayet ve evlenme ihtimallerinin dışında, uykulu, rahat ve değişme yetisi sıfır bir

evrene aktarıyordu.” 428

ayrılır ayrılmaz

“Orospunun biri: Senden ayrılır ayrılmaz, bir başkasının koynuna

girmiyorsa, bileklerimi keserim.” 323


57

başlar başlamaz

“Daha tahkikat başlar başlamaz, Garson Sotiri'nin ifadesindeki siyahlı kıza,,

kancayı takan kim?” 427


bırakır bırakmaz

“Oysa Avukat Sadık, telefonu bırakır bırakmaz, çabuk ve hareketli sesiyle

koltuğuna ve İştirak Mecmuasına dönüyor:

-... Jaures'in mektubu demiştik değil mi?” 254

biter bitmez

“Kahvaltı biter bitmez Bekir onu bırakıp gitti:

-Geceleyin, dedi, bara gelirim.” 109


bitirir bitirmez

“Yemeğini bitirir bitirmez, odasına çekildi.” 334


boşalır boşalmaz

“Ümid ondan çok kendi gözünde kendini kurtarmak, varlığına ve ya-

şamasına önem kazandırmak için, adamakıllı ciddi ve düşündürücü şeyler bulup

söylemek istiyor; ama söylediği her kelime, dudaklarından boşalır boşalmaz

ciddiliği ve ağırlığını kaybedip, onu büsbütün müşkül bir duruma sokuyordu:

Mahmud bunu biliyormuş gibi sonunda gözlerine bakarak:

- Söylemeyişim, dedi. seni değil kendimi küçümsediğimden.” 219

bulur bulmaz

“İş bulur bulmaz bu evi, bu çevreyi terk etmeliyim.” 268


58

bükülür bükülmez

“Sadece: - Ah! dedi. Ya da hayır, sadece ah demedi; bileği geriye bükülür

bükülmez içinde biriktirdiği birtakım kirli tasarıları, kuşkulu ve zararlı hesaplan bir

solukta balon gibi boşaltarak, yorgun bir sesle:

-İyi, dedi, İbrahim ağbiy!” 143

çarpar çarpmaz

“Ve o anda, Suzan'ın bu iyimser saflığına çarpar çarpmaz, Kemal Rıfat'ın

doğru söylemiş olduğunu apaçık anlıyor: -... evet bizi uyuttu herif, şek şüphe

kalmadı.” 349

çeker çekmez

“Bıçağını çeker çekmez, Kâzım'ın üstüne atıldı.” 147

çevirir çevirmez

“Anahtarı çevirir çevirmez, üç kişi üzerine yürüdüler.” 128

çıkar çıkmaz

“Caddeye çıkar çıkmaz, bir taksi çevirdi.” 143


69

der demez

“Saat yedi der demez, dükkânı kapatıp, öteberi alarak, evlerine gidecekler.”

341


desteler destelemez

“Arkaya, palas pandıras, üç "ördek" desteler destelemez, gazladı.” 424

-Ar….-mAz ekini almış ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer

59

almaktadır:

devrilir devrilmez, 163

dokundurur dokundurmaz, 67

dokunur dokunmaz, 234, 403, 432, 270

döner dönmez, 310, 396

duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209

duyulur duyulmaz, 292

düşünür düşünmez, 142

eder etmez, 222

eğilir eğilmez, 102

evirmiş çevirmiş, 278

fark eder etmez, 460

gelir gelmez, 414

gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98

girilir girilmez, 365

görünür görünmez, 474, 132

görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36

haykırır haykırmaz, 153

ıslanır ıslanmaz, 164

iner inmez, 358

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490

işitir işitmez, 446

kalır kalmaz, 353, 240

kapılır kapılmaz, 248

karışır karışmaz, 198, 397

katılır katılmaz, 267

kımıldar kımıldamaz, 430

koyar koymaz, 253

kurtarır kurtarmaz, 310, 474

60

kurtulur kurtulmaz, 468

okur okumaz, 25

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200

öğrenir öğrenmez, 352

ölür ölmez, 294

sarsılır sarsılmaz, 193

söner sönmez, 358

sürer sürmez, 115

tanır tanımaz, 313

uyanır uyanmaz, 103, 341, 342

yakar yakmaz, 347

yaklaşır yaklaşmaz, 312

yapar yapmaz, 375

yıkılır yıkılmaz, 133

yaslanır yaslanmaz, 72

yatar yatmaz, 454

2.2.2.2. –An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

Bu ekle kurulmuş ikilemeler için çok az örnek çıkmıştır. Bu durum, bu yapıdaki

ikilemelerin daha az kullanıldığı anlamına gelmeyebilir. Çünkü taranan metnin yazarı

üslubuna uygun olarak kullanmamış olabilir. Gerçekçi bir sonuç için çok sayıda eserden

yararlanılmalıdır.

arayan soran

“Arayan soran olmadı.” 479

gören eden

“Bir gören eden olur.” 476

2.2.2.3. –mAz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

61

-mAz ekini almış olan ikilemeler de –Ar….-mAz ekiyle oluşturulan ikilemelere

göre azınlıkta kalmıştır. Bu örnekler aşağıda yer almaktadır:

bitmez tükenmez

“Kucağında, bitmez tükenmez bir Van kedisi.” 356


199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

2.2.2.4. –mIş/ -mUş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

-mIş/ -mUş ekiyle kurulmuş ikilemeler için toplam olarak 4 örnek vardır:

gelmiş geçmiş

“İsterse gelmiş geçmiş koyunların en güçlüsü olsun.” 62


görmüş geçirmiş

“Kâzım'ın sağ yanında, mutlaka Zehra.. Mutlaka dalgın, mutlaka dik ve

görmüş geçirmiş.” 153

olmuş bitmiş

“Sen böylesin Ümid: Aslını bilmediğin bir konuda ilk kurduğun hayali,

sonraları vazgeçilmez, olmuş bitmiş bir gerçek diye alırsın.” 330

2.2.2.5. –r Ekiyle Kurulan İkilemeler

Bu yapı için tek örnek çıkmıştır:

açılır kapanır

“Çünkü tam da bu sırada ona, beş yaşını kutlamak için, neredeyse boyuna

ulaşan, gözleri açılır kapanır bir bebek armağan etmişlerdi.” 359

2.2.3. Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler

62

Fiil işletme eki almış ikilemeler içinde en yaygın olarak kullanılanlar zarf-fiil eki

almış olanlardır. Zarf-fiil ekleri içinde ise en çok kullanılan ek, -A ekidir. Sonra –Ip/ -Up

eki gelir. Ayrıca zarf-fiil eki almış ikilemeler, cümle içinde zarf tümleci görevindedir.

2.2.3.1. –A Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler

-A zarf- fiil ekini almış sözcüklerden kurulmuş ikilemeler için pek çok örnek

çıkmıştır. Toplam 180 örnek vardır. Ayrıca dikkat çeken bir durum da bu zarf- fiil ekini

alan eylemlerin çoğunlukla aynı eylemler olmalarıdır. Yani ikilemeyi oluşturan iki unsurun

aynı eylem olması ve bu eylemin –A zarf-fiil ekini almasıdır. Bu örnekler aşağıdadır:

aça aça

“Garson, kravatının yukarı ucundan bir çift bıyık, gözlerini aça aça:

-Emredersiniz! diyor.” 395

ağarta ağarta

“Sonra yine Pasajda, taze bademleri ağarta ağarta Necdet’le birlikte;

Mahmud'un savunduğu siyasi davranışın, olanaklarını ve temellerini, araştırıyorlar.”

239

akıta akıta

Athena'nın, yukarı yukarı göğüslerini, boynuna ve omuzlarına sarılan, simsiyah

ve dümdüz saçlarını seyrederek, salyalarını akıta akıta, hepsi aynı kapıya çıkan,

değişik cevaplar veriyorlar:


arana arana

“Yine aynı gangster sesini arana arana:

-... kaltak diye iki şamar patlattım, diyecek, başladı ağlamaya.” 324

araya araya

“Seyit Sabri, her sabah saat ona doğru, arabasıyla gelir; kapı camlannda,

63

aynalarda, profilini araya araya, kimseye bakmadan ve kimseyi görmeden, üçüncü

kattaki, Haliç'e hakim dairesine çıkar.” 182


arşınlaya arşınlaya

“Turgut, telefon tellerini arşınlaya arşınlaya geliverse.” 42

bağıra bağıra

“İngilizcesinden emin olmadığı için bağıra bağıra konuşuyor ve kelimelerin

üstüne basıyor:

- Someday... in the jungle...” 80


bağıra çağıra

“Ona ait olan sadece, Kılçık’ın, kulaklarında yer eden hergele sesiyle, bağıra

çağıra söyledikleri:

-... yok canım, sen onu külahıma anlat!” 396


bağırta bağırta

“Zehra, kolları ardına kadar açık, gözleri çığlık çığlık, şarkının birisinden öte-

kisine gittikçe, herkesin gözü önünde şarkının birini bağırta bağırta boğazlayıp bir

başkasına saldırdıkça, Abduş'un sırtı, omuzları, saçlarının dibi, diken diken batmaya

başlamış.” 321

bağırta çağırta

“Dedesinin yanından kaçan Süleyman'ı yakalayıp, bağırta çağırta ceketini

giydirdi.” 442

baka baka

“Oysa hâlâ yukarıda Beygir Kâzım’ın odasında onun yatağına çökmüş,

64

ellerine baka baka anlatıyor.” 231

basa basa

“ Cehennemin yedinci katında Athena ve Namık elele tutuşmuşlar, ikisi de

çırılçıplak, ikisinin de adaleleri boğum boğum, alevlere basa basa dans ediyorlar.”

86


belerte belerte

“Gözlerini belerte belerte:

-... bu kapı, kapının yanındaki yatak, yatağın önünde iskemle... yaa

yaaa kitaplar da olacaktı, kitaplar da..- diyerek, bir adresin efkârlı trenine bin

miş, İstanbul'un içinde, Şişli'de, bir yerlere doğru gidiyor: -... Halaskar Gazi

Caddesi Nu.250.” 236

bile bile

“İşin kötüsü bu defa, yaşadığımı sevmeden ve inanmadan, yapılması lazım

gelenin bu olmadığını bile bile döneceğim.” 287


bilene bilene

“Hatta, belki ben ağlamıyorum; yorgun, sarışın ve beyaz güzelliğimi, bir

zamandır boşuna dönen bir ihtiras çarkına tutmuş, bilene bilene azalıyorum.” 344

boğula boğula

“Güner'in uçucu saçları, ipince gerilmiş kaslarıyla, çarşafları ıslıklı bir şehvet

yatağında, gerindiğini düşünmek; sonra içkiyle boğula boğula, bu bodur ve şişman

kızın evlenme hayallerini dinleyip, bir İstanbul gecesini piç etmek!” 251

buğulandıra buğulandıra

65

“ Quartier'deki kahvelerden birinde, çoğu zaman Depart'da gözlerini

buğulandıra buğulandıra etrafına bakıp, Gianna'yla bitmez tükenmez tartışmasını

sürdürür:

-... klasik müziği dinlerken, ben artık bu dünyanın, şu içinde yaşadığım

dünyanın, dışındayım; çatlak lavabo, kullanılmış metro bileti, gürültücü akşam

.gazeteleri uzağımda kalıyor.” 199

Diğer örnek bk. 64

bula bula

“Yok, bula bula, bir komiser bulabilmiş de...” 83


-A zarf-fiil ekini almış ikilemelere ait örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer

almaktadır:

büyüte büyüte, 314, 410

çalkalaya çalkalaya, 464

çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347

çarpıla çarpıla, 364, 410

çarpına çarpına, 104, 57, 212

çatlaya çatlaya, 126

çeke çeke, 339

çekile çekile, 135

çırpına çırpına, 340, 98,123

çıtırdaya çıtırdaya, 185

dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

damlata damlata, 42

deneye deneye, 337

devire devire, 12-13, 283

dinlene dinlene, 286, 320

dinleye dinleye, 258

doğraya doğraya, 28

66

dolana dolana, 232

döke döke, 471

döke saça, 417, 432

dövüşe dövüşe, 118

duya duya, 434, 318

düğümleye düğümleye, 208

ede ede, 298

eğrile büğrüle, 327

eriye eriye, 328

eze eze, 289- 290

geçe geçe, 161

gere gere, 237

göre göre, 474, 38, 9

gülümseye gülümseye, 439

hıçkıra hıçkıra, 235, 422, 339, 61

hırıldaya hırıldaya, 388

hohlaya hohlaya, 457

ısıra ısıra, 472, 195

ıslata ıslata, 144

ışıldata ışıldata, 58

iç ede iç ede, 358

içe içe, 189

ite ite, 410

kaçıra kaçıra, 373, 218, 347

kala kala, 420, 350

karıştıra karıştıra, 307

katıla katıla, 193

kemire kemire, 287

kımıldata kımıldata, 260, 406

kırpıştıra kırpıştıra, 100, 176

kıvrana kıvrana, 14

67

kirlete kirlete, 356

koklaya koklaya, 161, 10, 414

korka korka, 476, 255, 293, 316

kovalaya kovalaya, 467

köpüre köpüre, 177, 437

köpüre taşa, 415

köpürte köpürte, 481

oğuştura oğuştura, 137

ovuştura ovuştura, 301, 323

öksüre sarsıla, 354

öre öre, 138

örte örte, 109, 202

öve öve, 311

saklaya saklaya, 41

salına salına, 101, 20

sarsıla sarsıla, 27, 450

savura savura, 417, 95

saya saya, 92

seke seke, 246

seve seve, 456

sıka sıka, 159

sıvazlaya sıvazlaya, 359

sindire sindire, 360

soka çıkara, 177

sora sora, 235- 236

tasarlaya tasarlaya, 465

taşıra taşıra, 480, 486

tekmeleye tekmeleye, 313

tıka basa, 248, 340, 342

tiksine tiksine, 355, 354, 268

titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

68

tuta tuta, 57, 275

tutuna tutuna, 451

uçura uçura, 187, 473, 50

ufalana ufalana, 180

ufalaya ufalaya, 91

uğraşa uğraşa, 456

utana utana, 30

ürete ürete, 185

vınlıya vınlıya, 323

vura vura, 212, 323

yalaya yalaya, 144

yapa yapa, 386, 388

yaylana yaylana, 403

yerleşe yerleşe, 363

yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424

yoklaya yoklaya, 129

yola yola, 222

yumruklaya yumruklaya, 13- 14

2.2.3.2. –Ip/ -Up Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler

Bu yapıdaki ikileme sayısı toplam 51’dir. Cümle içinde zarf tümleci olarak yer alır.

–A zarf-fiil ekini alan aynı eylemlerin çoğunlukla ikileme oluşturması gibi –Ip/-Up zarf-

fiil ekini alan eylemler de aynıdır ve ikileme oluştururlar. Ancak aradaki fark, aynı

eylemlerin çoğunlukta olması değil, tamamının bu durumda olmasıdır. Yani –Ip/ -Up zarf-

fiil ekini alarak ikileme oluşturan sözcüklerin hepsi aynıdır. Aynı eylemin yan yana

kullanılması durumudur. Bu durumu açıklayacak örnekler, aşağıda alfabetik sırayla

verilmiştir:

arayıp arayıp

69

“İşte Türkân, buna benzer sözlerimi işitince, bir tuhaf oluyor; benim bir

türlü göremediğim, içimde arayıp arayıp bulamadığım, bambaşka bir İbrahim'e:

- Neden çalışmıyorsun? diyordu. Aptal bir çocuk değilsin ki sen?” 73

bakıp bakıp

“Madam Atina, işten anlar gözleri ile, dalgalanıp duran kalçalarına, bakıp

bakıp:

-... bu ne sıklık bole, diyor, Güner?” 460


boğup boğup

“Mecidiyeköyü'ndeki, kedi yavruları gibi boğup boğup attığım birkaç

günden, elime geçe geçe ne geçecek?” 161

buruşturup buruşturup, 170

çarpıp çarpıp, 127

çıkarıp çıkarıp, 170

dalıp dalıp, 306

delip delip, 366

deyip deyip, 161, 195, 60

dinleyip dinleyip, 231

durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330,

335, 485, 489

düşünüp düşünüp, 113

dönüp dönüp, 259- 260, 275

gelip gelip, 327

getirip getirip, 224

gidip gidip, 292, 332

kayıp kayıp, 212

koparıp koparıp, 471

kopup kopup, 367, 438

70

oynatıp oynatıp, 384

silinip silinip, 10

sokulup sokulup, 315

sokup sokup, 236

tutup tutup, 38

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350

yakıp yakıp, 328

yanıp yanıp, 195

uzatıp uzatıp, 20- 21

2.2.4. Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler

Çekimli fiillerden oluşan ikilemeler, cümle içinde yüklem olarak görev alır.

2.2.4.1. Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler

Geniş zaman eki almış ikilemeler için çıkan örnek sayısı sekizdir.

ağlarım ağlarım

“Ağlarım ağlarım, günlerce unutamam.” 307

atışırız matışırız

“Ya da: - Bakma, diyordu, atışırız matışırız ama aramızdan su sızmaz .”

458

bilirim bilirim

“Bilirim bilirim, sen zaten sevmezsin Amerikalıları, ondan böyle diyorsun,

şüphe yok!” 49

durur durur

“İşte böyle kızım, biz böyle durur durur, aylarca boş masalarda, siftinir,

ama bir bulduk mu, Allah için pir buluruz.” 377

71

geçmez geçmez

“Aspirinler aspirin değil kî, geçmez geçmez!” 108

kıstırır kıstırır

“Kıstırır kıstırır döverdim, çocuğu.” 171


olur olur

“O sebepten yani,olur olur.” 116

yapar yapar

“Belki Sulhi'yle otursaydım, çocukcağız, ne yapar yapar bir çaresini

bulurdu.” 46

2.2.4.2. Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler

Bu bölüm için metinden çıkan örnek sayısı birdir:

çıkıyorum çıkıyorum

“Çıkıyorum çıkıyorum, bitmiyor.” 129

2.2.4.3. Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler

Belirli geçmiş zaman ekini almış ikilemelerin sayısı ise yedidir.

bağırdı çağırdı

“Bağırdı çağırdı.” 135

evirdi çevirdi

“ Bilirsin benim hiç aklım ermez böyle şeylere, sıkılırım: O derhal anladı, sözü

evirdi çevirdi bana getirdi; biraz kendinizden bahsedin, dedi.” 48

oldum bittim

72

“Ben oldum bittim milyoner olmak istiyorum yavrum.” 210


öpüştük möpüştük

“Nasıl gidip Dündar'lara, bilmem kimlere, öpüştük möpüştük diye her şeyi

anlatmış?” 308

sardı sarmaladı

“Sardı sarmaladı.” 340

solladım sollamadım,

“Yanındakileri, kardan pütür pütür yolların kaydığını, sol arka lastiğin inikliğini

unutmuş:

'-... Plymouth'u solladım sollamadım, aramızda bir Chevrolet kalır, diye

namussuzca hesaplara giriyordu, onu da ektim mi, tamamdır.” 426

2.2.4.4. Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler

Bu yapıdaki ikilemeler için çıkan örnek sayısı birdir.

saplanmış saplanmış

“Yine gözlük camlarının ardında büyümüş gözleri böyle tığ gibi dimdik,

hiçbir şeyi görmeden saplanmış saplanmış bakıyorlardı.” 367

2.2.4.5. Emir Çekiminde Olan ikilemeler

Bu durumda bulunan ikileme sayısı dörttür.

çevir çevir

“Açıyor avucunu: - Çevir çevir bahçecik! diye başlıyor.” 173

çeviy çeviy

“Süleyman, mavi gözleri, peri masalları, Pinokyo ve Pamuk Prensesle dolu

73

yüreği, bir kuş yüreği gibi pır pır dediklerini tekrarlıyor: -... çeviy çeviy bahçecik!”

173

düşün düşün

“Düşün düşün boktur işin!” 230

süslensin püslensin

“Dur sen, hele bizim kız biraz daha süslensin püslensin, hele sen birkaç gün

daha İstanbul da kal.” 55

2.2.4.6. Şart Eki Almış İkilemeler

Şart eki almış ikilemeler için beş örnek çıkmıştır.

götürse götürse

“Mahmud'un bir sözünü hatırlıyorlar:

- Milli Mücadele nesli, bizi götürse götürse, nereye kadar götürecek?” 239

olsa olsa

“Birisinin ısırgan mavi, diri ve fırlak gözleri dikkatini çekiyor, bu şair Turgut; bir

başkası solungaçlarını ardşız aralıksız kımıldatarak, şiddetli bir nefes darlığından kur-

tulmaya çalışıyor, bu da olsa olsa Aktör.” 409


yapsa yapsa

“Yapsa yapsa, Seyit Sabri yapar bunu: Hariciye Vekili'yle ortak gibi bir şey

çevirdikleri fırıldakları bilmeyen yok: Fakat herife nasıl sokulmalı?” 350

2.2.4.7. Ek-fiil Almış İkilemeler

Taranan metinden sadece üç örnek saptanmıştır. Bu bölümde incelenen örneklerden

ikisi ismi yüklem olarak kullanmak amacıyla ek- fiil almıştır. Geriye kalan bir örnekteyse

ek, çekimli bir fiilin üzerine gelmiştir. Bu örnekler aşağıda yer alır:

74

bitmez tükenmezdi

“İki jandarma süngüsü arasında, öfkeli bir okyanus kadar yalnız, o kadar

bitmez tükenmezdi.” 444

partaldır martaldır

“Bereket Sabri'nin kafası işler; partaldır martaldır, şöyle bakarsan fındık

beyinlinin biri dersin ama; ortalık karıştı mı bin bir fırıldak çevirir, yine de

sıyrılmasını bilir.” 45

zartmış zurtmuş

“ Sonra da, burunları kaf dağında, maval okumaya kalkışıyorlar ona: Neymiş

de nezaketi elden bırakmamalıymış; kızı bulamazsa telefon edecekmiş, zartmış

zurtmuş!” 427

75

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FARKLI OLUŞUMLU İKİLEMELER

Farklı oluşumlu ikilemeler; bağlaçlı, sorulu ikilemeler ve üçlemeler olmak üzere üç

grupta incelenir. Bu yapıdaki ikilemelere ait çok az örnek çıkmıştır. Aslında bu yapıdaki

örneklerin ikileme olup olmadığı da tartışmaya açıktır. Yine de bu başlık altında

incelenmesi uygun görülmüştür.

3.1. Bağlaçlı İkilemeler

Bağlaçlı ikilemeler deyince, çoğunlukla araya ve bağlacının girdiği örnekler dikkat

çeker. İkilemelerin arasına bağlaç girmesi, kalıplaşmış bir yapının değişmesi anlamına

geldiği için bu durumun tartışmalı olmasının gerekçesi ortaya konmuş olur. Çünkü

ikilemeler kalıplaşmıştır, sözcüklerin sırası değişmez. Bu nedenle aşağıda yer alan örnekler

önemlidir:

yıllarca ve yıllarca

“Fakat onun sadece var olması, her gece zehir zıkkım şarkılar söylemesi;

bunların hepsi bir yana, yıllarca ve yıllarca evvel, bu rezil İstanbul şehrinde

Clara'yla birlikte yaşamış olması, yetiyor.” 417

hatta ve hatta

“Keleşoğlu yolsuzlukla itham edilsin, hırsızlık yapmış olmakla; hatta ve hatta,

cinayetle itham edilsin; aklın, havsalanın alacağı şey mi, bu ?” 385

saatler ve saatler

“Oysa ben, saatler ve saatler boyunca, hayali bir palette boya karmaları

yapıyor, bir taraftan da Türkiye Sosyalist Partisi’nin, goşistlerden hangi konularda

ayrıldığını, ayrılması gerektiğini düşünüyordum.” 370

76

dönük ve dönük

“Sağından bakıyorsun, gözelerinde kahır tortuları, kaşları gergin, dişleri ışıl ışıl

Zehra; solundan bakıyorsun, fiırlak dudakları menekşe rengi bir kalemle sınırlanmış,

gözleri dönük ve dönük ;yeşil, Athena.” 329


yeşil ve yeşil

“Gözleri yeşil ve yeşil dönüyorlar.” 14


3.2. Sorulu İkilemeler

Sorulu ikilemeler, anlamı pekiştirme açısından önem arz eder. Aslında genel olarak

ikilemelerin kurulma amacı anlamı kuvvetlendirmektir. Ancak burada yer alan örnekler,

ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına soru ekinin getirilerek anlamın daha

belirginleştirilip kuvvetlendirilebilineceğini gösterir. Bir anlamda onaylama yoluyla

pekiştirme yapılmış denebilir. Aşağıdaki örnekler bu durumu açıklamaya yardımcı

olacaktır.

olur mu olur

“İbrahim'le aranız açılmış, olur mu olur insanlık hali!” 385

yavuz mu yavuz

Bizim bölük gurnandanı, Yüzbaşı Çopur deyola bi deleanlı kim, yavuz mu

yavuz, hop demesiynen tekmilimiz at koparıp...” 359

zengin mi zengin

“ Üniversiteli. Zengin mi zengin.” 209

3.3. Üçlemeler

Üçlemeler, aynı kelimenin üç kez tekrar edilmesiyle elde edilir. Üçlemenin amacı,

anlamı iyice pekiştirmek olabilir. Ancak elimizde 5 örnek vardır. Bu örneklerin bir tanesi

77

aynı sözcüğün üç kere tekrar edilmesi şeklindedir. Diğer örneklerde ise farklılıklar vardır.

Bu farklılıklar, diğer örneklerin üçüncü tekrarının eylem olarak karşımıza çıkmasından

kaynaklanır. Yani ezim ezim ezil- örneğinde olduğu gibi ezim sözcüğü iki kere aynen tekrar

edilmiş ve üçüncü tekrar da ezim sözcüğünün eylem hâli kullanılmıştır. Bu örnekler, konu

hakkında doğru açıklamayı yapmaya yetmeyecektir. Yine de ilginç olduğu için örnekler

aşağıda verilmiştir:

ayrı ayrı ayrı

“Dehşetli gürültü yapıyor, odanın her köşesine ayrı ayrı ayrı yetişerek;

divanın, koltukların, yazı masasının yukarılarında, sanki gerçekten uçuyordu.” 440

çatır çatır çatla-

“Puslu, sarıya yakın, müthiş kızgın bir temmuz göğü başlarının üzerinde,

çatır çatır çatlıyordu.” 331


ezim ezim ezil-

“Şimdi, bu donuk ve tuzlu gece sessizliğinin altında, ezim ezim

eziliyorum.” 41


78

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SIRALAMA KURALLARI

İkilemeler, kalıplaşmış bir yapıya sahiptir. Sözcüklerin yeri ve sırası istisnai

durumlar dışında kolay kolay değişmez. Bu sebeple de ikilemelerin dizilişine yönelik

kendiliğinden oluşmuş kurallar vardır. Bu yüzden ses düzeni bakımından sıralama kuralları

incelenmiş ve ünlü-ünlü, ünsüz-ünsüz, ünlü-ünsüz kuralları ve hece sayısı bakımından

tespit edilip ele alınmıştır. Tabi sadece ses bakımından değil anlam bakımından da sıralama

kuralları vardır.

4.1.1. Ses Düzeni Bakımından Sıralama Kuralları

Ses düzeni bakımından sıralama kuralları ele alındığında ortaya çıkan duruma göre

ikilemelerde, ünlü-ünlü, ünsüz-ünsüz, ünlü-ünsüz kuralları ve hece sayısı bakımından bir

sıralama yapıldığı dikkati çeker. Bu sıralamalar, istisnai durumlar dışarıda kalmak

koşuluyla uygulanır. Ayrıca dikkati çeken bir durum da, bazı ikilemelerin, birkaç kuralı

içinde barındırmasıdır. Bu da ikilemelerin kurallarla nasıl iç içe olduğunun göstergesidir.

4.1.1. Ünlü Kuralları

İncelenen örneklerin ilk sözcüğünün ilk hecesinde geçen ses ile ikinci sözcüğün ilk

hecesinde kullanılan ses arasındaki bağ ve seslerin kullanım sıklığı, kuralların tespitinde

önemli bir yere sahip olmuştur. Aşağıda yer alan alt başlıklar bu şekilde belirlenmiştir.

4.1.1.1. a/e ……u/ü Yapısında Olan İkilemeler

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin ilk hecesinde a veya e sesi varsa ikinci sözcüğün

ilk hecesinde u veya ü sesi bulunabilir. Aynı şekilde ilk sözcüğün ilk hecesinde e sesi varsa

ikinci sözcüğün ilk hecesinde ü sesi olabilir. Ancak bu durumla ilgili olarak farklı örnekler

de dikkati çeker. Bu da, ilk sözcüğün ilk hecesinde a sesi yer almışsa ikinci sözcüğün ilk

hecesinde u sesi yanında ü sesinin de bulunabilmesi durumudur. Ama ilk sözcüğün ilk

hecesinde e sesi varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde u sesine çok fazla rastlanmaz. Ayrıca

istatistiki açıdan değerlendirmek gerekirse bu bölümde çıkan 74 ikilemenin bir kısmı aynı

79

örneğin yinelenmesi olduğu için toplam 26 farklı örnek için sonuç şöyle olacaktır: a….u

yapısında olan ikilemeler için çıkan örnek sayısı 12’dir. a……ü yapısındaki örneklerin

sayısı 4, e……ü için çıkan sayı 6, e…..u yapısı için çıkan sayı ise 3’tür.

ağzı burnu, ağzını burnunu







ağzı yüzü, ağzına yüzüne, ağzını yüzünü

“Herhangi bir direksiyon yuvarlağının gerisinde, herhangi güzel bir, kadın







altüst

“Gazetenin bu karanlık günlerinde, yeni açıklamalar yapmayı, ortalığı altüst

etmeyi düşünüyordu.” 41


372, 101

aşağı yukarı

80

“- Yahu, diye düşünmüştü, bütün ahbapların aşağı yukarı birer metresi var.”

135


cart curt

“Ya bu adam yan gelip cıgara içecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip

işi büyütseydi, işin içinden nasıl çıkardım?” 320

çarçur

“Oysa, Halil'in kılavuzluğuyla, bu çeşit arlanmaları Paris'te çarçur etmiş,

kadın çıplaklığının ve erkek çıplaklığının; daha da önemlisi, ayrı ayrı bütün çıplak or-

ganların, serbest ve karmaşık yakınlaşmalarına, birbirini yoklayıp aramalarına

alışmıştı.” 365


eğri büğrü

“Elini kolunu sallayarak, düşüncelerini bir karga sürüsü gibi damıtıyor. Bun-

dan ötesi düzensiz, kopuk kopuk. Eğri büğrü duygular. Gizli, anlaşılmaz çağ-

rışımlar.” 28


eğrile büğrüle

“Masalar eğrile büğrüle sandalyelere, sandalyeler yere doğru gevşiyorlardı.”

327

elini yüzünü



eski püskü

“Masanın üstünden, eski püskü, düzensiz bir sarı defter alıyor.” 101

81


eti budu



etli butlu


gelin güvey

“Öyleyse birazdan oraya, kendi kendine gelin güvey olmuş tombul bir enayiyi

götürüp, vardığı ölüm çizgisinden, başladığı hayat noktasını göstereceğim.” 465

haddini hududunu


kara kuru

“Gianna'ya rastlamasaydım, o bana bir genç kız için güzelliğin, her şeyden

önce bir iç kurutuş meselesi olduğunu anlatmasaydı; hâlâ daha kendimi, Dame de

Sion'a giden, çelimsiz kara kuru kız saymaktan, şüphesiz kurtulamayacaktım.” 19

kargacık burgacık

“Cemaat nakışlı İsparta halıları üzerine, Arap harfleriyle yazılmış, kirli,

anlaşılmaz ve ters bir cemaattı, ya küstah elifler halinde sivrildikçe sivriliyordu, ya da

ayınlar gayınlar halinde birbirine dolaşıyor, kargacık burgacık bir uğultu kıvamında

örülüyordu.” 382

paldır küldür

“Tepebaşı'nda birtakım aceleci adamlar, gecelerini paldır küldür, civar

sokaklardaki karanlık otellere; ışıkları durduğu yerde ağaran, votkaları limonlu barlara,

kabarelere taşıyorlardı.” 393

82

Diğer örnekler için bk. 135, 384, 352, 454, 23, 270, 205, 194, 291, 313

para pul

“Kapağı bir kere Münih'e atabilseydik para pul mühim değil, ötesi kolay

ama, daha bunun Yunanistan'ı var, Sırbistan'ı var.” 474

salya sümük

“Tanımadığı, hırçın ve maden kömürü gözlü seyirciler, her gece salya

sümük, onun sırasını bekleyeceklerdi:

- Athena! deyip deyip tepineceklerdi, Athena!” 195

şangır şungur

“Şişeler, bardaklar, şangır şungur dökülür.” 109


tatsız tuzsuz





tek tük

“Gökte tek tük yıldızlar. Uzakta Apache davulları.” 174


telli pullu

“Bakır çalığı geceler buluyor, hırsızlama yıldızlar buluyor, telli pullu rüyalar

ediniyor; Zehra'nın kendisine gülmeyeceğini, yüzüne bile bakmayacağım bile bile,

buhurdanlarla tütsüler tütsüleyip, tapınıyor.” 322

ters türs

83

“Ters türs güldü.” 375


zart zurt

“Bağlasalar durmam, zart zurt!” 485


zartmış zurtmuş

“Sonra da, burunları kaf dağında, maval okumaya kalkışıyorlar ona: Neymiş


zurtmuş!” 427

4.1.1.2. u/ü……a/e Yapısında Olan İkilemeler

İkilemelerde, ilk sözcüğün ilk hecesinde u varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde a

sesi, ilk sözcüğün ilk hecesinde ü varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde e sesi kullanılabilir.

İstatistiksel olarak, eldeki on örneğin bir kısmı aynı ikilemelerin tekrarından oluştuğu için

dört farklı örnekten sadece ikisi ü……e, biri u…..a ve diğeri de ü….a yapısında olanlara

aittir.

düzenli tertipli



uzak yakın

“İbrahim’in yumrukları dayanması güç bir acıyla çürüyor, göklerinin



üç beş

“Beynimi barem cenderesine sokmak, pek pek, üç beş yüz lira maaşla, tahta

masaların bekçiliğini yapmak için, kâğıt faresi mi olayım?” 162

84


üstü başı, üstünde başında, üstüne başına

“Üstelik yol parası, boğazı, üstü başı için yapacağım masraf, cebime kalır.”

481


“ Üstünde başında, bir henüz silinmiştik hali.” 377



4.1.1.3. a/e...….a/e Yapısında Olan İkilemeler

İkilemeleri oluşturan sözcüklerden ilkinde ilk hecede a sesi varsa ikinci

sözcüğün ilk hecesinde de a sesi vardır. Bu yapıdaki örnek sayısı 21’dir. Ancak bu 21

örneklerin 9’u aynı örneklere ait, geri kalanı ise farklı sözcüklerden kurulu örneklerden

oluşur. Diğer bir yapıda ise ikilemeyi oluşturan ilk sözcüğün ilk hecesinde e sesi varsa

ikinci sözcüğün ilk hecesinde e sesi bulunabilir. Bu yapıda bulunan ikilemeler için çıkan

örnek sayısı toplam olarak 12’dir. Bazı ikilemelerde ise, ilk sözcüğün ilk hecesinde a

sesinin bulunduğu durumlarda, ikinci sözcüğün ilk hecesinde e sesinin bulunması dikkati

çeker. Bu yapıdaki örnekler için toplam 14 örnek çıkmıştır. Bir başka ses düzenine göre ise

ikilemelerde ilk sözcüğün ilk hecesinde e sesi bulunması durumunda ikinci sözcüğün ilk

hecesinde a sesi bulunabilir. Bu yapı için 12 örnek çıkmıştır. Örnekler aşağıda verilmiştir:

açılır kapanır



adı sanı



85

akı mavisi



alışveriş

“Alışveriş bitti, borsa kapandı.” 440


altı yedi

“Siz gelmeden az önce onu hesaplıyordum, şöyle böyle altı yedi yıl

olmuş.” 373

aslı faslı


ayınlar gayınlar



bağıra çağıra









86

giydirdi.” 442

belli başlı



camı çerçevesi, camı çerçeveyi

“İzmir'deki bir pasajda mı nerede, camı çerçevesi parça parça edilmiş bir

parfümeri.” 472


camsız çerçevesiz

“Hayvanın biri bu senin Nasuh, ortaya yine camsız çerçevesiz bir şarap

çıkardı; ilkin bu dedi Tekirdağı’nın en has şarabı, arkasından Namık gibi arkadaş

yoktur dedi.” 479

çat pat

“Ama çat pat Fransızca konuşan ve Hıristiyan bir Arap kızıyla, kâbusunu yaşamaya

gidiyor.” 104

delik deşik

“Yarık, delik deşik sesiyle, kelimeleri yoğuruyor.” 419


eli ayağı, elini ayağını, elinin ayağının





87






elimi ağzımı






elimi eteğimi


istemiyorum.” 336

etsiz ekmeksiz




gelmiş geçmiş

“Şimdiyse? Sözünü, gözlerini Aysel'den kaçırarak, öteki sesiyle bağlamaya

uğraşıyor: -... şimdiyse her tarafından su alan, yorgun bir şilebim; bu gidişle hiçbir

limana sığınamayacak, bu kıyı sularında batıp, kendime ve yaşantımın gelmiş

geçmiş bütün hergelelerine rezil olacağım.” 396


88

haddi hesabı

“O da ne yapsın, onu da sıkıştmyorlar yukarıdan, içtiği kahvenin haddi


hayal meyal

“Evden kaçtığı, hayal meyal aklında.” 371

hayat memat

“Derhal koşacaktım fakat... aksilik bu ya, Freddy'yle meşgul olmam

gerekti; eh, babamın dediği gibi, bu da hayat memat meselesi!” 158

kazasız belasız

“Kabataş İskelesine, kazasız belasız çıktılar.” 479

maddi manevi

“İbrahim, bir zamanlar, bu kahvede oturmuşluğunu hatırlıyor; geçen

zamana rağmen, o günle bugün arasında, maddi manevi hiçbir uzaklık

hissedememesi, içini karıştırıyor.” 142

palas pandıras



sabah akşam

Şimdi ikisi, camları sabah akşam temiz ve aydınlık bir apartmanda, diz dize

oturacaklardı.” 162


saç sakal

“Başkalarıysa, adsız ve sınırsız bir saç sakal göz kaş kalabalığı halinde,

dip dalgası uğultularıyla ona doğru yükseliyor:

89

-Amiiinnn!” 380


saçı başı

“Alacakaranlık elleri limon kolonyalanna bulanmış, saçı başı dağınık bir

kadın.” 340


saçına başına

“Lakonga saçına başına bulaşmış, soyunma odasına girdi.” 378

selamsız sabahsız

“Selamsız sabahsız yere tükürdü:

-Geçmişi tenekeli, dedi, dünya.” 66

zehir zemberek

“Toros tünellerini zehir zemberek geçip giden pırıltılı bir eski zaman

treni.” 471- 472

4.1.1.4. a/e……ı/i Yapısında Olan İkilemeler

Bu yapıdaki ikilemelerde, ilk sözcüğün ilk hecesinde a sesi varsa ikinci

sözcüğün ilk hecesinde ı veya i sesi yer alabilir. Aynı şekilde ilk sözcüğün ilk hecesinde e

varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde ı veya i sesi yer alır. Aşağıda bu durumla ilgili 19 örnek

vardır:

aklı fikri



ara sıra


90



arada sırada



89


hava cıva

“Pehlivan Zeki, kayıp müracaatlarını karıştırmış, altüst etmiş; geldi, karşısına

dikildi:

-Yok azizim, yok; hava cıva.” 101

lamı cimi



vallahi billahi

“Rejisör yeminler etti: - Vallahi billahi! Sabah erkenden Kılçık uğradı.”

305


yaz kış

“Büyük fincanlarında Fransız kahvesi, camlarında kışın duman,

masalarında yaz kış Balkanlı mülteciler bulunurdu.” 432


zehir zıkkım

“İşte artık Arap Zehra, İstanbul'un bütün barlarında, Beyrut'un, Şam'ın,

İskenderiye'nin ve Pire'nin bütün barlarında, yıllarca sarhoşların yüreğini zehir

91

zıkkım oyan.” 86


4.1.1.5. i…..a/e Yapısında Olan İkilemeler

Bu yapıdaki ikilemelerde, ilk sözcükteki ilk hecede i sesi yer almışsa ikinci

sözcüğün ilk hecesinde ya a ya da e sesi bulunabilir. Aşağıda yer alan 9 örnek, bu düzenin

göstergesi olması açısından önemlidir:

cinli perili

İstersen, kusuruma bakmazsın; bu çocukla biz, yirmi dört ayar akşamlar

cinli perili sabahlar yaşamıştık; İstanbul kaldırımlarını sıkmış, birlikte suyunu

çıkarmıştık diye düşünür, beni affedersin!” 479-480

filan falan

“Senin gibilerini çok gördük buralarda: Fransa'ymış, neymiş: la filan

falan, nökajpiye, uiy!” 250

gidiş geliş



çıkıyor.” 148

gizli açık

“Ne kadar gizli açık kuşkusu varsa, hepsini, birer birer ayaklandırıyor; en

durgun iç sularına parlak ama şüpheli yağ lekeleri dağıtıyordu.” 342

ipe sapa


kir pas

92

“Şampanya bardağının içinde sımsıkı, iyice terlemiş, dokunulamayacak kadar

kir pas tutmuş Yüzbaşı Horn, kötü kötü gülümsüyor:

- Sen, diyordu, Freddy yeşil şarap içtin mi hiç?” 207

şipşak

“Distribüsyonu şipşak yapan kim? Ben.” 308


4.1.1.6. a/e……o/ö Yapısında Olan İkilemeler

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin ilkinin yine ilk hecesinde a sesi varsa ikinci

sözcüğün ilk hecesinde o ya da ö sesi yer alabilir. Yine aynı şekilde ikilemeyi oluşturan

sözcüklerden ilkinde ilk hecede e sesi kullanılmışsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde o veya ö

sesi bulunabilir. Bu yapıda bulunan örneklerin çoğunluğunda, eğer ilk sözcüğün ilk

hecesinde a varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde genel olarak o sesi vardır. Bu yapıdaki

örneklerin sayısı 21’dir. a……ö yapısında bulunan örnek sayısı ise sadece 1’dir. e......ö

yapısındaki örneklerin toplamı 4’tür. e……o yapısında bulunan örnekler için çıkan sayı ise

13’tür. Örnekler aşağıda yer almaktadır:

arayan soran


arayanı soranı


çerden çöpten




eli kolu

93




elini kolunu



eninde sonunda




enine boyuna



estek köstek

“ Ölen gazeticiyi tanır mıymış, estek köstek.” 384

eş dost

“Oysa Ümid. Paris'e gidinceye kadar, sevişmek diye, yalnız öpüşmesini bi-

liyordu. İrili ufaklı çocuk dudaklarıyla ve mahcup. İyice de utanarak. Birtakım

eşdost partilerinin, akşama sarkmış nihayetlerine doğru, çıldırmış kravatları,

alınlarına düşmüş kumral perçemleri yüzünden, artık fox-trot'lara filan sığamayan,

Roberi Kolej'li kibar çocuklarının kolları arasında.” 363

ham hom (şaralop)

“ Beygir elinin tersiyle bardağını deviriyor: -... Ham hom şaralop, diyerek

kesip atıyor, ham hom şaralop! Kendini aldatıyorsun, sen. Yarı yolda ip kopacak

küt! kuyunun dibindesin.” 417

94

hepi topu

“Sonunda hepi topu bir "yedi" aspirin, fakat yanı sıra, epeyce karga çığlığı,

Kılçık Nazım ve Sezai Yazmacı yuttu.” 385


karman çorman

“Geceki sarhoşlukları, karman çorman elbiseler, çorap ve iskarpinler

olarak, dört tarafa serpilmişti.” 430


kavga dövüş

“ Yok, artık bar mar, kavga dövüş; yıldız dediğin gündelik meşguliyetlerin

üstünde olmalı, ilahi bîr varlık...” 306

sağa sola





sağdan soldan




sağı solu



sağına soluna

95

“Gilda, kan köpüğü saçlarını, sağına soluna döke döke, oyununu oynadı.”

471


yere göğe



yeri göğü



Diğer örnek için bk. 390, 380, 382

zar zor

“Aşağı İstanbul'da ve kötü Beyoğlu’nda, yıllar yılı uğraşarak zar zor

kurabildiği o, küçük haraç ve keyif şebekesini, nasıl bozacağını göremiyor.” 477


4.1.1.7. ı/i…ı/i Yapısında Olan İkilemeler

Bu bölümde, ikilemeler oluşturan sözcüklerden önce gelen sözcüğün ilk

hecesinde ı veya i sesi varsa diğer sözcüğün ilk hecesinde de ı veya i sesi yer alabilir.

Sayısal olarak bakıldığında, ı……ı yapısında olan ikilemeler için 6, i……i yapısındakiler

için 9 örnek saptanmıştır. Bu örnekler aşağıda yer almaktadır:

dinime imanıma

“İçin için:

... dinime imanıma, dedi. İşler kızışıyor, iyice!” 21-22


fındık fıstık

“Susuz rakısını, fındık fıstıkla içip, durup durup:

96

-Çocuk şükür Allah'a, diyor, çok şükür!” 201




ıvır zıvır

Sana kalk evime gel orada yaşa diyorum, hanım ol diyorum istemiyorsun;

bırak şu Beygir Kâzım'ın barını, bırak şu çengiliği diyorum, mırın kırın ediyorsun;

neymiş Sulhi olsaymış, ıvır zıvır...” 46


ıvırı zıvırı


351

mırın kırın




yiyip içip

“ Yiyip içip mesut yaşayacağız.” 473

4.1.1.8. u/ü…u/ü Yapısında Olan İkilemeler

İlk sözcüğün ilk hecesinde u veya ü varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde de u

veya ü sesi bulunabilir. sayısal olarak ifade edilirse u……u yapısında olanlar için 8, ü…..ü

yapısında olanlar içinse 5 örnek çıkmıştır. Bu örnekler aşağıda yer almaktadır:

büyük küçük


97

173

küçük büyük

“Fakat, küçük büyük her cüzütam ilk durabildiği noktada, tekrar düşmana

karşı cephe teşkil edip, muharebeye devam eder.” 173


“Bahaneler uydururdum. Küçüklü büyüklü bahaneler.” 43



daha İstanbul’da kal.” 55

süsü püsü

“Onca her şeyin; geçmiş bir olayın, evvelce tanıştığı bir kimsenin; ancak

giyimi kuşamı, süsü püsü, kısacası güzelliğiyle ilgili olursa önemi var, hatırlanmaya

değer; yoksa püf! dakikasında aklından çıkmıştır.” 296

şuna buna

“Hayatıma yuh çekip şuna buna dalkavukluk mu edeyim?” 239

şunun bunun

“Kılçık lafı uzatıyor; çiklet gibi, iki ucundan tutup cümlesinin, çekiyor, uzatıp,

inceltiyor: Yapış yapış parmaklarını yalıyor:

-... bîr kan buluyorsun, sürünen bîr kan, gazetecilerin, şunun bunun elinde

oyuncak, alıp adam ediyorsun: Kürk mü diyorsun, al ulan diyorsun; naylon elbise mi

diyorsun, al diyorsun; fakat adam olmuyor hıyarlof!” 314


tuz buz

“Halil ise o kadar çok şey denemişti ki, en masum, en edepli saydığı

98

teşebbüslerinde bile, Ümid'in duygularında bir şeyleri tuz buz ediyor, onu bir

yerlerden çatır çatır kopanp, başka bir yerlere; yosunlu, kaypak, soluklu ve tırnaklı,

fakat mutlaka daha aşağı, daha daha aşağı bir yerlere aktarıyor.” 364


uçsuz bucaksız





4.1.1.9. i……ü Yapısında Olan İkilemeler

Bu bölümde yer alan ikilemelerin ilk sözcüğün ilk hecesinde ı veya i, ikinci

sözcüğün ilk hecesinde ise ü sesi yer alabilir. İlk sözcüğünün ilk hecesinde ı olan ikileme

sayısı çok değildir. Hatta bir örneği vardır. Bu bölüm için çıkan örnekler içinde daha çok

i….ü yapısındaki ikilemeler bulunmaktadır. Bu yapıdaki ikilemeler için toplam 38 örnek

çıkmıştır.

bitmez tükenmez

“Şimdi sırtlarında partal elbiseleri, ceplerinde bitmez tükenmez bozuk

paralanyla, çatal sesli müvezzi çocuklar, İstanbul'un her yanında onun gazetesini

satıyorlar.” 68


313, 293, 479, 87, 39, 21, 356, 359, 365, 390, 475, 430

bitmez tükenmezdi



hır gür

“Kılçık, kaç gündür Keleşoğlu'yla sürüp götürdükleri, hırgüre bulaşıyor.”

99

212

iki üç

“En az iki üç yaş küçük gösteriyor benden.” 453


işi gücü



işini gücünü


işsiz güçsüz



4.1.1.10. ö…..a/e Yapısında Olan İkilemeler

İkilemelerde, ilk sözcüğün ilk hecesinde yer alan ses, ikinci sözcüğün ilk

hecesindeki sesin hangi ses olabileceği hakkında fikir verir. İşte bu bölümde, ilk sözcüğün

ilk hecesinde ö sesi vardır. İlk sözcüğün ilk hecesinde ö sesinin bulunması dolayısıyla

ikinci sözcüğün ilk hecesinde a veya e sesi yer alabilir. Aşağıdaki örneklerden sadece

birinde ilk sözcüğün ilk hecesinde ö, ikinci sözcüğün ilk hecesinde ise e sesi vardır. Diğer

örneklerin hepsinde ikinci sözcükte a sesi yer almıştır. Toplam 7 örnekten 1’i ö.….e, kalan

6 örnekse ö……a yapısına aittir. Bu örnekler, aşağıda verilmiştir:

döke saça



göğsü bağrı

100



gören eden


köpüre taşa

“ Gilda köpüre taşa ötekine sarıldı, öptü.” 415

öksüre sarsıla

“Sulhi, dumanlı güneş gözlüklerinin arkasında, öksüre sarsıla

Solakoğlu'nu dinliyordu.” 354

ölüm kalım

“Mahmud derin bir soluk alıyor. Dişleri, karanlıkta parlıyorlar:

-... aslında, diyor, Türkiye'ye ait bir ölüm kalım meselesini, onu hiç dü-

şünmeden ve onun dışında, halletmeye çalışıyorsunuz.” 202


4.1.1.11. o…..u Yapısında Olan İkilemeler

İkilemeyi oluşturan sözcüklerden ilk sıradaki bulunanın ilk hecesinde o sesi

varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde u sesi bulunabilir. Bu bölümde, örneklerin çoğunun

zamirlerden oluşması ilgi çekicidir. Toplam 7 örneğin sadece 1 tanesi zamir değildir. Bu

örnekler, aşağıda yer almaktadır:

onu bunu



orasına burasına

101

“Ya da Halil, gözlerinin büyük ve kadife yeşilini, orasına burasına

bulaştırarak, bir gece St-Michel’de, bir kahve terasında, ona bir şeyler anlatıyor:

... her sabah uyanıp, hâlâ var olduğumu hissetmiyor muyum,

çıldıracağım.” 273





oraya buraya

“Cıgaralarını, toz duman içindeki sarhoşların arasında, Berkay'ı arıyor;




toz duman




4.1.2. Ünsüz Kuralları

İkilemelerde sıralamayı etkileyen bir diğer etken de ünsüzlerdir. Bazı ünsüzler,

ikilemeyi oluşturan sözcüklerden birinde yer almışsa o sözcük sıralamada sona gelir.

Sıralamada etkili olurlar. Özellikle b, p ve s ünsüzleriyle başlayan sözcükler, ikinci sözcük

olarak kullanılırlar. Hatta ilginç bir durum da bu ünsüzlerin birbirlerine göre de sıralamada

öncelik sonralığa sahip olmalarıdır. Mesela b ve p ile başlayan iki sözcükten b’li ile

başlayan sözcük önce gelir. Yani ikilemelerde b’nin p’ye göre önceliği vardır.

4.1.2.1. İkinci Sözcüğü p- veya b- ile Başlayan İkilemeler

Osman Nedim Tuna, sayıca eş heceli ikilemelerdeki sıralama kurallarını incelediği

102

makalesinde seslerin birbirine göre sırasını belirler (Tuna, 1986:163- 228). Onun belirlediği

değişmez sıra şöyledir: s-p: sus pus, ,…; k-s: kaba saba, ,…; ş-b: şeş beş,…; b-ç: bakkal

çakkal,…; ç-p: çıtı pıtı,…Yukarda verilen örnekleri daha da artırmak mümkündür. Zaten,

Osman Nedim Tuna, 2022 örnek üzerinden yaptığı çıkarımlar sonucu seslerin birbirine

göre olan önceliğini de zincirleme hâlinde vermiştir. Gerçi o, bu verileri eş heceli

sözcüklerden kurulu ikileme örnekleri içinde tespit etmiştir. Ancak yine de seslerin

önceliğinin olması açısından bu çıkarımları hepsi için uygulamak yanlış olmayacaktır. Ona

göre b, p’den önce gelir, ancak c’den sonradır. İkilemeleri oluşturan sözcüklerde öncelik

konusunda şöyle bir dizi ortaya çıkar: c-d-g-b-ç-t-p…

Bu bölümde b ve p sesleriyle başlayan sözcüklerin ikinci sırada yer aldığı örnekler

de ele alınmıştır. Hatta öyle ki b’nin p’den önce geldiği örnekler de karşımıza çıkmıştır.

Eldeki 47 örnekten 11 tanesinde p sesi ile başlayan sözcükler ikinci sırada yer almıştır. Geri

kalan 36 örnekte ise ikinci sözcük b ile başlamıştır. Ayrıca 4 örnekte ise b ile başlayan

sözcük, p ile başlayan sözcükten önce gelmiştir. Sonuçta b sesinin de p sesine göre önceliğe

sahiptir. Ayrıca dikkati çeken bir durum da, normalde bu kuralın, ikilemeyi oluşturan iki

sözcüğün de ünsüzle başladığı örnekler dışında da görülmesidir. Yani, ikilemenin

unsurlarından birinin ünlüyle başladığı durumlarda da bu kuralın uygulandığı

belirlenmiştir. Aşağıdaki örneklerden yola çıktığımızda şöyle bir dizi ortaya çıkar: k-s-ş-t-

e-o-u-b-ç-p… Bu dizi, fikir vermesi açısından önemli bir yere sahiptir. Bu dizinin tespit

edildiği örnekler ise aşağıda yer almaktadır:

bok püsür

“Aktör: - Klee İle Kandinski arasında bir çizgi tutturabilirsen, diyor,

ekselans, işte o zaman anlarım ressamlığını! Yoksa bu yaptığın bok püsür...” 370

bölük pörçük


Ocakçılar’ın kur yaptığından bahsederse etsin, döndürüp dolaştırıp, nereye




103

çat pat


gidiyor.” 104

eğri büğrü



rışımlar.” 28


eğrile büğrüle


327

eski püskü




etli butlu


kargacık burgacık





orasına burasına

104









oraya buraya





saçı başı

“Alacakaranlık elleri limon kolonyalanna bulanmış, saçı başı dağınık bir

kadın.” 340


saçına başına

“Lakonga saçına başına bulaşmış, soyunma odasına girdi.” 378


“Dur sen, hele bizim kız biraz daha süslensin püslensin, hele sen birkaç

gün daha İstanbul’da kal.” 55

süsü püsü



105


şöyle böyle


373


şuna buna


şunun bunun







şurada burada


şurda burada



telli pullu

“Bakır çalığı geceler buluyor, hırsızlama yıldızlar buluyor, telli pullu

rüyalar ediniyor; Zehra'nın kendisine gülmeyeceğini, yüzüne bile bakmayacağım

bile bile, buhurdanlarla tütsüler tütsüleyip, tapınıyor.” 322

tuz buz

106






uçsuz bucaksız





4.1.2.2. m’li İkilemeler

Bu bölümdeki ikilemeler, ikinci sözcük ilk sözcüğün tekrarı olup başına m sesi

getirilmek suretiyle oluşturulmuş ikilemelerdir. Bu durum, ilk sözcük ünlüyle başlıyorsa

geçerlidir. Eğer ilk sözcük ünsüzle başlıyorsa durum değişir ve ilk sözcüğün ilk sesi

atılarak yerine m sesi getirilir. Bu türdeki ikilemeler, konuşma dilinde yaygın bir kullanım

alanına sahiptir. Ancak, ele alınan metinden çok örnek çıkmamıştır. Çıkan örnek sayısı

12’dir. Bu örnekler aşağıda yer almaktadır:

acem macem

“Acem macem, eline su dökemez senin.” 341

allah mallah

Ama böyle Taga gibileri, Allah mallah tanımazlar.” 105



458

bar mar

107



boyayla moyayla

“Suratını, boyayla moyayla, onarmaya çalışıyor biraz.” 296

dalgaya malgaya

“İyi ya dalgaya malgaya düşmüş olmasın; birisini benzetir, yakıştırır; tutar




iş miş







şaka maka

“İster misin pehlivan hödüğü şaka maka derken gazetecinin katilini

yakalasın.” 284


4.1.3. Ünlü-ünsüz Kuralları

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin sıralamasını etkileyen önemli bir etken de ünlü-

ünsüz kurallarıdır. Osman Nedim Tuna’nın yaptığı tespitler sonucu, sayıca eş heceli

sözcüklerin sıralamasında ilk sesi ünlü olan sözcük ilk sırada yer alır (Tuna, 1986:163-

108

228) . Diğer tespit ise yine sayıca eş heceli sözcüklerden son sesi ünlüyle biten sözcüğün,

ünsüzle bitenden önce gelmesi durumudur. Bu bölümler aşağıda örnekleriyle beraber

verilmiştir.

4.1.3.1. Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden, Ünlüyle Başlayandan Ünsüzle Başlayana

Doğru Sıralanan İkilemeler

Sayıca eş heceli sözcüklerden kurulu ikilemelerde sıralamanın nasıl olduğunu

Osman Nedim Tuna ortaya koymuştur (Tuna, 1986:163- 228). Onun tespitine göre, sayıca

eş heceli sözcüklerden oluşan ikilemelerde öncelik sırası ünlüyle başlayan sözcüktedir. Bu

durumda ünsüzle başlayan ikinci sırada yer alır. Bu bölümde toplam 86 örnek üzerinde

durulmuştur. Örnekler, aşağıda yer almaktadır:

adı sanı



ağzı burnu




ağzını burnunu




ağzı yüzü




ağzına yüzüne

109



ağzını yüzünü



aklı fikri



alışveriş




ara sıra




arada sırada


ne?” 296


arayanı soranı


aslı faslı


110

aşağı yukarı

“Adamın, İbrahim'in göndermesi olduğundan, aşağı yukarı fiyat konuşmaya

geldiğinden o derece emindi ki, gelmesini beklerken ağızlığına ağara üstüne cıgara ekleyerek,

pazarlık imkânlarının darlığını, daha doğrusu yokluğunu, ezici bir yürek sıkışması olarak duydu.”

434

Diğer örnekler için bk. 184, 219, 271, 396, 37, 27, 28, 24, 489,135, 425, 434

ayınlar gayınlar



eli kolu




elini kolunu



elini yüzünü



enine boyuna



eninde sonunda


111



estek köstek

“ Ölen gazeticiyi tanır mıymış, estek köstek.” 384

eş dost






eti budu



etli butlu





ıvır zıvır




ıvırı zıvırı

112


351

içini dışını




ipe sapa


işi gücü



işini gücünü


işsiz güçsüz



iyi kötü

“Yıllarca uğraş, iyi kötü bir vaziyet yap, ondan sonra evleneceğim diye her

şeyi bırak, çek git!” 185


öksüre sarsıla



113

ölüm kalım





uzak yakın




üç beş




üstü başı


481


üstünde başında


üstüne başına



4.1.3.2. Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden Kurulu İkilemelerden Son Sesi Ünlü ile Biten

Sözcüğün Ünsüz ile Bitenden Önce Gelmesi

Sayıca eş heceli sözcüklerin sıralanması ile ilgili bir diğer çıkarım ise ünlü ile biten

114

sözcüğün ünsüzle biten sözcükten önce gelmesi durumudur. Buna göre eğer ikilemeyi

oluşturan sözcüklerden birinin son sesi ünlü, diğer sözcüğün son sesi ünsüzle bitiyorsa bu

durumda öncelik son sesi ünlü olana aittir. Aşağıdaki 28 örnek de bu durumu açıklamak

açısından önemli bir yere sahiptir:

doğru dürüst

“Bekir biraz da çocuğu. Bekir'le, biraz da annesiymiş gibi, ilgilenmiyor mu?

Saçlarını düzgün tarasın, soğuk havalarda sokak sokak sürtmesin, yırtık çoraplarla

dolaşmasın dilekleri hep bundan. Boğulmuş, sakat, ayakları üzerinde doğru dürüst

duramayan, bir analık duygusu. Evlensem, Bekir'den büyük oğlum olurdu.” 281

Diğer örnekler için bk. 344, 346, 311, 268, 184, 161, 35, 118-119, 363,

364, 370, 407- 408, 409- 410, 479

gece gündüz

“Şirket'e doğrudan doğruya bağlı görünmeyen; ya da yalancı, ismi var

cismi yok vazifelerle bağlı görünen, İbrahim gibi, Oktay gibi, Salih, Yılmaz,

Güngör gibi kimselerden, ikinci bir çete kurınuş; gece gündüz, telefon, telgraf,

radyo ıslıkları yiyip içerek, büyük para avcılığını yaşamaya çıkmıştı.” 184

gizli açık



iki üç


şaşırmış Arap Zehra; tecrübeme, baldıranlar gibi hayatım boyunca, koparıp

koparıp attığım bunca kahıra rağmen, aldandım!” 471


kavga dövüş

115



saçma sapan

“Önünde kımıldayan, saçma sapan laflar söyleyen onu; sünger gibi maddi

varlığına rağmen, kara bir çarpı işaretiyle, battal etmişti.” 336


salya sümük




sorgu sual

“Bu sabah Sezai, İzmir'den telefon açıyor, garaja, onu Savcılık'dan

çağırmışlar. Sorgu sual filan. Kolaylık Yapı İnşaat dalgası üzerine.” 384

4.1.4. Hece Sayısı Bakımından İkilemeler Sıralamada etkili olan unsurlardan bir diğeri ise hece sayısıdır. Buna göre az heceli

sözcükler çok heceli sözcüklerden önce gelir. Kimi durumlarda istisnalara rastlansa da

genel olan az heceli sözcüğün önceliğe sahip olmasıdır.

4.1.4.1. Az Heceliden Çok Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler İkilemeyi oluşturan sözcüklerin hece sayısının farklı olduğu durumlarda,

sıralamayı etkileyen etken, az heceli olan sözcüğün önce kullanılmasıdır. Bu durumun

nedeni söyleyiş kolaylığı olabileceği gibi ahenk sağlamak ve estetik de olabilir. Çünkü çok

heceli sözcüğün önce geldiği örneklere pek rastlanmamıştır. Ancak daha önce de belirtildiği

gibi istisnai durumlarda bu tür örnekler karşımıza çıkar. Aşağıda az heceliden çok heceliye

doğru sıralanan ikilemelere ait 66 örnek yer almaktadır:

akı mavisi

116


bitmez tükenmez



199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

bitmez tükenmezdi



camı çerçevesi, camı çerçeveyi


parfümeri.” 472





yoktur dedi.” 479




dallı budaklı

“Maide ölü saçlarına bigudiler takmış, dallı budaklı damarlarının masmavi

ağı içine gerilmiş; iki çatal rosto aldı, bir kaşık pilav; kaşla göz arasında üç bardak

şarap yuvarladı ve defolup uyuz uyuz tüten bir kulüp cıgarasına tünedi.” 360

117

dosta düşmana




eli ayağı



elimi eteğimi


istemiyorum.” 336

elini ayağını





elinin ayağının







etsiz ekmeksiz



118





gücüm kuvvetim


haddi hesabı



haddini hududunu


palas pandıras



saç sakal

“Başkalarıysa, adsız ve sınırsız bir saç sakal göz kaş kalabalığı halinde,

dip dalgası uğultularıyla ona doğru yükseliyor:

-Amiiinnn!” 380


sardı sarmaladı


sesi sedası

“Sık sık durgunlaşıyor zaten, sesi sedası kesiliveriyor.” 159

119

sessiz sedasız


151




toz duman


Londra'dan henüz,gelmiş, oraya buraya tozlu sakalını sokuşturan viyolonistle,


toz toprak

“Kız, infilak ediyor hemen. Barut kokusu. Toz toprak.” 270

un ufak,

“İhale’den, hatta şartname’den tut, simdi parmağını dokundurur

dokundurmaz unufak dağılan evlere kadar, hepsi hileli.” 67

yarım yamalak

“Fakat bir türlü Türkân'ın sözünü etmiyorlar. Park Ötel'de bir akşam yemeği;

iki kişi üzerine ayarlanmış bir yalnızlık ve iç kurgulan bol bir gece, bütün boşluklarını

ve duygu aralıklarını, süratle işgal ediyor. Ara sıra varlığını belirten bîr müzik.

Şişenin ısrarla bardağa dokunmasından çıkan ses. İçtikçe kibarlıklarından ve

korkularından soyunan yarım yamalak adamlar. Namusları, başkalarına olan

saygıları azalmış, adeta yok, borsa haydutları.” 374


zehir zemberek

120


treni.” 471- 472

zil zurna

“Bitişik odada, yere bir şey düşürdüler. Bir şey daha düşürdüler. Önce

sağır, kof bir gürültü; devrilen bir koltuk, halının üstüne savrulan bir sandalye

gürültüsü. Arkasından duvara çarpıp, tuzparea dağılan bir sürahinin, zilzurna

gülüşü. İbrahim asıl bu ikincisini işitti ve artık hiçbir şeyle ilgilenemeyeceğini,

dakikasında anladı.” 28

4.1.4.2. Çok Heceli Sözcüklerden Az Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler İkilemelerde, genel anlamda az heceliden çok heceli sözcüklere doğru bir sıralam

söz konusudur. Az heceli sözcük, çok heceli sözcüğe göre önceliğe sahiptir. Ancak bu

genel yargıya rağmen istisnai olması muhtemel durumlarla da karşılaşılmaktadır. Çok

heceli sözcüğün önce gelmesi de bu durumlardan biridir. Bu durumla ilgili olarak üzerinde

çalıştığımız metinden sadece bir örnek tespit etmemize rağmen diğer araştırmacıların

saptadığı örnekler de vardır. Bu örneklerden bazıları şöyledir: baklava börek, afiyet şeker,

ana kız, baba kız, kafa kol, hava su, hayır şer,… Tarama yaptığımız metinden çıkan tek

örnekse aşağıda yer almaktadır:

para pul



4.2. Anlam Bakımından Sıralama Kuralları Mehmet Ali Ağakay, sıralama kurallarını ses ve anlam olmak üzere iki düzlemde

ele almıştır (Ağakay, 1988:97-104). Ona göre anlamın gerekli kıldığı bir bağ varsa buna

uyulur. Aksi takdirde ses özellikleri işe karışır. Anlam bakımından ele aldığı sıralama

kurallarını azdan çoğa, öncekinden sonrakine, bir işin ilk evresinden son evresine, temel

kavramdan yardımcı kavrama, çok kullanılan sözcükten az kullanılana, olumludan

olumsuza doğru sıralananlar şeklinde altı alt başlıkta incelemiştir. Anlamın etkili olduğu

121

sıralama kuralları Ağakay’ın makalesinde olduğu gibi altı alt başlıkta ele alınmıştır.

Bu bölümde ele alınan örnek sayısı 308’dir.

4.2.1. Olumludan Olumsuza Doğru Sıralanan İkilemeler İkilemeleri oluşturan sözcüklerin biri olumlu diğeri olumsuz ise olumlu olan sözcük

başa geçer, olumsuz sona gelir. Aşağıda 172 örnek yer almaktadır:

açar açmaz


uyanıyorum?” 63


alır almaz



atar atmaz



atlar atlamaz




ayrılır ayrılmaz




başlar başlamaz

122




belli belirsiz


yıldızböceği gibi yükselip alçalan cıgarasınm ateşini; zar zor bulup, çıkarıyorlar.”

89


bırakır bırakmaz








bitirir bitirmez



boşalır boşalmaz







123

bulur bulmaz








çarpar çarpmaz



kalmadı.” 349

çeker çekmez


çevirir çevirmez


çıkar çıkmaz



69

der demez


341


124

desteler destelemez


Olumludan olumluya doğru sıralanan ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik

sırayla aşağıda yer almaktadır:

biter bitmez, 109, 87





duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209



eder etmez, 222



gelir gelmez, 414

gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98


görmüş geçirmiş, 153


görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36



ilgili ilgisiz, 41

iner inmez, 358

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490

125


izinli izinsiz, 391






koyar koymaz, 253



lüzumlu lüzumsuz, 406, 148, 191

okur okumaz, 25

olumlu olumsuz, 338

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

olura olmaza, 92

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200


ölür ölmez, 294


sıralı sırasız, 330

solladım sollamadım, 426

söner sönmez, 358

sürer sürmez, 115

şerefli şerefsiz, 118



vakitli vakitsiz, 379

yakar yakmaz, 347


yapar yapmaz, 375


126

yatar yatmaz, 454

yerli yersiz, 157, 476, 406, 379, 171- 172


4.2.2. Anlam Bakımından Azdan Çoğa Doğru Sıralanan İkilemeler

İkilemeyi oluşturan sözcüklerden anlam bakımından az olan sözcük çok olandan

önce gelir. Gerçi bu durum yalnızca sayılarla kurulmuş ikilemelerde karşımıza çıkar.

Aşağıda 21 örnek yer almaktadır:

altı yedi


olmuş.” 373

birer ikişer



dört beş

“Fener'i ardı ardına dört beş kere yendiğini bilirim.” 112


iki üç





üç beş




127

üç dört

“Ümid, yuvarlak ve seyrek yazısıyla, başını bir kere bile kaldırmadan, üç

dört sahife doldurdu.” 59


üçe beşe


derler.” 318

üçer beşer

“Saat başlarının, Saat Kulesi'nden kışlalara, Lise binasına, İstasyon'a ve

Öğretmen Okulu'na, dalga dalga dağıldığı, Pazartesi günleri köylüler, bütün cami

çevresini, sarı kestane boklu bodur hayvanları, çıldırmış renkleri hora tepen deli

heybeleri ve insafsız bıyıklarıyla dolduruyor; sinekli ve pespembe leblebi

şekerlerine, tozlu lamba şişelerine, kızgın yağ ve acı soğan kokan aşçı

dükkânlarına, üçer beşer bölünüyor.” 358


4.2.3. Anlamı Çok Bilinenden Az Bilinene veya Unutulana Doğru Sıralananlar

İkilemeleri oluşturan sözcüklerden yaygın olarak kullanılan, az kullanılandan önce

gelir. Ayrıca az kullanılan sözcüklerin bir kısmının tek başlarına kullanılmıyor olması da

ilginç bir durum teşkil eder. Bu bölümde toplam 66 örnek ele alınmıştır:

bok püsür



bölük pörçük

128


Ocakçılar’ın kur yaptığından bahsederse etsin, döndürüp dolaştırıp, nereye




cart curt

“Ya bu adam yan gelip cıgara İçecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip işi


çat pat


gidiyor.” 104

delik deşik



eğri büğrü



rışımlar.” 28


eğrile büğrüle


327

eski püskü



129


hayal meyal


hayat memat



ipe sapa


kargacık burgacık




kir pas




palas pandıras



saçma sapan




130

salkım saçak

“Yalnız sen gel, o küçücük o cıvıttık gözlerinle, o Japon kaşlarınla gel ve

geldim de! Ama gelmedikçe, burası işte böyle kan kokulu bir ahır, ben kafası

usturayla tıraş edilmiş, kaşları simsiyah ve salkım saçak, gözleri yorgun Beygir

Kâzım. Gerisi hikâye. Boktan bir hikâye hem.” 90



“Dur sen, hele bizim kız biraz daha süslensin püslensin, hele sen birkaç

gün daha İstanbul’da kal.” 55

süsü püsü




tek tük




ters türs



ufak tefek

“İbrahim yemeği ile başbaşa kalınca zaten Niko'yu, etrafını saran bütün

ufak tefeği silkip atmıştır.” 34


yarasız beresiz

131


yarım yamalak








zar zor

“Aşağı İstanbul'da ve kötü Beyoğlu’nda, yıllar yılı uğraşarak zar zor

kurabildiği o, küçük haraç ve keyif şebekesini, nasıl bozacağını göremiyor.” 477


4.2.4. Temel Kavramdan Yardımcı Kavrama Doğru Sıralananlar

Temel kavram, ikilemede asıl anlatılmak istenen durumla ilgili kavramdır. Bu

yüzden de bu kavram, temel kavrama yakın bir kavramla desteklenir. “açık saçık”

ikilemesinde asıl kavram açıktır ve vurgulanan anlam açıklıktır. Bu sebeple öncelik sırasına

sahiptir. Aşağıda bu durumu örnekleyecek 26 ikileme vardır:

açık saçık


adı sanı



asılsız astarsız


132


aslı faslı


camı çerçevesi


parfümeri.” 472

camı çerçeveyi





yoktur dedi.” 479

eti budu



işi gücü



işini gücünü


işsiz güçsüz



133

tuz buz






üstü başı


481


üstünde başında


üstüne başına


4.2.5. Öncekinden Sonrakine Doğru Sıralanan İkilemeler

Bu bölümde, zamansal açıdan bir öncelik söz konusudur. Gerçi “yaz kış”, “sabah

akşam” gibi örneklerde öncelik olarak göreceli bir durum söz konusu olabilir. Göreceli

olma nedeni ise sabahın mı önce akşamın mı ya da yazın mı önce yoksa kışın mı

gelmesiyle ilgili karmaşadır. Çünkü bu durum, birbirini takip eden bir zincirdir. Hangisinin

önce geldiği kişiye göre değişir. Ancak yine de sabahın ve yazın daha önce geldiğini

düşünerek böyle bir sonuca varmak yanlış olmaz. Bu konuyla ilgili aşağıdaki 7 örnek

yeterli olmayabilir. Yine de açıklayıcı olması açısından aşağıda verilmiştir:

eninde sonunda



134


sabah akşam




yaz kış




4.2.6. Bir İşin İlk Evresinden Son Evresine Göre Sıralanan İkilemeler Bir işi yaparken, bir davranışı sergilerken gerçekleştirilen eylemlerde de öncelik

sonralık ilişkisi vardır. İkilemelerde, ikilemeyi oluşturan unsurlar farklıysa arka arkaya

gelen sözcüklerden hangisinin önceliği olduğu önem arz eder. Çünkü bazı eylemler, diğer

eylemlerin sonucu niteliğindedir, bir eylem gerçekleşmeden diğer eylemin meydana gelme

olasılığı yoktur. Mantıki olarak gitmeden gelinemeyeceği veya kırmadan dökmenin

mümkün olmayacağı gibi. Hatta “olmuş bitmiş” örneğinde olduğu gibi. Olmayan,

gerçekleşmeyen bir şeyin bitmesinin imkansız olması mantıksız değildir. Bu yüzden

ikilemelerdeki sıralamada, bir işin ilk evresinden son evresine doğru bir yöneliş söz

konusudur. Öncelik, işin ilk evresini anlatan eyleme aittir. Tam da bu noktada dikkati çeken

durumsa, bu bölümdeki ikilemeleri oluşturan unsurların sözcük türü olarak eylem

olmasıdır. Aşağıda bu konuyu örnekleyecek 17 ikileme yer almaktadır:

alışveriş




derme çatma

135



gidiş geliş



çıkıyor.” 148

giyim kuşam

“Bütün gün, buluşma saatinde bir telefon ederim yeter diye düşündüğü,

giyim kuşam tasarlamadığı halde: Telefonu etti, fakat gitmemek için değil.

İbrahim'in gelip gelmediğini anlamak için.” 372

giyimi kuşamı




kırık dökük

“Güner bir şeyler anlatıyor, İngilizcesi bozuk, kırık dökük.” 139


olmuş bitmiş



oldum bittim



öksüre sarsıla

136



tıka basa

“Lavaboya yıkılıp bir kusabilse, midesini ve bağırsaklarını tıka basa

doldurmuş korkudan, çıplak başlı ve kurt ayaklı kadınlardan, muşamba kasketli devden

bir çırpıda kurtulacak.” 340


137

BEŞİNCİ BÖLÜM

SES DÜZENİ BAKIMINDAN İKİLEMELER

İkilemelerde, ses düzeni dikkati çekici bir özellik sergiler. Çünkü ikilemelerde

ahenk önemlidir. Bunu sağlamak içinse uyağa ihtiyaç duyulur. Bu yüzden ikilemeyi

oluşturan sözcüklerde çeşitli ses benzerlikleri karşımıza çıkar. Mesela ikilemeyi oluşturan

sözcüklerin aynı sesle başlaması bir ahenk oluşturur. Aynı sesle başlaması gibi aynı sesle

bitmesi veya iç seslerde benzerlik olması da ahenk için gereklidir. Bütün bu benzerlikler,

belli bir düzen içinde gerçekleşir ve uyum sağlar. Bu bölüm, aynı sözcüklerin tekrarıyla

oluşmuş ikilemeler dışındaki ikilemelerin nasıl bir ses düzeni içinde bulunduklarını, nasıl

kafiyelendiklerini ve nasıl bir benzerliğe sahip olduklarını göstermesi açısından önemlidir.

5.1. Ön Sesin Tekrarıyla Oluşan İkilemeler İkilemelerde söyleyişte güzellik sağlamak için uygulanan yöntemlerden biri,

ikilemeyi oluşturan sözcüklerin ön sesinin tekrarlanmasıdır. Aynı sesin tekrarı ikilemeye

bir ahenk katar. Aşağıda yer alan örneklerden bazılarında dikkati çeken bir durum da aynı

ikilemelerin sadece ön sesi tekrar edilen ikilemelerden olmamasıdır. Aynı zamanda

kafiyelenmiş oldukları da göze çarpar. Bu da, ikilemeleri tek bir kalıba sokmanın doğru

olmadığının bir göstergesidir. Pek çok ikileme, birden çok gruba girebilir, farklı kurallara

aynı anda uyabilir. Aşağıda bu yapıda olan toplam 53 örnek vardır:

asılsız astarsız



belli başlı



delik deşik

138



doğru dürüst






364, 370, 407- 408, 409- 410, 479

dosta düşmana




gece gündüz

“Şirket'e doğrudan doğruya bağlı görünmeyen; ya da yalancı, ismi var

cismi yok vazifelerle bağlı görünen, İbrahim gibi, Oktay gibi, Salih, Yılmaz,

Güngör gibi kimselerden, ikinci bir çete kurınuş; gece gündüz, telefon, telgraf,

radyo ıslıkları yiyip içerek, büyük para avcılığını yaşamaya çıkmıştı.” 184

gelmiş geçmiş



gidiş geliş

“Gidiş geliş, herkesin gözünde Beygir Kâzım, terden pırıl pırıl parlayan

tıraşlı kafası, kalın siyah kaşları, oyuk ve karık sesiyle, bir sinema kabadayısı olup

çıkıyor.” 148

139




maddi manevi




rezil rüsvay

“Bar kapılarında kral dedenin düdüğü gibi dikilir, gece itlerine ve sarhoşlara

rezil rüsvay oluruz.” 427-428


saçma sapan




salya sümük




sesi sedası


sessiz sedasız

“Acı acı, sessiz sedasız sürüp giden, bir böbrek sancısı gibi çekiyordu

onu.” 151


140

sorgu sual



toz toprak

“Kız, infilak ediyor hemen. Barut kokusu. Toz toprak.” 270

un ufak,

“İhale’den, hatta şartname’den tut, simdi parmağını dokundurur

dokundurmaz unufak dağılan evlere kadar, hepsi hileli.” 67

yarım yamalak








zehir zemberek


treni.” 471- 472

zil zurna






141

5.2.Son Ses Benzerliği Olan İkilemeler

Son sesi aynı veya benzer seslerle biten sözcüklerden kurulu ikilemeler vardır.

Bu benzerliklerin amacı, söyleyişe güzellik katmaktır. Aşağıda, bu yapıda olan toplam 29

örnek yer almaktadır:

açık saçık


birer ikişer



din iman

“Şamatacı, din iman tanımaz ve siyah kargalar. Keleşoğlu kendini, ansızın,

başında sarığı, sırtında cüppesiyle camiin minberinde görüyor.” 379

dipsiz bucaksız



giyim kuşam




giyimi kuşamı




142

hayal meyal


hayat memat



kırık dökük

“Güner bir şeyler anlatıyor, İngilizcesi bozuk, kırık dökük.” 139







redir.” 215

oldum bittim



olmuş bitmiş



palas pandıras



selamsız sabahsız

143



sessiz sedasız


151


tatsız tuzsuz





üçe beşe


derler.” 318

üçer beşer

“Saat başlarının, Saat Kulesi'nden kışlalara, Lise binasına, İstasyon'a ve

Öğretmen Okulu'na, dalga dalga dağıldığı, Pazartesi günleri köylüler, bütün cami

çevresini, sarı kestane boklu bodur hayvanları, çıldırmış renkleri hora tepen deli

heybeleri ve insafsız bıyıklarıyla dolduruyor; sinekli ve pespembe leblebi

şekerlerine, tozlu lamba şişelerine, kızgın yağ ve acı soğan kokan aşçı

dükkânlarına, üçer beşer bölünüyor.” 358


5.3.İç Ses Benzerliği Olan İkilemeler Bazı ikilemelerde iç ses benzerliği vardır. İç ses benzerlikleri de söyleyişi daha

etkili kılmak için kullanılmaktadır. Aşağıdaki örneklerden bazılarında iç ses benzerliğinin

yanı sıra diğer benzerliklerin olduğunu görmek mümkündür:

144

ardsız aralıksız




asılsız astarsız





giydirdi.” 442

çarpık çurpuk







elini kolunu



evirdi çevirdi



145

evirmiş çevirmiş

“Bu hınzır, bu fesat yürekli Şükrü, zarfı evirmiş çevirmiş, geri vermiş

postacıya:

-Burda, demiş, yok böyle adam. Yanlış olacak.” 278

hepi topu




incik boncuk

“ Şükrü: - Geç kaldın, diyor. Patron seni sordu.

Gilda: - Püff, diyor. İşim vardı.

Ya da çantasını, olduğu gibi tezgâhın üstüne devirerek, rujların, Bafra pa-

ketinin, ağızlığının, kaş kaleminin ve daha bir sürü incik boncuğun arasından, bir

fotoğraf çıkarıp gösteriyor:

-Nasıl, diye soruyor, ha?” 228


ipsiz sapsız






ölçülü biçili

“O kadar ölçülü biçili, o kadar düzgün boyanmış.” 228


146

siyah beyaz

“ Ve hâlâ sarhoş. îçisıra birdenbire düzenlenen iki mısranın şaşkınlığına

çarpılmış, o: Şair Turgut.

‘kırmızı tadındaki üçgenlerin dikey çirkinliği

siyah beyaz parkurdaki benek benek...’ “ 430

siyahlı beyazlı




yapmalı Hokka gibi dağlar, hokka gibi bağlar Deh eşeğim deh,

deh Çüş eşeğim çüş!"” 170

soka çıkara

“Pis ellerini, ceplerine soka çıkara yalan söyledi, oyaladı.” 179

takır tukur

“Buzdolabını bırakıyor, ağzı kozalaklı destiden su içiyor, banyoda takır

tukur takunyayla dolaşıyor; pencere içlerinde, dibi delik gaz tenekelerinde

fesleğen yetiştiriyor; pek üstüne varıldı mı, gidip kapıcı karılarıyla çene çalıp,

dertleşiyordu.” 134

ufak tefek




5.4.Ses Benzerliği Olmayan İkilemeler Bazı ikilemelerde, sadece anlamsal bağ dikkati çekmiş ve ses benzerliğinin olup

olmaması pek fazla önemsenmemiştir. Çünkü anlamsal açıdan, asıl vurgulanmak istenen

147

durum ağır basmış ve ses benzerliği geri plana itilmiştir. Her ne kadar ses benzerliği arka

planda kalmışsa da bu ikilemelerde de ahenk söz konusudur ve zaman zaman zıtlıkların

ahenginden, zaman zaman da sayısal bir sıralanıştan faydalanılmıştır. Gerçi bazı yakın

seslerin kullanılması da söz konusudur. Yine de ses benzerliği olmayan ikilemeler için az

örnek çıkmıştır. Bu yapıdaki örnekler aşağıda sıralanmıştır:

altı yedi


olmuş.” 373

dört beş

“Fener'i ardı ardına dört beş kere yendiğini bilirim.” 112


gizli açık



iki üç





iyi kötü




kir pas

148




toz duman




üç beş




üç dört

“Ümid, yuvarlak ve seyrek yazısıyla, başını bir kere bile kaldırmadan, üç

dört sahife doldurdu.” 59


yaz kış




149

ALTINCI BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN TÜRLERİ

İkilemelerin temel amacı pekiştirmek olduğu için hangi sözcük türünün kullanıldığı

bu noktada önemli değildir. Çünkü önemli olan anlamın güçlendirilmesidir. Ancak yine de

bir ikilemenin hangi tür sözcüklerle kurulduğunu, hangilerinin daha yaygın kullanıldığını

bilmek de gereklidir. Gerekliliğin nedeni ise kullanılan sözcük türünün anlama olan

etkisidir. Hatta cümle içinde hangi görevi üstleneceğine genel olarak yön veren de sözcük

türleridir. Mesela ikilemeyi oluşturan unsur, bir eylemse bu ikileme cümle içinde yaygın

olarak zarf tümleci olarak görev alır. Tabi ki yüklem olduğu veya özne olduğu durumlar da

vardır. Ancak yaygın olanı zarf tümlecidir. Eğer ikilemeyi oluşturan sözcük sıfatsa ikileme,

sıfat tamlaması meydana getirir.

6.1. Adlardan Oluşan İkilemeler

Adlardan oluşan ikilemelere işlevsel olarak bakıldığında dikkati çeken en önemli

durum, bu tür ikilemelerin cümle içinde genel olarak aldıkları eklere göre görev alması

durumudur. Belirtme durum eki alan adlardan oluşan ikilemelerin cümle içindeki görevi,

belirtili nesnedir. Bazı durumlarda bir sözcük grubunun birer parçası olarak karşımıza çıkan

ikilemeler de vardır. Konumlarına ve anlamlarına göre işlevleri de değişebilir. Aşağıda yer

alan örneklerin ad olup olmadığı ile ilgili olarak Türkçe Sözlük’ten yararlanmak

durumundaydık. Bu nedenle ad olarak değerlendirdiğimiz acele ve ak gibi sözcüklerin

Türkçe Sözlük’te geçen türüne göre burada yer verdik. Gerçi sözlükte acele sözcüğü için ad

ve zarf olarak iki türe de girebileceği belirtilmiştir. Biz de bu yüzden bu tür sözcüklerden

kurulu ikilemelere bu bölümde yer vermek gerektiğine kanaat getirdik. Adlardan oluşan

ikilemeler için çıkan örnek sayısı 559’dir. Bu sayı, elimizdeki 1744 ikilemenin %32,07’sini

teşkil eder. Bu da demek oluyor ki adlardan kurulu ikilemelerin sayısı azımsanamaz.

Aşağıda bu örneklerin bir kısmı, cümle içindeki konumlarını da göstermesi açısından içinde

yer aldıkları cümlelerle birlikte verilmiş, geri kalanı ise sadece listelendirilmiştir:

acele acele

150





acı acı




adı sanı



adım adım



ağzına ağzına



ağzı burnu




ağzını burnunu




151

ağzına yüzüne



ağzını yüzünü



ak ak



akı mavisi


aklı fikri



akşam akşam

“Kızım bak, böyle akşam akşam kafa şişirip durma.” 100

alev alev

“Yanakları alev alev kızarmış, kafası çıplak, pençesinde küçük bir

kesekâğıdı.” 407

ara sıra




152

arada sırada



89


aslı faslı


avaz avaz

“Bir yerden sonra, avaz avaz bağırmaya başladılar.” 388

Diğer örnekler için bk. 111, 251, 279, 324-325

avuç avuç

“Ayrıca film iştahlı karanlığımıza avuç avuç piyano aydınlıkları

döküyordu.” 73


ayınlar gayınlar



balgam balgam

“Sen bana sinemalan, meyhaneleri, ruhlarını balgam balgam kaldırımlara

tüküren adamlan, büyük hayalleri öğrettin.” 178

camı çerçeveyi



153



çerden çöpten




dalgaya malgaya



denize denize


330

dikine dikine





dinime imanıma





dosta düşmana



154


elimi ağzımı






eli ayağı



elini ayağını





elimi eteğimi


istemiyorum.” 336

eli kolu




elini kolunu


155


elini yüzünü



elinin ayağının




enine boyuna



eninde sonunda




eti budu



giyimi kuşamı




göğsü bağrı


156


gözüne gözüne




gücüm kuvvetim




haddi hesabı



haddini hududunu


hepi topu







ıvırı zıvırı

157


351

içerden içerden


içini dışını




ipe sapa


işi gücü



işini gücünü


lamı cimi



neler neler


olura olmaza



158

sağa sola





sağdan soldan




suratıma suratıma



suratına suratına






uzaktan uzaktan




üçe beşe


159

derler.” 318

üstünde başında


üstüne başına



üstüne üstüne





yere göğe



yeri göğü




yeri yurdu



yüzüne yüzüne



160

Adlardan oluşan ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer

almaktadır:

acem macem, 341

allah mallah, 105

altüst, 101, 141, 164, 272, 372, 375, 400, 41, 414, 442, 448-449, 476

aşağı aşağı, 298

aşağı yukarı, 37, 396, 489, 27-28, 24

ayak ayak, 404

bar mar, 306

basamak basamak, 97

baş baş, 395

beyaz beyaz, 403, 28, 364, 383, 385, 425, 403, 42

bir bir, 237, 368

boğum boğum, 364, 86

boyayla moyayla, 296

bölük bölük, 83

bulut bulut, 164, 474

bütün bütün, 143, 155, 20, 212, 214, 221, 23, 264, 28, 304, 304, 336, 378,

389, 406, 441, 51

büyük büyük, 18, 27-28, 191, 205, 148, 271

cep cep, 237

çığlık çığlık, 170, 192, 321

çizgi çizgi, 418, 442

dakika dakika, 312

dalga dalga, 319, 72, 88, 399, 115, 393, 358

damar damar, 163

damga damga, 20

damla damla, 146, 31, 403, 96

derin derin, 327

161

dik dik, 138, 135, 386

diken diken, 12, 20, 321, 322, 389, 447, 471, 485, 7

dikine dikine, 182, 315, 339, 424

din iman, 379

dip dip, 329

diş diş, 298

dolu dolu, 90

duman duman, 85, 82, 151, 146, 110

efendi efendi, 425

eklem eklem, 399

elif elif, 329

eş dost, 363

falan filan, 250


fosur fosur, 141

gece gündüz, 184

gelin güvey, 465

gün gün, 266


harf harf, 236

hava cıva, 101

hayal meyal, 371

hayat memat, 158

hece hece, 236

ıslık ıslık, 176, 152

ilmik ilmik, 286-287

ip ip, 29

istanbul istanbul, 238

iş miş, 213

iyi iyi, 324


162


kanat kanat, 424

kat kat, 111

kavga dövüş, 306

kelime kelime, 53-54

kıs kıs, 229, 87


köpük köpük, 30

kös kös, 19

lif lif, 462

lokma lokma, 235, 306

maddi manevi, 142


mavi mavi, 195, 200, 335, 358, 38


mor mor, 15

nokta nokta, 119-120, 192, 240, 41

oluk oluk, 182

otel otel, 252, 305

ölüm kalım, 202

örümcek örümcek, 432

palas pandıras, 352, 491, 408, 424, 451


para pul, 474

parça parça, 197, 203, 229, 232, 261, 303, 313, 322, 392, 41, 414, 457, 462,

472, 488, 84



pas pas, 113

paşa paşa, 390, 453, 52

pençe pençe, 229

163

pis pis, 233, 14, 96, 107, 472, 466, 475, 340, 240

pul pul, 33


renk renk, 377, 451, 41

rezil rüsvay, 462

ron ron, 86

saat saat, 266


sabah sabah, 278, 283, 288, 347, 424, 456, 65, 71

saç sakal, 322

salya sümük, 195

satır satır, 126, 127, 53-54

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74, 236, 220-221

siyah siyah, 243, 327


sorgu sual, 384


taksit taksit, 413

tane tane, 438, 69-70

taş taş, 399

tek tek, 140, 144, 153, 183, 207, 207, 223, 405

tekrar tekrar, 161, 181, 336, 428, 92, 336

tel tel, 205, 235

tembel tembel, 315

tıp tıp, 150

top top, 87

toz toprak, 270

toz toz, 205, 461, 424, 56

tuğla tuğla, 478

uçuk uçuk, 374

usul usul, 446, 132, 115, 95, 56, 35, 13, 362, 365, 329, 299, 398, 182, 281,

164

227, 177, 446

uyuz uyuz, 360

vın vın, 233

vızır vızır, 88

yalan yanlış, 280

yaldız yaldız, 139

yanlış yanlış, 152, 265, 371, 415


yaz kış, 164, 32

yer yer, 224, 450, 450

yılan yılan, 95


yok yok, 145, 230, 248, 284, 375, 380, 402, 42, 80, 96

yol yol, 477

yudum yudum, 198, 75

zaman zaman, 134, 151, 192, 21, 220, 296, 347, 466, 81

zar zor, 371, 372, 382, 408, 432, 433, 39, 89


zehir zıkkım, 86

zerre zerre, 424

6.2. Sıfatlardan Oluşan İkilemeler

Sıfatlardan kurulu ikilemeler, sözdiziminde genel olarak sıfat tamlaması oluşturur.

Yalnız, köken olarak sıfat olan ancak herhangi bir adı nitelemediği için adlaşan sıfatların

oluşturduğu ikilemelerin bazılarının zarf tümleci olarak kullanılması dikkati çeker. Fakat bu

bölümde, sadece sözcük türü bakımından sıfat olan sözcüklerden kurulu ikilemeler yer

almaktadır. Bu yapıdaki ikilemelerin sayısı 640’tır. Bu sayı, 1744 ikilemenin %

36,20’sidir. Örnekler, alfabetik sırayla aşağıda yer almaktadır:

açık açık


165


ağır ağır

“Fevkalade ince işlemeli, o derece korkunç dip balıklan, iki yanından ağır ağır

süzülüyorlar.” 409


447, 459, 488, 57, 70

asılsız astarsız



belli başlı



belli belirsiz



89






büyük küçük


173

166

cinli perili




çekik çekik








delik deşik



düzenli tertipli



etli butlu






167

ilgili ilgisiz



ipsiz sapsız




irili ufaklı




işsiz güçsüz



izinli izinsiz


mışlardı.” 391



sürerdim.” 43

lüzumlu lüzumsuz



168

nasıl nasıl

“Onu vapura ben bıraktım.

-... nasıl nasıl? Şey! Fakat siz kimsiniz?

-Mühim değil kim olduğum.” 304


olumlu olumsuz





pek pek



sağlı sollu



sıralı sırasız


siyahlı beyazlı






169

şerefli şerefsiz

“Biz ki şerefli şerefsiz bütün korkuları yaşadık; takip gördük, mahkeme




tatsız tuzsuz





uçsuz bucaksız





vakitli vakitsiz




yerli yersiz



Sıfatlardan oluşan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer almaktadır:

acı acı, 99

altı yedi, 373

170

ayrı ayrı, 116, 74, 62, 40, 126, 363, 365, 390, 414, 463- 464

başka başka, 316, 489-490

bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476

benek benek, 31, 370, 405-406

birer birer, 174, 342, 316, 270, 270, 182, 243, 386, 36, 233, 426, 14

birer ikişer, 16, 462, 382

boğuk boğuk, 418, 65

boğum boğum, 419


boş boş, 11, 129

boy boy, 401, 174, 75, 475

bölük bölük, 323

bölük pörçük, 369, 367, 336

bön bön, 146, 198

buğulu buğulu, 150

bulut bulut, 135, 54

buruş buruş, 63

büklüm büklüm, 306, 265

bütün bütün, 51, 221, 378

ciddi ciddi, 70

çakmak çakmak, 187-188, 325

çapkın çapkın, 187

çeşit çeşit, 475, 174, 401, 457, 480

çift çift, 234

çiğ çiğ, 197, 29

çizik çizik, 472

çok çok, 396

dağınık dağınık, 8

dalgın dalgın, 224

damga damga, 448

demet demet, 235

171

didik didik, 245

diken diken, 12, 20, 321, 322, 389, 447, 471, 485, 7

diri diri, 328

dizi dizi, 240, 139

doğru dürüst, 346, 344, 311, 281, 268, 184, 161, 35, 118- 119, 363, 364, 370,

407-408, 409-410, 479

dolu dolu, 331



dört beş, 130, 28

duman duman, 299


düğüm düğüm, 237, 121

eğri büğrü, 472, 39, 28

ekşi ekşi, 195

eski püskü, 174, 343, 432

etsiz ekmeksiz, 362

garip garip, 477

gizli açık, 342

gizli gizli 25, 170, 342, 346, 360, 481, 18, 231, 12, 57, 129, 150, 246, 286,

289, 200, 202, 202, 203, 252, 365, 475, 424, 445

gösterişli gösterişli, 150

gururlu gururlu, 416, 14, 16

hafif hafif, 470

hain hain, 368

hantal hantal, 316



hızlı hızlı, 314-315, 340, 168, 111, 47



172

ıslak ıslak, 218

ıssız ıssız, 414

ışıl ışıl, 329, 280, 57, 86


iki üç, 212, 356, 448, 471, 479

ince ince, 138, 190, 288, 183, 298, 434, 432, 114, 51


ip ip, 231

iri iri, 340, 357, 96-97, 379, 83, 48, 23, 92, 356, 182, 30

iyi kötü, 209, 185, 383

kabahatli kabahatli, 404

kaçak kaçak, 113

kalın kalın, 487

kara kara, 391, 169

kara kuru, 19


karış karış, 229

karman çorman, 174, 430

kat kat, 109, 142

kaypak kaypak, 246

kazasız belasız, 479

kesik kesik, 190, 340, 377, 61, 8

kıl kıl, 357, 403-404, 420



kolay kolay, 156-157, 399


köpük köpük, 400

kör kör, 145, 48, 89, 481

kötü kötü, 207, 316, 222

lapa lapa, 436-437

173

lokma lokma, 307, 306

mahzun mahzun, 186

manalı manalı, 408, 484-485, 231

manasız manasız, 250

mavi mavi, 335

mim mim, 303

miskin miskin, 169, 367, 403, 469

namuslu namuslu, 343

nokta nokta, 196

oyuk oyuk, 282

örtülü örtülü, 72, 312

örümcek örümcek, 19, 156, 153, 130

parça parça, 313, 261, 203

pek pek, 360

pul pul, 56

puslu puslu, 166-167

renk renk, 353, 81, 457

saçma sapan, 279, 336, 294, 38, 403


salkım saçak, 232, 94, 188, 183

selamsız sabahsız, 66


sessiz sedasız, 389, 151

sessiz sessiz, 130

sıcak sıcak, 407, 407, 407, 449

sıkı sıkı, 102, 135, 121, 14, 178, 243, 245, 313, 448

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74

silinip silinip, 10

sinirli sinirli, 480

sinsi sinsi, 433, 263, 74

sivri sivri, 426, 426, 13, 411

174

siyah beyaz, 430

soğuk soğuk, 270, 403, 425, 448, 305



suçlu suçlu, 258, 128, 39

sulu sulu, 92

sütun sütun, 136



şüpheli şüpheli, 146


tatlı tatlı, 245, 152

taze taze, 178, 480


tek tek, 140, 183, 207, 405, 144, 153, 223

tek tük, 17, 174, 252, 261, 469

teker teker, 155, 161, 404, 182, ,227, 260, 280, 321, 172, 170, 238, 238, 35,

97

tel tel, 230, 299

telaşsız telaşsız, 392

temiz temiz, 121, 9

top top, 231

tozlu tozlu, 161

tutam tutam, 201

ufak tefek, 34, 39

ufak ufak, 209, 407, 90, 113, 180, 180, 251, 257, 272-273, 248, 222, 312,

350, 321, 423-424, 37, 39, 20, 410, 367

ulu ulu, 270

un ufak, 67

uslu uslu, 79, 443, 415


175

uykulu uykulu, 404, 316

uzak uzak, 272, 215, 396- 397, 118, 200, 217- 218, 256, 321, 330, 346, 396-

397

uzak yakın, 46

uzaktan uzaktan, 452, 364

uzun uzun, 487, 400, 433, 237, 395, 43, 41, 409, 49, 87, 122, 115, 137, 162,

246, 334, 159, 463, 464, 87, 159

üç aşağı beş yukarı, 287

üç beş, 407, 432

üç dört, 364, 359, 209, 432, 59


ümitsiz ümitsiz, 211

ürkek ürkek, 236, 245

vahşi vahşi, 322



yalan yanlış, 330, 346, 352

yaldız yaldız, 233

yaldızlı yaldızlı, 223


yan yan, 148, 280

yarım yamalak, 449, 303, 382, 59, 374

yarım yarım, 71

yavaş yavaş, 183, 230, 412, 57, 78, 230, 257, 254, 222, 402

yeni yeni, 116, 200, 268, 30, 304, 34, 399, 72, 268, 200, 304, 30, 34, 116,

399

yoksul yoksul, 121

yol yol, 486


yukarı yukarı, 186, 136

yumuşak yumuşak, 30

176


zehir zıkkım, 417

zil zurna, 28

6.3. Eylemlerden Oluşan İkilemeler İkilemeyi oluşturan sözcükler içinde en yaygın olan türlerden biridir. Toplam sayı

476’dır. Bu da toplam ikileme sayısının % 27’sidir. Bu demek oluyor ki eylemler, ikileme

oluşturma konusunda diğer türlere oranla daha yaygın bir kullanıma sahiptir. Bunun da

nedeni eylemlerin, ikileme kurmaya müsait bir yapısının olmasıdır. Bu bölümde eylemler

hem genel olarak ele alınmış hem alt gruplara ayrılmıştır. Çünkü eylemler, ek almış şekilde

ikilemeye iştirak eder. Aldığı ekler, çekim ekleri ve fiilimsi ekleridir. Eksiz olarak görünen

ancak emir çekiminde olan eylemlerin oluşturduğu örnekler de vardır.

6.3.1. İsim-fiil Eki Almış İkilemeler İsim-fiil almış eylemlerden kurulu ikilemeler için çok örnek yoktur. Bu bölüm için

toplam 9 örnek çıkmıştır. Çıkan örnekler de yaygın bir kullanıma sahip olan örneklerdir.

Hatta bir “alışveriş” örneğinde olduğu gibi kalıplaşıp birleşik yazılan ikilemeler de vardır.

Öyle ki bazıları gerçekten bir bütün olarak algılanmaya başlamıştır.

6.3.1.1. Iş/- Uş Ekiyle Kurulmuş İkilemeler

Bu eki almış eylemlerden kurulmuş ikilemeler içinde en yaygın örnek “alışveriş”tir.

“gidiş geliş” örneği de kalıplaşmış olup “yap-“ yardımcı fiiliyle birlikte kullanılmaktadır.

Halk arasında “gidiş geliş yap-“ şeklinde yaygın bir kullanıma sahiptir. Bu yapıda bulunan

ikilemeler için metinden çıkan örnek sayısı altıdır. Az sayıdaki bu örnekler aşağıda yer

almaktadır:

alışveriş




177

gidiş geliş



çıkıyor.” 148

6.3.1.2. –mA Ekini Almış İkilemeler İsim-fiil eklerinden olan –mA ekini alan eylemlerden oluşan ikilemelerin sayısı

2’dir. Ayrıca çıkan örnekler, metin bağlamında değerlendirildiğinde ilginç bir tablo ortaya

çıkar. O da, örneklerden birinin cümle içinde zarf tümleci görevinde olması, diğerinin de

sıfat olarak kullanılması durumudur. Örnekler, açıklayıcı olması açısından cümle içindeki

konumlarıyla birlikte aşağıda sunulmuştur:

derme çatma






6.3.2. Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler

Sıfat-fiil eki almış ikilemeler, isim-fiil almış ikilemelere oranla daha fazla

kullanılmaktadır. Eylemlerden oluşan ikilemeler içinde en çok kullanılan yapılardan biridir.

Bu bölümde, toplam 218 tane ikileme vardır. Sıfat-fiillerle kurulmuş ikilemelerin,

eylemlerle kurulmuş ikilemelerin toplam sayısına oranı %45’tir.

6.3.2.1. –Ar….-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler

Sıfat-fiil eki almış eylemlerden kurulu ikilemeler içinde en yaygın olan yapı ise –

Ar…-mAz yapısıdır. Toplam olarak 218 örneğe sahip olan sıfat-fiil ekil almış ikilemelerin

178 tanesi bu bölümde yer almaktadır. Bu yapıdaki ikilemeler, cümle içinde zarf tümleci

olarak kullanılmaktadır.

178

açar açmaz


uyanıyorum?” 63


alır almaz



atar atmaz



atlar atlamaz




ayrılır ayrılmaz




başlar başlamaz




bırakır bırakmaz

179




biter bitmez




bitirir bitirmez



boşalır boşalmaz







bulur bulmaz








180

çarpar çarpmaz



kalmadı.” 349

çeker çekmez


çevirir çevirmez


çıkar çıkmaz



69

der demez


341


desteler destelemez


-Ar….-mAz ekini almış ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer

almaktadır:





duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209

181



eder etmez, 222




gelir gelmez, 414

gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98



görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36



iner inmez, 358

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490







koyar koymaz, 253



okur okumaz, 25

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200


ölür ölmez, 294

182


söner sönmez, 358

sürer sürmez, 115



yakar yakmaz, 347


yapar yapmaz, 375



yatar yatmaz, 454

6.3.2.2. –An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

Sıfat-fiil eki almış eylemlerden kurulu ikilemeler içinde –An ekiyle kurulmuş olan

ikilemelere pek az rastlanmıştır. Bu yapıda olan toplam 3 örnek vardır. Bu örnekler, cümle

içinde özne olarak yer almıştır.

arayan soran


arayanı soranı


gören eden


6.3.2.3. –mAz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

-mAz ekini almış ikilemeler için çıkan sayı, toplam olarak 32’dir. Bu örneklerin

birinde yüklem olarak kullanılan ikilemeler, birçok örnekte ise sıfat olarak yer almıştır.

Örnekler, aşağıda verilmiştir:

183

bitmez tükenmez



199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

6.3.2.4. –mIş/ -mUş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler

-mIş/ -mUş ekiyle kurulmuş ikilemeler, yaygın olarak sıfat görevinde olsalar da

kimi örneklerde cümle içinde yüklem olarak kullanıldığına da rastlanır. Yüklem olarak

kullanıldığı örneklerde, sıfat olmaktan çıkmıştır. Aşağıda toplam olarak dört örnek vardır:

gelmiş geçmiş






olmuş bitmiş



6.3.3. Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler Eylemlerden oluşan ikilemeler içinde, en çok örneğe sahip olanlar, zarf-fiil eki

almış ikilemelerdir. Toplam 234 örnek bulunmuştur. Bu sayı, yüzdeye vurulacak olursa

eylemlerden oluşan ikilemeler içindeki yüzdesi % 55,45 olacaktır. Bu yüzde, eylemlerden

oluşan ikilemelerin yarısından fazlasının zarf-fiil eki aldığını gösterir. Bu sebeple de cümle

içindeki görevinin zarf tümleci olması da şaşırtıcı gelmeyecektir.

6.3.3.1. –A Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler

-A zarf- fiil ekini almış sözcüklerden kurulmuş ikilemeler için pek çok örnek

184

çıkmıştır. Hatta diğer zarf-fiil eklerini almış ikilemelerin toplamından bile fazla sayıda

örnek bulunmaktadır. Toplam sayı, 180’dir. Bu yapıdaki ikilemeler, zarf tümleci görevinde

kullanılır. Bu örnekler aşağıdadır:

aça aça



ağarta ağarta



239

akıta akıta





arana arana



araya araya







185

bağıra bağıra


üstüne basıyor:



bağıra çağıra





bağırta bağırta




başlamış.” 321



giydirdi.” 442

baka baka



basa basa



86

186


belerte belerte






bile bile




bilene bilene



boğula boğula







sürdürür:





187

bula bula



-A zarf-fiil ekini almış ikilemelere ait örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer

almaktadır:



çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347




çeke çeke, 339




dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

damlata damlata, 42

deneye deneye, 337





dolana dolana, 232

döke döke, 471



duya duya, 434, 318


ede ede, 298

188


eriye eriye, 328

eze eze, 289- 290

geçe geçe, 161

gere gere, 237

göre göre, 474, 38, 9









içe içe, 189

ite ite, 410


kala kala, 420, 350



kemire kemire, 287






korka korka, 476, 255, 293, 316



köpüre taşa, 415


189




öre öre, 138


öve öve, 311

saklaya saklaya, 41




saya saya, 92

seke seke, 246

seve seve, 456

sıka sıka, 159



soka çıkara, 177

sora sora, 235- 236




tıka basa, 248, 340, 342


titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

tuta tuta, 57, 275

tutuna tutuna, 451



ufalaya ufalaya, 91


utana utana, 30

190

ürete ürete, 185


vura vura, 212, 323

yalaya yalaya, 144

yapa yapa, 386, 388



yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424


yola yola, 222


6.3.3.2. –Ip/ -Up Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler

Bu bölüm için toplam 50 örnek çıkmıştır. –A zarf-fiil ekinden sonra en yaygın olan

ek, bu ektir. Ayrıca tıpkı –A zarf- fiil ekinde olduğu gibi bu ek de büyük oranda aynı

eylemlere gelmektedir. Yani ikilemeyi oluşturan ve bu eki almış olan aynı eylem, farklı

değildir. Bu da dikkat çekici bir durumdur. Bu eki almış ikilemeler de cümle içinde zarf

tümleci olarak görevlendirilir.

arayıp arayıp




bakıp bakıp


bakıp:



191

boğup boğup



buruşturup buruşturup

“Tekrar kâğıtları buruşturup buruşturup atıyor.” 170

çarpıp çarpıp

“Arabanın camlarına kırmızı hırkalı çocuklar, kapı önlerini süpüren kafası

tıraşlı beslemeler, çarpıp çarpıp geçiyorlar.” 127

çıkarıp çıkarıp

“Gözlüklerini çıkarıp çıkarıp, yumruklanyla gözlerini ovuşturuyor.” 170

dalıp dalıp

“Dalıp dalıp gidiyor.” 306

delip delip

“Yanlış bir kocamanlığı var bu gözlerin, bugün; bir de acı, delip delip

geçivererı küstah bir saldırganlığı.” 366

deyip deyip

“Tanımadığı, hırçın ve maden kömürü gözlü seyirciler, her gece salya sümük,

onun sırasını bekleyeceklerdi:



dinleyip dinleyip

“Durduğu yerde duramıyor Kâzım, bir pencereden bakarak, bir kapıdan

tükürerek, dinleyip dinleyip:

-Olmaz böyle şey, diyor.” 231

192

durup durup

“Durup durup vuruyorlar.” 330

Diğer örnekler için bk. 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466,

139, 335, 485, 489

düşünüp düşünüp

“N'apıym birader, tutamıyorum kendimi; düşünüp düşünüp, işi boka sar-

dırdım mı, tamam artık, tutamıyorum kendimi!” 113

dönüp dönüp

“Ayağından, kısa bir iple bağlanmış gibi, dönüp dönüp geliyor:

-... beni burada bıraktı. Onunla gitti.” 259- 260


gelip gelip

“Güner ve birkaç bin Güner, gelip gelip, Philip Motris kokulariyla, sofuna

karışıyordu.” 327

getirip getirip

“Rüzgârın, sağanak halinde getirip getirip götürdüğü, yangın kokusu;

reçineli odun, insan eti ve kıl kokusu.” 224

gidip gidip

“Eski Ankara'nın üstünde, o korkak yağmur, hâlâ gidip gidip geliyordu.” 292


kayıp kayıp

“Kayıp kayıp, o müthiş dayak gecesine gidiyor.” 482


193

koparıp koparıp


şaşırmış Arap Zehra; tecrübeme, baldıranlar gibi, hayatım boyunca, koparıp


kopup kopup

“Hüsnü Faik'in bu sabah, yazı masasının başından; Birlik'te yayınlamak

amacıyla, içinden seçmeler yaptığı, Mustafa Kemal'in söylev ve demeçlerinden; kopup

kopup, sıkılmış yumrukları ve alnına yükselmiş beyaz kaslarıyla, yıllar öncesine akması

boşuna mı?” 438


oynatıp oynatıp

“O, karşısında, gecesini yapmaktan çok bozmaya elverişli, kötü ve şüpheli bir

rüya malzemesi halinde duruyor; gülümseme diye kullandığı ölü başlı kelebeğin

kanatlarını oynatıp oynatıp:

-... en azından, diyordu, bir binlik atmak lazım önüne. Bu karıları bilmezsiniz

siz, ne açgözlü olurlar.” 384

silinip silinip

“Yağmur, silinip silinip gidiyor.” 10

sokulup sokulup

“Sonra tekrar kaldırıyor, tekrar kulağına sokulup sokulup:

- Gözlerin mi karardı küçük paşa? diyor, bir daha vuruyordu.” 315

sokup sokup

“Evgeniya burnunu ensesine sokup sokup aşkını hohluyor: -... İrfanaki, diyor,

nanakimu!” 236

tutup tutup

194

“Mahmud, Necdet'in sözlerini gazetede Hüsnü Faike tekrarlıyor, Avukat

Sadık, donanmış bir gemi gibi pırıl pırıl evrak çantasını, dizlerinin üzerine almış:

gözbebeklerindc yaramaz çocuk şeytanlıkları, son cümleyi birkaç kere tutup tutup

bırakıyor:

-... sanki bana karşı suç işliyorlar.” 37-38

yapıp yapıp

“İkiniz, yani sen ve Cezmi, ne yapıp yapıp Mahmud'un aradığı adamı ele

geçireceksiniz.” 169


yakıp yakıp

“Burnunun dibinde kibritleri yakıp yakıp, işaret verir gibi ağzı hizasında

dolaştıran, bir türlü cıgarasını bulamayan Akın'ı, bu arada görecek.” 328

yanıp yanıp

“ Spikerin sesi, kulaklarında, yanıp yanıp sönüyordu:

-... ethnikon programa... nikon programa... kon.... rama., ra...” 195

uzatıp uzatıp

“Kırçıl, sarı bıyıklarını uzatıp uzatıp dudaklarına değdiren, diri ve çakmak

çakmak gözlü bir adamın kolları arasında, kötümser.” 20- 21

6.3.4. Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler

İkilemeler içinde çekimli fiil şeklinde olan örneklerin sayısı, genele oranla azdır.

Toplam 28 örnek çıkmıştır. Bu örneklerin bazıları haber kipleri, bazıları da dilek kipleriyle

çekimlenmiştir.

6.3.4.1. Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler

Geniş zaman eki almış ikilemeler için çıkan örnek sayısı 8’dir.

195

ağlarım ağlarım




458

bilirim bilirim


şüphe yok!” 49

durur durur



geçmez geçmez





olur olur


yapar yapar


bulurdu.” 46

6.3.4.2. Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler

Bu bölüm için metinden çıkan örnek sayısı 1’dir:

196



6.3.4.3. Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler

Belirli geçmiş zaman ekini almış ikilemelerin sayısı ise 7’dir.



evirdi çevirdi



oldum bittim



sardı sarmaladı




unutmuş:





anlatmış?” 308

197

6.3.4.4. Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler

Bu yapıdaki ikilemeler için çıkan örnek sayısı 1’dir.




6.3.4.5. Emir Çekiminde Olan İkilemeler

Bu durumda bulunan ikileme sayısı 4’tür.

çevir çevir


çeviy çeviy



173

düşün düşün




daha İstanbul’da kal.” 55

6.3.4.6. Şart Eki Almış İkilemeler

Şart eki almış ikilemeler için 5 örnek çıkmıştır.

götürse götürse



198

olsa olsa





yapsa yapsa



6.4. Zamirlerden Oluşan İkilemeler Zamirlerden oluşan ikilemeler, diğer türlere oranla daha az çıkmıştır, yaygınlığı

daha azdır. Bu bölüm için çıkan örnek sayısı 16’dır. Bu sayının toplam sayı içindeki oranı

%0,90’dır. Cümle içinde zaman zaman özne, zaman zaman dolaylı tümleç ve kimi zaman

da zarf tümleci olarak kullanılan zamirlerden kurulu ikilemelere ait örnekler aşağıdadır:

kim kim

“Beni makasa alacaklar akıllarınca! Kim kim? Bir çaçayla bir pezevenk!”

305


onu bunu



orasına burasına





199





oraya buraya





şu şu




şuna buna


şunun bunun







şurda burada

“Şurada burada birikip, el çabukluğuyla cebimize akıveren paralar.” 391


200

6.5. Zarflardan Oluşan İkilemeler

İkilemeler, en çok zarf tümleci olarak kullanılmaktadır. Ancak sözcük türlerine

işlevsel olarak değil de köken olarak bakıldığında zarf görevinde olan sözcüklerin bir

kısmının sıfat, bir kısmının da ad olduğu görülür. Zarf görevinde olan toplam 783 ikileme

örneği örnek vardır. Genel sayıya oranı %44,89’dur. Ancak köken olarak incelendiğinde

bu sayı ve oran oldukça düşmüştür. Mesela acele sözcüğü köken olarak addır. Ancak

ikileme olarak kullanıldığında zarftır. Diğer bir örnekse acı sözcüğüyle ilgilidir. Normalde

ad olan bu sözcük, sıfat olarak da kullanılır, ikileme olduğunda ise zarf görevindedir. Bu

durumda işlevsel olarak zarf fakat köken olarak farklı türdeki sözcüklerden oluşmuş

ikilemelere aşağıda yer verilmemiştir. Türkçe Sözlük’te zarf olarak belirtilen sözcüklerle

kurulmuş ikileme sayısı 48’dir. Bu sayının genel içindeki oranı ise 2,75’tir. Zarflardan

oluşan ikilemeler, cümle içinde zarf tümleci oluşturur.

biraz biraz

“Biraz biraz:

- Beni, diyor, yalnız bırakır mısınız?” 31


çabuk çabuk

“Türkân onu bir saniye boş bıraktı mı, gözlerinin arkasında aynı iğne de-

liğinden aynı ipliğin binlerce defa geçişi: Yavaş, yavaş. Çabuk çabuk. Hep aynı

Mordohay, hep aynı Seyit Sabri.” 78


daha daha

“Daha daha Şube Müdürü. Cinayet Masası Şefi, Komiser Orhan ve Muavin,




201

elbet elbet

“Nasıl olsa ticaretimizi Doğu Avrupa'ya, hatta belki Rusya'ya kaydıracağız.

Elbet elbet! Bunu daha şimdiden görebilmek...” 223

hemen hemen

“Her defasında, akşamdan beri geçen birkaç saat süresince, sakallarının

hemen hemen üç günlük uzamış olduğunu gördü ve ürktü.” 345


57, 59, 61

peki peki

“Peki peki, sustum.” 158


şöyle böyle


373


tabii tabii

“Tabii tabii, gülümsüyorum.” 276


ters türs



6.6. Edatlardan Oluşan İkilemeler

Edatlardan oluşmuş ikilemeler için metinden 11 örnek çıkmıştır.

evet evet

202



hayır hayır



6.7. Ünlemlerden Oluşan İkilemeler

Ünlemlerden oluşan ikilemeler için çıkan örnek sayısı 4’tür. Örnekler aşağıda yer

almaktadır:

hadi hadi



haydi haydi


istemiyorum. Sen haydi haydi...” 336

vah vah



vallahi billahi

Ve birdenbire:

-Orhan, diyor, ruhum! Hiç çorabım kalmadı. Vallahi billahi.” 99

203

YEDİNCİ BÖLÜM

KÖKENLERİ BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLER

Günümüzde, her dilin bir başka dilden etkilendiği ve sözcük aldığı bilinen bir

olgudur. Türkçe de binlerce yıllık bir geçmişe sahip olduğu için pek çok dili de etkisi altına

almış ve pek çok dilden etkilenmiştir. Bu karşılıklı etkileşim sonucu, Türkçeye çok sayıda

yabancı kökenli sözcük girmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında sözcüklerin bazıları

Türkçeleştirilmiş, bazılarına ise Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Bütün bu nedenlerden

ötürü, ikilemeleri oluşturan sözcüklerin kökenleri önemli bir hale gelmiştir. Çünkü burada

yapılacak tespitler hangi sözcüklerin yaygın kullanıldığını ve hangi dilden geçen

sözcüklerin Türkçeye daha çok uyum sağladığını da ortaya koyacaktır.

7.1. Türkçe Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Türkçenin anlatım özelliği olan ikilemeler, çoğunlukla Türkçe sözcüklerle

kurulmuştur. Metinden çıkan 1744 ikileme üzerinde yapılan inceleme sonucu, 1321

ikilemenin Türkçe sözcüklerle oluşturulmuş olduğu görülmüştür. Bu sayı, 1744 ikilemenin

%75’ini oluşturur.

acı acı

“Uykusunun arasında, hem Mahmud'un acı acı; bağırdığını; hem de



aça aça



açar açmaz


uyanıyorum?” 63

204


açık açık



açık saçık


adım adım



açılır kapanır



ağarta ağarta



239

ağlarım ağlarım


ak ak



akıta akıta

205





alır almaz



alışveriş




arana arana



araya araya





arayan soran


arayıp arayıp




206

ardsız aralıksız






aşağı aşağı



aşağı yukarı

“Adamın, İbrahim'in göndermesi olduğundan, aşağı yukarı fiyat konuşmaya

geldiğinden o derece emindi ki, gelmesini beklerken ağızlığına ağara üstüne cıgara ekleyerek,

pazarlık imkânlarının darlığını, daha doğrusu yokluğunu, ezici bir yürek sıkışması olarak duydu.”

434

Diğer örnekler için bk. 184, 219, 271, 396, 37, 27, 28, 24, 489,135, 425, 434

atar atmaz




“Ya da: - Bakma, diyordu, atışırız matışırız ama aramızdan su sızmaz .” 45

atlar atlamaz




207

ayrı ayrı



Diğer örnekler için bk. 390, 463- 464, 62, 40, 363, 365, 414, 74, 116, 126

ayrılır ayrılmaz




bağıra bağıra


üstüne basıyor:



bağıra çağıra







bağırta bağırta




başlamış.” 321

208



giydirdi.” 442

baka baka



bakıp bakıp


bakıp:



basa basa



86


başlar başlamaz




belerte belerte





209


belli başlı



belli belirsiz


yıldızböceği gibi yükselip alçalan cıgarasınm ateşini; zar zor bulup, çıkarıyorlar.”89

Diğer örnekler için bk. 474, 373, 367, 89, 117, 470, 449, 413, 254- 255, 312





bırakır bırakmaz




bile bile




bilene bilene



bilirim bilirim

210


şüphe yok!” 49

birer birer




18

birer ikişer



biter bitmez




bitirir bitirmez



bitmez tükenmez



199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

bitmez tükenmezdi



211

boğula boğula




boğup boğup



boğuk boğuk



boğum boğum




boşalır boşalmaz







bölük pörçük





212


böyle böyle





sürdürür:





buğulu buğulu


bula bula



bulur bulmaz








213

büklüm büklüm

“Madem Athena artık benimle beraber, madem büklüm büklüm saclarını



Diğer örnek için bk. 265, 306

bütün bütün

“Kim ardında iri iri hıçkıran ana gözleri, bütün bütün ufalmış çocuk

avuçları koyup, sonu adamakıllı şüpheli bir serüvene atılmak ister?” 23

Diğer örnekler için bak. 143, 155, 20, 212, 214, 221, 264, 28, 304, 304, 336,

378, 389, 406, 441, 51

büyük büyük




büyük küçük


173

çakmak çakmak, 187- 188, 325



çarpar çarpmaz



kalmadı.” 349

çeker çekmez

214


çekik çekik


çevir çevir


çevirir çevirmez


çeviy çeviy



173

çıkar çıkmaz



69



çizgi çizgi




çizik çizik


215







daha daha

“Daha daha Şube Müdürü. Cinayet Masası Şefi, Komiser Orhan ve Muavin,




dalga dalga




dalgın dalgın




damar damar


salıveriyor.” 83


damga damga

216





damla damla



delik deşik



der demez


341


derme çatma



desteler destelemez


dışarı dışarı

“Gözleri dışarı dışarı uğramış, Clara'yla konuşmasına devam ediyor.” 91

diken diken

“Sen, saçların diken diken, hepsine sırıtacak, beni soracaksın.” 389

Diğer örnekler için bk. 12, 20, 321, 322, 389, 447, 471, 485, 7

217

dipsiz bucaksız



durur durur



düğüm düğüm

“Dündar'ın kelimeleri, düğüm düğüm gırtlağında:

-... biz köpek gibi oradan oraya koşturalım, hanım burada banyo alsın,

tırnaklarını törpülesin!” 121


düşün düşün


eski püskü




etli butlu


etsiz ekmeksiz




218

evet evet


Diğer örnekler için bk. KS: 104, 236, 240- 241, 348, 349, 422, 473

evirdi çevirdi



geçmez geçmez


gelmiş geçmiş



gidiş geliş



çıkıyor.” 148

gizli gizli




129, 57, 12, 231, 18, 481, 25, 170, 200, 286, 289, 202, 202, 203, 246

gören eden




219




götürse götürse



hadi hadi






ıssız ıssız






için için




185, 168, 121, 151, 106, 88, 89, 101, 99, 97, 16, 15, 53, 54, 58, 39, 21, 22, 232, 62,

18, 236, 469, 404, 376, 462, 453, 354.

220

ilmik ilmik

“En öteki sesiyle, gecenin neresinde bıraktığını bilmediği iç yalnızlığını bulup,

ilmik ilmik üretiyor:

-... otellerden kurtulmak, beni belki paranın ve gangsterliğin kirli çarkından

kurtaracak.” 286


ipsiz sapsız




irili ufaklı




işsiz güçsüz



iş miş






kocaman kocaman

221

“Süleyman, lekesiz mavi gözlerini kocaman kocaman açmış, dedesine ba-

kıyordu.” 70



sürerdim.” 43

nasıl nasıl





olumlu olumsuz



olmuş bitmiş



oldum bittim



olsa olsa





222

olur olur

“O sebepten yani, olur olur.” 116





anlatmış?” 308




örümcek örümcek




pek pek



puslu puslu



sağlı sollu



223




sardı sarmaladı


sessiz sessiz


sıralı sırasız


solladım sollamadım


unutmuş:



suçlu suçlu



sulu sulu

“Yalnız bir şeyler kurduğu, olmayacak düzenler çevirdiği vakit, böyle sulu

sulu gülümser.” 92




224

tamam tamam


tatlı tatlı


- Ben, dedi, varım ya!” 152


tatsız tuzsuz





toz duman




tozlu tozlu



uçsuz bucaksız





uslu uslu


225


usul usul



182, 281, 227, 177, 446

uykulu uykulu

“Kılçık:







yaldız yaldız





yapar yapar


bulurdu.” 46

yapış yapış



226


oyuncak,alıp adam ediyorsun: Kürk mü diyorsun, al ulan diyorsun; naylon elbise mi


yapsa yapsa



yarasız beresiz


yerli yersiz


Diğer örnekler için bk. 476, 406, 379, 157, 171- 172

yeşil yeşil


yoksul yoksul

“Perdeler, yoksul yoksul sarkıyorlar.” 121

yudum yudum



yukarı yukarı





Diğer örnekler için bk. 186, 215, 348,136

227

Türkçe sözcüklerden oluşan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer almaktadır:

adı sanı, 245

ağır ağır, 149, 155, 227, 247, 25, 276, 319, 266, 322, 333, 360, 409, 447,

459, 488, 57, 70

ağzı burnu, 270, 434

ağzı yüzü, 426, 458

ağzına ağzına, 384

ağzına yüzüne, 396, 486

ağzını burnunu, 291, 291, 41, 419

ağzını yüzünü, 377, 445

akşam akşam, 100

altı yedi, 373

altüst, 101, 141, 164, 272, 372, 375, 400, 41, 414, 442, 448-449, 476

ara sıra, 249, 374, 404, 422

arada sırada, 296, 89

avuç avuç, 301, 470, 73

ayak ayak, 404

baş baş, 395

başka başka, 316, 489- 490

benek benek, 31, 370, 405-406, 430

biraz biraz, 435, 435


boş boş, 11, 129

bulut bulut, 135, 164, 474, 54




çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347


228




çeke çeke, 339


çığlık çığlık, 102




çok çok, 396

dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

dalgaya malgaya, 284

dalıp dalıp, 306

damlata damlata, 42

delip delip, 366

deneye deneye, 337

denize denize, 330




dışarı dışarı, 91

didik didik, 245

dikine dikine, 182, 315, 339,




dizi dizi, 139, 240




dolana dolana, 232

229

dolu dolu, 90, 331


döke döke, 471




dönüp dönüp, 259- 260, 275



duman duman, 299

durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330,

335, 485, 489

duya duya, 434, 318

duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209





ede ede, 298

eder etmez, 222



eklem eklem, 399

ekşi ekşi, 195

eli ayağı, 296, 298, 337, 352

eli kolu, 299

elimi ağzımı, 468

elimi eteğimi, 336

eline eline, 50

elini ayağını, 361, 471

elini kolunu, 150, 386

230

elini yüzünü, 109, 344

elinin ayağının, 426

ellerine avuçlarına, 372

eninde sonunda, 191

enine boyuna, 192, 289- 290, 328, 348, 411

eriye eriye, 328

estek köstek, 384

eti budu, 298


eze eze, 289- 290


geçe geçe, 161

gelin güvey, 465

gelip gelip, 327

gelir gelmez, 414

gere gere, 237


gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149


girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98


giyim kuşam, 372

giyimi kuşamı, 296

gizli açık, 342

göğsü bağrı, 471

göre göre, 474, 38, 9


görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36


haydi haydi, 336

231


hepi topu, 298, 285, 366






ıslak ıslak, 218



ıslık ıslık, 313, 355

ışıl ışıl, 57, 86, 280, 339, 329



içe içe, 189

içerden içerden, 343

içine içine, 129, 257- 258


iner inmez, 358

ipe sapa, 181

iri iri, 356

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490

işi gücü, 193, 283, 372, 372, 409, 422

işini gücünü, 470


ite ite, 410

kaçak kaçak, 113



kala kala, 420, 350


232

kanat kanat, 424


kara kara, 391


karış karış, 229





kavga dövüş, 306

kaypak kaypak, 246

kemire kemire, 287

kesik kesik, 377, 61, 190, 340, 8

kıl kıl, 357



kırık dökük, 174, 221, 139





kıymık kıymık, 138


kim kim, 423




kopuk kopuk, 28,306, 61


korka korka, 476, 255, 293, 316


233

koyar koymaz, 253


köpüre taşa, 415






neler neler, 378

oda oda, 97


okur okumaz, 25

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

olura olmaza, 92

onu bunu, 193

orada burada, 391

orasına burasına, 238

orasını burasını, 326

oraya buraya, 327, 75, 293

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200



oyuk oyuk, 282



ölüm kalım, 202, 401

ölür ölmez, 294

öre öre, 138


öve öve, 311


234

pek pek, 448

pis pis, 14, 96, 107, 472, 466

saçı başı, 164, 169, 260, 340

saçına başına, 378

saçma sapan, 279, 336, 294, 38, 403

saç sakal, 322

sağa sola, 361, 429

sağdan soldan, 443

sağı solu, 456, 458

sağına soluna, 253, 471

saklaya saklaya, 41

saklı saklı, 438, 331, 255


salkım saçak, 188, 232, 94, 183





saya saya, 92

seke seke, 246

seve seve, 456

sıcak sıcak, 407, 407, 407, 449

sık sık, 104, 159, 205, 213, 225, 256, 268, 286, 29, 309, 315, 328, 373, 373,

393, 488

sıka sıka, 159

sıkı sıkı, 448, 14,102, 121, 135, 313, 243, 243, 278

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74


sicim sicim, 261

silinip silinip, 10


235


soğuk soğuk, 448, 403, 133, 270, 305, 425

soka çıkara, 177


sokup sokup, 236


sora sora, 235- 236

söner sönmez, 358


sürer sürmez, 115

süsü püsü, 296


şu şu, 464-465, 156

şuna buna, 239

şunun bunun, 463, 488, 314

şurda burda, 295





tek tek, 207, 207, 405, 144, 153, 223

teker teker, 35, 404, 355, 482, 238, 238, 97,155, 161, 170, 172, 182, 227,

260, 321, 280


tel tel, 299


titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

tuta tuta, 57, 275

tutam tutam, 201

tutuna tutuna, 451

tutup tutup, 38

236

tuz buz, 294, 364

uçuk uçuk, 374


ufak tefek, 34, 39

ufak ufak, 423- 424, 39, 37, 350, 180, 407, 180, 222, 272- 273, 367, 257,

251, 248, 321, 312, 113, 90, 20, 410


ufalaya ufalaya, 91


ulu ulu,270

un ufak, 67

utana utana, 30



uzak uzak, 215, 396- 397, 118, 200, 217- 218, 256, 272, 321, 330, 346

uzak yakın, 467

uzaktan uzaktan, 364, 452


uzun uzun, 400, 433, 487, 237, 395, 43, 41, 409, 49, 87, 122, 115, 137, 162,

246, 334, 159

üç beş, 407, 432

üç dört, 364, 359, 209, 432, 59

üçe beşe, 318


ürete ürete, 185


üstü başı, 261

üstüne başına, 114, 238, 417

üstüne üstüne, 426


vura vura, 212, 323

237


yakar yakmaz, 347

yakıp yakıp, 328


yalan yanlış, 352, 346, 330, 280

yalaya yalaya, 144


yanıp yanıp, 195

yanlış yanlış, 415, 371, 152, 265

yapa yapa, 386, 388

yapar yapmaz, 375

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350


yarım yamalak, 59, 374, 449, 382, 303

yarım yarım, 71


yatar yatmaz, 454

yavaş yavaş, 183, 222, 230, 254, 257, 402, 412, 57, 78


yaz kış, 164, 32

yeni yeni, 116, 200, 268, 30, 304, 34, 399, 72

yer yer, 224, 450, 450

yere göğe, 282

yeri göğü, 380

yeri yurdu, 423



yılan yılan, 95


yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424

238

yok yok, 375, 380, 145, 230, 284, 248, 80, 42, 96, 402


yol yol, 477, 486

yola yola, 222



yumuşak yumuşak, 30


yüzüne yüzüne, 260

zar zor, 371, 372, 382, 39, 408, 432, 433, 477, 89

7.2. Biri Türkçe Diğeri Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Biri Türkçe, diğeri Arapça sözcüklerden oluşan ikileme sayısı, Türkçe sözcüklerden

oluşan ikileme sayısına oranla çok azdır. Ayrıca dikkat çeken bir durum da aslen Arapça

olup da Türkçeleşen sözcüklerdir. Türkçe ek alan alıntı sözcükler Türkçeye uyum sağlamış,

yani Türkçeleşmiş kabul edilmektedir. Bu yüzden de asıl olarak kökene ele alındığı için bu

şekilde verilmesi uygun görülmüştür. Bu bölüm için toplam 10 örnek çıkmıştır.

akı mavisi


düzenli tertipli



gücüm kuvvetim


sabah akşam



239


sesi sedası


sessiz sedasız


151


sorgu sual





7.3. Biri Türkçe Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Biri Türkçe, diğeri Farsça sözcüklerden oluşan ikilemeler için toplam 18 örnek

çıkmıştır. Bu örneklerden bazıları yaygın bir kullanım alanına sahiptir.

çerden çöpten




doğru dürüst





240


364, 370, 407- 408, 409- 410, 479

eş dost






telli pullu

“Bakır çalığı geceler buluyor, hırsızlama yıldızlar buluyor, telli pullu rüyalar

ediniyor; Zehra'nın kendisine gülmeyeceğini, yüzüne bile bakmayacağım bile bile,

buhurdanlarla tütsüler tütsüleyip, tapınıyor.” 322

7.4. Her İkisi de Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Arapçadan alınan sözcüklerden kurulu ikilemeler için çıkan örnek sayısı 148’dir.

Bu sayı, Arapça kökenli sözcüklerin Türkçede yaygın kullanıldığı ve hatta bazılarının

Türkçeleştiğinin göstergesi durumundadır. Türkçe eklerle çekimlenmiş Arapça köknli

sözcüklerinin kullanım sıklığını da gösterir. Yine de Arapça kökenli olması dolayısıyla, bu

tür sözcüklerle kurulan ikilemeler, bu bölümde incelenmiştir. Arapça sözcüklerle kurulmuş

ikilemelerin oranı ise % 9’dur.

aslı faslı


aklı fikri



ayınlar gayınlar

241






dinime imanıma







haddi hesabı



haddini hududunu


izinli izinsiz


mışlardı.” 391

lüzumlu lüzumsuz



242

suratıma suratıma



suratına suratına




şerefli şerefsiz





vakitli vakitsiz




Arapça sözcüklerden oluşan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer

almaktadır:

acele acele, 142-143

allah allah, 130, 142, 25, 256, 278, 284, 290, 304, 349, 361, 385, 405, 431,

461, 99

balgam balgam, 178

bazı bazı, 476, 343, 476, 267, 185, 368

beyaz beyaz, 425, 28, 385, 383, 403, 364

cep cep, 237

ciddi ciddi, 70

243

dakika dakika, 312

din iman, 379

elbet elbet, 223

elif elif, 329

falan filan, 250

garip garip, 477



harf harf, 236

hayır hayır, 151, 269, 379






kelime kelime, 53-54

kibar kibar, 425

lamı cimi, 153, 196

lif lif, 462

lokma lokma, 235, 306, 307, 306

maddi manevi, 142

mahzun mahzun, 186

manalı manalı, 408, 231, 484-485


mavi mavi, 358, 200, 195, 335

miskin miskin, 169, 469, 403, 367


nokta nokta, 119-120, 196, 41, 240, 192


saat saat, 266

sabah sabah, 424, 347, 456, 65, 71, 288, 283, 278

244


satır satır, 126, 127, 53-54



şüpheli şüpheli, 146

tabii tabii, 168, 276, 296

taksit taksit, 413


tekrar tekrar, 428, 181, 161, 92, 336

telaşlı telaşlı, 127

telaşsız teaşsız, 392


vahşi vahşi, 322


vallahi billahi, 99

zaman zaman, 151, 134, 296, 349, 466, 81, 21, 220, 192

zerre zerre, 424

7.5. Her İkisi de Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Farsçadan Türkçeye çok sayıda sözcük girmiş ve bu sözcüklerin bazıları Türkçeye

uyum sağlamıştır. Bu yüzden sözlük yardımı olmaksızın bir sözcüğün hangi dile ait

olduğunu bilmek zorlaşmıştır. Sözlük yardımıyla da olsa ikilemeleri oluşturan sözcüklerden

Farsça olan ikilemelerin sayısı 88’tir. Bu, kökenlerine göre sınıflandırılan ikilemeler içinde

%5’lik bir orana denk gelir. Ayrıca Farsça sözcüklerle kurulan ikilemelerde dikkat çeken

bir durum da Farsça sözcüklerin Türkçe ek almış olmalarıdır.

avaz avaz



camı çerçevesi

245


parfümeri.” 472

camı çerçeveyi





yoktur dedi.” 479

çabuk çabuk

“Türkân onu bir saniye boş bıraktı mı, gözlerinin arkasında aynı iğne de-

liğinden aynı ipliğin binlerce defa geçişi: Yavaş, yavaş. Çabuk çabuk. Hep aynı

Mordohay, hep aynı Seyit Sabri.” 78


çenesine çenesine

“Bekir saçlarını, altın yansımalarıyla, dört tarafına dağıta dağıta,

beğenildiğinden emin, hikâyesini yürütüyor,

-… bir baktım Ilyas yerde, bizim patron göğsüne çıkmış, çenesine çenesine

indiriyor yumruğu.” 147

çeşit çeşit

“İstanbul'un en kibar, en namlı kadınları oraya gelecekler. Renk renk, çeşit

çeşit saçlarını, çok daha başka, çok daha operatöre benzeyen bir Uysal Tevfik'in,

avuçlarına bırakacaklar.” 457


çifte çifte

“Altlarında Cadillac araba, emirlerinde çifte çifte hizmetçiler... oh gel

246

keyfim gel.” 296

dosta düşmana




duvar duvar

“Duvarda resimler: îştîrakçi Hilmi. Baha Tevfik. Refik Nevzat. Eski zaman

fotoğraflarının, sarı ve soluk gözleriyle; duvar duvar kitabın, saygıdeğer ağırlığı.

Sonra konyak. Sonra yine konyak.” 256


hemen hemen




57, 59, 61

kör kör

“Buralarda kör kör yaşamaktan kurtuluvermişim.” 48


merdiven merdiven

“Dündar, ağır ve manalı bir sesle: - Haa. diyor. O biçim.

Yine o öksürük. Merdiven merdiven. Gıcırtılı. Kim öksürüyor böyle?” 482

para pul



247

parça parça

“İşte tam bu sırada Ümid, yeni bilenmiş bir ustura hainliğiyle, karanlıkta

beliriyor; sevincini, heyecanını parça parça doğruyor. Olur mu böyle şey?” 41


457, 462, 472, 488, 84

pençe pençe

“Onların ardından da, yüzü rüzgârdan pençe pençe kızarmış, gözleri nedense

dalgın, başı nedense eğik, ...Bekir.” 229

pul pul

“ Hatta, keşke yemek yeseydim; yarım kilo daha ağırlaşmak, iki sağlam

çizgimi daha bozmak pahasına aşağıya inip, gulaşın ve siyah biranın başına çökmüş

olsaydım; tek, bu yüzü pul pul ıslanmış, gözleri ışıksız siyah, içkisi dumanlı

sarışına takılmasaydım!” 32-33


renk renk




rüzgâra rüzgâra

“Elleri cebinde, rüzgâra rüzgâra yürüyor; oturduğu kolluklardan kıp-

kızıllaşan, parfüm, ter ve tülün kokulu birkaç yüz Gilda'ya evleneceklerini söy-

lüyor.” 428

sersem sersem

“Beklemediği bir darbe yemiş gibi, sersem sersem, çevresine bakınıyor.” 365


248

siyah siyah

“Siyah siyah baktı.” 394


sütun sütun

“Hepsinde, sütun sütun aynı haber: "Öldürülen gazetecinin katili

bulunamıyor," Daha şüphelisi: "Mahmud Ersoy, Rus ajanı mıydı?" Şu Mahmud Ersoy

değil mi?” 136

tane tane

“Avukat Sadık, alışılmış konuşmasına göre tane tane sayılabilecek, düz ve

ağır bir konuşmayla, telefonda demin ne diyordu:

-... Üstadım size bir haber vereceğim.” 438

Diğer örnek için bk. 69- 70

taze taze

“Bir anda gökten, fare yerine, taze taze, bileklerinden kesilmiş çocuk elleri

dökülmeye başlıyor.” 178


tembel tembel

“Sabri Bekir'i, gayet ağır hareketlerle; tembel tembel, canı istemiyormuş

da arkadaşlık belasına bu işe girmişçesine, dövdü.” 315

ümitsiz ümitsiz

“Burunlarını biraz barut, epeyce rutubet ve kan kokan hapisane

koridorlarına, siyasi polis hücrelerine sokmuşlar, ümitsiz ümitsiz geçmişlerini

eşeliyorlar:

-... hangi Enver Hoca yahu, o sıralarda seninki Paris'te...” 211

zehir zemberek

249


treni.” 471- 472

zil zurna






7.6. Biri Arapça Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Biri Arapça, diğeri Farsça olan sözcüklerin kullanıldığı ikilemelerin bazıları çok sık

kullanılır. Bu da kullanılan sözcüklerin Türkçeye olan katkısını gösterir. Aşağıda yer alan 8

örnek, en sık kullanılan örnekler olarak karşımıza çıkmaktadır:

asılsız astarsız



cinli perili




fındık fıstık

“Susuz rakısını, fındık fıstıkla içip, durup durup:

-Çocuk şükür Allah'a, diyor, çok şükür!” 201

hava cıva

“Pehlivan Zeki, kayıp müracaatlarını karıştırmış, altüst etmiş; geldi, karşısına

dikildi:

250

-Yok azizim, yok; hava cıva.” 101

rezil rüsvay




siyah beyaz





siyahlı beyazlı






zehir zıkkım

“İşte artık Arap Zehra, İstanbul'un bütün barlarında, Beyrut'un, Şam'ın,

İskenderiye'nin ve Pire'nin bütün barlarında, yıllarca sarhoşların yüreğini zehir

zıkkım oyan.” 86


7.7. Diğer Dillerden Giren Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

Türkçenin, Arapça ve Farsça dışında dillerle de sözcük alışverişinde bulunduğu

bilinen bir durumdur. Binlerce yıllık geçmiş düşünülecek olursa Asya’dan Avrupa’ya kadar

pek çok medeniyetle iç içe yaşamış bir toplumun dilinin diğer toplumlarının dillerinden

251

etkilenmiş olması şaşırtıcı değildir. Nitekim Türkçe, Arapça ve Farsça dışında Fransızca,

Almanca, Yunanca, İnglizce,… gibi pek çok dilden sözcük almıştır. Sonuç olarak

Türkçede, yabancı kökenli pek çok sözcük özümsenmiş ve bu sözcükler, çeşitli deyimler ve

kalıplaşmış yapılarda kullanılmıştır. Bu yapılardan olan ikilemelerde de kullanılan yabancı

kökenli sözcüklerin sayısı az değildir.

7.7.1. Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

Yunancadan Türkçeye geçen sözcüklerden bazıları, ikilemelerde kullanılmıştır.

Aşağıda yer alan üç örnek, en sık kullanılan sözcüklerden kurulu ikielemeler aittir:

efendi efendi,

“Babası milyoner, anla! Ona göre davranacaksın, efendi efendi, kibar

kibar.” 425

demet demet

“Gilda, parmaklannda demet demet Athena'nın saçları, yüzü tırmık içinde

bağırıyordu: -... hoşt, hoşt, orospu!” 235

istanbul istanbul

“İrfan ve yanında korkudan tırnaklan bile morarmış bir oğlan, İstanbul


7.7.2. Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

Fransa’nın, zamanında Türk toplumu üzerindeki etkisi düşünüldüğünde sözcük

alışverişinin kaçınılmaz olduğu gerçeği dikkati çeker. Özellikle de sanat ve eğlence hayatı

ile ilgili sözcüklerin yoğunluğu ilginçtir. Aşağıda yer alan altı ikileme, bu duruma örnek

olarak gösterilebilir:

otel otel

“Neme gerek, otel otel sürtüp "büyük" hayatlara özenmek?” 305


252

pavyon pavyon

“Birlikte lokanta lokanta, pavyon pavyon yaşadıkları; Rum şarkıcıları,

italyan cambazları seyredip, Siirt battaniyeli kıl kıl bekâr odasının, tenha yastığına baş

koyduklan bir gececik; ister istemez, ilk dakikaların resmiyetini; daha sonrakilerin

acemiliğini ve çekingenliğini eritip siliyor.” 357

kabare kabare

“Ben ki yıllar boyu, nice şehirlerde bar bar, kabare kabare dolaşıp, bin bir

şarkı söyledim, neden öbürlerini hatırlamıyorum da aklımda hep bir ısırgan gibi

Beyrut dolaşıyor.” 103

metelik metelik

“Onun, aşağılık çeviriler yaparak, Babıâli'den metelik metelik söktüğü üç

beş kuruşsa; savruk, alkolün ve tütünün at koşturduğu aylak yaşamasının

kızgınlığına dokunur dokunmaz, cısıldayarak buhar oluyordu.” 432

pansiyon pansiyon

“Beyoğlu'nun bir yerinde, bîr ara, ne kadar zamandan beri evsiz yaşadığını,

otel otel, pansiyon pansiyon dolaştığını düşündü ve korktu.” 252

7.7.3. İngilizce Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Günümüzde, bütün dünyada yaygın olarak konuşulan dil olan İngilizceden

Türkçeye çok sayıda sözcük geçmesine rağmen, bu sözcüklerin ikileme içinde çok fazla

kullanılmadığını görmek mümkündür. Metinden çıkan tek örnek bunu gösterir:

bar bar




253

7.7.4. İtalyanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler İtalyancadan Türkçeye geçen sözcüklerden, ikilemenin parçası olan tek örnek tespit

edilmiştir. Bu örnek aşağıda yer almaktadır:

lokanta lokanta





7.7.5. Latince Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Latince sözcüklerle oluşturulan ikilemeler için sadece bir örnek çıkmıştır. Örnek

aşağıda yer almaktadır:

tuğla tuğla

“O anda, Camiin tuğla tuğla yıkıldığını; minaresinin dengesini kaybedip,

şaşılacak bir yavaşlıkla, kavakların üzerine devrildiğini, adeta görüyor.” 478

7.7.6. Biri Arapça Diğeri Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

Biri Arapça, diğeri Fransızca olan sözcüklerle kurulmuş bir örnek vardır.






redir.” 215

7.7.7. Biri Türkçe Diğeri Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

Bu bölüm için de tek örnek çıkmıştır:

254

bok püsür



255

SEKİZİNCİ BÖLÜM

İKİLEMELERİ OLUŞTURAN KELİMELERİN ANLAM İLİŞKİSİ

İkileme, anlamı pekiştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrarı veya eş, yakın ya da

zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla sağlanan bir anlatım biçimidir. Amaç,

anlamı kuvvetlendirmek ve anlama güzellik katmak olunca dilin her unsurundan

yararlanılmaktadır. Ancak görünen o ki tanımda geçen aynı sözcüğün tekrarıyla yapılan

ikilemeler daha yaygındır. Diğerleri ise aynı sözcüğün tekrarından oluşan ikilemelere göre

daha az kullanılmıştır.

8.1. Aynı Kelimenin Tekrarından Oluşan İkilemeler Türkçede, aynı sözcüğün tekrarlanması suretiyle oluşturulmuş ikilemelerin

çokluğu dikkat çekicidir. 1744 ikilemenin 833 tanesi aynı sözcüğün yinelenmesi sonucu

oluşturulmuştur. Bu da, 1744 ikilemenin % 47’sine tekabül eder. Aşağıda bu örneklerin

tamamı yer almaktadır:

acı acı




aça aça



açık açık



adım adım

256



ağarta ağarta



239

ağır ağır

“Fevkalade ince işlemeli, o derece korkunç dip balıklan, iki yanından ağır ağır

süzülüyorlar.” 409


447, 459, 488, 57, 70

ağlarım ağlarım


ak ak



akıta akıta





akşam akşam

“Kızım bak, böyle akşam akşam kafa şişirip durma.” 100

alev alev

257

“Yanakları alev alev kızarmış, kafası çıplak, pençesinde küçük bir

kesekâğıdı.” 407

allah allah

“Bir, daha söyle, bir köşeye yaz. Allah Allah!” 278


405, 431, 461, 99

arana arana



araya araya





arayıp arayıp






aşağı aşağı



avaz avaz

258



avuç avuç

“Ayrıca film iştahlı karanlığımıza avuç avuç piyano aydınlıkları

döküyordu.” 73


ayrı ayrı




126,182, 217, 246, 270, 271, 286, 300, 300

Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşturulan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer

almaktadır:

bağıra bağıra, 388, 397, 415, 80, 85

bağıra çağıra, 491, 71

bağırta bağırta, 321

baka baka, 231

basa basa, 383, 474, 142, 478, 338, 344, 86

başka başka, 489- 490

bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476

bel bel, 24

belerte belerte, 236

bile bile, 294, 295, 287, 116, 301, 322, 190, 433

bilene bilene, 344

bilirim bilirim, 49

biraz biraz, 285, 285, 290, 290, 435, 435

birer birer, 243, 174, 182, 270, 270, 316, 342, 36, 233, 14, 426, 386

259

boğuk boğuk, 418

boğum boğum, 364, 419, 65, 86

boğula boğula, 251

boğup boğup, 161


bölük bölük, 323, 83

buğulandıra buğulandıra, 199, 64

buğulu buğulu, 150

bula bula, 195, 83


büklüm büklüm, 265, 306

bütün bütün, 143, 155, 20, 212, 214, 221, 23, 264, 28, 304, 304, 336, 378,

389, 406, 441, 51

büyük büyük, 18, 27- 28, 191, 205, 271, 148


çabuk çabuk, 189, 246, 255, 357, 399, 408, 476, 490, 78

çakmak çakmak, 325, 187- 188

çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347




çat çat, 270

çatçatlar, 261

çatır çatır, 331, 364


çeke çeke, 339

çekik çekik, 198


çevir çevir, 173

çeviy çeviy, 173


260

çıkıyorum çıkıyorum, 129

çırpına çırpına, 340, 123, 98

çıtır çıtır, 239, 363, 403, 7


çifte çifte, 296


çizgi çizgi, 418, 442

çizik çizik, 472

dağınık dağınık, 8

dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

daha daha, 134, 165, 170, 19, 23, 281, 296, 438, 474

dakika dakika, 312

dalga dalga, 115, 72, 88, 319, 358, 393, 399

dalgın dalgın, 135, 224

dalıp dalıp, 306

damar damar, 163

damga damga, 20, 448, 146

damla damla, 31, 403, 96

damlata damlata, 42

delip delip, 366

deneye deneye, 337

derin derin, 327

devire devire, 283, 12- 13


didik didik, 245

diken diken, 12, 20, 321, 322, 389, 447, 471, 485, 7

dikine dikine, 182, 315, 339, 424




dip dip, 329

261

diri diri, 328

diş diş, 298

dizi dizi, 139, 240


dolana dolana, 232

dolu dolu, 331, 90



dönüp dönüp, 259- 260, 275



duman duman, 110, 146, 151, 299, 82, 85

durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330,

335, 485, 489

durur durur, 377


duya duya, 434, 318


düşün düşün, 230

düşünüp düşünüp, 11, 13

ede ede, 298

eklem eklem, 399

elbet elbet, 223

elif elif, 329

eriye eriye, 328

evet evet, 104, 236, 240- 241, 348, 349, 419, 422, 473

eze eze, 289- 290

ezim ezim ez-, 41, 82


fosur fosur, 141

geçe geçe, 161

262

geçmez geçmez, 108

gelip gelip, 327

gere gere, 237



git git, 130, 139, 145, 155, 201, 229, 283, 287, 352, 367, 402, 452, 47

gizli gizli 25, 170, 342, 346, 360, 481, 18, 231, 12, 57, 129, 150, 246, 286,

289, 200, 202, 202, 203, 252, 365, 475, 424, 445

göre göre, 38, 474, 9

gösterişli gösterişli , 150

götürse götürse, 239



gün gün, 266


hadi hadi, 284


harıl harıl, 318, 125, 191, 258, 344, 348, 171, 159, 441, 455, 330, 254, 247,

371, 108, 36

haydi haydi, 336

haykıra haykıra, 153

hele hele, 297

hemen hemen, 111, 113, 172, 217, 219, 236, 252, 335, 345, 394, 422, 54, 57,

59, 61



hırsızlama hırsızlama, 404

hızlı hızlı, 314-315, 340, 168, 111, 47

ığıl ığıl, 43, 476, 96


ıslak ıslak, 218

263


ısıra ısıra, 195

ıssız ıssız, 414

ışıklı ışıklı, 114, 114

ışıl ışıl, 280, 339, 86, 57


içe içe, 189



ince ince, 100, 114, 138, 183, 190, 288, 298, 432, 434, 51


iri iri, 340

iyi iyi, 324


kaçak kaçak, 113


kaçıra kaçıra, 347, 218

kala kala, 350


kat kat, 109, 111, 142, 261


kayıp kayıp, 212

kemire kemire, 287

kesik kesik, 340, 61, 8, 377, 190




kıstırır kıstırır, 171




264


kollaya kollaya, 10


korka korka, 293, 255, 316


köpüre köpüre, 177

kör kör, 145, 48, 481, 89, 19

kötü kötü, 207, 222, 316



kütür kütür, 135, 17, 193, 343

lokma lokma, 235, 306, 306, 307

manalı manalı, 231, 408, 484- 485


mavi mavi, 195, 200, 335, 358


mim mim, 303


nokta nokta, 119- 120, 192, 196, 240, 41


olsa olsa, 300, 193

olur olur, 116

otel otel, 305


oyuk oyuk, 282

öpüştük möpüştük, 308

öre öre, 138



öve öve, 311


265

parça parça, 197, 203, 229, 232, 261, 303, 313, 322, 392, 41, 414, 457, 462,

472, 488, 84

parıl parıl, 138, 235, 264, 417, 82



pek pek, 246, 263, 301, 355, 360, 44, 448, 76, 80

pırıl pırıl, 148, 278, 401, 433, 458, 462, 170 , 193, 344, 330, 322, 75, 10, 40,

30, 38

pis pis, 107, 14, 233, 240, 466, 472, 96

puslu puslu, 166-167

pütür pütür, 336, 393, 426


renk renk, 353, 377, 41, 451, 457, 81

saat saat, 266

sabah sabah, 278, 283, 288, 347, 424, 456, 65, 71

saklaya saklaya, 41

saklı saklı, 438



sasrsıla sarsıla, 193, 27, 450

satır satır, 126, 127, 53- 54


saya saya, 92

seke seke, 246


sessiz sessiz, 130

sıka sıka, 159

sık sık, 104, 159, 205, 213, 225, 256, 268, 286, 29, 309, 315, 328, 373, 373,

393, 488

sıkı sıkı, 102, 135, 121, 14, 178, 243, 245, 313, 448

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74

266

sicim sicim, 261

silinip silinip, 10

sinirli sinirli, 480

sinsi sinsi, 433, 263, 74

siyah siyah, 243, 327, 394

soğuk soğuk, 133, 270, 305, 403, 425

soğuk soğuk, 448



sokup sokup, 236


sora sora, 235- 236


suçlu suçlu, 258, 128, 39


şaşı şaşı, 406, 36


tabii tabii, 168, 276, 296


taksit taksit, 413

tamam tamam, 194

taşıra taşıra, 480

taze taze, 178, 480

tek tek, 140, 144, 153, 183, 207, 207, 223, 405

teker teker, 321, 280, 170, 172, 161, 155, 260, 227, 182, 404, 97, 355, 482,

35, 238, 238


tekrar tekrar, 161, 181, 336, 428, 92

tel tel, 205, 230, 235, 299

telaşsız telaşsız, 392

tembel tembel, 315

267

tıkır tıkır, 199, 228, 258, 42, 40, 461, 474



tiksine tiksine, 268

tir tir (titre-) , 365, 372, 424, 469, 478, 60, 14

titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

tozlu tozlu, 161

tuta tuta, 57, 275

tutam tutam, 201

tutup tutup, 38

türlü türlü, 359

uçuk uçuk, 374



ufalaya ufalaya, 91

ulu ulu, 270

uslu uslu, 79, 443, 415

utana utana, 30


uykulu uykulu, 316, 413, 404


ümitsiz ümitsiz, 211

ürete ürete, 185


vah vah, 315

vahşi vahşi, 322


vınlıya vunlıya, 323

vızır vızır, 88

vura vura, 323, 212


268

yakıp yakıp, 328

yalaya yalaya, 144

yaldızlı yaldızlı, 223


yan yan, 280

yanıp yanıp, 195

yanlış yanlış, 152, 265, 371, 415

yapar yapar, 46

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350

yapış yapış, 314


yapsa yapsa, 350

yarım yarım, 71

yavaş yavaş, 183, 222, 230, 254, 257, 402, 412, 57, 78


yeni yeni, 116, 200, 268, 30, 304, 34, 399, 72

yer yer, 224, 450, 450

yırta yırta, 232

yiye yiye, 177

yok yok, 145, 230, 248, 284, 375, 380, 402, 42, 80, 96


yola yola, 222


yudum yudum, 198, 75



zaman zaman, 134, 151, 192, 21, 220, 296, 347, 466, 81

8.2. Eş Anlamlı Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşturulan ikilemelerin yanında, eş anlamlı sözcüklerle

kurulmuş ikilemeler de önemli bir yere sahiptir. Anlamı pekiştirmek için eş anlamlı

269

sözcükler de tercih edilir. Bu bölüm için metinden 9 örnek çıkmıştır.

düzenli tertipli



giyim kuşam




giyimi kuşamı




gücüm kuvvetim


rezil rüsvay




sesi sedası


sessiz sedasız


151


270

yarasız beresiz


8.3.Yakın Anlamlı Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Aynı anlamda olmayan ancak anlamları birbirini çağrıştıran sözcükler de birlikte

kullanılarak anlam kuvvetlendirilmeye çalışılmıştır. İkilemeyi oluşturan önemli

unsurlardandır. Bu bölüm içinse 75 örnek çıkmıştır:

adı sanı



bağıra çağıra









giydirdi.” 442

belli başlı



bitmez tükenmez

271



199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

bitmez tükenmezdi



cinli perili




delik deşik



doğru dürüst






364, 370, 407- 408, 409- 410, 479

eş dost






272

evirdi çevirdi



evirmiş çevirmiş

“Bu hınzır, bu fesat yürekli Şükrü, zarfı evirmiş çevirmiş, geri vermiş

postacıya:

-Burda, demiş, yok böyle adam. Yanlış olacak.” 278




hepi topu




ipsiz sapsız




işi gücü



işini gücünü


273

işsiz güçsüz



kargacık burgacık





kavga dövüş





sorgu sual



uçsuz bucaksız





yarım yamalak




274





8.4. Zıt Anlamlı Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Zıt anlamlı sözcüklerle kurulu ikilemeler, kimi zaman olasılık, kimi zaman

karşılıklılık, kimi zaman geri dönüşüm, kimi zaman birliktelik veya sıralama ifade etmek

için kullanılır. Sözcüklerin zıtlığına rağmen, ikilemelerde anlamsal bütünlük söz

konusudur. Ayrılmaz bir bütün olarak algılanmaları söz konusudur. Anlamı böylesine

etkileyen zıt anlamlı sözcüklerden kurulu ikilemeler için elde sadece 34 örnek

bulunmaktadır. Bu örnekler aşağıda yer almaktadır:

açılır kapanır



alışveriş




büyük küçük


173

dosta düşmana




gidiş geliş

275



çıkıyor.” 148

gizli açık



hayat memat



içini dışını




irili ufaklı




iyi kötü






sürerdim.” 43

276

maddi manevi




ölüm kalım





sabah akşam




siyah beyaz





siyahlı beyazlı






soka çıkara

“Pis ellerini, ceplerine soka çıkara yalan söyledi, oyaladı.” 179

277

uzak yakın




yaz kış




8.5. Birbirleriyle Anlam Bütünlüğü Oluşturan/ Bir Bütünün Parçaları Şeklinde Olan

İkilemeler

Aralarında eş, zıt ve yakın anlamlılık gibi bir bağ olmadan anlam bütünlüğü

oluşturan, hatta bir bütünün parçaları şeklinde olan ikilemeler vardır. Bu ikilemelerde,

anlam tek bir sözcükle sınırlı kalmayabilir. Ayrıca ikilemeyi oluşturan sözcüklerden birinin

az kullanılıyor veya kullanımdan düşmüş olması da anlamı zedelemez. Hatta amaçlanan

kuvvetlendirmeye ulaşılır. Aşağıda bu duruma örnek oluşturacak 270 örnek vardır. Bu sayı,

genel toplamın % 15,44’ünü oluşturur.

acem macem


açık seçik


ağzı burnu




278

ağzı yüzü




ağzına yüzüne



ağzını burnunu




ağzını yüzünü



akı mavisi


aklı fikri



arayan soran


arayanı soranı


279

aslı faslı


allah mallah

“Ama böyle Taga gibileri, Allah mallah tanımazlar.” 105

altüst

“Gazetenin bu karanlık günlerinde, yeni açıklamalar yapmayı, ortalığı altüst

etmeyi düşünüyordu.” 41


372, 101

altı yedi


olmuş.” 373

ara sıra




arada sırada


ne?” 296


ardsız aralıksız




280

asılsız astarsız



aslı faslı


Birbirleriyle anlam bütünlüğü oluşturan/ bir bütünün parçaları şeklinde olan

ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer almaktadır:

atışırız matışırız, 458

ayınlar gayınlar, 382

bar mar, 306

birer ikişer, 16, 382, 462

bitmez tükenmez , 479

bok boklavat, 480

bok püsür, 370

boyayla moyayla, 296

bölük pörçük, 336, 367, 369

bütün bütün, 143, 155, 20, 212, 214, 221, 23, 264, 28, 304, 304, 336, 378,

389, 406, 441, 51

camı çerçevesi, 472

camı çerçeveyi, 270

camsız çerçevesiz, 479

cart curt, 320

ceddime cibilliyetime, 286

çar çur, 297, 365, 426, 123

çarpuk çurpuk, 238, 448

çat pat, 104

çerden çöpten, 193

çürüksüz çarıksız, 431

281

dalgaya malgaya, 284

derme çatma, 359

din iman, 379

dinime imanıma, 291, 66

dipsiz bucaksız, 99


dört beş, 130, 28

eğri büğrü, 472, 28

eli ayağı, 296, 298, 337, 352

eli kolu, 299

elimi ağzımı, 468

elimi eteğimi, 336

elini ayağını, 361, 471

elini kolunu, 150, 386

elini yüzünü, 109, 344

elinin ayağının , 426

ellerine avuçlarına, 372

eninde sonunda, 191

enine boyuna, 192, 289-290, 328, 348, 411

eski püskü, 174, 343, 432

estek köstek, 384

eti budu, 298

etli butlu, 19

etsiz ekmeksiz, 362


filan falan, 250

gelin güvey, 465

gelmiş geçmiş, 396, 478

gören eden, 476

ğöğsü bağrı, 471

hacı’yı macıyı, 125

282

haddi hesabı, 283

haddini hududunu, 282

ham hom şaralop, 417, 417

hava cıva, 101

hayal meyal, 371

hepi topu, 285, 298, 366

hır gür, 212

ıcığını cıcığını, 284


ıvırı zıvırı, 351

iki üç, 212, 356, 448, 471, 479


ipe sapa, 181

iş miş, 213

işi gücü, 193, 283, 372, 372, 409, 422

işsiz güçsüz, 65

kara kuru, 19

karman çorman, 174, 430


kırık dökük, 174, 221, 139

kir pas, 207

köpüre taşa, 415

lamı cimi, 156, 196

mırın kırın, 46

noktasız virgülsüz, 215

oldum bittim, 210, 441

olmuş bitmiş, 330

onu bunu , 193

orasına burasına, 238

orasını burasını, 326

oraya buraya, 293, 327

283


ölçülü biçili, 39, 228

palas pandıras, 352, 491, 408, 424, 451

paldır küldür, 23, 135, 384, 352, 454, 393, 313, 291, 270, 205, 194

para pul, 474

partaldır martaldır, 45

saçı başı, 164, 169, 260, 340

saçına başına, 378

sağa sola, 361, 429

sağdan soldan, 443

sağı solu, 456, 458

sağına soluna, 253, 471

salkım saçak, 232, 94, 188, 183

salya sümük, 195

sardı sarmaladı, 340


süslensin püslensin, 55

süsü püsü, 296



şip şak, 361

şunu bunu, 239

şunun bunun, 314, 463, 488

şurada burada, 391

şurda burda, 295

tasını tarağını, 270

tatsız tuzsuz, 163, 468

tek tük, 17, 174, 252, 261, 469

telli pullu, 322

ters türs, 309, 375,413

tıka basa, 248, 340, 342

284

toz duman, 327

toz toprak, 270

tuz buz, 294, 364

ufak tefek, 34, 39

un ufak, 67

üç beş, 407,432

üç dört, 364, 359, 209, 432, 59

üçe beşe, 318


üstü başı, 261, 404

üstünde başında, 377

üstüne başına, 114, 238, 417

vallahi billahi, 99

yalan yanlış, 330, 346, 352

yanlış yanlış, 280

yaz kış, 32

yere göğe, 282

yeri göğü, 380

yiyip içip, 473

zar zor, 371, 372, 382, 408, 432, 433, 39, 89

zart zurt, 248, 485

zartmış zurtmuş, 427



zil zurna, 28

8.6. Biri Olumlu Diğeri Olumsuz Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Biri olumlu, diğeri olumsuz sözcüklerden oluşan ikilemelerde, tezlik ve olasılık

anlamı vurgulanmaya çalışılmaktadır. Aşağıda yer alan 157 örnek, bu durumu açıklamaya

yeterli olacaktır:

285

açar açmaz


uyanıyorum?” 63


alır almaz



atar atmaz



atlar atlamaz




ayrılır ayrılmaz




başlar başlamaz




belli belirsiz


yıldızböceği gibi yükselip alçalan cıgarasınm ateşini; zar zor bulup, çıkarıyorlar.”

286

89


bırakır bırakmaz








bitirir bitirmez



boşalır boşalmaz







bulur bulmaz




287





çarpar çarpmaz



kalmadı.” 349

çeker çekmez


çevirir çevirmez


çıkar çıkmaz



69

der demez


341


desteler destelemez


Biri olumlu diğeri olumsuz kelimelerden oluşan ikilemelere ait diğer

örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer almaktadır:

288






duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209



eder etmez, 222



gelir gelmez, 414

gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98




görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36



ilgili ilgisiz, 41

iner inmez, 358

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490


izinli izinsiz, 391





289


koyar koymaz, 253



lüzumlu lüzumsuz, 406, 148, 191

okur okumaz, 25

olumlu olumsuz, 338

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

olura olmaza, 92

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200


ölür ölmez, 294


sıralı sırasız, 330

solladım sollamadım, 426

söner sönmez, 358

sürer sürmez, 115

şerefli şerefsiz, 118



vakitli vakitsiz, 379

yakar yakmaz, 347


yapar yapmaz, 375


yatar yatmaz, 454

yerli yersiz, 157, 476, 406, 379, 171- 172


290

DOKUZUNCU BÖLÜM

KULLANIM SIKLIĞI BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN

KELİMELER

Bazı sözcükler, sık kullanıma sahipken bazıları zamanla az kullanılmaya başlanmış,

hatta kullanımdan düşmüş ve unutulmuştur. O yüzden bugün anlamsız gibi görünen

sözcüklerin büyük bir kısmı, aslında unutulmuş sözcüklerdir. İşte bu sözcüklerin bazısı,

ikilemelerde ortaya çıkmaktadır. Bu bölümde, sözcüklerin kullanım sıklığının

değerlendirilmesi bu açıdan önem arz eder.

9.1. Biri Sık Kullanılan Diğeri Kullanımdan Düşmüş Kelimelerden Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemelerde, ikilemeyi oluşturan unsurlardan biri çok sık kullanılırken diğeri

kullanımdan düşmüştür. Aşağıda bu konuyla ilgili ilginç örnekler yer almaktadır:

bölük pörçük






eğri büğrü



rışımlar.” 28


eğrile büğrüle


327

291

eski püskü



Diğer örnek için bk. 377, 174, 343

palas pandıras



saçma sapan




tek tük

“Gökte tek tük yıldızlar. Uzakta Apache davulları.” 174


ters türs



ufak tefek




yarım yamalak



292






9.2. İkisi de Az Kullanılan Kelimelerden Oluşan İkilemeler Bu tür ikilemelerde, genelde tek başlarına kullanılmayan sözcüklerin yer aldığını

görmek mümkündür. İki sözcük de az kullanılmaktadır. Birlikte kullanıldıklarında anlam

kazanırlar. Ayrıca dikkat çeken bir durum da ikisi de az kullanılan bu sözcüklerin yansıma

sözcükler olmasıdır. Yani bu başlık altında incelenen ikilemeleri oluşturan sözcükler,

yansıma sözcüklerdir ve örnekleri aşağıda yer almaktadır:

cart curt

“Ya bu adam yan gelip cıgara İçecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip işi


çarçur

“Oysa, Halil'in kılavuzluğuyla, bu çeşit arlanmaları Paris'te çarçur etmiş,

kadın çıplaklığının ve erkek çıplaklığının; daha da önemlisi, ayrı ayrı bütün çıplak or-

ganların, serbest ve karmaşık yakınlaşmalarına, birbirini yoklayıp aramalarına

alışmıştı.” 365


çat çat

“Bunu yaparsa vurmayacak. Asla! Sadece saçlarından kavrayıp çat çat! Sağlı

sollu iki şamar.Yeter.” 270

çatır çatır ( çatla-)



293


çatçatlar

“Parça parça, kanlı. Bu motor çatçatları. Sabahın ıslak pusu.” 261

çat pat


gidiyor.” 104

çıtır çıtır



çipil çipil


çopur çopur




fıkır fıkır

“İçinde bir duygu, bir ümit: Kapı şimdi açılacak. Athena yosunlu gözleri

fıkır fıkır: - Bekir, diyecek, hangi şirket bu?” 85

fırıl fırıl

“Ne gün gidelim, sorarım. Kararımızı veririz. Ondan sonrası sırf serüven.

Athena'nın yan aydınlık sahnelerde, fırıl fırıl dönüşü. Benim mavi gözlerim. Şurada

burada birikip, el çabukluğuyla cebimize akıveren paralar.” 391


294

fosur fosur

“Sonra New York'tan kalkıp, bir gece uçağıyla Paris'e geliyorsun ve o Fuzzy

Horn'u, böyle bir Paris bohemi odasında, böyle bir liman gibi fosur fosur tüten kadınla

baş başa buluyorsun.” 441

gıcır gıcır

“Şimdi yine bir aşk, ama yeni, sütlü, gıcır gıcır bir aşk, yenileyecek ve

tazeleyecek.”


gürül gürül

“Elimizi çabuk tutmalıyız, yoksa fabrikayı gürül gürül başkaları kuracaklar,

biz hava alacağız.” 134


ham hom (şaralop)

“ Beygir elinin tersiyle bardağını deviriyor: -... Ham hom şaralop, diyerek

kesip atıyor, ham hom şaralop! Kendini aldatıyorsun, sen. Yarı yolda ip kopacak

küt! kuyunun dibindesin.” 417

harıl harıl

“Bu onun, ticari işlerine yarıyor. Zaten, bu bakımdan, harıl harıl Freddy'yi ele

geçirmeye uğraşıyoruz; o bir yandan, ben bir yandan.” 159


455, 191, 258, 318

hır gür

“Kılçık, kaç gündür Keleşoğlu'yla sürüp götürdükleri, hırgüre bulaşıyor.”

212

hırıldaya hırıldaya

295

“ Hileli muhasebe hesaplarını, dudak uçlarından çalınmış lokmaları, rüşvetleri,

şantajları, ölü ve diri cesetleri basamak yapa yapa, işte bu cinayet loşluğuna gel;

paraların, cami-i kebir hayallerin ve iğde çekirdeği varlığınla avun! Elinden gelirse

eğer! Kılçık'ın, iyice tıkanan genzini açabilmek için hırıldaya hırıldaya suratına

tükürdüğü küfürleri, vergiden kaçırılmış ince ve gizli kazançlar lezzetiyle sineye

çekerek.” 388

hohlaya hohlaya

“Niko kayıp, sesini tamamen yutmuş, parmaklarına hohlaya hohlaya, az

sonra gidecek iki yolcunun, faturasını çıkarıyor ve yanlış çıkarıyor.” 457

ığıl ığıl

“Yine genzinden boğazına, ığıl ığıl bir şeyler akıyordu.” 43


kargacık burgacık





karman çorman

“Geceki sarhoşlukları, karman çorman elbiseler, çorap ve iskarpinler

olarak, dört tarafa serpilmişti.” 430


kıpır kıpır

“Birisi nasıl kıpır kıpır, koltuğunda ve dünyadaki yerinde kendisini rahatsız

hisseder; oysa öteki iğneli beşikte bile oturmuş olsa, bir bulut kadar rahattır.” 52

kıvır kıvır

296

“Dumanları, yine burun deliklerinden salıverdi. İskemlelerden birisine tünedi: -

O kirpikleri, dedi, görüyorsun ya; öyle uzun uzun, kıvır kıvır?

Bekir: - Hangi kirpikleri? diye sordu.” 87

kütür kütür

“Evler açıyorlar, kütür kütür karılar kapatıyorlar. Bizim başımız kel mi? Fe-

lekten biz de....” 135


mırıl mırıl

“İlyas mırıl mırıl söyleniyordu: - Ah sen yok musun, sen? Ah...” 133

paldır küldür

“Tepebaşı'nda birtakım aceleci adamlar, gecelerini paldır küldür, civar

sokaklardaki karanlık otellere; ışıkları durduğu yerde ağaran, votkaları limonlu barlara,

kabarelere taşıyorlardı.” 393

Diğer örnekler için bk. 135, 384, 352, 454, 23, 270, 205, 194, 291, 313

par par

“Orada, par par yaşanmış, kurukafa işaretli on yılımın, her dakikasından

söktüğüm, yaşantı diye neyim varsa hepsini, yukarıda bir şapkayla, aşağıda bir çift

ayakkabı arasına, yusyuvarlak sıkıştırıp, on yıl sonraki İbrahim olarak, on yıl sonraki

Türkân'ı göreceğim.” 464

parıl parıl

“Burun delikleri şiş. Usturayla kazınmış kafası, parıl parıl.” 417


paytak paytak

“Suratında donuk bir gülümseme, paytak paytak ilerliyor; karşısındakinin,

deminden beri tasarladığı bir şeyi, nihayet yapmasına fırsat hazırladığını

297

anlamıyordu.” 414

pır pır

“İrfan, kalbi pır pır elinde, sordu: - Eeee, ne sövüp duruyorsun, dedi.” 66


pırıl pırıl

“Yaşamamızı en gerekli yerinde, çil bir gümüş lira gibi pırıl pırıl, lanetli bir

çamura düşürüyoruz, sonra ağzımızla bu çirkefi kurcalayıp, onu dişimizle ısırarak

çıkarmaya kalkışıyoruz.” 344


433, 401, 278

pütür pütür

“Tepebaşı'na ve Beyoğlu’na dönen tramvayların, tellerden kopardığı elektrik

yeşilleri, camları pütür pütür asitleriyle eritiyorlar, eşitsiz yansımalar halinde, odasını

ve karanlığını piç ediyorlardı.” 393


sapır sapır

“Beton demirlerinin, şeker sandıklarının rezilliği ortasında, tavandan sapır

sapır dökülen yarasaların, vampir kadifesi üzerine uzatılmış, başı kesik bir ceset

Mahmud. O senin genç kızlık yıllarından ikisini ceplerinde saklayan. Samsun

Vapuru'nda, Fransa'dan dönerken, damdan düşercesine tanıştığın.” 203

şakır şakır

“Gece olsun, yine yarı çıplak, başı kıçı belirsiz cazın önüne çıksın, cıgara

dumanları, rakı, votka ve bol dumanları altında, kırbaçlanıyornıuş gibi; bir terli, bir

dehşetli zenci tarafından, şakır şakır dövülüyormuş gibi; kendini oradan oraya

savıırsun, kırılsın dökülsün!” 14


298

şangır şungur

“Kapıya bir tekme! Camlar şangır şungur gülüşüyorlar. Freddy ayrılırken

onun elini kuvvetle sıkıyor.” 141


şip şak

“Şipşak gidip geleceğiz.” 197


takır takır

“Ötekisi, başı tıraşlı, bağdem bıyıklı ve çarpık omuzlusu, bir leylek gibi

takır takır küfrediyor: hem de kafasını eğmiş, körleme saldırıyor.” 9


takır tukur

“Buzdolabını bırakıyor, ağzı kozalaklı destiden su içiyor, banyoda takır

tukur takunyayla dolaşıyor; pencere içlerinde, dibi delik gaz tenekelerinde

fesleğen yetiştiriyor; pek üstüne varıldı mı, gidip kapıcı karılarıyla çene çalıp,

dertleşiyordu.” 134

tamtam

“Tamtamlar; yapışkan ekvator gecesinin derinliklerinde, kanat çırpıyorlardı.”

418

Diğer örnekler için bk. 418, 418, 418, 447,174, 174

tıkır tıkır

“Adam cıgarasına eğildi:

-Yine, dedi, o mesele.

-O mesele, dedi Ümid ve ekledi: -... manasız bir şey; sen varsın, ben

varım; ikimiz ayrı ayrı, tıkır tıkır işleyen iki saat gibiyiz; iki ayrı ayarla işleyen,

299

iki ayrı zamanı gösteriyoruz.” 40


tıp tıp

“Rejisörün gözleri, yağlı bir burun damlası gibi, tıp tıp, Gilda'nın gözlerine damlıyorlar.”

150

tıpır tıpır

“Odanın camları açık, yağmur tıpır tıpır içeriye yağıyor.” 440

tıpış tıpış

“Kalkıp Zehra'yla İzmir'e ya da cehennemin bilmem hangi finnarına, tıpış

tıpış gidecek.” 110

tir tir (titre-)

“Ümid, Paris alışkanlıkları yüzünden, onun üzerine sinirli, tir tir titreyen ve

basbayağı tepesi aşağı tutkularla vardıkça, şaşılacak bir acemilikle hep boşa geliyor; bir

taraftan yanında küçük düştüğü için kendine içerlerken; öbür taraftan, bu lüzumundan

fazla Türk saydığı adamın, kadın erkek münasebetlerini, çok duygusal bir düzlemde

almasına düpedüz tahammül edemiyordu.” 365


vınlıya vınlıya

“Elektrik bir şans gibi, bir direkten ötekine atlayarak, vınlıya vınlıya

akıyordu.” 323

vızır vızır

“Athena onu dinlemiyor. Ulan sen kimsin be? Alelade bir garson. Halbuki

Kılçık Nazım. Beyoğlu'nda bir tane. Taksileri vızır vızır. Athena içisıra bir taksiye

biniyor, dudaklarını mavi bir çakmak alevi gibi, Kılçık'ın dudaklarına uzatıyor.” 88

300

zart zurt

“Bağlasalar durmam, zart zurt!” 485


zartmış zurtmuş

“Sonra da, burunları kaf dağında, maval okumaya kalkışıyorlar ona: Neymiş


zurtmuş!” 427

301

ONUNCU BÖLÜM

ANLAM OLARAK İŞLEVLERİ

İkilemelerin oluşturulmasının temel amacı, anlamı güçlendirmektir. Ancak

ikilemeler, anlamı güçlendirmekle kalmaz, farklı anlamlar da oluşturur. Güçlendirirken

abartmaya kaçılabilir ya da birliktelik ifade edebilir. İkilemelerin oluşturduğu anlamlar,

kısıtlı değildir. Bu nedenle örneklerin içerdiği anlamlardan yola çıkılarak çeşitli anlam

katmanları tespit edilmiştir.

10.1. Güçlendirme İkilemelerde, anlamı güçlendirmek esas olduğu için bu bölüm için çıkan örnek

sayısı fazladır. 1744 ikilemenin 970 tanesi anlamı güçlendirmektedir. Bu sayının çokluğu

da güçlendirmenin, ikilemelerin oluşumunda temel olmasından kaynaklanmaktadır.

Aşağıda yer alan örnekler de bunu gösterir:

acele acele





acı acı




açık açık



302

açık saçık


adı sanı



ağzı burnu




ağzı yüzü




ağzına ağzına



ağzını burnunu




ağzına yüzüne



ağzını yüzünü

303



ak ak



akı mavisi


aklı fikri



arayanı soranı


asılsız astarsız



aslı faslı


aşağı aşağı


ayınlar gayınlar



304

ayrı ayrı




126,182, 217, 246, 270, 271, 286, 300, 300

belli başlı







beyaz beyaz






birer ikişer



boğuk boğuk



boğum boğum

305




bölük pörçük






büklüm büklüm

“Madem Athena artık benimle beraber, madem büklüm büklüm saçlarını




buğulu buğulu


büyük büyük




camı çerçeveyi





306

çakmak çakmak




çarpık çurpuk




çatır çatır ( çatla-)




çekik çekik


çerden çöpten




çıtır çıtır



çipil çipil


307

çizgi çizgi




çizik çizik








dalga dalga




dalgaya malgaya



dalgın dalgın




damar damar

308


salıveriyor.” 83


damga damga




Diğer örnekler için bk. 20

damla damla



delik deşik



denize denize


330

dikine dikine





dinime imanıma


309




dosta düşmana




düzenli tertipli



eli ayağı



elimi ağzımı



elimi eteğimi


istemiyorum.” 336

elini ayağını





310

elinin ayağının




eli kolu




elini kolunu



elini yüzünü






enine boyuna



eti budu



etsiz ekmeksiz

311




evet evet



giyimi kuşamı




gizli gizli




129, 12, 231, 18, 481, 25, 170, 200, 286, 289, 202, 202, 203, 246

göğsü bağrı





gözüne gözüne




312

gururlu gururlu



gücüm kuvvetim




haddi hesabı

“O da ne yapsın, onu da sıkıştırıyorlar yukarıdan, içtiği kahvenin haddi


haddini hududunu


hepi topu




hızlı hızlı



ıssız ıssız




313



içerden içerden


için için




168, 121, 151, 106, 88, 89, 101, 99, 97, 16, 15, 53, 54, 58, 39, 21, 22, 232, 62, 18,

236, 469, 404, 376, 462, 453, 354.

içini dışını




ipe sapa


ipsiz sapsız




iş miş



işi gücü

314



işini gücünü


kabahatli kabahatli



manalı manalı




olura olmaza





örtülü örtülü




örümcek örümcek




315

puslu puslu



sağlı sollu



saklı saklı



sinirli sinirli


ruyordu.” 480

satır satır



sulu sulu



suratıma suratıma



suratına suratına


316



şüpheli şüpheli


süzdü.” 146

toz duman




tatlı tatlı




telaşlı telaşlı


tozlu tozlu



ufak ufak




uslu uslu


317


usul usul



182, 281, 227, 177, 446

uykulu uykulu

“Kılçık:



uzak uzak



346

uzaktan uzaktan




uzun uzun

“Onunla uzun uzun konuşur, aynı şeyleri istediğimiz halde, bir türlü

anlaşamazdık.” 487


137, 162, 246, 334, 159, 463, 464

üstünde başında


318

üstüne başına



üstüne üstüne








yere göğe



yeri yurdu



yeşil yeşil


yukarı yukarı






319

yüzüne yüzüne



Güçlendirme anlamı olan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer almaktadır:

aça aça, 395

açar açmaz, 63, 297, 96- 97

açılır kapanır, 359

ağarta ağarta, 239

ağlarım ağlarım, 307

akıta akıta, 186

alır almaz, 121, 347

alışveriş, 461, 141, 140, 183

altüst, 101, 141, 164, 272, 372, 375, 400, 41, 414, 442, 448-449, 476

arana arana, 324

araya araya, 235- 236, 431, 182, 183, 434

arayan soran, 479

arayıp arayıp, 73

arşınlaya arşınlaya, 42

atar atmaz, 393

atışırız matışırız, 458

atlar atlamaz, 428

avaz avaz, 111, 251, 279, 324- 325, 388

ayak ayak, 404

ayrı ayrı ayrı, 440

ayrılır ayrılmaz, 323, 369

azar azar, 367

bağıra bağıra, 388, 397, 415, 80, 85


320

bağırdı çağırdı, 135


bağırta çağırta, 442

baka baka, 231

bakıp bakıp, 463, 460

balgam balgam, 178

bar bar, 103

bar mar, 306

basa basa, 383, 474, 142, 478, 338, 344, 86

baş baş, 395

başlar başlamaz, 427, 324- 325, 342

bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476

bel bel, 24


beyaz beyaz, 403, 28, 364, 383, 385, 425

bırakır bırakmaz, 254

bile bile, 116, 190, 433, 287, 294, 295, 301, 322

bilene bilene, 344

bilirim bilirim, 49


bitirir bitirmez, 461, 334

bitmez tükenmez, 21, 365, 359, 356, 39, 475, 479, 177, 182, 430, 390, 191,

199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

bitmez tükenmezdi, 444


boğup boğup, 161

bok boklavat, 480

bok püsür, 370


boş boş, 11, 129

boşalır boşalmaz, 219

321

boy boy, 174, 401, 475, 75

bön bön, 146, 198


bula bula, 195

bulur bulmaz, 365, 431, 268, 272

bulut bulut, 135, 164, 474, 54


bükülür bükülmez, 143


cart curt, 320

cep cep, 237

ciddi ciddi, 70

çabuk çabuk, 189, 246, 255, 357, 399, 408, 476, 490, 78


çar çur, 123, 297, 365, 426, 481

çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347

çarpar çarpmaz, 349




çat çat, 270

çat pat, 104

çatçatlar, 261


çeke çeke, 339

çeker çekmez, 147


çeşit çeşit, 475, 174, 401, 457, 480

çevir çevir, 173

çevirir çevirmez, 128

çeviy çeviy, 173

322

çığlık çığlık, 102, 170, 192, 321

çıkar çıkmaz, 120, 143, 21, 229, 230, 30, 387, 382, 247, 282, 330, 333, 69


çıkıyorum çıkıyorum, 129



çift çift, 234

çiğ çiğ, 197, 29


çok çok, 396

çopur çopur, 141

çukur çukur, 199, 71

çukuy çukuy, 70, 71

dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

dakika dakika, 312

dalıp dalıp, 306

damlata damlata, 42

delip delip, 366

demet demet, 235

deneye deneye, 337

der demez, 118, 72, 341

derin derin, 327

derme çatma, 359

desteler destelemez, 424




dik dik, 135, 138, 386

din iman, 379



323


dip dip, 329

diri diri, 328

diş diş, 298


doğru dürüst, 118- 119, 161, 184, 268, 281, 311, 344, 346, 35, 363, 364, 370,

407-408, 409-410, 479



dolana dolana, 232

dolu dolu, 90, 331


döke döke, 471




dönük mü dönük, 356, 329

dönüp dönüp, 259- 260, 275

dört beş, 130, 28


duman duman, 110, 146, 151, 299, 82, 85

durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330, 335,

485, 489

durur durur, 377

duya duya, 434, 318

duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209



düşün düşün, 230



324

ede ede, 298

eder etmez, 222

efendi efendi, 425


eğri büğrü, 472, 39, 28


eklem eklem, 399

ekşi ekşi, 195

elbet elbet, 223

elif elif, 329

eriye eriye, 328

eski püskü, 432, 343, 174

estek köstek, 384

eş dost, 363

evet evet, 104, 236, 240- 241, 348, 349, 419, 422, 473

evirdi çevirdi, 48


eze eze, 289- 290

ezim ezim ( ezil-), 41, 82




filan falan, 250

fosur fosur, 141

garip garip, 477

gece gündüz, 184

geçe geçe, 161


gelin güvey, 465

gelip gelip, 327

gelir gelmez, 414

325


gere gere, 237



gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149


gidiş geliş, 148

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98


git git, 130, 139, 145, 155, 201, 229, 283, 287, 352, 367, 402, 452, 47

giyim kuşam, 372

gizli açık, 342

göre göre, 474, 38, 9

gören eden, 476



görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270, 279,

339, 49, 49, 44, 36



güm güm, 125

gün gün, 266


hadi hadi, 284

hafif hafif, 470

hafta ve hafta, 385

hain hain, 368




harıl harıl, 36, 108, 125, 371, 247, 254, 330, 344, 348, 171, 159, 441, 455, 191,

326

258, 318

hava cıva, 101

hayal meyal, 371

hayat memat, 158

hayır hayır, 151, 269, 379


hele hele, 297



hır gür, 212



hırsızlama hırsızlama, 404





ıslak ıslak, 218



ışıl ışıl, 57, 86, 280, 339, 329




içe içe, 189


ince ince, 100, 114, 138, 183, 190, 288, 298, 432, 434, 51



iner inmez, 358

ip ip, 231, 29

327

iri iri, 182, 23, 30, 340, 356, 357, 379, 48, 83, 92, 96- 97

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490

iş miş, 213, 216


ite ite, 410

iyi iyi, 324

iyi kötü, 185, 209, 383

kaçak kaçak, 113



kala kala, 420, 350








kavga dövüş, 306

kayıp kayıp, 212

kemire kemire, 287

kesik kesik, 377, 61, 190, 340, 8



kırık dökük, 174, 221, 139



kıstırır kıstırır, 171




328







korka korka, 476, 255, 293, 316


koyar koymaz, 253


köpüre taşa, 415






kütür kütür, 135, 193, 343, 17



okur okumaz, 25

oldum bittim, 441, 210

olmuş bitmiş, 330

olsa olsa, 409, 193, 300

olur mu olur, 385

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

olur olur, 116

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200



oyuk oyuk, 282


329


ölür ölmez, 294

öpüştük möpüştük, 308

öre öre, 138


öve öve, 311

parıl parıl, 235, 82, 138, 417, 264


partaldır martaldır, 45


pırıl pırıl, 10, 30, 38, 40, 148, 322, 330, 344, 193, 170, 462, 458, 433, 401, 278

saatler ve saatler, 370

saçma sapan, 279, 336, 294, 38, 403

saklaya saklaya, 41

saklı saklı, 438


salkım saçak, 188, 232, 94, 183

saplanmış saplanmış, 367

sardı sarmaladı, 340




saya saya, 92

seke seke, 246

seve seve, 456

sıka sıka, 159

sıkı sıkı, 448, 14,102, 121, 135, 313, 243, 243, 278


silinip silinip, 10


sinsi sinsi, 433

330

soğuk soğuk, 448, 403, 133, 270, 305, 425

soka çıkara, 177


sokup sokup, 236


solladım solamadım, 426

sora sora, 235- 236

sorgu sual, 384

söner sönmez, 358


sürer sürmez, 115

süslensin püslensin, 55

süze süze, 408





takır tukur, 134




teker teker, 35, 404, 355, 482, 238, 238, 97, 155, 161, 170, 172, 182, 227, 260,

321, 280


tıka basa, 248, 340, 342

tıkır tıkır, 228, 40, 42, 199, 258, 461, 474




titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

tuta tuta, 57, 275

331

tutam tutam, 201

tutuna tutuna, 451

tutup tutup, 38

uçuk uçuk, 374



ufalaya ufalaya, 91


utana utana, 30





ürete ürete, 185



vızır vızır, 88

vura vura, 212, 323


yakar yakmaz, 347

yakıp yakıp, 328


yalan yanlış, 352, 346, 330, 280

yalaya yalaya, 144


yanıp yanıp, 195

yanlış yanlış, 415, 371, 152, 265

yapa yapa, 386, 388

yapar yapar, 46

yapar yapmaz, 375

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350

332

yapış yapış, 314

yapsa yapsa, 350

yarım yamalak, 59, 374, 449, 382, 303

yarım yarım, 71


yatar yatmaz, 454

yavuz mu yavuz, 359



yeşil ve yeşil, 94, 269, 270


yıllarca ve yıllarca, 417

yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424


yola yola, 222




zartmış zurtmuş, 427

zengin mi zengin, 209

10.2. Sıralama İkilemenin güçlendirme dışında ifade ettiği anlamlardan biri de sıralamadır.

Sıralama derken, bir kavramı veya varlığı ardı ardına verme yahut sayma, sıralama anlamı

vurgulanmaktadır. Aşağıdaki örnekler, bu durumu açıklayıcı olacaktır:

adım adım



333

birer birer




dizi dizi

“Bir yerlerde kapılar açılıyor kapanıyor. Kapıların ardında, dizi dizi çocuklar.”

240


dörder dörder

“Dündar, Uysal Tevfik'i aşağıda bırakıp, merdivenleri dörder dörder at-

layarak, Aysel'in yanına çıktı.” 121

onu bunu



şu şu




şunun bunun

“Mebusların, vekillerin, partici esnafının, şunun bunun masasıdır, adamı

dakikasında satar.” 463




334

10.3. Abartma İkilemelerde, anlamı güçlendirirken abartmaya başvurulduğu da görülmektedir.

Çünkü ikileme, bir anlatım özelliğidir ve ikilemelerde dikkat çekmek, süslemek esastır.

Bunun içinse abartmak ve abartıyla ahenk sağlamak önemlidir.

çopur çopur




eski püskü




etli butlu


hayat memat






ıvırı zıvırı


351

ölüm kalım

335





yaldız yaldız


yeri göğü




10.4. Çoğaltma İkilemelerde, abartma yapılırken sayısal olarak bir artış da vurgulanmak istenebilir.

Bu vurgu ise, mekan adlarının veya sayısal olarak veri elde edilebeilecek kavramların

tekrar edilmesi suretiyle sağlanır. Mekan adlarının tekrar edilmesi, yapılan işin

yoruculuğunu vurgulamak içindir. Yani abartılarak çoğaltma yapılır.

bar bar




harf harf

“Bakunin'i okuyorum. Evet evet, Bakunin'in bir kitabini açtım önüme; Staat

Und Anarchie diye Almanca bir kitabını, onu sökmeye uğraşıyorum: Hece hece; harf

harf.” 236

hece hece

“Bakunin'i okuyorum. Evet evet, Bakunin'in bir kitabini açtım önüme; Staat

336

Und Anarchie diye Almanca bir kitabını, onu sökmeye uğraşıyorum: Hece hece; harf

harf.” 236

kabare kabare




kelime kelime



lokanta lokanta





lokma lokma

“Gözleri lokma lokma, gözkapakları saydam bir adam, bîr kuytuda eğilmiş avucuna bakıyor.” 306


İstanbul İstanbul



metelik metelik

“Onun, aşağılık çeviriler yaparak, Babıâli'den metelik metelik söktüğü üç

beş kuruşsa; savruk, alkolün ve tütünün at koşturduğu aylak yaşamasının

kızgınlığına dokunur dokunmaz, cısıldayarak buhar oluyordu.” 432

337

neler neler





otel otel

“Neme gerek, otel otel sürtüp "büyük" hayatlara özenmek?” 305


pansiyon pansiyon

“Beyoğlu'nun bir yerinde, bîr ara, ne kadar zamandan beri evsiz yaşadığını,

otel otel, pansiyon pansiyon dolaştığını düşündü ve korktu.” 252

parça parça

“İşte tam bu sırada Ümid, yeni bilenmiş bir ustura hainliğiyle, karanlıkta

beliriyor; sevincini, heyecanını parça parça doğruyor. Olur mu böyle şey?” 41


457, 462, 472, 488, 84

pavyon pavyon





pul pul

“ Hatta, keşke yemek yeseydim; yarım kilo daha ağırlaşmak, iki sağlam

çizgimi daha bozmak pahasına aşağıya inip, gulaşın ve siyah biranın başına çökmüş

338

olsaydım; tek, bu yüzü pul pul ıslanmış, gözleri ışıksız siyah, içkisi dumanlı

sarışına takılmasaydım!” 32-33


renk renk




sağa sola





sağdan soldan




satır satır



sokak sokak





Diğer örnek içib bk. 50

339

sütun sütun

“Hepsinde, sütun sütun aynı haber: "Öldürülen gazetecinin katili

bulunamıyor," Daha şüphelisi: "Mahmud Ersoy, Rus ajanı mıydı?" Şu Mahmud Ersoy

değil mi?” 136

şurada burada


şurda burda

“Ankara'da, Eskişehir'de, şurda burda, saçlarını gönül rahatlığıyla boyata

taksit taksit

“Yoksa, eskiden nasıl yapıyorsam öyle, ölümümü taksit taksit yaşamayı,

mahalle aralarında bakkal kasap çıraklanyla çürümeye tercih ederim.” 413

mayışının sebebi bu değil mi?” 295

tane tane

“Avukat Sadık, alışılmış konuşmasına göre tane tane sayılabilecek, düz ve

ağır bir konuşmayla, telefonda demin ne diyordu:

-... Üstadım size bir haber vereceğim.” 438

Diğer örnek için bk. 69- 70

tekrar tekrar

“Şimdi ağızlığının, dişlerinde ebonit katılığını, tekrar tekrar hissediyor; her

seferinde bu hissini, fevkalade buluyordu.” 336


yudum yudum



340

zerre zerre

“Sanki şehir, tramvay ve otobüs, abide ve rıhtım, apartman ve cami, sinsi bir

rüzgâra karşı duramıyor; zerre zerre, toz toz dağılıyor, uçuşuyor.” 424

10.5. Birliktelik/ Beraberlik

İkilemelerde, vurgulanan bir diğer anlamsa birliktelik anlamıdır. İkilemeyi oluşturan

sözcüklerin anlamı veya aldıkları ekler, birliktelik/ beraberlik anlamını sağlar. Özellikle de

+lI/ +lU…..+lI/+lU yapısındaki sözcüklerin oluşturduğu ikilemeler, birliktelik anlamını

meydana getirir. Bu ekin, Eski Türkçede kullanılmış olan +lIg/+lUg……+lIg/+lUg ekinden

geldiği düşünülürse birliktelik anlamı vermesi hiç de şaşırtıcı olmayacaktır. Çünkü bu ekin,

Eski Türkçede birliktelik anlamı verdiği bilinmektedir.

büyük küçük


173

cinli perili




irili ufaklı






sürerdim.” 43

siyahlı beyazlı

341




yapmalı Hokka gibi dağlar, hokka gibi bağlar Deh eşeğim deh, deh Çüş

eşeğim çüş!"” 170

10.6. Yaklaşma

İkilemelerin ifade ettiği anlamlardan biri de yaklaşma, yaklaşıklıktır. Bu anlamsa,

kimi zaman zıt anlamlı, kimi zaman da şöyle böyle örneğinde olduğu gibi yakın anlamlı

sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla oluşturulur.

aşağı yukarı

“Adamın, İbrahim'in göndermesi olduğundan, aşağı yukarı fiyat konuşmaya o derece

emindi ki, gelmesini beklerken ağızlığına ağara üstüne cıgara ekleyerek, pazarlık imkânlarının

darlığını, daha doğrusu yokluğunu, ezici bir yürek sıkışması olarak duydu.” 434


hemen hemen




57, 59, 61

pek pek



şöyle böyle


373


342




Diğer örnek için bk. 287 ,438 ,376

10.7. Belirsizlik

İkilemelerde belirsizlik, ya zıt anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla ya da

zamansal bir anlamı olan sözcüklerle sağlanır. Ayrıca +lI/+lU…….+sIz/+sUz yapısındaki

sözcüklerin oluşturduğu ikilemelerin belirsizlik ifade etmesi dikkat çeken bir durumdur. Bu

ekler, kimi zaman iki durumun da varlığını belirtmektedir. Ancak aşağıda yer alan

örneklerde, bu yapıdaki ikilemelerde belirsizlik anlamının daha ağır bastığı

düşünülmektedir.

arada sırada


ne?” 296


belli belirsiz



89






cart curt

343

“Ya bu adam yan gelip cıgara içecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip işi


ilgili ilgisiz



izinli izinsiz


mışlardı.” 391

lüzumlu lüzumsuz



olumlu olumsuz



sağı solu



sıralı sırasız


şerefli şerefsiz





344

uzak yakın




üçe beşe


derler.” 318

vakitli vakitsiz




yerli yersiz



10.8. Alaycılık

İkilemelerin ifade ettiği bir anlam da alaycılıktır ve alaycılık için bazı sözcüklerin

yinelenmesi yeterli olmuştur.

hadi hadi



hele hele

“Tabii ya, onu bulamadı diye sıkılıp durması, yalnız saçlarını

düşündüğünden mi?Hele hele...” 297

345

10.9. Telaş/ Sabırsızlık İkilemeler, bazen de telaş, sabırsızlık ifade eder. Ayrıca, aşağıdaki örneklerden

hayır hayır ikilemesinin geçtiği cümlede aslında hemen sözcüğünün telaş ifade ettiği

düşünülmektedir. Hemen sözcüğünün telaş ifade ettiği doğrudur. Ancak bu örnekte hemen

sözcüğü kullanılmasa da hayır hayır ikilemesinin de başlı başına telaş ifadesini üstlendiği

görülecektir.

hayır hayır



nasıl nasıl





10.10. Kesinlik

Sonucu kesin olayları veya durumları ifade etmek için de ikilemelerden yararlanılır.

Kullanılan bazı sözcükler, anlama kesinlik katar. Aşağıda yer alan örneklerde, bu durumu

görmek mümkündür:

eninde sonunda




lamı cimi



346

tamam tamam


10.11. Acıma

İkilemelerin bir amacı da, acıma ifade etmektir. Acıma duygusu ifade edilirken

kullanılan sözcüklerin ünlem olması da dikkat çekicidir. Aşağıda yer alan tek örnek, bu

durumu açıklamak için yeterli olmasa da ilgi çekicidir:

vah vah



10.12. Kızgınlık

Bazen, söze kızgınlık anlamı katmak için de ikilemeler kullanılır. İkilemelerde asıl

amaç, güçlendirme olsa da ikilemelerin kattığı diğer anlamlar da göz ardı edilemez.

Kızgınlık anlamı da bunlardan sadece biridir.

zart zurt

“Küçük bey tutturmuş, yok provalara gelmiyormuşum, yok rolümü

ezberlemiyormuşum zart zurt.” 248


10.13. Devamlılık

İkilemelerin söze kattığı anlamlardan biri de devamlılıktır.

ardsız aralıksız




347

10.14. Sonsuzluk Sonsuzluk anlamını vurgulamak için de ikilemelerden yararlanılabilmektedir.

İkilemeyi oluşturan sözcüklerin anlamları, kimi zaman ikilemenin anlamını

pekiştirmektedir. Yani sözcükler, tek başlarına anlam ifade etmektedirler. İşte bu anlamları

zaman zaman ikilemenin anlamının daha belirgin olmasını sağlamakta ve anlam güzellik

katmaktadır. Aşağıda yer alan dipsiz bucaksız örneğinde olduğu gibi. Bu örnekte, ikilemeyi

oluşturan sözcüklerin aldıkları +sIz/+sUz eki ve sözcüklerin yapısı sonsuzluğu

vurgulayabilecek yapıdadır. Ancak bu iki sözcük bir araya gelip ikilemeyi oluşturunca

sonsuzluk anlamı daha da belirginleşmiştir.

dipsiz bucaksız



10.15. Açıklama

İkilemelerin sağladığı bir anlam da açıklama anlamıdır. Aşağıda yer alan tek örnekte

böyle sözcüğünün kullanıldığı görülmektedir. Bu tür örneklerde, anlatılan sözün bir öncesi

de vardır. Olayların veya durumların yeniden anlatılmaması, laf kalabalığı olmaması için

bu ifadeye başvurulur.

böyle böyle


348

ON BİRİNCİ BÖLÜM

SÖZ DİZİMİ AÇISINDAN İKİLEMELER

İkilemelerin pek çok işlevi vardır ve bu işlevlerden biri de söz dizimi içinde aldığı

görevlerdir. İkilemeler, söz dizimi içinde zaman zaman özne, zaman zaman yüklem ve

genellikle zarf tümleci olarak kullanılmaktadırlar. İkilemelerin görevi sadece bunlarla da

sınırlı değildir. Pek çok farklı konumda yer alabilme özelliğine sahip olan ikilemeler, yeri

geldiğinde bağımsız veya dolaylı tümleç olarak da görev almaktadır. İkilemede kullanılan

sözcük türü, bu görevlerde bulunmasının en önemli etkeni olsa da zarf tümleci olarak

görevlendirilen ikilemeleri oluşturan sözcüklerin tür olarak zarf olmaması da dikkat çeken

bir durumdur. Bu nedenle de söz dizimi açısından ikilemelerin incelenmesi önem arz eder.

Söz dizimi açısından ikilemeler, aşağıdaki gibi gruplandırılıp ele alınmıştır:

11.1. Kelime Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Kelime grupları, bir varlığı, bir kavramı veya hareketi karşılamak için yan yana

gelen sözcükler topluluğu olduğu için Leyla Karahan, ikilemeleri tekrar grubu olarak ele

almıştır (Karahan, 1999). Ancak ikilemeler başlı başına bir grup oluşturmasına rağmen,

ayrıca kelime grubu olarak kullanılan ikilemeler de vardır. Özellikle de fiilimsi eklerini

alarak oluşan ikilemelerin oluşturduğu kelime grupları sözdiziminde önemli bir yere

sahiptir. Bu nedenle de ikilemeleri sözdizimsel olarak incelediğimiz bu bölümde, kelime

grubu olarak kullanılan ikilemeler üzerinde durmanın doğru olduğuna inanarak

değerlendirme yaptık. Kelime gruplarını üç başlık altında inceledik. Özellikle fiilimsi

ekleriyle kurulmuş ikilemelerin oluşturduğu kelime gruplarını ele aldık. Aşağıda, sıfat-fiil,

zarf-fiil ve isim- fiil grubu olarak kullanılan ikilemeler üzerinde bir değerlendirme

yapılmıştır.

11.1.1. Sıfat-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Sıfat- fiil grubu olarak kullanılan ikilemeler, yapı olarak sıfat- fiil eki almış olan

ikilemelerden oluşmaktadır. Bir sıfat- fiille bu sıfat- fiile bağlı unsurlardan kurulmuştur.

Sıfat- fiil grubu, cümle içinde sıfat veya ad görevinde bulunmaktadır. Bu yüzden

349

ikilemelerin oluşturduğu sıfat- fiil grupları da cümle içinde ad ya da sıfat olarak görev

yapar. Aşağıda yer alan 31 örnekte, bu durumu görmek mümkündür:

açılır kapanır



arayan soran


bitmez tükenmez



199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104

gelmiş geçmiş



gören eden





olmuş bitmiş



350

11.1.2. Zarf-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Zarf- fiil grubu olarak kullanılan ikilemeler, zarf-fiil eki almış sözcüklerle kurulmuş

ikilemelerden oluşmaktadır. Hatta öyle ki sıfat- fiil eklerinden –Ar…-mAz ile oluşmuş

yapılar da zarf- fiil grubu oluşturmaktadır. Bu yapıdaki ikilemelerin sayısı oldukça

fazladır. Aşağıda çok sayıda örnek yer almaktadır:

aça aça



açar açmaz


uyanıyorum?” 63


ağarta ağarta



239

akıta akıta





alır almaz



arana arana

351



araya araya





arayıp arayıp






atar atmaz



atlar atlamaz




ayrılır ayrılmaz




352

bağıra bağıra


üstüne basıyor:



bağıra çağıra





bağırta bağırta




başlamış.” 321



giydirdi.” 442

baka baka



bakıp bakıp


bakıp:



353

basa basa



86


belerte belerte






bile bile




bilene bilene



boğula boğula




boğup boğup



354




sürdürür:



gazeteleri uzağımda kalıyor.” 199


bula bula



der demez


341


desteler destelemez


Zarf-fiil grubu olarak kullanılan ikilemelere ait örnekler alfabetik sırayla aşağıda

yer almaktadır:



biter bitmez,109, 87



bulur bulmaz, 268, 365, 431, 272

355





çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347






çeke çeke, 339

çeker çekmez, 147



çıkar çıkmaz, 143, 120, 21, 229, 230, 30, 387, 382, 247, 282, 330, 333, 69




dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

dalıp dalıp, 306

damlata damlata, 42

delip delip, 366

deneye deneye, 337









356


dolana dolana, 232

döke döke, 471



dönüp dönüp, 259- 260, 275


durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330,

335, 485, 489

duya duya, 434, 318

duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209





ede ede, 298

eder etmez, 222



eriye eriye, 328


eze eze, 289- 290


geçe geçe, 161

gelip gelip, 327

gelir gelmez, 414

gere gere, 237


gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149


girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98

357


göre göre, 474, 38, 9


görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36











içe içe, 189

iner inmez, 358

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490


ite ite, 410


kala kala, 420, 350







kayıp kayıp, 212

kemire kemire, 287


358








korka korka, 476, 255, 293, 316


koyar koymaz, 253


köpüre taşa, 415





okur okumaz, 25

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200





ölür ölmez, 294

öre öre, 138


öve öve, 311

saklaya saklaya, 41




359


saya saya, 92

seke seke, 246

seve seve, 456

sıka sıka, 159


silinip silinip, 10


soka çıkara, 177


sokup sokup, 236

sora sora, 235- 236

söner sönmez, 358

sürer sürmez, 115





tıka basa, 248, 340, 342


titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

tuta tuta, 57, 275

tutuna tutuna, 451

tutup tutup, 38



ufalaya ufalaya, 91


utana utana, 30



360

ürete ürete, 185


vura vura, 212, 323

yakar yakmaz, 347

yakıp yakıp, 328


yalaya yalaya, 144

yanıp yanıp, 195

yapa yapa, 386, 388

yapar yapmaz, 375

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350


yatar yatmaz, 454




yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424


yola yola, 222


11.1.3. İsim-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler İsim- fiil grubu olarak kullanılan ikilemeler, isim-fiil eki almış sözcüklerle kurulmuş

ikilemelerden oluşmaktadır. Ancak, her isim-fiil eki almış eylem grup oluşturmaz. Grup

oluşturması için kendilerine bağlı unsurların olması gerekir. İsim-fiil eki aldığını tespit

ettiğimiz ikilemelerin de isim-fiil grubu oluşturmadığını saptadık. Bu yüzden bu tür

örneklere burada yer vermedik.

11.2. Cümle Öğesi Olarak Kullanılan İkilemeler İkileme, pek çok görevde kullanıldığı gibi cümlenin öğesi olarak da

361

kullanılmaktadır. Cümle içinde kimi zaman yüklem olarak kullanılan ikileme, kimi zaman

özne, kimi zaman nesne, kimi zaman bağımsız tümleç, kimi zaman dolaylı tümleç ama en

çok da zarf tümleci olarak görevlendirilmektedir. Böyle pek çok işleve sahip olan

ikilemelerin cümlenin öğesi olarak incelenmesi önem arz eder. Eldeki örneklerden yola

çıkarak ikilemelerin cümle içinde hangi görevlerde kullanıldığını tespit etmeye çalıştık.

Böylece aşağıdaki bölümler ortaya konmuş oldu.

11.2.1. Yüklem Olarak Kullanılan İkilemeler İkilemeler, cümle içinde bazen yüklem olarak kullanılır. Kimi zaman isim, kimi

zaman da fiil cümlesinde yüklem göevindedir. Ancak yine de yüklem olarak kullanıldığı

örneklerin çok fazla olduğu söylenemez. Çünkü yüklem olarak yaygın bir kullanıma

alanına sahip olmadığı açıktır. İkilemelerin yüklem olarak kullanıldığı 26 örnek karşımıza

çıkar. Bu 26 ikileme örneğinin 24 tanesi fiil cümlesinde, geriye kalan sadece 2 tanesi ise

isim cümlesinde yüklem olarak kullanılmıştır.

11.2.1.1. Fiil Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler Bazı ikilemeler, fiil cümlelerinde yüklem olarak kullanılmaktadır. Metinden çıkan

24 ikileme örneği, fiil cümlesinde yüklem olarak görev almıştır. Bu sayı, az da olsa

önemlidir. Aşağıda bu örnekler yer almaktadır:

ağlarım ağlarım




458



bilirim bilirim


362

şüphe yok!” 49



durur durur



düşün düşün


evirdi çevirdi



geçmez geçmez


götürse götürse






oldum bittim



363

olsa olsa





olur olur




anlatmış?” 308

sardı sarmaladı




unutmuş:






yapar yapar


bulurdu.” 46

yapsa yapsa

364



11.2.1.2. İsim Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler İkilemeler, isim cümlesinin yüklemi olmak için ek-fiil alırlar. Ancak ikilemeler,

yaygın olarak bu görevde kullanılmazlar. Bu durum için metinden sadece 2 örnek çıkmıştır.

Örnekler, aşağıda yer almaktadır:





zartmış zurtmuş

“ Sonra da, burunları kaf dağında, maval okumaya kalkışıyorlar ona: Neymiş


zurtmuş!” 427

11.2.2. Özne Olarak Kullanılan İkilemeler İkilemeler, kimi zaman özne olarak da kullanılmaktadır. İkilemelerin özne olarak

kullanıldığı örneklerde, ikilemeyi oluşturan sözcüklerin iyelik eki almış olması dikkat

çekicidir. “adı sanı” ikilemesi incelendiğinde, bu ikilemenin aslında Türkan ismiyle

bağlantılı olduğu ve bu sayede özne olduğu görülmektedir. “gücüm kuvvetim”

ikilemesinde de aynı durum, birinci teklik kişi iyelik ekiyle sağlanmıştır. Bu ikileme, özne

olarak kullanılmıştır. Ayrıca sıfat- fiil eki almış sözcüklerle kurulu ikilemelerin de özne

olarak kullanılması dikkat çeken bir diğer durumdur. Aşağıda, özne olarak kullanılan

ikilemelerin yer aldığı cümleler yer almaktadır:

adı sanı



365

ağzı burnu




ağzı yüzü

“Herhangi bir direksiyon yuvarlağının gerisinde, herhangi güzel bir, kadın



aklı fikri



arayan soran


arayanı soranı


ayınlar gayınlar



gören eden


gücüm kuvvetim


366

haddi hesabı



lamı cimi



11.2.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler İkilemelerin dolaylı tümleç olarak kullanıldığı örneklerde, +A, +DA ve +DAn

durum ekleri almış sözcüklerle kurulu ikilemelerin kullanıldığı görülür. Ancak bu ekleri

alan tüm ikilemeler, dolaylı tümleç olarak kullanılmamaktadır. Ayrıca tespit ettiğimiz

örneklerde karşımıza çıkan ilginç bir durum da dolaylı tümleç olarak kullanılan

ikilemelerin bir kısmının bir fiilimsinin dolaylı tümleci olmasıdır. “ağzına ağzına

yükselen” örneğinde ağzına ağzına ikilemesi –An sıfat-fiil ekini almış olan yüksel- fiilinin

yönünü belirtir. Yani fiilimsinin dolyalı tümlecidir.

ağzına ağzına






dalgaya malgaya



denize denize


367

330




gözüne gözüne




olura olmaza



oraya buraya

“ Işıklar oraya buraya tükürüyor; bir vapur bir limandan kalkıyor başka bir

limana gidiyor; uzak bir ülkede Çinliler mi, Hintliler mi ne savaşıyorlar; o, Turgut,

daima parası az. tutkuları yüksek, eksik şair, Paris'ini; Paris'te boy boy sanatçılar,

zazou'lar, öğrenciler arasında geçmiş birkaç ayını yaşıyor.” 75


sağa sola





sağdan soldan



368


suratıma suratıma



suratına suratına




şurada burada


şurda burda



üstüne başına



üstünde başında


üstüne üstüne





369

yere göğe



yüzüne yüzüne



11.2.4. Bağımsız Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler Bağımsız tümleç olarak kullanılan 14 ikileme aşağıda yer almaktadır:

evet evet



hadi hadi



hayır hayır



tamam tamam


vah vah



370

11.2.5. Nesne Olarak Kullanılan İkilemeler Bazı ikilemeler, cümle içinde belirtili veya belirtisiz nesne olarak kullanılmaktadır.

Nesne olarak kullanılan toplam 34 örnek vardır. Bu örneklerin 31 tanesi belirtili, geriye

kalan 3 tanesi ise belirtisiz nesne olarak kullanılan ikilemelerdir. Ayrıca nesne olarak

kullanılan ikilemelerin bir kısmı, herhangi bir fiilimsinin nesnesi durumundadır. “camı

çerçeveyi oynatarak” örneğinde camı çerçeveyi ikilemesinin –ArAk zarf-fiil ekini alan

oynat- fiilinin nesnesi olmuştur.

acem macem


ağzını burnunu




ağzını yüzünü



camı çerçeveyi


elimi ağzımı



elimi eteğimi


istemiyorum.” 336

371

elini ayağını





elini kolunu



elini yüzünü





haddini hududunu





ıvırı zıvırı


351

içini dışını



372


işini gücünü


iş miş



onu bunu








yeri göğü




11.2.6. Zarf Tümleci Olarak Kullanılan İkilemeler İkilemeler, zarf tümleci olarak yaygın bir kullanım alanına sahiptir. Hatta diğer

işlevlerine göre en yaygın zarf tümleci olarak kullanılır. 1744 ikilemenin yaklaşık 1600’ü

zarf tümleci olarak görev almıştır. Bu örneklerin bir kısmı cümle içindeki konumlarıyla

verilmiş, geri kalan kısmı ise sadece listelenmiştir. Bu örneklerde, ikilemeyi oluşturan

sözcüklerin bir kısmının zarf-fiil ekini almış olması dikkat çeker. Ancak sadece zarf- fiil

373

eki almış olanların zarf tümleci görevinde olduğunu söylemek yanlıştır. Çünkü bu görevde

olan ikilemelerin çoğunluğu ise isim ve sıfatlardan kurulu ikilemelerden oluşmaktadır.

Ayrıca zarf tümleci olarak kullanılan ikilemelerin bazısı, herhangi bir fiilimsinin zarf

tümleci konumundadır. “acı acı bağırdığını” örneğinde acı acı ikilemesi, -dIk sıfat-fiil

ekini alan bağır- fiilinin zarf tümleci durumundadır. Aşağıdaki örnekler, açıklayıcı olması

açısından önemlidir:

acele acele





acı acı




açar açmaz


uyanıyorum?” 63


açık açık



adım adım



374

ak ak



arada sırada


ne?” 296


ardsız aralıksız




belli başlı







beyaz beyaz






birer birer

375




birer ikişer



boğuk boğuk



boğum boğum




bölük pörçük






böyle böyle


buğulu buğulu


büyük büyük

376




çipil çipil


çizgi çizgi




çopur çopur




dalga dalga




dalgın dalgın




damar damar


salıveriyor.” 83


377

dikine dikine





etsiz ekmeksiz




gizli gizli




129, 12, 231, 18, 481, 25, 170, 200, 286, 289, 202, 202, 203, 246



gururlu gururlu






hızlı hızlı


378


ıssız ıssız


için için




168, 121, 151, 106, 88, 89, 101, 99, 97, 16, 15, 53, 54, 58, 39, 21, 22, 232, 62, 18,

236, 469, 404, 376, 462, 453, 354.

İstanbul İstanbul



kabahatli kabahatli



kazasız belasız

“Kabataş İskelesine, kazasız belasız çıktılar. Arayan soran olmadı.” 479

manalı manalı




manasız manasız

“Freddy Mills yanıbaşında. tahtadan bir at gibi manasız manasız

susuyordu.” 250

379

namuslu namuslu

“Dündar vuruyordu: -... kabahat bende: Sizin kalleşliğinizi

bilmezden gelip, namuslu namuslu, işe giriyorum.” 343






redir.” 215

örtülü örtülü




puslu puslu



saklı saklı



satır satır



selamsız sabahsız


380


sessiz sedasız


151


sessiz sessiz


sıralı sırasız


sinirli sinirli


ruyordu.” 480

suçlu suçlu



sulu sulu



şüpheli şüpheli


süzdü.” 146

tatlı tatlı


381



telaşlı telaşlı


telaşsız telaşsız

“ Hayır konuşmuyordu, kıllı parmaklarını yüzü yok birinin boğazına

geçirmiş, sakin sakin, telaşsız telaşsız, fakat iyice kararlı, onu boğuyordu:

-... ben neyi düşünüyordum?” 392

tozlu tozlu



ufak ufak




uslu uslu



usul usul



182, 281, 227, 177, 446

uykulu uykulu

“Kılçık:

382



uzak uzak



346

vakitli vakitsiz




yaldız yaldız





yarasız beresiz


yerli yersiz



yeşil yeşil


yudum yudum

383



Zarf tümleci olarak kullanılan ikilemelere ait diğer örnekler aşağıda yer almaktadır:

aça aça, 395

açar açmaz, 63, 297, 96- 97

açılır kapanır, 359

ağarta ağarta, 239

akıta akıta, 186

akşam akşam,100

alev alev, 407

alır almaz, 121, 347

alışveriş, 461, 141, 140, 183

ara sıra, 249, 374, 404, 422

arana arana, 324

araya araya, 235- 236, 431, 182, 183, 434

arayıp arayıp, 73

arşınlaya arşınlaya, 42

atar atmaz, 393

atlar atlamaz, 428

avaz avaz, 111, 251, 279, 324- 325, 388

avuç avuç, 301, 470, 73

ayak ayak, 404

ayrılır ayrılmaz, 323, 369

bağıra bağıra, 388, 397, 415, 80, 85



bağırta çağırta, 442

baka baka, 231

bakıp bakıp, 463, 460

384

balgam balgam, 178

basa basa, 383, 474, 142, 478, 338, 344, 86


bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476

bel bel, 24


beyaz beyaz, 403, 28, 364, 383, 385, 425


bile bile, 116, 190, 433, 287, 294, 295, 301, 322

bilene bilene, 344

bir bir, 237, 368



bitmez tükenmez, 21, 365, 359, 356, 39, 475, 479, 177, 182, 430, 390, 191,

199, 243, 258, 293, 313, 313, 323, 327, 68, 87, 104


boğup boğup, 161

bok boklavat, 480

bok püsür, 370


boş boş, 11, 129


boy boy, 174, 401, 475, 75

bön bön, 146, 198


bula bula, 195

bulur bulmaz, 365, 431, 268, 272

bulut bulut, 135, 164, 474, 54




385

ciddi ciddi, 70

çabuk çabuk, 189, 246, 255, 357, 399, 408, 476, 490, 78


çarpa çarpa, 386, 139, 419, 314, 328, 340, 347





çat çat, 270

çat pat, 104

çatçatlar, 261


çeke çeke, 339

çeker çekmez, 147


çeşit çeşit, 475, 174, 401, 457, 480

çevir çevir, 173


çığlık çığlık, 102, 170, 192, 321

çıkar çıkmaz, 120, 143, 21, 229, 230, 30, 387, 382, 247, 282, 330, 333, 69




çift çift, 234

çiğ çiğ, 197, 29


çok çok, 396

çopur çopur, 141

dağıta dağıta, 128, 147, 400, 83

dakika dakika, 312

dalıp dalıp, 306

386

damlata damlata, 42

delip delip, 366

demet demet, 235

deneye deneye, 337

der demez, 118, 72, 341

derin derin, 327

desteler destelemez, 424




didik didik, 245

dik dik, 135, 138, 386




dip dip, 329

diri diri, 328

diş diş, 298


doğru dürüst, 118- 119, 161, 184, 268, 281, 311, 344, 346, 35, 363, 364,

370, 407-408, 409-410, 479



dolana dolana, 232

dolu dolu, 90, 331


döke döke, 471



dönüp dönüp, 259- 260, 275


387

dört beş, 130, 28


duman duman, 110, 146, 151, 299, 82, 85

durup durup, 14, 201, 228, 37, 39, 130, 420- 421, 475- 476, 466, 139, 330,

335, 485, 489

durur durur, 377


duya duya, 434, 318

duyar duymaz, 123, 36, 195, 381, 208- 209





ede ede, 298

eder etmez, 222

efendi efendi, 425


eğri büğrü, 472, 39, 28


eklem eklem, 399

ekşi ekşi, 195

elbet elbet, 223

elif elif, 329

eriye eriye, 328

eski püskü, 432, 343, 174

estek köstek, 384

eş dost, 363

evet evet, 104, 236, 240- 241, 348, 349, 419, 422, 473

eze eze, 289- 290



388


filan falan, 250

fosur fosur, 141

garip garip, 477

gece gündüz, 184

geçe geçe, 161


gelip gelip, 327

gelir gelmez, 414


gere gere, 237



gider gitmez, 412, 411, 420, 272, 295, 337, 49, 149


gidiş geliş, 148

girer girmez, 121, 475, 196, 208, 98


git git, 130, 139, 145, 155, 201, 229, 283, 287, 352, 367, 402, 452, 47

gizli açık, 342

göre göre, 474, 38, 9

gören eden, 476


görür görmez, 116, 129, 160, 357, 373, 378, 420, 479, 193, 459, 215, 270,

279, 339, 49, 49, 44, 36



güm güm, 125

gün gün, 266


hadi hadi, 284

389

hafif hafif, 470

hain hain, 368




harf harf, 236

harıl harıl, 36, 108, 125, 371, 247, 254, 330, 344, 348, 171, 159, 441, 455,

191, 258, 318

hava cıva, 101

hayal meyal, 371

hayat memat, 158

hayır hayır, 151, 269, 379


hece hece, 236

hele hele, 297

hemen hemen, 111, 113, 172, 217, 219, 236, 252, 335, 345, 394, 422, 54, 57,

59, 61



hır gür, 212







ıslak ıslak, 218



ışıl ışıl, 57, 86, 280, 339, 329


390



içe içe, 189


iki üç, 212, 356, 448, 471, 479

ince ince, 100, 114, 138, 183, 190, 288, 298, 432, 434, 51



iner inmez, 358

ip ip, 231, 29

iri iri, 182, 23, 30, 340, 356, 357, 379, 48, 83, 92, 96- 97

ister istemez, 106, 111, 225, 225, 29, 357, 356, 471, 490


ite ite, 410

iyi iyi, 324

iyi kötü, 185, 209, 383

kabare kabare, 103

kaçak kaçak, 113



kala kala, 420, 350


kalın kalın, 487


kanat kanat, 424


kara kara, 169, 391

kara kuru, 19




391

kat kat, 109, 111, 142, 261



kayıp kayıp, 212

kelime kelime, 53- 54

kemire kemire, 287

kesik kesik, 377, 61, 190, 340, 8

kıl kıl, 357, 403-404, 420



kırık dökük, 174, 221, 139



kıs kıs, 229, 87











korka korka, 476, 255, 293, 316


koyar koymaz, 253

köpük köpük, 30, 400


köpüre taşa, 415


392

kör kör, 145, 48, 481, 89

kös kös, 19

kötü kötü, 207, 222, 316






kütür kütür, 135, 193, 343, 17

lapa lapa, 436-437

lif lif, 462

lokanta lokanta, 357

lokma lokma, 235, 306, 306, 307

maddi manevi, 142


mahzun mahzun, 186

mavi mavi, 195, 200, 335, 358

merdiven merdiven, 482



mırın kırın, 46

mim mim, 303

miskin miskin, 169, 367, 403, 469

mor mor, 15

nokta nokta, 119- 120, 192, 196, 240, 41

oda oda, 97


okur okumaz, 25

oluk oluk, 182

olur olmaz, 379, 410, 269, 271, 301, 341

otel otel, 252, 305

393

oturur oturmaz, 23, 434, 193, 199- 200



oyuk oyuk, 282



ölür ölmez, 294

öre öre, 138


öve öve, 311

palas pandıras, 352, 408, 424, 451, 491

paldır küldür, 454, 313, 291, 23, 135, 270, 205, 194, 352, 384, 393


par par, 464

para pul, 474

parça parça, 197, 203, 229, 232, 261, 303, 313, 322, 392, 41, 414, 457, 462,

472, 488, 84

parıl parıl, 235, 82, 138, 417, 264



pas pas, 113

paşa paşa, 390, 453, 52


pavyon pavyon, 357

paytak paytak, 414

pek pek, 246, 263, 301, 355, 360, 44, 448, 76, 80

peki peki, 158, 216

pençe pençe, 229

pır pır, 173, 185, 66

pırıl pırıl, 10, 30, 38, 40, 148, 322, 330, 344, 193, 170, 462, 458, 433, 401,

278

394

pis pis, 107, 14, 233, 240, 466, 472, 96

pul pul, 33, 56

pütür pütür, 336, 393, 426


renk renk, 353, 377, 41, 451, 457, 81

rezil rüsvay, 462

ron ron, 86

saat saat, 266


sabah sabah, 278, 283, 288, 347, 424, 456, 65, 71

saç sakal, 322

saçma sapan, 279, 336, 294, 38, 403


saklaya saklaya, 41

saklı saklı, 438


salkım saçak, 188, 232, 94, 183

salya sümük, 195

sapır sapır, 203




satır satır, 126, 127, 53- 54


saya saya, 92

seke seke, 246


seve seve, 456

sıcak sıcak, 407, 407, 407, 449

sık sık, 104, 159, 205, 213, 225, 256, 268, 286, 29, 309, 315, 328, 373, 373,

393, 488

395

sıka sıka, 159

sıkı sıkı, 448, 14,102, 121, 135, 313, 243, 243, 278

sıra sıra, 100, 146, 220- 221, 236, 399, 399, 74


sicim sicim, 261

silinip silinip, 10


sinsi sinsi, 263, 74

sinsi sinsi, 433


siyah beyaz, 430

siyah siyah, 243, 327, 394

soğuk soğuk, 448, 403, 133, 270, 305, 425

soka çıkara, 177



sokup sokup, 236


solladım solamadım, 426

sora sora, 235- 236

söner sönmez, 358


sürer sürmez, 115

sütun sütun, 136

süze süze, 408





şip şak, 361

tabii tabii, 168, 276, 296

396



takır tukur, 134

taksit taksit, 413

tane tane, 438, 69- 70



taş taş, 399


taze taze, 178, 480


tek tek, 140, 144, 153, 183, 207, 207, 223, 405

tek tük, 17, 174, 252, 261, 469

teker teker, 35, 404, 355, 482, 238, 238, 97,155, 161, 170, 172, 182, 227,

260, 321, 280


tekrar tekrar, 161, 181, 336, 428, 92

tel tel, 205, 230, 235, 299

tembel tembel, 315


ters türs, 309, 375, 413

tıka basa, 248, 340, 342

tıkır tıkır, 228, 40, 42, 199, 258, 461, 474

tıp tıp, 150





tir tir (titre-) , 365, 372, 424, 469, 478, 60, 14

titreye titreye, 14, 449, 239, 251, 319, 329, 90, 403, 71

top top, 231, 87

397

toz toz, 205, 424, 461, 56

tuğla tuğla, 478

tuta tuta, 57, 275

tutuna tutuna, 451

tutup tutup, 38

tuz buz, 294, 364, 445

uçuk uçuk, 374



ufalaya ufalaya, 91


ulu ulu, 270

utana utana, 30



uyuz uyuz, 360



ürete ürete, 185


vahşi vahşi, 322



vızır vızır, 88

vura vura, 212, 323


yakar yakmaz, 347

yakıp yakıp, 328


yalan yanlış, 352, 346, 330, 280

yalaya yalaya, 144

398


yan yan, 148, 280

yanıp yanıp, 195

yanlış yanlış, 415, 371, 152, 265

yap yap, 387, 387, 397, 399, 401

yapa yapa, 386, 388

yapar yapar, 46

yapar yapmaz, 375

yapıp yapıp, 29, 169, 365, 369, 426, 207, 350


yarım yamalak, 59, 374, 449, 382, 303

yarım yarım, 71


yatar yatmaz, 454

yavaş yavaş, 183, 222, 230, 254, 257, 402, 412, 57, 78


yaz kış, 164, 32

yeni yeni, 116, 200, 268, 30, 304, 34, 399, 72

yer yer, 224, 450, 450



yılan yılan, 95


yırta yırta, 232

yiye yiye, 177, 424


yol yol, 477, 486

yola yola, 222




399

zaman zaman, 134, 151, 192, 21, 220, 296, 347, 466, 81

zar zor, 371, 372, 382, 39, 408, 432, 433, 477, 89



zerre zerre, 424

zil zurna, 28

400

ON İKİNCİ BÖLÜM

HİÇBİR GRUBA GİRMEYEN İKİLEME BENZERİ YAPILAR

Bu bölümde, pek çok araştırmacının ikileme olarak kabul ettiği ancak bizim ikileme

olarak değerlendirmediğimiz örnekler üzerinde durulmuştur. Aşağıdaki yapıların ikilemeler

gibi yinelenmesi, ikileme olduğunu düşündürmektedir. Ama bir yapının ikileme olarak

kabul edilebilmesi için aynı veya benzer sözcüklerin ya da seslerin yinelenmesi yetmez.

Anlamın bir bütünlük arz etmesi de gerekir. Ancak bu bölümde incelenen örneklerde,

anlamın bütünlük arz etmediği ve hatta eksiltili bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. İşte tam bu

noktada ikilemenin tam anlamıyla ne olduğu düşünülmektedir. İkileme, anlamı

kuvvetlendirmek amacıyla aynı sözcüğün veya eş, yakın ve zıt anlamlı sözcüklerin tekrar

edilmesiyle elde edilen bir anlatım biçimidir. Burada temel olan anlamı kuvvetlendirmektir.

Ancak anlam kuvvetlendirilirken başvurulan yollar, yapının ikileme olup olmadığını

belirler. Pek çok araştırmacı, nerdeyse yinelenen her yapıyı ikileme olarak

değerlendirmiştir. Bunun doğruluğu tartışmaya açıktır. Çünkü yinelenen her yapı ikileme

değildir. Bu durumda dikkat edilmesi gereken anlamsal bütünlüktür. Tabi sadece anlamsal

bütünlük de yetmez, tanıma göre bir yapını ikileme olarak kabul edilmesi için sözcük

tekrarı da gerekir. “açıktan açığa, ağaçtan ağaca, baş başa ve yan yana” gibi örneklerde

sözcük tekrarı vardır. Ancak dikkat edildiğinde eksiltili bir yapı olduğu göze çarpacaktır.

Bu da bu yapıların ikileme olmadığını gösterir. İkilemelerde eksilti yoktur. Hatta Leylâ

Karahan, Türkçede Söz Dizimi adlı kitabında, bizim bu bölümde ele aldığımız örnekler için

söylediği sözler şöyledir: “Aşağıdaki örnekler de isnat, yükleme, yaklaşma, bulunma,

uzaklaşma ve vasıta grubu olmadıkları hâlde, çeşitli kelime grupları ve cümlelerden

kısalmış birer kısaltma grubudur.” Karahan’ın yaptığı bu açıklama için verdiği örneklerse

şunlardır: derinden derine, uzaktan uzağa, başbaşa, omuz omuza, baştan başa, git gide, el

ele. (Karahan, 1999:44).

Tüm bu nedenlerden ötürü, bazı dilcilerin ikileme olarak kabul ettiği, bu tür

örnekleri, sadece ikilemelerle benzerlik arz ettiği için ve bu örneklere bu bölümde yer

verdik. Bu bölüm için toplam 277 örnek çımıştır. Örnekler aşağıda liste halinde sunulmuş,

cümle içindeki konumlarıyla verilmemiştir:

401

açıktan açığa, 200

ağaçtan ağaca, 142

ağız ağza, 188, 245

alt alta, 119, 147

ardı ardına, 176, 199, 323, 327, 85, 112

arka arkaya, 168, 32

aşağıdan yukarıya, 110, 121, 399

avaz avaza, 82

baş başa, 221, 243, 246, 266, 308, 360, 20, 73, 118, 141, 90, 92, 109, 110-

111

başlı başına, 38, 383

baştan başa, 48

bıçak bıçağa, 155

birdenbire, 430, 418

boydan boya, 213, 218, 337, 44

boylu boyunca, 151, 160, 190, 342, 222, 414, 470

bunalımdan bunalıma, 342

burun buruna, 146, 147, 156

burun buruna, 348, 241, 265, 294, 323- 324, 469, 417, 485

büyüdükçe büyüyen, 411

büyüdükçe büyüyor, 129

çığlık çığlığa, 279, 306, 88, 172, 427

dakikadan dakikaya, 352

derinden derine, 174

derlerse desinler, 42

derse desin, 42

dişe diş, 455

diz dize, 162

doğrudan doğruya, 166, 184, 220, 318, 37, 41, 60, 30, 374, 27, 27, 385, 372,

376- 377, 47

402

doğudan batıya, 312

dolaştıkça dolaşan, 23

dört dörtlük, 159

dudak dudağa, 129, 270, 271, 472, 391

durup dururken, 157, 320

dünden bugüne, 134

el ele, 245

göz göze, 114, 244, 347, 364

göze göz, 455

günü gününe, 166, 407

hanım hanımcık, 163

harfi harfine, 200

ıslık ıslığa, 323, 7

iç içe, 363

içten içe, 363, 359

iyiden iyiye, 412

kafa kafaya, 124, 165, 78

kavgadan kavgaya, 321- 322

kelimesi kelimesine, 200

kendi kendim, 362

kendi kendime, 33

kendi kendime, 456, 450

kendi kendimi, 33

kendi kendimize, 341, 39

kendi kendine, 139, 21, 32,114, 121, 249, 270, 285, 293- 294, 310, 337, 337-

338, 432, 405, 373, 429, 173, 418- 419, 465, 460, 183, 476, 436

kendi kendini, 222, 242, 476, 462, 376

kendi kendisine, 383

kendi kendisini, 367, 415

kıç kıça, 192, 89

kol kola, 413- 414

403

kurt kurda, 145

masadan masaya, 169, 406

nefes nefese, 419, 487- 488, 418- 419, 103

nefesi nefesine, 152

nereden nereye, 429, 471, 75

odadan odaya, 351

omuz omuza, 489, 21

oradan oraya, 321, 330, 370, 84, 89, 121, 169, 169, 177, 423, 416

öfkeden öfkeye, 342

saniyeden saniyeye, 319

sıcağı sıcağına, 352

sıkılmasına sıkıldı, 49

soluk soluğa, 252, 419, 235, 62, 74, 104

tepeden aşağı, 356

tepeden tırnağa, 189, 194, 252, 299, 321, 322, 477, 399, 366, 365, 73, 151,

146, 76, 81

ucu ucuna, 424

uç uca, 223, 271

uzadıkça uzayan, 23

uzadıkça uzuyor, 129

uzaktan uzağa, 174

üst üste, 140, 127, 147, 258, 286, 290, 326, 349, 398, 369, 426, 391, 386, 63,

450, 480, 479, 477, 474, 457

üstüne üstlük, 106

yan yana, 188, 280, 296, 299- 300, 457, 358, 487, 8, 413- 414, 73, 119

yarı yarıya, 205, 467, 463, 235, 30, 279, 360, 360, 441, 290, 326, 413, 413,

409

yerden göğe, 423

yerden yere, 84

yerli yerince, 419

yerli yerinde, 22, 309

404

yerli yerine, 221, 253, 430

yıllar yılı, 341

yukardan aşağıya, 470- 471, 393

yüz yüze, 200, 355

yüzde yüz, 38

405

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SONUÇ

Türkçede ikilemeler, yaygın olarak kullanılan bir anlatım biçimidir. Bazı

dönemlerde, ikilemenin kullanımına dikkat edilmiştir; ancak zamanla ikileme, gerekli

itibarı kazanmıştır. Bu yüzden ikileme ile ilgili çalışmaların sayısı da artmıştır.

Bu çalışmamızda, Attila İlhan’ın Kurtlar Sofrası romanını taramamız sonucu çıkan

ikilemeleri inceledik, konuyla ilgili sorunlara açıklık getirmeye çalıştık. Öncelikle

ikilemenin en yaygın tanımları üzerinde durduk. Tanımların genelinde, ikilemenin

kullanılma amacının anlamı kuvvetlendirip güzelleştirmek olduğuyla ilgili ortak bir kanı

mevcuttur. Tanımlarda geçen diğer özelliklerse teferruattır ve bu noktada görüş ayrılıkları

mevcuttur.

İkilemeler, oluşturulurken pek çok kurala bağlıdır. Ancak zaman zaman herhangi

bir kurala bağlı olmayan örneklere de rastlanmaktadır. Yine de ikilemelerin oluşumunda

etkili olan birtakım kurallar vardır. Bunların bir kısmı sesle ilgiliyken, bir kısmı anlamla,

bir kısmıysa yapıyla ilgilidir. Bu yüzden bu çalışmada ikileme konusu, olabildiği kadarıyla,

her yönüyle ele alınmıştır. Ele alınan bölümler, on iki başlık altında gruplandırılmıştır.

Taranan metinden tespit edilen toplam 2021 örnek incelenmiş ve her bölüm bu

örneklerle şekillendirilmiştir. Ancak eldeki bu 2021 örneğin tamamı ikileme olarak kabul

edilmemiştir. 1744 örnek ikileme olarak ele alınmış, geriye kalan 277 örnekse ikileme

benzeri yapılar olarak incelenmiştir.

Birinci bölümde, ikilemeleri oluşturan sözcüklerin yapıları üzerinde durulmuştur.

Bu bölüm, basit, türemiş ve günümüzde basit olarak algılanan yapılar üzerine kurulmuştur.

Bu üç alt başlıktan en çok örneğe sahip olansa basit sözcüklerle kurulmuş ikilemelerdir.

Basit sözcüklerle kurulu ikilemelerin çokluğu, ikilemelerin oluşumunda basit sözcüklerin

önemini göstermektedir. Basit sözcüklerden kurulu ikilemeler için toplam, 716 örnek tespit

ettik. Bu sayının 1744 ikilemeye oranı ise % 41’e tekabül etmektedir. Bu bölümdeki

örnekler, eksiz olarak yan yana gelen sözcüklerle kurulu ikilemelerdir. Yani yaygın olarak

kullanılan ikilemeler, eksiz olarak kurulanlardır. Türemiş sözcüklerden kurulu ikilemeler

için toplam, 317 örnek tespit ettik. Hangi yapım eklerinin yaygın kullanıldığını bu örnekler

406

üzerinden saptadık. Buna göre –(I)k/ -(U)k ekiyle kurulmuş ikilemeler en fazla örneğe

sahiptir. Bu yapıdaki ikilemeler için toplam 65 örnek çıkmıştır. +lI/+lU………+lI/+lU

yapısında bulunan ikilemelerin sayısı da ,–(I)k/ -(U)k ekiyle kurulmuş ikilemelerden sonra

ikinci sırada yer almaktadır. Bu yapıdaki örneklerin toplam sayısı 30’dur ve bu 30 örnekten

16 tanesi farklı sözcüklerin birlikte kullanılması sonucu elde edilmiştir. Bu da demek

oluyor ki bu yapıdaki örneklerin % 53’ü farklı sözcüklerin üzerine bu ekin geldiğini

gösterir. Yani 30 örneğin yarısından bir fazlası farklı sözcüklerin birlikte kullanılmasıyla

oluşmuştur. Eklendiği sözcüğe birliktelik anlamı katan ve Eski Türkçe döneminden

itibaren yaygın olarak kullanılan bu ek, % 47 oranında aynı sözcüklere gelerek ikileme

kuruluşunda etkili olmaktadır. Bu ekin olumsuz karşılığı durumunda olan +sIz/+sUz ekiyle

kurulmuş örnek sayısı ise 24’tür. Bu örneklerin içinden 19 tanesi farklı sözcüklerle

kurulmuştur. Tıpkı, çürüksüz çarıksız örneğinde olduğu gibi. Geriye kalan beş örnekse aynı

sözcüklerin tekrarlarının üzerine bu ekin gelmesi suretiyle oluşmuştur.. +lI/+lU ve

+sIz/+sUz eklerinin birlikte kullanıldığı örnekler, belirsizlik ifade eder. Bu yapıdaki

ikilemelerin sayısı ise 11’dir. Bu iki ekin bir arada kullanıldığı örneklerde de bu eklerin

aynı sözcüklere gelerek ikileme oluşturmalarıdır. Metnimizde farklı iki sözcüğe bu iki ekin

geldiği ve ikileme oluşturduğuna dair örnek saptayamadık. Eldeki örneklerin tamamında,

aynı sözcükler bu iki eki almış ve ikilemenin oluşumuna katkı sağlamıştır. Metnimizde bu

ekler dışında da ekler kullanılmıştır. Ancak – k, +lI ve +sIz kadar yaygın değildir. Bu

eklerden sonra yaygın kullanılan eklerden biri daha çok yansıma sözcüklere gelen –(I)l/-

(U)l ekidir. Diğer eklerden bazıları ise şöyledir: +Ar, -m, -gIn /-gUn, -I /-U, -gI/ -gU, …vs.

Diğer ekleri almış sözcüklerden kurulu ikilemelerin sayısı ise 191’dir.

Eski Türkçede işletme veya yapım eki almış sözcüklerden bazıları günümüzde

basit olarak algılanmaktadır ve bu tür sözcükler de ikilemelerde kullanılmıştır. Günümüzde

basit olarak algılanan szöcüklerden kurulu ikilemeler için tespit ettiğimiz örnek sayısı

164’tür. Bu sayının genele oranı ise % 9,40’tır.

İkilemeler, işletme eki almış sözcüklerle de kurulmuştur. Buna göre işletme eki

almış sözcüklerle kurulu örnekler için toplam 579 örnek saptadık. İsim işletme eki almış

sözcüklerle kurulan ikilemelerin sayısı 110’dur. İsim işletme eki almış ikilemeler, belirtme

durumu eki, yönelme durumu eki , bulunma durumu eki , çıkma durumu eki, tamlayan

durumu eki, çokluk ve iyelik eki almış ikilemeler olmak üzere yedi gruba ayrılır. Yönelme

407

durumu eki almış ikilemeler için 40, iyelikli ikilemeler için 36, belirtme durumundaki

ikilemeler için 29 örnek tespit edilmiştir. Tamlayan durumu eki almış sözcüklerle kurulu

ikilemeler için 4 örnekle karşılaşılmıştır. Belirtme durumu eki almış örnekler üzerinde

durulduğunda, bu örneklerin önce 3. teklik kişi iyelik eki, ardından belirtme durumu eki

aldığı görülmektedir. Bu duruma örnek teşkil etmeyen beş örnek saptadık. O örneklerse,

yeri göğü, onu bunu, camı çerçeveyi, hacı’yı macıyı ve ıvırı zıvırı ikilemeleridir. Yönelme

durumu eki almış sözcüklerle kurulu ikilemeler için de aynı durum söz konusudur. Birkaç

örnek dışındakiler, iyelik eki üzerine yönelme durumu eki almıştır. Bulunma durumu eki

almış iki sözcükte de aynı durumu görmek mümkündür. İkilemeler, cümle içinde özne,

yüklem ve tümleç olarak kullanılabilmektedir. İsim işletme eki almış ikilemelerse cümle

içinde özne ve tümleç olarak görev alabilmektedir. Fiil işletme ekleriyle kurulmuş

ikilemeler için saptadığımız örnek sayısı 469’tur. Fiil işletme ekleriyle kurulmuş ikilemeler,

isim-fiil, zarf-fiil, sıfat-fiil ekleri ve çekimli fiillerle kurulmuş olan ikilemeler olmak üzere

dört gruba ayrılır. Bu yapıdaki ikilemeler içinde en çok örneğe, zarf-fiil eki almış ikilemeler

sahiptir. Zarf-fiil eki almış ikilemeler için 261 tespit ettik. Zarf-fiil ekleri içinde de en

yaygın kullanılanı, –A ünlü zarf-fiil ekidir. Bu ek için 180 örnek saptadık. Bu ek için tespit

ettiğimiz ilginç durum da genelde aynı eylemin bu eki alarak ikileme oluşturuduğudur.

Bağırta çağırta, bağıra çağıra, döke saça, köpüre taşa, soka çıkara ve tıka basa örnekleri

dışındakilerin hepsi aynı sözcüklerin tekrarıyla oluşturulmuştur. Diğer zarf- fiil eki ile

kurulan örneklerin sayısı ise daha azdır ve aynı durum burada da söz konudur. Eldeki

örneklerin hepsi aynı sözcüğün tekrarına –Ip ekinin gelmesi suretiyle kurulmuştur. Bu eki

alan sözcüklerle kurulu ikilemeler için 51 örnek tespit ettik. Sıfat-fiil eki almış ikilemeler

için 168, çekimli fiiller için 31 ve isim-fiil eki almış olanlar içinse 9 örnek çıkmıştır. Sıfat-

fiil ekleri içindeyse en çok kullanılan yapı, -Ar….-mAz yapısıdır. Örnek sayısı 154’tür. Bu

yapıdaki örnekler zaten her zaman aynı eylemin tekrarıyla kurulmaktadır. İsim-fiil eki

almış ikilemelerin sayısı azdır. İsim-fiil ekleri içinde çoğunlukla –Iş ve –mA kullanılmıştır.

Fiil işletme eki almış ikilemeler de zaman zaman özne, yüklem ve tümleç görevlerinde

kullanılmaktadır. Çekimli fiillerden kurulu ikilemelerse çok yaygın değildir.

Farklı oluşumlu ikilemeler, standart oluşumlu ikilemelerden farklı olarak ya

bağlaçlı ya sorulu ya da üçleme ve hatta dörtleme şeklinde kurulmuş ikilemelerdir.

Bağlaçlı ikilemeler araya, genel olarak, “ve” bağlacının girmesiyle oluşturulur. Anlamı

408

bağlaç sayesinde güçlendirmek esastır. Ancak daha önce de belirttiğimiz gibi bağlaçlar

içinden “ve” bağlacının bağlaçlı ikilemelerin oluşumunda kullanıldığı görülmektedir. Yine

de diğer bağlaçlarla kurulu örneklere rastlama olasılığı da vardır. Bu tür ikilemeler için

toplam 9 örnek saptadık. Sorulu ikilemeler ise anlamı daha da pekiştirmek maksadıyla

araya mI/mU’nün girmesiyle oluşturulmaktadır. Bu sayede anlam daha da

belirginleşmektedir. Sorulu ikilemeler için tespit ettiğimiz sayı ise 3’tür.Üçlemeler ise aynı

sözcüğün üç kez yinelemesiyle meydana gelmektedir. Metnimizde ise üçlemeler için

birkaç örnek saptayabildik. Ama bu az sayıdaki örnek, üçlemelerin olmadığı anlamına da

gelmez. Tespit ettiğimiz üçleme sayısı 4’tür.

İkilemelerde sıralama kuralları önemli bir yere sahiptir. Önemli olmasının nedeni,

ikilemelerin kalıplaşmış bir yapıya sahip olup sıralamaların, istisnai durumlar dışında,

kolay kolay değişmemesidir. Sıralamadan kasıt ise ikilemeyi oluşturan sözcüklerden

hangisinin önce geleceğidir. Bu bölümde hangi sözcüklerin sıralamada önceliğe sahip

olduğu konusuna açıklık getirilmeye çalışılmış ve örneklerden yola çıkarak yapılan

çıkarımlar sonucunda, sıralama kuralları, ses düzeni ve anlam bakımından iki başlıkta

incelenmiştir. Ses düzeni bakımından sıralama kuralları, ünlü-ünlü, ünsüz-ünsüz, ünlü-

ünsüz kuralları ve hece sayısı bakımından dört alt başlıkta incelenmiştir. Ünlü-ünlü

kurallarında, ilk sözcüğün ilk hecesinde bulunan sesle ikinci sözcüğün ilk hecesinde

bulunan sesin sıralamaya olan etkisi önemlidir. Mesela ilk sözcüğün ilk hecesinde e sesi

varsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde ü sesi olabilir. Buna göre ses düzeni bakımından

sıralama kurallarını tespit ettiğimiz bölümde a/e ……u/ü yapısında olan ikilemeler içinde

bulunan 74 ikilemenin bir kısmı aynı örneğin yinelenmesi olduğundan dolayı toplam 26

farklı örnek için sonuç şöyle olacaktır: a….u yapısında olan ikilemeler (ağzı burnu,..vs

)için çıkan örnek sayısı 12’dir. a……ü yapısındaki örneklerin sayısı 4 (ağzı yüzü,…vs) ,

e……ü (eğri büğrü,…vs) için çıkan sayı 6, e…..u (eti budu,…vs) yapısı için çıkan sayı ise

3’tür. u/ü……a/e yapısında olan ikilemeler için saptanan 10 örneğin bir kısmı aynı

ikilemelerin tekrarından oluştuğu için dört farklı örnekten sadece ikisi ü……e (düzenli

tertipli,..vs.) , biri u…..a (uzak yakın) ve diğeri de ü….a (üstü başı) yapısında olanlara

aittir. a/e...….a/e yapısında olan ikilemeler için 59 örnek saptadık. Bunların 21 tanesi

a…….a yapısındadır. Ancak bu 21 örneğin 9’u aynı örneklere ait, geri kalanı ise farklı

sözcüklerden kurulu örneklerden oluşur. e……e yapısındaki ikilemeler içinse (ilk sözcüğün

409

ilk hecesinde e’nin bulunması durumunda ikimci sözcüğün ilk hecesinde e sesi bulunabilir:

delik deşik,…vs.) 12 örnek saptadık. a…….e yapısındaki ikilemeler için (alışveriş,…vb.)14,

e….….a içinse (belli başlı,…vb.) 12 örnek tespit ettik. a/e……ı/i (aklı fikri, ara sıra,…vs.)

yapısında olan ikilemeler için metnimizde tespit ettiğimiz ikileme sayısı ise 19’dur. i…..a/e

(cinli perili, filan falan,…) yapısında olan ikilemeler için 9 örnek saptadık.

a/e……o/öyapısındaki ikilemeler için 39 örnek saptadık. Bu örneklerin 21 tanesi a…..o

(arayan soran,…vb.) yapısındakiler için tespit ettik. Metnimizden a……ö için 1(kavga

dövüş), e…..ö (estek köstek,…vb.) için 4, e…..o için 13 örnek (eli kolu,…vb.) saptadık.

ı……ı (fındık fıstık,…vb.) yapısında olan ikilemeler için 6, i……i (dinime imanıma,...vb.)

yapısındakiler için 9 örnek tespit ettik. u……u yapısında olanlar için 8 (şuna buna,…vb.),

ü…..ü yapısında olanlar içinse 5 örnek (büyük küçük,….vb.) saptadık. i……ü yapısındaki

ikilemeler için 38 örnek (bitmez tükenmez,…vb.) bulunmuştur. Bir örnekse ı…….ü (hır gür)

için tespit edilmiştir. 7 örnekten 1’i ö.….e (gören eden), kalan 6 örnekse ö……a yapısına

(döke saça,…vb.) aittir. o…..u yapısındaki ikilemeler için 7 örnek (onu bunu,…vb.)

saptadık. Ayrıca bu örneklerin sadece bir tanesi sözcük türü olarak zamir değildir. Diğer

örneklerin hepsi zamirdir. İkinci sözcüğü p- veya b- ile başlayan ikilemeler içinse 47 örnek

(çat pat, eğri büğrü,…vb.) tespit edilmiştir. Bu 47 örnekten ikincisi p ile başlayan sözcükle

kurulu ikileme sayısı 11, ikinci sözcüğü b ile başlayan sözcüklerle kurulu olanlar içinse 36

örnek tespit ettik. Ayrıca b ve p seslerinin birbirlerine karşı da olan öncelik sonralık

ilişkisine göre b ve p ile başlayan iki sözcük bir ikileme oluştururken ilk sırayı b-‘li

sözcüğün (bölük pörçük,…vb.) aldığını da belirledik. Bu durumdaki örnekler içinse toplam

4 örnek saptadık. Metnimizden m’li ikilemeler içinse 12 örnek tespit ettik. Sayıca eş heceli

sözcüklerden kurulu ikilemelerde ise ünlüyle başlayanın ünsüzle başlayandan önce geldiği

örneklerin sayısı 86’dır (üstüne başına,…vb.). Sayıca eş heceli sözcüklerden kurulu

ikilemelerde ise ünlü ile biten sözcüğün ünsüzle biten sözcükten önce geldiğini gösteren

örnek (saçma sapan,…vb.) sayısı ise 28’dir. Az heceliden çok heceliye doğru sıralanan

ikilemelere ait 66 (etsiz ekmeksiz, zil zurna,…vb.), çok heceli sözcüğün önce geldiği örnek

sayısı ise birdir. 1744 ikileme içinden 308 ikilemenin anlam bakımından sıralamada etkili

olup olmadığı üzerinde durulmuştur. Bu sayının 308’de kalmasının nedeni 1744 ikilemeden

büyük bir kısmının aynı sözcüğün tekrarıyla oluşmuş olması ve bir kısmının da bu kurallara

bağlı olmamasıdır. 308 ikileme örneği üzerinde yapılan çalışmada olumludan olumsuza

410

doğru sıralananlar için 172, anlam bakımından azdan çoğa doğru sıralananlar için 21,

anlamı çok bilinenden az bilinene veya unutulana doğru sıralananlar için 66, temel

kavramdan yardımcı kavrama doğru sıralananlar için 26, öncekinden sonrakine doğru

sıralananlar için 7 ve bir işin ilk evresinden son evresine doğru sıralananlar için 17 örnek

saptanmıştır. Olumludan olumsuza doğru sıralanan ikilemelerde, en çok kullanılan yapının

–r….-mAz olması dikkat çekicidir. Ayrıca +lI…..+sIz ekinin gelmesi suretiyle oluşturulan

örneklerin sayısı da fazladır. Eksiz ve olumlu olan yapının ardından –mA- olumsuzluk

ekinin gelmesiyle oluşturulan yapı içinse tek örnek vardır. Anlam bakımından azdan çoğa

doğru sıralanan örneklerin ise yalnızca sayılarla kurulduğu durum da dikkat çekmektedir.

Ses düzeni bakımından ikilemeler de ilgi çekmektedir. Buna göre ikilemelerde anlam,

sıralama ve yapı kadar önemli olan ses düzeni, ahenk sağlamak için kullanılır. Kimi zaman

ikilemeyi oluşturan sözcükler aynı sesle başlar, aynı veya benzer sesle biter, kimi zaman iç

seste benzerlik vardır, kimi zamansa hiçbir benzerlik yoktur ve ahenk, bazen yakın seslerin

kullanılmasıyla, bazen sayısal bir sıralanışla, bazen de zıtlıklardan yararlanılarak

oluşturulmuştur. Sonuç olarak anlatıma estetik katmak amacıyla ahenkten

yararlanılmaktadır.

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin türleri, adlar, sıfatlar, zamirler, eylemler, zarflar,

ünlemler ve edatlar olarak incelenmiştir. Bu türler içinden adlardan oluşan ikilemeler ilk

olarak belirlenmiştir. Bu aşamada sözcük türleri belirlenirken Türkçe Sözlük’ten

yararlanılmıştır. Bu bölümde eldeki 1744 ikileme üzerinde durulmuştur. Buna göre 1744

ikilemenin 559’u adlardan oluşan ikilemelere ait olduğu görülmüştür. Bu sayı orana

vurulunca 1744 ikilemenin % 32,07’sini oluşturur. Sıfatlardan oluşan ikilemeler içinse 640

örnek çıkmış ve bu sayının ise genele oranı % 36,20’dir. Eylemlerden oluşan ikilemelerin

sayısı 476, oranı ise % 27’dir. Eylemlerden oluşan ikilemeler için daha ayrıntılı bir

araştırmaya gidilmiştir. Buna göre fiilimsi eklerini alanlarla çekimli fiillerden oluşan

ikilemeler ayrıca değerlendirilmiştir. Zamirlerden oluşan ikilemelerse diğer türlere göre

daha az kullanılmıştır. Zamirlerden oluşan ikilemeler için çıkan sayı 16, bu sayının genele

oranı ise % 0,90’dır. Ayrıca ikileme oluşumunda etkili olan zamirlerin genelde işaret zamiri

olması da dikkat çeken bir durumdur. Zarflardan oluşan ikilemelere gelince, karşımıza 48

örnek çıkmaktadır. Bu sayının bu kadar az olmasının nedeni sadece tür olarak bakılmasıdır.

Görevsel olarak incelenen bölümde zarf görevini üstlenen, zarf tümleci oluşturan

411

ikilemelerin sayısının hiç de az olmadığı görülecektir. 48 ikilemenin genele oranı ise %

3’tür. Edatlardan oluşan ikimleler içinse 11 örnek çıkmıştır. Bu sayının oranı % 0,63’tür.

Ünlemlerden oluşan ikilemelerin sayısı ise oldukça azdır. Bu bölüm için sadece 4 örnek

çıkmıştır. Bu sayı ise yüzde olarak % 0,2’ye tekabül eder.

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin hangi dilden alınmış olduğu üzerinde de durduk ve

buna göre ilk olarak Türkçe sözcüklerden kurulu ikilemeler tespit ettik. Bu noktada Türkçe

Sözlük esas alınmıştır. Türkçe sözcüklerden kurulu ikilemeler, sayı bakımından çoğunlukta

yer almaktadır. Toplam 1321 ikileme, Türkçe sözcüklerle kurulmuştur. Bu sayıyı orana

vurduğumuzda eldeki 1744 ikileme içindeki oranı % 75 olacaktır. İkinci olarak ise biri

Türkçe diğeri Arapça sözcüklerden kurulu ikilemeler ele alınmıştır. Bu tür ikilemeler için,

toplam 10 örnek tespit ettik. Bu ikilemelerde, Arapça sözcüklerin Türkçenin eklerini alarak

ikilemenin unsuru olarak karşımıza çıkması dikkat çekicidir. Bu durum Farsça ve hatta

Türkçeye uyum sağlamış bütün yabancı kökenli sözcükler için geçerlidir. Daha sonra ise

sırayla biri Türkçe diğeri Farsça, ikisi de Arapça, ikisi de Farsça, biri Arapça biri Farsça,

diğer dillerden giren, Yunanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Latince,...vb, biri Türkçe biri

Yunanca ve biri Arapça biri Fransızca sözcüklerle oluşturulan ikilemeler olarak

saptanmıştır. Biri Türkçe diğeri Farsça sözcüklerle oluşturulan ikilemeler için 18, ikisi de

Arapça olanlar için 148, ikisi de Farsça olanlar için 88, biri Arapça biri Farsça olanlar için

8, Yunanca sözcüklerle kurulanlar için 3, İngilizce için 1, İtalyanca için 1, Latince için 1,

biri Arapça diğeri Fransızca olanlar için 1 ve biri Türkçe diğeri Yunanca olan sözcüklerle

kurulu ikilemeler için de 1 örnek saptadık.

İkilemeleri oluşturan sözcüklerin anlam ilişkileri üzerinde de durulmuştur. Buna göre

ikilemeleri oluşturan sözcükler birbilerine anlamsal olarak bağlıdırlar. Çünkü ikilemenin

amacı, anlamı kuvvetlendirmektir. Anlamı kuvvetlendirirken kimi zaman aynı sözcük, kimi

zaman zıt anlamlı, kimi zaman yakın, kimi zaman eş anlamlı sözcükler yinelenir. Sonuç

olarak aynı sözcüğün tekrar edilmesiyle oluşturulan ikilemeler yaygın bir kullanım alanına

sahiptir. 1744 ikilemeden 833 tanesi aynı sözcüğün tekrarıyla oluşturulmuştur. Bu da

öenmli bir tespittir. Çünkü bu demek oluyor ki ikilemeler genel olarak aynı sözcüğün

tekrarıyla kurulmaktadır. Zaten çıkan sayının genele oranı % 47’dir. Bu da önemli bir orana

tekabül eder. Eş anlamlı sözcüklerle kurulu ikilemeler için 9, yakın anlamlılar için 75, zıt

anlamlılar için 34, birbirleriyle anlam bütünlüğü oluşturanlar için 270, biri olumlu diğeri

412

olumsuz sözcüklerden oluşanlar için 157 örnek saptanmıştır.

Bazı sözcükler az kullanıldığı veya hiç kullanılmadığı için zamanla unutulmuş ve

anlamsız olarak algılanmıştır. Böyle olunca da anlamı unutulmuş sözcük yakıştırma olarak

nitelendirilmiştir. Eğri büğrü ve eski püskü örneklerinde olduğu gibi. Bu tür ikilemeler için

41 örnek saptadık. İkisi de az kullanılan sözcüklerden kurulmuş ikilemeler içinse bu

sözcüklerin yansıma sözcükler olduğuna dair tespit doğru olacaktır. Çıtır çıtır, kıtır kıtır,

harıl harıl gibi örnekler açıklayıcı olacaktır. Yansıma sözcüklerle kurulan ikilemeler, yani

ikisi de az kullanılan sözcüklerle kurulu ikilemeler için 136 örnek tespit ettik.

İkilemeler, temel olarak anlamı güçlendirmek için kullanılan bir anlatım biçimidir.

Ancak ikilemeler sadece güçlendirme anlamına gelmez. Ayrıca daha pek çok anlam ifade

eder. Zaman zaman abartma, sıralama, çoğaltma, birliktelik, yaklaşma, belirsizlik, alaycılık,

telaş, kesinlik, acıma, kızgınlık, devamlılık ve sonsuzluk gibi anlamlara geldiği de

görülmektedir. Her bir ikilemenin güçlendirme yanında bu gibi anlamlarının olması

olasıdır. Ancak bazen bu tür yapılarda anlamı değiştiren bazı sözcükler, bu yapıların içinde

geçtiği cümledeki başka sözcüklerle de sağlanabilmektedir. Yine de ikilemelerin

kullanıldığı yere göre farklı anlamlara gelmesi şaşırtıcı değildir. Ancak temelde

ikilemelerin amacı anlamı güçlendirmek olduğu için en çok örnek güçlendime için

çıkmıştır. Güçlendirme için toplam 970 ikileme tespit ettik.

İkilemelerin sözdizimi içindeki işlevleri üzerinde de ayrıca durulmuştur. İkilemeler,

sözdizimi açısından önemli bir yere sahiptir. Bu yüzden bu bölüm de çok önemlidir. Çünkü

ikilemeler, sözdiziminde değişik görevlerde yer alır ve yaygın olarak kullanılır. Kelime

grupları içinden bazen zarf-fiil, bazen sıfat fiil, bazen özne, yüklem, zarf tümleci, dolaylı

tümleç, bağımsız tümleç veya nesne olarak kullanılmaktadır. Ancak isim-fiil grubu

oluşturan ikilemeler için örnek saptayamadık. Ayrıca sıfat-fiil eki almasına rağmen zarf-

fiil grubu oluşturan –r….-mAz eki dikkat çekici bir konuma sahiptir. Sıfat- fiil grubu olarak

kullanılan ikilemeler için 30 örnek tespit ettik. Zarf- fiil grubu olarak kullanılan

ikilemelerin sayısı ise 385’tir. Yüklem olarak kullanılan ikileme sayısı 26 iken, fiil

cümlesini yüklemi olarak kullanılanlar için 24, isim cümlesinde yüklem olanlar için 2 örnek

tespit ettik. Özne olark kullanılan ikilemeler için 17, dolaylı tümleç olanlar için 26,

bağımsız tümleç olanlar için 14, nesne olark kullanılanlar içinse 34 örnek saptadık.

Sözdizimi içinde görev alan ikilemelerin en yaygın olarak zarf tümleci görevine geldiği

413

görülmektedir. İkilemeler çoğunlukla zarf tümleci görevini üstlenmektedir. Toplam 1744

ikilemenin yaklaşık olarak 1600’ü zarf tümleci olarak kullanılmaktadır.

Son bölüm ise pek çok araştırmacının ikileme olarak ele aldığı ancak sadece

ikilemeye benzeyen yapılardan oluşmaktadır. Çünkü az önce de belirtildiği gibi bu

bölümde ele alınan yapılar, pek çok araştırmacının ikileme olarak incelediği yapılardan

oluşur. İkileme olarak ele alınan bu yapıların ikileme olarak kabul edilmesi tartışmalıdır.

Bu yapılar ikileme benzeridir ama ikileme değilidir. Çünkü bu yapılar eksiltilidir. Tam

anlamıyla bütünlük ifade etmezler. İkilemelerde ise anlamsal bir bütünlük vardır ve bu

sayede anlam kuvvetlendirilir. Bu bölümdeki yapılar ise eksik bir ifade olduğu için

anlamsal açıdan yeterlilik arz etmez. İkileme benzeri yapılar için toplam 277 örnek

saptadık.

İkilemeler içinde bazı ikilemeler, diğerlerine göre daha yaygın olarak

kullanılmaktadır. Taradığımız metinden saptadığımız ikilemeleri bu bakımdan ele

aldığımızda bazı ikilemelerin kullanım sıklığı dikkat çekicidir. Bu durum yazarın üslubu

olabileceği gibi bu örneklerin halk içinde de yaygın kullanıldığını gösterebilmektedir. Buna

göre metnimizde en çok geçen ikileme, için için’dir. Toplam 38 kez kullanılmıştır. İkinci

sırayı ise gizli gizli ikilemesi almaktadır. O da 24 kez kullanılmıştır. Bitmez tükenmez ise 23

kez yinelenmiştir. Ayrı ayrı 19, uzun uzun 19, görür görmez 18, ağır ağır 18, usul usul 17,

teker teker 16, allah allah ve sık sık 16, harıl harıl 15 kez kullanılmıştır. Liste bu şekilde

uzayıp gitmektedir. Bu şekilde tekrar tekrar kullanılan ikilemelerin sayısı oldukça fazladır.

Toplam 32 örnek en az dokuz kez tekrar edilmiştir. Ancak bir ya da en fazla iki kez

kullanılan ikilemelerin sayısı da fazladır.

Yukarıda açıklanan veriler, çözüm için yapılan çalışmada elde edilen saptamalar

sonucu ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak bu veriler, bu konudaki farklı görüşlere bir yenisini

daha ekleyecektir. Bu konuda yapılmış çalışmalar arasında yerini alacaktır.

414

KAYNAKÇA

Abik, A. Deniz (1999), “( İsim1 +lI/ +lU) (İsim2 +lI/ lU) Kuruluşundaki İkilemeler” ,

VII. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.

_____(1997), “Derleme Sözlüğü’nde İkinci Kelimesinin Başında s- Bulunduran

Tekrarlar”, IX. Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.

Ağakay, Mehmet Ali ( 1953), “ İkizlemeler Üzerine”, Türk Dili, C: 2, S: 16, ss. 189- 191.

______(1953), “ İkizlemeler Üzerine”, Türk Dili, C: 2, S: 17, ss. 268- 271.

______(1988), “ Türkçede Kelime Koşmaları”, TDAY- Belleten 1954, ss. 97- 104.

Aksan, Doğan (1996), Türkçenin Sözvarlığı ( Türk Dilinin Sözlük Bilimiyle İlgili

Gözlemler, Saptamalar), Ankara: Engin Yayınevi.

______(1975), “ Eşanlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptanmasında

Eşanlamlılardan Yararlanma”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler,

ss. 531-542.

Aksan, Yeşim( 2001), “Türkçede Zaman Anlatımı Kimi İkileme Yapıları”, 15. Dilbilim

Kurultayı Bildiriler, Dilbilim ve Dilbilgisi, ss. 115- 122.

Aktaş, Tahsin (1996), “Yapı ve Anlam Bakımından Almanca ve Türkçede İkilemeler”,

Türk Dili, S: 539, ss. 565- 575.

Akyalçın, Necmi (2007), Türkçe İkilemeler Sözlüğü (Tanıklı), Ankara: Anı Yayıncılık

Aydın, Erhan (1997), “ Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler”, Türk Dili, S: 544, ss. 417-

421.

Bilgegil, Kaya (1982), Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergah Yayınları.

Clauson, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish,

Oxford: At The Clarendan Press, ss. 137, 307.

Çağatay, Saadet (1940-41), “Uygurcada Hendiadyoinler”, Ankara Üniversitesi Dil ve

Tarih- Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmaları Dergisi, Türk Dili ve Edebiyatı

Araştırmaları, ss. 97- 144.

Çoraklı, Şahbender (1991), “Türkçe ve Almancadaki İkilemeler”, Yüksek Lisans Tezi,

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.

415

Demircan, Ömer (1996), “Türkçe Yansımaların Özüne Doğru”, Dilbilim Araştırmaları, ss.

175- 191.

Duman, Musa (basılacak), “İkilemeler ve ‘yalnız başına’ Örneği Üzerine”, Uluslarası

Türkoloji Kongresi Bildirisi, İzmir.

Erdem, Mehmet Dursun (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”,

Bilig, S: 33, ss. 189- 226.

Eren, Hasan (1949), “İkiz Kelimelerin Tarihine Dair”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi,

C: 7, S: 2, ss. 283- 286.

______ (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: 2. Baskı, Bizim Büro Basım Evi,

ss.9, 44.

Ergin, Muharrem (1972), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları.

Hatipoğlu, Vecihe (1971), Türk Dilinde İkileme, Ankara: TDK Yayınları: 328.

_______ (1978), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF

Yayınları: 276.

Hengirmen, Mehmet (1995), Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Ergun Yayınevi.

Hüsrevoğlu, Behiye (2000), “Türkçede İkilemeler”, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.

İlhan, Attila (1998), Kurtlar Sofrası, Beşinci Baskı, Ankara: Bilgi Yayınları: 241.

Gencan, Tahir Nejat (1971), Dilbilgisi, İstanbul: TDK Yayınları: 334.

Grönbech, K. (2002), Türkçenin Yapısı, ( Çev: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları:

609.

Karahan, Leyla (1999), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçay Yayınları.

Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları: 575.

Ölmez, Mehmet (1998), “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”, Türk Dilleri

Araştırmaları, C: 8, ss. 35-47.

Ölmez, Zuhal Kargı (1998), “Kutadgu Bilig’de İkilemeler 1”, Türk Dilleri Araştırmaları,

C: 7, ss. 163- 228.

______(1998), “Kutadgu Bilig’de İkilemeler 2”, Bahşı Ögdisi, Türk Dilleri Araştırmaları

Dizisi:21, ss. 235- 260.

Öz, Aynur (1997), “Özbek Türkçesinde İkilemeler”, Türkoloji Dergisi, C:12, ss.287- 311.

416

Özkan, Mustafa (2004), “Deyimleşmiş İkilemeler” , 5. Uluslarası Türk Dili Kurultayı, ss.

2289- 2316.

Savran, Hülya (1998), “Orhun Yazıtlarında Eş Heceli İkilemeler ve Sıralama Kuralları

Üzerine”, Bir Dergisi, S: 9- 10, ss. 565- 570.

Şen, Serkan (2005), “Standart Türkiye Türkçesinde İkilemelerde Yaşayan Tarihi

Sözcükler”, Şinasi Tekin Anısına “Uygurlardan Osmanlıya”, ss. 685- 703, İstanbul:

Simurg Yayınevi.

______(2003), “Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.

Talu, Fatma Nur (2003), “Kısasü’l-Enbiya’da İkilemeler”, Yüksek Lisans Tezi, Mersin

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

Tekin, Talat (1995), Orhon Yazıtları: Kültigin, BilgeKağan, Tonyukuk, İstanbul: Simurg

Yayınları.

Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı 1( A-E), ss. 155, 297

İstanbul: Simurg Yayınevi.

______(1966), “Reduplikasyon ve (r ) ile Kurulmuş Çift Sözler”, Reşit Rahmeti Arat İçin,

ss. 423- 429, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Topaloğlu, Ahmet (1989), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları: 207.

Tuna, Osman Nedim (1949), “Türkçede Tekrarlar 1”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve

Edebiyatı Dergisi, C: 3, S: 3-4, ss. 429- 447.

______(1950), “Türkçede Tekrarlar 2”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı

Dergisi, C: 4, S: 1-2, ss. 35- 80.

______(1986), “Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir

Ünsüz Dizisi”, TDAY- Belleten 1982-1983, ss. 163- 228.

Türkçe Sözlük (2005), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 549, ss. 948.

Ünver, İsmail (1988), “İkilemelerle Yazılmış Dört Gazel”, Türk Dili, S: 438, ss. 291.

Üstünova, Kerime (1998), “Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler”, Türk Dili, S:

557, ss. 464- 470.

Vardar, Berke (1988), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: ABC Kitabevi, ss.

125.

Voyelin, C. F. - Ellings Havsen, M.E. ( 1945), “Türkçenin Yapısı: Bahis 12. Tekrarlama”,

417

Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C: IV, S: 1 , Kasım-Aralık.

Yüce, Nuri (1998), “İkilemelerdeki İlginç Problemler”, Bahşı Ögdisi, Türk Dili

Araştırmaları Dizisi: 21, ss. 419- 427.

Zülfikar, Hamza (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara: TDK Yayınları: 628.

418

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler:

Adı- Soyadı: Yasemin ÇÜRÜK

Doğum Yeri: ADANA

Doğum Tarihi: 28/02/1983

Adres: Ulubatlı Hasan Mahallesi 3045 Sokak No: 11 Yüreğir/ ADANA

Telefon: 0322 329 56 16

E-posta: [email protected]

Öğrenim Durumu:

2005-2009 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana

Bilim Dalı Tezli Yüksek Lisans Programı

2004-2005 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı

Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programı

2000-2004 Çukurova Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü Lisans Programı

1997-2000 Adana Kız Lisesi

1994-1997 Mehmet Adil İkiz İlköğretim Okulu

1989-1994 Efendi Halil İlkokulu

Yabancı Dil: İngilizce

mailto:[email protected]

Documents

TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ … · ATTİLA İLHAN’IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN İKİLEMELER Yasemin ÇÜRÜK Yüksek Lisans Tezi, Türk