Texty terne romenge - skolverket.se · Fakta och framtid 3 Förord Den här boken riktar sig till unga romer. Boken innehåller texter om romsk kul tur och för ungdomar viktiga områden

A

Texty terne romenge

polsko romane

B

Fakty i pszyszlość Texty terne romenge

Domino Kai, Fatima Bergendahl, Fatima Miftar, Iren Horvatne,

Kani Miftar, Kati Dimiter Taikon, Mirelle Gyllenbäck, Rosario Ali Taikon,

Teresa Kwiatkowska i Maj Beijer jako kordynatoro

Beställningsadress: Fritzes kundservice 106 47 Stockholm Telefon: 08-690 95 76 Telefax: 08-690 95 50 E-post: [email protected] www.skolverket.se

ISBN: 978-91-7559-061-5

Bestnr: 13:1349

Obraskowo ilustracja: Burhan MisirliZdjeci: Rosario Ali Taikon/ÉRG, strona 23Katja och Ingrid Blomerus, strona 116Hans Calderas, strona 42, 148, 150, 153, 154, privataDokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma, Heidelberg, strona 137É Romani Glinda, sid 201The Forum of European Roma Young People, strona 118Mirelle Gyllenbäck, strona 95 Bo Hazell/ÉRG, strona 18Kani och Fatima Miftar, strona 135Katolskt Magasin, strona 43Seija Ketola, sid 190, privatOlle Norling, sid 199, privatGunni Nordström, sid 193, privatRomska Ungdomsförbundet, strona 21, 114, 130, 136, 156, 176, 182Södertörns Högskolas bildarkiv, strona 107Fred Taikon, strona 50, 52, 55, 56, privataFred Taikon/ÉRG, strona 102, 166Camilla Vejde, strona 89Mats Wennerholm, strona 4

Pržetlomaczenio: Teresa Kwiatowska

Graficno forma: Typisk Form designbyrå

Wydanio: Taberg Media Group

Fakta och framtid 3

Förord

Den här boken riktar sig till unga romer. Boken innehåller texter om romsk kultur och för ungdomar viktiga områden i samhället. Texterna kan användas som underlag för diskussion och för att inspirera ungdomar att söka mer information. Boken kan även fungera i undervisning i gymnasieskola, folkhögskola eller i studiecirklar. Fakta och Framtid finns på svenska, på romani arli, kelderash, lovari och på polsk romani.

Ett stort tack riktas till alla som medverkar i boken. Fatima Bergendahl, Fatima Miftar, Teresa Kwiatkowski, Iren Horvatne och Kati Dimiter Taikon bidrar med texter och med översättningar. Mirelle Gyllenbäck, Rosario Ali, Domino Kai, Kani Miftar, Erland Kaldaras och Hans Caldaras har också skrivit texter. Det finns fotografier i boken från privata album och teckningar av Burhan Misirli. Ett särskilt tack riktas till Mai Beijer som svarar för det redaktionella arbetet och som alltid stödjer, driver på och inspirerar!

Boken är framtagen inom Skolverkets uppdrag för romsk inkludering, 2012–2015.

Erik Nilsson Mats WennerholmAvdelningschef Undervisningsråd

Wstepo

Da kšionszka isy napisano tumenge kaj sen terne roma beštle te Szwecja. Intencja da kšionszkasa isy kaj tume adaj moginen te rakhel teksty, kaj tume tumen te zastanowinen i te rakiren pal pytani sawe isy tumenge wažna. Jame kaj napisyndziam da kšionszka sam korkore roma i sare teksty i dykty isy newe napis-ana te kšionszka. Dyjam lake tytulo Fakty przyslošč.

Dawa kamas te potrzbnd, kaj adaj isy fakty aktualna ternege syr na pžyklad so isy potrezebno kaj te keres prawojazdy albo te keres pasporto. Jawir teksty isy pal kamlipen, maluženstfo i uczuci. Tes lijam pytani pal demokracj, kstaltowanio opinja publiczno, te kerel buty pelde zwioski i te lel udzialo te ogulna wybory. Wiekszošč tekstendyr isy pal wyksztalcenio i zawodowo buty. Dale tekstenca kamas te sykawel pe ružna sposoby, syr mo-gines te dodzial ke tyro wymažono zawodo!

Dre wstepo kšionszkakro, jame kaj sam wlonczona dre da grupa bučitko kaj napisydzia do kšionszka i jawiredy kaj men kosultynas, podsumidziam so znaczynel dawa jamege kaj sam roma. Jamare odpowiedzi pes ružninen bo ke každo jamendy isy

ružna došwiadczeni, ale adaj isy butedyr kaj jamen jednoczynel. Jamenge dawa isy lačho poczontko pe jamary duredyr wspulpra-ca. Jamen isy nadzieja kaj i tume sforminena so dawa tumenge znaczynel kaj te jawel romesa. Pal jamare podobienstfy i ružnicy isy tež pal romane wažna dywesa, religia, kulturalno dzialalnošč i syr pes te rywas.

Jame dre grupa bučtko rakiras pe ružna romane dialekty pe (romani čhib). Do funduszo kaj žondos isys dostepno pe da projek-to, na wyčhel dre dadywesuni sytuacja kaj te wydel pe sare aktu-alna dialekty. Kaj te zaoszczedzinel lowe i zor, pžetlomaczyndzi-am pžepisy prawna i odpowiednia fakty informacyjna.

Ke pžetlomaczeni isy warikicy manuša kaj rakiren pe ružna dialeky. Wspulpracynasys kaj syr najbutedyr te moginen te halon do teksty romanes. Jame tež pes zgodzindziam, kaj do kšionszka tež isy te jawel wydyni po szwecku myšlasa pal do terne romen-dy kaj isy len tykni wiedza pe legry romani čhib. Do szwecko wersja možna te užiwinel razem romane wersjasa kaj te jawel len w sparcio. K aj do ternen t e r ozwinien p eskry romani čhib. Z awartošč i sy sortowano da le naglufkenca:

• Mesomrom

• Kamlipenimaluženistfo

• Zawodoisyrterodelbuty

• Wykstalceniodoroslunege

• Zwioskiidemokracia

• Wažnadywesa,festiwaliipodružy

• RomanodzipendreSzwecja

• Propozycjapebučitkazadani

Literatura ternege syr te dzidziol dre warykicy kulturyIsy jamen nadzieja kaj jawela tumen kožyšč, da faktyczne infor-macjatyr dre da kšionszka i kaj doresena inspiracja ke wykožysta-nio, okazia te wykendel wyksztalcenio, zawodo i semecytko dzipen. Jame žycznas tumenge powodzenio dre tumaro duredyr dzipen jako roma dre dawa spoleczenstfo!

Stockholm dre kwietnio 2013

Domino Kai, Fatima Bergendahl, Fatima Miftar, Iren Horvatne, Kani Miftar, Kati Dimiter Taikon, Mirelle Gyllenbäck, Rosario Ali Taikon, Teresa Kwiatkowska i Maj Beijer, koordynatoro.

Zawartość

Wstepo 4

1. Me so rom 9Me som zadowolono romani čhaj 10Kon me som? 11Kones isy prawo kaj te phenel pe pestyr rom? 12Top deš-lista 13Romesa isy pes te dusza 14Me som rom i szwedo 15Jame sam roma 16Me som Podružno rom 18Wywiado Jekhesa terne Raperosa i Romane aktiwistasa 20Romani čhaj jako pžyklado 23

2. Kamlipen i malaženstwo 25Bys tutyr 26Romano manglipen i biaw 27Kamlipen 30Henatrdycia maskir romendy te Makedonia 32Duj, duj kamlipeskigili 35Rakiryben maškir romane čhawendyr i čhajendy pal dawa kaj pes len ternes 36Fakta kring Äktenskap och Samboförhållande 39

3. Religja 41Ikono 42Rozmowa jekhe romane čhasa kaj isy žymsko – katoliko 43Pal romendyr i islamo 46Pal romendyr i islamo 48Wywiado Fredosa Taikon wolne religijne zwionskosa 50

4. Kariera i poszukiwanio buty 59Pžedszkolanka 60Pielegnarka 65Helado 67Kierowca Autobusowo 72Rakiryben jekhesa spžedawcasa 75Brobyggare dre Helsingborgo dre biuro kaj pes rodel buty 78Hur man söker arbete 81 Att skriva ett CV 86 Arbetsförmedlingen 88

5. Wyksztaucenio doroslunenge 90Praktyka – czy moginel te jawel wary soš tuke? 92Wywiado Mariasa Bogdanov pe IRIS-Szkola 94Rakiryben nauczyčelosa pe ojczysto čhib 96Ett samtal med modersmålsläraren Naim Tahiri 101Jek terni romani čhaj kaj studjnel kaj te jawel pielengniarka 104Magistro pe Interkulturalno pedagogika 106Högskoleprovet – ett mått på hur du skulle klara studier på högskola 109

6. Zwionski i demokracja 111Terne romengro zwionsko 112Terne pžyszloščakre roma rakiren tryne romenca kaj isy len celo dre dzipen 115The Forum of European Roma Young People, FERYP 118Vår förening 120Projektansökan 127Pasywno albo aktywno? – So wykendes tu? 129

7. Bare dywesa, festiwali i podružy 133Gelem, gelem 134Internacjonalno Romano dywes 8 april dre Vänersborg 135Pamjenčowo pomniko dre Berlin pal romane ofjarendyr 137 27 stycznia isys wspomnienio wojenne ofjarenge 138Tradypnytke romengro festiwalo 139Lättare att resa utan pass i Europa 141Te lel prawojazdy 144

8. Romano dzipen andi Svecija 147Dre šwiatlo hyrje obliczoskro 148Spotkanio romenca pe wesole miasteczko 156Respekto 159Myry chip si wazno myre identytoske 161Syr tu dykhes pe žebrakendyr dre europa 163Kaj me man som te daf? 164Dyskryminacja czy czešč kaj te pirel dre romane-kale fliki? 166Ružna romane fliki 168Vi dukar fram en romsk buffé 169Me nakamaw te wydyčhol syr thuli foka 175Niewidzialna pszyjačeli 179Maryja sy kontakto romenca pe celo sweto 180Jek profesjonalno studio 182

Roma te Swecia – te ciro zmianakro 185Förslag på arbetsuppgifter 203

Fakta och framtid 9

Me som rom

1

10 Fakty i pszyszlość

Me som zadowolono romani čhaj

Me som jek terni 16 beršengry romani čhaj. Me som dumno dale-sty kaj me som rom bo dre mandyr isy dakicy but radošč. Zawsze isy man soš te šwientynel. Albo sawoš biaw czy jawir pžyjenčo kaj isy dre jamary romani tradycja.

Naj butedyr myšlinaw pal jamaro nationalno dywes kaj isy 8 kwietnia. Dowa przyrypyrel mange myry histoira, kultura jamare zakony. Dawa isy upomnienio pal dowa so isys ale dowa isy tež wažno kaj te zarikiras jamary tožsamošč. Me kamaw myry narodowošč i sare romen.

Gina 16 berš

:-D: :: :-D DD D:-D

Me som rom 11

Kon me som?

Pelde warykicy berš nakamawys te phenel kon me som. Niewino pytanio gadziestyr “karyk tu san?“ moginelys te pobudzinel nie-pržyiemnošč. Me na kamdziom te ophenel kaj me na naležynaw ke da spoleczenstwo, kaj me som jek outsider.

Punkto zwrotno jawja syr me syklijom i mogindziom te zdyk-hel pe romengry historia, etnologia, mytologia. I kana czuinaw kaj myry toszamošč isy beštli te myry dzi. Dawa nani čhi wspulno dalesa dre sawo them me som beštlo, czy pe sawi čhib me raki-raw. Dawa saro sparuwel pes bo jame manuša sam ružna jako čhawore, jako dorosla i jako phure.

Fatima Halmstatosty

?


Kones isy prawo kaj te phenel pe pestyr rom?

Kones isy prawo kaj te phenel pe pestyr rom? Me myšlinaw kaj dawa isy oczywisto. Tyry tožsamošč kerel kaj tu san rom. Tro law, semenca, čhib kultura i tadycia. Ale jame mušinas te pod-marel prawo kaj te zdykhen pe jamendyr jako rom. Kaj dowa te najawel dramatycznie, kaj te sykawas kaj jame nasam jawir. But isy maškir romendyr kaj uwažynen kaj dawa nani wažno te jawel rom, ale me uwažynaw kaj dawa isy bardzo wažno kaj mogines pes te čujynel syr rom.

Dawa isy dzia korkores wažno jamenge romenge adzia syr sare jawire manušenge kaj te jawel tut tyro tožsamošč. Dawa isy pharo niekture manušenge bo pe jamendyr romendyr isy adzia but pžesondy.

Soske pelde celo tyro dzipen prubines i san zmušono te wyjaš-ninel syr dawa isy kaj te jawes rom. Te sykawel tryo romanipen zawsze mušines te udowodnines kaj dawa nani čhi hyrja kaj te jawes rom.

Albo syr tyre manušenge zawše mušines te udowodnines kaj san rom albo phaš rom! Mange pes wydel kaj dawa saro jek sawe romane grupatye poddzias. Isy tut prawo te phenel – Ne tu san rom, i tu san mol adzia but syr jawir roma!

Me myšlinaw kaj našty te wypirynel pes kaj tu san rom. By dalesty tomare dzipnatyr na jawela senso.

Almira Drmaku

Me som rom 13

Top deš-lista

Dadywes syr jawjom khere szkolaty to doreščom zadanio khere. Kaj te napisynaw deš lačhe wlaščiwošči pal mandyr. So dawa isy za zadanio kherytko? Karyk isy do myry nauczyčelka? Myry nauczyčelka isy calkem dynali!! Karyk joj doresel dasawe dynale pomysly? Suck, so som te pisynel!

Czy dawa na wyčhel kaj sare dre myry klasa dzinen kaj me som rom? Kaj te opisynaw top ten lista pal mandyr jako rom, to najpierw mušinaw te dzinel – Kon me dzia čačunes som?! Nasto-latko! Zaleta kaj te jawel pes nastolatko to isy kaj pes nadzinel i nani tut sare odpowiedzi. Ok, man dawa na obdzial! Ale so me na napisynawa to niektura myšlinena kaj man nani odwaga kaj te opisynaw, albo kaj na som došč dojžalo, albo soš dasawo. Me dzinaw kon me som to dawa nani adzia pharo te opisynel. Ale soske adzia but cyro mange zalel kaj me te pisynaw? Me lijom te pisynel jek lista pe papiero.

1. Me som rom

2. Eehh me som dumno

3. Eehhh

Pošli kayš deš minuty to me na pisyndziom duj zwrotki. Me dyk-hawys te sufito i rozmyšlinawys kon me som. Soske nagle kerdzia pes adzia pharo? Wylijom myro laptop i lijom te kerel jek tabela. Me zaczninawa jawire rygatyr! Dawa isy letkedyr te opisynel do na lačhe žeczy. A pužni jawela letkedyr te opisynel do 10 lačhe žeczy pal pesty korkoresty, kaj te jawes rom? Kana som tylko te wypelminel! Pomoginesa mange?

Kati Dimiter Taikon

lačhe wlašciwošči hyrja wlaščiwoščime som rom roma isy čorame som dumno roma isy lačhe te hohawen roma khanden mangen lowe pe fory roma nani wykšstalcona roma isy sknery roma isy čorore


Romesa isy pes te dusza

Me som rom bo myry daj i myro dad isy roma. Me som rom bo me rakiraw romanes. Celo myry semenca isy roma i myre koženi isy roma. Jamen romen nani žadno them jamaro i pal dawa jame sam dre but thema. Gadzie dykhen pe jamendyr romendyr in-aczej, adzia syr te jawas konš jawir, zaczym te dykhen sawe jame sam i so jame keras jako manuša.

Me myšlinaw kaj dowa so jamen jednoczynel romen to isy ja-maro wspulno indisko pohodzenio. Jamary čhib poddzial doryk, ale pe jamendyr wplywinelys čhib dre sawo them jame samys pe ružna czenšči pe sweto. Jame roma keras bare pžyjenči i isy but habena pe jamare tyši. Pe romendyr isy but sownakaj i romnia niekture grupendyr tylko phiren dre podzi i na rywen pe pesty hulowa albo jeans.

Romane čhaja len romen ternes. Jame ginas cele semenca jako jamary bary familja. Jamenge isy dawa wažno kaj pes te opie-kinas jamare phurenca. Jame men czuinas syr roma nawet syr jame sam phaš rom. Dawa isy but roma kaj nadzinen te rakriel romanes ani na rywen pes romanes ale i adzia pes czuinen syr roma. Nawet ke daywes jame roma pes ružninas. Zaležy kaj sam beštle. Dawa sy saro jek syr tu tut rywes, czy syr san dzido. Dowa isy dre jamary dusza kaj me man czuinaw syr rom i dawa uczucio isy man dre myro siero, dre myry dzi.

Fatima M

Me som rom 15

Me som rom i szwedo

Syr somys ternedyr to but myšlinawys so dowa znaczynel kaj te jawel rom. Syr isy čačuno rom i pžedefszystkim syr rakirel čaču-no rom? Czym butedyr pal dawa myšlinawys to butedyr somys me zmieszano. Syr sare nastolatki, na tylko romane, to man isys kriso tožsamoščatyr syr somys nastolatko.

Me man našty zrakhawys dre do rola sawi romen isy pal len-dyr, ale me tež na pasynawys te do rola pal romendyr kaj jamenge but moly začhurdel jamenge spoleczenstwo. Dawa kerdzia kaj me zacznindziom man te wczuinal dre ružna tožsamošči. Nawet syr na dogejom ke samo konco to i adzia prubinawys. Jek kur-ko šunawys tylko jek gila, pe jawir kurko pomakčom myre bala pe čemnedyr niž isys man, a pe tryto kurko phirawys tylko dre wyraczysta kolary flikendyr. Me man nigdy na buntynawys jako nastolatka. Ale, jako terniake, to sare tradyci i zakony mange na pasynenys.

Syr zdykhaw me ke pauj pe myro cyro syr somys nastolatka, to som zadowolono kaj do sare styli probinawys i phenawys so mange na pasynelys.

Dawa isy daywes winiko kaj man isy jawir podejščio ke myro romani tožsamošč. I so dawa znacynel kaj te jawel rom. Man isy nawet kana baredyr zrozumnienio ke jawir kultury, zakony i tra-dyci. Me som niezwykle dumno myre romanesa tlosa i historiasa. Dawa nikon na moginel mange te odlel. Ale me namoginaw te budynel celo myry exystencia pe dawa kaj me som rom. I daywes isy man lačho wyksztalcenio, buty kaj bardzo kamaw i šukar kher.

Žeczy i wiedza kaj me mange zbudyndziom to na zawsze lawys myro romano pohodzenio tel uwaga. Kaj te jawel rom to naz-naczynel kaj pes te dzidziol dre phure čiry i te ftyrdel pe pesty swetro ofiarakro. Mange dzial pal but butedyr niž dawa. Dawa dzial kaj te jawel tut respekto ke tyry historia i ke tyre phure. Te del czešč i duma jamare pžotkendy so jone kerdle jamenge.

Ke manuš moginen te jawel warykicy tožsamošči, i do jek namušinel te wykluczynel do jawir. Do romani tožsamošč isy bardzo wažno mange, adzia syr som rom adzia samo som szwedo. Me som tež terni dziuwli kaj som čhindyca. Dre dadywesatuni szwecja sare tožsamošči isy po ruwnie wažna mange.

Mirelle


Jame sam roma

Do wspulno rdzen jamenge romenge isy jamaro pohodzenio, kaj jame sare poddzias indiaty. Ale dwa tež isy wažno kaj te na zabistyras, kaj roma nani tylko jednorodno grupa tylko sam bardzo heterogeniczno grupa.

Wspulnošč jamenge romenge isy specialno. Ke jame roma naginel pes tylko dad, tylko ginel pes celo ”bary” semenca to znaczy papu, mamni, bibia, kaka, kuzyny, kuzynengre čhawore.....

Semencakro poglondo isy zawsze wažnedyr syr jekhe manušeskro potrzeby. Loljalnošč, wsparčo, solidarnošč semencasa i lengry czešč čhuwel pe lendyr wymaganio spoleczno, ekonomiczno i emocjonalno wsparčo dre celo grupa. So pes soš kerel dre semenca, czy pe hyrja czy pe lačho, to sare pes wčhuwen i pomoginen jek jekheske i den wsparčo.

Semenca i grupa isy bespieczenstwo dre romengro dzipen. Dole kaj isy beštle dre szwedzko spoleczenstwo dzinel syr isy zorales indiwidualizmo sykado. Ke roma isy dawa wlašnie pe odwrut i indiwualizmo na dzial pe jamary ryk bo na zgodzinel pes jamare poglondosa.

Me som rom 17

Jame roma kamas te wyhowinel jamare čhaworen pošli jamare purane tradycji i jamare poglondy.

Romengry čhib, romani čhib, isy ščhudy bute dialektendy. Dadywes but roma na rakiren peskry čhib, ale i dzia czuinen wspulnošč i zwionzanio jek jekhesa. Dawa na zaležynel sawe themesty do manuš isy albo sawo romano dialekto rakirel.

Syr roma pes rakhen to isy maškir lendyr specialno wienž kaj len lonczynel dawa isy pharo te wytlomaczynel dolske kaj nani rom. Jamaro romano identyteto isy zwionzano jamare čhibiasa, kulturasa, tradicjasa, i zakonosa.

Dawa isy wažno kaj te na bystrel kaj manušeskro identyteto pes rozwininel pelde celo dzipen. Ščhuwel pes jof bute ružne elementendyr. Identyteto pes wyloninen zrozumieniostyr sawo isy jamaro zadanio pe sweto. Identyteto del jamenge odpowiedz ”kon me som? ” I ”sawe jame na sam” Kulturasa jame roma phenas dawa nani soš so tut nani, tylko dowa so pes isy. Dawa isy manušeskro identyteto.

Dawa del poczučo wspulnotatyr. Dawa del tuke wiedza i spel-nenio spulnoščaty i formininel wspulna uczuči. Dawa isy pelde dowa kaj sy men romane rutyny i tradycji.

Iren & Teresa


Me som Podružno rom

Syr me do barjuwawys to na užywinawys law rom tylko zigena-re albo tatare. Dre dole čiry roma korkore pe pestyr phenenys – podružna roma. Rom isy newo law mange, mange dawa nani jek law kaj me moginaw man me wyphenaw syr me rakiraw pal myro identyteto.

Me naležynaw ke do roma kaj phenel pe pestyr podružna. Syr me somys čhajory me šunawys khere syr phenenys kaj pal dawa te na rakirel. Dolesty wyniknindzia kaj juž terne beršendyr me sykliom kaj podružna roma isys warysoš na šukar. Ale czym phuredyr me somys to isys pharedyr i pharedyr te ugaruwel peskry tožsamošč.

Manuša zauwažynenys kaj me i myry semenca samys wawir čhane. Nawet syr men nawružninasys jawirendyr pošli fliki, i dzia gadzie dykhenys kaj isy jamen dasawi kultura kaj isy pharo te ugaruwel. Manuša začninenys pes te zastanowinel soske ke jame zawsze isy adzia but semency dre kher i adzia jame but sam.

I tež odružninasys jamen jawirendyr bo isys jamen čemnedyr

Jame syklakiras jamen do tradycionalna podružnikegro renko džielo “waśtyt-ko buty drutosty”

Me som rom 19

cera, čemnedy bala niž ke jamare somšady dre do tykno foryco kaj me wybaryjom. Syr jekfar jek semencatyr rakirelys romanes myre dadesa, i isys jek myro kolega ke me dre kler, to wzbudzind-zia dowa pytani. Me lake ophedziom dre tajemnica karyk jame poddzias i myšlindziom kaj moginaw pe laty te ginel.

Pe jawir dywes, syr jawjom te szkola, to dykčom syr sare szepty-nen. Warykicy kaj phenen pe pesty – do popularna – to jone lyne man te wyzywinel. Tu tatarytko čhaworo i tatarsko pack. Pošli do dywes to do lawa ke dadywes man pžešladynen.

Isy man pžyklady pe sytulacj syr man odpirades dyskrymi-nenys. Pal dawa me mange začhudziom myry stronica www.eleonorfrankemo.blogg.se. Odoj me zryšuwaw ke podružna roma. Lenca dzielinaw man myre mylšenca, sawi isy myry tožsamošč jako podružno manuš.

Niešwiadomošč isy bardzo bary i but. Jawir zapžeczynenys kaj me but moly czuinaw man korkory dre myry tožsamošč, bez se-mencaty, i dawa isy normalno uczučo maškir jamendyr podružne romendyr.

Do myry strona isy ke dowa kaj jawir podružna roma pes te naczuinen korkore peskre uczučenca.Nawet kaj me but moly czu-inaw man wykluczono to i tak som dumno myre tožsamoščatyr i myre kulturatyr.

Nawet jako čhaworo to syklakirde man kaj te narakiraw pira-des pal jamary tožsamošč. Ale tež kaj te jawel pes dumno dolestyr sawo pes isy. Syr dadywes wydyčhol jawir čhanes i me calkiem pirades dadywes pal dawara rakiraw kaj me som podružno rom.

Me man juž niygdy naladziawa dolestyr kon me som. Me som dawa so me som i čhi pe dawa na poradzinawa bo čhi i tak namu-sinaw te kerel.

Eleonor Frankemo


Wywiado Jekhesa terne Raperosa i Romane aktiwistasa

Syr tut khares?– Me man kharaw Dusan Marinkovic.

Mogines te ophenel pal tuty i karyk jawjan?– Mange isy 15 berš i jawjom pe sweto dre centralno Belgrad dre Serbia. Myry daj isy romni myro dat serbo. Mange dyne myro law pošli myre kakestyr to jof tež pes kharelys Dusan.

Les zamardle skinheads syr leske isys dakicy samo berš so mange dadywes. Jof tylko wygeja ke sklepiko soš te kinel syr warykicy skinheads whtyne pe lestyr i marenys les dakicy až zamardle les.

Pošli dowa wydaženio pszeligirdziam jamen ke slamso maskir jawyre romendyr. Syr isys mange 2 berš to myro dad mekča jamen. A syr isys mange 4 berš to pszeligirdziam men myre dasa ke szwecja, bo joj isys pes te oženinel odoj jekhe romesa.

Dadywes isy man 3 terndyr pszalore, panč, ohto I deš berš isy lenge. Me piraw ke Sofie Lund szkola ke dziewionto klasa. Me lu-binaw szkola. Tel konco ohtato klasa isys myry ocena 217 punkty.

Me som czlonko te RGRA. Do zwiosko istyninel jek berš. RGRA znacynel – ulicakro gloso i muj. Do zwionsko pomoginel mange myre muzykasa. Me tež som aktwista pe romane pytani.

Tu rapines, czy moginel pes te polonczynel daja muzyka romane muzykasa?– Ne me adzia keraw. Me opisynaw pal codzenošč i dowa so mange pes pžydažynel, i čhuwaw romane gila dre tlo. Dawa isy wažno mange kaj te mienszynaw rapowanio i romane gila. Syr me dawa dykhaw to but terne kamen te našladynel Amerykanis-ka gila i peskre idoli.

Ale me myšlinaw kaj isy wažno te sykawel kon pes isy, te sykawel peskry tožsamošč.

Soske isy romane gila wažna tuke?– Dowa isy wažno bo pelde laty moginaw te sykawel myre koženi. Tžeba te broninel dowa kaj pes isy.

So tuke znaczynel kaj te jawes rom?– Te jawel rom to mange znaczynel kaj te jawes tusa.Te jawes dumno rom. Te sykawel myry kultura, muzyka, tradycjaso dywes.

Me som rom 21

Dawa isy wažno kaj te čhas zintegrowana te szwedzko spolec-zenstwo, ale pe jamaro sposobo. Mange pes wydel kaj nani bary ružnica bo kai jame sam roma. Jame sam tež zwykla manuša syr sare jawir.

Jame pžečež tež kamas te wydzial pe foro i terakhel pes peskre pžyjačelenca i znajomuneca. Te wdzias te sklepy i wakty te na piren pal jamendy. Nawet syr jamen zaintegrynasam to dawa na znaczynel kaj jame musinas te obdzial Mittsomar! Dawa isy wažno kaj jame roma te pomoginas jamenge kaj jamendy te znk-ninen sare pžesondy.

I me som jek lendy kaj pes dalesa zalel. Dawa isy wažno kaj pozytywna žeczy wydzian na jaw pal romendy. Jame sam zabaw-na manuša isy jamen but kaj moginas te zaoferynel te wiekšošč spoleczenstwoske. Isy jamen muzyka, haben, kultura i tradycja.Tžeba te jawel dumno kaj isy pes rom.

Syr tut pszylel wienkszošč společnošciaty jako romes i muzykos?– Mange pomoginel RGRA myre muzykasa i dyja mange kontakty jawire muzykeca. Bute ternege pes nauden myre gila bo jone kamen te siunel Amerykanska wer-sij. Jone kamen te khelel te gila. A me niestety kamaw te sykawel myre gilenca kon me som i bagaw pal myro cod-zieno dzi pen. Po za da lesty t o č hiom p ozytywnie p sylyno. Soske isy pes te terdziol pal peskry romani toščsamošč?


So by tu kamdzianys te phenel romane terni pnaske?– Tzeba te jawel pes dumno kaj isy pes rom. Kedy pes soš osiog-ninel to dowa isy wažno kaj te sykawel peskry tožsamošč. I kaj te jawel lačho psyklado jawire terne romenge. Sy pes te jawel pesa a na te prubines tut te garuwel i te prubinel te jawel konš jawir nis tu korkoro san. Tžeba te jawel pes dumno dolesty kon pes isy i te odphenel pal pesty.

Syr tu reprezytynes jamary romani kultura?– Isy man nadzieja kaj me dzinaw te repreztynel jamary romani kultura. Dawa sy wažno kaj te ryprel kaj jame tež sam zwyczajna manuša, adzja syr sare jawir manuša dre spolecznstwo. Ale me man zastanowinaw tež so rom znaczynel, albo syr czenšč spolec-zenstwostyr phenel ”cygano”.

Me zawsze phenaw kaj me som rom, ale but nadzinen so dawa znaczynel. To ftedy musinaw te wyphenel law cygano. Dawa isy jek law kaj me nalubinaw. Pelde gila moginaw te sykawel kon me som i syr myro dzipen wydyčhol.

Tu phedzian kaj tuke isy wažno Wyksztalcenio pe sawo sposobo?– Wyksztalcenio isy bardzo, bardzo wažno. Bo bez wyksztalce-niostyr na doresesa žadno buty i lačhi pžyszlošč. So isy tut lačho wyksztalcenio to namusines te myšlinel pal dawa kaj te sparuwes tyro nazwisko, daj der Malmö. Malmö isy but-kulturowo foro. Mange pes wedel kaj nani problemy kaj te mušines te sparuwes tyro nazwisko.

Syr isy tut lačho wyksztalcenio to tez doresesa buty dre Gete-borgo czy te Stokholmo. Može isy pharedyr te doresel buty so isy tut romano nazwisko dre tyknedyr foro. Lačhe wyksztalceniosa sykawes kon tu san. Pelde wyksztalcenio i pelde wiedza možna te doresel zrozumienio manušendy kaj isy w kolo tutyr.

Pelde wyksztalcenio možna te zlel pžesondy i te sykawel kaj jame tež sam zwykla manuša adzia syr jawir.

So by kamdzianby te kerel dre pžyszlošč?– Jeszcze me nadzinaw. Ale hyba kamdziomby te jawel albo ad-wokato albo nauczycielo. Me kamdziomby te kerel buty manušit-ke prawenca. Mange pes wydel že jako nauczycielo to moginaw te ksztalčinel i te wpylwinel pe jawire manušedy. A syr adwokato to moginawa te walczynel pal romegre prawy.

Wywiado merdza Iren Horvatne

Me som rom 23

Romani čhaj jako pžyklado

Syr pes rakhes Amirasa to napotykines tut zabawne i rozmowne terne čhasa. Del tuke odrazu odczucio dzia syr te dzines la pelde warykicy berš. Amira Zamel isy terni romani čhaj Malmostyr, ale kana isy beštli i kerel buty te Sztokholmo. Zanim joj pes psze-ligirdzia adaj to joj kerelys buty te Romano Kulturowo Centrum dre Malmo ružne projektenca, dzialalnoščenca dre ružna roli. Adzia syr czensto isy dre zwioski.

– Kerawys buty jako užedyniko i odoj isys myro zadanio kaj te odlaw telefony i ružna adminystratywna zadani. Me tež kerawys buty jako doradca bučitko ternipnasa kaj isys lenge pharo pes te doresel ke buty albo te ksztalčinel pes.

Jeszcze somys dre but proiekty zaangažowano, i kaj len tež me začhudziom.

– A jeszcze, zanim jawja ke do Romano Kulturowo Centrum, to kerelys Amira buty jako osobisto asystentka. Syr osobisto asys-tentka isys myro zadanio kaj te zalaw man do manušesa czym najfedyr, saresa od higieny te keraiben.

Dowa isys bardzo lačho došwiadczenio. Pelde dowa rozwi-


nidziom man jako manuš. Me lubinaw te kerel buty manušeca! Juž jako 17 latka dorešča Amira nagroda jako ”Beršitko romano nastolatko” dorešča les romane ternipnastyr, zwioskostyr, pal peskry buty. Peskre zobowionzaniosa kaj te kerel lačho wizerun-ko terne romane nastolatkege kaj isy dre szwecja i te del romane nastolatkege lačhy renoma.

Dadywes kerel buty Amira dre ternipnakro kher Tuben Te Farsta, dawa isy jek dzelnica dre Sztokholm, kaj te coachynel i te pobudzinel romane i na romane nastlatken kaj te wdzian dre spoleczenstwo i pe bučitko rynko.

– Me keraw buty jako ternegro coacho i drom lege sykawaw. Dawa isy terne maškir 15 a 19 berš. I tež wypracynaw jek pro-jekto pe rynko bučitko kaj pes kharel stopniowo. Dwa projekto isy te ulatwinel ternege te Farsta kaj te zaczninen te wdrožynel pe bučitko rynko. A daj len wspierynas dre do proceso. Ale dawa nasys zawše adzia letko kaj pes te sykawel, ophenel Amira.

– Mange nadzialys adzia misito dre szkola. Myre oceny naisys lačhe. Ale me haliom kaj so kamawa kaj te dzial te jangil to musi-naw te čhuwel waga pe myro wyksztalcenio i saro dre jek rat pes sparudzia.

Man isys wsparcio kherestyr, myre daden isy baro wyksztalce-nio. Dawa isy wažno kaj tut te wspierynen dole kaj isy pas tutyr. Palestyniske dadesa i romane dasa wybaria Amira ružne kultu-renca. Myre dake isys bardzo wažno kaj me te zarykiraw do šukar romani kultura.

Amirake isy wažno kaj te rozligirel informacia pal romegry kultura ke baredyr spoleczenstwo i daleske joj ukoniczyndzia kursy kaj te moginel te jawel kulturowo informatoro i kulturowo-coaucho.

– Saro dawa kaj te moginel te dzial dre romano spolecznstwo i tež te jawel te do szwedzko spoleczenstwo. Niekturenge pes wydel kaj dawa isy phares kaj te polonczynel romano dzipen zwykle bučasa ”dre” szwecja. Amira isy lačho pžyklado kaj dawa dzial te kerel. Ale dawa nani adzia letko, tžeba te čhuwel butedyr čiro pe dawa, te myšlinel kaj dawa dzial te kerel.

Dawa isy tež wažno kaj te terdziol pal dawa kon pes isy i te jawel pes dumno peskre kulturaty. Pomimo dawa kaj la isy buty to i tak myšlinel Amira kaj jeszcze but isy la te kerel dre lakro dzi-pen. Myro celo isy kaj me man jako manuš te rozwininaw i dre myro c iro jawir manuša t e m yro o točenio p es t e r ozwininen.

Wywiado kerdzia Rosario Ali Taikon

Kamlipen i maluženistfo

2

Kamlipen i maluženistfo

2


Bys tutyr

Pomyšlin tuke jek wend bes jwestyr

Pomyšlin tuke jek ješen bes balwalatyr

Pomyšlin tuke jek mial bes khamestyr

Pomyšlin tuke jek wiosna bes čiryklengro bagipen

Pomyšlin tuke jekhe da bes peskre čhawestyr

Pomyšlin tuke sweto bes manušendyr

Pomyšlin tuke tyro cialo bez peskre dziestyr

Pomyšlin tuke kaj adzia som me bez tuty

Pomyšlin, pomyšlin tylko pal mandy!

Fatima M

Kamlipen i maluženistfo 27

Romano manglipen i biaw

Syr pes ženinel to pes ružninel jekhe grupatyr dre jawir grupa maškir romendyr. Ke niektura grupy duredyr isy len do purane tradycji adzia syr, čhaweskro dad jawel bardzo šukare braintakre butelkasa kaj sy občhudy sowanakune weryngesa i sownakune lowenca.

Dawa isy znako kaj sykawes respekto i pal so jawjan. Dawa kharel pes mangipen. Dad phuciel pes čhakre dadestyr pal lakro wast peskre čhaweske. So čhakro dad phenel adzia, to kerel pes bary patyw mangipnitko. Dawa tež moginel te jawel adza kaj čhakro dad moginel te odphenel. To ftedy čhaweskro dad odphe-nel kaj jone našade peskro kwiatko, albo kaj lengro bakro za-blondziyndzia i kaj pogloska phenel kaj kwiatko albo bakroro isy te jawel ke da kher.

Jawen lenca muzykanty, jone bagen i khelen i prubinen čha-kre dadeskre te del butelka kaj jof latyr te piel. Ale jof odphenel i phenel lenge kaj jone peskre te dzian, bo i adiza čhi dalesty. Dole kaj mangen na wmekhel pes len pal wudar albo furtka pe ogrodo. Dawa pes adzia poftužynel warekicy moly. Tel konco sykawel pes do čhaj pelde hwila i do grupa kaj mangel dykhel dawa phenel čhaweskre dadeske kaj soš nadzia.

Terno mangel kaj te rodel dre kher, odoj kaj čhaj pale pes garudzia. Jof la rakhel, wyligirel la i sykawel. Čhakro dad i jawir phure našty pes juž te doziakiren, kiedy semenca kaj mangel phenela kaj odraktle peskro kwiatko. To wmekhen len. I para isy juž zarenczono. Syr para lel biaw skenden pes biawytka gošči i den lowe i prezenty kaj isy potžebna.

Dawa moginel ružnie te wydyčhol, zaležy ke sawy grupa pes naležynel i sawe semencatyr pes wydzial. Hara daleske pžewaž-nie dada wykendenys konesa isy pes lengre čhawore te polel. Kana isy pžewažnie kaj terni para kaj decdynel czy kamen pes te powel czy na. Nawet syr procedury w kolo tradycjaty isy do sama. Dawa isy duredyr phendlo kaj romane čhaja len romen ternes. Adzia isys gil, pelde ostatnia berša sparudzija dawa.

Dre but romane grupy čhaja i čhawe žakiren biawesa až jawela lenge ponat biš berš. Niesyr isy pes dziydo khetanes bez formalne lilendy. Pewnie že isy wyjontki duredyr, ale na možna te myšlinel kaj duredyr adzia pes kerel ke dadywes.

Biaw maškir romendyr tež moginel te jawel adzia syr dre spoleczenstwo naromano. Para wykendel czy kamel te lel biaw dre khangery, dre ružna wiary albo cywilno dre palaco šlubno.



To ftedy kerel pes wedlug rytualo, adzia syr isy dre cywilno albo khangeritko biaw. So les biaw te khagiry to isy rašaj albo pas-toro kaj del biaw parake. Pošli dowa zamangel pes pe kawa albo haben.

Gošči jawen prezentenca. Ke jawir grupy wykendel para kaj te ”hylčon” pe krutko čiro. So pes para pokamel jek jekhesa to čhen pesa, para isy zarenczono, zwionsko isy tajemnicasa dadenge i jawirenge phuredyrenge dre semenca. Tylko warekicy dre lengro otoczenio, pžewažnie konš semencatyr dre lengre berša dziynel pal dawa.

Jone najekwar ulatfinen do parake kaj pes te rakhen i te zaprynčkiren pes, i te dykhen czy pasynen pesa. Syr juž pes dyktle, i zdecydyndle kaj kamen pesa te jawel, to hylčon pes pelde krutko cyro. So by dawa na kerdleby to mogindleby lengre dada len te zarykirel kaj jone razem te bešen. Syr para ”hylčol” to zawi-adominel konš lendy, kaj dziynelys pal lengro zwionsko, i den te dziynel dadenge kaj pes te na pszelen. Bezwzglendu so lengre semency myšlinen to para isy pe sawoš šteto kaj jone nadziynen, pžewažnie ke semenca albo ke pžyjacieli.

Isy adzia kaj čhakre dada niesyr nakamen wlašnie da terne čhawes pal peskre ženčostyr lub odwrotnie, adzia syr te spolec-zenstwo. Ale syr para pes zdecydyndzia to pžewažnie semenca akceptynel lengro wyboro, sygedyr czy pužnedyr. Syr čhen zak-ceptowana to pes ginel para jako romandune! Ale wlaščiwie isy dawa konkubiny.

Domino Kai


Kamlipen

Kamlimos isy jek filmo nabašado te 2003 i wyprdukawno pelde ternengro Romengro zwionsko (Rufs). Filmo sykawel zaaranžowano malženstwo maškir terne romendyr i sykawen adzia do romani kultura i do kulturowa starči. Starči kaj isy pe sodywes dzia syr dre romane khera i dre szwecko škola. Filmo sykawel syr Richard i Papusa, duj calkiem normalna romane terne, pes zrakle i pokamdle pes, ale te urykirel patyw i respekto mušinen pes razem te polel kaj te moginen pesa te jawel. Filmo isy pžeznaczono školake šrednio i ucznienge kaj dzian pe gymna-zium i isy 55 minut dlugo.

Filmo isy nabašado dre szwecja i rakiren romanes i pe szwed-zko chip i szwedzko romano texto. Syr kames te zaphenel to zkontaktyn tut Rufs pe www.rufs.org

Rozmowa Erlandosa Kaldaras kaj isysy odpowied-zalno pal filmo kamlimos.

Kon napisyndzia scenariuszo ke filmo? Scenariuszo isy napisano pelde mandy, oparto pe myre wlasna doswiadczeni i tež pe jawire ternegre doswiadczeni dre aranžowano malaženstwy i lengre dzipneskre histori, sawe razem sphandziom dre filmoskro scena-riuszo.

Syr isys dawa kaj te nabašawel filmo, i syr hara zalija tuke kaj te kerel celo filmo? Dawa isys bardzo zabawno i ekscytujonco kaj te nabašawel filmo. Zgeja jamenge hara bo nikon aktorendyr naisys profeslionalno aktoro, czenšč bašawelys calkiem naturalnie bes režyserjatyr. Jame zacznindziam te ndbašawel dre stycznio 2003 i skonczynd-ziam dre šerpnio 2003.

Nastempnie isy duj čhona redagowanio i premiera isys dre grudnio 2003, dre warekicy lokalna telewizijna kanaly te szwecja. Filmo isys odrazu sukcesosa maškir romendyr i maškir szweden-dyr.

Czy pharo isys te opisynel problematyka kaj te urykirel patyw i respekto? Ke terne romengro zwionsko dokladnie wykendasys aktoren, czenšč lendy isys aktywna dre zwionski i isys len zrozumnialošč,


bo celo isy kaj te sykawel sawo isy problemo i te sykawel ružna tradycji zwionzana syr pes mangel, przyszykowani gil biaw, sawe dada isy te kerel biaw. Ale isys tež roma kaj isys krytyczna kaj dre do filmo isy sykady romani kultura. Od 2003 ke 2013 zgeja 10 berš.

Czy isys duredyr zaaranžowana zwionski? So na to syr sy kana? Zaaranžowana zwionski isy duredyr, ale dre tyknedyr zašengo. Czensto hylčon pesa terne syr pes kamen. Pužni keren tykno pžyjenčo. Pžyjenčo keren lengre dada.

Czy planinel terne romengro zwionsko te kerel newo filmo? Isy plany pe butedyr filmy pal ružna tematy. Problemo isy kaj te rakhel romane aktoren. Dre filmy mušinen te jawel adzia syr te kamlimos reprezentowana baredyr czenšč do romane grupendy kaj isy dre szwecja kaj te za akceptynen. Dre filmo kamlimos isy szwedzka, finska, italianska, ruska, polska, jugoslawianska, dun-ska, czeska, wengerska i rumunska roma.

Kati Dimiter Taikon


Henakry tradycia maskir romendy te Makedonia

Ftorko belwele Teščowa przyszykinel do bare čare flikenca kaj isy pes te zaligirel te do przyszlo synowa. Semenca i somšady jawne podarkenca a tescowa zapisynel sarengre lawa pe do podarki, kaj te dzinen kon so dyja. Sare kaj jawen pe biaf to isy te dzinen kon so dyja te podarko.

šrodaPošli phaš dywes psytraden muzykanty. Terneskry semenca skendel pes paš kher a sare dzuwla khelen te rota. Hena psysyki-nel patywali romanduni džuwli. Hena wymiensynel te miedzano načynio. Te maskiral chuwel pes jek šwiečka. Kedy jus isy pes te dzal te terniakro kher, ligiren terne na romandune čhaja čaro flikenca a hena ligirel phury dzuwli. Syr dogine te terniakro kher to psylyne len terniakre dada kaj goscen pocenstynde gudle pani-asa. Posli sawos cyro wydzal terni razem muzykantenca. Pierso camudel joj tescowakre wasta i hera kaj te sykawel kaj la lubinel.

Pužni zhadel teščowa terniakry zaslona i čamuden jek jekha. Wylyne banko kaj terni isy te besel. Zlen laty bizutena kaj isys la te bala, miendzy inymy duj rupunethawa. Pužni jawne duj romnia kaj karmlinen kolinesa jek dakre rygaty a jek teščowa-kre rygaty jek jekhake dyne cukro i čhude lof i kolinesty thut pe

terniakro šero, kaj i la te jawel but thut syr joj karminela peskre čhaworen.

Puzni rozmaktle hena pe terniakro šero. Dowa so lenge čhia henaty to rozmakte pe terne na romandune čhajengre sere, kaj i jone te rakhen peskry baht! Pani kaj romnia wasta, wyčhude pe čysto šteto awry pe kwiaty. Dawa kerel pes kaj do pani te na moginel te užywinen te hyrja celo i te uszkodzynel ternen.

Ternia bešel pe do banko kaj lakry teščowa isys bestli. Rozdel pes podarki do čhajenge kaj ligirenys do čaro flikenca. Teščowa i lakre towazy zy ryson khere rozem muzykantenca.

čwartek Dawa dywes dzan dzuwla razem terniasa pes te kompinel. Dawa možna te kerel te prywatna lažni albo odoj kaj isy tate žrodly.

Len odoj pesa habena adza syr bare koklety mielona, časty, pania i tak dalej. Kedy terni juz pes wykompindza to čamudel joj peskre teščowa te wast.

SopotaTerneskry semenca skendel pes zahačkirde šwiečkenca te wasta i dzan muzykantenca te terniakro kher. Terniake čhuwen hena



pe wasta i pe hera kaj sare te dykhen kaj joj isy juš romanduni. Teščowa jandza pesa gat kaj naležynel te terno i kamen te čhuwel pe terniakro šero. Najpierf nakamel terni ale pal tryto molo pes zgodzindza.

Intencja dalesa isy kaj terni te na dykhel syr la malinen he-nasa. Dawa značynel kaj joj isy te kandel peskre romes. Syr juš dawa isy zakoncona to lel teščowa čaro kaj isys te lesty hena i garuwel les. Pšez da celo tradycia terno nani lenca. Jof isy zajento psygotowanienca pe sobotno belwel syr jawena gosci. Jof jawela terniasa belwele te kircima kaj sare gosci isy pes te skendel. pe jawir dywes jawen tesci i zalen ternia te peskro kher. Te but roma nani khangeritka ani ciwilna biawa syr terni jawel te terneskro kher i odoj isy but phure dzuwla i keren do sare rytualy i tradyci to dowa pes ginel jaki biaf.

Fatima Bergendahl


Duj, duj – en kärlekssång

Två, två, två, två, tolv gånger tvåvill jag kyssa, vill jag kyssa hennes mun..//. Hennes mun har jag kysst.Hundra tusen för en kyss,det har jag fått böta. .//.Hon är som en dröm,hon strålar som en sol..//. Hennes hud är så len,hennes blick är varm och skön.Mitt hjärta brinner och hettar som en eld. .//.Jag går, går, går, går, vet inte vart jag går.För hennes skull, för hennes skull ger jag mitt liv.Hon är för mig den sötaste,hon är för mig den finaste.Oh, den finaste.Två, två …

Duj, duj, duj, duj, desh-u-dujte tjumidav, te tjumidav lakho muj..//. Lakho muj me tjumidem.Shel miji putjindem,ahaaj, putjinden. .//.Maezol sar sunó,phabol sar o kham..//. Lakho muj si anda mom,e jakha pe la phabon.O hjilo pe ma phabol sar yagh. .//.Jav, jav, jav, jav, tji janav kaj jav.Pala late, pala late me merav.Voj si mange maj gugli,voj si mange maj lashi,Ahaaj, maj lashi.Duj, duj …

Tradycjno heladytko romani gili.Przetworzono i tlomaczono pszerz Hans Calderas


Rakiryben maškir romane čhawendyr i čhajendy pal dawa kaj pes len ternes

Niektura romane semency duredyr isy dzide wedlug do purano wzoro. Dawa znaczynel kaj terne romane čhawe i čhaja na wyken-den korkore peskre partneros, tylko dowa isy warykon phuredy-rendyr dre semenca kaj wykendel lenge.

Ale nadzial bary zmiana so do tyczynel dawa. De dale čiry to czenšč terne wykenden korkore konesa jone kamen te jawel. Delegacja romane pytaniendyr napisyndzia dre peskro myšlenio. Kaj maškir do romendyr kaj na ukonczynen podstawowka isy but čhaja. Pal dowa kaj isys tradycia kaj terne čhaja te len romes ternes. Maleženstwo maškir čhaworendyr, dawa tžeba te paruwel maškir romendy.

Ale faktycznie to dawa pes juž bardzo žatko rakhel ke roma. Kana to čhawe i čhaja čhuwen waga pe wykštalcenio. Lijam pal dawa te dyskutynel myre ucznieca pe Birger Sjöberg gymnazium dre Vänersborg. Jone myšlinen adzia:

Sehran: – Me myšlinaw kaj dawa nani adzia specialnie godes kaj te ženinel pes ternes. Wedlug myre poglondyr to tžeba pe te skon-cetrynel pe škola i te lel pes studento i može te dzial te baredyr škola. I dawa na zaležnie czy doreses buty pošli gymanzium czy na. Mogines tut te oženinel syr czuines kaj isy tut saro dre dzipen, na pžyklad lačhi ekonomia, prawojazdy i tak dalej.

Filis: – Me myšlinaw kaj dawa i sys hyrja tradycia kaj te ženinel čhaworen. Me nadziynaw czy dawa wogule isy sawyš tradycija, bo dawa isy adzia ružnie maškir ružna semency. Mange pes wydel, kaj dre dale berša pes zacninel te halol i te syklol syr dzipem wydyčhol.

Selma: – Me myšlinaw adzia sames syr Filis. Na powyno pes ženi-nel do puki pes na syklola butedyr pal dzipen.

Tefik: – Me myšlinaw kaj naj baredyr bledo jame roma keras isy kaj pes ženinas ternes. Najekwar isy adzia kaj do phuredyr kamen te oženinel peskre čhaworen albo wnuken syr jone isy terne, ale najek-war isy tež adzia kaj do terne korkore kamen pes te oženinel ternes. Palso isy pes te myšlinel syr isy tuke dešu panč, dešiu šiof berš.

So isy najwažnedy te dzipen?Sehran: – Me myšlinaw kaj najwažnedyr isy škola do saresty. Dawa isy wlasnie dre dale berša kaj pes te načhuwel pe škola bo škola isy drom ke wlaščiwo dzipen. Bez školatyr i buciatyr to nani tut čhi, a


romane dada kamdeby kaj lengre čhawore te piren te škola. Niektu-ra lendyr.

Filis: – Syr isy pes te dale berša to tžeba te myšlinel, syr myro wlasno dzipen jawela, a na te myšlinel syr me jawawa jako rom czy romni. Adzia na tžeba te kerel. Mange korkoreske isy dešu ohto berš, i dziaw dre tryto klasa pe opiekuniczo programo, i wogule na myšlinaw kaj me man te oženinaw.

Salma: – Na, me wykendaw najpierw škola. Jako mežatka nani man do sama prawy so romes. Dzipen khere ke myre dada isy lačho, to me n a t enskninaw ka j ma n t ernes t e o ženinaw.

Tefik: – Pale me, wykendaw škola i wyksztalcenio! Jako terno čhawo czy čhaj napowinno pes te myšlinel pal malženstwo ,na-tomniast tžeba te myšlinel pal peskro dzipen, škola i oczywiscie te dykhel pes čhaweca i čhajeca.

So isy wažno terne romane čhawenge i čhajenge? Soby tume kam-den te kerel tumare dzipnasa? Sehran: – Te jawel lačho nastawienio, ke dzipen, te dzinel pes te za-howinel misto i te dzinel so isy lačho czy hyrja i te dzial ke škola. Me kamdziomby te skonczynel škola czym najsygedyr i te dzial ke buty kaj te moginaw te urykirel myre daden. Jone zaczninen te phurion i isy zmenczona. Dawa kerel kaj jone namoginena juž te kerel buty.

Filis: – Mange isy myry semeca wažno i škola, prawojazdy, psyja-cieli, kamlipen i dzipen. Dawa tež kaj isy mange wažno, kaj mo-ginas te sykawel i te udowodninel kaj jame roma sam adzia samo mol syr každo jawir, kaj jame tež moginas te kerel lačhe žeczy dre jamaro dzipen i dre škola!

Selma: – Mange isy tež adzia samo wažno. Najpierw škola a puzni rom, ha ha (salys pes)!

Tefik: – Mange isy škola i wyksztalcenio i myro wymažono zawo-do najwažnedyr. Me kamaw te ligirel myro dzipen jako sczešliwo romano čhawo.

Syr tume dykhen pe dawa kaj romane čhawe i čhaja pes te ženinen syr isy lenge 20—25 berš? Sehran: – Me myšlinaw kaj dawa isy misto ,to juž isy pes doroslo i dojžalo. To ftedy mogines te decydynel czy kames pes te ženinel czy na.


Fils: – Ne dawa isy mišto, najpierw kariera, prawojazdy i pužni rom. Isy pes dojžalo dre da berša.

Selma: – Dawa dzia syrby fededyr to ftedy isy lačho ciro kaj pes te ženinel, a na j ako 1 5—16 la tko. Da wa i sy p es d uredur č haworesa! Tefik: – Me myšlinaw kaj powino pes te ženinel syr isy tuke 20–25 berš. Dowa isy fededyr to ftedy zdonžynes te skonczynel peskro wykszalcenio i san gotowo pe saro. Ale isy niektura manuša dre romane grupy kaj myšlinen, kaj isy pes zaphuro jako 20 -25 berš i duredyr na oženiono.

So tume kamdenby te sparuwel albo te polepszynel kaj adzia ternes pes te na ženinen? Sehran: – Dawa calkowicie žalezynel dadendyr. Jone moginen te oženinel peskre čha tylko pal lowe. Ale i čhakry isy adaj od-powiedzialnošč. Czy isy joj pes te ženinel czy na. So nakamel čhaj to namušinel dawa te kerel.

Filis: – Kaj sare romane čhawe i čhaja isy te piren ke škola, i te len studento. Ale tež te studinen duredyr. I me kamdzimoby kaj ke čhaja te jawel butedyr wolnošč.

Selma: – Dada moginen te jawel kuty ostra ale na zabut. Čhaja te moginen pes te dykhel čhawenca, ale na te ženinen pes pierwse čhawesa kaj dyktle pes jako nastolatki.

Tefik: – Mange korkoreske isy 20 berš i mange pe wydel, kaj tžeba te sparuwel i te polepszynel dawa kaj terne pes te na ženinen. Jone na powinno te ženinen pes ternes. Jamen ternen mušinel te jawel respekto jamare phuredyrenege dre semenca, ale jone tež te den jamenge wolnošč dre dzipen. Dolestyr so jame dyskutynas, to jame sare stwirdzindziam, kaj dawa nani mišto kaj te ženinel pes ternes. Adzia isys czensto gil, ale na dadywes.

Dawa pes sparuwel i sparuiben dzial bardzo sygo. Dadywes but terne čhuwen waga pe wyksztalcenio. Terne dadywes wykenden korkore. Moginel adzia te jawel kaj romani čhaj ženinel paz ter-nes, i jawir myšlinel kaj dawa isy misto. To joj dowa tež kerel dawa isy adzia syrby zazdrošč i kamel te kerel dawa so jawir kerdzia.

Fatima Miftar

Fakta kring Äktenskap och Sambo- förhållande

Äktenskapet är ett juridiskt och samhälleligt avtal mellan två personer. Äktenskapet kan ingås religiöst eller borgerligt. I Sveriges lag finns en äktenskapslag och där står följande:

De som har ingått äktenskapet med varandra är makar.

Makar skall visa varandra trohet och hänsyn. De skall gemensamt vårda hem och barn och i samråd verka för familjens bästa.

Varje make råder över sin egendom och svarar för sina skulder.

Makar skall fördela utgifter och sysslor mellan sig. De skall lämna varandra de upplysningar som behövs för att familjens ekonomiska förhållanden skall kunna bedömas.

Äktenskapet upplöses genom den ena makens död eller genom äktenskapsskillnad.

Från och med den 1 maj 2009 gäller några nya regler för äktenskap. Två personer av samma kön kan ingå äktenskap på samma villkor som par av olika kön. Bestämmelserna i äktenskapslagen gäller alla par oavsett makarnas kön.

Huvudregeln för att man ska få gifta sig är att man • harfyllt18år• ärogift• inteärnärasläktmeddensommantänkergiftasigmed

Densomärunder18årmåstehalänsstyrelsenstillståndförattfågiftasig.Tillstånd ska sökas hos länsstyrelsen i det län där man bor. Det är mycket sällan ett sådant tillstånd beviljas, och möjligheten kommer sannolikt att tas bort. Innan man får gifta sig måste det göras en så kallad hindersprövning.Hindersprövning betyder att innan ett par kan gifta sig görs en prövning för att se om det finns något hinder mot äktenskapet. Prövningen görs av Skatteverket och ska gemensamt begäras av personerna som ska gifta sig. Hindersprövningen gäller i fyra månader.

VigselÄktenskap ingås antingen genom borgerlig vigsel eller genom vigsel inom ett trossamfund. Borgerlig vigsel förrättas av den som är förordnad av länsstyrel


Religia

sen. Vigsel inom trossamfund får endast förrättas inom ett trossamfund som har vigseltillstånd och av sådan präst eller annan befattningshavare i trossamfundet som har förordnats av Kammarkollegiet att vara vigselförrättare.

Samboförhållande Med sambor (sammanboende) avses två personer som bor tillsammans under äktenskapsliknande förhållanden. De som är sambor har ett gemensamt hushåll, vilket innebär att man delar på sysslor och utgifter. Det spelar ingen roll om sambor är av motsatt kön eller av samma kön. Det finns en lag om samboförhållanden, men den gäller endast om båda parterna är ogifta eller ej har registrerat partnerskap. (Registrerat partnerskap jämställs med äktenskap. Detta var något som samkönade par kunde begära innan det blev möjligt för dem att gifta sig). För att parterna ska kunna ha t ex fortsatt separat ekonomi kan man ingå ett avtal enligt sambolagen. De som lever som sambor har inte samma rättigheter som äkta makar. Men när det gäller gemensamma barn har sambor samma underhållsskyldighet som gifta. Sambor som har barn tillsammans har inte automatiskt gemensam vårdnad. Modern är primärt ensam vårdnadshavare och förmyndare. De kan få gemensam vårdnad genom att begära detta hos sociala myndigheter inklusive att fadern skriftligt bekräftar faderskapet. Den förälder som inte har vårdnaden om barnet har rätt till umgänge enligt samma regler som vid skilsmässa. Ett samboförhållande upphör om partnerna eller någon av dem ingår äktenskap, om de flyttar isär eller om någon av dem dör. Förhållandet kan upphöra också om en sambo ansöker om att tingsrätten ska utse en bodelningsförrättare eller ansöker om rätt att få bo kvar i den gemensamma bostaden tills bodelningen. Sambor har ingen rätt till arv efter varandra. För att sambor ska kunna ärva varandra måste de skriva testamente. Du kan läsa mer om äktenskap, vigselrätt och samboförhållande på www.regeringen.se/sb/d/8953/a/110669


Religia

3


Jek ikono

Jek ikono. Dawa isy jek purano heladytko – ortodoxo obrazo naborzenistfa,ikona.Hans Caldaras odziczyndzia les pośli peskre papusty. Kaj jof isy ciemno daleske bo les uratyndle khagriaty kaj hacilys.

Religia 43

Katolicke khangriakro swetoskro ternegro zjazdo 2011 te Madryto.

Rozmowa jekhe romane čhasa kaj isy žymsko – katoliko

Czešč! Syr tut khares i kicy isy tuke berš?– Me man kharaw Maria isy mange 17 berš.

Me man kamaw tuty dadywes kuty te phučel pal tyry religja i dre so pačes.– Mišto, so kames te dzinel?

Ke sawy religja naležynes tu?– Me som kszeščiano i naležynaw ke Žymsko –Katolicko khangi-ry. Pe jamendyr phenen katoliki.

So dawa znaczynel tuke kaj san katoliko?Katolicyzmo znaczynel wlocznie saro, uniwersalno. Jame sam pe celo sweto, jame sam ponad jek miliardo manuša kaj naležynas te katolicko khagiry, khangriakro siero isy papiežo i jof isy dre Žymo. Ke leskry pomoc isy les tyšency biskupy. Jone saro dre peskre parafi žondzinen.

Mogines te ophenel pal katolicko wiara?– Ne ale dawa nani adzia latwo. Jame pačas dre dewlestyr kaj isy dre ružna postači, dzia syr dad, čhawo Jezus Kristus i šwiento


duho, i da wiara isy tyšency berš stžežono kaj phenen pe laty apolstolsko kher. Syr warykon isy začekawiono to moginel te pžeczytynel katolsko psalmowo kšonžka albo pe interneto.

So tu keres dre khagiry? Keres tu soš specjalno zwyjontkiem kaj dzias pe msza?– Adzia, faktycznie me naležynaw ke grupa kaj pes kharel ”Do neokatekumenano pielgžymka” Jame kaj naležynas ke do orga-nizacja, kharas pielgžymka pe dawa kej jame jamen te rakhas duj moly dre kurko. But terne jawen tež ke jame.

Dawa isy soš newo mange, czy mogines te ophenel kuty so znaczy-nel do pielgžymka – Dawa zwiosko zacznidzias pes dre 1964 dre Madryto dre Hisz-pania. Isys jek terno manuš kaj pes klarelys Kiko Areguell i jek dziuwli, Carmen Hernandez, kaj ophenenys čororenge i romegne pal Jezus Kristus, i so jof kerdzia jamenge. Dole kaj šunenys to pžyline d owa ke p e i p žedzidzine zo rali wspulnota pesa.

So znaczynel wspulnošč? Tumenge?– Isy but manuša kaj jawne ke wiara pelde dale manušegre do-siwiadczeni. Dawa na isys gil zdecydowano syr do pielgžymka syr te wydyčhol. Ale do sluhaczy lyne pes te rakhel i te czytynel Bib-lia, i do manuša kaj gil pes korkore namoginenys te zakceptynel, to kana moginenys te utwožynel wspulnošč Dewlesa i te sykawel pszalytko kamlipen.

I so pes kerdzia duredyr?– Wiedzasa, kaj so pes kerdzia dre do wspulnota rozgeja pes, kaj adzia but manuša kaj na pačenys dre khagiry, to line te pačel. Do pielgžymka pes rospowszehnindzia sygo, i te Hiszpania i dre jawir thema. Kana isy pe sare kontnenty. Iniacjatory ke do pielgžymka čhine zamangdle ke jek kardynalo ke Žymo dre 1968 berš, i dawa doligirdzia kaj zacznidzia pes spoleczenstwo odoj. Od 2008 i sy d o p ielgžymka uznano p elde papiežostyr.

Czy mogines te ophenel syr do pielgžymka dzialynel? Isy dre tuma-ry wspulnota?– Isy pielgžymka dre wspulnota. Dowa pes ščhuwel tykne gru-pendyr kaj pes kharen komuniteto kaj pes ščhuwel manušendyr dre ružna berša, ružne kulturendyr i ružne poglondenca. Dawa isy duhowno zwionsko!

Religia 45

Widač isy pe tuty kaj tu san bardzo zadowolono do pielgžymkatyr. So tu kames jeszcze te ophenel? -Jamen isy duhowo wspulno dywes jekfar dre čhon. Do komuni-tetosa dawa znaczynel grupasa. Isy jamen spotkanio kaj czyty-nas Biblia jamare ternege pe do spotkani. Jawen tež jawir terne spulnotatyr albo jamare pžyjačeli i legre čhawore. Sare terne isy mile widziana.

Czy mogines te ophenel pal do dywes kuty butedyr, syr but tume sen?– Jame zaczninas te czytynel Biblia i rakiras pal dowa, pužni odphenel pes msza, posli dowa isy jamen wspulno kolacja kaj pes kharel Agape. Pžewažnie sam paš 30 manuša.

So isy tumen specialno kaj jawire ternen nani?– Jame sam pe katolske khangiriakro zjazdo kaj cele swetostyr jawen terne, i odoj isy Papiežo. Ostatnio samys pe dasawo zjazdo dre M adryto 2 011 a ka na sam t e t radel k e B razylia dr e 2013.

Syr mozna te naležynel te do zwionsko?– Jame informinas pal do pielgžymka duj moly dre berš. To ftedy warykicy, kaj jame pelendy phenas katehety, ophenen pal jamary wiara pelde duj čhona, duj moly dre kurko,.

Do ciro zakoniczynas spotkaniosa pelde weekendo. Posli dowa každo jek decydynel pal pestyr, joj czy jof, czy kamel te čhel dre wspulnota czy nakamel.

Czy do wspulnota, pielgžymka isy ke sare katolicka khagiria?– Na niestety nani te sare. Isy napžyklad ke katolsko khagiry dre Malmo, Landskrona, Göteborgo, Olofstrom i dre Stokholmo.

Konesa moginel pes te skontaktynel pal butedyr informacja?– Tu mogines te lel kontakto katolske khangiriasa dre Malmo i te phučel pes pal Neokatekumenala pielgžymka, albo te rodel informacja pe interneto.

Dawa šundlo sy bardzo mišto. Žyczynaw tuke saro mišto. Pary-kiraw tuke.

Iren Horvatne


Pal romendyr i islamo

Na možna te rakirel pal specialno romani religja. Isy roma kaj isy katoliki, ortodoxy, albo muslimy. Isy tež roma kaj isy Šwient-kowcy albo Jehowa. Islamo isy jedyno religja kaj Allaho kamel romen nawet kaj isy čorore. Jame roma pžewažnie las do religja do themestyr dre sawo jame sam beštle. Maškir jamare romendyr kaj sam phure Jogoslawiatyr to isy roma kaj pačen i isy muslimy.

Ale dre do muslimsko grupa isy roma kaj phenen pe pestyr kaj isy muslimy ale jone nani praktykujonca. Isy roma kaj čačunes isy muslimy i nahan blkitko mas i poščinen. Niekedy i maškir lendy isy dziuwla kaj čhakiren peskro muj dyklesa, a niektura na

Religia 47

keren adzia, ale dowa naznaczynel kaj jone pes naczuinen jako muslimy.

Muslimska roma pačen kaj Mahummed isys do profeta kaj isys ostatnio i kaj jof dorešča Korano Dewlestyr kaj te sykawel manušenge do lačho drom. Korano isy šwiento pismo kaj sykawel drom manušeske ke lačho dzipen i wieczno nagroda.

Saro isy pžewidziano pelde Dewlestyr – Allah. Muslimy isy dre ružna thema, rakiren pe čhibia i isy dre ružna kultury. Pal dawa dre jek foro isy ružna wspulnoty. Islamo moginel tež te podzieli-nel pes pe duj bare grupy, Sunni i Shia. Jone pes ružninen dre tlomaczenio Mohamedoskre lawngro. Muslimo kaj pačel, isy pes te modlinel panč moly pe dywes odryškirdo pe foro Mekka.

Peskre mulen isy pes te pogaruwel syr naj sykedyr. Najfede-dyr dre 36 štondy. Muslimen zawsze pes garuwel dre phuw. Gil pogžebo kerel pes religjno moryben. Pužni do mules pes zapaciki-rel dre welniano cera. A syr užywinel pes trumna, to isy te jawel bardzo prosto.

Muslimy, wedluk tradcjatyr, isy pžečiwna pe obdukcja. Kwiaty ke jone nani. Dziuwla nani pe pogžeby tylko modlinen pes khere. Pogžebo pes zakonczynel modlitwasa. Grobo isy odznaczono pro-ste znakosa kaj isy groboskro siero a kaj stopa. Pomniki pes kerel i pe lendyr isy pžewažnie symbolo – phaš čhon i gwiazda.

Kani Miftar


Šwiadki Jehowa

Niekturenge kaj dawa isy dziwno kobinacja kaj te jawel Šwiadko Jehowo i rom. Wspulno mianowniko isy jamege romenge dre Šwiadki Jehowa, kaj bary czenšč manušegry te spolecznošč isy upžedzono ke jame, bo nani len wiedza albo zwykle men za sygo osondzinen.

Albo jawir spulno žec, kaj isy maškir jamendyr romendyr a Šwiadkendy Jehowa, isy kaj jame jamen na mienszynas dre polityka. Šwiadki Jehowa isy znana kaj piren pe khera, legro celo isy kaj te raklel manušenca kaj kamen te syklol pal biblia. Ale na tylko dawa. Wyniko dalestyr isy kaj legry dzialalnošč czensto ma-nušinen wykstalcinel. Pomoginen ruwniež dre but štety pe sweto te syklakirel dorosle manušen kaj te czytynen i te pisynen.

Dre šwiadkegro pismo isy nawet instrukcia pal higiena, sas-typen i pal semencakro zwiosko. Rakirel pes pal dawa pe zebra-ni, kaj isy duj moly te kurko, i syr pes rakhen pe jawir okazi to zahencinen pes kaj dzian wedluk bibliakry rada, kaj te jawel pes szczero, te keres mišto buty i te jawes pracowito.

Sawy moginel te jawel pžyczyna kaj wa-rykon ka mel te čhel Šwiadko Jehowo? Jek rom ophenel kaj isy Šwiadko but berš, jek pžyczyna kaj roma kamen te čhel Šwiadki Jehowa isy do jednošč kaj isy maškir lendy, kaj doresen odpowieč pe peskre pytani, odpowieč kaj pes opierynel pe biblia. I jeszcze jek pžyczyna isy kaj jone pes czuinen mišto pžyline dre do organizacia. Jek terno bište jekhe beršitko rom ophenel palso jof čhija Šwiadko. Pal dawa kaj Šwiadki na užywinen hyrja lawa dre peskro codzienno rakiben.

Jof peskre biblijna studi lel pe powažnie i jof kamel te rozligirel biblino wiedza maškir jawirendy. Jof nauwažynel kaj jof warysoš pžegapinel so jawir terne keren. Do rada kaj jof doresel to pom-pginel leske dre codzienno sytuacja, adzia syr te čhel naukowco ružne žeczendyr.

Jof na musinel pes te žekninel peskre romane tradycjenca i zakonosa. Powodo kaj warykon wykendel kaj te čhel Šwiadko isy bardzo indiwidualno. Bez wzgledu, czy isy pes religijno czy na, czuines tut na spokoinie syr dykhes syr ružna problemy pe sweto barion. Dawa isy normalno kaj jame rodas bezpieczenstwo ekonomiczno, polityczno albo religijno instytucja kaj wydyčhol stabilnie, i tež stabilnošč dre nauka i tehnologia.

Do polityczna zmiany, dre 1990 – berš dyne newy nadzieja pe

Religia 49

Balkany ale tež rozryškirde purane rany. Syr do newe thema zrykirdle peskre dzialani te uposledziona manuša kaj nadzinenys peskre prawy pal dyskryminacj. To roma raktle pes dre jeszcze goredyr sytuacja socjalno i gospodarczo syr isys gil. Rozwionzanio butenge isy kaj te traden ke jawir thema kaj isys len fededyreko-nomiczno i socjalno polityka pe mniejszošč narodowo.

Dowa doligirdzia kaj but roma jawne te Szwecja i adzia isy duredyr. Dawa isy do grupa kaj phenen pe lendy do newe roma. Bute dole romendyr, pierszo molo isys len možliwošč te jawel len kontakto Šwiadkenca Jehowa pelde lengry odraktli dzialalnošč. Ale tež isy roma kaj juž dre peskre thema isys Šwiadki Jehowa.

Lengre semenčy kaj isys Šwiadki, albo šundle pal lendyr. Adzia syr napžyklad Skopie dre Makedonia. Odoj isy dzielnica Suto Orizari. Sy doj beštle kajš 40 000 roma. Dowa isy najbaredyr romani dzielnica dre Europa. Odoj isy len hala kaj pes te rakhen Šwiadki Jehowa.

Misjonažy, kaj keren buty maškir do romendyr, sykline romani čhib. Odoj pes wydel informacyjno gazetka pe romani čhib. Dre 2012 nabašade nawet bajka pe dvd ternedyre ciaworenge tytulosa ”Tu moginesa te jawel Dewleskro pžyjacielo”. Šwiadki Jehowa dre Szwecja prubinen te rakhel romen i te zamangen len pe peskre spotkani pe lengry čhib.

Wienkszošč Šwiadki naležynen ke szwedzko zgrupowanio, ale dre Borås, Vänersborg, Trollhötan, Linköping i Norrköping isy albo romani grupa albo zgrupowanio. Doleske kaj jamen romen nani jednolito religja tylko pžewažnie dziedziczynas la wiekšošč manušendyr dawa nani čhi dziwno kaj naležynas te ružna religi-na spolecnošči.

Jame roma sam čekawska naturatyr, sam pirade, dostosynas men te warunki, dzinas syr te pžedziydziol, kamas dzipen i da-sawe jawasam zawsze.

Fatima Bergendahl


Wywiado Fredosa Taikon wolne religijne zwionskosa

Dawa isy historia kaj Fred Taikon ophenel. Syr leske isys dešuštar berš to tradyja ke Fracja i lija kontakto do wolne religine zwionskosa jeszcze wtety nieznano dre Szwecja. Do zwionsko rozgeja pes, syr jag, pe celo sweto. Myro papu Fred Tikon jawja pe sweto dre 1945 pierwszego maja.

Bolde les, warykicy dywesa pošli wojenno pokojo usmego maja, paldawa dyne leske law Fred. Jof wybarja dre do znano romano obozo, dre Tanto dre Stokholmo, akurat tel mosto kaj traden poci-ongi ke Årstaviken. Adaj isys jof beštlo razem peskre pszalorenca i bute kuzynenca.

– Dre 1956 pželigirdle pes te kher i Älvsjö. Ke leskre dada isys wesole miasteczko i obtradenys lesa pe Dania. Fred i leskre ter-nedyr pszalore tež tradenys cele semecasa pe nial. Isys dawa 1956 syr Rigo Lajos, lačho psyjacielo myre semecakro, pszytradyja khere posli warykicy berš Amerykatyr.

Tyšoneroma rakhen pesmiale 1960 pe budytkozebranio.

Religia 51

Pe lestyr phenenys kaj jof isys romano misjonažo i bute romen odwiedzinelys dre legre wagony i budy dre Szwecja. Jof tež isys jako misjonažo maškir romendyr i rakhelys pes bute romenca dre Europa, ophenelys Fred.

So semenca naisys te Stokholmo, syr Lajos jawja Amerykaty, to Fredoskry phen Zima ophenelys Lajososke kaj jone isys dre Danmarko. Odoj jone isys te jawen celo nial.

Fred ophenel duredyr.– Lajos jawja ke jame dre Danmark. Isys bešto jamenca tel

buda. Isys jof te tradel ke Barcelona, to zaležynelys leske te zaryki-rel pes pe warykicy kurke. Fred kokoro jeszcze len nigdy nadyk-cia. Jof sundzia kaj les isy but kuzyny dre Hiszpania, paldawa jof phucielys pes peskre dadendyr czy jof namoginel te tradel lenca, bo sys len šteto dre wurden.

Dadengre pozwoleniosa mogindzia te tradel lenca bo leskry semenca ginelys pe Lajosostyr. Syr dotradyne ke Barcelona to rakča pes Fred peskre semecasa i jawire romenca. Dole roma isy religjna pe jawir sposobo, syr maškir romendyr dre Szwecja.

Fred ophenelys, roma dre Szwecja isys ruska ortodoxy i dzia-nys ke khagiry kaj rašaja isys uroczyszšče ryde. Ale dawa isys cal-kiem soš jawir, mange isys dowa dziwno. Skendyne pes dre tykni sala, odoj isys kazanio i bagenys. Šukar isys do gila na dasawe psalmy ke sawe jame sam sykle, odoj nawet niekedy pes klaskinel dre wasta.

Me čhi na haluwawys, me nadzinawys te rakirel po Hiszpa-nisku. Samys jame dre do romani kaplica warykicy moly. Pošli jek kurko dre Barcelona jawja čiro te tradel pale ke Danmarko te dykhaw man dasa i dadesa.

Pe jawir berš isys te jawel baro zjazdo dre Dravelle, nadur Paryžostyr. Fred isys te tradel tež pe dawa zjazdo. Fredos isys bibi kaj isys beštli te Paryžo dawa, isys tež ciekawo te dykhel dale semenca. Jof nigdy na dykča sare peskre kaken i bibien.

Celo ješen i wawir wiosna tredelys Fred i Lajos pe ružna štety pelde weekendy dre Szwecja. Wyklady pžewažnie isys dre armia zbawienia i dre khagiry Filadelfia i zwyczajna khangiria. Fred ophenel,

– Jame mušinasys te zahtylel kuty lowe kaj te moginas te tradel ke Paryžo. Me juž spakidziom man gil zanim szkola pes zakoniczyndzia.

Lajos rakča warykones dre fabryka kaj budyndzia tykno kam-pingo jamenge kaj moginasys te besiel. Jame prubinasys te besiel dre lesty pelde warykicy dywes dre Szwecja te dykhel czy saro


pirelys syr tžeba. Jame zacznidziam jamary podruž pelde Sasy, Holandia i Belgia.

W koncu dotradyam ke Paryžo.Jame dortadyjam ke Paryžo belwele i zrakčam kampingowo

šteto kaj isys dre Boulogn weš paš jezoro Seine. Doleske kaj jame jawjam jek kurko sygedyr pe baro zjazdo kaj isys te jawel pal foro Dravelle, to jame wykožystynidziam do ciro i zwiedzinasys Paryžo dywes i rat.

Calkiem zdumiewajoco foro dešuštare beršengre terne ma-nušeske, syr me. Dywese gil do baro zjazdo Lajos i Fred zacznidle te rodel pe mapa do foryco Dravelle. Syr dotratyne ke Dravelle jawne pe baro odpirado šteto, prawdo podobnieo doj isys wesolo miasteczko albo cyrko pe do šteto.

But semency juž jawne. Wagony i budy isys juž ročhude w kolo bary buda.Isys odoj može kajš 50 –wagony i butedyr jeszcze isys te jawen. Jek murš dogeja ke jame pirade wuštenca i delys godli – lačho dywes. Jame terdzijam i wygejam wurdenestyr. Lajos i do murš, kaj dzialys ke jame, line pes te witynel adzia syr Francuzy keren.

Zebranioskry buda te Dravelle, Francia.

Religia 53

Do murš kharelys pes Clemens Le Cosec i isys Francuzo. Jone juž pes gil raktle i do Le Cosec isys inicjatoro ke do odrodzenio kaj kerelys pes te Francija, ophenel Fred i sykawel warykicy gru-powa zdjenči. Lajos pžetstawindzia man i ophedzia leske kon me som i kaj me naležynaw te kelderash grupa i kaj me som Szwec-jatyr.

Jof man pžywityndzia adzia korkores pe do Fracusko sposobo. Oblija man i čamudyja pe každo policzko. Le Cosek pszemagaw, syr szkoda kaj nani adaj jamen nikon kaldarash. Pžewažnie roma kaj adaj isy, isy grupaty ”manuš” i jone narakiren kaldarash, ale isy adaj jek semenca grupaty čurara kaj Fred moginel lenca pes te dorakirel.

Dowa isys but manuša kaj jawenys i Lojososa i manca pes te witynel, pe Fracusko sposobo. Kuty man ladziawys ale kerawys dowa so jone. Syr juž saro poučhude jawja Le Cosec i ligirdzia jamen ke do semenca kaj rakirenys podobnie romanes adzia syr jame. Dre do semenca isys jone štar manuša. Rom, romni i duj čhaja. Rom pes kharelys Yayall, a leskry romni kharelys pes Papryka. Jone isys bardzo zaszkoczona syr ophedziom lenge kon me som i kaj samys te odwiedzinel myre bibia, kaj isy beštli dre Paryžo.

Me ophedziom lenge kaj dokladnie nadzinawys kaj joj isy beštli tylko dzinawys kaj isy beštli pe obszaro kaj but roma besien. Syr lenge ophedziom kon myry bibi Valea isy i myro kak Milanko, to jof odrazu dzinelys kaj jone isy beštle. Yayall zdecydyndzia kaj ligirela Lajosos i Fredos ke leskry bibi. Pe jawir dywes tradyne rano kaj te miniakirel trafiko sawo isy dre Paryžo.

Samys te tradel pe pžedmieščo kaj pes kharel Montrewil. Odoj isy beštle prawie sare roma kaj isy dre Paryžo. Syr juž odoj dotra-dyjam phučam pes Yayall romendyr ulica kaj Milanko isy beštlo i zaras rakciam. Syr dotradyjam pe siteto to odoj, dre kher, isys tylko myry bibi i lakre synowy, ophenel Fred.

Me rosphedziom bibiake kon me som i kaj som bešto kana dre Drawelle razem Lajososa i sare jawire romenca. Jame čhijam odoj celo dywes i Yayall i Lajos rosphendle soske da sare roma pes stradyne. But roma sparude peskry purani wiara.

Roma kaj gil isys ruska albo grecka ortodoxa, katoliki albo protenstanty,to kana sparude i pszegene pe wolno religijno wiara. Dawa pes zacznidzia dre tykno grono juž dre czterdziesta berša i pes rozmnožynelys pelde da sare berša.

Kana skenden pes roma dre Francija jekwar pe berš. Do baro ziazdo, te poginel manušen, bariol berš pal berš. Fredoskry bibi


isys naswali i nasys la za but zor, ale obiecyndzia kaj jawela ke jame ke Drawelle kaj te dykhel so pes maskir romendyr kerel.

Pe lawir dywes juž skonczydle te rozčhuwel do bary buda, i jeszcze butedyr dotradyne wagoneca i budenca. Kana isys trynše-la wagony pe do šteto, ophenel Fred i sykawel purano zdjenčo pe baro placo i pherdo wagony kaj nawet nadzial te zginel. Lijam te šunel gila syr wydzian do bare budaty.

Orkiestra beštli isys i treninenys i dre jek šteto pes začhindle. Struny skszypcendyr pszegene syr balwal te jažowo tepo i bardzo sygno gitaredyr wydzialys dzwieko. Pužni pes sykadzia, kaj dawa jawena dzieskre gila kaj bašawena tel do buda pelde do duj kurke, kaj adaj jame jawasam.

Gila isys podobna ke Django Reinhardt. Huro bagelys wolna religijlna gila kaj isys pisana pe romanes miszana francuske laweca. Isys gila kaj tžeba te marel dre wasta. Syr juž kham zadzi-alys to šundlo isys dre glošniki syr kharen pe pierwszo spotkanio manušenca, powietžo isys hlodnedyr i pothadyne pohtan kaj te pžewietžynel pes dre buda.

Dre buda isys adzia but manuša kaj but wygene awry i rozčhu-de kocy paš buda i beštle isys awry. Šunenys romane pastoregre kazani awry, syr šukar rakirenys.

Adaj isys pastory ružne themendyr i foredyr. Niektura gloši-nenys po Francusku, isys but kaj glošinenys romanes, pe dasawy romani čhib kaj me našundziom nigdy. Dowa znaczynelys kaj me haluways tylko warykicy lawa.

Posli phaš dywes piontkune jawja myry bibi Valeia peskre čhawenca, Nikola i leskro przal Boba. Bibi jandzia pesa haben kaj rosčhudziam pe koco. Isys lačhe fracuska goja, lačhe kirala, pomi-dory i maro. Pužni isys čiro pe neweo spotkanio. Warykicy cela wurdena manušenca jawne. But roma kaj beštle isys nadur to tradenys khere i jawenys pe spotkani. Lajos kerdzia šteto bibiake nadur scenatyr. Me i myre kuzyny samys terde rygatyr.

Kana jone mange tlomaczynenys so jone rakiren. Odoj isys roma kaj isys pžestempcy albo isys alkoholisty zanim čhine wy-bawiona. Daj jawenys nawet naswale i sparaližowana kaj te čhen wybawiona. But šundle kaj čhenys manuša uzdrowiona peskre naswalipnedyr peldecmodlitwa.

Posli každo spotkanio pe konco phučelys pes Pastoro dole kon ka-melys kaj te jawen te modlitwa. Kolejki pes kerenys, to pastory pes sparuwenys i modlinenys pes. Jek do najpopularnedyr pastoro isys šukar i mišto rydo.rJof pes kharelys Archange i dowa znaczynelys arhaniolo. Jof hara čiro wspulpracynelys do romesa Le Cosec.

Religia 55

Jone dujdziene pžewažnie jezdzinenys pe ružna štety dre Fran-cja i ligrenys spotkani i glošinenys. Dawa jone kaj razem začhude do pentecostaliska parafia, kaj isy podobna ke šwiontkowcy. Myry bibi kaj isys naswali to la dawa zruszyndzia. Joj dogeja ke pastory i jone čhude peskre wasta pe lakro siero dre spulno modlitwa i joj poczuindzia pes fededyr. Syr jame jawjam ke jamare wagony to joj phendzia kaj pes czuinel sasty. Adzia syr lake soš te ulžynel, phedzia joj.

Fred ophenel, kaj pošli dowa, jawelys leskry bibi i lawir se-

Zebranioskry buda zhaden.


mency sodywes pe spotkani i pe rat tradenys peske khere. Jek dywes leskry bibi namoginelys te jawel, to Fred i Lajos tradyne ke lakro kher kaj te dykhen so pes kerdzia. Može dowa isys lake zabut, albo zanaswalia. Ale adzia naisys. Roma dre Paryžo pes zastanowinenys kaj bibi sodywes tradelys.

Syr jame jawjam to celo kher isys manuša ke myry bibi i kak. Joj ophenelys do manušege so la zrakča i so isys dre Drawele. Roma wyphučenys pes mandyr. Me lenge ophedziom syr me jawjom adaj Lajososa i myry bibi dočhudzia kaj me som Vorso i Belkas čhawo, kaj jawjom la te odwiedzinel. Me lenge duredyr ophenawys pal do baro zjazdo, do but wagony i pe myre jakha tyšency kaj pes skendyne.

Niektura roma šundle pal dawa, ale jone isy nieswiadoma, doleske kaj do roma so pes skendyne na naležynen ke do samo grupa kaj jone i nani len wspulno čhib i zakono.

Tel konco jawir kurko, pe sobota i kurko, isys te jawel doroslu-negro bolipen. Rano, sobotake jawne kajš biš roma Paryžostyr. Jone šunenys so jame ophedziam i isys čekawa. Syr do jawir roma dyktle kaj jawne newe roma to pes skendyne. Maškir lendyr isys jek phuredyr romni kaj man isys blisko kontakto pelde do čiro kaj somys te Dravelle.

Joj isys romaduni romesa kaj isys grupatyr ”manuš” ale lakre koženi isys romendyr curara i kaldarash i joj moginelys, jameca sareca pes te dorakirel romanes. Joj isys bardzo zdolno romni, joj

Bibi Valea chel boldy pe spotkanio te Dravelle.

Religia 57

celo čiro rakirelys pal Dewlestyr i jamen isys jamare hwill kaj joj jamege ophenelys so isys načhidlo dre biblia. Dawa joj nakerelys tylko mange ale sare čhaworenge i ternege. Kana syr do newy grupa roma jawne, to joj ophenelys do romniege so pes daj kerel i czytynelys lenge biblia obrazkeca kaj zawsze ligirelys pesa.

Dole kaj jawne to čhine jameca celo dywes. Dopiero calkiem belwele tradyne khere. Jone pe jawir dywes pale rano jawne, jadle butedyr romen dzielnicatyr Montrewil Paryžosty. Dawa isys kurko, i ostatnio dywes pe dobaro spotkanio. Nadur doryk kaj isy cyrkowo šteto, odoj isys stuczno stawo.

Odoj isys te bolen manušen. Me i myry bibi boldziam jamen razem tež. But roma Paryžostyr kerdle adzia samo. Fred i Lajos čhine jeszcze duj dywesa pošli do zjazdo. Pošli dowa, spakjndle jone peskre žeczy i tradyne prosto ke Dania, kaj te dykhen pes Fredoskre semencasa.

Syr jawjam to samys beštle celo rat i ophenasys myre dadenge i myre pszalorenge, so jame pszedzidziam dre Dravelle. Me čhiom myre dadenca dre Dania až ke konco wžesnio. Pošli dowa, trady-jam khere ke Szwecja. Dowa na isys tylko Fredoskry semeca ale i jawir roma kamenys te šunel so jof i Lajos dyktle i pszedzidzine.

Zielona świontkowcengry msza te Stockholmo.


Wyboro zawodosty i kaj

te rodel buty

Ale syr me lenge ophedziom pal do newy wiara maškir romen-dyr, to pes zdenerwindle i phedle kaj me ophenaw dylnipena.

Roma namoginen te garuwel peskre ikony i nigdy juž len te nawylel. Myro dad phandzia mange, kaj te na ophenaw jama-re ruske romege dre Szwecja so me dykčom. Jone nani jeszcze dojžala ke dawa. Celo semenca tradyja pe newo spotkanio ke Lille te Francja dre 1961, ale zgeja butedyr dyr biš berš zanim do samo religja, kaj Fred rakča dre Francja, pszylijapes i jawja ke Szwec-ja. Dopiero pe poczontki 1980 berša – syr romani wolno religijno zbawienio zacznindzia pes dre Szwecja – dole čirosty pes zorales rozwininel celo čiro. I da opowieščasa skonczynel Fred.

Rosario Ali Taikon

Wyboro zawodosty i kaj

te rodel buty

4


Pžedszkolanka

Syr tut khares i kicy isy tuke berš? – Me man kharaw Natalia Olah i isy mange 25 berš.

Mogines te ophenel kuty pal tutyr? – Man isy duj čhawore, som beštli dre Malmo myre čhaworeca i mere romesa.

So keres dadywes, sosa tut zales?– Me keraw buty i syklkiraw pe ojczysto čhib te pžedszkolo dowa isy romani čhib. čhaworen sawen me syklkiraw isy lenge, štar, panč berš.

Kiedy zacznindzian te kerel buty syr trenero te romani čhib? – Pe jesien dre šerpnio 2012.

Syr pes tuke udel da buty?– Mange pes wydel kaj isy bardzo lačhi! Me na kamdziomby te kerel buty dre normalno pžedszkolo syr opiekunka. Daja buty, syr syklakiraw pe ojczysto čhib, isy mange but fededyr, bo sam pe ružna pžedszkoli, na tylko pe jek.

So del daja buty romanege čhaworenge?– Me som jekwar dre kurko ke každo čhaworo. Čiro isy ruž-no kicy me som čhaworeca. Naj kutedyr jek i phaš štunda. Čhaworen isy zaufanio ke me, ke doroslo rom. Jame keras ružna žeczy, napžyklad čhawore ščhuwen ukladanki, albo malinen. Čhawore pes czuinen wyiontkowo syr isy warykon doroslo lenca kaj tež isy rom adzi syr jone. Memoginaw te počeszynel čhaworen pe lengry čhib.

Czy, čhawore isy zadowolona syr tut dykhen? – Ne, i so molo butedyr i butedyr. Me czuinaw syr jone ke me len so molo baredyr zaufanio.

Syr dykhen čhawore pe dawa kaj len isy romani pžedszkolanka?– Me bardzo kamdzioby kaj butedyr personalo romano te kerel buty dre pžedszkoli. Syr zacznidziom te kerel buty, to čhawore pes mandy phučenys,- kon tu san, czy tu san pžyjačelo czy nauczyčel-ka?

Wyboro zawodosty i kaj te rodel buty 61

To wtedy me lenge wytlomaczyndziom, kaj me som nauczyčelka. A jone jeszcze pes wyphučenys, ale syr tu san nauczyčelka, i tu raki-res pe jamary čhib, dawa soš nani adzia? To me tlomaczynawys čhaworenge kaj me som nauczyčelka, ale me dzinaw te rakirel pe legry čhib i jame moginas te rakirel romanes.

Dawa isy tež myry čhib. Mange pes wydel kaj romane čhawore kamen potwierdzenio, kaj len tež isy nauczyčelka kaj rakirel pe legry čhib .

Czy tuke dawa del soš specjalno kaj keres buty romane čhaworeca, isy dawa inaczej?– Dawa wsumnie nani ružnica, te kerel buty romaneca čhawore-ca. Tylko dawa kaj memoginaw lenge butedyr te pomoginel, baredyr zrozumienio bo me len dzinaw.

Czy mogines pe sawoš sposobo te pomogines da čhaworenge? – Ne isa man nadzieja kaj pomoginaw, bo čhib pes ksztalcinel syr čhawore isy tykne.


Syr wažno isy dawa kaj čhawore te rakiren romanes, czy dawa na tžeba Szwedzko čhib len te syklakirel? – Dawa isy normalno kaj wažno isy tež Szwedzko čhib, jame pžečež sam beštle dre Szwecja. Me zauwažynaw, kaj do čhawore kaj ke jone som, to jone tež czensto na dzinen adzia mišto peskry ojczysto čhib.

Jone czensto fededyr rakiren po Szwedzku syr romanes. Ale nagle isy sytulacja kaj brakinen lenge lawa, i po Szwedzku i ro-manes, ke dowa so jone kamen te phenel. Dre dasawe sytuacji isy wažno kaj warykon lenge te wytlomaczynel pe legry čhib.

Bo moginel lenge adzia te jawel, kaj jone jawena podwujnie phaše čhibiasa romaniasa i Sz wedzkunjasa.

Ale soske adzia isy kaj čhawore rakiren butedyr, po Szwedzku syr romanes?– Deš berš daleske to dawa isy niezwyklo kaj čhawore te rakiren po Szwedzku i dada na kamenys ojczysto čhib romani peskre čhaworenge. Ale kana kamen nawet kaj te pžedszkolo te jawel romani nauczyčelka.

Soske isy adzia kana so tu myšlines?– Jek powodo soske adzia but čhawore na dzinen te rakirel mišto pe romani čhib isy, kaj jamare čhibja nani baro statuso i dada pal dawa swiadomnie rakiren peskre čhaworenca po Szwedzku, albo po wengirsku i tak dalej.

Jawir powody isy kaj dadywesune romane dada isy urodzona dre Szwecja i dawa isy lenge normalno kaj te rakiren peskre čhaworenca po Szwedzku. Ale me som pžkonano kaj isy wažno, kaj butedyr te čhuwas waga pe romani čhib ,bo syr jone dzinen peskry ojczysto čhib mišto to wtedy isy lenge lat fedyr te syklol jawir čhbia.

Syr baro isy zajnteresowanio ke ojczysto čhib romani? Tu phenes kaj jawir generacja roma rakiren po Szwedzku peskre čhaworeca. – Dre celo Malmo pe jesien tylko dešuduj dada zglosindle peskre čhaworen pe ojczysto čhib romani. Pe myro dialekto, lowara, isy efta čhawore kaj isy len ojczysto čhib. Dawa znaczynel kaj man isy 25 procent buty. Ale mange pes wydel kaj pe jawir berš bute-dyr kamena, bo dada šunen kaj isy warykon kaj rakirel pe legro dialekto i m oginel te rakirel l egre č haworeca dre pžedszkolo.


Mange isy čekawo sawo wyksztalcenio isy tut jako pžedszkolanka? – Man isy gimnazjalno szkola. Odoj pirawys pe programo kaj pes kharel ”čhawore i wolnočiro” tryne beršitko. Pošli gymnazium ge-jom pe pžedszkolankatyr, pošli dowa kerawys praktyki pe ružna pžedszkoli.

Tu studjnesys tryn berš pe pžedszkolankatyr, ale mange isy čekawo so tut zmoblizydzia kaj tu gejan te syklol ke gimnazium?– Juž syr pirawys ke eftato klasa, dre potstawuwka, to dzinawys kaj kamawa te, studjnel pe pžedszkolankatyr. Me zawsze ka-mawys te kerel buty manušenca, i zdecydziom kaj kerawa buty čhaworeca, bo jone isy zawsze spotaniczna i me czuinawys kaj man isy but kaj te daw čhaworenge. Dawa kaj man zmotywidzia kaj te studjnaw, to moginaw te phenel kaj pžyszloščowo buty isys mange čekawo.

Czy tut wspierynelyš konš tyre otoczeniostyr? Czy dowa isy nor-malno kaj romane čhaja te studjnen?– Wtedy pes mange wydelys kaj dowa isy normalno, kaj me te piraw te szkola. Ale pošli dowa lijom te myšlinel kaj do romane lowarska čhaja pžewažnie na dzianys duredyr i nawet niektura naskonczynenys nawet podstawuwka. Pošli gimnazium somys zdumiono ka j m e skonczydziom m yro g imnazialno programo.

A so phenenys do jawir tyre otoczeniostyr, kaj tu studjnes?– Man naisys pojenčo pal dawa. Me nahaluwawys, czy konš isy zazdrosno, czy zadowolono kaj me studjnaw. Nani but romane terne kaj studjnen duredyr pe gimnazium.

So by tu kamdzianby te phenel da ternege kaj te studjnen duredyr? – Syr me phendzioby ke jek dešuštarengry – dešupančengry čhaj kaj te studjnel, to by lake phedzioby kaj isy te jawel pewno. Isy pes uzaležniono peskre semecatyr, najbliskedyrunendyr, peskre pžyjačeledy so one myšlinen. Semenca isy te del lake wsparčo i te zahenčinel la kaj te studjnel duredyr.

Do čhaj mušinel korkory te czuinel kaj wyksztalcenio isy waž-no. Me tež myšlinaw kaj so isy tke čhaj sawoš zwionsko to i tak moginel te studjnel.

Ale soske wyksztalcenio isy dasawo wažno, soske isy pe te studjnel? – Wyksztalcenio del butedyr syr tylko wiedza. Ponadto doresel


pes došwiadczenio, dykhes tut tyre pžyjačelenca, porakires tyre ruwiešnikenca. Tež do spoleczno czenšč isy bardzo wažno ke wyksztalcenio. Myro wyksztalcenio doligirdzia kaj man isy zawo-do. Čhijom pžedszkolanka i daleske doreščom buty.

Czy tu pžedzdzian sawes trudnošci spolecznoščatyr pal dowa kaj tu san romni čhaj i studjnes?– Me odrazu phedziom kaj me som romni. Me čhi naodczuind-ziom negatywno. Natomiast me odczuindziom kaj dawa isy soš pozytywno kaj me som romni.

So tuke znaczynel kaj tu san romni? – Me naužwinaw tradycyina fliki –podzia. Ale i tak czuinaw man syr romni. Dawa nani čhi wspulno flikenca kaj pes te jawel rom-ni, mange adzia pes wydel. Daw isy soš dre mandyr. Čhib isy waž-no mange, dawa isy but dziene kaj narakiren romane čhibiasa ale i adzia pes ginen jako roma. Naj wažnedyr isy so pes czuinel, syr tut zahowines. Wspulnošč isy mange romanipen. Syr isy jamen warysawe trudnošči to rykiras jamen razem i wspierynas jek jekhes. Wspulnošč i sy b ardzo w ažno j amenge r omenge.

Soske sysby terne te wykendel dawa wyksztalcenio kaj tu kerdzian, to znaczy pžedszkolanka? – Me kamdzioby lenge te phenel, te wykenden dowa wyksztalce-nio kaj jone kames, kaj jone te czuinen kaj dawa jone kamen te kerel.

Iren Horvatne


Pielegnarka

– Me som čhawo, isy mange 24 berš. Keraw buty jako pielegniarka dre Wänersborgoskry komuna.

Syr možna te čhel pielegniarka? – Me pirawys pe programo opieki i profilo ratowniczo. Pielegniar-ka kerel buty blisko manušendy kaj potžebinen ružne powoden-dyr opieka, wsparče, serwis. Dokladnie sawe bučitka zadani isy to nieraz ružnie isy so pes kerel i kaj pes kerel buty.

Soske wykend jan tu dawa zawodo? – Me kamawys te kerel buty manušenca. Pielengniarkakry buty isy spoleczno zawodo, dawa wymaginel kaj tžeba te jawel usmieh-nieto, pozytywno i lačho manuš syr dykhes tut pacjentenca. Me lubinaw te pomoginel manušenge.

So isy naj fededyr te tyry buty? – Najwažnedyr do bučasa isy kaj keres saro dre zgrano grupa, razem pielengniarkenca i dokterenca. Razem keren saro. Me czu-inaw kaj dawa so me keraw, isy wažno kaj ratynaw manušegro dzipen i me sodywes sykluwaw soš newo. Zawsze isy saweš newe wyzwani.


Sawe isy tyre bučitka zadani? – Me pszylaw pacjenten i podlonczynaw len ružne kableca te ružna maszyny kaj te moginas len te obserwinel. Dowa so jame sprawdzinas isy napžyklad EKG, syr dzi marel , pulso, czy isy go-ronczka, syr oddeho htylen i kateta začhuwas. Me tež keraw buty kaj pomoginaw pacjenten te pszeligirel pe ružna jawir oddzialy, adzia syr pžešwietlenio, USG i tak dalej.

Myro zadanio tež isy kaj man te zaopiekinaw phuredyrenca i jawirenca kaj potžebinen opieka. Jame pomoginas jamare pacjen-tenge kaj pes te wymoren i te ogolinel. A najwažnedyr dre jamary buty isy kaj te rakiras lenca i te wyšunas len.

Sawe wlaščiwošči isy potžebna kaj te czuines tut mišto dre da buty?– Mange pes wydel kaj tžeba te jawel šwiadomo kaj jame keras buty manušenca i dawa wymaginel kaj tžeba te ws-pulpracynel jawirenca, mušines te jawel elastyczno i te dzi-nes te rosplaninel i te keres tyry buty syr najfededyr. I tež mušines te jawel pžyszykowano syr soš pes wydažynela to te dzines peske dolesa te poradzines. Mange pes wydel kaj tež isy w ažno kaj t ut t e w czuines t ut dr e p acjentegry sytuacja. So keresa dre Pžyszlošč? – Dawa zawodo mange pasynel. Me but sykluwaw syr odpirado manuš isy te jawel dre kontakto jawirenca. Dawa isy wažno kaj pes te zatroščzynel pal jawiredyr kaj potžebinen opieka. Me bard-zo kamaw myry buty i polečinaw jawire ternenge kaj lubinen te kerel buty manušenca.

Kani Miftar


Helado

Dawa isys prawie niemožliwo kaj Faik, kaj kerel buty syr helado, kamela jameca te udzielinel wywiado. Me somys bardzo učeszo-no ale tež čekawo. Pelde celo rano isys man zalonczono myro mo-bilo syr by jof zadzwonindziaby i odphedziaby kaj soš pes nagle kerdziadree buty albo sawoš jawir powodo. Ale rakča pes manca paš recepcja i gejam ke leskro biuro. Zanim me jawjom to jof kerelys saloš dohodzenio. Jof isys spokoino i lestyr promieninelys bespieczenistfo. M e ma n cz uinawys p ewno p e do posterunko.

Ophen kuty pal tutyr! – No, tu dzines myro law. Mage isy tryjanda berš, isy man duj rodzenistfy, jek ternedyr phen i ternedyr pszal. Me jawjom ke Szwecja dre 1992 i wtedy isys mange deš berš. Me mišto repyraw syr jamenge isys dre jamaro them Kosowo, dre Prstina, bo myry phen t o ničhy n a r ypyrel. Da wa i sy n ormalno ka j ma n t e phučaw.

Czy isy tut romni? – Na, nani man ...zasandzia. Me celo čiro somys beštlo adaj dre Falkenberg, zwyjontkiem Hyltebruk maškir 1992–94. Me adaj pi-rawys ke szkola. Me somys but zaangažowano dre sporto, pe myro wolno čiro, naj butedyr pilkasa. Me wybarjom dre Skogstorp, dowa isy dzielnica paš Falkenberg, i pošli dowa wyligirdziom man ke centrum, syr zacznindziom pe gimnazium.

Pošli dowa gejom ke wojsko, dre Skövde, pe jek berš i pošli dowa kerawys buty prawie jek berš pe Torsåsen, dre masarnia paš maszyna kaj saro mas pes mielinelys. Dowa isys wyzwanio kaj te sprubinel dasawe regorosa zawodo. Bo dre fabryka to nani tut but te žondzenio, ani so te phenel, tylko isy pes te kerel dawa so maszyna wymaginel i san te kerel buty dre takto sawo te fabry-ka isy.

Adzia syr but phenen, tžeba te sprubinel čačuno dzipen. Adzia, tžeba te sprubinel ružna buča i me kerawys saro po kuty, spse-dawca, kelnero, pžeružna nialytka buča. Pošli Torsåsen zacznind-ziom te syklol pe arheologostyr dre Kalmar.

Me zawsze kamawys te kerel buty syr nauczyčelo, helado albo kierowca dre pogotowio. Me dykčom dre gazeta kaj dre baredyr szkola, dre Kalmar, isy len lačho programo arheologenge. Me zacznindziom te studjnel pe do programo pe duj i phaš berš. Isy man doryk kandytatowo dyplo-



mo. Soby pirdziomby duredyr to mongindziomby te doresel ma-gistroskro dyplomo. Pošli phaš szkolenio dykčom, pelde pžypadko pe reklama czy dowa isys pe data, kaj jeszcze isys jek kurko kaj mogines te ščhuwel papiery pe szkola heladegry.Me pžeczytynidziom lengry stronica, so tžeba te kerel, tžeba te sprawdzinel wzroko i te bičhawel lenge lil opisano pal tuty. Me saro wybičhadziom elektronicznie, zwrokowo badanio zeskanid-ziom i wy bičhadziom. Da wa i sys drom k e s zkola h eladegry.

Soske wlašnie helado? – Ne man dawa isys zawsze warykaj te šero. Soš dasawo kaj dawa isy čekawo zawodo, isy tut munduro, mogines te jawel awry te htylel čoren i te pomoginel manušenge dre potžeba. Dawa p hedziom syr g ejompe wy wiado ka j m an te pšylen. A syr dawa isy kaj tut te pszylen? – Najpierw pisynawys testo pe szwedzko, ale dawa kana zline. Pošli dowa isys fizyczzno testo. San te našel duj kilomtry pe čiro, pošli dowa Harrestest. Odoj miežynen zwinnošč, sygnošč i inte-ligencjakro testo. Me nasom pewno czy adzia duredyr isy, bo but sparude pošli syr odoj somys.

Jeszcze isys pes te napisynel lil ale juž narypyraw palso. Pe konico isy wywiado duje heladenca i jekhe psyhologosa. Možna te phenel, kaj tut te pszylen to dowa isy sčhudo tryne fazendyr. Pieršo faza to isy kaj te wybičhawes sare tyre lila i lil opisano pal tuty, jawir faza isy ružna testy kaj prubinen tut fizycznie i tyre poglondy, tryto faza isy wywiado. Konkurecja isy bary. Me man doreščom odrazu, ale warykicy newe helade ophenenys kaj jone tryn – štar moly sčhuwenys lila zanim len pszyline.

Syr tut pžygotowidzian ke do wyksztalcenio? – Me čhi dasawo nakerdziom. Naj butedyr to isy tut te jawel lačhi fizyczno kondycja, bo san but te treninel, a me dowa kerawys. Syr czytynawys pe baredyr szkola pe arheologostyr to isys man znižka pe trenigo, kaj kerelys tylko 900 kr pe celo berš, a me doj somys tryn – štar moly dre kurko. Dre do bary szkola isys but kaj korkoro te syklos. Dawa nani syr pe gimnazium kaj isy tut lekcij sodywes.

To tu phenes kaj isy letkedyr te studjnel pe baredyr szkola? – Tžeba te jawel pžyszykowano kaj pal pieršo molo moginen tut te napszylen i te namšlines kaj san nalačho. Tžeba te dorakhel


i te dykhel kicen pszyline dawa termino i tedykhes so molo pe heladengry stronica www.polis.se. Zanim pszylen to pžewaž-nie helade keren tež specjalna informacyjna dywesa. Gil to isys bišendyr beršendyr kaj tut te pszylen, kana obnižyndle ke dešu ohto berš. Celo wyksztalcenio trwainelys duj berš i aspirancko kurso isy pe phaš berš, to razem duj i phaš berš zanim čhel pes heladytko asystanto.

Syr isy wyksztalcenio rozčhudo? – Prawo isy bardzo pharo pe poczontko, zanim tut dre do myšl wczuinesa, ale pošli dowa isy dowa normalno, syr tut te wyra-zines pal prawoskre terminy so dotyczynel pszestempca, czy jof kamdzia te uszkodzinel specjalnie, czy nieumišlnie, syr les te ukarynel i tak dalej.

Wyksztalcenio, te poruwnines jawyre wyksztalcenienca pe baredyr szkoly, isy jawir. Tžeba bute žeczenca te zdonžynel, sodujeca, teoretyczno i do praktyczno. Napžyklad syr te tradel wurdenesa, kontakto radiowo, te del karie, syr tut te bronines, syr manušes te sphade, syr dowa te keres pe lačho sposobo. Pe poczontko to dawaisy straszno. So termino, to jek albo warykicy manuša, pžereskirnys peskre studji. Najbutedyr syr dodziasys ke karjedypen.

Dawa isy kuty straszno syr des karje pierszo molo, syr tuke pomyšlinesa kaj dawa moginel te jawel pe čačo.

Czy tu kiedyš pomyšlindzian, kaj moginel warykon te del karie ke tu? – Kariedyno, na. Dawa isy žadko. Najbutedyr možliwo isy kaj tut konš moginel te del i dawa me pszegejom pelde do tryn berš kaj keraw b uty s yr helado. A le t e č hel karjedyno, n a.

Syr isy wažno dadengro wsparčo dre wyksztalcenio i te wykendel zawodo? – Myre dada juž man wspierynenys dre jamaro them. Me odoj pirawys štar berš ke szkola i wyksztalcenio isys soš bardzo wažno dre jamary semeca. Sare myre bliska lubinenys te pirel ke szkola i man na sys problemy te syklol. Syr me jawjom ke Szwecja isys man sare možliwošči kaj man te jawel lačho wyksztalcenio i me somys pžyszykowano pe dawa.

Te Kosowo nani tut dasawe možliwošči, i dawa isy žadko kaj te dykhes romes pe baredyr pozycja. Daj czuinaw man wybrano i pe wywiado heladytko tež phedziom dawa, kaj me parikiraw kaj


me mogindziom te čhel dre Szwecja. Adaj moginaw te zbudynel mange dzipen i kamaw soš te odel mandyr i te keraw soš lačho dre spoleczenistwo.

Syr pe tuty dykhenys, syr keresys wyksztalcenio,so dzinenys kon tu san? – Me nigdy naugaruwawys kon me som, ani myry romani toža-mošč. Dre szkola heladengry samys tryn ucni jawre themendyr. Me naczuinawys kaj me som inaczej traktowano, tylko somys skoncentrowano pe myre studj.

So isy najefetedyr te jawel heladesa? – Syr somys pe služba. Pe poczontko somys na pewno, dares tut kaj te nakeres soš hyrja, kaj nadzines prawo, ale tu nasan korkoro isy tusa došwiadczono kolega. Pošli sawoš čiro isy fededyr czuines tut pewnedyr i dzines so te kerel. Potžebno tež pokora ke do zawo-do kaj pes te mogines te pszydzines kaj keres hyrja.Tež tžeba pes te dostosynel ke ružna sytuacji. Potžebna tež niktu-ra cehy osobowoščakre, najbutedyr čerpliwošč, i namogines tut te stresynel. Phenel pes kaj najbaredyr bron isy tyro muj. Pžewaž-nie wystarczynel, dre 95 procenty, kaj te rakires, najbutedyr syr brainta isy wmieszano, to wtedy isy butedyr agresywna.

Soby tu phendzianyby ternege kaj wahynen pes te čhel heladesa? Prubinen i napodden pes.

Fatima Bergendahl


Kierowca Autobusowo

Tu khares tut Ajwas i ločian dre 1983. Tu san beštlo adaj dre Trollhättan i piresys pe samohodowo tehniczno programo. Tu rakires warykicy čhbieca, Romanes, Serbsko, Angielsko i Szwed-zko. I dre 2011 čhian tu wykendyno beršeskro kierowca autobus-ytko.


Cacio dawa? – Ne.. Soske wykendyjan tu zawodo kierowcakro? – Me wykendyjom pal dawa bo isy phares pal buča dre jamaro spolecznstwo, ale tež bo me lubinaw te tradel bare wurdenenca. Dawa isy buty kaj pasynelys mange dre do gimnazialno programo kaj me studjnawys.

Mange isys potžebno buty. Syr doreščom propozycja kaj te keraw buty syr kierowca autobusowo, to mange pomyšlindziom kaj isy mišto. Adaj dykhes manušen i da buty pasynelys mange dalesa so me kerawys gil. Te kerel buty syr kierowca autobusowo to isy dawa zawodo serwisowo.

Kicy berš san tu kierowca autobusowo? – Prawie duj berš syr som kierowca autobusowo.

Czy isy phares te wyksztalčinel pes pe kierowcatyr autobusytko? – Dawa zaležynel syr tu but dzines te rakirel po Szwedzku. Czenšč teoriaty isy phary i zawodowo umiejentnošč, ale jazda nasys adzia phary. Me myšlinaw kaj so san začekawiono i kames te syklol to nani adzia pharo.

Sawo potžebno isy wyksztalcenio?– Potžebno isy šrednio skola, B-prawojazdy, te dzines te del peske rada wurdenesa i te dzines tut te zalel manušenca. Tu na trades tylka autobusosa ale tu trades manušeca. Ke dawa mušines te dostosynel tut. Mušines te jawel ostrožno i te trades bezpiecznie.

Mange pes wydel kaj dre myro zawodo isy wažno kaj te dziynes tut te zales pasažerenca kaj jone pes mišto te czuinen syr traden kolektywne wurdenesa.

So tu myšlines, soske tut wykendyne pal beršeskro autobusowo kierowcatyr? – Syr ke newo autobusowo kierowca, motywacja isys kaj me somys začekawiono myre bučasa i sykaways respekto i mišto traktynawys myre pasažeren. Mišto man lenca opiekinawys.

Mange isy myre pasažery bardzo wažna. Jone isy tež wažna kolektywne trafikoske, i tež sarenge jawirenge dre spoleczenstwo. Bo so pes opiekines jawirenca pe lačho sposobo i profesionalnie to dawa isy zaleta cele spoleczenstwoske. To sare isy zadowolona.


Myšlines tu kaj tut doceninen tyre pasažery? – Ne adzia me myšlinaw bo nikon pe mandyr na ščhudzia skarga. Syr mišto san načhudo ke manuša, repektosa, to i tu doreses res-pekto pale. A syr san hyrja načhudo to i jawir isy adzia načhude ke tu.

So tu myšlines, syr tyre kolegi myšlinen pal tyry osobowošč?– Ne, jone man lubinen. Me myšlinaw kaj na tylko me som za-dowolono, pozytywno i milo. Myre kolegi tež dasawe isy. Syr jame men rakhas pe ružna spotkani to jame rakiras žartynas i spendzi-nas milo čiro razem.

Jamen isy lačhi relacja i lačho zgranio maškir jamendyr. Te jek pždsiebiorstwo isy wažno kaj te jawel wspulpraca maškir pracow-nikendyr. Jame sam pe te respektynel.

Czy tu san tylko autobusowo kierowca czy jeszcze keres soš jawir?– Kana keraw buty tylko syr autobusaowo kierowca bo adaj me man mišto czuinaw. Syr me phendziom gil, te kerel buty syr autobusowo kierowca to dawa isy kaj tut te opiekines manušenca i možna pes te opiekinel manušenca pe ružna sposoby.

Czy zdažynel pes kaj isy tut napžyjemna pasažery?– Bardzo žadko. Pžewažnie isy bardzo pžyjemna. Ale tež moginen te jawen sytuacji kaj terne na kamen te preskirel, albo jawen ma-nuša rašistyske poglondenca, to wtedy czuines tut zagrožono.

Men man može powtužynaw, ale me phenaw kaj tžeba te dyk-hel pe jawire manušendyr repektosa, pe lačho sposobo to wtedy saro mišto funkcjoninela.

Czy čhijan kiedyš zastraszono?– Na, dawa pes na kerdzia.

Czy tu kames te jawel autobusowo kierowca celo tyro dzipen?– Ne, kana me som zadowolono da bučatyr. Som zadowolo do sare manušenca kaj pelde myry buty so dywes dykhaw. Dawa isy čekawo buty i me polečinaw jawirenge. Me man bardzo mišto czuinaw syr autobusowo kierowca.

Kani Miftar


Rakiryben jekhesa spžedawcasa

Syr tut khares?– Me man kharaw Sylwester.

Kicy isy tuke berš?– Mange isy 25 berš.

Czy mogines te ophenel kuty pal tutyr?– Me jawjom pe sweto dre Szwecja i som bešto dre Malmö. Me som romanduno i isy man duj čhawore, duj čhaja. Jekhake isy šow berš i jawirjake 2 berš. Myre dada isy Polskatyr. Jone jawne Polskatyr pe 70 berša.


So tu kana keres?– Me keraw buty syr spžedawca dre jek pžedšembiorstwo kaj bikinel uslugi pe Google.

Me som odphendlo pal celo Skåne regiono dre da pžedšem-biorstwo.

So tut zmotywindzia kaj tu te studjnes?– Me kamawys te kerel buty. Bes wyksztalceniostyr to by man najawjaby da buty kaj isy man dadywes. Dawa isy wažno kaj te sykawel že nawet syr rom mogines te wyksztalčinel pes.

Me čhi nadzinawys jawir tylko kaj te studjnel. Myre dada phe-nenys zawsze kaj dawa isy wažno kaj te dzial duredyr te gymnazi-um, kaj te mogines tuke te del rada dre dzipen i konš te čhes.

Isys tut wsparčo tyre bliskunendyr?– Ne, syr phendziom, myre dada isys mange pžykladosa i jone man wspierynenys celo čiro syr phirawys ke szkola. I tež niek-tura nauczyčeli. Jekhe myre nauczyčelosa gymnaziostyr isy man duredyr kontakto. I isys pe mandy baro načisko myre blisku-nendyr, kaj me syr rom te skonczynaw szkola lačhe ocenasa. Me som dumno kaj me skonczyndziom myro wyksztaucenio i kaj doreščom lačhi buty.

Sawo wyksztalcenio?– Handlowo i ekonomia. Ale isy tes potžebno manušeskro ang-ažemango ke da buty. Syr rom to isy jamen zaleta bo jamen isy došwiadczenio syr spžedawcy. Roma isy lačhe spžedawcy.

Dawa nani but romane terne kaj studjnen pe baredyr szkola, albo uniwesytety dadywes. Syr by tu len zainspiryndzianby kaj jone te studjnen duredyr? – But terne roma myšlinen kaj lenge jawela phares te doresel buty, pal dawa kaj pal romendyr isy adzia but pžesondy. Pal dawa isy wažno jamenge kaj dole sawe dorestle buty te sykawel kaj dowa te wplywinel pe jamaro otoczenio poztywne došwiadcenio-sa.

Bo jame sam pžyklado jawirenge. Me kamdziomby te phenel terne romenge kaj pes te na podden. Kaj jone te na myšlinen kaj na skonczynena szkola albo nadena peske rada bučasa adzia syr jawir. Terne roma isy te jawen dumna kaj jone isy roma. Dawa isy wažno kaj te naugaruwen peskry tožsamošč kaj jone isy roma.


Soske tu myšlines kaj wyksztaucenio isy wažno? – Bez wyksztauceniostyr dur na dziasa! Wyksztalcenio isy potžb-no kaj te wdzias dre spolecznošč i te jawes pe bučitko rynko. Bes wyksztalceniostyr na doresesa buty! Pozatym isy mišto te stud-niel i pes te rozwines. Wyksztalcenio del wiedza, a wiedza del zor.

Isys tut trudnošči dre szkola kaj san rom?– Na man na isys saweš trudnošči dre szkola pal dawa kaj me som rom.

Syr tu myšlines, dowa kaj tut isy lačhi buty dotknindzia romani grupa? – Mange pes wydel kaj myry buty bardzo mišto wplywindzia pe romani grupa. Dawa del pozytywno wplywo pe jamendyr, terne romendyr, kaj dyjam rada te wdzial te spoleczenstwo. Dawa sykawel kaj jame tež dzinas te kerel buty. Dawa isy wažno kaj te sykawel jawire ternenge kaj wyksztalcenio doligirel ke lačhi buty. Tyro poczučo hadel tut kaj mogines tut korkoro te urykirel.

Czy tu kamdzianby kaj jawir romane terne te wykenden dawa wyksztalcenio i daja buty kaj tu wykendyjan, soske?– Mange isy dawa ekscytujanco i inspiracyjno buty, i me czui-naw kaj me man moginaw te rozwininel. Me man rakhaw bute manušenca, ružne šrodowiskosty, každo dywes isy jawir. Mange dawa pasynel, ale tžeba te wykendel peskre studji wedlug peskre zainteresowaniostyr.

Teresa Kwiatkowska


Brobyggare dre Helsingborgo dre biuro kaj pes rodel buty

Iwanka, tu san brobyggare te biuro kaj pes rodel buča. Syr tu do-reščan da buty?– Me korkory rodawys pe biuroskry, kaj buča del, stronica. Wge-jom pe strona Jobbannonser i dykčom kaj isys sawoš projekto, romano wlonczenio. Man naisys žadno pojenčo palso do projekto dzialys, ale i adzia wybičhadziom myre lila. I doreščom da buty.

Sosa keres tu buty?– Me keraw buty syr ”Brobyggare” a na syr asystentka. Syr bro-byggare možna te phenel kaj jame budgynas mosty maškir biuro kaj rodes buča i dole roma kaj nani pe rynko bucitko i kaj nani


len buča. Dawa znaczynel kaj me som wsparčo romenge ”odoj” i do biuroske kaj rodes buča ”adaj”.

Me informinaw sawi sytuacja jamen romen isy dre da spo-lecznošč i informinaw romen syr biuro kaj rodes bacia funkcjoni-nel.

Czy tyro zadanio isy kaj te rakhes buča czy wyksztaucenio ro-menge? Czy mogines tu te ophenel butyr so tu keres?– Kana keraw buty adzia: Me dziaw ke roma i rozligiraw infor-macja kaj me som dre biuro kaj rodel buča. Syr som me dre biuro kaj rodel buča, to me som odoj jako wsparčo maškir asystentostyr a romendyr kaj roden buča.

Me prubinaw te pomoginel dolenge kaj roden wolna buča. Me lenge tlumaczynaw syr pes kerel so pes rodel buty. Razem pisy-nas CV, dawa znaczynel kaj opisynes sawo isy tyt wyksztaucenio i sawe buča keresys gil, i wybičhawes pisemno druko ke praco-dawca. Jeszcze jek myro zadanio i te polecinel romen kaj roden buča pracodawcake. Možna dawa te kerel pe ružna sposoby, ale mange pes wydel kaj adzia isy naj fedetyr.

Doresen jone buty? – Apsolutnie! Isy ke me jek kaj rodelys buty i dorešča la dre duj korke. Jawir kaj nawet isys les leskry asystentka, dorešča wyksztalcenio i dorešča buty syr autobusowo kierowca.

A tut Iwanka isy tut sawoš wyksztaucenio? – Ne, isy man. Man isy wyksztaucenio turystyka i podružno branža.

So tu myšlines, sawe potžebna isy kwalifikacji so pes kerel buty jako brobyggare maškir romendyr a szwedendyr i maškir biurosty kaj rodel buča?– So isy pes te funkcjoninel syr brobyggare to isy wažno kaj korkoreske te jawel pes rom. To wtedy dziynes i halos dre sawi sytuacja roma pes rakhen. Bo korkoro pszedzidzian do samo problemo. Helsingborgo čhija ”Pilotkammuna” (došwiadczalno komuna ) kaj wdzial dre žondoskro obowionsko kaj te podhadel wlonczenio romengro dre szwedzko spoleczenstwo. Brobyggare dre biuro kaj rodel buča to isy jek czenšč obowjonskostyr. Zada-nio isy kaj dadatkowa dzialani isy te jawen až ke 2023.


Czy tu myšlines kaj dawa jandela saweš zmiany romenge, pe krut-ko meta i pe dalszo perspektywa? – Isy man nadzieja kaj jawena bare zmiany. Juš dykhas tyk-ne zniany dre myry komuna. Roma pes czuinen fededyr, jone czuinen kaj isy len wsparčo i lenge isy dawa baro kaj isy jek rom kaj kerel buty dre biuro kaj rodes buča i kaj kerel buty pal lengro celo. Jone dzinen kaj moginen te jawel adaj peskre maženienca i te doresel pomoc.

Jone dzninen kaj me kerawa so isy te myry zor kaj lenge te po-moginaw. But dykhen man syr pžyklado! So joj moginel to soske na me!

So by tu kamdzianby te polečinel jamare ternenge kaj te dzian duredyr?– Dawa isy wažno kaj te syklon i te skonczynen peskre studji. Studji moginen te del tuke buty.

Fatima i Kani Miftar

Hur man söker arbete

Att söka jobb är inte alltid en enkel process, tvärtom kan det många gånger ta väldigt lång tid och man måste ha tålamod. Oavsett vilket slags jobb du söker så finns det generella krav du bör uppfylla för att jobbsökandet ska bli så effektivt som möjligt. Det räcker inte alltid med att bara ringa en arbetsgivare och säga att man är intresserad av att jobba. I de flesta fall måste man både ha ett CV (Se nedan!) och ett personligt brev där man förklarar varför man är bäst lämpad för jobbet. Alla dessa begrepp kan verka lite förvirrande i början, men vi ska försöka bena ut det, steg för steg. När man söker jobb så är det viktigt att man har så många dörrar som möjligt öppna. Du behöver inte alltid gå till Arbetsförmedlingen för att söka jobb. Idag finns det en mängd andra kanaler som man kan använda. Ett första tips när man letar jobb är att berätta för sin omgivning att man letar efter jobb. Om du är medlem i ett socialt nätverk, är det en bra idé att skriva att du söker jobb. Kanske har du några klasskamrater som har några bra kontakter? Sprid därför även informationen till dem. Om du bor nära ett centrum eller köpcentrum så kan det vara en bra idé att gå runt med din ansökan till olika potentiella (tänkbara) arbetsgivare, det kan vara alltifrån olika butiker till caféer. Vi bygger upp ett scenario. Du går fortfarande på gymnasiet, men vill börja jobba extra på helgerna för att ha lite mer fickpengar.

AnsökanFör att ha en större chans att få det jobb du vill ha, så är det första steget att du skriver en bra och intresseväckande ansökan. Den består av två delar, ett kort personligt brev och ett CV eller en meritförteckning. Detta behövs för att arbetsgivaren snabbt ska kunna få en bild av vem du är och vad du har gjort tidigare. Det är bra att du lägger ner tid på detta och är noggrann. Om du bara hastigt skriver ner något, så är det lätt att det blir stavfel och det kan se slarvigt ut. Låt en kompis eller någon du litar på läsa igenom ditt CV och personliga brev. I ett CV tar du upp vilken tidigare erfarenhet du har av att jobba, vilken kunskap du har och vilka personliga egenskaper du har som passar för just det jobb du söker. Men det är inte i alla fall du behöver ha ett CV. Ibland räcker det med en meritförteckning där du enbart tar upp vilka tidigare arbeten du haft och när du haft dem och utbildningar och när de ägde rum.


I det personliga brevet berättar du om varför du söker jobbet och varför du är bäst lämpad för det. Du ska helt enkelt marknadsföra dig på så sätt, att arbetsgivaren fastnar för just din ansökan. Lyft fram de egenskaper du har och som passar för jobbet som du söker. Ta upp sådant som är väsentligt för just det jobbet, du ska inte skriva en biografi om dig själv. Ofta är konkurrensen stor när arbetsgivare annonserar ut lediga jobb. För att öka dina chanser att få jobbet så måste din ansökan stå ut i mängden. Om du söker flera jobb samtidigt, så tänk på att inte skicka samma personliga brev till alla arbetsgivare som du söker jobb hos. Olika tjänster kräver olika personliga brev eftersom alla tjänster och arbetsuppgifter skiljer sig åt.

IntresseanmälanDet är bara tre av tio jobb som utannonseras. Det är med andra ord inte alltid en arbetsgivare går ut med en annons om att de vill anställa personal. Om du är intresserad av ett jobb, exempelvis i en butik, så kan du lämna en intresseanmälan. Du kan då gå direkt till butiken och be om att få prata med någon som är personalansvarig eller chef. Du kan då lämna en intresseanmälan. Även om butiken kanske inte anställer ny personal just då, så kan de alltid spara din intresseanmälan. När de får behov av att anställa ny personal så kan det vara just din intresseanmälan som de får syn på. Vid intresseanmälan lämnar du ditt CV eller meritförteckning samt ett personligt brev, på samma sätt som om du hade sökt jobbet skriftligt.

ReferenserNär du skickar en ansökan är det en fördel om du har med en eller två referenspersoner. Om arbetsgivaren blir intresserad av din ansökan, så kan denna ringa till referenspersonerna för att ta reda på vilken uppfattning de har om dig. Referenspersoner kan vara alltifrån tidigare arbetskamrater du haft eller en tidigare chef. Men om du inte har jobbat innan, så kan du använda dig av exempelvis en lärare eller en kamrat i en förening om du varit aktiv inom någon förening. Det är viktigt att den person eller personer man anger som referens, har någon koppling till det jobb du söker. Oavsett vem du än använder dig av som referens, så ska de kunna ge en positiv bild av dig till arbetsgivaren. Ta alltid kontakt med personerna du vill använda dig av i din ansökan och fråga om det är okej att du använder dig av dem som referens. När de godkänt så kan du lägga till deras namn och kontaktuppgifter i din ansökan.

AnställningsintervjuOm arbetsgivaren har fått ett gott intryck av dig och tycker att dina tidigare erfarenheter och kompetenser matchar mot den annonserade tjänsten, så kan du bli erbjuden att komma till en arbetsintervju. Men du har inte fått jobbet än, så ta inte ut något i förskott. Tänk på att intervjun är både till för dig som söker jobbet, men även för arbetsgivaren. Under intervjun har du möjlighet att visa framfötterna. Arbetsgivaren har i sin tur möjlighet att se om du är rätt person för jobbet. Inför intervjun är det lätt att bli nervös, men det är viktigt att du är fokuserad.



Ofta är det bara du själv som märker av din nervositet. Det finns inga exakta givna svar på de frågor som arbetsgivaren ställer, utan du får utgå ifrån dig själv. Oftast brukar arbetsgivaren fråga om varför du har sökt jobbet, varför du tror att du är rätt person för jobbet och vad du tror att du kan tillföra arbetsplatsen. Om du övar på dessa tre frågor och förbereder ett svar på dem så kommer du att ro intervjun i land.

Förbered dig noggrantInnan du kommer till intervjun är det bra om du förbereder dig noggrant. Om arbetsplatsen har en hemsida, så är det bra om du läser på lite om dem innan. Läs även igenom den annons för det jobb som du har ansökt om. Ett tips är även att skriva ner olika frågor som du har till arbetsgivaren. Visst kan du redan nu börja fundera på vilken lön du skulle kunna få, men det är inte läge än att fråga om lön, semester och olika förmåner. Du kan istället spara dessa frågor tills att arbetsgivaren är intresserad av att anställa dig. Ett annat tips är att tänka igenom vad du ska ha på dig vid en första intervju. Tänk på att det ibland bara tar några sekunder innan en människa bildar en för

Vi har tagit studenten!


sta uppfattning om en annan människa. För vissa arbetsplatser har detta ingen som helst betydelse, men det är ändå bättre att ta det säkra före det osäkra. En annan sak som alla arbetsgivare uppskattar är att man kommer i tid till intervjun. Om du skulle bli försenad, är det bra om du har arbetsgivarens nummer så du kan ringa.

Under intervjunNär intervjun pågår är det viktigt att du svarar ärligt på frågorna som arbetsgivaren ställer. Det är också viktigt att du är dig själv. En arbetsgivare kan ha gjort många intervjuer och märker snabbt om du är dig själv eller inte. Ditt kroppsspråk betyder väldigt mycket. Tänk på att sträcka på dig och formulera dig på ett bra sätt. Det är även viktigt att du håller ögonkontakt. Om du inte besitter en viss kunskap, så ljug inte om att du kan det. Det kommer ändå komma fram i slutändan att du inte kan. Det är viktigt att du behåller din positiva inställning under hela intervjun. När den är över, tacka och ge ett fast handslag. Ett leende innan ni säger hej då är också bra.

Ska jag ha med mig något till intervjun?Självklart så skiljer det sig åt beroende på vilket jobb du söker, alla intervjuer är inte lika formella. Om du fortfarande går i gymnasiet och vill ha ett extrajobb, så är kraven kanske inte lika höga, men om du precis tagit studenten så är det en fördel om du tar med dina slutbetyg eller liknande. För att visa arbetsgivaren att du verkligen är intresserad av tjänsten, är det bra om du förbereder några frågor som du vill ställa till dem.

Tiden efter intervjun Ibland kan det ta ett tag för arbetsgivaren innan de hör av sig igen. Kanske har de intervjuat många. Även om det kan ta tid så är det viktigt att du har tålamod. Det lönar sig inte att ringa och tjata. Men om du och arbetsgivaren har kommit överens om en tid då denna ska höra av sig och inte gjort det, då kan du givetvis ringa och fråga om hur det går.

Du får jobbetGrattis! Du har nu fått jobbet som du ville ha. Nu är det några praktiska saker som du måste tänka på, lön, om du har några förmåner och om du ska vara med i ett fackförbund. Vi ska bena ut begreppen och vad du bör tänka på.

LönLönen är givetvis individuell och skiljer sig beroende på vilket jobb du har fått. Det är bra att ta reda på vilken bransch jobbet tillhör. Om du exempelvis ska jobba inom en butik så kan du vända dig till Handelsanställdas förbund.

FackförbundAtt vara medlem i ett fackförbund kan vara väldigt värdefullt. De står på de anställdas sida och de kan hjälpa till med arbetsavtal och löner. Det finns många olika fackförbund beroende på vilken bransch man arbetar i. Nu när du

fått jobbet så är det en fördel om du letar på internet för att ta reda på vilket fackförbund du kan vara medlem i. När du är medlem i ett fackförbund, oavsett vilket, så har du olika förmåner som är kopplade till ditt medlemskap, exempelvis försäkringar, juridisk hjälp om någonting skulle hända på arbetsplatsen och ekonomisk rådgivning. Om något problem skulle uppstå på din arbetsplats, så kan du alltid veta att ett fackförbund står vid din sida. Idag har de flesta arbetsplatser något som kallas för kollektivavtal. Det är ett avtal som gäller mellan en arbetsgivare och ett fackförbund. I den står det bland annat om vilken lön de arbetande ska ha utifrån vilket slags jobb de utför samt vilka villkor det finns för anställning.

Har du blivit erbjuden att jobba svart? Att jobba svart innebär att du inte betalar någon skatt till staten av din lön. Att jobba svart är både riskabelt och även olagligt. Om du blir sjuk, behöver vara föräldraledig eller skulle bli arbetslös så får du ingen ersättning. När du blir pensionär så blir även din pension lägre. Det finns heller inga försäkringar som gäller för dig. Om du skulle skada dig i en arbetsplatsolycka så får du ingen ersättning. Om det skulle komma fram till staten av du har jobbat svart, så kan du bli tvungen att betala in all den skatt som din arbetsgivare hade behövt betala in. Tänk på att du har mycket att förlora om någon erbjuder dig att jobba svart och du accepterar erbjudandet.



Det finns många saker att tänka på när ett CV* ska skrivas och det kan skrivas på olika sätt. Självklart kan de se ut på olika sätt och glöm inte att alla CV:n är individuella. Du utgår alltid från dig själv när du skriver ett CV. Här kommer ett förslag på hur du kan ställa upp ditt CV.

1. PersonuppgifterI början av ditt CV är det bra om du skriver när du är född, vad du heter, var du bor, dina kontaktuppgifter inklusive din mejladress.

2. Din utbildningOm du går på gymnasiet eller en folkhögskola så kan du skriva skolans namn och vilket program du läser. Om du läser någon inriktning, t.ex. samhällsprogrammet med musikinriktning så kan du även ange det. Detta gäller även om du har tagit studenten. Då skriver du att du har en gymnasieexamen. Du be höver inte ta upp alla kurser du har läst, utan ta enbart med dem som du känner är relevanta.

3. ArbetslivserfarenhetOm du har jobbat tidigare så kan du skriva det i detta avsnitt. Du kan även ta upp vem som var din arbetsgivare och vilken ort du jobbade i. Det är även bra om du kort beskriver vilka arbetsuppgifter du hade. Beskriv vad du lärde dig av arbetet och vilka färdigheter som du utvecklade. Beskriv om du har haft sommar eller helgjobb.

4. Föreningsmeriter Har du varit aktiv inom en förening på din fritid? Då kan du ange den informationen här. Beskriv på vilket sätt du var involverad och vad du hade för roll inom föreningen.

*Termen CV är internationellt använd. Fast även andra benämningar finns. I USA används t.ex. Resumé och i EUsammanhang talar man om Europas.

Att skriva ett CV (Curriculum Vitae)


5. SpråkBehärskar du fler språk än svenska? Bra. Då kan du ange dem här. Du kan ange dem i en skala, exempelvis om du pratar språket/språken flytande, har mycket god kunskap, goda eller grundläggande kunskaper. Om du anger att du talar och skriver ett språk flytande, så innebär det att du behärskar det fullkomligt.

6. DatorkunskaperDet är inte alltid du behöver ange vilken datorvana du har. Det beror även på vilket slags jobb du söker, men om du exempelvis behärskar Officepaketet, så kan du skriva det här.

7. Övriga meriterHär kan du skriva om du exempelvis har körkort eller om du har några andra meriter som är värda att nämna. Om du söker jobb inom ett café och behärskar en baristamaskin, så kan du ta upp det här.

8. Intressen/personligtHär kan du få in en personlig prägel i ditt CV. Du kan exempelvis skriva om vad du har för fritidsintressen.

9. BilagorOm du har tagit studenten så vill många arbetsgivare se dina slutbetyg. Men detta gäller givetvis inte för alla arbetsgivare, utan det skiljer sig åt beroende på vilket jobb du söker. Tänk på att aldrig ge original, utan ta kopior på det material du vill ge till din potentiella arbetsgivare.

10. ReferenserDet är bra att ha med referenser i ditt CV. Referenspersoner kan vara personer som känner dig väl och vill ge en positiv bild av dig. Att ange personer som står dig alldeles för nära är inte alltid en så bra idé. Använd hellre personer som du exempelvis tidigare har arbetet med, en före detta chef eller kollega. Om du inte har arbetat tidigare så kan du ange exempelvis en lärare. Tänk på att alltid fråga personen du vill använda som referensperson om det är okej att du anger denna i ditt CV.


Arbetsförmedlingen är en statlig myndighet som lyder under den svenska regeringen. Arbetsförmedlingens huvudsakliga målgrupper består av personer som söker arbete och arbetsgivare som vill anställa personal. Arbetsförmedlingen finns i hela landet och det kostar ingenting att använda deras tjänster. Det är alltså gratis att skriva in sig hos dem. Om man är arbetssökande så kan man skriva in sig på Arbetsförmedlingen för att få hjälp med att hitta jobb. Det är viktigt att komma ihåg att även om du är inskriven på Arbetsförmedlingen, så måste du själv söka jobb aktivt. Arbetsförmedlingen kan hjälpa dig, genom att bland annat matcha dig mot olika arbetsgivare, ta kontakt med dem och hjälpa till med ditt CV, det vill säga en beskrivning på vad du har för utbildning och vad du har arbetat med tidigare. Däremot kan Arbetsförmedlingen inte ge dig några jobb om du inte är aktiv själv.

Prioriterade grupperI det uppdrag Arbetsförmedlingen har så ingår det bland annat att hjälpa olika grupper som står särskilt långt ifrån arbetsmarknaden. Dessa grupper kallas för prioriterade grupper och består av: personer under 25 år, personer som fyllt 25 år men varit arbetslösa en längre tid, personer med utländsk utbildningsbakgrund eller funktionshindrade.

Hur gör jag om jag vill skriva in mig på Arbetsförmedlingen?När du vill skriva in dig på Arbetsförmedlingen första gången är det viktigt att du tar med dig din legitimation (idkort, körkort eller pass) och betyg eller intyg som visar vad du har jobbat med eller pluggat. Om du exempelvis precis har tagit studenten och inte har någon tidigare arbetslivserfarenhet, så är det bra om du har med dig dina slutbetyg eller liknande. Arbetsgivare uppskattar arbetssökande som har tidigare arbetslivserfarenhet. Om du söker jobb så ökar det på dina chanser om du har jobbat tidigare. Men du behöver inte ha erfarenhet från ett exakt likadant jobb som det du söker nu. Om du vill ha mer personligt stöd så kan du boka in ett möte med en arbetsförmedlare. Tillsammans med arbetsförmedlaren kan ni göra en handlingsplan, där ni kommer överens om vad du själv ska göra för att kunna hitta ett jobb och hur Arbetsförmedlingen kan stödja dig under tiden. När du skriver in dig på Arbetsförmedlingen så registreras dina uppgifter i ett datasystem. Dessa uppgifter är givetvis sekretessbelagda. Det innebär att

Arbetsförmedlingen

ingen kan ta del av dem förutom Arbetsförmedlingen. Om du vill så kan du begära att ta del av de uppgifterna som Arbetsförmedlingen har om dig. Om en arbetsgivare behöver anställa ny personal kan denna anmäla till Arbetsförmedlingen att det finns en ledig plats hos dem. Arbetsförmedlingen kan då matcha arbetsgivarens krav mot alla de personer som finns inskriva. Om den kunskap och erfarenhet du har överensstämmer med den som arbetsgivaren letar efter, så kan du få en platsanvisning. Det innebär att Arbetsförmedlingen informerar dig om att det finns ett ledigt jobb som du kan söka.

ArbetslöshetsersättningNär man jobbar i Sverige har man rätt att ta del av arbetslöshetsförsäkringen. Detta brukar även kallas för Akassan. Om du är medlem i en Akassa, så har du rätt att ansöka om ersättning därifrån om du skulle bli arbetslös. För att kunna ansöka om detta så måste du vara inskriven på Arbetsförmedlingen. Du har också olika villkor som du måste uppfylla. Det är viktigt att du själv tar reda på vilka villkor som gäller för att just du ska vara berättigad till din Akassa. Ett av de grundläggande villkoren är att du aktivt måste söka jobb. Arbetsförmedlingen är skyldig att se till att du uppfyller de krav som finns för att du ska kunna ha rätt till din Akassa.

Har du nedsatt arbetsförmåga?Har du en skada som kan påverka ditt sätt att utföra arbeten eller ett funktionshinder, så kan du få hjälp av specialister och arbetsförmedlare. Det finns även olika insatser som du kan ta del av. Du har bland annat möjlighet att få din



Wykstalcenio doroslunenge

arbetsplats fysiskt anpassad, så att du kan utföra dina arbetsuppgifter eller få tillgång till tekniska hjälpmedel. I vissa fall kan arbetsgivaren även få ett ekonomiskt stöd för att kunna anställa dig.

Rekryteringsträffar och seminarierArbetsförmedlingen arrangerar en rad olika aktiviteter dit du kan vända dig när du söker jobb. Dessa olika aktiviteter kan även underlätta för dig att hitta det jobb du söker och vill ha. Varje vecka arrangerar olika arbetsgivare som vill anställa personal, så kallade rekryteringsträffar på arbetsförmedlingar i hela landet. Det kan vara alltifrån arbetsgivare som vill heltidsanställa personal eller arbetsgivare som söker enbart helgpersonal. Om du söker jobb är det en bra idé om du håller dig uppdaterad om när de olika rekryteringsträffarna äger rum. Om du deltar i en rekryteringsträff, så har du även möjlighet att ställa frågor till arbetsgivaren, som i sin tur har en möjlighet att bilda sig en första uppfattning om dig. Det kan öka dina möjligheter att få det jobb du söker. Arbetsförmedlingen arrangerar även olika seminarier om hur du blir bättre på att hitta jobb. Om du vill veta mer om dessa så kan du hitta mer information på arbetsförmedlingens hemsida www.arbetsformedlingen.se

Söka jobb i EuropaOm du är intresserad av att jobba ute i Europa så anordnar Arbetsförmedlingen rekryteringsdagar och jobbmässor. Om du har frågor som gäller om att jobba i ett annat land i Europa, så kan du vända dig till en så kallad euresrådgivare på arbetsförmedlingen. Eures står för ”EURopean Employment Services”.

Platsbanken Alla lediga jobb som olika arbetsgivare anmält hos Arbetsförmedlingen finns i Platsbanken. Du hittar dit genom att gå in på www.arbetsformedlingen.se På den här sidan kan du söka jobb själv genom att skriva in ett arbete du är intresserad av i sökfältet, vilken ort du vill jobba i eller vilket yrke du vill arbeta med. Men du behöver inte ha tillgång till en dator för att se vilka lediga jobb som finns. Har du en smartphone kan du idag ladda ner appen Platsbanken. Om du är intresserad av en tjänst, men vill vänta med att söka den, så kan du bli påmind om att skicka in en ansökan. Du kan spara annonsen och få mejl när den sista ansökningsdagen närmar sig. Om du vill kan du prenumerera på det yrkesområde som du är intresserad av att jobba med. Om du exempelvis vill jobba på ett café, så kan du så fort ett nytt caféjobb anmälts till Arbetsförmedlingen, få ett mejl om att du kan söka den.

PlatsjournalenPlatsjournalen är en tidning där du kan hitta en massa tips och råd som är jobb och karriärsrelaterade. Du kan använda dig av tidningen för att få ny inspiration och råd när du ska söka jobb, men också om vad du bör tänka på. I tidningen annonseras även lediga jobb genom platsannonser och platsnotiser. Du hittar likaså spännande reportage om arbetsmarknaden.

Fakta och framtid 91

Wykstalcenio doroslunenge

5


Praktyka – czy moginel te jawel wary soš tuke?

Czuines tu najekwar kaj isy tuke phares dre szkola, czuines tut ospalo? Isy tuke može phares čhibiasa i na wyksztalčinestut kaj te doreses lačhe oceny? Može nakames te bešel celo čiro te sz-kolno lawka? Ružna isy powody kaj isy pes zmenczono szkolasa. Albo kames te terdziol pe tyre hera i kames te zahtyles tyre lowe?

Kaj korkoro te des tuke rada znaczynel wolnošč ale drom ke dowa moginel te jawel dlugo. Prawie na ke ošongnienčo i na tylko pelde dowa kaj isy bary dyskriminacja kaj možna te dykhel, pal dowa kon tu san. Czy šundzian pal gymnazialno lärlings utbildning?

Dowa isy zawodowo programo kaj phaš čiro syklos, a phaš keres čiro keres praktyka pe šteto bučytko. Kaj te jawes upowaž-niono ke da programo to isy tut te jawen zatwierdzono ocena 9 klasatyr dre szwedzko albo te szwedzko syr jawir čhib, angelsko, matematyka i naj kutedyr 5 jawir pžedmioty.

Ke dowa, na tylko oceny ale i do szkolakro rektoro sy pes te rakhel uczniosa i te dykhel czy pes naden pe do praktyka kaj szkola lenge moginel te del. Rektoro tež mušynel dokladnie te pszedzial sare varunki sawe wymaginen do studi pe do praktycz-no programo. Syr ucznio čhela pszylino ke szkola, isy obowionsko kaj te zalatwinen praktyka i jone isy pes te zalen sare kontakten-ca, pe šteto bučakro, i kaj te jawel lačho nadzoraca kaj te dyhel so mušinel te kerel pelde celo syr tu keres tyry praktyka.

Dawa progamo wygeja pe pruba dre 2010 i kana isy pe sare gymnazialna štety. Kamen pžede wšystkim te dodzian ke do terne kaj isy lenge pharo pes te doresen te buča. I daj naležynen do uczni kaj isy zmenczona szkolasa i na dokenczyndleby peskry szkola. Zaleta isy da praktykasa kaj mogines te sprubinel, syr dawa isy kaj te keres buty. Pe do praktyka zacznines pžewažnie o godziynie 07.00, i keres buty ke 16.00. Isy tut pszerwy i čiro pe haben adzia syr saren wawiren dre buty.

Keres tuke šeč kontaktowo, kaj puzni moginesa te doresel buty, i poprawines tuke tyro szwedzko čhib bo mušines te rakirel do manušenca kaj odoj isy po szwedzku. Phaš čiro san dre szkola i czytanes ružna pžedmioty. Mogines te doresel oceny nawet syr adaj nani tut adzia but pžedmioty syr pe jawir gymnazialna pro-gramy. Ale so kames to mogines te czytenel sare pžedmioty kaj den tuke gruntowno uprawnienio kaj te dzias duredyr pe studi pe baredyr szkola.

Wykstalcenio doroslunenge 93

Pžyklado pe sawo obszaro moginen te wdronžynel do prak-tykowo šteto isy: dre ružna zawody syr čhaworenca te zalelpe, reustauracja , fryziero, budowa i tak dalej. Wažno tež te dzinel isy kaj ke do sare naj wažnedyr wjazdo isy ke buty kaj te rakhes tyro šteto odaj kaj keres praktyka. Pelde do čiro syr keres praktyka to den tuke CSN bidrag, do sama lowe syr phires ke szkola. Dawa znaczynel kaj namogines te lel praktyka kaj te zahtyles lowe.

Dawa isy te jawel pe powažnie i te jawel huči jakošč pe šteto bučakro/praktyka. Ryzyko isy kaj terne dziana pe da programo by lačhe motyvacjatyr i wtedy na jawla mišto.

Kaj te wykendel kaj te dzias praktyczno programo to nani letko decyzja kaj te podles, bo pžewažnie dada kamen kaj lengre čhaworen te jawel fededyr buty niž len. Jone peskre maženi psze-ligiren pe peskre čhaworendyr.

Dawa nani čhi hyrja, ale naj wažnedyr isy kaj tu san korkoro te wykendel so tu kames te kerel tyre studjenca. Dre dale čiry phirel pes haredyr ke szkola dre szwecja niž syr pes poruwninel gil syr isys. Nani but kaj te moginen te doresel buty pe mial . Ucznioske moginel dawe te jawel kuty phares. Ale tu dzines kaj zawsze mo-gines te ryšol ke szkola i te dokonczynes turo wyksztaalcenio.

Pytanio isy czy kamdzianby te sprubinel dawa?

Fatima Bergendahl


Wywiado Mariasa Bogdanov pe IRIS-Szkola

Tu tut khares Maria Bogdonov i keres buty adaj pe Iris Szkola. Mogines te ophenel pal tutyr kon tu san? – Me som romni. Isy man jek čhawo kaj isy leske 14 berš i jame sam beštle dre Hjärup nadur Malmostyr. Me man wyksztalčind-ziom pe frisyjerkatyr, i kerawys buty syr tlumaczo tryn berš. Do puki na doreščom daja buty pe Iris szkola. Iris isy skruto i dawa znaczynel internacionalna Roma dre wzajemno dzilanio.

Mogines te ophenel jamenge so dawa isy za szkola?– So sy Iris szkola dre Malmo.... Dawa isy szkola dorosle romenge. Kana isy jamen paš 60 uczni. Isy jamen sfi (szwedzko čhib pos-zontkujoncenge) i podstawowo wyksztalcenio doroslenge. Daja szkola istninel od 1998 beršestyr.

Mogines tu te ophenel so tu keres dadywes?– Me som szkolno asystentka pe Iris Szkola. Me pomoginaw romenge kaj pes durydyr te wyksztaučinen. Dawa znaczynel kaj me pomoginaw i wytlomaczynaw jamare studentenge so jonedu-redyr potžebinen i pomoginaw lenge te wypelninel rožna lila.

Syr tyro dywes wydyčhol?– Me som dre Iris szkola od 08.00 ke 16.30. Pelde do čiro pomo-ginaw studentenge ružne žecenca, te wypelninel lila, te od kerel lekci i jawir ružna žeczy kaj potžebinen pomoc. Pošli buty tradaw khere kerawaw i spszontynaw. Pužni zaczninaw myry jawir buty jako fryzierka ke 21.00.

Sawo wyksztalcenio isy potžebno pe da buty kaj tu keres? – Man isy gimnazialno wyksztalcenio. Me tež kerawys buty syr tlumaczo, i syr pomoc szkolne čhaworenge te odkeren peskre lekcji. Dre myry buty, kaj kana keraw, to wymaginenys mandyr kaj te jawel man ogulno rozeznanio pal romendyr. I te čekawinen man spoleczno otocznio kaj dotyczynel romane pytani pal romen-gry sytuacja dre szwecja.

Pe sawo sposobo pomogines tu romenge?– Jawen but studenty ke me kaj lenge te pomoginaw bo me dzi-naw warykicy dialekty romane. I jone pes czuinen pewnie manca kaj me moginaw lenge te pomoginaw saresa bo i me som rom.


Sawe tu dykhes plusy i minusy dre daja buty?– Me na dykhaw žadna minusy myre bučasa. Isy tylko plusy dre da buty kaj keraw. Dawa del nadzieja jawire romenge kaj me keraw da buty. Zwlaszcza terne romenge. Lačho pžyklado isy potžebno sarenge. Syr dykhen kaj rom kerel buty pe barydyr stanowisko to isy baredyr pewnošč pe pžyszlošč.

Syr tu dykhes pe tyry pžyszlošč i jawire romengry?– Man isy nadzieja i dykhaw gil mandy pozytywno pžyszlošč. Sy man nadzieja kaj dykasam butyr romen kaj keren buča pe ružna huče stanowiski i pe ružna instytucji, i tež te moginas de kožysty-nel spoleczenstwostyr i te czuinas jamen pewnie i te jawel jamen nadzieja pe pžyszlošč.

So by tu kamdzianby te phenel terenge pal wyksztalcenio?– Wyksztalcenio isy podstawa saresty. By wyksztalceniostyr čhi na-keresa. Wažno isy kaj sare terne te phiren ke szkola, te studjnen i te keren dowa so jone lubinen. Wyksztalcenio isy tež wažno kaj pes korkoro mišto te czuines. Pelde lačhi buty, isy letkedyr dre dzipen. Wyksztalcenio del tuke lačho samopoczučo i pewnošč dre pestyr.

Iren Horvatne i Teresa Kwietkowska

Terne roma doresen inrformacia pal wyksztalcenio i buty.


Wykstauceniowa studi dyne odrazu buty

Syr tut kharen i kycy isy tuke berš?– Me man kharaf Tomas Olah i isy mange 28 berš

Mogines mange te ophenel kuty pal tuty?– Me keraf buty pe Måltidsservice te Lundo.

Syr da buty doreščian i sawo wykčatalcenio isy tut?– Me gejom pe kurso kaj pes kharel kirčima i cateringo te Lernia te Malmö kurso trwajynelys 11 čhona.


Syr tut haluwaf to kerdzan da kurso jako doroslo ale gil dowa sawo wykštaucenio isys tut?– Gil studinawys me šwecko opce krajofcenge (Sfi) i kerdžom les pe 6 čhona bo me juš dzinawys kuty po šwecku. Pužni za pisynd-zom man pe od poctaw doroslunenge kurso. Ale pšez do cyro dyk-hawys sawo kerunko moginaf te wykendel kaj te dziaf pe skola zawodowo. I fledy rakčom dawa kurso pal kirčima pe lernia.

čekawo isy mange so tut zmotywyndza kaj tut te kštaučines? – Me mange pomyšlindzom kaj me jawjom te wawyr them, na dzinawys do čhip wogule čhy nadzinawys somys uzaležnono jawyre manušendy. čhy na moginawys te kerel korkoro. Na mogi-nawys te kerel buty, na isys man lowe.

I pomyšlidziom mange kaj soš mušinaw te kerel myre dzipna-sa. Me pomyšlidziom kaj mušinaf te dzal te wykštalčinel man te keraf buty ye keraf soš myre dzipnaza.

Tu začnindzan te studniel jako doroslo, kicy isys tuke berš syr lian te studniel?– Isys mange 24 berš. Dawa isy bardzo wažno kaj isy tut možliwošči kaj tut te kštaucines jako doroslo. But terne od dzan skolaty. Ale dowa na značynel kaj one na moginen te skončynen skola i te doresen peskre oceny. Daj isy ružna štety kaj tu mogines te studines jako doroslo na pšyklad komux, lernia i folkhögskolan.

So myšlinen tyre pšiačely tyre semency i naj bliskidyr kaj tu lyian te studnies? – Myry semenca i naj bliskidyr isy pozytywna načhude kaj me sykluwaw i kamaf te kerel buty. Jone celo čyro mange pomoginen.

Ale tu san rom nani but roma kaj studinen. So by tu kamdzanby lenge te phenel kaj myšlinen pal studi i pal dawa wykštaucenio kaj tu lian?– Kaj te jawel tut zaufanio te tu korkoro i kaj te dodzan doj kaj jone kamen so po walčynena to jawela lenge zaplata.

Ale me man zastanowynaf kaj isy pes jone te zryškiren? – Naj pieršo i naj wažnydyr isy kaj te skončynen skola. Nani but možliwošci te buča bez wykštalceniosty. Naj fedydyr isy pes te wykš-taučinel dawa isy wažni kaj te čujines, dza syr me zafše lubinawys te kerawel haben. I pal dawa gejom kurso te syklol syr pes kerawel ha-ben i dorešcom te do kerunka buty. Naj wažnedyr isy kaj te kames.


Wykštaucenio isy wažno pe samo počucio, došwiadzenio i wiedza? – Dolenge kaj začninen te studninel jako dorosla isy wažno kaj te začninen pe komvux te syklon šwecko čhip. Dole kaj na phirenys te skola te šwecko jone mušinen te syklon te čytynen po swecku i te syklol to jawela lenge letkedyr te studninel i te doresel buty. Ale dole sawe isy adaj urodzona i dzinen po swecku to moginen odrazu te dzial te zawodowo skola.

I moginen te rodel peskre buty pžez Arbetsförmedlingen albo te roden korkore. Dawa nani letko te dzial so dywes te Arbetsför-medlingo. Me somys pe arbetsförmedlingo korkoro wypisyndzom podanio pe buty i pe jawir dywes dzwonyndle pal mandy i dorešci-om daja puty odrazu. Powino pes te rodel korkoreske i te prubinel.

Tu kaj san rom i keres buty syr tu myšlines jawir roma dykhen pe tuty?– Te phenaf čacipen to jone na dykhen pe dawa negativnie. Ale phenen mange tylko kaj juš kana jamen nadykhas adzia čensto bo tu san celo cyro te buty.

Myšlines kaj tu san pšyklado jawire romenge?– Pšyklado? Ne me myšlinaf kaj som me sykawaf kaj isy ružna jawir droma ternege čhaworenge i phurenge.

čy moginen pe wawyrendy te wplwjnel kaj te začninen te studinel?– Ne isy man napšyklat jek kolega kaj pes mandy phučelys syr te začninel te kerel buty. To phendzom leske kaj so te kerel. Mange pes wydel kaj jame kaj keras buča to myšo fplywgnas pe wawire romendy.

čy tu adaj te swecja wykštalčindzan ale me man zadtanowinaf čy isys tuke pharo ture studienca kaj tu san rom? – Doj kaj phučenys pes to phenawys kaj som rom. Ale na odčaindzom kaj lenge dowa te pšeskadzinel. Ale dawa zaležynel manušendy sawe isy fkolo tuty.

Syr čujines tut te tyry buty? Mogines te ophenel pal tyry buty?– Me man bardzo myšto čujinaf te myry buty. Me keraf buty te Lundoskry komuna. Dawa isy lancuho kaj pes kharel Måltids service. Jame kerawas habena te sare skoly. Domstarcuf pšečkoli isy jamen nawet cateringo. Sam but zatrudniona kaj keras buty te lancuhowo firma na dzinaf dokladnie ale sam varykaj maškir 300–400 zatrudniona.


Mogines te opisynel tyro bučitko dywes syr jof wydyčhol?– Jek dywes: me laf autobuso Malmosty 06.00 i začninaf buty 07.00. Za čninas te krerel bagetty do skolake kaj odoj som te do skola isy kafeteria. Jame keras warykaj 200 bagetty i pužni začhi-nas te kerawel haben sklakre učnienge. Dawa keras te varykaj 10.00.

Sam duj grupy jek kerawel haben a do jawir grupa podel lenge habena. Isy jamen ružna zajency. Pošli syr keradzam haben to pakinasdo habena te piekarniki i rozligiren te wawir štety. Pošli dowa začninas te psysykinel kolacja te domstarcuf i pe jawire-dywesytko luncho. Zakončynas 16.30. Me keraf buty pe duj štety do jawir šteto kharel pes central kök adaj tylko kerawas habena te domstarcuf.

A kana phucawa man tuty soš jawir. So tuke znaczynel te jawel rom?– Tradycja isy mange wažno i jamary romani tožsamošč i čhip isy wazno. Ale dole kan nadzinen te rakirel roma to len lončynel tradycja, maniery, kultura i počucio wspolnotaty to isy wazno. Specialno isy romenge kaj jone isy peskre te radzinen te každo sytuacja.

Isy dawa jawir čanes syr tu rakhes pes tyre romane kolegenca niz dolenca kaj naniy roma? – Wlašciwie to nani ruznica som man rakhaf lawyreca kolegenca ale so man rakhaf romane kolegenca to som butyr pirado.

So mogines jame te keras ternenge albo so tu by phendzamby lenge kaj te začninen te studjinen? – Dawa isy bardzo wažno kaj te jawel tut wykštalcenio celo tury pšyšlosč opierynel pes pe wykštalčenio. Romane čhawore isy te odowodninen kaj jone peske dena rada skolasa adzia syr sare jawir. Jamare terne isy utalentowana syr jawir tylko musinen te kamel. Psez wykštaucenio moginen te doresel lačhy buty i te lačho dzipen.

So by tu lenge zaproponindzanby daja buty kaj isy utut kana, so kamdzanby lenge te phenel?– Ne psez wykštaucenio isy but latfedyr te doresel buty. Te re-souracja buča isy bardzo popularna. Pšyšlošc wydyčhol jasno.


Kames waryso te phenel kaj isy wazno ternenge?– Ne dawa isy bardzo wazno kaj pes te napoden musinen te walčynen so jawela len trudnošci to isy zafše sawoš rozwiozanio. So walčynes pal soš so kames to i dodzasa odaj kaj kames.

So tu myšlines pal romane čhaworengro pšyšlošc čy jone mogine-na te doresel buty pe do sama warunki syr sare jawir te jamaro společnošc i obywately pal napšyklat 20 berš syr tu pedawa dykhes?– Me myšlinaf ze adzia. So pes kamel to pes doresel. Ale počheb-na isy butyr informacja pal romendy te skola i te jawir ruzna instituty dawa na wystarčynel kaj roma isy pes te dostosynel ale společenstwo isy te del menge mozliwšč wsparcio i wlaščiwo drom.

Iren Horvatne


Rakiryben nauczyčelosa pe ojczysto čhib

Naim Tahiri kerel buty syr nauczyčelo te peskry ojczysto čhib dre Örebro. Jof jawja adaj dre 1998 berš Kosowostyr i jof isy wyksztal-cono jako ekonomista dre peskro them.

Syr jof kerelys buty syr nauczyčelo pe ojčcysto čhib, pelde enia berš, to phendzia leske leskro rektoro, tu Naim mušines te dzial i te wyksztalčines tut bo mogines te stračinel tyry buty. Bo moginel warykon te jawel kaj isy len wyksztalcenio nauczyčelsko i kame-na da buty to jof albo joj maginela te doresel do buty.

Me dzinaw kaj tu des tuke rada tyre bučasa ale mušinel tut te jawel wyksztalcenio nauczyčelsko, kaj te jawes upowažniono, i te keres buty pe stalo. To wtedy Naim podlyja decyzja kej pes wyksztalčinela. Jof studjnelys pe barydyr szkola dre Eskiltuna i zagindle leske janglatuno leskro wyksztalcenio, i kaj kerelys buty syr nauczyčelo, i kerdzia 90 punkty pe baredyr szkola pelde tryn berš. Kana isy upowažniono nauczycelo pe ojczysto čhib.

Kedy jof zacznindzia te studjnel pe baredyr szkola isys leske phares szwedzke čhibiasa, ale leskre nauczyčeli les wspierynenys i zahenčinenys kaj te ukonczynel peskre studi. Kana, bes baredy-re zmartwieniostyr, isy les buty pe stalo dre Örebro.

Naim syklakirel daywes 150 romane čhaworen i ternen pe romani čhib. Pelde da ostatnia berša to 10-12 romane terne lenys studento dre Örebro. Sare isy pžekonana kaj dawa isy lačho wy-niko dzienki Naimoske. Jof odel peskro celo dzi i peskro čiro pe peskry buty čhaworenca i ternenca. Duma i radošč kaj te dykhes, syr tyre ucznienge pes udel, isy bary.

Ale niestety do radošč isy zachmužono, bo dre sawyš czenšč isy slabo pe da nauczenio. Naim tež kerel buty syr wolontaruszo i zalel pes sportosa. Pe dawa sposobo wyhtlel romane čhaworengro zainteresowanio. Jof isys korkoro aktywno jako pilkaržo, dawa isys leskro marženio kaj dolesa te kerel buty.

Adzia samo isy szkolasa. Musowo te htylel uczniengro zače-kawienio, czym sygedyr to fedydyr, kaj one te syklon lesa te keren buty. Naim phenel kaj jof dykhel kaj do uczni kaj jawen ke jof, kaj lenge te pomoginel, isy lenge dešuduj, dešuštar berš to isy lenge pharedyr te den peske rada. Te den leske kaj jof te kerel lenca buty syr najsygedyr, piersze klasatyr te dzial ke berga, to jone peske dena rada peskre studjenca. I jof kana tež dykča kaj but len studenty, doresen pes ke buča i den peske rada te spoleczenstwo.

Jame phučas men lesty czy moginel jamenge te wytlumaczy-nel soske do romane čhawore dre Örebro den peske myšto rada.


Jof phenel kaj do terne manuša isy fantastyczna i kaj jone czui-nen kaj dawa isy wažno kaj te walczynen i te dzian duredyr dre peskro dzipen.

Jof phenel kaj tež isy wažno i znaczonco kaj isy lačhe pžyklady i manuša kaj len wspierynen.

Naim zastonowinel pes, može me som lenge pžyklado. Me somys pilkažo i isys man but jawir došwiadczeni. Myro maženio isys kaj te jawaw profesionalno pilkažo, ale na isys adzia.

Me lijom te kerel buty, soš kaj nadziynawys kaj istninelys, soš dasawo. I jof ophenel, me man dostosyndziom ke jamaro spolec-zenstwo.

But isy kaj phenen kaj tume roma na kamen te dzial ke szkola, i tume nigdy na phirenys ke szkola, soske dawa adzia isy?

Me kamaw te odphenel, – Dawa adzia isy, bo nikon na kamel pal dawa te rakirel. Nikones dawa na obdzial! Naim zakonczynel i podkrešlinel kaj dawa zobowionzanio nani tylko szkolakro.

Čhawore mušynen teš pes te czuinen mišto gil i pošli szkola. Dawa isy wažno kaj jone pes te zalen ružna zajenčencia. Mišto dzial romane ucznienge dre szkola, syr isy romane manuša odoj.

Tež isy myšto personalos, isy lačho kontakto dadenca.


I isy mišto so isy warykon kaj moginel te wytlamaczynel szkolake na pžyklad soske romani semenca dre sawoš čiro wytradel, warikicy dywesa čhaworenca, i čhawore na jawen ke szkola. I dawa jame, kaj isy jamen do samo kultura i čhib, pomoginas te wytlomaczynel.

Leskry buty (brobyggare) nauczycielo. Naim phenel kaj da duj buča isy ružna i na dzial len te porowininel pesa. Dawa nawet myro dad halol, kaj isy leske 72 berš, i jof halol ružnica.

Jek brobyggare isy warykon kaj maginel te dzial ke sonšado i te podel leske jek infomacja, na pžyklat kaj dadywes isy jamen pžyienčo i tu mogines te jawel ke jame ke kher od czasu do czasu.

Ke nauczyčelo isy jawir wladza. Jame phučas duredyr, but pes rakirel dre ružna konteksty dre szkola, kaj tžeba te zatrudninel brobyggare i kaj jone tež isy te spelninel funkcja syr nauczyčeli.

So te myšlines pal dawa? Jof odphenel, jek brobyggare, jof isy kaj te pžekazynel informacja ale na myšlinen kej les te jawel wyksztalcenio kaj te syklakirel.

Sare moginen te jawen brobyggare, ale kaj te jawes nauczyčelo to mušinen tut te jawel wiedza dre do temato kaj syklakires, i tež wiedza syr te keres kaj te syklakires.

Naim zakonczynel jamare čhawore isy jamaro pžyszlošč i na možna lendyr te zalel lengro identyteto tylko len te wmoczninel.

Fatima i Kani Miftar


Jek terni romani čhaj kaj studjnel kaj te jawel pielengniarka

Mogines te ophenel kuty pal tutuy?– Mange isy 21 berš i som bešty dre Vänersborg, myre semencasa. Me czytynawys pe omvårdnads programo. Me som zadowolono manuš, kaj lubinaw te studjnel. Kana studjnaw me pe pielengni-arkowo programo pe Högskolan väst. Pe poczontko isys mange saro newo. Dawa isy zabawno i čekawo kaj te studnjel pe baredyr szkola, bo mušines te lel odpowiedzianošč korkoro pal peskre studi.

Dawa isy inaczej te studjnel niž syr pirel pes te gymnazialno szkola. Isy jamen but wyklady dre bare grupy, studendzko dzipen isy ekscytujaco i isy wyzwanio. Dawa wlašnie mange pasynel, adzia pes mange zdel.


Soske kames te čhel pielengniarka? – Bo me kamaw te pomoginel manušenge, i kaj isy tut odpowied-zialnošč kaj te ratynes dzipen, i te opiekines tut jawirenca. Albo dawa isy tykno wyzwanio, syr doktoro phenel tuke kaj te keres warysoš, ale do praktyczno buty isy zabawno.

Kaj i syr pes kerel buty?– Pielengiarka opserwinel, oszacynel, kerel diagnozy pielengiar-ska i rekomendacji pe opieka. Ponato wdzial dre dowa planowa-nio te zrealizynel, te dokumentynel i te oceninel opieka.

Dawa možna te kerel kaj te les ružna prupki, te des pacjentenge draba i te keres ružna badani. Pielengarki rozden drabba, keren ružna zabiegi, den informacja pacjentenge i lengre semencake. Ponadto wdzial dre dowa wyksztalucenio studentengro i jawiren-gro te zespolo opiekatyr.

Kicy berš i kaj možna te czytynel kaj te syklol pe pielengiarkatyr? Myro programo zalel 3 berš i oblel 180 baredyre szkolakre punk-ty. Dolesty moginaw te lel tematosty examino pe kandydatostyr pe pielengiarstwo i wyksztalceniowo examino legitmacjasa. Pe pielengiarsko programo mogines te czytynel pe ružna bere szkoly dre them.

Sawe isy tut plany pe pžyslošč?– Kana kamaw te skonczynel myre studi, dzinaw kaj pužni isy man možliwošč kaj te czytynawduredyr pe ružna specialna odd-zialy, i isy možliwošč duredyr te studinaw pielengniarstwo. Dawa moginaw te kerel pužnydyr dre myro dzipen.

So by tu polečindzianby jamare romane čhajenge i čhawenge? – Ma kamaw te phenel sarenge, dzian ke szkola i zakonczynen tumare studi. Wykenden dowa porogramo kaj tume lubinen! To wtedy jawela tumen ambicja kaj te zakonczynen tumare gymna-zialna studi i pužni može czytyndenys durydyr te barydyr szkola. Dawa isy bardzo myšto i pouczajonco te jawel dre studendzko dzipen.

Mušynel tut te jawel celo dre dzipen. Dawa možna te zdobend-zinel pelde wyksztaucenio.

Syrby te najawel, me adzia myšlinaw.

Wywiado kerdzia Fatima Miftar


Magistro pe Interkulturalno pedagogika

Ok, naipierw mušinaw me te rakhel zalogowanio i haslo ke Söder törns Högskola kaj te wdziaw pe studentengry strona. Mekciom myro spojženio syr pal mgla i pszedykčom myry lista punktowo. Myre jakha pes zarykirde paš duj punkty, me phandzi-om jakha. Lijom baro odeho.

Tu mušynes te syklol kaj te wykendes so isy absolutnie najwaž-nedyr. Skupin tut! Tu mušines najpierw te lel peskro magistro, pužni mogines te kerel saro jawir!

Myro niebiesko plecako isy zaladowano ružne žeczenca, zešyty, dlugopisy, spinaczki. Kaj isy papiero myre haslosa? Syr rodaw to rakhaw Vithelens Fenomenlogi, napisano pelde Sara Ahmed.

Dokladnie rypyraw syr Jakob, do wielokulturowe centrumostyr dre Botkyrka, zaprezentyndzia jamenge newy koncepcia. Dowa isys niebiansko čekawo te bešel i te šunel lestyr. Pale htylaw baro oddeho, dykhaw pe zegarko, som šwienče pžekonano kaj jawawa za pužno.

Me na zdonžynawa te wlonczynel data i te žakirel zanim joj zahačola, kaj te zaloginaw man pe studentsko strona. Bešaw pe niebiesko autobuso, 720 kaj dzial ke Norsborg. Phiradziom pleca-ko i czytynawys purane zapiski. Nagle jawel mange ke šero, czy dawa napewno isy dadwes kaj jame sam......... nasom pewno.

Dykhaw pe zegarko, wyginaw kaj jawawa kajš pal 15 minut. Za pužno. Zaczninel man te stasawel dre per. Skupin tut! Kžykn-indziom korkory pe mandyr! Tu dzines dawa, jawela saro mišto, saro pes učhuwela! Autobuso zbližynel pes ke pžystanko mekhaw minuty te pszedzian i phandaw jakha.

Wnaščom pe shody, gejom odrazu ke kafeteria Aroma pe Södertörn, rozdykhawys man do okola pal myry grupa. Na isys beštle paš do tyša kaj samys beštle do ostatnia terminy. Totalnie sam 5 dziene. Prawie sare keren buty dre szkoly.

Me wygejom i dziawys dre PC-korytažo. Mange osobišče isys dowa naturalno kaj keraw do magistrowo programo dre pedagogi-ka, do wielo kulturowo kierunko. Syr lyjom myro nauczyczelsko examino dre 2010 berš pe jawir kroko somys te laf magistro.

Dawa isy pžyjemnie kaj juž prawie isy skonczono. Dykhaw pale pe zegarko, biš minuty opoužniono. Dre maškiral,

dre szklanno klatka, isy beštlo Patryk, Juan i Maria. Do ostatnia moly to jame samys tylko tryn studenty, Me, Juan i Patryk.

Czešč Katy, dawa isy okej, jame dopiero so zacznindziam. Sare


isy te pžedstawinel syr dur sen dre tumaro wypracowanio, pužni pszedykhasam protestowo plano, phendzia Maria peskre akcen-tosa, pe hišpansko.

Me zacznindziom te pszemangel kaj jawiom za pužno i beščom pe banko syr najbliskidyr Mariatyr. Dykhaw pe Mariakry berga papierendyr. Dykhaw kaj Juan i Patryk wybičhade peskre ostatnia wypracowni, 3 peskre examinatorskre bučatyr. Zrykirdziom odeho i korkory man košaw kaj na dykčom pe do studencko stronica.

Najpierw pszedykčam razem Patrykoskry struktura i leskro wypracowanio. Jof zacznindzia te prezentynel pal so jof isy te pisynel, sawo isy les celo.

Me i Juan oponinas pe lesty. Me wykendaw kaj te jawaw pasywno i mekčom kaj Juan te pszydykhel kapitlo pel kapitlo.

Maria phučel Patrykosty syr jof myšlinel. Syr kerel do narritaw-no analyza. Pošli Patrykostyr isy myry kolej. Me lyjom te rodaw, dre myry torebka, kremo ke wasta. Syr pomakčom kremosa wasta to podawys tež Mariake. Joj pes zmieszyndzia i pomyšlindzia kaj dawa isy zabawno i pes zastanowinelys so dawa isy za kremo.

Zapeja čisza pe hwila, saro pal kremo! Me man zasandziom ke Maria i pszybystyrdziom mange pal do sare histori kaj joj ophe-nelys, syr pes zaczninelys termino. Joj delys wyklady wtedy pal


miendzykulturalnošč i sawe interaktivna spotkani isys la pelde lakro dzipen.

-Ne, pszemangaw, mange dyja Kati kremo ke wasta, ale so tume myšlinen, dzias te hal luncho czy sam te skerel saro kana i pužni tylko te skonczynas? phučel pe Maria.

Dre do samo čiro natasadzia pe peskro mobilo. -Na, keras kana odrazu, odphendzia Juan. Kati, prosze bardzo, tu mogines te zaczninel, phendzia Maria.Me wylyjom apral warykicy stronicy do metodadyr, odčinko. Jo, me kamdziomby kuty te doradziynen mange i te phenel

tumary opinia pal do metodyczno odčinko, phenaw me i rozdaw sarenge.

Sare czytynen, mekčom warykicy minuty te psedzian i za-rakiraw. Dziwno uczučo, bo najekwar sekundy i minuty isy syr nieskonczonošč.

Zauwažyndziom kaj juž zaczninen te haden šere i line te dykhen pe mandyr. Syr tume dzinen to myro wypracowanio isy pal, syr jame roma sam sykade dre odbičo i syr jame roma sam sykade dre media, i sawi isy romen pozycja, syr pes identyfikinen dolesa so sy sykado pal romendyr cele spoleczentwoske.

Me wykendyjom dokladnie ohto zdjenči, znane qazetendyr, od beršesty 2011, kaj me užywinawa dre myre studi, i me kerdziom wywiado romenca dre tryn generacji. Wykendyjom kaj te keraw wywiado romane infomatenca tryne generacjendyr.

Myry myšl isys kaj te rozpžestženinaw poglondy maškri pleč, berša i došwiadčenio dzipnakro. Pal dowa wykendyjom duje rom-nien i duje romen od 8 beršendyr ke 60 berš. Me na analyzynawa zdjenči tylko analyzynawa texty wywiadostyr kaj te sykawaw diskusia, metodasa fotoelicitering.

Syr pužni samys beštle sare razem i dyskutynasys do meto-datyr, zaprezentyndzia Maria jamaro plano pe oponering, kana isy luncho! Phendzia Maria zdecydowanie i htyja i poskendyja peskre papiery.

Me lyjom myro plecako, rozdykčom man, kaj te dykhaw czy na mekčom waryso. Myre myšli isy kana zamglona. Zdykčom dre myro kalendažo i kamaw te wykendel sawe spotkani som te odphenel.

Dre korytažo myšlinaw sygo kaj te zaphenel korepetycja i dziaw razem Juanosa I Patrykosa te haw luncho. Blisko, bardzo blisko, som gotowo myre wypracowaniosa. I doresawa myro magistro! Dawa isy syr dre suno.

Kati Dimiter Taikon

HögskoleprovetDitt resultat på Högskoleprovet är ett mått på hur du skulle kunna klara av studier på högskola och universitet. Efter högskoleprovet finns möjlighet att komma i en särskild sökandekategori till utbildningar vid Sveriges högskolor, universitet och andra högre utbildningsinstitutioner. Provet ger blivande studenter en ytterligare chans vid antagningen, vid sidan av slutbetyget från gymnasieskola eller motsvarande. Men även utan ett slutbetyg från gymnasiet kan du skriva provet, vem som helst får skriva det! Högskoleprovet kan göras två gånger per år, en gång på våren och en gång på hösten. Provet görs alltid på lördagar men datumen skiftar lite år från år. Vårprovet är alltid i slutet av mars eller i början av april, höstprovet brukar skrivas i september eller oktober. Provdagen är uppdelad i fem block om 55 minuter vardera. Högskoleprovet kan bara göras på svenska, däremot finns det inga krav på medborgarskap, uppehållstillstånd eller ålder. Högskoleprovet består av totalt åtta delprov fördelade på en kvantitativ del och en verbal del samt en testdel.

Kvantitativ del (40+40 uppgifter)1. XYZ, som består av 24 uppgifter, här ska man lösa matematiska uppgifter

inom områdena aritmetik, algebra, geometri, funktionslära och statistik.2. KVA, som består av 20 uppgifter, här prövas förmågan att göra kvantitativa

jämförelser inom områdena aritmetik, algebra, geometri, funktionslära och statistik.

3. DTK,sombestårav24uppgifter,härprövasförmåganattförståochtolkadiagram, tabeller och kartor

4. NOG, som består av 12 uppgifter, här prövas förmågan att tänka logiskt med hjälp av matematiska problem.

Verbal del (40+40 uppgifter)1. ELF, som består av 20 uppgifter, vilka prövar förmågan att förstå texter på

engelska.2. LÄS, som består av 20 uppgifter, vilka prövar förmågan att förstå texter på

svenska.3. ORD,sombestårav20uppgifter,vilkaprövarförmåganattförståordidet

svenska språket.

Högskoleprovet – ett mått på hur du skulle klara studier på högskola


4. MEK, som består av 20 uppgifter, vilka prövar förmågan att sätta in ord och uttryck i sitt sammanhang.

TestdelTestdelen består av nya provuppgifter som de som sammanställer Högskoleprovet vill prova ut. Uppgifterna kan antingen vara kvantitativa eller verbala och man får inte poäng på denna del.Det finns mer information om Högskoleprovet på http://www.studera.nu/. Där kan man också hitta information om provet på Sveriges minoritetsspråk samt även på andra språk. Den som vill förbereda sig för Högskoleprovet kan hitta tidigare prov och massor av tips på www.högskoleprovet.se Om man inte tycker att man fått tillräckligt bra resultat på Högskoleprovet kan man göra om det vid ett eller flera senare tillfällen. Provetäravgiftsbelagt.Hösten2012kostadedet350kronorsomskullebetalas in tillsammans med anmälan.

Inför högskoleprovetVill du förbättra dina resultat på högskoleprovet? Det finns flera sätt att förbereda sig inför Högskoleprovet. På Internetsidan www.provtips.com finns gratis information, praktiska tips från andra som gjort provet och möjlighet att ladda ner gamla prov med svar. På vissa platser anordnar studieförbund tvådagarskurser på veckoslut för dem som även vill få personlig hjälp. Ett sådant exempel är Folkuniversitetet som erbjuder de här kurserna:

Högskoleprovkurs Allmän inriktningDen allmänna kursen är för den som känner sig osäker på flera eller alla delar av högskoleprovet och vill bli säkrare på allt som ingår i provet. Man går gemensamt igenom högskoleprovets åtta delar och varvar teori och provteknik på egen hand.

Högskoleprovkurs Matematisk InriktningDen här kursen lämpar sig för den som känner sig osäker inför någon av de matematiska och logiska delarna på högskoleprovet. Kursen riktar in sig extra mycket på delarna KVA, NOG, DTK och XYZ.

Högskoleprovkurs FördjupningDet här är en fördjupningskurs där man testar att skriva ett högskoleprov. Den är utformad precis som ett verkligt högskoleprov. Man får känna på provsituationen och tidspressen, och får en bättre förståelse för hur det känns och praktiskt fungerar att skriva högskoleprovet. Nästa dag får man veta sitt resultat. Då får man också individuell feedback av en provledare som talar om vad man speciellt behöver förbättra inför ordinarie provtillfälle.

Iren Horvatne

Zwionski i demokracia


Fakta och framtid 111Fakta och framtid 111

Zwionski i demokracia

6


Terne romengro zwionsko

Terne Romengro Zwionsko čhyja začhudo dre 2000 i pzewodnic-zonco isy Erland Kaldaras Nikolizsson. Zwionsko isy odphirado sare romane ternipnake, kaj kamen te sparuwel peskry i jawire terne romengry styuacja te szwedzko spoleczenstwo.

Zadanio da zwionskoskro

Zwionsko čhyja zadzihodo celosa kaj te wspierynel terne romen, kaj te del lenge možliwošč te zaangažynen pes i kaj te poprawinel terne romengry sytuacja.

Zwionsko isy jek platforma ternenge kaj jone odoj moginen te dyskutynel i te dzialynen. Czlonkostwo Romano ternengro zwionsko isy sare mile widziana, každo moginel te naležynel te da zwionsko bez wzyglendu religia, narodowošč czy murš czy dzuwli.

Czlonkostwo das jawire zwionskenge czy organizacjenge. Pojedynczno manuš moginel te jawel czlonko i te zapisynel pes ke sawoš zwionskendyr, bo isy jone tryjanda, pe ružna štety dre szwecja, i isy len lačhi wspulpraca Romane Ternengre Zwionsko-sa.

Pelde dowa kaj čhes czlonko dre sawoš tykno zwionsko, to mo-gines te skozystynel zwionskoskro dzialanošč.

Terne Romengro Zwionskoskro dzialalnošč isy načhudy pe specjalno grupa, adzia syr da nazwa phenel, ”romano ternipen”. Syr isy celo načhudo pe specjalno grupa manušitko to dziala-lnošč tež isy zwionzana do grupasa. Ne to kerel pes dawa so isy zabawno da ternenge. Pytani wydzian lendyr kaj te wzbudzinel zainteresowanio maskir ternendyr i te kerel dzialani kaj len te zaangažynel.

Beršitko spotkanio

So berš skenden pes sare czlonki pe beršitko spotkanio. Pe beršitko spotkanio syklon syr demokratyczno struktura funkcjo-ninel, isy dywesytko plano. Dre zgodnošč do dywesytke planosa wykendelpes pžewodniczonco, sekretažo i tak dalej. Pužni jawen ružna propozycji kaj možna te glošinel, czy pes soš kamel te kerel czy na. Dowa moginen te jawel ružna dzialani, konferencji, albo pytani syr pes te rozwininel zwionsko. Dowa so zadecydynel

Zwionski i demokracia 113

pes pe beršitko spotkanio, to adzia zwionsko dzialynel pelde do nastempno berš.

Adzia wydyčholys dywesytko plano pe Romane Ternengro Zwionskoskro beršitko spotkanio dre 2012.

Dagordning för Romska Ungdomsförbundets Årsmöte 2012

1. Öppnande av årsmöte

2. Val av årsmötesordförande

3. Valavsekreteraresamtprotokolljusterare4. Val av rösträknare5. Genomgång av Verksamhetsberättelse för 2011 och Ekonomisk redovisning för 2011 samt Verksamhetsplan och budget för 2012

6. Utdelningavpriset”ÅretsRomskaUngdom2012”7. Firandet av Nationaldagen

8. Studiebesök

9. Romer, 500 år i Sverige10. Bidragsbestämmelser samt övrig information om förbundets verksamheter

11. Inkomna förslag

12. Övriga frågor

13.Mötetavslutas

Kamdziomby te wjawninel jek pžyklado dzialalnošč dre Ternengro Zwionsko, nagroda kaj rozdel pes so berš: Beršeskro romano terno.

” So berš moginel warykon cele szwecjatyr, rom i narom, te wykendel ternes romes kaj te doresel da nagroda kaj isy dyplomo i jek stipendium – deš bara korony.


Pe beršitko spotkanio pžedstawinen kon da berš wykheldzia, czy pojedynczo manušm, czy sawoš zwionsko kaj kerdzia wary-soš pozytywno pelde da berš. Soš so kerdle dre spoleczenstwo, albo peskre grupake. Jawir pžklady pe dzialani isy konferencji, i wažna wyjazdy. Filmo ”Khamlimos” i nagraniowo studio, kaj tež isy zaprezentowano te do ksioška, isy butyr pžyklady pe zwions-koskre dzialalnošč.

A kames te dziynel jeszcze butedyr, to jone dykhen tut mile i zamangen kaj te skontaktynes tut lenca pe lengry internetowo strona www.rufs.org

Kati Dimiter Taikon

Ternegre reprezentanty te te do panć swecka nacionalna.


Terne pžyszloščakre roma rakiren tryne romenca kaj isy len celo dre dzipen

Maženio pal jamaro wlasno pomocno kher pes lyja kajš deš berš daleske. Najbutedyr dzialys jamenge pal terne čhajendyr, kaj pe sawoš sposobo len te wspierynel, phenel Katja wstempnie. Jone so tryn. Isy zorales sphandle do wolne khangerritke zwionskosa.

Dawa daryk pes lyne do pierwsza kontakty kaj te pomoginel jawirenge, miendzy innymi pelde pomocna prawnikendyr. Ingrid tež ježdzinelys pe ružna štety dre Hispania kaj te pomoginel ro-menge. Isys la projekto kaj korkore peskre te pomoginen, szkola čhaworenge, te skendel lenge haben i fliki.

Henči, kaj te prubinel te kerel so pes moginel manušenge, ba-rionys pošli dowa syr jawja khere Hispaniatyr, kaj joj odoj wspul-pracynelys razem šwiontkowcenca. Pelde efta čhona podzelindzia pes Ingrid peskre došwiatčeniosa.

Ingrid, Seppo i Katja zauwažyndle kaj saren isys dre potžeba pal wyksztauceni, kaj pes te czuinen pewna i tež kaj spolec-zenstwo te ginel pe lendyr. Celosa, sare pes lyne pal peskry buty. Kernys dolesa sawe isys len začekawieni. Katja pes dorešča ke baredyr škola pe kurso i studinelys pe nauczyčelske asystentostyr. Ingrid i Seppo studinenys pe pomocne asystentendyr. Lengro maženio isys kaj te wplywinel hočaaž kuty pe ternendyr, kaj te zauwažynen syr wažno isy wyksztalcenio. Kaj terne korkore te moginen te zhalon, kaj jone tež moginen te čhel warykonesa, syr mogines te po kierynen korkore, a na te rakhel pes poza. Seppo phenel, syr jame začhudzian jamaro zwionsko Ternengry Pžyszlošč, to jame kamdziam kaj dawa te rakhel ružna newe možliwošči terne romenge dre szwecja i kaj terne pes te czuinen zorale dre peskro wlasno identyteto, i duredyr te dziydzion dre spoleczenstwo i te jawel czenšč lesty.

Jame dopiero zacznindziam, jamary wizia pe pžyszlošč isy kaj te jawas butedyr i ruwnoczenšnie te jawas zrudlo wiedzak-ro panstwoske, kaj pes te wyphenas i kaj ternegre wymowy te šunen jawir ale i tež maškir jamendyr. Katja ophenel, – Jame sam

* HVB, är i Sverige en institution som på kommunens uppdrag erbjuder vård och boende till barn och ungdomar som av olika skäl inte kan bo med sin familj. Dessa boenden kan vara privatägda, kommunalt eller kooperativt ägt eller drivet av flera kommuner.


kana adaj terde, ale dawa isys pharo wyzwanio kaj jame kerdzi-am. Prawie syr David pžečiwko Goljatostyr. Jamen isys but upad-ki, so dotczynel jamaro kher kaj pes kharel ”hem vård boende”. Najpierw isys jamenge pharo te rakhel kher kaj te podpisynas kontrakto.

Dowa naisys problemo, syr jame lasys kontakto, dolenca kaj wypačen khera te zaphenas čiro pelde telefono, kaj te dykhas kher. Syr juž samys pe šteto, i jone dykhenys kaj jame sam roma i kamas te wypačel, to na kamenys te podčhinel umowa.

Štar berš daleske lyjam kontakto, prywatne manušesa kaj kamelys te podčhynel jamenca umowa, i te pačel peskro kher pe jamro projekto. Ale do komuna naisys zadowolono kaj jame men odoj wligirasam. Sykawenys dowa jamenge otwarče. Na kamdle kaj jame te začhuwel (Hem vård boende) kher te lengry komuna.

Jamaro proceso, do ( Hem vård boende) kheresa, zalyja ja-menge tryn berš. Jamaro podanio ke socialstyrelsen kaj te phirawas jek Hem vård boende kher, isys paštlo ke jone najhare-dyr sarendyr jawirendyr. Socialstyrelsen phenenys kaj jone isy zmuszona te jawel i te pszeligirel pžeglondo pe do kher, zanim saro jawela skerdo. Inaczej jawela jamaro podanio juž purano.

Saweš powodostyr, pelde duj berš, nikon les na pszedykča! Jame zacznindziam pes te zastanowinel, sawo isy powodo kaj panistwowo wladza kerdzia adzia jamenca. Ale jame men na podyjam. Sare tryn pošwiadczynen, kaj tež isys len sukcesy pelde da krutko čiro, kaj da Hem vård boende- kher terne, romane čhajenge isy phirado. Pelde kampanja infomacyjno, ke warekicy

Katia,Ingrid i Seppo paś peskroHVB-kher.


komuny, isy projectos stalo dzialalnošč. Pošli informacja kaj pes wydoresča, zacznindle pes pomalu te zglošinel jawir komuny, kaj jone kamen te wspierynel i te pomoginel terne čhajenge.

Nawet warekicy panstwowa wladzy dophučen pes lendyr tryn-dendyr pal lengry wiedza pe da obszaro ternengro i terne-dorosla.

Dawa isy wiadomošč sarenge, kaj czenšč terne roma potžebi-nen wsparčo i pomoc codzienne zajenčenca, konš kaj isy terdo paš lendy i pomoginel lenge konkretnie, kaj te jawn manuša kaj len te wyšunen i kaj lenge wymogi te doresen pes ke dole kaj decydynen. Jamary nadzieja isy kaj jawir dre spoleczenstwosto te dykhen kaj jame kamas te wdzial i te naležynel ke spoleczenstwo, so jamenge dena do sama warunki syr isy ke sare.

Jame pačas kaj pelde wspulpraca dziasam ke jangil, ale dopuki odoj jeszcze nasam to možna juž te zaczninel i te dykskutynel sawoš pozytywna wyjšči, kaj te moginas te ratynel tašatuni ge-neracja. Te jawl len fededyr pžyszlošč, phenel Ingrid. Drom isys dlugo i bango ale juž dogejam ke meta.

Kana zaležynel tylko lendyr kaj da kher te polygirel ke jangil. Hem vård boende- kher terne čhajenge odphirado sys pe wiosna 2012. Daywes jone tryn dumasa phenen,

– Jame spelnindziam jamaro maženio kaj nawet jame moginas te lel udzialo i te pomoginel ternege kaj te moginen pes te dzwigninen peskre phare hwilendyr kaj isy len pe sodywes.

Domino Kai


The Forum of European Roma Young People, FERYP

Te Szwecko psetlumacenio kharelpes da interinacionalno organi-zaćia Europeisko Forum Terne Romenge. Te majo 1995 za aran-zyndle pierso spulno wykstaucenio terne romanenge aktywys-tenge i liderenge tytuosa ”stanowisko dadywes i te przyszloščakre perespektywy terne romendy i podruznunenge te Europa”. Ini-ciatywy jawne radaty Europeiskaty i wykstaucienio isys te ramy Eueopeiske ternengrypampania przed raśizmo, nielubiana obca i intolerancia, Sare inna, sare ruwna.

Dawa isys pocontko kaj te kerel jek permanentno organizacia kaj te podhadel terne romengro gloso te celo Europa. Posli dowa isys ruzna seminari aranzowana te ruzna thema wkolo pytani kaj totycynel terne romen.

So isy feryp?

FERYP chia zapocontkowano najpierf jako na formalno sec te 1997. Kedy dzalalnosc pes stabilizindza chija zareistrowano te 2002 te Strasbourg jako Europakro romano ternengro zwionsko.

Terne roma ružne themendy duskutynen pytani pal przyszlość.


FERYP: zadanio isy kaj

• tedelterneromengesparciotelengroosobistorozwojoiterosezynel lengro rozeznianio kaj pes te za angazynen pes spole-censtwoske pytanienca

• wzmocninellengroromanoidentytet

• tezbariakirelpeskrowloncenioterneromengelokalnie,regio-nalnie, nacionalno i internacionalno poziomo

• rurznorodnoščinegatywnapodstawyprzedromendy

FERYP zahencinen tes ternen kaj aktywie te len udzaly te decy-ziakre-procesy te celo kaj te integrynel romane pytani te ternen-grypolityka te Europa.

FERYP aranzynel soberš ruzna wykstauceni kaj ucesniki isy glenboko zakozeniona wiedzasa jako psedstawiceli pytanienca kaj isy aktualna terne romenge. Podcas wykstaucenio zawionzy-nen kontakty te ruzne themenca,kaj terne moginen te zryšol i te-lel udzalo te lenro doswadcenio syr jone planinen tekerel korkore prosekty.

Syr tu san zacekawiono do wykstauceniosty to mogines te wd-zal pe strona www.feryp.org i te dykhel organizaciakro kalendazo i te styrdel blankety te zglosenio i aktualna wykstauceni i semina.

Domino Kai

I en demokrati är det viktigt att alla får göra sina röster hörda, detta är en grundläggande demokratisk rättighet. Staten och samhället måste kunna arbeta tillsammans på ett bra och ömsesidigt sätt. Därför har sedan länge grupper i samhället organiserat sig för att kunna föra sin talan och tillsammans forma det som brukar beskrivas som det civila samhället.

Med begreppet det civila samhället menas alla de föreningar, organisationer och sällskap som enskilda personer kan ta del i. Om man som enskild individ vill bli en del av det civila samhället kan man gå med i en förening. Om man brinner för en viss fråga och vill engagera sig mer i den, så är föreningslivet ett bra alternativ. Det som görs inom föreningar kan se ut på olika sätt. När föreningen bildas beslutas vilka regler som ska gälla för föreningens sätt att arbeta. Dessa regler skrivs ner i ett dokument som blir föreningens stadgar. Medlemmarna i en förening bör känna till föreningens stadgar och ställa upp på dem. Hur föreningen kan göra ändringar i sina stadgar ska finnas reglerat i stadgarna.

Ideella föreningar måste inte registrera sig, men det är aktuellt om föreningen vill öppna ett bankkonto, söka bidrag från kommunen eller fonder. Registrerar sig gör föreningen vid Skatteverket och då ska man bland annat skicka med föreningens stadgar. (Kolla gärna med Skatteverket vilka handlingar de kräver för er förening!) Vid registreringen får föreningen ett organisationsnummer.

StadgarStadgar är indelade i paragrafer och punkter. Stadgar för olika föreningar kan se olika ut. I många föreningar och i många romska föreningar brukar följande punkter vara viktiga:

•Vadföreningenheter.

•Varföreningenharsinhemort.

•Vilkamålochvilketsyfteföreningenhar.

•Omdenverksamhetsomföreningenbedriverharspeciellaregler.Omexempelvis missbruk av olika slag inte är tillåtet under föreningens aktiviteter, bör detta finnas med i stadgarna.

•Vilkareglersomgällerförattblimedlemiföreningenochvadsomgälleromnågon ska bli utesluten.


Vår förening


• Vilkareglersomfinnskringmedlemsavgiftochhurmanskahanteramedlemsregistret (om man ska dela ut det till andra eller inte).

• Föreningensräkenskapsår(Vanligtäratthakalenderår:1januari–31december).

• Vilkareglersomfinnsförhurstyrelsen,revisorerochsuppleanterskaväljasoch hur många de ska vara. Här kan även finnas uppgifter om styrelsens fördelning mellan exempelvis könen. En valberedning fyller en viktig funktion, särskilt om det finns många kandidater till styrelsen.

• Vilkareglersomfinnsförhurstyrelsenskaarbetaochvilkauppgifterdeskautföra.

• Vem/vilkaiföreningensomärfirmatecknare(harrättattgörautbetalningar).

• Närårsmötetskahållasochhurmankallartillextraårsmötenomdetfinnssådant behov. Här ska det finnas uppgifter om när mötet ska hållas, när kallelsen ska skickas ut till medlemmarna och vilka frågor som ska tas upp under mötet.

• Vilkareglersomfinnsomrösträttunderårsmötetochhurolikasortsbeslutska fattas.

• Vilkareglersomgällerföranvändningavfullmaktiolikafrågor.

• Vilkareglersomgällervidändringariföreningensstadgar.

• Vilkareglersomgällerförhurdetillgångarsomfinnskvarskaanvändasomföreningen ska sluta bedriva sitt arbete.

Att skriva stadgar för en förening kan vara svårt, men det behöver det inte nöd-vändigtvis vara. Allt hänger på hur detaljerad man vill att stadgarna i föreningen ska vara. Mera detaljer betyder att man måste tänka igenom de regler som skrivs i stadgarna mer noggrant, men det innebär också att arbetet i föreningen blir lätt-are, då man ofta kan lösa olika konflikter och situationer genom att använda sig av de regler som finns i stadgarna. Oftast är det inte bara en person som skriver stadgarna utan en grupp som sitter och tänker igenom olika situationer och regler för hur man kan lösa olika situationer.

Man kan vara engagerad i föreningar på olika sätt. Mycket styrs av hur mycket tid man kan ägna åt föreningen. Vissa medlemmar kommer till ett fåtal aktiviteter som intresserar dem, medan andra är villiga att aktivt hjälpa till med att arrangera olika aktiviteter. När aktiviteter arrangeras finns det alltid något man kan göra för att hjälpa till. Detta är även ett bra sätt att lära känna andra medlemmar i föreningen.

StyrelsenDet är styrelsen som har det övergripande ansvaret för administrationen, ekonomin och verksamheten i föreningen. Det är styrelsens ansvar att se till att de beslut som tagits i föreningen efterföljs och att föreningens stadgar följs. Detta

betyder inte att det är styrelsen som bestämmer, utan styrelsen ska ta beslut som representerar medlemmarnas och föreningens intressen.

Under årsmötet väljs vilka medlemmar som ska sitta i styrelsen. Detta görs genom att medlemmarna röstar på olika personer. En valberedning kan ha tagit fram en lista med namn på möjliga kandidater till styrelseuppdrag. I föreningens stadgar står det hur många ledamöter och suppleanter som ska finnas i styrelsen.

Suppleanterna En suppleant är ersättare för en styrelsemedlem som inte kan vara med under ett möte. Även suppleanter röstas fram under årsmötet av medlemmarna. Det är viktigt att de får all information från övriga styrelsemedlemmar och genom mötesprotokollen. Detta för att de ska kunna vara insatta i de frågor som är viktiga och som styrelsen arbetar med. De personer som är suppleanter har endast rösträtt om den ordinarie styrelsemedlemmen inte är med under ett möte, men de har självklart rätt att få vara med under alla styrelsemöten om de vill och därför är det viktigt att de får kallelse till styrelsemöten.

Det konstituerande mötet Den nya styrelsen träffas under ett konstituerande möte strax efter årsmötet. Under detta möte bestäms vilka personer som ska vara ansvariga för vad. Det är viktigt att den gamla styrelsen lämnar över relevant information och dokumentation till den nya styrelsen så att inget faller mellan stolarna. Oftast byter man inte ut hela styrelsen på en gång, utan det är bara några styrelsemedlemmar som byts ut. Under konstituerande mötet bör tas upp:

•Huroftaochnärstyrelsenskahamöten. Dettakanvariera,vissastyrelserträffas3–4 gånger per år, andra styrel

ser träffas en gång i månaden. Hur ofta man träffas beror på hur mycket verksamhet föreningen har. Föreningen kan ha lite verksamhet under vissa perioder och behöver därför inte träffas så ofta under dessa perioder, men om föreningen har mycket verksamhet under andra perioder betyder det att styrelsen behöver träffas oftare.

•Hurmanskafördelaarbetsuppgifterna.Vemskagöravadistyrelsen? Det är viktigt att alla har klart för sig vem som ska utföra olika uppgifter, då

kan man undvika framtida konflikter. Man kan gärna ha två eller flera som arbetar med en uppgift, detta gör att arbetet blir trevligare och att man har möjlighet att bolla förslag med varandra. Glöm inte att man gärna kan involvera även medlemmar utanför styrelsen i olika uppgifter.

Protokoll Styrelsen ansvarar för att det som beslutas under mötet dokumenteras i ett skrivet protokoll (beslutsprotokoll). Detta är viktigt så att man ska kunna gå tillbaka och se vad som har tagits upp tidigare i föreningen och även så att andra i föreningen kan ta del av vad som händer i föreningen. I vissa föreningar brukar man även skriva ner/sammanfatta vad som tagits upp, även om detta (ännu) inte lett till beslut (diskussionsprotokoll).



Mötessekreterare och justerareUnder formella möten väljs vanligtvis en sekreterare och en/två justerare. Sekreterarens huvuduppgift under mötet är att föra anteckningar om sådant som tas upp och som är viktigt och vilka beslut som tagits och sedan sammanfatta detta i ett mötesprotokoll. Justerarnas uppgift är att kontrollera att all viktig information har kommit med i protokollet och att sekreteraren inte missuppfattat något. Protokoll ska även innehålla:

– Vad föreningen heter och vad det är för slags möte som hålls

– Tid, datum och var mötet har hållits

– Vilka personer som varit med under mötet

– En lista på eventuella bilagor (t.ex. olika beslutsunderlag)

Bokföring Alla föreningar måste dokumentera alla ekonomiska transaktioner. Därför måste en förening ha en kassör som sköter ekonomin i föreningen i enlighet med bokföringslagen. När föreningar har styrelsemöten är det kassörens uppgift att informera styrelsen om hur föreningens ekonomi ser ut. Det är viktigt att veta vad föreningens pengar används till. Därför ska alla kvitton sparas i en pärm i form av verifikationer.

En verifikation kan se ut på olika sätt, oftast är det ett inköpskvitto som man klistrar på ett blankt papper. Verifikationen kan vara alltifrån ett parkeringskvitto till en faktura från ett företag. För de transaktioner som gjorts från föreningens bank, plus eller postgirokonto ska det även finnas en avi från banken/girot som bevis för att transaktionen verkligen har skett. Denna ska sitta tillsammans med originalfakturan.

Om en person blir medlem i en förening ska han eller hon betala en medlemsavgift. Om den betalas kontant är det kassörens uppgift att se till att pengarna hamnar i handkassan. För att lättare hålla ordning på vilka medlemmar som har betalt avgiften kan man skriva namnet på vem betalningen avser på verifikationen. Namn och information om den som har betalt måste sedan läggas till i ett medlemsregister.

I slutet av året ska kassören skriva ett kassaintyg om hur mycket pengar det ligger i handkassan, den summan ska stämma med bokföringen. Samma sak gäller plus och bankgiro och banktillgodohavanden. Även här ska siffrorna stämma överens med bokföringen. Om siffrorna inte stämmer, kan det bero på två saker:

1. Det har blivit ett misstag i bokföringen. Det innebär att man måste gå igenom hela bokföringen tills man hittar felet och rättar till det. Det kan vara att man glömt att föra in en verifikation eller att den är felaktig bokförd.

2. Att det fattas pengar som måste återbetalas.

Ekonomisk berättelse Föreningen skriver en ekonomisk berättelse som presenteras under årsmötet. Alla uppgifter som finns här ska stämma överens med de uppgifter som finns i bokföringen. Det ska vara en korrekt redovisning av hur föreningens pengar har använts under verksamhetsåret.

Kassören En kassör har många olika uppgifter. Många av dessa uppgifter gör kassören i samarbete med andra i styrelsen. Men det är kassören som bär det största ansvaret för föreningens ekonomi. Kassören ska:

• Tahandommedlemsavgiftenochsetillattinformationomdettahamnariettmedlemsregister.

• Setillattdetfinnsettregisteröverföreningensägodelar.

• Skötaut-ochinbetalningarsomrörföreningensverksamhet.

• Skötautbetalningaveventuellalöner,skattermm.

• Skötabokföringen.

• Skrivaekonomiskaunderlagtillbidragsgivaresamtenekonomiskberättelsetill årsmötet.

• Gebudgetförslagochundersökaomdetfinnspengarförattgenomföramedlemmarnas förslag.

• Geinformationtillföreningensrevisor.

• Geinformationtillmedlemmarnaomdetbehövs.

I större föreningar finns det ofta en anställd ekonomiansvarig som sköter det mesta av kassörens uppgifter. Om så är fallet, är det viktigt att kassören har en bra inblick i vad den ekonomiansvarige gör.

Att vara kassör i en förening är ett krävande arbete. Den tid som behövs för att vara kassör varierar beroende på hur mycket verksamhet föreningen har. När det är mycket som händer inom föreningen är det många in och ut betalningar som görs, vilket betyder att kassören har ett större arbete, men när föreningens verksamhet minskar, minskar även kassörens arbete. Det är inte ett krav, men det är bra om kassören har kunskap i och erfarenhet av bokföring. Det är även bra om kassören lär andra i föreningen hur man utför bokföring, detta gör att andra i föreningen senare kan arbeta som kassör i föreningen om den sittande kassören skulle vilja lämna över sin plats eller om någon annan blir inröstad som kassör.

Revisorn Alla föreningar måste ha en revisor. Detta krav ställs ofta av olika bidragsgivare. Revisorns uppgifter är att kontrollera att styrelsen utför sitt arbete på ett bra



sätt och att det som står i redovisningen är sant. Detta görs genom en förvaltningsrevision och en ekonomisk revision.

Revision ska i första hand kontrollera det arbete som kassören har gjort. Revisorn ska kontrollera att den ekonomiska redovisning kassören sammanställer stämmer och att allt i bokföringen är i sin ordning enligt ”god redovisningssed”. Det kallas för ekonomisk revision.

Revisorn ska även utföra en förvaltningsrevision. Denna revision ska kontrollera att föreningens stadgar har efterföljs och att all verksamhet har gjorts i föreningens intresse och inom ramen för föreningens syfte.

Det som revisorn har kommit fram till genom sin undersökning meddelas till medlemmarna under årsmötet i en revisionsberättelse. Att vara revisor är ett uppdrag man får från föreningens medlemmar. För att vara en god revisor är det viktigt att man har bra kunskaper i föreningsteknik, i föreningens arbete och mycket bra kunskaper i bokföring och redovisning. Ibland kan föreningar ha professionella revisorer eller anlita en revisionsbyrå.

Budget Till varje aktivitet måste man ha en budget där man beräknar kostnaderna för alla delar i aktiviteten och även varifrån föreningen ska få pengar för att täcka de kostnaderna.

När föreningen har flera aktiviteter är det viktigt att kunna lägga ihop alla budgetar för aktiviteterna och projekten för att skapa en verksamhetsbudget där alla kostnader och intäkter är medräknade. Det är viktigt att budgeten är balanserad, det betyder att alla kostnader och alla intäkter är desamma. Om kostnaderna är högre än intäkterna betyder det att föreningen måste hitta något sätt att betala sina skulder, vilket kan vara svårt. En förening kan ha många olika inkomster, men den mest säkra av dem är medlemsavgiften. Det är under årsmötet som det bestäms hur stor den ska vara. Det finns även andra sätt för en förening att få inkomster:

– Inträde till olika aktiviteter: Om man har ett evenemang kan man ta en slant i inträde t.ex. 50 kr för medlemmar och 100 kr för ickemedlemmar eller liknande (detta är även ett bra sätt att få flera medlemmar).

– Sälja mackor, te, kaffe, mm. vid olika aktiviteter.

– Försäljning av lotter

– Insamlingar

– Hitta sponsorer. Det kan vara ett företag som vill synas under en aktivitet i parken eller liknande.

I samband med att man tar in olika inkomster till föreningen, ska man vara uppmärksam på vilka skatteregler som gäller för föreningar och försäljning av olika varor och tjänster. Skatteverket är duktigt på att dela med sig av sådan information. Ring gärna och ställ frågor, det är annars lätt att göra fel! Det finns många sätt för en förening att få in pengar, men det betyder att

föreningsmedlemmarna måste vara engagerade. Det finns möjligheter att söka bidrag från kommunen, myndigheter, stiftelser mm. Föreningen kan då söka pengar till olika projekt eller olika verksamheter som sker inom föreningen, men ofta krävs det att föreningen har varit aktiv i något år.

AnsvarsfrihetFöreningens revisor ska kontrollera styrelsens arbete och under årsmötet komma in med en ekonomisk berättelse där han/hon intygar att styrelsen har använt föreningens pengar på ett bra sätt, att bokföringen är gjort enligt god redovisningssed och att föreningens pengar har använts till det de är avsedda för. Revisorn ska även presentera en revisionsberättelse där revisorn intygar att styrelsen har arbetat på ett bra sätt och i enlighet med föreningens stadgar. Revisorn bör även se till att det som står i föreningens verksamhetsberättelse stämmer. Om allt stämmer och revisorn inte finner några fel, ska han/hon föreslå att medlemmarna beviljar styrelsen ansvarsfrihet.

Föreningens styrelsemedlemmar har ett stort ansvar gentemot föreningens medlemmar och föreningens verksamhet. Enligt lagen är det styrelsen i en förening som har ansvar för allt som rör föreningen. Om något fel förekommer, är det personerna i styrelsen som ansvarar för det.

När styrelsen och revisorn har presenterat det som styrelsen har gjort under året och hur man har förvaltat föreningens medel, kommer en punkt på dagordningen som handlar om att styrelsen formellt ber medlemmarna om ansvarsfrihet. Det innebär att medlemmarna godkänner styrelsens arbete. Under mötet kan medlemmarna som närvarar under mötet ställa olika frågor till styrelsen. Ibland kan medlemmarna rikta kritik mot styrelsen. Efter att detta har diskuterats klart beslutar medlemmarna om styrelsen ska få ansvarsfrihet eller inte. Om de inte får det, måste styrelsen få reda på vad de har gjort för fel och vad de kan göra för att förbättra sitt arbete. Det är viktigt att detta kommer med i det protokoll som skrivs under mötet.


Kommuner och andra organisationer brukar kräva att det är en förening och inte en enskild person som står bakom en ansökan om bidrag till en aktivitet eller mer varaktig verksamhet. Helst ska föreningen funnits i minst ett par år.


Föreningar vill ofta arrangera olika aktiviteter för sina medlemmar. Aktiviteter och verksamhet kostar oftast pengar. Även om det finns goda människor som ställer upp och hjälper till gratis, finns det oftast andra kostnader som måste betalas.

Föreningar kan därför söka medel (pengar) från olika bidragsgivare t.ex. kommunen, statliga institutioner eller fonder för att finansiera sina aktiviteter. Det finns vissa bidragsgivare som ger ett så kallat verksamhetsstöd, vilket betyder att man söker pengar för föreningens återkommande verksamhet. Tyvärr är det ganska svårt att få ett verksamhetsstöd, något som ställer stora krav på föreningens organisation och återkommande verksamhet och därför söker många föreningar projektbidrag för att genomföra olika aktiviteter.

Olika bidragsgivare ger medel för olika typer av projekt. Man bör alltid titta på bidragsgivarens hemsida och höra sig för om vilken slags projekt de stödjer. Kulturförvaltningen i Stockholm stödjer till exempel projekt som har anknytning till kulturfrågor och som utförs i Stockholms kommun. Ungdomsstyrelsen stödjer projekt som gäller ungdomar och dessa projekt ska ha ”riksintresse” osv.

För att få medel för ett projekt ska man lämna in en skriftlig ansökan hos bidragsgivaren. När detta kan ske brukar framgå av bidragsgivarens hemsida, där det även brukar stå vilka krav som ställs och hur mycket pengar det går att söka. Ibland brukar bidragsgivare även annonsera i dagstidningar.

En ansökan innehåller en beskrivning av projektet. Bidragsgivare brukar ofta ha sina egna ansökningsformulär som finns att ladda ner på Internet. Olika ansökningsformulär har olika rubriker som ska fyllas in beroende på vad bidraget ska användas till och vilka krav som ställs av bidragsgivarna på projektet och på organisationen som söker projektet.

• Bakgrund: Varför vill ni utföra projektet? Här brukar man beskriva vilket problem som man vill arbeta med i projektet. I

ansökan ska man förklara varför föreningen vill arbeta med en viss fråga.

Projektansökan

Ett projekt är en tillfällig verksamhet eller en sammansättning av olika aktiviteter som utförs under en avgränsad tid. Med andra ord, ett projekt ska ha en början och ett slut. Hur långa projekt får/bör vara beror helt på, vad det är för slags projekt och hur reglerna från bidragsgivarna ser ut. Oftast brukar projekttiden vara från ett par månader upp till tre år.

• Syfte: Vad vill ni åstadkomma med projektet? Här brukar man förklara vad man vill uppnå med projektet. Det problem som

tidigare har beskrivits försöker man nu lösa genom det projekt man söker pengar för, därför är syftet med projektet kopplat till bakgrunden. Med syfte menar man ofta vad projektet kan åstadkomma på längre sikt. Men man kan kanske inte uppnå allt på en begränsad tid. Därför pratar man ofta om projektmål. Projektmål är det som projektet ska uppnå när projektet är slut. Det kan behövas flera projekt och projektmål för att kunna uppnå ett syfte på lång sikt.

• Metod: Hur ska ni uppnå projektets mål? Här ska man beskriva vilka aktiviteter ni avser och hur ni har tänkt utföra

dem. Här kan man även förklara fördelen med att utföra projektet så som ni har tänkt det och inte på något annat sätt.

• Projektorganisation och samarbetspartners: Vem eller vilka ska utföra projektet?

Här ska man beskriva vem som ska utföra projektet eller olika aktiviteter i projektet. Ibland kan det vara personer i den egna föreningen, vilket går bra att göra, men ofta vill bidragsgivarna att man gör saker tillsammans med andra föreningar. Då kan en förening ansvara för vissa delar i ett projekt och en förening som ni samarbetar med ansvara för andra delar.

• Budget: Vad kostar det? Här ska man beskriva alla projektets kostnader. Ofta finns det redan rubriker

eller så kallade budgetlinjer som man kan fylla in samt några budgetlinjer som man själv kan hitta på.

Man skulle kunna förklara gången i ett projekt med följande lilla enkla exempel:

Projekt Födelsedagsfesten

• Bakgrund: Varför ska vi arrangera festen? – Jo, någon fyller år.

• Syfte/Mål: Vad vill vi uppnå med festen? – Vi vill att den personen som fyller år ska bli glad.

• Metod: Hur gör vi personen glad? – Genom att vi bjuder in olika personer, spelar lite musik och bjuder på god mat.

• Projektorganisation och samarbetspartners: Vem ska arrangera festen? – Föräldrarna tillsammans med syskonen.

• Budget: Vad kostar det? – Vi ska ha tårta, läsk, presenter och vi vet att allt kostar ex. 2150 kronor.

Att skriva en projektansökan är ganska komplicerat. Därför är det bra om man är flera inom föreningen som tänker igenom projektet och samarbetar kring formuleringen av ansökan. Då är man också fler som känner ansvar för genomförandet av projektet när det har beviljats pengar!



Pasywno albo aktywno? – So wykendes tu?

Kaj dawa isy adzia pharo kaj te zdonžynel pe lekcij pe čiro. Ad-nan isy spužniono pe lekcja pal teoria praw obywatelskih. Pale pes spužnindzia. Jof obiecyndzia peskre nauczyčeloske, Ulfos-ke, kaj jof dadywes jawela pe čiro, bo jof isy dadywes te zdel pal demokracja i dobrobyto dre Szwecja. Jof wnašča syr sztormo, prubinel te bešel pe peskro šteto i na ščhurdel uwaga syr Annak-ro zeszyto i telefono komurkowo, kaj isy paštlo pe lakry tyša, sperel pe phuv adzia glošno kaj sare šundle. Jof juž pžegapindzia pierwsze grupakro weyklado i jof isy te jawel jawir.

Ulf:-–So isy najwažnedyr dre demokracja? Karin, kaj zawše isy pracowito, odphenel pe pytani i ligirel

dzide dyskusi dre klasa phenel,– Dawa isy kaj sare manušen isy do sama prawy, kaj saren isy

možliwočš te wplywinel pe decyzja kaj dotyczynel len. Jamare prawy isy dre jamary konstucja. Odoi isy napisano kaj celo zor wydzial manušendyr i kaj parlamento isy manušegro pžedstawič-elo.

Ulf: – Parykiraw! Wlašnie, do konstytucja hroninel jamary demo-kracja dre Szwecja bo dawa isy spoleczenstwoskre zasady. Parla-mentoskry decyzja dotyczynel celo spoleczenstwo i pal dawa možna te phenel, kaj parlamento isy wažno czenšč dre Szwedzko demo-kracja. Isy tež jeszcze jek bardzo wažno aspekto syr rakiras pal demokracja. So dawa pe čačo znaczynel te dzidziol dre demokracja.

Me šuinaw syr čicza pes kerel dre klasa. Dawa isy mianowiče


adzia, kaj dre klasa isy warykicy uczni kaj sympatyzynen saweš polityczne partiasa kaj isy la zorale poglondy pal obcokrajowcen-dyr. Dre lengry polityka kamen te sykawel wady dre wielokultu-rowo spoleczenstwo. Me juž od poczontku dzinawys so Ulf kamel te phenel do pytaniosa! Poniewaž nikon pez nawyphenel to Ulf prubinel te wytlomaczynel, kaj jek do najpewnedyr znako pe demokracja isy kaj ružna mnejszošči narodowa isy len dosama prawy syr ke wienkszošč narodowo.

Terne roma pe krajowo konferencia te Uppsala.


Jek do konstytusjakro najwažnedyr prawo i zadanio isy kaj te hroninel mniejszošči narodowa. Syr jek pžyklado wspomnidzia jow pal Burma.

Kana me juž na wyrykirdziom i phučaw man,– So dowa znaczynel dre praktyka?

Ulf: – Mniejszošči narodowa, len oblel soš kaj pes kharel mniejs-zoščakry polityka kaj znaczynel te hroninel do mniejszošč i te wzmocninel legre možliwošči. Te jawel len wplywo i te urykiren peskry historia, čhib. Te rykirel dowa paš dzipen.

Me, Adnan: – Doleske kaj me naležnaw te jek mnejszošč naro-dowo czuinaw kaj myre možliwošči te wplywinel pe myry sytuac-ja isy bardzo tykne. Me nasom jeszcze Szwedzko obywatelo...

Anna pszereskirel mange i phenel kaj jeszcze kuty i jawena ma nge 1 8 b erš t o h očaž moginawa t e glosynel. Me, Adnan: – Adzia, ale man tež nani myro them. Me nadzinaw czy dawa isy sawoš senso te glosynel i te prubinel te wplywinel pe spoleczenstwo pelde dawa. Czuinaw adzia syr me te na-jawaw zaakceptowano dre da spoleczenstwo, dasawo sawo me som, telko mušinaw te odčhurdel myro identyteto kaj te ginaw man syr Szwedo, i to nadzinaw czy me man adzia wogule kidyš ginawa. Me mušinaw celo čiro te udowodninel kaj me tež som syr sare jawir. Isy tež nawet nauczyčeli kaj phučen, czy me som beštlo dre kapingo pal foro, albo kaj phenen tu nawydčhos syr ”zigenare”. Me som duredyr dyskriminowano pe ružna štety dre spoleczenstwo. Dawa šukar wydyčhol do mnieišošč narodowo dre polityka, ale dawa nadzialynel adzia.

Ulf: – Me haluwaw tyro rozumowanio, i dawa isy žalosno kaj duredyr isy dasawe sterotypy, poglondy pal romendyr, sawe jone isy i syr sy bešle. Wtedy isy dowa wažno kaj te udowodni-nel kaj wlašnie isy roma kaj pes dzinen te zahowinel, i piren tež te buča. Me namoginaw dawa tuke te kerel, tylko tu mušines, razem tyre manušenca. So na prubinesa te wplywinel pe spolec-zenstwo dre do kierunko kaj kames, to tež namoginesa te čhuwel wymagani pe s poleczenstwo ka j t e d ecydynen pe tyry k ožyšč. Me, Adnan: – Ale nani nikon kaj te rakirel pal mandyr, dre myro law. Nani žadna roma, jnarazie, kaj isy zaangažowana dre po-lityka, kaj te moginen te wplywinel pe baredyr instancji. Jame


Bare dywesa, festiwali, i podružy

7moginas te czytynel dre media pal ružne themengre dyploma-tendyr i politykendyr kaj kamen te poprawinel dzipnytko sytu-acja peskre manušenge, dre do them, i prubinen te wzmočninel relacja biznesowo do themesa. Ale so dawa dotyczynel romen, to jawen tylko dole kaj skenden mury i žebraki. To wtedy isy dasawo zamieszanio, rakiryben pal pžestempstwo, zorganizowana grupy i tak dalej. Dawa isy bardzo phares kaj zawsze te jawel pžešladowa-no pelde podlondy sawe sy pal romendyr i lengry sytuacja.

Ulf: – Adnan, beswzglendu syr sytuacja wydyčhol, kaž-de jekheske jamendyr, isy naiwažnedyr dre dzipen, kaj jame jamen korkore te na szkodynas. Jame mušinas, ad-zia syr phedziom gil, pes te starynel kaj te moginas te wp-lywinel i te j awes za interesowana pal jamary demokracja. 1. Dre Szwecja isy jamen, syr skoczydziam 18 berš to, prawo te

glošnel dre komuny i wojewuctwy:

• SojamesamzameldowanadrekomunaisamSzwedzka obywateli, albo sam obywateli dre sawoš unino- them Islandia albo Norwegia.

• Isypesobywatelosadresawošjawirthemniždolekajisys wspomniana gil i sanys zameldowano dre Szwecja pelde čonglošč pe tryn berš gil wybory.

2. Jame moginas te glosynel ke parlamento so sam Szwedzka obywateli, i so sam albo samys zameldowana dre Szwecja.

3. Te g lošnel m oginas ke Eurepeisko p arlamento syr j amen i sy:

• Szwedzkoobywatelstwoisamalbosamyszameldowana dre Szwecja.

• Samobywatelytesawošthemunijnoisamzameldowana dre Szwecja.

Adzia syr Adnan phedzia isy ”jek gloso” kaj ligirel jamaro glo-so dre Europa, mianowiče EU. Ale but nadzinen sawo isy celo uniasa i syr možna te wplywinel pe lengre decyzji. Dawa jawela tumaro zadanio kaj pes te dodzinen ke jawir kurko.

A kana isy čiro Adnan, kaj tu te keres tyro wyklado pal dobro-byto dre Szwecja, prosze bardzo!

Fatima Bergendahl


Bare dywesa, festiwali, i podružy

7


Gelem, gelem

Gelem, gelem lungone dromensamaladilem baxtale RomensaGelem, gelem lungone dromensamaladilem baxtale RomensaAi Romale, Ai ChavaleAi Romale, katar tumen avenle tserensa baxtale dromensa?Vi man sas ek bari familiyatai mudardya la e Kali LegiyaAi Romale, Ai ChavaleAven mansa sa lumnaike Romakai putraile le Romane dromaAke vryama, ushti Rom akanaame xutasa mishti kai kerasa!Ai Romale, Ai Chavale

Vart än min vandring mig pa jorden bärmöter jag lyckliga romer där.Vart än min vandring mig pa jorden bärmöter jag lyckliga romer där.Oh Romale, Oh mitt folk!Hur kom ni hit, oh, säg hur det gick tillmed era tält pa lyckliga vägar?Ack även jag har haft en stor familjmen den försvann i utrotningsläger.Oh Romale, Oh mitt folk!Kom alla romer, nu framåt vi gårvägen till framtiden vidöppen står.Kom alla romer nu i samlad gruppnu är det dags, nu reser vi oss upp!Oh Romale, Oh mitt folk

Žarko Jovanović

Bare dywesa,festiwali,i podružy 135

Internacjonalno Romano dywes 8 april dre Vänersborg

So berš, jame roma, skendas jamen dre Vänersborg kaj te obdzias internacjonalno romano dywes, 8 kwietnia. Jame nauczyčeli dre romani čhib, kaj isy men dialekto arli, keras do dywes.

Dawa berš jawne, syr zawsze, but manuša. Maškir lendy roma-no radio, čhaworengre dada szkolakro rektoro i sare razem obdzi-asys. Programo isys men pszedstawieni, czytynenys opowiadani, uczni khelenys, bagenys i kerdle tykne pszedstawieni.

Do čhawore kaj phiren te pžedszkolo to jone khelenys te peskre šukar fliki. Do baredyr čhawore isys ryde te stroji ludowa (dimje šalvare). Jone khelenys razem warekycy čhawenca tradycionalno kheliben ke romane gila. Me dzinaw kaj but dada isy zadowolo-na kaj jame rykiras jamare tradycji i mekhas kaj i bare i tykne čhawore te khelen razem. Dawa isy bardzo wažno i zahencajonco jamare romane ucznienge te wystempinen i te sykawen peskry kultura, peskry čhib i peskre tradycji.

Jame wystempinas dre ružna pžedstawieni. Dawa kaj isys naj butedyr zabawno da berš to isys kaj zaprezentydziam ružna dyjalekty phure jaguslawiatyr. Jame kaj sam lengre nauczyčeli to jame sam bardzo dumna jamre uczniendyr, kaj kamen te ryki-

Khelibnytko pszectawienio pe internacionalno romano dywes te Vänersborg.


rel peskry kultura i tradycja. Me kamdziomby te parykirel sare dadenge i sare goščenge kaj jawen te obdzial jamenca jamaro internacjonalno dywes.

Dawa jame adzia sykawas, pelde jamary manifestacja i jamary společnošč, jamary wspulnota pe celo sweto. Jame tež kamas te sykawe kaj jamen isy jamaro nacjonalno dywes. Dre Vänersborg isy jamen kajš 100 uczni kaj rakiren romanes pe peskry čhib. Adaj, pe jamaro obšaro, isy beštle but roma. Pszewažne jamare uczni isy phure juguslawjatyr.

Fatima Miftar

Internacionalno romano dywes obdzian pe śtety,dawa zdiecio isy Malmosty.Pe uroczysztość jawen roma ružne grupendy ,soberś isy baredyr.


Pamjenčowo pomniko dre Berlin pal romane ofjarendyr

24 paždzierniko 2012 odslonindle pamjenčowo pomniko dre Berlin dedykowano, phaše miljonoske, romenge i cynty kaj mene dre jawir wojna. Pamjenčowo znako isy kerdlo syr jek okronglo, tykni pani, pe barypen 15 metry dre diametro. Dre maškiral dre do pani isy trynekantytko platforma. Pomniko isy maškry rukha dre Tiergarten park, nadur sasytke parlomentostyr (Reichstag). Zgeja ponat 20 berš zanim kerdle pamjenčowo pomniko pel do romendy kaj našadzine dre jawir wojna šwiatowo.

But manuša zalenys pes dalesa kaj te čhuwel do pomniko i pes nasity zgodzienys, pal dawa adzia hara zgieja.

Angela Merkel odčhakirdzia pamjenčowo pomniko. Dawa isy wažno mange kaj isy jamen kultura dre pamieč. Každo generacja mušinel pes te skonfrontynel peskre historia. Každe jekeskro loso jamen wzruszynel, a man wypelninel žalosa i ladziasa, ophenelys joj dre peskro pžemuwienio.

I joj pes pszydzindzia kaj, Sasy i Europa, čhyja lenge but kaj ke-rel kaj te poporawinel romengry sytuacja. Jek ruža so dywes isy čhudy pe do trynekantytko platforma, kaj isy terdy dre maškiral pe do pani pe kalo tlo. Do pomniko zaprojektyndzia čhindytko artysta Dani Karavan.

Wierszo ”Auschwitz” – načhindzia Italiansko – romano poeta Santino Spinelli, čhija wyžežbiono pe ryk. Do zabystyrdy masa-kra nareszče dorešča peskro šteto te sasytka historyczna zapisy. Dawa isys bare ulgasa i lawenca ”nareszče” kaj, dole kaj pszedzid-zine i lengre semency, phendle syr odčhakirde do pomniko.

Jame das jamenge pytanio czy jame moginasam jeszcze soš dasawo te pszedzidziol, kaj jawir thema te dzian dre do sama šla-dy i te pszydzinen pes ke sawy kšywda jone kerde romenge, i kaj odline lenge prawy manušitka pe sare plany, te jawir wojna.

Domino Kai


27 stycznia isys wspomnienio wojenne ofjarenge

27 stycznia, raktle pes manuša cele swetostyr, i kerdle beršytko demonstracja pe internacjonalno wspomnienio manušenge kaj našadzine dre wojna, do samo data kaj obozo koncentracyjno dre Auschwitz čhija owolniono 1945.

Wspomnienio 27 stycznia pszerypryrel jamenge sarenge kaj soš dasawo syr wojna, pe čhindendyr i romendyr i jawire manušen-dyr, na moginel pes te powtužynel. Pe do samo čiro ščhuwen holdo sare manušenge i grupenge i walczynen pe ružna sposoby kaj te na jawel dyskryminacja, pžešladowanio, nietolerancja, kse-nofobia i rašizmo pe sweto.

Saren jamen isy odpowiedzialnošč kaj pe sare sposoby, pe sawe tylko moginas, te zapobieginas dasawe niesprawiedliwošči. 50 berš pošli uwolnienio obdzianys wspomnieni wojnaty adzia pierwszo molo i od 1999 isy 27 stycznia nacjonalno pamjenčakro dywes ke jame dre Szwecja. Dre 2005 berš oglošindzia FN dawa dywes jako internacjonalno pamjenčowo dywes.

Domino Kai

Boken Om detta må ni berätta har sammanställts av regeringskansliet och kan betsällas gratis från natur och kultur.


Tradypnytke romengro festiwalo

Romano filmowo festiwalo. Sawe isy tut maženi? I syr te keres kaj te jawen dzide? Czy tut kedyš zastanowindzian? Adaj tumenge op-henawa kuty pal myro maženio, syr walczynawys nawet syr dowa mogindzia te po phadziol.

Soske sykawel branža filmowo romen hyrja rygatyr? Soske adzia keren? Soske na reaginen butedyr roma i gadzie pe dawa? Dawa isys dale pytani kaj man gnembinenys, juž od 1990 beršestyr, i dowa barjolys coras butedyr dre mandyr.

Syr peskre dalese te poradziynel? Sawe dromenca tžeba te dzial, kaj te wplywinel i te sykawel čačuno obliczo i wiedza. Pelde sawošč čiro myšlinawys i doreščom idea syr te zorganizynaw romano fil-mowo festiwalo.

Somys terno i lačhe ideasa, ale na isys man žadno pojenčo syr dawa pes kerel. Konesa somys pes te skontaktynel? Karyk somys te lel filmy i lowe pe dawa? Myšli krenčinenys pes te okolo. Wkoncu, zacznindziom te rodel začekawione ternen i dorosle manušen, kaj te začhuwen zwionsko manca, roma i gadzie. Haliom kaj man, jako prywatne manušes, na isys žadno šansa kaj te keraw filmowo fes-tiwalo. To začhudziam zwionsko. I kerdziam tymczasowo zažondo i samys bardzo zadowolna dalestyr, kana nareszče zaczninasam.

I pal naharga, kerdziam pierwszo jamaro informacjno spotka-nio. Doj ophendziom myre myšli i soske me da saro zacznindziom. Dykčom kaj isy jamen bare možliwošči kaj te wyplywinel, kaj te jawen manuša šwiadoma, te rospoczninel reflekcja i rakiryben, ale tež te jawel žrudlo wiedzatyr miendzy innymi szkolenge.

Pošli sawošč čiro, warkicy zwionskostyr manuša odgene. Niek-tura gine pe studi, niektura ke buča. Myro maženio pes rozmarelys. So som kana te kerel? Dakicy čiro so me pe dawa stračindziom. Na isys man jawir wyjščo. Zacznindziom pale te rodel jawiren ma-nušen. Idea pal romano filmowo festiwalo isys za lačhi kaj adzia te mekhaw.

Tžeba isys te walczynel pal peskro, bo me pe mandyr ginawys, kaj dawa kerawa. Do čirostyr syr doreščom do idea pe romano filmowo festiwalo, dowa sys dre 1997, ke do čiro kaj kerdziom, dre


2011 ftedy isys premiera, zgeja mange 14 berš ale myro maženio pes spelnindzia bo pe lesty ginawys. Jame kerasam jamaro tryto ruho-mo filmowo festiwalo dre Gävle pe wiosna 2013, do duj janglatune kerdziam te Stockholmo.

Jame kamdziamby te odwiedzinel butedyr forja dre pžyszlošč dre Szwecja jamare internacjonalne romane filmowe festiwalosa.

Sawo isy celo dre Szwecja internacjonalne romane filmowe fes-tiwalosa?

• Peldedofestiwalokamaskajtesykawelromengrodzipenidošwiadczenio cele swetostyr. Jame kamas te hadel filmy, kaj te jawen widoczna romengre opowiešči, romengro dzipen i lengro došwiadczenio.

• Iadziakamelzwionskotepomoginel,tesykawelnewoobliczokaj jeszcze naisys sykado dre Szwecja. Kamas te sykawel bar-waledyr i zrožnicowano kultura. Syr dzial do festywalo, to jame dyskutynas opowiešči sawe isy widoczna, pe koneskre warunki filmy isy kerdle i sawe isy wygmagani kaj do filmo te napszeligi-ren rašistowska stereotypy pal romendyr.

• Najbaredyrcelojamarefestiwalosaisykajpalkaždofilmoterakirel publikasa. Sykawas 2–3 pžyklady filmendyr kaj filmowcy wykenden, kaj pe ružna sposoby sykawen rašistowska stereo-typy pal romendy. Jame czensto poruwninas blendno wizja kaj sykawen dre niektura filmy pal romendyr.

• Toftedyisymožliwoščkepytani.Dawasposobokajjamewy-kendyjam, kaj adzia te keras, sykadzias pes kaj isys baro sukceso i pomoginel te jawel baredyr zrozumnienio romenge i lengre ružna sposobenge pe dzipen. šunasys ružna komentažy adzia syr

”O me nadzinawys” albo ”Me myšlinawys inaczej”. I but pozytywna komentažy i zahenceni te keras duredyr.

Dawa isy myro i jamro sposobo te pomoginel kaj te halon pe manuša maškir pestyr. Nadziejasa kaj te jawela baredyr tolerancja i te najawen manušen pžesondy. Tu kaj dawa czytynes moginesa te kerel bare czyny dre prawo manušitko i pelde tyro korkoreskro zobowionzanio. Jaw pewno te tutyr!

Namek kaj tut te zmaren negatywna komentažy! Rykir tyro maženio kaj te jawel dzido.

Dyk tyro celo pe horyzonto i tu dowa so kames te ošongninel, ošongninesa.

Domino Kai

I och med att fler länder söker medlemskap i Europeiska Unionen (EU) växer också behovet av att ändra olika krav och lagar för att främja mer rörlighet. Målet med EU är bland annat att medborgare ska ha större möjlighet att söka sig utanför det egna landet för att få arbete eller för att studera. Olika länder har olika bestämmelser för vilka identitetshandlingar som ska visas vid inresa.

Texten nedan innehåller vägledning om viktiga idhandlingar och om hur man går till väga vid ansökningen av pass och IDkort. Mer information får du på www.polisen.se/service/.

Skillnaden mellan pass, nationellt id-kort, körkort och annat id-kortOm du är svensk medborgare och åker utomlands behöver du pass, eller inom Schengenområdet* ett nationellt idkort. Inom Sverige kan du legitimera dig med pass, nationellt idkort eller körkort som utfärdas av Transportstyrelsen, eller ett idkort som utfärdas av Skatteverket eller någon bank.

Vid ansökning om svenskt pass och nationellt idkort gäller det först och främst att man ska vara svensk medborgare. Ansökan ska göras personligen på polisstationen. Man behöver inte ha foto med sig utan man blir fotograferad på polisstationen. Det är för att kvaliteten på fotot ska bli bra och utesluter att en person använder sig av någon annans foto i syfte att skaffa sig ett pass på olaglig väg. Det är viktigt att man vid ansökan kan styrka sin identitet med ett svenskt pass, nationellt idkort, med svenskt körkort eller giltigt idkort utfärdat av Skatteverket eller bank.

Lättare att resa utan pass i Europa


*SchengenländerNu går det att resa genom större delen av Europa utan pass framför allt i de länder som ingår i Schengenavtalet. Dessa länder är förutom Sverige, Belgien, Danmark, Estland, Finland, Frankrike, Grekland, Island, Italien, Lettland, Litauen, Luxemburg, Malta, Nederländerna, Norge, Portugal, Polen, Schweiz, Slovakien, Slovenien, Spanien, Tjeckien, Tyskland och Österrike. Även om man inte behöver visa pass vid inresa i dessa länder behöver man fortfarande kunna visa sitt medborgarskap. Svenskt körkort säger inget om medborgarskapet (detta kommer att ändras). Det är värt att tänka på att den som reser med flyg ännu inte kan låta bli att ha med passet. Flera flygbolag kräver att passagerarna ska visa pass.

Om du saknar legitimation kan någon av nedanstående personer närvara vid ansökningstillfället och intyga din identitet och den personen måste visa godkänd legitimation: Make/maka, sambo (ni ska vara skrivna på samma adress), registrerad partner, förälder, mor eller farförälder, myndigt barn, myndigt syskon,vårdnadshavare.Särskildareglergällerförbarnunder18år.

Kostnad (2012)Pass 350kronorNationellt idkort 400 kronorProvisoriskt(tillfälligt)pass 980kronor

Du betalar vid ansökningstillfället. De flesta passexpeditioner tar emot betalkort.

LeveranstidNormalt levereras ett pass eller nationellt idkort inom fem arbetsdagar.

På passexpeditionenAnsökan om pass och nationellt idkort sker elektroniskt vid ansökningstillfället.

1. Du legitimerar dig med godkänd idhandling.

2. Ett digitalt foto av dig tas av passhandläggaren på passexpeditionen.

3.Fingeravtryckförpassettasgenomattdufårplaceradinapekfingrarpåenspeciell läsplatta som skannar av fingeravtrycken. Vid skador på pekfingrarna skannas ett av dina andra fingrar.

4. När foto och fingeravtryck godkänts får du: – Kontrollera dina uppgifter – Skriva din namnteckning på fotostationens signaturplatta

5. Du får se en bild av hur passet eller det nationella idkortet kommer att se ut när det är färdigt.

6.Dukanväljaattfåmeddelandeviasmsellere-postnärpassetoch/elleridkortet är klart.

7. Du kan välja på vilken passexpedition i Sverige du vill hämta ut ditt färdiga pass eller nationella idkort.

8.Avgiftenbetalas.

Giltighetstid• Passetochdetnationellaid-kortetgällerifemår.

• Passutfärdadeföre1oktober2005ärgiltigaitioår–ompersonenvarminst18årnärpassetutfärdades.

Provisoriskt (tillfälligt) passDet kan hända att man glömmer eller förlorar passet när man ska checka in inför en resa. Då är det skönt att veta att om man behöver ett pass omedelbart kan ett provisoriskt pass utfärdas.



• Ettprovisorisktpassutfärdasendastförenresasomärnäraförestående.

• Dumåstevetahurlängepassetskavaragiltigtochomlandetduskabesökagodtar svenskt provisoriskt pass. Uppgifter om detta får du lättast genom att kontakta respektive ambassad eller resebyrå.

• Förbarnunder18årkrävsattenvårdnadshavareärnärvarandevidansökningstillfället.

Ett provisoriskt pass utfärdas och lämnas ut direkt vid ansökan och gäller för en specifik resa och längst 7 månader. På dessa platser utfärdas provisoriska pass i Sverige:

Göteborg Landvetter, Göteborg Passcentralen, Karlskrona, Karlstad, Luleå, Malmö, Nyköping Skavsta, Polisstationen Västerås, Stockholm Arlanda, Sturup – Malmö Airport, Umeå.

Förlorat pass Förlorat pass ska anmälas till polisen och kommer då att spärras. Man måste tänka på att om passet blir återfunnet är det inte längre giltigt.

Utländska pass och svenska främlingspassFör den som inte är svensk medborgare måste ansökan om pass göras på den egna ambassaden. Under vissa förutsättningar kan ett svenskt främlingspass utfärdas av Migrationsverket.

Du kan inte få ett pass om:• Duavtjänarettfängelsestraff. Är du dömd till ett år eller längre kommer din ansökan att avslås.

• Ärdudömdtillfängelsestraffunderettår,mentillmeränenmånadkrävsdet passtillstånd från Kriminalvården.

• Omduborutomlands,ärduskyldigenligt6§passlagenoch3§förordningen om nationellt identitetskort att styrka ditt svenska medborgarskap. Kan du inte uppfylla detta krav kan din ansökan avslås.

Övriga ID-kortFör att kunna ansöka om idkort hos Skatteverket måste du vara folkbokförd i Sverige(haettpersonnummer)ochhafyllt13år.Omduärunder18årmåstedu ha din vårdnadsgivares medgivande. Ansökningsavgiften är 400 kronor. Mer information om detta hittar du på www.skatteverket.se. Även vissa banker och företag utfärdar s.k. SISgodkända IDkort.

Källor: Samhällsguiden, 24:e omarbetade upplaganwww. polisen.sewww.skatteverket.se


Me lyjom prawoiazdy!

Kaj te lel prawojazdy to na isys mange dawa žeczywisto od poczontku. Ke warykicy myre pžyjačelen tež na isys prawojazdy. Dzia čačunes to me nahaluwawys barypen dalesa kaj te jawel man plastikowo kartka dre kisyk, kaj pe laty pisynel kaj isy tut uprawienio te ligires wurden.

Pžečež isy autobusy i počongi. Pal dowa kaj me somys beštli bilsko stacjaty, to naisys man žadna problemy kaj pes te doresel ke foro, pžečež dawa kerawys but moly gil.

Ale syr isys mange 21 berš, miale 2008, nasys man so te keral, to wlašne zdcydyndziom man kaj i me kerawa do znano foda kaj pal laty sare rakiren. Me, na tylko kerawa do foda, ale tež kerawa la pelde mial! But myre semencaty zacznineys juž te syklol te tradel wurdenesa syr tylko skonczynenys 16 berš. I sygo lenys prawojazdy, do samo kurko syr isys lenge 18 berš. Nawet i jone pes zastanowienys syr lenge phendziom kaj me lawa prawojazdy pelde mial.

Dowa na isys zaufaniosa, syr me wgejom ke do samohodowo szkola. Do mial i somys pžekonano kaj me kerawa prawojazdy dre čhon čiro.

– Hej, me kamaw te kerel prawojazdy czym naj sygedyr. Naj fedyr to dre čhon čiro.

Do rakli dre recepcja: – Okej, ale mušinas te zaczninel od poc-zontku. Zapisynasam tut te poczuntkojonca i jawesa adaj kaj te syklos teoria.

– Ale me kamaw te kerel prawojazdy te čhon čiro..


Rakli te recepcja lyja pes te sal i phenel: –Ale tu san kuty za but optimistyczno syr tu natradesys gil, a kames te lel prawojazdy adzia sygo.

Syr juž man zapisyndziom ke do samohodowo szkola i zap-hendziom mange jazdy, to somys pewno kaj sarenge udowodmi-nawa kaj kerawa do foda dre čhon čiro!

Juž pierwszo belwel postanowindziom kaj do celo kšonžka pal prawojazdy pžycztynawa, ale juž pošli 10 stronicy zasučom. Pe jawir dywes rano somys te lel počongo i te tradel ke Enköping, kaj te law odoj myry pieršo jazda. Me htyjom rano, jeszcze isys man pewnošč te mandy, jeszcze na oddzialys mady. Rypyraw dowa bardzo myšto.

Nauczyčelo jazdatyr pžylyja man pe lekcja. Tradyja manca, wurdenesa, pe šteto kaj isy but fabryki. Nareszče jawja čiro kaj te udowodninaw sarenge kaj dawa isy latwo kaj te les prawojazdy. Me beščom pal kerownica.

Nauczyčelo jazdatyr: – Ne kana Mirella zachačkir wurden kaj te trades.

Me pžekrenčindziom klidyn te stacyjka ale chi pes nakerelys. Kerdziom jeszcze jekwar adzia samo, ale wureden oddelys pestry dziwno dziwienko. I dzia syrby te podhtel. Me powtužynawys do samo warykicy moly. Lyjom te czuinel syr dorsawys panika i jaswa lne te našel pe myre polyczki.

Nauczyčelo jazdatyr phenel: – Mirella, tu dzines kaj tu myšines te wtasawel spženglo i te natasawes hamulco syr zahačkires wurden?

Me: – Ehh a kaj isy spženglo? Nauczyčelo jazdakro: – To tu nigdy gil na syklosys te tradel wur-

denesa? Ladziasa odphendziom leske: – Ehh, na. Nauczyčelo jazdatyr: – Okej to cofninasam men ke paluj i zaczni-

nasam od poczontku. Pžewaznie dole kaj jawen te lel jazdy to hočaž kuty syklonys

khere. I adzia saro pes zacznindzia.So dywes rano pelde celo mial lawys miejscowo počongo ke

Enköping kaj te law myre jazdy, dre do samo čiro syr me wkujy-nawys teoria, i dre szkola i dre kher. Kinawys so molo butyr jazdy i pewnedyr dowa mange dzialys, ale na adzia syr me kamawys.

Czym butyr lawys lekcji to somys pewnydyr dre mandyr. Me napewno na zdonžynawa te kerel prawojazdy tel konco mial. Juž tradawys myre nauczyčelosa pe autostrada bo tel konco šerpnio somys te zaczninel myre studi pe Södertörns Högskola. Dowa isy


nadur Stockholmostyr, to man na isys juž čiro kaj te ježdzinaw ke Enköping.

Zdecyndziom man kaj te law intensiwno kurso dre centralno Stockholmo. Syr man zapisynawys to ophendziom do raklake kaj kerelys buty dre recepcia, kaj me sykluwawys celo nial i kaj me juž somys ku končostyr myre kursostyr pe jazdy i kamawa te zaphenel mange čiro pe teoria i juž te zdel jazda.

Rakli dre recepcja: – Bardzo mišto! To me tuke odrazu zaphe-nawa lekcji kaj te mogines odrazu te syklol!

Dyne mange jazdatyr nauczyčelos kaj kamelys od razu kaj te tradaw tel berga i bergatyr pe barwale štety kaj isy nadur szkola-tyr, tylko 15 minuty doryk.

Nauczyčelo jazdatyr: – Sare myre uczni, kaj lenca tradawys, to žadno na hohawelys syr zdelys jazda!

Czym butyr lawys lekcji to czuinawys man niepewnie. Jazdatyr nauczyčelo phenelys kaj me našty sykluways pe biegi dre wurden i pal dawa lekcja pal lekcja tradelys manca tel berga i bergatyr. Dre Enköping nawet juž me tradawys pe autostrada. Wykindzi-om 20 lekcji ale pošli 10 juž pes mange odkamdzia.

Zdenerwowano gejom ke do rakli kaj isys dre recepcja. Joj isys ušmiehniento od uha do uha.

Me: – Me kamaw te pszereskirel myro intensivno kurso. Me adaj ke čhi na moginaw te dodzial! Jazdatyr nauczycelo myšlline-lys te rožwažynaw kaj te law prawojazdy pe automato!

Rakli te recepcia: – Ale so pes kerdzia?Ke dawa dogeja, kaj me rakirdziom wlaščičelosa do szkolatyr

i wkoncu odyja mange myre lowe, werekicy bara. Dre do hwila stračindziom me pewnošč dre mandyr i čhurdyjomby do nauc-zanio. Lyjom man te rosphučaw maškir myre znajimunendyr, kaj lyne peskre prawojazdy. Phendle mange kaj isy jek szkola dre Jakobsberg, tylko warekicy stacji miejscowe počongosa myre kherestyr.

Zacznindziom odoj te syklol te tradel. Pošli warekicy lekcji phendzia jazdatyr nauczyčelo kaj juž moginaw te zdel. Hera mange cytronys i wasta isys man spocona, syr pe poczontko grundnio, gejom te zdel teoria i zdyjom pal pierwszo molo! I pužni jazda, kerdziom warekicy tykne blendy ale zdyjom i lyjom prawojazdy.

Kana, syr pe dowa dykhaw, to man pszydzinaw kaj pe poczontki somys za but optymistyczno, ale gwarantowanie isys dowa saro mol! Saro so kames te dzinel, syr pes kerel prawojazdy rakhesa pe strona www.korportsportalen.se

Mirelle Gyllenbäck

Romano dzipen te Swecia


Romano dzipen te Swecia

8


Dre šwiatlo hyrje obliczoskro

Pelde sare myre berša jako prezentero pe, miendzy innymi, szkoly to na moginawys te pszečhel te jawel zaskonczono kaj but terne, romane koženieca, isy len destruktywno wyobražnia pal peskre možliwošči kaj pes te dopasynen pe ke spoleczenstwo. Do ternen isy nisko opnia pal pestyr, so ke but moginel te kerel kaj sy zrezygnowana i bierna. Na pačen kaj sy len pszyszloš dre dzipen.

Jako doroslo udyja pes mange te wydzial do hyrje šwiatlostyr, pal dawa kaj me somys uparto i walczynawys kaj te nakeraw, me korkoro mandyr, saweš ofjara niesprawiedliwščatyr, nietoleranc-jatyr i učiskostyr.

Myre prapapy jawne Rosiatyr ke Szwecja tel konco 1800-wie-ku. Me jawjom pe sweto dre Szwecja, dre Stockholm, ale somys zmuszono te dzidziol jako uhodzca te myro wlasno them, zmus-zono tulaczno dzipen. Me dzinaw syr dawa isy kaj stale tut te wyčhurden do štetostyr kaj san beštlo, i dre krutko čiro te wy-ligires tut pe jawir, nieznano celo. Me dziynaw syr dawa isy syr dykhen pe tutyr pelde ramnieno, te jawes traktowano inaczej i te zčhurden pe tutyr soš, kaj ani tu ani tyry semenca nakerdzia.

Myro dziečinstwo isys wypelniono zagroženinenca, lenkosa i darjasa, kaj man wtedy naisys odwaga, kaj te ophenaw. Me dziynawys kaj prawo man na hroninel, raczej odwrotnie, prawo kerenys saro kaj te nadomukhel man ke manušitko dzipen. Me

Romano dzipen te Swecia 149

tež syklijom kaj manuša moginen te jawel dwulicowa. Rašiz-mo isy odoj kaj tut na spodziewinesys, mogindzia te jawel za-maskowano, i phares isy les te rozszyfrynel i te rozprynčkirel. Sodywes, jamen ostžeginelys jamary dar dasawe pulapkendyr. Mimo dawa wygejom dolestyr, do celebengitke hyrjipnatyr, kaj somys zmuszono dre dowa te dzidziol. Pal dawa parykirawi myre dake. Joj isys syr tarcza pe do niezrozumniala czyny i codzieno čemno čenio.

Syr isys mange des berš to zacznindziom pierszo klasa, pomi-mo baro oporo spolecznoščatyr. Myry daj halia sawo dowa wažno kaj me man wykstaučinaw. Joj dzinelys sawo dawa isy kalectwo te jawel pes analfabeta. Joj zmušinelys man ke skola, nawet do dywesa kaj najfededyr čhijomby khere. Joj natomiast namogi-nelys te pomoginel mange myre lekcjenca. Dolesa mušinawys korkoro peske te poradzinel. Ale dawa dzienki lake kaj me kana moginaw, dre pismo, te wyražynel myre myšli, uczuči i wizji.

Dyskryminacja i čonglo podwažanio napowažne antyziganiz-moskro, isy czenšč dre myry codzienošč i terne beršendyr som za-angažowano i walczynaw nietorelancjasa. Rašizmo i niesprawid-liwošč pžešladynelys man celo myro dzipen.

Myro dziečinstwo

Me jawjom pe sweto jek šilalo dywes dre stycznio 1948 dre Stockholmo, duj čhona za sygo, i somys paštlo dre inkubatoro, pe BB, okolo trynčhona. Syr me jawjom pe sweto to myry daj čhija korkory. Myro dad, szwedo, zniknindzia nagle i nigdy juž na rysia. Myry daj, i tryn berš phuredyr pszal, isys zmuszona te wyligirel pes pe pulnoc, odoj myre dakry semesnca dorešča požwolenio kaj te rozčhuwen peskro obozo pe krutko čiro.

Doleska kaj isys phare warunki dzipnytka, to myry daj na moginelys pes manca te opiekinel. Syr juž man wylyne inku-batorosty to man čhude te šeročinco“sällskapets Barnvård“ dre Stockholmo. Odoj manca pes troskliwie zalyne. Syr isys mange enia čhona to man pszeligirdle ke Nyboda šeročinco. Odwied-ziyny odoj isys tylko warikicy štundy i tylko kurke. Myry daj, pe do žadka odwiedziyny, myšlinelys kaj mange te da šeročinco isy mišto. Odoj isys pžytulno i bespeczno šrodowisko, joj adzia myšli-nelys.

Lakry ekonomia isys dasawi kaj ždzianys warykicy čhona zanim joj jawelys pe odwiedziyny, so na haredyr. Syr mange isys dešuohto čhona to joj zčhudzia kuty lowe kaj mogindzia te lel


počongo, saweš forostyr dre Norrland, ke Stockholmo. Te šeročin-co zrakča pes terne, nerwowe opjekunkasa, i kamdzia lasa te porakirel. Opiekunka ophendzia kaj man pe zor karminenys i kompinenys te šilali pani „syr man nakandawys“. Pošli warikicy dywes čhijom uwolniono myre torturendyr i jawjom khere te myro obozo. Pierwszo čiro, nahawys habena i problemo isys cele obozoskro.

Pošli warikicy kurke udyja pes myre dake te del mange nor-malnie te hal, ale do čerpjeni dre šeročinco kerdle kaj me so tylko dykhawys warysoš parno to piszczynawys. Parno zlewo i parne fartuhy isys myro najbaredyr terroro. Myry daj pomangdzia saren dre obozo kaj te narywen čhi parno. Wspomnieni do Nyboda šeročincostyr jawenys ke me dre sune, nawet syr somys nastolat-ko, isys man koszmary i pszedziyngadziuwawys myre kszykendyr i roibnatyr, i somys celo dre poty.

Myry dar moginelys te dzingawel celo obozo. Syr podpisynawys myry autobiografia

Myry najkochanszo daj.


“I betraktarens ögon“, okolo 55 berš pužnedyr, dogeja ke me šiwo dziuwli phendzia:

- Cešč Hans, tu napewno man napynčkires, ale dawa man tu opisynes te kšonžka. Napisyndzian kaj dowa me tut uratyndziom do hyrje žeczendyr dre do Nyboda šeročinco.

Me la oblijom dre myre wašta, serdecznie pžytulidziom i popa-rykirdziom lake szczeže pal lakro baro wyšilko. Ke dadywes isy jamen najekwar kontakto.“Holerne paki, čora i bandyty“ isy od-zyfki kaj somys dalesa zmuszono te dzidziol. Kaj by te nagejamby to sare pes pe jamendyr dykhenys, dorosla i čhawore, bezwstyd-nie syr te jawas jawire planetatyr. Jone

zarejstrynenys každo ruho i kroko sawo dziasys. Niektura tylko čekawoščatyr, a jawir holinakre spojženiosa. Duredyr to isys codzienno zjawisko kaj samys traktowana syr podejžana i pogard-zona dre sklepy, pe ulicy i rynki.

Dre wejščo kawiarniakro, mleczna bary i kirčimy to isys odoj napisy

“romenge wstempo zbroniono“ albo “zigenare nasen zamangle“ Tež isys adzia dosyč czensto kaj nawet hoteli i pensjona-

ty na kamenys te wypačel pokoji do “zigenarenge“. Dre myro dziečinstwo mogindzia te jawel kaj čhasys dzingade dre maški-ral rat, forycostyr manuša čhurdenys barenca dre jamare budy, wagony, i nawet tež podhačkirenys budy i wytradenys jamen te do štetostyr palkenca.

Pžewažnie to dowa isys helade i užendniki komunaty. Pošli dowa syr denys jamenge pozwolenio pe krutko čiro kaj te jawel jamen jamaro obozo, to men zmušinenys te wyligiras men do štetostyr. Nieoficjalno regua kaj wladza ligirelys sys kaj, te zabobieginel romen kaj pes te na ošedlinen te komuna, kaj te na pozwolinen romenge kaj te čhen butedyr niž tryn kurke pe jek šteto. Dowa isys wyjontki, so saweš helade dykhenys maškir pal-cy i mekhenys kaj te čhas hargedyr niž zwykle. Dasawo pžypatko isys dre Växjö dre 1953-54. Helado, kaj isys beštlo dre peskry bary willa, blisko jamare obozostyr, isys razem peskre romniasa mile widziana ke jamaro obozo. Relacja maškir lendyr i dolendyr obo-zosty isys lačhi i nawymuszono. Jame moginasys bez lowendyr te lel pani pompatyr kaj les isys te ogrudko. Sawoš čiro pszegeja, to jame samys pžyszykowana , syr zwykle te odtradas, ale do helado mekča jamen kaj te bešas pe da šteto bez ograniczenia.

Jame, čhawore, samys zadowolona, bo jame rakčam ruwiešni-ken kaj isys beštle pe do obszaro, i okazyndzia pes kaj dowa na isys adzia mišto. Syr pes čhaworengre dada dodzindle kaj lengre


čhawore odwiedzinenys obozo, i nawet čhine zamangdle pe ha-ben, to lengr zabronindle kaj jamen juž te odwiedzinen.

I dogeja ke zaoštženi maškir čhaworendyr a dadendyr, bo čhawore na halonys peskre dadengryr antypatia ke jame. Spot-kani jamenca dyja lenge jawir spojženio pe jamendyr syr dowa so dorosla phenenys pal jamendyr. Adzia syr napžyklad kaj jame sam “melale, čora i pe dodatko niebespieczna“. Ale pe baht, kerdle pe pžekur niektura čhawore peskre dadenge i pe jawir dywes isys pale dre obozo. Czasem isys tež adzia kaj dada zalenys peskre čhaworen helandengre pomocasa. Ke dadywes zastanowi-naw man syr do čhawore dykhenys peskre daden pošli dasawo zahowanio.

Dre do čiro, sprawdzinel pes myre dakre čačone lawa “Myre čhawore, hyrja isy odoj kaj pes najkutedyr spodziewines”. Mange isys šow berš i dziawys wzdluž dromestyr, paš jamaro obozo, nagle pojawindzia pes jek terno rakloro pe motorowero. Syr jof isys paš mandyr, htyldzia man pal šero i pžytasadzia man ke motoro i kžyczynelys “kana, tu holerno romano čhaworo, kana tu dykhesa“.

Me man zahaczyndziom pe soš ostro syr jof podgazynelys mo-toro, pužni mekča jof myro šero i odtradyja doryk dre pošpieho. Me somys paštlo pe drom i strasznie kžyczynawys i rat gwaltow-nie našelys. Myro kžyko šundle dre obozo i ke sonšady. Manuša donaštle ke me, myry daj, pe baht, naisys khere. Joj doreščaby hyba baro szoko te dykčaby joj man syr plywinawys dre rata paš do drom. Man zalija pogotowio ke szpitalo. Odoj man syde warikicy klamrenca. Dohtoro phendzia kaj dre da saro to isys man baht, bo isys blisko kaj mogindziom te stračinel wzroko pe prawo jak. Ale do wydaženiostyr doreščom blizna pe celo dzipen. Rakloreske kaj dowa kerdzia mange isys dešupanč berš. Helado pszešundzia les i leskro zahowanio chija zrubrykowano jako jek wybryko.

Dowa isys dre Växjo, kaj fundacja “zigenarmission“ bičhade phuredyre dziuwlitke nauczyčelka ke obozo. Kajš pe wiosna 1954, pelde kajš jek čhon, syklakirelys čhaworen i doroslunen te czytynel i te pisynel. Dawa pes okazyndzia kaj dowa tylko isys pal dowa kaj jamen te naryškirel pe wolne khangeriakry religia i kamenys jamen te wybawinel ”niewiedza, bezczynnoščatyr, hyrje i prymitywne nawykendyr” i te keren jamendyr ”dostosowana i užyteczna obywatelelen”. Jame samys napžyklad te syklol syr te užywinel szczotka ke danda i jawir žeczy kaj pes ginenys ke cywilizowano zahowanio. Pošli krutko čiro dykča “misionero“ kaj na isys but te syklakirel, tylko te czytynel i pisynel.


Te morel danda isys codzienošč maškir manušendyr te obozo, i bardzo hara berš jame užywinasys porcelana i roja, widelcy ke haben. Napewno joj isys bardzo zaskonczono kaj jame bez zažutu rakiras po szwedzku i but jamendyr, nawet daj, rywelys pe pestyr gadzitka fliki. To misionerkakry znieksztaucono wyobražnia pal jamendyr sygo pes sparudzia. Podobienstwo maškir jamendyr, a wienkszošč ludnošč, isys butedyr podobno niž na. Jame tež samys uzaležniona modatyr spoleczenstwoskre nawykendyr. Misionier-kakry “cudowno“ myšl isys kaj te nadomekhel jamen kaj te jawas dumna jamare pohodzeniostyr, tradycjendyr i čhibjatyr. Jame samys te podel pes misionerkakre wiaratyr “ do tylko poprawno“ i te ksztalčinas men kaj te jawas adzia mila i mišto wyhowana syr do parni rasa.

Myre wspomnieni do obozowe dzipnatyr isy kaj me, pomimo mial, to mrašuwawys i nakhestyr našelys, i isys man celo čiro zapalenio kanengro. Syr iw perelys, to isys dzia but iwa kaj bud-akro daho pes zawalinelys. Nawet syr jamary daj dodykhelys jag, syr stružo cele račenca, jame čhawore samys obryde tel porytka

Hans i leskropszal Kennet bawinen pes paš wagono.


koldry kaj te na zamrašuwas. Syr isys čačunes sil to htasys rano i dre bala isys jamen zamrašakirdo lodo. A syr bardzo baro bryšind perelys, to te maškiral dre buda saro kindziolys. Czasami nawet pani zhadelys pes i sare žeczy dre buda plywinenys te okolo. Jame čhawore mušinasys te pomoginel kaj te kopinel rowo, te okolo budaty, kaj te na jawel powudz.

Obozo isys celo dre glina. Zalyja jamenge dowa warikicy dywesa zanim pes poskendyjam dolestyr i czuinasys men wyšučkirde i czysta. Najgoredyr isys syr bare balwala zčšurde-nys jamare budy albo syr jamen napene szczury i myszy. Jame walczynasys štundenca kaj len te wystrašakirel, dowa na isys čhi dziwno kaj najekwar dziasys razem lenca tel buda. Me man but moly zastanowinawys syr myre da isys zor te wyrikirel, adzia but, i kuty te sowel, dasawe harowaniosa i phare dzipnasa. Ale dawa isy dzienki lakre odwažne walkatyr mrazosa i bryšindesa, dzien-ki lakre walkatyr jawirenca hyrja zorjenca, syr napžyklat, opieka

Hans Caldaras i leskro towarzyszo Jan Eliasson, wice generalno sekretarzo pe FN pe jek manfestacia pal romendy te Europa.


pe čhaworendy kaj zawsze štakirenys lake pe pienty i zlosliwa mocy Dzienki lake to me som dzido i som sawo som dadywes.

Me som pe zawsze wdzienczono kaj man isys wyrozumioalo nauczyczelo kaj man zahenčinelys i motywinelys te law tel uwaga so szkola znaczynel, i so moginel te del.

Pelde lengro i myre dakro wsparčo, i myro uparčo kaj te sykluwaw i te rozwininaw man, to dyjom rada te zrealizinel myre ambicji i te zrealizinel myre maženi. Dawa wzmocnindzia myry osobowošč i me halijom kaj me tež moginaw te jawel czenčš spo-leczenistwostyr bez naraženiostyr myre kulturowe dziedzictwo-styr i myre tožsamoščatyr. Mange isy dadywes 65 berš, ale som duredyr čekawo i sykluwaw sodywes warysoš newo. I isy man radošč i kožyšč myre artystyczne bučatyr syr manuš.

Hans Caldaras


Spotkanio romenca pe wesole miasteczko

Phašestyr šerpnio 2012 sys spotkanio pe wesole miasteczko. Daj sys te jawel manuš kaj ophenel tradycyjna bajki, jek romano wagono i gila. Sys tež te jawel romani muzyka. Somys kokoro čekawo pe do romano wagono. Syr jawjom pe do wesole miasteczko to sys bardzo tato i dykčom kaj doj wszendzie pirenys roma. Niektura pirenys pe ulica, Bollnästorget i dykhenys so isy pe do wesole miasteczko ke zaoferowanio. Jawir pes zdzianys dre grupy i rakirenys, sys pharo pes te doresel ke do wagono, bo skendenys pes bare kolejki paš dowa. Me hara terdo somys i žakirawys kaj te wdzial ke do wagono.

Dre maškiral, dre do autentyczno, romano wagono 1930 beršie-styr, sys Monika, Fatima i lakro najphuredyr čhawo Erland Kalda-ras. Jone rykirenys krutka rakirybena, syr roma dre Szwecja hara daleske sys bešte dre wagony, zanim pžyligirel pes ke bloki i khera, dre 1960 berša. But manuša jawne kaj te dykhen syr do wagono wydykhel dre maškiral i te pošunel pe Monikatyr. Niektura, do manuša kaj jawne, to wydaryne syr Monika ophenelys syr joj sys dzidy dre wagono.

Lengre zaskonczona jakha dykhenys pe celo wagono. Dre jek hwila phendzia jek,


– Syr me somys ternedyr to dykčom romano obozo. Dowa sy pier-wszo molo kej me som dre maškiral dre dasawo čačuno wagono!

Monika wyšundzia la i odphendzia,– Ne, daleske jame sam daj! Jame kamas te sykawel manušenge

syr sys gil, zanim jame roma samys beštle dre bloki, Pelde do čiro syr Monika rakirelys to wylija Erland bare kale-parne bilty i op-henelys pal “romane obozy“ kaj sys dre stockholmsko poludniowo pžetmješče.

Erland tlumaczynelys,– Dre 1980 berš užywinelys pes law zigenare normalnie dre

Szwecja pe jamedyr, a kana rakiren romer. Jof ophenelys dure-dyr, kaj jof zawsze sys čekawo syr leskry daj sys beštli dre dasawo tradycyjno wagono. Dadywesatune terne manuša tylko šundle syr dasawe wagony wydyčhon ale nigdy na dyktle. Jone dzian pal da-dywesatune nowoczesna kampingi, doj kaj sy bowa i lodowki, i dzia duredyr. Dawa daleske jawja leske ke siero kaj te kerel autentyczno romano kampingo. Ophenel syr sys bešto paš koputero rodelys pe interneto pal kampingi, kaj sys kerde 1930 beršestyr? Pošli sawoš čiro rakča do lačho kampingo. Zanim semenca jandzia do wagono maškirale europatyr, to zgeja hara čiro kaj les te odnowinel.

Dawa da wagono sy 6 metry dlugo i efta-ohto manuša moginen te dzidziol dre dasawo wagono, ophenelys Erland i tumaczynelys wastenca kaj te sykawel že dzial, ale sy časno.

Monika sykawel pe wanta i ophenel syr joj repyrel peskre babak-ro wagono.

– Wlasnie dasawo štundengro syr ke myry baba, phenel Monika i sal. Gošči dykhen zdziwiones pe latyr i phučen pes soske joj sal.

– Tume halon, saro so sy dre da romano wagono sy čačunes autentyczno. Smieszno sy že syr kindziam da zegarko to sys jof pophagirdo ale kana odzidziakirdziam les i dzialynel, zegarko pirel kana mišto!

I nawet da szafka syr newy. Dre dawa rykirenys dziuwla peskry najfedyr porcelana i peskre najfedyr štekly syr sys te podel teja. Niektura gošči sys bešte pe jek tykni sofa, me somys paš čhibena, a niektura mušinenys te terdziol doj dur dre wagono.

Me dykčom czy radio tež pirel. Ale na mogindziom te rakhel wčisko pe prondo. Czym butyr pes dykhelys pe do wagono to co raz butedyr detalji pes rakhelys, dasawe kaj gil pes na ščhurdelys uwa-ga. Doj sys dudala i wastytka syde firanki. Wagono sy podzielono pe duj czenšči. Do jek czenšč možna te phenel i dowa sy baro kher i kuchnia, a do jawir, sypialka. Erland odryšija ke me i me čšijom šlalo


– Daj pal latyr, phendzia jof i sykawelys pe mandyr. Sare odryšine ke me.

– Daj pal latyr sys wudar, phendzia Erland i salys pes.– Jame zlijam do wudara i pszymardziam newe phala.Gil syr graja kaj tyrdenys wagono. Erland ophenelys syr pes zat-

howelys gren. Gil dre wagono mogindle te jawel duj albo štar graja. Jek manuš do goščendyr sykawelys pe bow. Erland zauwažyndzia dowa i sygo ophendzia goščenge, syr pes kerelys dziura dre sufito i thowelys pes doj rura. Dowa dzialynenlys syr kuchniowo okapo. Bow sy AGA-bow kaj pe hačkirelys dre lestyr kaštenca. Dawa tački-relys celo wagono syr sys šil.

– Wagono tačkirelys pes natylko wende, moginelys te jawel bard-zo šil nawet syr bryšind delys, dodyja Monika.

Me man zastanowinawys soske len sys obrazo dre rogo. Na odwažyndziom man te phučel, ale w koncu ophenelys Monika syr gil nakamenys romen pe mszy, ale kaj roma jezdzinenys pe ružna thema isys len kontakto ružne khangirenca i kaj roma sy bardzo pačandune.

Monika i Erland sparuwenys pes kon te rakirel, i zanim jame mekčam wagono ophenenys, kaj jone jawir nijal tradena pe pokazo da wagonosa w kolo Szwecja.

Syr me wygejom do wagonostyr zastanowinawys man czy me mo-gindziomby te dzidziol dre dasawo wagono. Bez telewizorostyr, bez pralkatyr, bez prondostyr? So manuš zmuszono to napewno dzial. Ale syr sy dadywes?Czy sy roma kaj jeszcze dadywes sy dzide dre kampingi? Czy sy sare bešte dre bloki, dzia syr Monika phenelys?

Kati Dimiter Taikon

Fakty pal skansen Law skansen lija pes prawdpodobnie wojskowe skansk kaj princo Karl-Johan wybudyndzia princoske Oskaroske pe 1810 berša. Syr Artur Hazelius pszelja do phuw, to do šteto juž wtedy kharelys pes Skansen. Artur Hazelius isys jenzyko znawca, nauczyčelo i pedagogo. Sy kerlys peskre peskre podružy pe Szwecja zdyja peske sprawa kaj do purano, gawytko spoleczenstwo wyme-relys: budynenys fabryki i tartaki, rolnictwo zmehanidzia pes i budynenys tory kolejowa pelde celo them. But manuša pes pszeligirenys gawendyr te forja. Celo isys kaj te sykawel skansosa syr manuša isys beštle i kerenys buča dre ružna czenšči Szwecjakre, dre purane čiry. Hazelius kamelys te sykawel budowli, rošliny i žwiežaken cele Szwecjatyr-pulnocatyr ke poludnieKälla: Skansen


Respekto

Respekto phuredyrenge sy podctawasa dre romani kultura. Phu-redyr ke jame sys zawsze respektowano, uchadyno i pe upžywi-lejowano stanowisko. Respekto nabudynel pes pe baredyr berša tylko pe lengre došwiadczenie, godypen i zdolnošč kaj te poligirel duredyr jamary kultura. Pelde dawa čhen do phuredyr czensto wladcy dre peskro grono. Wspulnota dre semency sy bardzo waž-no. So jek manuš semencatyr potžebinel pomoc i poparčo del pes do manušenge dakicy kicy pes moginel. Dawa moginel te jawel aktualno paš naswalipen, rozdziapen, ekonomiczna problemy albo syr konš merel.

Ogulnie možna te phenel kaj dre romani kultura sy čhaworen i phuren zawsze specjalno wyhadyno stanowisko. Ke murša i ke dziuwla sy odpowiedzialnošč kaj te dodykhen kaj dale beršitke grupenge sy mišto. Maškir romane grupy isy naturalno kaj sare kaj sy naokolo čhaworendyr pomoginen lengre wyhowaniosa.


Romane čhawore juž terne beršendyr isy sykle kaj bare i tykne, kaj naležynen ke majoryteto, przylen len mišto. Daleske starynen pes romane dada kaj te wybariakiren peskre čhaworen kaj te jawen zorale dre peskre koženi, kaj jone letkedyr te pžedzian problemy dre dzipen, kaj lenge moginen pes te zdažynel pelde lengro pohod-zenio.

Pelde sare berša syr roma sys zmuszona kaj te ježdzinel šteto šte-tostyr, them themestyr, roma sykline kaj sy bardzo wažno te jawel ziuzio naokolo pestyr, kaj te nahtylen len naswalipena. Haben i pir-ja zawsze pes rykirelys zdural phuwiatyr kaj pes pirelys i štetendyr kaj pes bešelys. Nawet isy symboliczno law pe ”čačuni czystošč” kaj dzial te paluj ke romengre koženi dre India. Dalesa sykawas, kaj jamen romen sy wspulno zrozumienio so jame haluwas sy czysto albo melalo.

Napžyklad haluwas jame žeczy kaj sy pašte pe tyša sy czysta, saro ka sy pašto pe phuw isy melalo. Jame na miensznas ružna pokoleniengre melale fliki. Roma nakamen te bešel dre khera, jek pe jek, pe jawyre romane semencendyr. So konš mejaby dre semenca dre sawoš kher, to nakamen juž doj te bešel, daleske kaj myšli naden semencake te dzidzil duredyr peskre dzipnasa. Dawa saro možna te streščinel dre jek law – respekto. Možna te phenel kaj dre respekto wdzian tryn koncepcji: baht (lycka), sastypen (hälsa) i zor (kraft). Dale tryn koncepcji možna te streščinel dre romani zor (romsk kraft). Dawa sy zor kaj del jamenge možliwošč kaj te wyrykirel wykluczenio i marginalizacja, wzmocninel jamen, del jamenge zdolnošč kaj te dzias duredyr, te hadas šiero ke berga i jawas zadowlona kaj sam roma.

Domino Kai


Myry chib isy warzno mange te myro identiteto

Pal peskro romano identiteto naisys Jonos Petterson zadno wahanio. Dowa isys leske bes ruznicy adža syr do swecko. Jof pes urodzindza i wybaria te Helsingborgo i jus tykno isys leske warzno romani chib i kultura.

Jon Petterson nalezynel te grupa kaj gil phenenys pe lendy “tattare“ ale jof korkoro kamdzaby te phenel pe pesty tradypnyt-korom albo romano.

Roma te Swecia isy podzelona te panč baredyr grupy tradyp-nytkaroma, swecka roma, finska roma, na nordycka roma albo newe kaj jawne roma. Albo odruzninel pes len pal lengre dialekty sawr jone rakiren, tradypnytka roma/romano, kelderasha, kaale, lovara, polsko romani, arli i tak dalej. Niektra roma isy bestle te swecia przes ponat sto lat a niektura zaledwo jek generacja. Te o semencytko dohodzenio kaj Jon kerdza, to zauwazyndza kaj jus leskre pradzatki jawne te swecia pe 1700- roku.

So tuke dowa znacynel kaj te jawel podruznorom?Mange dawa znacynel kaj te jawel swiadomo pal peskry hystoria i kaj te jawel kuty kulturakry ruznica wedlug wienkrzošč ludnos-ci. Jamen isy jesce jawir chib. Dawa isy warekicy ukladanki kaj trzeba te ščhuwel. So dawa znacynel kaj te jawel podruzno rom isy pharo te okreslinel. Me man cujinaf jednak jako jek romano. Dawa isy myro identyteto.

Mogines tu kuty te te ophenel pal do chib. Cy joj isy powionzano swecke chibiasa?Isy, apsolutnie. Sare chibia pes sparuwen celo ciro. Te dykhes te krzionska kaj isy napisano warekicy sel bers daleske po swecku, to isy dowa calkem jawir chib nis rakiren kana. Me dzinaf kaj mire prapapy jawne te Swecia Hollandiaty i Sasendy pe1700- roku i nadal isy wypozycona lawa do čhibiendy. Ale isy bestle but bersa te Swecia to dawa normalno kaj but pes sparudza i lyja pes Swecko gramatyka te peskry čhib.

Uzywines tu tyry chib pe sodywes?Na, nakeraf dawa.Zanim isys mange 20 bers, to rakirawys roma-nes sodywes myre mamniasa i papusa. Censto jawenys phure podruzna roma pe odwiedziny, to ftedy isys man morzliwošč te


urzywinel myry čhib. Psewaznie pe pocontko sare rakirenys po Swecku i miensynenys romane lawenca, ale puzni lenys sare te rakirel romanes. Dowa isys adza naturalnie.

Sawo znacenio chibiakro isy tuke dadywes?Te myro codženošč to nani zadno znacenio. Me keraf buty przed wiekrzošč ludnoscaty to man nani zadno porzytko dolesty. Ale so man rakhaf myre semencasa to ame rakiras romanes. Sare te myry semenca pseces dzinen te rakirel po Swecku,ale romani isy bary censc jamare identytosty. Przes historycno cyro kaj psegeja to podruzna roma isys przesladowana. Dawa znacynelys kaj but manusa darenys te uzywinel peskry chib. Dadywes hentnie raki-raf romanes podruznunenca kaj len dzinaf.

So isy naj waznedyr te podruzneromengry kultura kaj te psekazy-nel duredyr?Chib isy bardzo wazno te kultura, chib chuwel bary waga pe kultura. Isy tes but naopisana psepisy i regulki kaj pes adza but nauzywinel ale isy wazna kaj tepcekazynel nastempe generaci-ake. Napsyklat kaj te nasalnaswalendy manusendy, kaj te dzinel syr pes te zahowinel te ruzna sytuaci te na wykozystynel cororen i naswalen. Adaj isy wyrazna podobizny do sownakune psepi-senca kaj isy te biblia. Zadno manuš nani fededyr jawiresty. Dale mysly niestety censcowo zanasadzine.

So tu myslines isy pochebno kaj te rykirel chib dzidy?Spoleczenstwo hyria traktynelys podruzneromengry grupa, paldawa isy spoleczenstwos baro odpowiedzalnosc. Isy wazno kaj chib pes te rozwininel i te jawen butedyr materialo te naucenio. Dadywes nani kontrola so pes produkinel te jamare dialekty. Dawa najawiaby akceptowano te jawir grupa albo chib.

Wypučelys Mirella Gyllenbäck


Syr tu dykhes pe žebrakendyr dre europa

Dale žebraki kaj sy dadywes dre europa isy konsekwencja bute beršengro pžešladywanio i dyskryminacja kaj sys dre wshodnio europa. Pžewažnie dadywesatune žebraki sy roma romuniatyr i bulgariatyr. Syr jame roma dykhas pe lendyr to sy ružnie. Maškir jamendyr sy niektura kaj sondzinen len i nahalon soske zebraki ladziakiren jamen jawiren romen. But namyšlinen soske do ma-nuša zacznindle te mangel. Ale zanim pe sondzinel len, pomyšlin že može sys zakazano kaj te kerel niektura tradycjonalna romane buča dre lengre thema, napžyklad kaj dziuwla čhuwenys fody, a murša paruwenys grenca.

Da manuša sys zmuszona kaj pes te urykiren pe jawir sposoby. Zamiast te urykiren pes pe soš kaj sys kryminalno, to wyken-denys jone kaj te zmilczynen i zaczynenys te mangel manušen-dyr. Dawa zahtyliben tyrdelys pes hara berša i dawa sy lengre čhawore kaj kana dykhas dre europa syr žebraken. Me myšlinaw kaj da manuša czuinen lač kaj jone mušinen te mangel, ale nani len jawir sposoby kaj pes te urykiren.

Niektura manuša dykhen tež kaj romane dromytka muzyki sy žebraki, ale dawa dromytko muzyko na mangel pal zaplata tylko wythowel futeralo instrumentowo albo štadyk i dole kaj lubinel leskry albo lakry muzyka preskirel pal dowa. Dzia syr me myšli-naw to muzyki nani žebraki. Me myšlinaw že dawa nani hyrja kaj te zryškirel uwaga pe da žebrakendyr i te sykawel lenge sympatja i wspulczuče. Može čhiel kaj te zdykhel pe lendyr lačhe jakhasa i usande mosa. So kamel pes te del lenge lowe czy na to dawa zaležynel manušestyr.

Teresa Kwiatkowska


Kaj me man som te daf?

Kon m oginel te ustalinel ka j t u sa n fedyr mandyr? Kon phenel kaj tu san butedyr mol mandyr? Kaj me man te daf?

Tu wykendas kaj man te na dykhes Me so syr jek sabenSom tylko pelde hwilka gil tutyr. Twierdzinas tu že dawa sy myre geny kaj man zmušinen Hyltuwaw, piraw khasendyr ke obozowo štetoGaw gawestyr, foro ke forostyrThem themestyr Možo možostyr Na dykhaw g il ma ndyr s talo š teto. Ke mela, čoryben, bokhaiben, hanba Kaj me man te daf?


Me somTu man dykhes czuinaw duk i smutko Na, tu nakames te halol me rakiraw, tu našunes Kaj me man te daf?

Phuf kaj čšakirel sweto halol man del mange sanktuarium Wes phirawel peskre remieni hojniedel mange tatypen tel peskre phaka Niebo, kaj sy majestatyczno i baroDel mange počeszenio kaj saren sy štetoKalo, žulto, lolo, parnoKaj me man te daf?

Čirykly czuinen pes butedyr mol i wolnawolna zniewagendyr i cierpieniostyrstžalendyr kaj man zamarenKaj me man te daf?

By nadziejatyr, rača by soibnatyrPlaninaw i košawČhawore mrašon i rowenMyšlinawKaj me man te daf?

Fatima Bergendahl


Dyskryminacja czy czešč kaj te pirel dre romane-kale fliki?

Dawa teksto budynel pe jek rakiryben pal do romano-kale dziuwlitko kostjumo Pirjosa Lindström kaj sy szwedzko-finsko romni.

Joj zacznindzia te podkrešlinel kaj rom isys pes dre dzi? Dowa sy bešto dre rat? Na dre fliki! Možna te wykendel czy pes kamel te rywel do dziuwlitko kostjumo. Pirjoske sys 16 berš syr joj rydzia pe pestyr do romane fliki.

Dawa sys znako kaj joj sys doroslo i isys odphendli pal pestyr syr doroslo. Syr pes jekwar rywel do tradycyjno kostjumo to tžeba dre dowa te pirel celo dzipen. Dadywes isy wažno kaj dziuwla te keren prawojazdy zanim pes rywana dre do podzia. Prawojazdy


sy numer jeden! Syr konš rydzia juž to podzia to na možna te pžecsiel te rywel gil phuredyrendyr.

Dre Finlandja sys zakazano kaj te rakirel pe peskry čhib pe ogulno šteto od 1500 beršstyr až ke nahara. Daleske čhib prawie zanasadzija calkiem. Fliki sy wažna, jone urikiren kultura bo zanasadzija lengry čhib. Pirjo phenel kaj joj nani čhi bez peskre kostjumostyr. Joj kamel te jawel pžyklado čhaworenge, dre do samo čiro joj dzinel kaj do fliki problemo. Ale joj nabikinel pes bo majoryteto kamel dawa. Sy pes te bikinel peskro romanipen pal buty? myšlinel joj. Kaj pes te dopasynel ke spoleczenstwo mušn-deby jone te sparuwel identyteto. Dawa nani demokracja! Raja mušinen te dzinel soske jone piren te da kale podzi.

Potžebno jawjaby informacja/wyksztalcenio szefenge dre bučitka štety pal romane romniengre fliki. Fliki but znaczynen romane dzipnake. Jek romni na moginel te zlel peskry podzia i te pirel dre jawir fliki, bo wtedy kerel ladz peske i peskre semen-cake. Dre sare roman kultury sy ružna styli. Každe manušes sy jawir stylo. Berša i ke sawi grupa pes naležynel khelen bary rola syr pes rywel. Holuwa sy zabroniona bute romane dziuwlenge. So isy flikowo kodo pe šteto bučitko to tžeba tež te pžerywel pes dre buty.

Kati Dimiter Taikon


Ružna romane fliki

Hara daleske pirenys romane dziuwla zawsze te tradycyjna fliki, terne syr phure. Dowa sy dluga podzi falbanenca, but czuby i zawsze kolorowa. Nasys frej te pirel dre kale fliki, bo dowa znaczynelys bibacht. Dadywes but piren te kale fliki i do trady-cyjna fliki, pe so dywes, užywinen tylko phuredyr, terne dziuwla rywen dawa tylko pe pžyjenči.

Dadywes naodznaczynel pes but syr roma pes rywen wieks-zoščatyr. Jedyno grupa to sy finska roma kaj rywen phure, tredycyjna fliki. Ke ružna romane grupy sy ružna reguly pal fliki, romenge i dziuwlenge. Khetano sy kaj dziuwla pžewžanie piren dre dlugedyr podzi. Pe so dywes, čhaja kaj naležynen te da newi pžetradyni romani grupa jugoslawiatyr, piren dre ”zwykla fliki”. Ale so sy len impreza to rywel pes do tradycyjna dimije (buwle holuwa).

Kani i Fatima Miftar

Vi fick i uppdrag att komponera en romsk buffé med några typiska rätter från våra olika grupper. Det mesta är faktiskt gemensamt även om smaksättningen kan variera. Rotfruktslådor är dock typiskt finskt och soppor är mycket vanliga i Polen. Romerna från Balkan som är muslimer äter inte griskött, medan alla har vi erfarenhet av köttfärsrätter och kyckling. Bakverken liknar varandra på så sätt att de är mycket söta, även om degen kan vara olika. Slutligen enades vi om att det på bordet också skulle finnas en stor skål med nyttig sallad – grönsallat, tomater och gurka och kanske andra grönsaker såsom paprika och lök.

Mirelle, Teresa, Kati, Iren, Fatima M

Finsk morotslåda för 8 personerTillagningstid 1 timme 15 minuter, ugnsvärme 200 grader

Ingredienser 600grammorötter1,4 dl rundkorning ris, grötris4 dl vatten + en klick smör 10 dl mjölk 2 ägg 1 dl grädde 2 msk strösocker 2 krm muskot, riven2 tsk salt 2 krm vitpeppar, nymalen matfett för att smörja formen

Gör så här1. Skölj riset. Lägg i en kastrull med vattnet och lägg i en klick smör. Låt små

koka under lock cirka 10 min tills vattnet kokat in. Se till att det inte kokar torrt!

2. Tillsätt mjölk. Koka upp under omrörning. Sänk värmen och låt småkoka under lock i cirka 15 minuter. Ta av från plattan och låt det svalna.

3.Skalaochrivmoröttersamtrivmuskot.Sättugnenpå200°C.


Vi dukar fram en romsk buffé

4. Blanda ner rivna morötter, socker, salt, vitpeppar, muskot, ägg och grädde i riset.

5. Smöra en ugnssäker form och häll i blandningen. Grädda i ugn cirka 45 minuter.

Rödbetssoppa för 8 personerTillagningstiden beror på vilken slags kött man använder, 1–2 timmar

Ingredienser:500 g kött med ben eller en hönavatten4 rödbetor 1 morot½ purjolök1 liten sellerirot ½ palsternacka 1 lagerblad1,5 liter kycklingbuljong salt, peppar½ citron, saften 1 dl vispgrädde eller 4 msk crème fraîchedill, persilja

Gör så härKokaköttetmedbenica30min.

Under tiden skär rödbetorna, moroten, purjolöken och sellerin i tunna strimlor och palsternackan i små bitar.

Häll av vattnet som köttet har kokat i. Lägg tillbaks köttet i grytan och lägg i rödbetorna och de övriga grön sakerna och häll över buljongen, lägg i lagerblad. Smaka av med salt och peppar. Låt koka i 40 min. Häll i saften från citronen i vispgrädden alternativt använd crème fraîche och rör i soppan. Garnera med dill och persilja.

Eller så utgår man från en höna. Dela den i bitar och koka den i ca 1½ timme. Lägg sedan i alla ingredienserna som ovan.

Marikli – Kolpita Tid för utbakningen beror på hur van man är att hantera degen. Baktiden är ca35minuter,ugnsvärme200–250grader

Ingredienser Deg2–3dlljummetvatten2 tsk salt2 msk olja8-9dlvetemjöl



Fyllning500 g nötfärs1 riven gul löksaltsvartpeppar

Gör så härSätt på ugnen 225250 grader medan du förbereder degen.

1. Blanda vatten, salt och olja och häll på mjöl tills det blir en fast deg. Låt degenvilaca30minuter.

2. Stek under tiden köttfärs, lök och tillsätt kryddorna.

3.Strömjölpåbordet(baralite).Formadegentillenrundbulleochkavlautden något. Smörj den utkavlade degen med olja (klappa lite med handen på degen så att oljan sprids ut). Låt vila i 10–15 minuter.

4. När du känner att degen är mjuk för du över degen till ett bord som du klätt med ett ”baklakan”. (Vi har ett lakan som vi använder bara för marikli.) Nu tar du tag i degen och börjar dra ut den från kanterna. Du ska dra tills du format en stor rundel.

5. När du har en stor, tunn rundel brer du ut köttfärsen över hela degen. (Eller annan fyllning såsom fetaost, svamp, potatis eller annat).

6.Nuskadurulladegengenomattdudrarupptvåsidoravlakanetochformardegen till en rulle. Lyft upp rullen och forma den till en ring och snurra den i luften en liten bit i taget så att den blir lite längre. Därefter delar du den i två delar och placerar rullen som en snurra på en bakplåt.

7.Gräddatillsdenfåttfärg(ung30min).Tautdenochstänklitevattenöverden.Sättiniugnenigen2–3min.

8.Ommanvillhamariklinlitemjukarekanmanläggaenduköverdenochlåtaden vila en stund.

Mariklin kan ätas både kall och varm. Till den går det bra att dricka yoghurt eller filmjölk.

Det går att hoppa över momentet med att göra egen deg och i stället använda färdigköpt filodeg. Enklare men inte lika gott!

Kåldolmar 6 portionerTillagningstid cirka 1½ timme

Ingredienser 1 stort vitkålshuvudvatten, saltFärs3dlkoktlångkorningtris(motsvarar1dlokokt)

400 gram blandfärs eller nötfärssalt, peppar1½ dl vatten eller mjölkTillagningvatten tomatpurésalt, peppar

Såsstor klick smör3mskvetemjöl(gärnaIdealmjölsominteklumparsig)5 dl spad från kåldolmskoket + eventuellt vatten (1 buljongtärning, 1 dl grädde)

1. Skär runt kålstocken så att bladen kan tas loss enklare. Koka upp rikligt med vatten med salt och lägg i kålhuvudet med stocken uppåt, så att du kan plocka av bladen allt eftersom de blir mjuka. Låt de kokta bladen svalna och skär sedan bort den tjocka nerven så att det blir enklare att rulla ihop bladen. Det behövs ca 15 blad till färsen. Man kan behöva skarva de innersta mindre bladen.

2. Blanda köttfärsen med kokt ris, salt och peppar och vatten eller mjölk.

3.Läggendrygmatskedavfärsenpåvarjekålblad,vikinsidornaochrullaihop.

4. Lägg den överblivna kålen i botten på en djup gryta och placera kåldolmarna ovanpå. Häll på vatten så att det täcker dolmarna. Låt koka upp och ta försiktigt bort allt skum. Sedan smakar man av med eventuellt mer salt, peppar ochtomatpuréochlåterdolmarnasjudapåsvagvärmeica30–40minuterberoende på hur färsk kålen är.

5. Smält smöret i en liten kastrull och rör i vetemjölet. Häll på sky från kåldolmsgrytan tills du tycker att du har bra konsistens på såsen. Om du vill kan du smula i en buljongtärning för att få kraftigare smak på såsen och smaka av med lite grädde.

Servera med kokt potatis. Kåldolmar är lite omständiga att göra. Därför kan det vara lämpligt att göra en dubbel eller tredubbel sats medan man ändå håller på och då tillaga dolmarna i en långpanna i ugnen. Färdiga kåldolmar kan frysas in.

Dolmar från Central och Sydeuropa kryddas med mer tomater, lök och örtkryddor såsom rosmarin, oregano eller timjan.



RÉTES – ÄppelstrudelTid för utbakningen beror på hur van man är att hantera degen. Baktiden är ca 25 minuter, ugnsvärme 225 grader

Deg 1 ½ dl vatten 1 medelstort ägg; lätt vispat 2 msk smör, smält och svalnat 1 krm vinäger 6dlvetemjöl2 krm salt

Fyllning 1 dl smör, smält (1 dl väger ca 100 g) 1 dl ströbröd 8medelstorasyrligaäpplen2 dl socker 1½ dl russin 2 tsk kanel, malen 1 msk citronskal, tvättat, finrivet 2 dl sötmandel, mald

Det underlättar om man är två vid utbakningen. Alla ingredienser ska ha rumstemperatur.

1. Rör ihop vatten, ägget, smöret och vinägern i en mindre skål.

2. Vänd ner smeten bland mjöl och salt i en stor skål. Arbeta degen bestämt, knåda den genom att slå den hårt i bakbordet ca 10 minuter. Rulla till en boll ochlåtdegenvilapåmjöladbänkunderenvarmporslinsskåli30minuter.

3.Täckköksbordetmedettrentbaklakan,mjöladetfrikostigt.Kavlautdegenpå det mjölade lakanet.

4. Det är nu man behöver en kompis. Ta av klockor och ringar och sträck degen varligt över fyra knutna händers ryggar tills degen är så tunn att den nästan är genomskinlig. Det går nästan av sig självt på grund av degens konsistens. Ju oftare man bakar strudel desto säkrare blir man på att undvika stora hål i degen. Lappa ihop eventuella hål försiktigt. Traditionellt ska man kunna läsa tidningen genom degen, men 1 meter i kvadrat duger gott första gången!

5. Klipp bort tjocka kanter och pensla degytan med smält smör. Strö tunt med skorpsmulor över hela degen.

6.Blandaskalade,urtagnaochtuntklyftadeäpplenmedsocker,russin,kanel,citrus skal och mandel i en stor skål. Fyllningen ska läggas ut i ett drygt decimeterbrett band lika långt från degens ena långsida. Vik ”marginalen” över fyllningen och rulla strudeln som en rulltårta med hjälp av lakanet och fyra händer.

7. Lägg i en ring på en smord eller med bakplåtspapper klädd plåt, pensla med smörochvikindegändarna.Gräddamitti225°varmugnca25minuter.


RICOTTAOST STRUDEL – Räcker till åtta bitarTillagningstidca1½timme,inklusivede30minuterdegenskavila,ugnsvärme175 grader

IngredienserDeg3dlvetemjöl1 krm salt 50 g smör eller margarin 1 ägg ½ dl vatten

Fyllning250 g ricottaost 2 dl florsocker 2 dl russin 1 citron, rivet skal ½ dl mannagryn 25 g smör eller margarin till pensling

Garnering½ dl florsocker

1. Blanda mjöl, salt och matfett, gärna i en matberedare. Tillsätt ägg och vatten. Arbeta snabbt ihop till en deg.

2.Lindaindegeniplastfolie.Låtdegenvilaikylenca30min.Sättugnenpå175°C.

3.Görfyllningen:Blandaricottaostochflorsocker.Tillsättrussinochcitronskal.

4.Kavlautdegenmyckettuntpåettmjölatbakbordtillenrektangel,ca30x40cm. Strö mannagrynen över degen. Fördela fyllningen ovanpå.

5. Rulla ihop degen. Nyp till om kanterna. Lägg rullen med skarven nedåt på en bakpappersklädd plåt.

6.Smältmatfettettillpenslingen.Pensladegrullenmedhälftenavmatfettet.Grädda strudeln i nedre delen av ugnen ca 40 min.

7. Tag ut och pensla den varma strudeln med det resterande matfettet. Låt strudeln svalna på galler utan bakduk.

8.Siktaflorsockeröverstrudeln.Skärdeni8bitar,ca4cmbreda.


Me nakamaw te wydyčhol syr thuli foka

Szkolytko pielegniarka, Marita, sys zalini syr zawsze ale phend-zia kaj te poziakiraw awry pe chwilka bo joj sys te zakončnel jek rakiryben pelde telefo. Tylko chwilka puznedyr phirawel joj wudara i sykawel kaj me moginaw te bešel.

Marita: – Sosa moginaw me te pomoginel tuke Samanta?Zanim joj zdonžynel soš te phenel butedyr dzwoninel lakro te-

lefono. Sygna ruhenca zgašindzia joj dowa i dykhel mange prosto dre myre jakha. Me czuinaw syr me kerel pes mange hačkirdo i čhaw loli pe muj.

Samanta: – Sy mišto manca, oprucz myre stala dukha dre šero, ale dawa nani daleske kaj me jawjom. Me kamaw warykicy pora-dy pal myry waga. Dawa sy flustracja kaj pes te czuinel syr thuli foka, me na moginaw te rywel do fliki sawe me kamaw i me tež nakamaw man te pžerywel pe gimnastyka. Me kamaw warykicy porady tutyr. Me wontpinaw kaj me som do pierwszo kaj del tuke dasawo pytanio.

Marita: – Dzial tyro. Dawa mušnel te jawel bardzo pharo kaj dzia pes te czuinel. A syr tu has Samanta?

Samanta: – Čhesa na moginaw man te šarel. Me nahaw žad-no šniadanio tylko, najekwar haw wafelko, i piaw cola albo taty čekolada, syr kawiarnie phirawel o 9.00. I pal haben szkolno na pžeperaw, ale haw kuty kaj te jawel zor pe lekcji posli phas dywes. Khere sy men nieregularna čiry habnytka bo zawsze sy men gosči i dre jamary tradycja tžeba zawsze te podel haben gosčenge syr jawen. Me mušnaw man te pžekerel kaj sy pžyjemnie kaj te bešel i te hal lačho haben, razem, syr san dzia but naokolo ska-min, i czensto moginel puzno te jawel račenca.

Marita: – Dawa sy pharo kaj te jawel helado habnytko waryko-neske, ale isy niektura žeczy kaj jame sare pal dawa mušinas te myšlinel i dawa sy, kaj saro so jame keras potžebinel energia kaj jame te funkcjoninas, nawet syr jame sowas. Do energia kaj jame potžebinas doresas habnatyr kaj zawierynel energia i požywie-nio: Dre trawienio zaparuwen pes czenenšč skladniki dre cukro ratytko kaj dzialynel syr paliwo. So doreses tu za kuty energia čšes zmenczono, a so doreses za but to odthowel dowa pes syr thulipen dre manušestyr.

So tu pžehtes sawoš haben, sniadanio albo luncho, czuines dosyč sygo kaj cukro ratytko sperel i wtedy pires tu pe tykne obroty. Ryzyko sy kaj tu czuines že tu mušnes te doresel newi


energia. Wtedy wthowes dre tutyr soš gudlo i has but cukro kaj kerel kaj ratytko cukro dzial ke berga i ke dolo ale dawa idzia na del žadno odžywienio.

Samanta: – Me man ani kuty na czuinaw bokhali rano, oprucz dawa na zdonžynaw me te kerel šniadanio, pžewžanie mušnaw te našel kaj te zdonžynaw autobusosa.

Marita: – Dzia moginel te jawel. Staryn i dzia soš te muj te wthowel. Pi jek szklanka thud albo šadlo thud i le jek owoco albo celo garšč rodzynki i ha pe drom! So tu dzines pal požywienio.

Samanta: – Ne, dawa sy dasawo soš kaj jame potžebinas kaj manuš te dzialynel, witamina a,b,c,d,e, proteiny, wenglowodany, i thulipen. Me dawa mišto dzinaw ale dawa sy pharo kaj te myšli-nel pal saro syr pes dykhel lačho haben kaj sy gil manušestyr.

Marita: – Dawa moginel te jawel stresujonco so sy pes lubinel but te hal. Jek sposobo sy kaj te jawel balanso pe haben, te myšli-nel pal modelo syr te učhuwel pe čaro , to wtedy sy latwedyr kaj te lel ružne habnendyr wmiare but. Dre lačho posilko wdzial

1/3 phuwiengre, ryžo, kluski albo maro, kuty butyr syr

So me som te wykendel ? Syr but možna te lel?


1/3 wloszczyzny, owocy i prawie 1/3 mas, matsio, kurčako, keso, sočewica albo fasola. But keren hyrja kaj pien but gazowana pania paš haben

zaczym pani albo thud.Samanta: – Hm, dawa sy latwedyr te phenel syr te kerel. Myry

najphuredyr phen moginel te hal niewiadomo kicy ale dawa na wydyčhol pe latyr. So za rola khelen geny i otoczenio? Jamen sy jake dada ale ružnie sam zbudowana dziwno mange.

Marita: – Geny kelen sawyš rola. Niektura sy šuke i kokalytka naturatyr. So tyre gene postanowinen kaj tut sy te jawel okronglo figura i butedyr thulipen to tu nasan zaprogramowano kaj te jawes šuki. Nawet so tu na wažynes butedyr, kaj phenen sy škodliwo, myšlines tu može kokory kaj tu wydyčhos za thuli. Treningo i lačho odžywienio moginel te pomoginel, ale dre wiekžošč pžypadki nad-zial te sparuwel peskry forma kaj pes lasa manuš urodzindzia.

Samanta: – So sy za diety kaj sy lačhe kaj pes pal lendyr te myšlinel?

Marita: – Oj, sy niewiadomo kicy, wspulno sy kaj te unikinel parno ryžo, parno jažo i parno cukro i cukierki kaj del sygna kalo-ri dawa tež znaczynel že sygo pes wybokhalol. Pal dale diety kana pes najbutedyr rakirel:

• LCHFkaisydietaniskawenglowodany(prawiežadnomaro)ijek dieta kaj budynel pe but mas i thulipen dre haben.

• Gi-metodakajpestehalwenglowodanyilačhejakoščatyr,napžyklad dasawe kaj sy dre zbožowa žeczy i te kombininel masesa, mačhesa i wloszczyznenca. Dre owocy sy but cukro i dalesa sy pes te jawel ostrožno.

• Nordiskohaben?Kajpestehalokolo2200kaloripedywes.Tehal pe skandynawska wloszczyzny i wloszczyzny koženiowa, mury, thule matsien, kurczako, goj, zbože žytnio, ziarna i žyto, olejo žepakowo i margaryna.

• Možešrudžemne,kajtehalružnie.Temieszynelkicydzial,owocy i wloszczyzny, mury, fasoli i soczewica, kluski, thule mačhe, oliwkowo i žepowo olejo. Wzasadzie na tžeba čhi te unikinel ale tžeba te jawel ostrožno cukierkenca, parne ryžosa, parne jažesa i parne čukrosa.

• ISO-dietapodkrešlinelkajsypestehalhabenkajdeldlugouczučo kaj czuinels pes nahano. I tylko 1600 kalori pe dywes, 1/3 sy te jawn proteiny, wenglowodany i thulipen. Šuko mas,


mačho, kurczako, mury, owocy wloszczyzny i rošliny stroncz-kowa sy pes te hal. A saro kaj glutonowo te unikinel.

• Viktväktarnatežsy.

Rynko sy baredyr i saro kaj objecynel te del sygno rezultato čhiel popularno. Nieraz wskazynel pes thulipen že sy hyrja a nieraz sy dowa sygna wenglowodany. Ale každo jek mušnel te dykhel peskre sytuacjatyr i te myšlinel so pes te kerel. Zdonžynes tu šos te treninel pelde kurko?

Samanta: – Dawa na moginaw te phenel. Man tež nani žad-na koležanki kaj manca kamdeby te dzial i te treninel, ale me lubinaw te khelel, so dawa pes ginel syr treningo. So som te jawel szczero to me wolinaw te bešel i te czatynel pe facebook, ne, kaj te bešel paš komputero i te rykiraw man poinformowano so pes kerel na okolo mandyr. Marita sal pes zadowoleniosa.

Marita: – Dzia čačunes natžeba dzia zawsze te dzial pe trenin-go, sy but kaj možna te kerel kaj pes te jawel butedyr te rucho. Napžyklad moginel te wyčhel soš dasawo syr te dzial pe sygno spacero, albo te pirel pe shody. Zamiast te lel autobuso to možna te tradel rowerosa ke szkola so pogoda pozwolinel, albo te space-rynel, nani žadna cudy kaj zlen do ekstra kili kaj jame naskendi-jam pe mendyr pelde dlugo čiro, tylko tžeba soš te kerel aktywno. Sy tryn wažna žeczy kaj kokoro manuš moginel te wplyninel pe peskro čalo dowa sy: haben, rucho i soiben.

Repyr že wažono sy umiarkowano dre haben i regularno rucho pomoginel tuke kaj fedyr tut te czuines i te wydyčhos.

Samanta: – But man dodzindziom. So me som te podsuminel dawa so tu phendzian to sy že me mušinaw te hal regularnie, te hal wedlug modelo čarytko kaj te zbalansynel luncho i obiado. Paš haben sy rekomendowano pani i me som te hal wloszczyzny i owocy so dywes, i te uwažynaw gudle žeczenca, thulipnasa i londesa. I te jawaw dre rucho. Isy dzia?

Marita: – Ne wlasnie! Me osobišče som pal ”sobotowa cukierki” čhaworenge i barenge. Može juž sy čiro kaj tu te prubines te syklol kaj te kerawas lačho i sasto haben.

Samanta: – Dawa najawela latwo meczo ale me mušinaw man te zdecydynel sawy metoda me te wykendaw kaj man mišto man te czuinaw i te jawaw zadowolono dzipnastyr. Nawet so ostatecz-nie isy tašatuno dywes tež natylko dadywesatuno. Parykiraw pal tyro čiro Marita!

Fatima Bergendahl


Niewidzialna pszyjačeli

Nieraz sy manušes baht pe peskry ryk i isy kolega albo kolegi. Kana me ophenawa tuke pal myre niewidzialne kolegatyr.

Gil sys myro najfedyr kolega papieroso. Syr me somys terdo pe pžystanko i žakirawys pe autobuso, zahačkirawys me zawsze papieroso, syr nawet na tyrdelys man. Dre szkola hačkirawys me i myro kolega awry pe pžerwy, dzia wogule to na mušinasys dawa te kerel. Skendawys lowe i kinawys papierosy počihu kaj te jawel man powodo kaj awry te wydziaw i te rakhaw man myre pžy-jačelosa. Ke do dywes syr rakčom newe niewidzialne pszyjačelos.

Myro niewidzialno pžyjačelo sy Iphone. Kana syr me som terdo pe pžystanko i žakiraw pe autobuso dykhaw me pe Iphone czy konš bičhadzia SMSso albo mejlo, syr nawet dzinaw kaj nikon dowa nakerdzia Každo pžerwa pžedykhaw myry lista gilenca, kaj me kerdziom jek rat gil kaj dawa te jawel gotowo. Zamiast myry lekcja,to styrdaw newi aplikacja kaj me mušnaw te dykhel czy sy lačhi. Sy man wiszonca sluhawki naokolo men i dykhaw pe dolo zamiast ke berga.

Syr me dykhaw dre berga to dykhaw že prawie sare sy podobna i len sy wiszonca sluhawki na okolo men i dykhen pe dolo. Saw, dawa nani tylko man niewidzialno pžyjačelo. Jame haluwas jek jekhes. Tu dzines pal so mange dzial.

Kati Dimiter Taikon

Maryja sy kontakto romenca pe celo sweto

Maryja isy jek romani čhaj i lake sy 17 berš i isy beštli dre Gö-teborg. Joj pirel ke jawir klasa pe gimnazjum i syklol kurso pal spolecznošč i čhibja. Lake sy latwo te syklol newe čhibja i kana joj rakirel 5 ružna čhibja prawie czysto: pžečesz szwedzko, anigiel-sko, romano, hiszpansko i francusko. Pe peskro wolno čiro lubinel Marija te khelel, te jawel razem peskre pžyjačelenca i pe sklepy te pirel. Ale la sy tež jek jawir baro zainteresowanio, kaj te zadzinel romen cele swetostyr. Syr Marija wybaryja to sys bešte but roma pe lakry wtenga.

Jone na sys tylko roma lakre kheratunestyr, tylko jone sys ružne themendyr i rakirenys pe but ružna čhibja. Maria dzinel že dawa sys jek powodendyr kaj joj dzia čhyja zainteresowano čhibjenca.

Dre Mariajakry semenca zawsze rakirenys jone po szwedzku



i romanes, ale syr joj zadzindzia jawire romen zhalija joj kaj sy ružna akcenty dre romani čhib.

Me syklijom dosyč sygo kaj sy ružna romane kheratune i kaj sare narakiren pe jek akcento romani čhib, dzia syr myry semen-ca kerelys. Dre šrodowisko myšlinen že roma jawen jekhe them-estyr i rakiren pe do samo čhib, ale dawa sy bardzo dur čačipna-tyr. Dre szkola pisynawys me but rozprawy pal podobienstwy i ružnicy maškir ružna romane kheratune i me obiecynaw, sy but kaj čhen zdziwiona, nawet nauczyčeli, phenel Marija zdziwione glososa.

Marija zadzindzia ostatnia berša bute romen pelde interneto. La sy zathode konty pe ružna strony, dzia syr facebook, skype i instagram. Joj czensto rakirel bute romenca, nawet pal szwedzko granica.

Bute do romendyr kaj me lenca rykirawys kontakto, mogi-nawys len te pžešunel ke myre rozprawy, ale i jone pomoginde mange ružne kšonžkenca, poradenca i kaj me moginaw te rakhel butedyr informacja. Dawa sys bardzo doceniono, phenel Marija.

Marija pžewažnie rakirel lenca pelde mikrofono. To wtedy joj zauwažynel sale wogule ružnicy sy i syr do akcenty isy požyczona do themestyr kaj roma sy bešte.

Me czensto rakiraw jekhe čhasa kaj sy bešli dre hiszpania. Joj sy wyhowano romane čhibjasa, ale že me som dosyč lačhi pe čhibja i kokory rakiraw po hiszpansku, to me moginaw te šunel že la sy hiszpansko akcento, nawet syr joj rakirel romanes. Nieraz moginel joj te wčhurdel kuty hiszpanska lawa syr joj rakirel, sal pes Marija.

Kaj Marija sys kontakto romenca kaj sy bešte pe celo sweto pelde interneto, to čhija joj butedyr wyhalakirdy pe ružna podo-bienstwy i ružnicy maškir ružna grupy.

Me nieraz moginaw man bardzo te zholiniakirel syr niektura roma phenen že lengro kheratuno isy butedyr ”čačuno” syr do jawir. Dawa sy bez sensu sare kheratune su ružna, pewnie že sy podobienstwy, ale so sy pes bešto dre jek them pelde warykicy generacji to nani wogule dziwno kaj pes lelys themeskre tradycji albo čhib, phenel Marija zdenerwoawne glososa.

Marija kamel kaj butedyr roma te len okazja i te zadzinen bu-tedyr romen i ružna romane kheratune pelde interneto. Manušes sy but te syklol kaj te zadzinel jawiren i me myšinaw že možna te čhel butedyr phirado syr manuš, zakoncznel Marija.

Mirelle Gyllenbäck


Jek profesjonalno studio

Me rakhaw Erland Kaldaras pe Romskt Kultur Center (RKC) Malmö. Doleske bo me kamaw man te dodzinel syr lengro studio nabašajibnytko dzialynel. Ale jame zaczninas te rakirel syr RKC phirade i syr pes dawa rozwinidzia. Erland ophenel kaj RKC dre Malmö sy od 2002 ale sys juž 1998 sys poczontko w postači tykne bibliotekakro romane kšonžkenca. Celo sys kaj te skendel dasawe czenšči kaj naležynen ke romani kultura tel jek daho.

RKC moginel nawet te oferynel jek šteto kaj pes te rakhel, sali kaj roma moginen te jawel, na tylko roma tylko nawet jawir, szwedy, emigranty, čhawore szkolendyr, studenty, emeryty, sare možliwa, kaj kamen te syklol pal romendyr i romani kultura.

Me man pučaw: Koneskro pomyslo sys dawa? – Erland tlumaczynel kaj dawa juž zacznindzia pes pe poczontko 1970 berš. Sys pomyslo kaj tžeba te poskendel do phuredyrendyr dasawe czenšči kaj naležynen te romani kultura. Zauwažyndzia pes že phure tradycji pžeperenys.

Darenys pes že romani kultura pžeperela, ale roma nasys wte-dy žadno mniejszošč narodowo, nasys žadna lowe i nikon na sys zainteresowano kaj te zalel pes dalesa. Pierwszo 1996–1997 syr jame zacznindziam te rakirel pal dawa znowu i zkontaktyndziam men z panstwe reprezentanten pal kultura dre Malmö.

Prubinenys tume te wspulpracynel romenca jawire grupendyr?– Erland otphenel kaj inicjatywa jawja lengre semencatyr


Caldaras. Daleske dzia pes kerdzia bo jame kamdziam te zat-howel romano muzeum, razem sare jawirenca romane grupenca dre Malmö, ale dawa nadzialys. But sys problemy i konflikty, to jame men wycofindziam i zathodziam RKC. Ale centralnie sy phirado sarenge.

Sys dawa tyry daj kaj zacznindziam dalesa?– Monika dalesa pes zalija 1990, ale dawa sys lakro dad i leskre pszala kaj rakirenys pal dawa juž 1970, ale wtedy nasys lowe. 1996 mangdziam pomangdziam pal lowe, reprezentanten pal kultu-ra dre Malmö, kaj te den pe museum, biblioteka, studio, kino i kawiarnia, te jawel men dre jek budynko. Jone otphendle že len nani lowe pe da saro, ale jame doreščam 75 000 korony projek-towa lowe kaj te pirawas biblioteka.

Dole čirostyr Szwecja pžylija romen jako nationalno minoryte-to i dawa znaczynel že Szwecja sy te del but pel romani kultura, ne i wogule pal romendyr.

To wtedy dykčam jame možliwošč kaj te rozszežynel jamary dzialolnošč, dzia syr sys dre jamaro plano. I pe ješen 2002 mo-gindziam te phirawel dawa.

Sale odwiedzinen centrum I so jone pal dawa phenen?– Syr jame phiradziam 2002 to sys dawa soš newo i jame do-reščam bute užytkowniken. Jamare sy napžyklad but terne kaj daj jawen peskre szkolendyr i jamen sy but kaj jawen ružne projektendyr. Jame našundziam čhi hyrja da terne manušendyr tylko sygedyr kaj lenge dawa sy bardzo lačho.

I kana tume phiraden jek nabašajibnytko studio?– Ne, dawa sy jek studio ke nabašajiben romane radioske, muzyka i jawir žeczy. Jame zacznindziam te budynel dawa dre styčnio 2012 i mogindziam te phirawel 15 cerwca. Dawa sy terne romenge kaj odphenen pal romano radio. Ale jame tež kamas kaj te jawen terne i te nabašawen peskry muzyka. Jame nawet starynas men kaj daj te doresas men ke romane religijna šere i oferynas lenge čiro dre radio. Sy but ružna mozliwošč. Jame mogindziamby butedyr te mekhel pe žywo jamare radiostyr.

Možna daj te jawel syr pes kamel?– Sy jek plano kaj pes zaphenel i puzni tžeba pes te dorakirel pal čiry. Normlanie so pes kamel te zaphenel jek studio to kerel 1000 koron pe štunda. Daj čhi nakerel.


So sys tumen za jawir pomyšly pe da studio? – Jamen sys pelde tryn berš radiowa projekty kaj pes kharen 1,2,3. Pelde dawa čiro užywinasys jame jawir studi, preskirasys huče czynszy i mušinasys men te ograniczynel čiro dre studio ke duj štundy. Daleske lijam men i phendziam. Jamen mušnel te jawel jamaro studio kaj doj te moginas te jawel syr kamas, celo dywes, 24 štundy!

Soske sys potžebno jek studio? – Dawa sy potžebno kaj te del mozliwošč ternenge i sare jawi-renge kaj te moginen pes te wyphenel dre radio, i dre jawir media?

Syr jawir dzinen že tumen isy studio?– Pelde marketing, reklamy, kontakty.Informacja tež wydzial pelde radio i jawir media.

Syr czensto užwinel pes studio?– Akurat kana pes užywinel pes ke produkcja radiowo. Dole kaj keren buty radiosa, keren buty so dywes. Dre studio nabašawen i edytynen wywiady. Len isy lengre zarezerwowana čiry pe dywes. Ale pošli phaš dywes i pe rat isy wolna čiry.

Nabašaden tume soš do ternenca?– Jame nabašadziam paramiši, radiowa programy, muzyka, ale isy but butedyr kaj možna te kerel. Kicy lenge berš kaj jawen? Berša dzia wogule nakhelen rola.

Do paramiši kaj jame nabašadziam to isy čaworenge, radio sy phuredyrenge čaworenge i religia sy sarenge phuredyrunenge. To dawa nakhelel rola.

Sy tut jeszcze šos kaj kames te ophenel?– Ne, studio sy calkiem newo i dawa sy profesjonalno nabašajib-nytko studio. Daleske sy szkoda so pes naužywinel, szczegulnie syr možna les te užywinel pal darmo.

Sawenca wspulpracynesys kaj te phirawel da studio?– Jame wspulpracynasys z sofielundsskolan, folketshus, radio A.6 R.A i studieförbundet vuxenskolan.So kames butedyr te dodžnel tut to le kontakto z RKC i Malmö pe www.rkcmalmö.se

Iren Horvatne

Roma te Swecia – te ciro

zmianakro

9


Roma te Swecia – te ciro zmianakro

Po mimo kaj roma rakhen pes te Swecia jus od 1500-bersesty to morzna te phenel kaj lengry sytuacia isys zafse te jawirengre wasta. Gil isys powitana kolorosa apužni cihine odsunieta przes spoleczenistwoskre przepisy przez lengry grupa. Te 1550 dyja roskazo krulo Gustav Vasa kaj roma te omekhen them te krut-ko ciro. A sawe romen nadal rakhenys to isys len te ukarynen merybnasa. Kedy Gustav Vasa zgeja tronosty to leskre nastempcy oblines dosamo politika pe romendy. Te 1637-berš wygeja newo przepiso te Swecia. Te doprzepiso isys cihindlo kaj sare romane mursia isy te cihen umlade a dziuwla i cihawore wycihurdyne themesty. Te 1660-berš phendzia marszalko Per Brahe (prawie naj baredyr urzedniko te Swecia, odpowiedzialno pal wymiaro sprawiedliwosciaty) wybicihadzia baredyr grupa romen te Fin-landia kaj te dociro isys jek czešč Sweciatyr. Do roma isys pes te ošedlinel pe pusta gospodarstwy kaj finska gadzie omektle. Dawa isy potomki dolengre kaj čhine pe zor wysiedlona i przešladowa-na roma kaj kana rysine te Swecia i isy do grupa kaj phenen pe lendy (Swecka) Finska roma.

Stosownie 1923 berš te čororengro przepiso isys kaj ”zigenare i tattare” namoginenys te jawel haredyr syr tryn kurke te jek komuna,posli dowa isys te tradel duredyr. Dawa przepiso isys stosowano tel konco 1960 berš.

Te pomoc kaj socialstyrelsen užywindzia od 1942 i isys tepod-klado te but kaj užendo panstwowo opracyndzia isys kaj (zigenare i tattare) isys dzide syr koczowniki to lengro dzipntko stylo isys te jawel traktowano syr antyspoleczna manusia. Maškir 1934-1975 berša isys ustawa sterylizacjaty bardzo bary. Przez do berša isys wykonana mniewiencei 63 000 sterylizaci te Swecia. Mniewien-cei te phaš do przypatkendy isys manuša zmuszona wbrew peskre wolaty te kerel dowa. Wedlug legre ginipena to čhine mniewiencei 450-500 manuša kaj isys len ožnaczenio ”tattare” sterylizowana. Len naisys možliwožč pužnedyr te dzipen kaj te jawen len lengre cihawore. But lendy kaj cihine dotknienta naležynenys te podruž-na, Dzia wienc roma isys dzide te Swecia od 1500-wieku.

Dawa isy tylko warkicy przyklady so roma te Swecia musindle te przedzial przesz do historyczno ciro. Kaj te zhalol dadwesytko sytuacia, isy wažno kaj te zhalol pytanio te baredyr myšl.Te sare spoleczenstwy przerz sare ciry isys potrzebno lenge ofiara lososty kaj saro so hyria šcihurdenys pe lendy. Saro syr kaj žniwy naisys urodzajna albo kaj na kinen te sklepy syr kamdleby. Da

Roma te Swecia – te ciro zmianakro 187

romani grupa isys wykorzystana ofiary losu kaj spoleczenstwoske na dzialys misto. Roma przerz peskro sposobo te dzipen, kultura i tradycia pes odružninen do spoleczenstwosty te sawo jawne. Dawa isy zastosowano nawet ftedy kedy lengro sposobo te dzid-ziol isys pe lendy wymuszono to romen naisys mozliwošč kaj te decydynen pal peskre warunki te dzipen.

Po mimo kaj romengry sytuacia te Swecia isys podswietlono pe ružna sposoby te 1900-wieko, to morzna te phenel kaj topiero te 1960-wieku kaj wygeja pe codzieno polytcznoplano (isys tel uwaga polytygengry i dole kaj len decyzia). Kedy roma jawne te Swecia te 1500-wieko isys ružna pytani pal grupakry sytuacia, možliwošč i obowioski isys zažondzona przerz phuredyrestyr,albo przerz khangiry lup panstwowo užendo. Romengro sposobo dzip-nytko, kultura i tradycia isys tel 1900-wieko isys te wašta ružne dzelnikažengre, pisažengre i profesorengre.

Wahadlo pes zawahindzia zorales te 1900-wieko pierszo polowa. Romengro sposobo te dzipen isys uwažano kaj te romani kultura isys waryso zasztrzezono kaj obciožynelys Swecke pastwos (jek spolecenstwo kaj cihuwel bary waga kaj spoleczenstwo te del wsparcio sarenge) kaj wybaria te 1900-wiekoskro pierso polowa.

Dohodzeni te centrum uwagaty

Romengry walka pal obywatelska prawy te Swecia pe poczontko 1930-wieku. Johan Dimitri Taikon isys jek do phuredyre romen-dy kaj uwažynelys, že romanen cihaworen powino te jawen do sama prawy te szkola syr swecke cihaworen. Te jek pismo swecke kruloske napisndzia jof kaj romane cihaworengry sytuacia skolno te len pe powažnie. Leskre wysilki niestety napomogindle.Ale dowa so kerdle to rada doktorengry (dadewysuno socialno rada) kerdle inwentacia syr but swecka roma isys te them. Cyfry syka-de okolo 500 manusien. Dawa naisys pierso molo swecko panstwo kerdzia dasawo dohodzenio kerdle duj moly te, 1907 i 1922.

1956 wgeja jek ”zigenarutredning” kaj stwierdzindle ze ro-menge dyneby fededyr warunki te dzipen so jone zrezginideby peskre romane dzipnaty peskre kulturaty i pes te asymilinen. Parlamento napisndzia te 1958 i 1960 isys len te celo kej tespa-ruwen romengro stylo dzipnaty. Ambicia po piersze isys kaj te osedlinel romen, i te dzian te odpowiednio buty i te syklakirel len te pisynel i czytynel. A te do jawir pismo isys kaj komunen i jawi-re instancien isys možliwosci te doresel lowe rzondosty specialnie pe romane cihaworendy kaj len tesyklakiren. Do dlugotermi-


nowo celo isys kaj romane cihaworen ostatecznie te moginen te cihuwen te normalna klasy swecke cihaworenca. Ružna swecka urzendy isys zgodnie psekonana kaj dowa jawiaby sygno i efek-tywno kaj romen odpowiednie te swecko spolecenstwo te asymili-nel. Sygno zalatwienio kherendy tes isys te jawel przyczyna te rozwojo.

Dawa odpowiedzalno atetydo sparudziolys sukcesywnie. Te jek ”zigenare šlecztfo” kaj wgeja te 1973 to sparudzia panstwo peskro podejscio. Romen isys možliwošč kaj te jawen za angažowana te decyzia kaj dotykinelys len. Ale dowa naspowodyndzia cihi kon-kretnie te romengre warunki dzipnytka.

Socialno doktoro i pisažo John Takman dorescia te 1962 misja kaj pes te dodzinel syr mieiwiencej do 700 swecka ro-mengro stano zdrowotno wydyciholys. Jof psez warekicy berš jako psedstawicielo sejmosty zauwarzyndzia i skrytykindzia kaj swecko spoleczenstwo ominindzia jek grupa kaj isys te themes-kry granica i isys dzide te nendza. Tylko 2,7 procenty do swecka romenge isys 65 lat albo phuredyr te poruwnianio te 21,7 procent wsrod swedendy.

Do alarmujonco sytuacia isys kaj manuša isys zmuszona te dzidziol przerz celo berš pomimo sawi isys pogoda, te buda,kam-pingo albo te baraki pe peryferi bare forengre. Jek majoryteto lendy kaj isys wlonczona te do šlectfo napirenys te skola.

Do swecka roma moginenys pes te urykirel pe tradycionalno sposobo te peskre zawody syr kotlarzy, dzialalnošč te wesolo mi-asteczko i kerenys miedziatyr piria as te 1940-wieku. Ale te takto syr te spoleczenstwo isys somolo butedyer spulczesna bare fabry-ki, to zmniejszyndzia pes zapotrzebowanio pe romengro zawodo. Ale niektura do swecke romendy, przedefsystkim dole kaj isys beštle te Stockolmo te baraki, pomimo kaj naisys len normalna khera to doresenys ružnabucia, napsyklad jako te bikinel skruto. Ale i dale možliwosci pes po malu skonczyndle syr te spolec-zenstwo sparudzia pes ze nawet adzia letka zawody potrzebinenys wyksztaucenio.

Katarina Taikon podlyja walka

Pomimo kaj romengry sytuacja isys przedmioto dyskusino (teluwaga) but moly te 1900-wieku, zafsze lengro problemo pes skonczynelys pe peryferi. Debaty nalenys pe powarznie i zamere-lys adzia sygo syr pes pojawinelys. Isys lenge potrzebno konš kaj pes dzinelys te wyslowinel dowa isys jek romni kaj pes kharelys


Katarina Taikon terdzia pe barykady i wymaginelys romenge podstawowa prawy jako swecka obywateli- kaj te jawel len dojšcio te skola i khera-do debato lyne pe powažnie. Dawa kerdzia kaj swecko žondo halia, kaj isy jek grupa manusiengry te spolec-zenstwo phares zaniedbano i dyskriminowano. 1963 čhia wypu-blikowano Katarina Taikon ksionszka Zigenare. Do ksionszka možna te dykhel jako poczontko newe epokaty. Dowa pobudzind-zia ogromno zamieniszanio i tylko warekicy gazety te swecia isys kaj naopisyndle lakry walka pal romengre podstawowa prawy. Te spoleczenstwo gene pogloski i mity kaj roma nakamenys te ošedlinel pes i kaj jone isys wytrzymala pe mrazy butedyr syr swedy bo len isy grubedyr cypa. Te do ksioszka zaphadzia Kata-rina but dziury pe przesondy i mity kaj spoleczenstwo pes lenca kerynenlys kaj te nadel lenge khera. Do samo berš kaj ksionszka čhia wydano, to czenšč swecke romendy dorestle daho pe šero. žondo zacznindzia te dyskutynel pal wykstaucenio doroslunenge swecke romenge, boda istnionco szkolenio čhi nadelys i wieks-zošč lendy isys analfabety.

Katarina Taikon stwierdzindzia kaj dzial te podhadel swia-domošč i zaciekawienio romengre hyria warunkenca te dzipen. Joj kerdzia razem miendzyinymi Johan Takman i dzialaczo pe prawo manušengro Thomas Hammarberg stwožyndzia jek orga-nizacia lawesa

”Zigenarsamfundet”. Razem čhude jone wymagani te FN:s de-klaryndle pal manusitka prawy jako podstawa. I zacznindle pes

Zdiencio te okladka pe Zigenare.


te pszydykhel syr baredyrszkola te uforminen. Ucznien jawneby mozliwošč popsez wyklady i tedykhel uczelni mogindleby te skožystynel wiedzaty kaj gil namoginenys te kožystynel. Wyks-taucenio isys te jawel kaj romen jus isys doswiadczenio dzipnakro tylko potrzebno isys skompletowanio normalno wiedzaty.

1964 rospocznindle šowekurkitko mialytko kurso doroslunenge romenge te skrekhyttans folkhögskolan. Kurso isys bardzo po-pularno maškir romendy ale pes skonczyndzia. Brakinenys lowe i skonczyndzia pes. Doja rada skolno pszylyja otpowiedzialnošč pal wykstaucenio i 1966 odpirade warekicy newe skoly romane ucznienge. But isys krytyczna wobec do szkoly, jefkar kedy isys pedagogicznoprofesoro Arne Trankell nawet jof isys te ”Zigenar-samfundet”. Jof kerdzia dohodzenio pe skoly i stwierdzindzia kaj isy zanisko poziomo nauczaniosty. Te 1970-wieku čhine skoly zaphandle kaj isys specialna romene. Niektura uczni gine te jewir kerunki te syklol, niektura prubinenys pes urykirel syr tylko moginenys miendzyinymi bikinenys wurdena.

Do wrazliwošč kaj roma musinenys te pszedzial i prawie žadno skola to isys ozalezniona panstwoskre pomocaty. Niektura roma

Zdiencio napisosa: nordycke zigenarrådets bersitkespotkaniosty 1975. Prze-wod niczonco isy Aleka Stobin. Christa Berg calkem te prawo isy sekretarzo.


isys pe wcesno emerytura. Možna dawa te dykhel syr žondo kamel dawa te naprawinel manušenge kaj pszez so jone pszegene i isys dyskryminowana i dzide pe marginaly te spoleczenstwo. Manuša kaj lengro sastypen čhija zniszczono i isys traktowana syr jawire klasakre obywateli.

Stockholmoskro Finsko zigenarzwionsko

Dawa naisys tylko Katarina Taikon kaj walczynelys pal romen-dy te swecia. Przez polowa 1960-wieku isys jek finskoromani bucitko grupa pes zakoženindzia te Stockholmo. Jone čhuwenys najbaredyr waga pe finska romengry sytuacia te Swecia i tes te Finlandia. Bucitkogrupa lelys inicjatywa te ružna kierunki. 1972 przeksztaucindzia pes bucitkogrupa te Stockholmsko Finsko Zi-genazwionsko. Przewodniconco pes sparuwenys do piersza berša maškir Armas zLind i Aleka Stobin. 1973 lyja dowa przewodnic-zonco kaj isys Yrjö Tähtelä, kajisys znano aktoro te Finlandia, iniciatywa kaj te začhuwel Nordyczno Zigenar rada te Stock-holmo. Isys ftedy okolo 1200 finska roma te them i jone isys do najbaredyr romani grupa te swecia. Tesz isys nanordycka roma te Swecia i jone tes zacznindle te začhuwen peskre zwionski i pomalu przystompinenys te Zigenar rada. 1998/1999 čhija sparu-do Nordyczno Zigenar rada pe Romernas riksförbund. Zwionsko nadal isninel,ale 2004 jek grupa odgeja i začhudzia peske peskro zwionsko lawesa Riksförbundet romer i Europa.

Možna te phenel dawa kajdo finska roma te jek zorganizowa-no forma podlyne walka odoj kaj Katarina Taikon zacznindzia. Do romano zwionskowo dzialalnošč naisys čhi newo. Te Europa roma pes organiznenys przez sawoš cyro kaj te walczynen pal romengre prawy te spoleczenstwo. Ale naj butedyr to te Swecia i te Finlandia dorestle odpowieč spoleczenistwosty.

Szkola pošli Katarina Taikon

Do obowionskowo szkolno prawo wgeja te Swecia 1842. Dowa zgeja ponat 100 lat zanim oficialnie oblyja romanen čhaworen, dokladnie topiero te 1960-wieku. Pomimo kaj sytuacia szkolno wydyčholys mišto romenge pe poczontko 1970-wieku, to isys udowodniono zeczwistošč psewarznie naprzecifko. Te but pr-zypatki isys dar te dadengry generacia kaj te mekhen peskre čhaworen te szkola. Dowa naznaczynelys kaj dada isys hyria nastawiona kaj lengre čhawore isys te syklol te czytynel i te


pisynel-odwrotnie. Natomniast isys obawa kaj do romani kultu-ra i wartošč mogindleby te našawel bo te szkolakro uczenio isys czenšč spoleczenistwoskre poglondy i dykhiben pe rzeczwistosc. Jek rzeczwistošč kaj romen naisys dostempnošč. Tes isys obawa kaj romane čhawore čhyneby asymilowana i lyneby do swecko ”kultura” te zabaro stopnio. But romane čhawore isys pszešlad-owana przez jawire uczniendy. Szkolakro podejšcio te romane čhawore czensto pes zakonczynelys poraszkasa. Bo nawet kaj isys žycliwa nauczycieli to naisys len do wiedza syr te syklakirel ucznien i daden bez wiedzaty kaj te piren te szkola.

Newe romane grupy te Swecia

1970-wieku isys dešebersitko dekada kaj čhia oznaczono newe romane grupenca kaj tes pes domaginenys pal peskre prawy. Jus te 1960-wieku isys roma Finlandiaty kaj lynepes te ošedlinel te Swecia. Zwionsku dalesa isys baro niepokojo te swecko rzondo so dowa oznaczyndziaby te praktyka. Przez do nordycko pasportowo wolnošč i nordycko wolnošč buciakry, kaj wlygirdle te 1954, to na mogindzia swecko rzondo te zarykirel do grupa kaj te jawel te Swecia. Rzondo kamelys kaj do finska roma tejawen traktowana syr finska obywateli, saro kerenys kaj tylko tena doresen do extra pomoc kaj isys pszydzielono swecke romenge. Ale isys pharo te terdziol pszecifko so jus 30-finska roma čhine uczni te doroslu-nengry szkola kaj isys przeznaczono pe swecke romendy.

Tedo samo ciro isys spontaniczno migracia przez nanordycke romendy. Dowa wywolyndzia dar tedo polytyczno przywuctwo kaj uwarzynenys ze stracindle kontrola pe romendy. Katarina Ta-ikon i Thomas Hammarberg odwolynen pes te peskry ksionszka pszemangaf kaj przeszkadzynaf te rzondoskro debato kaj swecia powino te ryšol te regulowano emigracja, kaj te praktyka znaczy-nel ze swecka urzendniki tylko mogindleby te wykendel niekture romen kaj isys te obozy opcokraiofcege. A do jawir spontaniczne emigraciaty roma isys te jawen wydalona nawet syr moginenys te udowodninel kaj jone isys dyskryminowana i przešladowana tedo thema kaj hylcine lendyr.

Wizyta te India

1976 tradyia jek grupa finska roma te India. Celo do wyjazdosa isys kaj te len udzialo te swetytko konferancia te Chanigarh, kaj isy jek foro te powiato Punjab, pandziezekengro them, kaj isy


czensto zrypyrdo jako romengro ojczysto kher. Dre drom kamelys grupa te rakhel peskre indiska korzeni. Pe konferancia tes lenys udzialo roma jawire themendy Europaty ale do finska roma isys najbutedyr. Pomimo kaj nikon grupaty naisys nigdy te India to žauwazyndle syr sygo roma pes dostosyndle te Indiska zwycaji. Pomimo kaj tylko warekicy lendy rakirenys po angelsku, to i adzia pes halonys, zwykle przez čhib romanes (romani čhib) kaj isy pohodzenio te sanskrit, kaj tes isy phuryčhib te dadywesuni polnocnoindia čhib punjab i rajasthani.

Do romani čhib-romani čhib

Pomimo kaj but pes rakirelys pe romengro temato przez ostatnia des berš to na čhuwenys žadno waga pe romani chib. Ale dawa pes sparudza te 1980-wieku syr romani čhib čhija spisano te Swecia. Do pierszo romani ksionszka čhija napisano przez Skolö-verstyrelsenoskro projekto ”Läromedel på zigenska”. Romani chib isys spisano te jawir europeiska thema ale do ksioszki isys napisana te do themeskro alfabeto, to isys pharo te užywinel do materialo te Swecko ucenio. To kerde projekto i nabašawenys

Finska, polska, jugoslavianska i wengerska roma lyne udzialo te swetytko kongreso te India 1976 te jek wizyta te premierministro Indira Gandhi.


ustnie opowieci kaj te rakhel wspulno slownictwo i gramatyka. Roma kaj lenys udzialo te do projekto isys len but internacionalna kontakty, zaruwno ružne instucjenca i pojedynce romenca.

Jus 1977 lenys udzialo niektura do bucitke grupaty te jek roma-ni konferancia te Paryžo odoj čhia psedstawiono jek propozycia pe jek spulno pisanio (ortografia). Dowa čhija mišto pszylyno przez dolendy kaj lenys udzialo te konferancia. Jus khere opracyndzia bucitko grupa jek podrenczniko dzienki do romane grupaty kaj rakirenys te rurzna romane čhibia. Peskre ksionszkasa kamenys te sykawel syr morzna te urzywinelspulno swownictwo te prakty-ka. Ksionszkake dyne laf Amari sib. Syr ksionszka čhija wydano to dorestle bary krytyka. Jek powodo isys kaj sare nakamenys te dykhal romani chib jako pisemno čhib. Posli do pierszo ksionszka wygine jawir ksionszka; jek dlugo ophendlo wierszo, Ruts ksionsz-ka purane testamentosty i warekicy swecka čhaworytka ksionszki te romano pszetlumaczenio. Do newo pisemno sposobo pespszlyja!

Do romane ksionszki rozwininen pes

Te 1990-wieku zacznindzia pes celowo te rozwininel romane ksionszki. Iniciatywa te do ksionszki czensto pisynenys roma kor-kore. Te wladza szkolno isys ambicja kaj saren te kon isys pomys-ly pe romane ksionszki to moginenys te rozwininel pomocasa szkolne wladzasa. Syr sawo pomyslo isys odpowiednio to morz-naisys les te urzywinel te skolenio, syr do pomyslo čhia skonkre-tyzowano i čhja ksionszka. Warykicy pszyklady pe ksionszki kaj

Zdienci oklatka te Amari sib.


čhine wydana te 1990-wieku pe romengro iniciatywa Isy; Amare anglune betivura-jek te syklol czytanioskro mate-

rialo pe lovara, Akana ginas romanes-jek ksionszka te czytanio newe textenca pe rurzna romane čhibia i So ame kerdam-jek ksionska te nauczanio čhaworenge i ternenge pe kelderash. Buty pes rozwininel pe 2000-wieku i kana chine wydana ksionski pe arli- Amaro Ljil i pe resande romani-Miro rakkar romani i materialo te Saga i sanning 1-2 kaj isy zbudowano pe Europeisko spulnota pe romani i isy pe arli, kelderash, lovara i pe swecko. Dadenge i nauczycielenge te pszeczkoli čhyja wypracowano przez Miritza i Sebastian pe kaaleromani, finsko i swecko. Po zatym dyja szkolno wladza oparcio pe romani historycno literatura svar-ta rosor – Kale ružy i jek antologia romane wierszencza rurzne themendy Bikheresko bilimoresko – Utan hus utan grav i wary-kiecy čhaworytka ksionszki.

Roma Balkanska

1990-wieku Europa čhia oznaczono przez wojna kaj wplywind-zia pe bute manušengro loso. Do bylo Jugoslawia pes rosperelys pe czenšč te 1990-wieku. Bare zamieszki isys i dawa kerdzia kaj manuša tradenys te thema te Europa kaj te jawel len fedyr dzipen. But lendyr isys roma kaj jawne te Swecia. Kaj te jawel odphirado peskre romane torzsamočasa naisys letko i dowa lenge čhija nawet syr jawne te Swecia. Sytuacia te bylo Jugoslawia isys skomplykowano, ale te but isys gymnazialno-albo uniwersytet-

2007 wygeja pierszo Swecko-romano lexikono. Dawa molo pe romani arli. Odpowiednio lexikono isy te wydzial pe kelderash i lovari.


osty wykstauczenio to lenge isys letko pes te zaklimatyzynen te Swecia. Ale nadal but lendyr nakamenys pes te sykawel otwarcie peskre romane torzsamosciasa napsyklad syr rodenys buty to podenys peskro ”nacionalno” torzsamošč te rurzna sytuaci.

Roma čhine uznana jako jek mniejszošč narodowo

Te 1999 čhija ratyfikowano Swecko Europeisko radakro konwen-cia ramano pal ochrona pe mniejszošč narodowo i do europeisko przepiso te czenšč themesty albo mniejszoščakry čhib. Odoj isy przepisy kaj te ohroninel do čhib, kultura, tradycia i religia te do mniejszošč narodowo. Te do swecko polityka mniejszošč isy celo te urikirel i te rozwininel do prawy manusitka. Dowa isy te ohroninel do mniejszošč narodowo ale i tes te zmocninel lengre mozliwošč kaj te len udzialo te decyzia kaj isy te spolsczenstwo i dotyczynel len. Dowa isy tes tejawel kaj do mniejszošč

Narodowo te moginel te odphenel i rozwinel peskry čhib i peskry kultura i te moginel te pszekazynel te nastempno genera-cia. Jek manuš kaj nalerzynel te mniejszošč narodowo powino te jawel dumno dolesty!

Do panč mniejszošč narodowa te Swecia isy čhinde, roma, samy, sweckafinlandery i tornedalingar. Dowa kaj isy wspulno te niektura grupy toisy, kaj jone isys te Swecia harga berš i tes kaj te grupa te jawel wyražno wspulnošč. Niekture grupen isys tes reli-gijno, jenžyczno albo kulturalno toszamošč i te kamel te urykirel peskry toszamošč. Warzno isy kaj te podkrešlinel do sare mniejs-zoščen narodowunen oblen zasady dosama okrešlona. Dowa znaczynel kaj do manuš czy joj czy jof korkoro podlel decyzia czy kamen te nalerzynel te mniejszošč narodowo i czy kamel ochro-na i wsparcio kaj spoleczenistwo moginel lenge te zaoferynel. Dowa znaczynel ze každo manuš moginel korkoro te dycydynel czy kamel pes te zidentyfikinel jako jek manuš kaj nalerzynel te mniejszošč narodowo.

2000-wiekoskro dohodzenio uwzglendnieosa pe romendy

1997 wegeja raporto Roma te Swecia-razem te zmiana (Ds 1997:49). Dowa čhija wypracowano te ministerstwo kulturaty i pierszo molo lenys roma udzialo te panstwowo dohodzeniowo buty. Te raporto isy opisano do rurzna romane grupengry sytu-acia te Swecia i čhija potwierdzono kaj romen te jawel aktywno


rola te sare dohodzeniowa bucia kaj dotyczynel len. Raportoskro rezultato isys kaj rzondo podlyja decyzia kaj te začhuwel rada kaj dotyczynel romen pe rzondowo placufka. Te do rzondo isys reprezentanty do baredyre romane grupendy kaj isy te Swecia ambicia isys kaj te jawel ruwno podzialo maškir romniendyr, romendyr i ternendyr. Ina reprezentanty te rada isys rzondoskry placuwka, integracyjno rzondo, rzeczniko te sprawy obywatelska pe etniczne dyskryminaciasa i Swecke komunakre zwionskosa. Celo do radasa isys kaj te podhadel pytani pal romengre prawy pe polytyczno programo i kaj te funkcioninel syr krajowo zorali motywacia pe romengre prawy jako mniejszošč narodowa. Mona Sahlin, kaj isys ministro integracyjno te dočyro, čhuwelys waga kaj te zmniejszynel luki maškir ružna grupy te spoleczenstwo naj baredyr waga čhuwenys te rzondowo placowka. Ale do buty zarykirdziapes.

Te luty 2007 čhija ustalono Delegacja te sprawy romane pr-zewodniczonco isys Maria Leissner Delegacjakry buty oblelys kaj te poligirel raporto te rzondo konkretna wnioski syr romengy sytuacia isy te Swecia i syr la tepoprawinel. Delegacja pe roma-ne sprawy krajowa tes isy te jawel zorales sphandlo buciasa kaj te poprawinel romengry sytuacia te Swecia i te przyczyninel te romengry kulturalno,polytyczno i marginalizacja spoleczno.

Jek czenšč te Delegacjakre bučaty ščhuwelys kaj te wspierynel komunalna projekty i rurzna dzialalnošč celo isys kaj te poprawi-nel romengry warunki dzipnytka. Jek konkretno pszyklado pe dasawi dzialalnošč isy Romska informations-och kunskapscenter (RIKS) te Malmö. RIKS kerel buty kaj te podhadel romengro udzalo i wplywo te spoleczenstwo i kana isy len misja komunal-no te celo Malmö. Kana jone udzielinen informacia i wsparcio romenge i kontakto spoleczenstwosa. Tes pomoginen i den rada romenge kaj kamen te začhuwel zwionsko albo te napisynel pro-szekto. Dowa tes dzialynel kaj te del wiedza pal romengry kultu-ra i historia. Tes keren mniendzyinymi informacina spotkani i tematyczna belwela te wspul praca rzondosa,dowolne organizaci-asa i romane organizacienca.

Skoly romane motywenca

Te Swecia dadywes isy skoly romane motywenca. Agnesbergs folkhögskola te Göteborg isy pierzso romani baredyrszkola te polnoc. Te szkola isy ucznien morzliwošč kaj te skompletynen peskre swiadectwy skolna i te moginen te studinen pe gymnazi-


alno poziomo. IRIS-skola te Malmö istninel od 1990-wieku. Pedo skola moginen uczni te studinel miendzyinymi swecko imigran-tenge (SFI) i swecko syr jawir čhib.Ucznienge tes den wiedza te romani historia, romengro codzieno dzipen te Swecia, mniejszo-siciakro psepiso i demokratyczna pytani. Pe podstawowo skola isy romakulturklasa te Stockholmo kaj čhija začhudy te 1990. Sare kaj adoj keren buty isy roma i nauczanio isy i pe swecko i pe romanes. Ambicia isy kaj do romane uczni te jawen dumna peskre romane i peskre swecke toszsamoščaty- i te moginen te urikirel soduj. Nauczanio rano isy pe romanes a posliphaš dywes po swecku. Do phuredyr ucni te skola isy te jawel jako pszyklado do ternedyre ucznienge i szkola isy blisko kontakto uczniengre dadenca.

Romani media

Jek warzno czenišč te do swecko mniejszoščakry polytika znaczy-nel kaj krajowo mniszsošč te jawel morzliwošč te urykirel i te rozwininel peskry čhib i peskry kultura. Kaj te urikirel dowa to isy romane media warzno rola. Sveriges Radio Program pe roma-ni transmitinen phas stunda sodywes i poden aktualna swecka i romane wiadomošč te romani čhib. Te programo isy wywiady romenca i reportarzy pal romengry sytuacia te Swecia i Europa.

Le Romane Nevimata isy jek romani gazetaternenge. Artykuly isy pisana po swecku i pe romani. Celo do gazetasa isy kaj terne roma te ohroninen romani čhib ale i tes te zwienkszynel czytani-oskro zrozumienio. Ambicia isy kaj terne roma te šunen wiado-mosci, i ružna romane wydarzeni, informacia kursengry i tes te

Delegacja psedstawindzia te lipco 2010 peskro zakoniczono raporto romengro prawo te-jek strategia romenge te Swecia (SOU2010:55). Te dowa čhine zaproponowana dale rozwionzani:

• Tepoprawinelromengrymocpoprzezkajtezmoczninelromen-gro obywatelsko spoleczenstwo i kaj roma te len butedyr udzialo te polytyka.

• Tepoprawinelromengryekonomycznoponirzonosytuaciapopr-zez wyksztaucenio,buty,kher,sastypen,kultura,dziuwla i terne.

• Tepoprawinelzaufaniopomniendzyromendyaspolecze-nistwosty popzez kaj popiersze te wligirel jek ”Cacipnytkokomi-sia”.


podhadel romen jako pszyklady. Redakcia kamel blisko kontakto odbiorcenca, to bičhawen jek listo wiadomoščasa pe e-poczta jek molo pe čhon kaj te poinforminel terne romen so pes kerel te do aktualno čhon.

Radio 123 isy jek radiowoprogramo isy, przez i terne romendy. Ternenge den morzliwošč kaj te len udzialo i te kerynel so isy te jawel tedo programo. Zecz kaj dzingawel emocji i kaj zrusynel bu-ten terne romen isy radioweprogramoskry gwiazdapolarno. Do terne roma len udzialo jako oczywisto czenšč te do radiowopro-gramo i len udzialo te dyskusj i te wykenden gila.

Ojczyste čhibiakro uczenio rozwininel pes i čhel in-teraktiwno

Te 2000-wieku rozwinindzia pes wydawnictwo materialosty i čhija butedyr interaktywno. Dadywes urzywinel pes datory

Wystawa Romane glosy chija wykendyno te wspulpraca romenca te jek pro-jekto pe Upplandsmuseum te Uppsala. Zdienciowo wystawa isys pe turne te warkicy fory te maškiratuni swecia. Dawa zdiencio isy kerdlo te Eskilstuna.


i interneto somolo butedyr, nawet te nauczanio. Kana isy pe interneto kursy pe romani čhib dostempna te dialekty pe arli, kelderash i pe lovara. Ambicia isy kaj kursy te funkcioninen jako uzupelnienio kedy komunen nani dostempo te ojczyste čhibiakre nauczyciely.

Tema Modersmål isy administrowano przez Skolverket i isy jek šteto spokaniowo pe interneto kaj isy informacia i narzendzio kaj koncentrynel pes čhib, kultura i wykstaucenio. Celo isy kaj te sykawel istniejonca ksionszki ale tes te rakirel pal do rurzne čhibiengre grupy. Tema Modersmål oblel dadywes 45 čhibia i isy urykirdy przez nauczycielendy te ojczysto čhib. Romani čhib isy reprezentowano te panč djalekty; arli, kaale, keldarach, lovara i tradepnytka roma.

Tesz isy dadywes jek Europeisko Ramkursplan pe romani čhib. Dawa znaczynel kaj syklakiryben i do ksionszki kaj isy napisana pe romani čhib isy te przenikinel romanipen-popszes romani perespektywa. Planokursoskro isy pes te urzywinel syr podklado pe celo rozwojo te skolenio pe i te romani čhib te Europa.

TIPSA KVÆLLSPOSTEN

71717• Skicka nyhetsbilder via MMS• Skicka nyhetstips via SMS

staffan wictorin: Magra måste bära sina ok de också

*!3I8B6I-jabfaa!Årgång 66 nr 266M1

Edition tElEfon 040-602 01 00tiPs: 040-18 90 90

måndag 23 september 2013 Pris: 15 kr (inkl moms) 2 kr pristillägg vid ungdomsförsäljning. sYdsVerIges KVÄLLstIdnIng

S˚ lÆnge Stannar indian-sommaren

tannar

sommarensidAN 18

sidORNA 8–13

Polskt högtryck drar in över sydsverige

sidAN 15 sidAN 34

maria nÆslund: Tack för bästa superhjältarna, SVT

extra

StenSonSjÆttevinSt

mFF:s guld-ryck

SK˚NEPOLISENövervakar romska barn &

famILjErI HEmLIGTrEGISTEr

Erland Kaldaras, 35, MalmöØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKADØVERVAKAD

ANNONS

Zdiencio spotkanio heladenca.obraskowotexto-jawela pe pierszostrona te kvällsposten 23 wrzesnia 2013.


Parniksionszka albo čacipnytkokomisia

Rzondoskry Delegacia pal romengre kwesti zaproponindle te koncowo raporto Romengro prawo te-jek strategia romenge te swecia, 2010 kaj jek čacipnytko- i pojednianioskry komisia isys te jawel dodano kaj te odbudynel romengro zaufanio te spolec-zenstwo i te stykniakirel ružnica te wiarogodnošč i te dodzial pal kompensacia pal bute bersitko nadužycio popszez spoleczenstwo pe romendy. Rzondo weykendya kaj te odphenen pal dowa te jek parniksionszka, kaj wedlug planosty isy te jawel wydano te poczontko 2014. Celo do parne ksionszkasa jawiaby kaj te doku-mentynel uprzedzenio i nadužycio te przeslošč. Ale poprzez kaj pes wydyja Malmoskre heladendy rejestracja tyšency romendy i Stockholmsko registro pe romendy kaj kerdle te 1960-wieku kaj isys roma te kategori mniendzy inymi syr cela albo phaš arz te 1996 i odpowiednio registroskre systemosty do Z- kodosa te soci-alstyrelsen isy dowa widoczno, kaj naruszenio i nadužycio nani so isys kedyš ale nadal dowa keren. Dowa tes isy jasno kaj do na-dužycio i naruszenio isy zakorzeniono te postawy kaj moginen te jawel uzyskana te do przekonani rasowa kaj isys rospowsehniona te swecko spolezcenstwo.

Parne ksionszkakro projekto budynel pe do zblendna przeko-

Ett av många möten mellan romer och myndigheter med anledning av Malmö-polisens registrering av romer.


nani kaj čhine oficialnie usankcjonowana i nadurzyta i tes uprzedzona pe romendy isy jek historyczno fenomeno. Dawa kaj kana wygeja kaj nadal isy ucisko,nieufnošč i kontrola pe ma-nušendy ze wzglendu pe lengro romano pohodzenio to namogi-nen tejawel ignorowana.

Parni ksionszka jawela postrzegano jako niewystarczajaco, syr but fakta pal przeszloščakre popelniona naruszeni najawena ophendle.

Romane grupy i zwionski i rowniež poszcegulna terne i phuredyr roma jesieniake 2013 te kontakto rzondoso i media-sa wyražyndle i przekonindle, kaj dowa so isy potszebno to isy rzondosty niezaležno čacypnytko komisia. Dasawi musinel te jawel powolano syr najsygedyr, nani absolutnie žadno powodo te zakirel pe parniksionszka.

Mirelle Gyllenbäck


Tema 3Vilka religioner känner du igen från texterna? Känner du till ytterligare

religioner?I flera texter påstås att romerna är ett religiöst folk även om man

känner tillhörighet med olika religioner. Vilken är din erfarenhet?

ItextenomHusvagneniTema8undrarKatiöverikonensomfinnsi

vagnen. Vilka romer har ikoner och kanske en ”bönehörna” i sina hem?

Tema 2Beskriv ditt drömbröllop!

Skriv en egen kärleksdikt!Samtala kring vad du tycker är lämplig ålder att gifta sig.Om man enbart gifter sig ”på romskt vis” motsvarar detta samboförhållande enligt svensk lagstiftning. Vad innebär detta när det gäller vårdnaden av barnen? Vad behöver man tänka på när det gäller vem som äger vad av det man köper till hemmet? Vem står som förmånstagare i försäkringar? Vad måste man göra för att man ska ärva varandra?

Tema 1Fundera på vad det betyder för dig att du är rom? Skriv gärna ner det!

Vilken av de olika texterna stämmer bäst in på dina egna erfarenhet

er?Har du någon gång undvikit att tala om att du är rom? I så fall i vilket/

vilka sammanhang?

Fyll på vad du som rom är bra på i Katis Tio i topplista!

Har du någon romsk förebild/idol? Ung eller gammal – känd eller

okänd?

Förslag på arbetsuppgifter

Tema 5

Ta reda på var man kan få den utbildning som du är intresserad av. Du

kan söka information genom att googla på t.ex. bagare/konditor utbild

ning, skräddare/sömmerska utbildning, lokförare utbildning osv.

På www.studera.nu hittar du info om utbildningar på högskole nivå.

Testa hur du klarar Högskoleprovet. Provet och anvisningar hittar du

på www.provtips.com

Tema 6Varför bildade ungdomarna föreningen Framtidens unga romer?Varför ska man bilda en förening? Varför ska man vara medlem i en förening?

Kolla på Romska ungdomsförbundets hemsida www.rufs.org vilka aktiviteter som pågår där och vad de planerar att göra! Har du koll på vad de olika riksdagspartierna anser om frågor som du tycker är viktiga?

Tema 4Vilket är ditt ”drömyrke”? Vad krävs det för att du ska nå dit? Vad tror du att du kommer att syssla med om 10 år?

Utgå från anvisningarna och skriv din CV!Skriv ett svar på en platsannons. Välj en annons från en tidning eller Platsjournalen!Vilka förmåner har man som arbetstagare om man tillhör en fackförening?I en hemförsäkring ingår ersättning vid inbrott och stöld och brand i hemmet. Dessutom ingår ansvarsförsäkring, rättsskydd och personskydd. Personskyddet ger dig möjlighet till ersättning vid rån och överfall och reseskydd utomlands (med en bra hemförsäkring behöver du inte teckna extra reseförsäkringar eller

sådana försäkringar som affärerna brukar erbjuda när man köper exempelvis tv eller tvättmaskin). Hemförsäkringen är dyr, så det gäller att jämföra priserna hos olika försäkringsbolag (kolla på Internet!) Ofta har fackförbunden tecknat avtal med något bolag och det brukar innebära viss rabatt.



Tema 7

HurfirarduRomernasInternationelladagden8april?

Vad känner du till om romerna och Förintelsen?

Vilka romska filmer känner du till? Tycker du att romerna framställs på

ett juste sätt i dessa?

Om du inte är svensk medborgare hur kan du då skaffa dig ett

svenskt idkort?

Frånjanuari2013gällerdelvisnyabestämmelserförkörkort.Kollapå

www.korportsportalen.se

Tema 8Hur länge har din familj/släkt bott i Sverige? Av vilken anledning kom de/ni till Sverige?

Har dina föräldrar eller mor/farföräldrar bott i husvagn eller läger?Vilken var den viktigaste förändringen för romerna i Sverige när de på 1960-taletfårflyttaifråndenambulerandelägertillvaron?Vilken grupp romer tillhör du? Vilken varietet/dialekt av romani chib talar ni i din släkt? Vad känner du till om övriga romska grupper i Sverige?Diskutera texten om Tiggare. Hur reagerar du på de romska gatutiggarna?Hur reagerar du på information i tv och tidningar om hur svårt romer har det i olika länder i Europa?Samtala kring vilka klädkoder för kvinnor och män som finns i din grupp eller familj och hur klädkoderna har utvecklats från det din mamma/pappa respektive mor/farföräldrar var unga. Vilka3-4maträttergillardumest?Vilkakakorochefterrätter?Ärnågonavdessatypisktromsk?Vilka3–4maträtterochkakorskulledu välja ut om du skulle presentera ”romsk mat” för andra romer och ickeromer? Fråga dina föräldrar och äldre släktingar vad de tycker måste vara med!

Känner du igen dig i de frågorna som flickan ställer till skolsköterskan om hur svårt det är att gå ner i vikt? Vad föreslår sköterskan att flickan ska tänka på när det gäller maten?Vad äter du själv ”en vanlig” dag? Använder du sociala medier (facebook, twitter, epost, Skype osv.) för att ha kontakt med romska ungdomar i din närhet, på andra platser i Sverige eller i andra länder? Vilket/vilka språk skriver du på?

Podrenczniko terne romenge.Te da kšonzka rakhesa ružna texty napisana romendy pal romani kultura i pal ružna tematy kaj isy wažna te spoleczenstwo. Kszionska jawela wydano po swecku, pe romani Arli, Kelderash, lovara i pe Polsk romani Texty terne romenge

Documents

Texty terne romenge - skolverket.se · Fakta och framtid 3 Förord Den här boken riktar sig till unga romer. Boken innehåller texter om romsk kul tur och för ungdomar viktiga områden