tike e Kosoves[1]. Paust

8/14/2019 tike e Kosoves[1]. Paust

http://slidepdf.com/reader/full/tike-e-kosoves1-paust 1/354

Begzad Baliu

Onomastika e Kosovës(Ndërmjet miteve dhe identiteteve)



Begzad Baliu2

Vepra të autorit

• Gustav Majer dhe albanologjia, Prishtinë, 2000; Tiranë, 2001.• Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan, Prishtinë, 2004.• Vepra bibliografike e profesor Jup Kastratit(monografi) Prishtinë, 2005.• Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së

Kosovës, Tiranë, 2006.• Regjistri i standardizuar i emërvendeve të Kosovës,(bashkautor), Prishtinë, 2005.• Çështje të studimit të onomastikës në veprën eEqrem Çabejt (teza e magj.), 2000, Prishtinë.• Onomastika e Gallapit (teza e diser.), 2004. • Çabej 1: (Bibliografi e studimit të veprës së Çabejt në Kosovë) Prishtinë, 2006. •

Mbi autorësinë e bibliografisë së Skënderbeut,Prishtinë, 2005. • Profesor Jup Kastrati për Kosovën, (bashkautor)Prishtinë, 2004.• Bibliografia përmbajtësore e Seminarit NGJLKSH1974-2007, Prishtinë, 2008• Gjaku i lirisë (1981-1995), I-IV, (bashkautor),Prishtinë, 1996-2000.• Kafeneja ballkanike, (dramë), Prishtinë, 1996;Shkodër, 2000; Prishtinë, 2005.• Grua e dashuruar, (poezi) Prishtinë, 1996.• Flamuri vjen nga Kosova, (dramë) Prishtinë, 1994.

• Referenca albanologjike, Prishtinë, 2008.



Onomastika e Kosovës 3

Begzad BALIU

ONOMASTIKA E KOSOVËS

(Ndërmjet miteve dhe identiteteve)

ERAPrishtinë

2008



Begzad Baliu4

Begzad Baliu

Onomastika e Kosovës

(Ndërmjet miteve dhe identiteteve)

Recensues

Florika Tamburi

Editor

Shb. Era, Prishtinë, 2008

[email protected]

+377 44 173 596

mailto:[email protected]






PËRMBAJTJA

PARATHËNIE ............................................................................................ 11

VETËDIJA PËR GJUHËN KOMBËTARE SOT SI VETËDIJEPËR IDENTITETIN NË EPOKËN GLOBALE .................................. 15

REFERENCA THEMELORE TE SHEKULLIT XX......................... 15

T O P O N I M I A DHE ETIMOLOGJIA .......................................... 27

SPROVË PËR SHTRESIMIN E TOPONIMISË SË KRAHINËSSË GALLAPIT............................................................................................ 29

ONOMASTIKA ILIRO-SHQIPTARE .............................................................. 30

EMËRVENDET ME PREJARDHJE LATINO-ROMANE ................................. 37 T OPONIME ME BAZË NGA TRADITA GREKO-BIZANTINE .......................... 40 T OPONIMIA SERBE ......................................... ........................................... 42 EMËRVENDET ME PREJARDHJE ORIENTALE ................................... ....... 44 MIKROTOPONIMIA E VENDBANIMEVE TË SASËVE DHE KOMANËVE ...... 48 BIBLIOGRAFI.............................................................................................. 49

A N T R O P O N I M I A ....................................................................... 55

ETNONIMI KOSOVAR DHE KUPTIMI HISTORIK I TIJ............ 57

MOTIVET DENOMINUESE NË ANTROPONIMINË E TËDËBUARVE TË KOSOVËS (1998-1999) ......................................... 63

PARADIGMA TOPONIMIKE E ANTROPONIMEVE ........................................ 65 ANTROPONIMIA PASVAJTËSE ................................................................... 70 EMRAT E FËMIJËVE QË KANË TRASHËGUAR EMRAT E BABALLARËVE -

LUFTËTARË TË USHTRISË ÇLIRIMTARE TË KOSOVËS............................ 72



Begzad Baliu6EMRAT E FËMIJËVE QË TREGOJNË QËNDRESË, LUFTË, KRENARI

HISTORIKE .................................................................. ............................... 73 T IPI I EMRAVE QË TREGON BESIM NË TË ARDHMEN .............................. 75 EMRAT E FËMIJËVE QË TREGOJNË VEÇANTI KOHE ............................... 77

T IPI I EMRAVE TË TRADITËS DHE TË BESËTY TNISË................................ 79 NDERIMI PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT ......................................... 80 NDERIMI PËR TË HUAJT ............................................................................ 81 PËRFUNDIME ............................................................................................. 82

ONOMASTIKA DHE LETËRSIA.......................................................... 85

ONOMASTIKONI I ROMANIT “VDEKJA MË VJEN PREJ SYVE TË TILLË” .................................................................................................. 87

HYRJE ......................................... ............................................................... 87

ONOMATURGU I PËRKUSHTUAR............................................................... 88 T RANSPARENCA ONOMASTIKE ................................................................. 90 RRAFSHI SEMASIOLOGJIK I ONOMASTIKONIT ......................................... 93 ÇËSHTJE TË STRUKTURËS GJUHËSORE TË TOPONIMEVE, ANTROPONIMEVE DHE PATRONIMEVE ..................................................... 99 F JALORTHI ONOMASTIK I ROMANIT “VDEKJA MË VJEN PREJ SYVE TË

TILLË”....................................................................................................... 103

DEMONIZIMI I TOPONIMISË SË KOSOVËS............................... 140

TOPONIMIA SHQIPTARE DHE ETNOCIDI I FQINJËVE TËTYRE .......................................................................................................... 142

ONOMASTIKA DHE ORIGJINA E SHQIPTARËVE...................................... 142 ONOMASTIKA DHE POLITIKA .................................... .............................. 146 INSTITUCIONALIZIMI I ONOMASTIKËS SË KOSOVËS ............................. 149 DETYRAT MË TË NGUTSHME TË ONOMASTIKËS SOT ............................ 156

BOTIME NË FUSHË TË ONOMASTIKËS...................................... 161

ETNOMIMI ARBËRESH – SHQIPTAR NË RRJEDHAT

GJUHËSORE E HISTORIKE ............................................................. 163

Hyrje ................................................................................................... 163 Konteksti i studimit historik të etnonimit arbër ...................... 164 Pikëpamjet e studiuesve shqiptarë dhe të huaj ...................... 166 Struktura gjuhësore e etnonimit arbër ...................................... 168 Konteksti kulturologjik ................................................................... 171 Arbër dhe “shqiptarë” .................................................................... 174



Onomastika e Kosovës 7Dilemat dhe kundërthëniet? ......................................................... 179

SHQIPTARËT DHE PROBLEMI PELLAZGJIK ............................ 182

DISA TEZA PËR PREJARDHJEN E POPULLIT SHQIPTAR DHE TË GJUHËS

SHQIPE ..................................................................................................... 182 S TRUKTURA E LIBRIT .............................................................................. 184 Disa shkaqe të mënjanimit të kësaj vepre nga literatura shkencore e albanologjisë ............................................................. 187

KOSOVA NDËRMJET TRASHËGIMISË ILIRO - SHQIPTAREDHE SERBE............................................................................................. 189

Kundërvënie shkencomanisë serbe ........................................... 189 Prejardhja e dyshimtë e serbëve të Kosovës ........................... 191 Zgjerimi i kërkimeve në fushën e antroponimisë .................... 193 Toponimia e Kosovës – asimilime dhe përshtatje .................. 194

ONOMASTIKA E DRENICËS ............................................................. 197

HULUMTIM SHTERRUES I TOPONIMISË SË ULQINIT DHERRETHINAVE TË TIJ .......................................................................... 201

Një vepër e pasur ............................................................................ 201 Përpjekje për një etimologji ........................................................... 203 Hidronimia si pasuri nacionale ................................................... 205

Mikrotoponimia e fshatrave të Ulqinit ........................................ 206 ONOMASTIKA E HASHANISË .......................................................... 209

Krahinëza e Hashanisë ................................................................. 209 Struktura e veprës .......................................................................... 211 Krahinëza e Hashanisë ................................................................. 212 Onomastikoni i krahinëzës së Hashanisë ................................ 213 Semantika e toponimisë ................................................................ 218 Veçoritë fonetike dhe morfologjike të toponimisë ................... 219

Struktura fjalëformuese e toponimisë ........................................ 220 Një shtojcë e rëndësishme e librit ............................................... 222 Përfundime ........................................................................................ 223

NJË FJALOR I TOPONIMISË ANËSORE TË SHQIPES........... 224

PARANTEZË........................................................................ ...................... 224 F JALORI I ONOMASTIKËS SË MALËSISË SË BUJANOCIT ...................... 226 KORPUSI I TOPONIMEVE ......................................................................... 230



Begzad Baliu8S TRUKTURA GJUHËSORE DHE SEMANTIKE E TOPONIMEVE ................ 231

ONOMASTIKA DHE GJEOGRAFIA ................................................. 235

G JEOGRAFIA DHE TOPONIMIA ............................................................... 236

T OPONIMIA DHE STANDARDI .................................................................. 237 NË KËRKIM TË DROMCAVE TË TOPONIMISË ......................................... 240

PATRONIMI MUZAKAJ EDHE NË TOPONIMINË E KOSOVËS...................................................................................................................... 243

TOPONIMIA E DUSHKAJËS.............................................................. 247

HYRJE ..................................................................................................... . 247 KONTRIBUTE PËR STANDARDIZIMIN E EMËRVENDEVE TË KOSOVËS . 248 N JË PROJEKT I RËNDËSISHËM ...................................... ........................ 250

MIKROTOPONIMIA SHTERUESE SIPAS VENDBANIMEVE ....................... 253 E TIMOLOGJIA E OIKONIMEVE TË DUSHKAJËS ..................................... 255 MIKROTOPONIMET E VEÇANTA ..................................... ......................... 257 S TRUKTURA TË TJERA GJUHËSORE DHE KULTURORE ........................ 258 PËRFUNDIME ........................................................................................... 259

ONOMASTIKA DHE PERSPEKTIVA E SAJ ................................. 261

TOPONIMI DHE IDENTITET: TROJE QË RËNKOJNË ENDENGA “USHTA GJUHËSORE”............................................................. 288

S TANDARDIZIMI I TOPONIMISË NË SHQIPËRI GJATË SISTEMIT

KOMUNIST ................................................................................................ 295

EMËRVENDET E STANDARDIZUARA TË KOSOVËS NJËSIREFERENCIALE EDHE NË “FJALORIN ENCIKLOPEDIKSHQIPTAR” ............................................................................................. 300

SYNIMI LARGVAJTËS I NJË MISIONI ....................................................... 300 NDËRDISIPLINORJA, ETIKJA DHE KOMBËTARJA .................................. 302

T OPONIMIA E KOSOVËS DHE VETËDIJA JONË E RRËGJUAR ............... 303

AUSTRIAKËT E VITIT 1918, SHEMBULLI QË DUHET TA NDJEKINNDËRKOMBËTARËT SOT ......................................................................... 307

TË JETOSH NË “LAGJEN E ALBANOLOGËVE”........................ 309

PO TEJKALOHET MODELI SHKENCOR I SHEKULLIT XIX ...................... 309 SYNIMET E INSTITUTIT ALB-SHKENCA.................................................. 311 ALBANOLOGJIA NË POLONI .................................................................... 313



Onomastika e Kosovës 9 T OPONIMIA E KOSOVËS DHE ETIKA JONË E RRËGJUAR...................... 316

KONSULTA GJUHËSORE E PRISHTINËS DHE MOTOJA “NJËKOMB – NJË GJUHË LETRARE” .................................................... 323

T RI PARADIGMAT IDEOLOGJIKE ............................................................. 323 T RI PARADIGMAT HISTORIKE............................................. ..................... 325 G JUHA E NJËSUAR - SI SINONIM I NJËSIMIT KOMBËTAR..................... 329 NË VEND TË PËRFUNDIMIT ..................................................................... 331

BIBLIOGRAFIA PËRCJELLËSE ....................................................... 334



Begzad Baliu10




PARATHËNIE

Vepra Onomastika e Kosovës (Ndërmjet mitevedhe identiteteve) është strukturuar nga një numër i studimeve në fushë të onomastikës dhe është rezultat i punës sime në kërkim të esencave përmbajtjesore e motivuese të kësaj fushe. Dija fillestare në gjuhësinë shqiptare për fushën e onomastikës në të vërtetë është formuar si dije për historinë e gjuhës në fillim dhe si dije për etimologjinë e semasiologjinë, më

pastaj. Vetëm kur fillova t’i bëjë kërkimet onomastike jashtë doktrinave dhe normave, kryesisht deskriptive (brenda historisë së gjuhës), kuptova se onomastika (toponimia dhe antroponimia) nuk është vetëm

struktura gramatikore (fonetike, morfologjike e sintaksore), apo vetëm struktura historike (evidenca ndër dokumente historike), por ajo është e ndërlidhur dhe e shtresëzuar edhe me fusha të tjera: letërsinë,etnografinë, arkeologjinë, përkimet ndërgjuhësore,standardologjinë etj.



Begzad Baliu12

Në kapitullin e parë, Toponimia dhe etimologjia,studimi Sprovë për shtresimin e toponimisë sëGallapit, është modeli fillestar i një vepreje më të hapur me titull pune Fjalori historik i toponimisë sëGallapit, dhe si i tillë është vetëm model orientues i këtij projekti.

Në kapitullin Antroponimia, studimi Etnonimikosovar, është sintezë e një diskutimi të hapur për etnonimin kosovar dhe rrjedhojat jashtëgjuhësore të tij. Po këtu është përfshirë edhe një studim për emërtimin e fëmijëve në kontekstin e zhvillimit të

luftës së fundit në Kosovë.

Në kapitullin Onomastika dhe letërsia, studimi për romanin Vdekja më vjen prej syve të tillë, është sprova e parë e një projekti me titull pune Onomastikoni i romanit shqiptar.

Kapitulli Demonizimi i onomastikës së Kosovës është rrjedhojë e diskutimeve dhe studimeve të gjata

për standardizimin e onomastikës së Kosovës, dhe pjesa më e madhe e studimeve janë botuar në sprovën Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan (Prishtinë, 2004), si dhe në përmbledhjen me studime Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës sëKosovës (Tiranë, 2006).

Një pjesë më vete paraqesin recensionet për disa

vepra në fushë të onomastikës. Për shkak se tekstet për këto vepra janë shkruar duke u nisur nga rrethana të ndryshme (recensione për dorëshkrime,vështrime për gazeta ditore, për revista të specializuara, për përurime etj.), ato janë botuar si të tilla dhe nuk përfaqësojnë një strukturë unike të




paraqitjes së tyre, por megjithatë paraqesin një temë,temën shumë aktuale të kohës sonë, temën e kërkimeve në fushë të onomastikës dhe të standardizimit të saj në Kosovës.

Këtë vepër, prandaj, e përbëjnë kapituj që janë projektuar si sprova projektesh më të hapura apo sinteza të tyre.

Prishtinë, mars 2008 Autori



Begzad Baliu14




VETËDIJA PËR GJUHËN KOMBËTARE SOT SIVETËDIJE PËR IDENTITETIN NË EPOKËN

GLOBALE

Referenca themelore te shekullit XX

Ka disa vjet që në shtypin evropian diskutohetçështja e identitetit të kontinentit të vjetër dhe esynimeve të tij për Europën e bashkuar. Që ky

diskutim ishte i nevojshëm dhe i arsyeshëm, mëshumë se për homogjenitetin e vet material eshpirtëror (miti i emrit të saj, familja gjuhësoreindoevropiane, qendra e krishterimit perëndimor,aristokracia etj.), flasin divergjencat që dolën dhedalin prej referencave historike të saj: kufijtë ebrendshëm dhe të jashtëm, pozita e gjuhëve të

mëdha dhe frika e kulturave të vogla, baraspeshaekonomike, lindshmëria, tejkalimi i kujdesshëm iVijës së Teodosit, përplasjet fetare dhe kulturore, nëtë vërtetë përvijimi i shtresave fetare, para sëgjithash islamike, brenda shoqërisë së krishterë etj.



Begzad Baliu16

Kohë më parë, në shtypin elektronik dhe tëshkruar, disa nga këto veçori u paraqitën si njësintezë e përgjithshme1, të cilën ne këtu po eristrukturojmë duke i pasvënë edhe përbërësenshqiptare. E parë si një “dinamikë e bashkësisë qëlidh të shkuarën, të sotmen dhe të ardhmen”,kultura evropiane i ngjan atij shkëmbit konglomerat,të shtypur nga pesha e kohës, por që lejon të shihetndërthurja e shtresave të ndryshme kronologjike:bota matriarkale e bujqve – kafshërritës neolitikë qëzbuluan “civilizimin e Europës së Vjetër”; shoqëria

mashkullore dhe luftarake e “popujve të Kurganeve”(kujtojmë këtu një trashëgimi të vonë, portradicionale të stratitëve të Skënderbeut) që shtyp tëparën për t’i dhënë jetë indoevropianëve; invazioni ikeltëve me ritet e mistershme të varrimit; qytetërimihelen me qytet-shtetet e tij, me filozofët dhe artistët etij gjenialë e, në këtë rrjedhë, edhe mbijetesën edokeve dhe zakoneve të hapësirës shqiptare, të

lidhura ngushte me temat e mëdha të letërsisë sëantikitetit grek; bota romake dhe përsosjet e saj tëligjit, të administratës, të politikës dhe tëarkitekturës, e këtu edhe statutet e qyteteve të vjetrakryesisht bregdetare: Drishtit, Lezhës, Shkodrës merrjedhojë kanunet e zonës kontinentale shqiptare;makrokozmosi gjermanik dhe got si dhe pushteti i tijregjenerues mbi një Romë në agoni, e në këtë frymëedhe mbijetesa arbërore mbi agoninë e hapësirësilire; universi bizantin me burimet e tij fetare judeo-kristiane, me mistikën e tij sllave dhe kodet e

1Shih, Forum te www.alb-shkenca.org (18 Dec 2007 17:54:08 -0500),

postuar nga Georges Xexo.

http://www.alb-shkenca.org/

http://www.alb-shkenca.org/




pakrahasueshme ligjore; suvala gjigante arabo-myslimane dhe frymëzimet e saj shkencore dheteologjike; mërgata çifute me kapacitetet e sajintelektuale, ekonomike dhe artistike; bashkësialatine me hierarkitë e saj mbretërore, me mjeshtërinëe saj teknologjike dhe ushtarake. Sidoqoftë, identitetievropian mund të konceptohet veçse në kryqëzimin enjë vargu lëvizjesh të gjera ndërkulturore të natyrësmorale, politike dhe ideologjike, të cilat kanëmundur të realizojnë këtë amalgamë të të gjithakontributeve të veçanta, e në mënyrën më komplekse

në hapësirën shqiptare. Feja e krishterë, kjo“çimento e Evropës së parë”2, është nga elementetkryesore të këtij vargu, me veçori të tejdukshmembijetimi pikërisht në trashëgiminë tejkohore dhehapësinore shqiptare. Duke njohur barazinë e tëgjithëve përpara Zotit, dinjitetin e personit njerëzornë kërkim të së mirës së përbashkët, ajo ndërton dhevendos bazamentin e mendimit dhe shndërrohet në

faktor të njësimit të besimeve, të organizimevesociale dhe të mjeteve të të shprehurit. Të këtij vargu janë edhe praktikat politike si dhe përvojatadministrative sikundër principatat (e shumtashqiptare), mbretëritë (e Car Dushanit,...) dheperandoritë (bizantine, osmane, ruse, jugosllave dhesë fundit euro-amerikane). Në këtë mënyrë vendosetrendi dhe formohet trupi social, ndërtohen aleancatdhe krijohen familjet, kështu diferencohen elitat.Paralelisht shfaqen një varg rrjetash njerëzore:zejtarët dhe korporatat, murgjit, pelegrinët dhe

2 Shih, Dominique HAMON, Yvan Serge KELLER - Fondements et

étapes de la construction européenne, PUF, 1997.



Begzad Baliu18

kryqtarët, fisnikët dhe eruditët, tregtarët dheudhëtarët (kujto këtu Brokardin, Arnold Von Harfin,Suzi Çelebi-n, Ami Buenë, Bajronin, Hanin, Nopçënetj).

Pra, asnjë nga këto elemente nuk i mungonbotës shqiptare, as në kontekstin historik, as nëkontekstin gjeografik. Mbi këtë hapësirë evropianedhe brenda këtyre rrethanave historike popullishqiptar ka ndërtuar identitetin e tij historik,gjuhësor dhe material e shpirtëror deri në shekullinXX.

Identifikimi edhe i disa prej referencave më tërëndësishme në fillim të shekullit XVIII, XIX dhemadje XX, besoj nuk do të ishte veçse një formëarbitrare e komunikimit me historinë, sikur fillimet ekëtyre shekujve të mos u kishin prirë disa prejperiudhave të rëndësishme gjuhësore (Kongresi iManastirit, 1908), letrare (romantizmi, 1836),

albanologjisë shkencore (Seminari Arbëresh iPalermos, 1734) etj.

Brenda këtyre parametrave të trashëguara ngahistoria, shqiptarët kanë lënë mbrapa botënmateriale dhe shpirtërore të një periudhe qindvjeçaretë Perandorisë Osmane dhe i janë rikthyer traditësperëndimore duke zgjedhur edhe kodet e këtij

komunikimi:• mitin e mesjetës dhe të antikitetit: Shkodra,

Skënderbeu, Lezha;

• konceptet shkencore bashkëkohore të shkollësaustro – gjermane: Graci, Vjena, Shkodra;




• alfabetin latin: Kongresi i Manastirit, KomisiaLetrare e Shkodrës;

• kulturën ‘alla franga’: heqja e ferexhesë;

• laicitetin: shkolla e ndarë nga feja etj.

Në jetën politike, shoqërore dhe kulturorefilluan të humbin funksionin e tyre rrezatueskolonitë shqiptare në Stamboll, Bukuresht, Sofje,Egjipt dhe madje edhe ajo e arbëreshëve të Italisëdhe vendin e tyre e zuri përqendrimi i inteligjencësnë Tiranë dhe në disa nga qytetet e Shqipërisë:

Korçë, Shkodër, Elbasan, Gjirokastër, Durrës dheVlorë.

Po në këtë kohë përtërihen konceptetparadigmatike të rilindësve, të cilat ishin të njohuraedhe më parë, por tani bëhen pjesë e referimeveshkollore, pra, e modeleve standarde me shtrirjehorizontale në shoqërinë shqiptare:

• ideologjia fetare: “Fe e shqiptarit asht shqiptaria”(Vaso pashë Shkodrani), e cila përjeton rilindjen esaj sidomos pas vitit 1968, kur në Shqipërindalohet predikimi i fesë në shoqëri;

• komunikimi me Evropën: “Jak’o dit’e uruar! / Qëlind nga perëndon ...” (Naim Frashëri), e cilapërjeton rilindjen e saj në protestat antikomunistetë vitit 1989 me parullën “E duam Shqipërinë sigjithë Evropa”; dhe

• komunikimi me fqinjët : “Duam me serb, grekë ebullgarë...”, (Naim Frashëri), i cili është bërësinonim i konceptit të fqinjësisë së mirë tashmënë kohën e zgjidhjes së statusit të Kosovës, e



Begzad Baliu20

madje edhe e shteteve ballkanike, që pretendojnëtë hyjnë në Bashkimin Evropian.

• Në letërsinë artistike dhe historiografike, në

epistemologjinë e kërkimit shkencor, brendakulturës dhe dijes shqiptare, si dhe brendashkollës kombëtare e albanologëve të huaj, gjatëshekullit të fundit u krijua një strukturë epërbashkët e ndërtimit të:

• komunikimit me historinë : prejardhja ilire e popullitshqiptar dhe e gjuhës shqipe, si kod i përbashkët;

• mbretërit : mbretëresha Teutë, mbreti Gent, mbretiBardhyl, mbreti Pleurat;

• fiset ilire : dardanët, molosët, ardianët, albanët,enkelejtë, taulantët, liburnët, dalmatët;

• ngjarjet historike : Kuvendi i Lezhës, Kuvendi iArbrit, Lidhja e Prizrenit, Kongresi i Manastirit,

Dita e Pavarësisë (Dita e Flamurit), Kongresi iDrejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972);

• heronjtë kombëtarë që nga mesjeta e deri në kohën tonë : Skënderbeu, Abdyl Frashëri, Ismail Qemali,Bajram Curri, Mujo Ulqinaku, Adem Jashari,

• monumentet kulturore: kështjella apo ura (Ura eFshejt, Ura e Artës, Kështjella e Rozafatit);

• shenjat emblematike : shqiponja dhe koka e dhisëetj.

Ndonëse në periudha kryesisht kalimtare, nekemi kuptuar se pengesë e zhvillimit të zonës verioretë hapësirave shqiptare, nuk janë kushtet e vështiragjeografike, por varësia ekonomike e njërit qytet nga




tjetri, përkatësisht ndarja e tyre me kufij të mbyllur:Gjakova, Prizreni, Peja, Novi Pazari (tash se funditRozhaja) nga qytetet historike dhe ekonomike:Shkodra, Shkupi dhe Ulqini, dhe ndarja,përkatësisht varësia e qyteteve të hapësirës historikeshqiptare në fund të shekullit XX: Kukësit, BajramCurrit, Dibrës, Rozhajës dhe Tropojës nga Dibra(Maqedoni), Prizreni, Gjakova e Peja (Kosovë) dheRozhaja (Mali i Zi).

Të gjithë këta përbërës historikë, ekonomikë,socialë, kulturorë, filozofikë dhe gjuhësorë tregojnë

për homogjenitetin e popullit shqiptar deri në fund tëshekullit XX.

Në fund të shekullit XX shqiptarët hynin po meato shenja gjuhësore, të cilat reflektonin paradigmatidentifikuese të lidhjes së shqiptarëve me Evropën:Europë (u në vend të v të sllavishtes), Zot (meshkronjë të madhe), (@=et e anglishtes, krahas

përdorimit të saj, fillimisht edhe në emërtimetshqipe: a me bisht, a e rrumbullakët, a në rreth,kryemajmun etj.

Mirëpo, në kundërshtim me qëndrimin e drejtë tëtyre ndaj Evropës, shqiptarët po mbajnë qëndrimtjetër ndaj vetvetes, gjuhës, historisë dhe të ardhmessë tyre.

Marrëdhëniet me Shqipërinë ka kohë që i kanërrëgjuar me:

• marrëdhënie të hapura ndaj Shqipërisë dhe Serbisë :koncepti i Ibrahim Rugovës për pavarësinë eKosovës, si shtet i pavarur dhe “i hapur ndajSerbisë dhe Shqipërisë”;



Begzad Baliu22

• identitetin kombëtar shqiptar e kanë rrudhur nëidentitet të kombit kosovar (Migjen Kelmendi,Nexhmedin Spahiu), duke iu referuartrashëgimisë historike të hapësirës së fisit ilir tëDardani së (ide e propaganduar fillimisht ngaAkademia serbe: Milutin Garashanin, FanulaPapazoglu);

• gjuhës eventuale (dardane), mbase si reagim edhe injë koncepti që ka ekzistuar në shkencën zyrtareshqiptare për Ilirët Jugorë (Propi iliri);

• ngjarjeve historike (Lidhja e Prizrenit);• personaliteteve historike (Pjetër Bogdanit),

• qyteteve historike (Prizrenit) etj.

Njërin prej etnonimeve shqiptare, si: dibran,mirditor, shkodran, llapjan etj., etnonimin kosovar,që prej kohësh ishte bërë përcaktues i popullatës

shqiptare në territoret e ish-Jugosllavisë nganënshtetasit shqiptarë të Shqipërisë londineze ;etnonim i përbashkët për të gjitha etnitë që jetoninbrenda Kosovës nën ish-Jugosllavi; përcaktuesi etnikpër vetveten nga shqiptarët e Kosovës së dëbuar nështetet evropiane, për t’u dalluar nga nënshtetasitshqiptar etj., prej kohësh disa teoricienë vendas e tëhuaj po përpiqen ta identifikojnë me një komb të ri,

kombin kosovar. Këta teoricienë të kombit kosovar jorrallë janë nisur nga konceptet çintegruese të daladhe të reklamuara shumë vjetët e fundit për gegëtdhe toskët, për Veriun dhe Jugun e Shqipërisë,prandaj është e kuptueshme pse mendimet e tyre




janë pritur me reagime, me ftohtësi dhe madje mefrikë.

Ditë më parë një përfaqësues i administratës

amerikane në Uashington, duke folur për zgjidhjen eçështjes së Kosovës theksonte veç tjerash: “...nëse ezgjedhim problemin e Kosovës ne do të merremi meKosovën si çështje kosovare, nëse e lëmë atë të dal jashtë shtratit të saj, ajo do të bëhet çështjeshqiptare”.

Besoj se nuk është vështirë të kuptohet se ky

identifikim i ndarë i shqiptarëve të Kosovës nga atatë Shqipërisë po bëhet për të zbutur qëndrimet serbendaj propagandës së saj për të ashtuquajturënShqipëri të Madhe dhe sidomos në kuadër tëkundërshtimit të Lëvizjes shqiptare për Shqipërinëetnike. Nuk mund të kuptosh ndërkaq insistimin enjë pjese të analistëve shqiptarë, që kësaj paradigme,që ka tendencë të bëhet historike, t’i kontribuojnë

dhunshëm edhe me angazhimin e tyre.Pse mund të thuhet kështu?

Gjuha shqipe i takon familjes së madhe tëgjuhëve evropiane dhe për pasojë ajo nuk mund tërrezikohet nga gjuhët e mëdha a nga gjuhët e voglaevropiane. Ajo mund të rrezikohej nga gjuhët joindoevropiane aziatike, struktura e saj leksikore dhe,

në një periudhë më të gjatë, edhe strukturamorfologjike e sintaksore, mund të rrezikohen ngagjuhët sllave, por jo edhe nga gjuhët evropiane.

Fondi i saj leksikor, siç e kanë konstatuar disanga linguistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve,është jo vetëm me bazë indoevropiane (fondi



Begzad Baliu24

identitar), por edhe me bazë gjuhën latine(terminologjia e vjetër kishtare) dhe atë të gjuhëvebashkëkohëse evropiane: italiane, franceze, e angleze(terminologjia shkencore). Po kështu mund të thuhetedhe për korpusin e onomastikonit kombëtar(toponiminë dhe antroponiminë), i cili po ndërtohetmbi bazën e strukturës morfologjike dhe semantiketë toponimisë së hapësirës etnografike kombëtare.

Një shqipe mijëvjeçare me korpusin e saj aktivdhe pjesën e saj të heshtur, natyrisht tani joprodhimtare, një shqipe që ka trashëguar leksikun e

huazuar (bujqësor, blegtoral e teknik) të greqishtessë vjetër, një shqipe që ka trashëguar një leksik tëpasur shpirtëror të proveniencës kishtareperëndimore, nuk ka pse të mos përballojë edhekomunikimin material, kulturor e shpirtëror edheme gjuhët e tjera të Evropës së bashkuar.

Gjuha shqipe do të jetë e përkulur, e rrëgjuar dhe

pa asnjë funksion në Evropën e bashkuar, vetëmnëse provon të hyjë e ndarë (në toskërishte, nëgegërishte dhe në kosovarishte) e kjo do të thotë epanxënë plotësisht edhe nga folësit e saj. Shqiptarët,në rrethanat e sotme kanë mundësi që të përgatisinshumë shpejt korpusin gjuhësor të tyre prej rreth200.000 fjalësh, me mundësi që pastaj të krijojnëedhe korpuset profesionale të fushave të dijes sëshkencave ekzakte dhe humanitare, por nuk kanëkohë të merren me rindërtime të dialekteve, dukepërfshirë këtu edhe ato të paqenat, si kosovarishtja.

Në kohën kur, bie fjala “vende si Holanda dheFinlanda që dikur kanë qenë në krye të përpjekjevepër të pasur një gjuhë kombëtare të kulluar, të




veçantë e me përdorim universal, tani e kanëkuptuar vështirësinë që has një gjuhë e një populli tëvogël për t’i bërë ballë sfidave bashkëkohore tëkomunikimit dhe gjithnjë e më shumë po epërfshijnë anglishten në arsimin publik përmësimdhënien në disa disiplina shkencore, për tëcilat leksiku dhe mundësitë e gjuhëve përkatëse janëtë pamjaftueshme për të garantuar një procesmësimor të përshtatshëm” (Adri Nurellari), të vësh nëdyshim sot shqipen standarde dhe krahas saj edhetë identitetit shqiptar, do të thotë të mos e kuptosh,

në mos, ta kuptosh mbrapsht, synimin shekullor tëthemeluesve të Bashkësisë Evropiane.

Është e vërtetë se e drejta individuale është edrejtë thelbësore në demokracinë evropiane, por edimë njëkohësisht se vetëm popujt homogjenë mundt’i mbijetojnë rrezatimit të fuqishëm të gjuhës,kulturës dhe qytetërimit të popujve më të mëdhenj të

Europës dhe zhbërjen e gjuhëve, kulturave eqytetërimeve të popujve të vegjël. Kundërshtarët ekëtij konstatimi me gjasë do të kujtojnë këtu ligjet eshumta të shteteve të sotme evropiane (Italisë,Francës, Gjermanisë etj., natyrisht duke e fshehurnën rrogoz mohimin që këtij ligji i bënë Greqia dhe Turqia), por në të njëjtën kohë duam t’iu kujtojmë setë mbrosh me ligj reliktet gjuhësore të një komuniteti

etnik dhe të përfaqësohesh në shkallëadministrative, politike, ekonomike dhe kulturore megjuhën standarde në shkallë të administratës,diplomacisë, kulturës dhe teknologjisë e tregtisë sëBashkimit Evropian, nuk është e njëjta esencë dhe injëjti efekt.



Begzad Baliu26

Është e kuptueshme, pra, pse vetëm vetëdijakombëtare për gjuhën e përbashkët sot, do tëkuptohet drejt si vetëdije për Evropën e bashkuarnesër.

Prishtinë, më 28. 06. 2007




T O P O N I M I A DHEETIMOLOGJIA



Begzad Baliu28




SPROVË PËR SHTRESIMIN E TOPONIMISË SË

KRAHINËS SË GALLAPIT

Krahina e Gallapit është njëra prej krahinaveetnografike dhe gjuhësore të Kosovës. Ajo shtrihet nëverilindje të Kosovës, kurse një pjesë e saj hyn në tëashtuquajturën krahinë të Medvegjës, e cila, më parësesa krahinë etnografike, do të mund të quhej

krahinë politike e administrative dhe përfshin mëtepër se 100 fshatra të banuara kryesisht meshqiptarë, por edhe me serbë. Duke qenë një zonëkryesisht e mbyllur (gjatë kohës më të re) përkomunikimin me qendrat urbane, por me njëtrashëgimi të theksuar që nga historia e zhvillimit tëArtanës (Novo Bërdës) si qytezë mesjetare dhe antike,brenda kësaj krahine janë ruajtur shumë veçori të

rëndësishme historike dhe veçanërisht gjuhësore,për të cilat interesimi i studiuesve nuk ka munguar.Megjithatë, kjo krahinë asnjëherë nuk është bërëobjekt studimi në fushë të gjuhësisë në përgjithësidhe në fushë të onomastikës në veçanti.



Begzad Baliu30

Onomastika iliro-shqiptare

Ndonëse, mjaft e zbehur dhe shpesh embishtresuar, në këto troje ende gjallon toponimia

iliro - romake, pa përjashtuar këtu edhe ndonjëelement trak: Ulpianë, Qafa e Prushit, Therandë,Gallap, Sharr, Drin etj. Pavarësisht nga kjo, nëKrahinën e Gallapit ruhet një shtresë e pasur etoponimisë shqiptare, prej asaj me strukturë tëvjetër, e cila madje nuk gjallon më në leksikun eshqipes e deri te mikrotoponimet me semantikë tëqartë nga leksiku i përditshmërisë sonë.

Arushë, -a: Një vend të rëndësishëm në këtë tipfitonimesh zë mikrotoponimi Prroni Arush’s , mal idendur (Marec – Prishtinë), Prroni i Arush’s (Viti-Prishtinë) etj. Ky fitonim është me rëndësi tëkomentohet për dy arsye: së pari, ka më shumë sedy shekuj që, pas gjurmëve të një shënimi tëautorëve grekë3 se në këtë zonë ekziston qyteti Arhia,

shumë gjurmues (historianë, arkeologë e gjuhëtarë),në mesin e tyre edhe albanologu Han, duke besuarse do ta gjejnë Qytetin e Argjendtë, kanë bërëkërkime në këto zona. Historianët thonë se njëfortesë e rindërtuar në Dardani nga perandori Justinian quhej Aria. Vërehet se, edhe nëpërshkrimet e Ptolemeut për katër qytete urbane nëDardani, Aribantioni është i renditur në relacioninrrugor mes Naissusit dhe Ulpianës . Pa dashur tëvëmë në dyshim mendimin e autorëve të antikitetit,qytetin e të cilëve arkeologët duhet të vazhdojnë ta

3Shih, Fanulla Papazoglu, Srjednoballkanska plemena u predrimskodoba, Sarajevë, 1969, f. 367; Zef Mirdita, Studime Dardane, Prishtinë, 1979, f. 97.




kërkojnë në këto anë, mendoj se ia kemi arritur tëgjejmë etimologjinë e mikrotoponimit Prroni Arushës ,përkatësisht Lugi Arushës dhe këtë e kemi gjetur tefitonimi: lajthi arushe (Corylos colurna L.), e cila, nëKosovë, njihet si lajthi e egër, por që sipas studiuesitShefki Sejdiu4 , Ilia Mitrushi5 e jep për Kosovën silejthi e egër” . Ndonëse në gjendjen e sotme emri ikësaj bime si lajthi arushe, në Kosovë paraqitetvetëm në Vermicë, pra, jo në zonën e Gallapit, vetëfakti se kjo zonë është shumë e njohur për lajthi të egra , ndërsa mikrotoponimi del në lugje, përrenj etj.,

ku rritet me shumicë lajthia e egër, dëshmon përmundësinë e mbetjes së këtij fitonimi si një reliktmikrotoponimik pikërisht në këto vende.

Bardhec,-i: Kroni Bardhecit (Zhuja-Dardanë);Roga Bardhecit (Zhuja-Dardanë). Ky mikrotoponim, icili na del dy herë, i formuar një herë si hidronimdhe herën tjetër si oronim, këtu nuk na del shpesh,

por mjafton që i bashkohet onomastikës homogjenetë këtij antroponimi të vjetër, i cili në formë tëshkruar, madje në disa trajta gjuhësore, paraqitet qënë shekullin XV, ndërsa si leksik i takon fondit tëvjetër autokton të gjuhës shqipe6 .

4Shefki Sejdiu, Fitonimia shqipe e Kosovës, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 1979, f. 52 dhe 232.5

Shih Ilo Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1955, f.

33.

6 Vjeljen shteruese të këtij toponimi e bërë Rexhep Doçi, në studimin e

tij shterues dhe sintetizues Antroponimia e Llapushës, (Prekorupës),Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1983, f. 109-113.



Begzad Baliu32

Katunishtë, -a: Katunishtë (Gllogovicë); Katuni- shtë (Karaqevë e E.); Katunishtë (Jasanovik: NovoBërdë - Artanë); Katunishta . Vendbanim i vjetër ifshatit Manishincë, të Artanës. Rëndësia e këtijtoponimi, prejardhja e të cilit prej kohësh ështëstudiuar në mënyrë shembullore nga Norbert Jokli,në këtë rast qëndron në shfaqjen e tij në dyvendbanime sllave. Fjalën shqipe katun, të cilën Jokli7 e konsideronte të fondit të moçëm shqiptar,por edhe me ndikim në gjuhët e Ballkanit, tani besoje mbështesin edhe shembujt e vjelë nga inventari i

toponimisë ndër folësit serbë.Kërcunë, -a: Kërcuna Zez (Sedllar-Dardanë).

Duke iu përgjigjur premtimit të Mattea Bartolit, përmundësinë e prejardhjes së fjalës rumune cr ǎ ciun “kërshëndella”, Çabeji i jepte kësaj fjale karakter tëgjerë leksikor, semantik e onomastik. Në këtë rrafsh,Çabeji sillte edhe shembujt nga fusha e toponimisë,

si Buzmi , në ishullin grek, me banorë shqiptarë, poredhe struktura më të gjera leksikore që lidhen me“natën e kërshëndellave ”, përkatësisht “natën ebuzmit”. Dua të veçoj se në Krahinën e Gallapit,ende kujtohen disa rite pagane dhe të krishtera,sidomos nga gjinia femërore, të cilat ato i përcjellinme rite të zakonshme të veprimit, të lidhura me tëlashtat, shëndetin e kafshëve të shtëpisë, shëndetin

e fëmijëve etj. Një nëmë e përditshme cu η u bafsha ,na kujton fjalën kërcunë e mjerë , nëna që ka mbetur

7 Shih Norbert Jokl, Katun. Zur Geschichte eines Balkanwortes,

“Indogermanische Forschungen”, XXXIII. 5 (1914), 420-433.




pa djalë, motra pa vëlla etj8 . Ashtu si edhe oronimi ilidhur me fjalën kallugjericë , edhe kërcuna e zezë dolidhur me një relikt, përkatësisht me një fjalë tëvjetër e të shtanguar, e cila ka mbijetuar në këtëmikrotoponim.

Kolopnishtë, -a: Arë, në të cilën është mbjellëdhe përpunuar konopi (Makresh i P. - Gjilan). Vendetku është punuar konopi, janë shënuar në forma tëndryshme, ndërsa ky toponim ku është shfaqur njëmetatezë mjaft e hapur e l -së dhe n -së, që në tëvërtetë vjen nga Konoplishtë , konop + prapashtesa e

dyfishuar li+shtë . Sikurse vëren edhe Çabeji, fjalaështë për një prapashtesë turke -li që u vendosndërmjet rrënjës dhe prapashtesës sllave –isht(ë) 9.

Pyllë, -a: (Marec-Prishtinë); Livadhi Pylles (Marec-Prishtinë); Te Pylla, zabel (Kukavicë-Prishtinë); Livadhi Pylles; Pylla, mal (Marec-Prishtinë); Ara Pylles (Marec-Prishtinë); Kroni Pyllit

(Zajqec-Dardanë). Studiuesi Çabeji e ka shpjeguar sinjë fjalë të “përbashkët për romanitetin ballkanik,italishten, sardishten e iberorumanishten ështëtrajta latine pad ū lem në vend të pal ū dem: rum.P ă dure, shq. p ỹ ll pyllja” 10, e cila shfaqet edhe nëletërsinë e vjetër. Në zonën më qendrore të Gallapit,që për nga shqiptimi fonetik është ndër më arkaiket,gjenden oronimet, të cilat identifikohen me fjalën

8 E. Çabej, Studime gjuhësore, IV (Bot. i dytë), Prishtinë, 1987, f. 237-

240.

9 E. Çabej, Studime gjuhësore, III, f. 275-276.

10 E. Çabej, Studime…, III, f. 266.



Begzad Baliu34

pyll-a, gjithnjë të gjinisë femërore, me një përjashtim,i cili edhe mund të jetë shënim i gabuar. Në studimettoponimike përgjithësisht, ky oronim, me bazë tëgjerë në gjeografinë shqiptare, kryesisht të dialektittoskë, duket të jetë një relikt i vjetër i leksikut tëshqipes, që ruhet brenda inventarit toponimik tëkësaj treve.

Nikë, -a: Kroni Hasan Nikës (Medvegjë). Rëndësiae identifikimit të këtij hidronimi qëndron në krijimine një pasqyre të gjenealogjisë familjare ndër banorëte kësaj krahine, shembujt e së cilës përgjithësisht

mungojnë. Në këtë krahinë sikur mungon një traditëe përkujtimit të gjenealogjisë familjare, prandajshembujt e vjelë edhe nga mikrotoponimia kanërëndësinë e tyre në këtë drejtim.

Niklec,-i: Kroni Niklecit (Marec-Prishtinë); Nikleci, mal (Marec-Prishtinë); Rogat e Niklecit (Marec-Prishtinë). Në komunën e Dardanës ende gjallon një

patronim Leci, ndërkaq ka një inventar të gjerë tëpërhapjes së tij në Shqipërinë Veriore, si hipokoristiki patronimit Kolec. Në një hapësirë të gjerë trajtashgjuhësore është studiuar në Kosovë nga R. Doçi11.Hidronimi Nikleci, që në të vërtetë është njëantroponim Nikë + patronimi Leci, mbase shpjegonmë së miri prejardhjen e patronimit në fjalë.

Progon, -i: Te Progoni (Orllan – Galab: Besianë-Podujevë). Ky patronim, i cili shfaqet dendur nëdokumentet mesjetare të shekullit XV si: ProgonMira, në toponimi është ruajtur më pak.

11Shih R. Doçi, Antroponima e Llapushës, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 1983, f. 86-88.




Nikollë,-a: Kroni Nikolles (Medvegjë); Zabeli Nikolles (Zajqec-Dardanë); Kroni Nikollës (Ramabajë-Medvegjë); Arat e Nikoll’së, Nikolla ishte rrogëtarfillimisht e pastaj çirak i ardhur (Zllashë-Prishtinë).

Shkumdet,-i: Fusha e Shkumdetit , mal, lëndinë,ka gropa, thonë ka pasur tabe (Zllashë-Prishtinë). NëKrahinën e Gallapit, krahas fjalës shkumë, lëndëpërdorimi, shkuma e ujit etj., fjala det dëgjohet tëpërdoret në kuptimin simbolik: “ish ba deti”, përgrurin që pritet të japë rendimente të larta, “e kishba zoti deti”: për familjen e pasur dhe të shëndoshë

etj. Por në toponimi nuk e kemi vënë re, madje, as nëshkallë Kosove. Oronimi Fusha e Shkumdetit , vend igjerë, i hapur, që edhe nga aspekti gjeografik ipërgjigjet kuptimit të parë: hapësirë e gjerë, e hapur,hapësirë deti etj., sigurisht dëshmon për një leksik tëpasur të kësaj ane dhe shpesh të fshehur brendastrukturës toponimike, sikurse edhe në rastet e

tjera.Gjigjon, -i: Kroi Xhixhonit (Kranidell –Dardanë).

Një mikrotoponim si ky nuk është vështirë tëndriçohet, pasi struktura të tilla ka mjaft nëinventarin e fjalorit të Gallapit, madje jo vetëmbrenda leksikut të shqipes, por edhe brenda gjuhëvetë ndryshme, ndërndikimet e të cilave gjithashtu janë mjaft të pasura. Të tilla struktura dalin edhe nëmjaft raste të tjera ndër studime të patronimisëhistorike, si: Gjevukaj, Gjonvukaj, Gjokgjinaj, Gjokika,Gjonbaban etj.12 . Pra, fjala është për pronën e Gjin

12 Me strukturën gjuhësore dhe moshën historike e shtrirjen hapësinore

të këtij toponimi është marrë Rexhep Doçi, Antroponimia e Llapushës,



Begzad Baliu36

Gjonit; me kalimin e kohës, ashtu si edhe në mjaftraste të tjera, antroponimi dhe patronimi krijuancilësorin e përbashkët emër+mbiemër në gjinore:Kroni Gjingjonit dhe në fund Kroi Gjigjonit .

Shullan, -i: Ndonëse në një numër shumë më tëkufizuar rastesh, mikrotoponimet e lidhura me fjalënshulla : vend ku i bie dielli, dëshmojnë për shtresatmë të vjetra gjuhësore të këtyre toponimeve: Ahishta e Shullanit , mal (Krilevë-Dardanë); Reka Shullanit (Krilevë - Dardanë); Prroni Shullanit (Gërbac-Medvegjë); Reka e Shullanit , rekë (Krilevë-Dardanë);Rrezja Shullanit (Krilevë-Dardanë); Shullani (Hertica:Besianë -Podujevë). Ky toponim paraqitet krahasmikrotoponimit Rreze, madje në pjesën më të madhetë Gallapit, si: Rreza Mullinit (Kranidell –Dardanë); Te Rréza (Sedllarë-Dardanë); Ara Rrezës , arë (Marec-Prishtinë); Ilazi Rrezes (Kullec-Prishtinë); Kroni Rrezës , krua (Butoc-Prishtinë); Lisi n’Rreze (Marec-

Prishtinë); Livadhi Rrezes (Prapashticë- Prishtinë);N’rreze (Mak. i P. - Gjilan); Lugu i rrezës , mal(Prapashticë- Prishtinë); Te Rrezja (Vllasali:Novoberdë-Artanë); Guri Rrezës Butocit (Butoc-Prishtinë); Rrezja e Brahës (Surdull: Besianë-Podujevë); si dhe krahas oronimit Zhara, i cili delgjithashtu në një numër të madh trajtash gjuhësoredhe vendbanimesh, si: Livadhi Zhar`s (Tuxheci),

(Tuxhec-Dardanë); Zharet (Prapashticë- Prishtinë);Ara te Zhari (Desivojcë); Kroni Zharit (Gërbac-

f. 83, 99, 143, 147, ndërsa me strukturën fjalëformuese të po këtij

toponimi është marrë Bahtijar Kryeziu, Onomastika e Hashanisë, f.44-45.




Medvegjë); Lugi i Zharit (Desivojcë); Mali i Zharit , mal(Desivojcë); Rrafshi Zharit (Laçiq-Dardanë); Udha e Zharit , udhë (Desivojcë - Dardanë); Zharina, mal(Marec-Prishtinë); Kroni Zharinave (Marec-Prishtinë)etj.

Hormoq,-i. Ky mikrotoponim në fshatin Marec tëPrishtinës, shpjegohet nga banorët si “një vend ingarkuar, i vështirë, i vegjetacionit të shpeshtë etj”.Në fjalorin e shqipes letrare (Kosovë) emri i fitonimithormoq (Picea Obies (L.) Karsten) quhet pisha, çami,çetina , varësisht nga vendbanimi ku gjendet kjo

bimë13 . Në Kosovës, emri i kësaj bime është ruajturnë Vrellë, krahas trajtës sllave jellovq . Pra, sikursemund të shihet, kjo fjalë, të cilën, sipas Sh.Sejdiut14 , edhe Çabeji e nxjerr nga shqipja harr “gjemb, ferrë“, në Gallap është ruajtur brendastrukturës së një mikrotoponimi.

Emërvendet me prejardhje latino-romane

Si në të gjitha trevat e Ballkanit, edhe në Kosovë,e kjo do të thotë që, edhe në krahinën e Gallapit,është dëshmuar disa herë se ka gjalluar dhe kakrijuar vendbanime edhe një popullsi (arumune)baritore, duke lënë kështu edhe gjurmët e veta nëfushë të makrotoponimisë. Në Kosovë përgjithësisht

janë identifikuar oikonimet: Beçuk (Vushtrri), Vllahi (Mitrovicë), Sibofc (Obiliq), Turiçec, Magure,

13Shih Shefki Sejdiu, Fitonomia shqipe e Kosovës – lënda, ndarja,

etimologjia, IAP, Prishtinë, 1972 , f. 44, 218.

14 Shih Sh. Sejdiu, Vep., e cit, f. 218.



Begzad Baliu38

Mikushnicë (Skënderaj), Magure (Lipjan), Llajshec (Prishtinë), etj., ndërsa në krahinën e Gallapitoikonimet dhe oronimet: Llukar (Prishtinë), Makresh (Gjilan), Magure (Dragancë), Rimanishtë (Podujevë)etj.

Magure: oronim (Draganci - Gjilan). Etimologjia ekësaj fjale, sikurse dihet, vjen nga latinishtja mo γ oro,“kodër e vogël, kodrinë”, shqip magulë , “kodër,bregore”, rumanisht m ă gur ă me të njëjtin kuptim15 .Në Krahinën e Gallapit nuk mungojnëmikrotoponimet me prejardhje arumune. Le të

kujtojmë se ky oronim gjendet ndërmjet Makreshit (Gallap) dhe Stanishorit (Moravë) janë ruajtur trajtatgjuhësore: Stanistur kullosë (Pepaj-Prishtinë);Stanisur (Hajkobillë-Prishtinë); Stanishurë dheMagure (Moravë).

Vllasali: Vllasali, lagje (Surdull: Besianë-Podujevë); Vllasali (Artanë). Në Kosovë nuk janë të

paktë emrat e vendbanimeve dhe përgjithësisht tëmikrotoponimeve, që lidhen me etnikun vllah: Llashkobare : Vllashkobare, Llashticë : (V)llashticë etj.Pavarësisht nga kjo, ne duke radhitur këtë oikonimnë radhën e inventarit arumun të mikrotoponimisësë Gallapit, kujtojmë se ky është formim ibrendshëm i një patronimi që u oikonimizua mekohë16 .

15 E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, 1987, f. 265.

16 Për përhapjen e këtij etniku në Kosovë, shih, R. Doçi, Iliro- shqiptarët…, f. 99-100; Atanasije Urosheviq, Neki detali iz prošlosti Kosova, “Onomatiloški prilozi”, b.I, Beograd, 1979, f. 30-33;

Shembujt e shumtë të përhapjes së tyre janë vjelë kryesisht nga Dinić,




Makresh, -i: Mali Makreshit , Dardha Makreshit (Jasanovik); Kisha Makreshit (toponim i zhdukur).Vendësit thonë se diku ka qenë një kishë, por nuk edimë sa e saktë është kjo. Dihen vetëm Vorret e Moçme ; Dardhat e Makreshit (Busavatë). Nëdokumentet e vjetra i përgjigjet lagjes së krishtere“Mëhalla e Vuk Mërkshiqit” dhe Makrishi iPoshtëm17 . Edhe tani kemi vendbanimet: Makreshi iPoshtëm dhe Makreshi i Epërm. Në radhorin eborxhlinjve të Mihail Llukareviqit është shënuar nëformën Macrexa (Makresha)18 etj. Në studimet

onomastike të autorëve shqiptarë dhe të huaj, janëbërë shumë përpjekje diakronike dhe sinkronike përtë dhënë etimologjinë e këtij vendbanimi. Në rastetmë të shpeshta ky oikonim është lidhur me oronimine traditës bizantine makër : “i madh”, hidronimin eprejardhjes sllave “mokra”: vend me lagështi etj19 .;

Selami Pulaha, Jahja Drançolli, Muhamet Ternave, Krisobula eDeçanit etj.

17 Shih Skënder Riza, “Novo Bërda gjatë shek. XV dhe XVI”, Vjetari,

nr. XX, Arkivi i Kosovës, Prishtinë, 1985, f. 111.

18J. Drançolli, Raguzianët në Kosovë , Prishtinë, 1990, f. 73.

19Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, f. 158; S. Gashi,

“Antroponimia e etnosit shqiptar të viseve të Toplicës në gjysmën e

parë të shekullit XV, në dritën e burimeve raguziane”, Dituria, nr. 1-2,Prishtinë, 1978, f. 131; dhe “Prania e etnosit shqiptar në Kosovë gjatë

shekujve XIII-XIV”, në Onomastika e Kosovës, IAP, 1979, f. 67, 87;

Recension për vëllimin “Konferenca e IV e Onomastikës”, në GJA- sshf , nr. XIII-1983, Prishtinë, 1984, f. 319-320; R. Doçi, Antroponimia paraislame e Llapushës, “Onomastika e Kosovës”, IAP, 1979, f. 138-

140; Dhimitër S. Shuteriqi, “Fjalë të shqipes para Buzukut”, në GJA- sshf, nr. XIX, IAP, 1989, f. 314; Shaban Demiraj, Gjuha shqipe dhe



Begzad Baliu40

ndërsa ne e konsiderojmë këtë oikonim tëprejardhjes arumune, për vetë faktin se kjo ështëtrevë e ndikimit arumun të toponimisë, dhezbërthehet me rum. macris “lëpjetë, uthull” (bot.Rumex acetosa ).

Toponime me bazë nga tradita greko-bizantine

Në Kosovë është vënë re një inventar i pasur imikrotoponimisë me prejardhje greko-bizantine, si:Gllogjan (Deçan), Mavriq, Mihaliq e Pantinë (Vushtrri),

Manastirc , Papaz e Softaj (Ferizaj), Kolludra e Madhe (Zubin Potok), Tërpezë (Viti), Torinë (Lipjan), Mojstirë,Syne (Istog), Likoshan, Vasilevë (Gllogovc), Likoc (Skënderaj) etj.

Mikrotoponimia greko-bizantine e Krahinës sëGallapit, edhe pse shpesh është përmbysur ngafolësi vendës (zakonisht shqiptar), nuk ka humbur

shumë nga etimologjia e saj.Kallugjericë, -a: Reka Kallugjericës (Hajkobillë -

Dardanë). Në krahina të tjera të Kosovës ështëruajtur edhe në trajtën toponimike Gllogjan (Deçan).Fjala është për fjalën greke καλογερος , që në gjuhënshqipe përmes o (gr.)=u (shq.) dha një kallugjer dhekllogjën, ndërsa në raste më të rralla të të folmeve

dialektore edhe gllogjën , në rastin tonë Gllogjan. NëKrahinën e Gallapit mendoj se është ruajtur një

historia e saj, Prishtinë, 1989, f. 219; Voisllav Dançetoviç, Sufiksideminutiv i emnave të gjuhës shqipe, Prishtinë, 1960, f. 71; Marinko

Mitkov, “Forma e brendshme e toponimeve dhe disa hulumtime”, nëOnomastika e Kosovë s, IAP, 1979, f. 206.




trajtë më e saktë gjuhësore te hidronimi Reka Kallugjericës .

Manastir-i: Manastir (Siarinë-Medvegjë); Prroni

Manastirit (Siarinë-Medvegjë); Manastirishta (Vllasali:Novobërdë-Artanë). Në Kosovë janë shënuar trajtatMojstir (Burim) dhe Manastirc (Ferizaj), që dëshmojnëpër pasurinë gjuhësore dhe trajtat vetjake tëdepërtimit dhe përdorimit të tyre. Toponimi duket sevjen nga greqishtja μανaστήριον. Trajta greke emikrotoponimit Manastirishta, që del në Krahinën eGallapit, pra, me prapashtesën –isht(ë), sikurse vëren

edhe Çabeji, është një prapashtesë sllave që e gjejmë“në shumë emra, prej emrash që tregojnë vendin kugjendet një bimë a një ndërtesë, a gërmadhë e njëndërtese”20 .

Drum, -i: Në këtë kompleks emërtimesh nëKrahinën e Gallapit gjenden edhe mikrotoponimet:Roga Drumit (Tërstenë); Drumi (Gllogovicë) është

rrugë që lidh fshatrat Gregjenik, Strezovc etj.; Drumi (Bostan- Novobërdë-Artanë); Drumi (Krilevë-Dardanë); Drumi (Zllashë-Prishtinë); Ara e Drumit (Cvircë); Drumi, rrugë ndërlidhëse e fshatit (Lisockë);Udha Drumit (Zajqec); Kroni Drumit (Zajqec); Udha Drumit (Prapashticë); Udha Drumit (Marec); Drumi, udhë (Butoc); Roga e Drumit , kullosë (Butoc-Prishtinë); Drumi Kapitit (Kapit-Medvegjë); Drumi Salihit , rrugë (Prapashticë - Prishtinë) etj. Nëleksikun e të folmes së kësaj ane ruhet fjala drumtar ,që dëshmon edhe për krijime të brendshmeleksikore. Kjo fjalë është me prejardhje greke dhe

20 E. Çabej, SGJ , III, Prishtinë, 1976, f. 248-249.



Begzad Baliu42

rrjedh nga δρóμος, që do të thotë udhë-udhëtar .Edhe këtu, në të gjitha rastet, fjala është për rrugë,madje për rrugën kryesore, që në disa vendbanimepërdoret në gjuhën turke Sokak,-u.

Klisurë, -a: Klysuara (Marec), Klisura (Mramor),Klysyra (Tërstenë-Vranjë). Krahas fjalëve të shqipesderë, portë , e më saktësisht në rastet tona grykë (eshqipes) dhe Kap ı (të turqishtes), e mbase edheVratieq (të sllavishtes) për grykë, qafë mali, derë , nëkëtë anë kemi edhe mikrotoponimin Klisur-a tëgreqishtes, përkatësisht të latinishtes, që rrjedh, pra,

nga një fjalë (folje) e greqishtes: κλειω + emrin latinclausura .

Toponimia serbe

Gllogovicë: Ara Gllogës (Medvegjë). Nga i gjithëinventari i fjalorit mikrotoponimik të Gallapit kam

shënuar vetëm në një rast mikrotoponimin Ara Gllogës (Medvegjë), në një formë mjaft të izoluar. Nëtë gjitha rastet e tjera, pra, edhe në Gllogovicë, ështëruajtur fjala shqipe murriz. Te Murrizet (Kukavicë-Prishtinë); (Te) Fusha Murrizit (Mak. i P. - Gjilan); Ara Murrizave , arë; Sipas murrizave (Krilevë-Dardanë);Fusha Murrizit (Mak. i P. - Gjilan); Kroni Murrizit ,krua (Prapashticë- Prishtinë); Murrizet te Dardhat e

Egra (Zhujë-Dardanë). E shënuam këtë oikonimpërballë gjithë këtyre mikrotoponimeve meprejardhje fitonimike, për të dëshmuar se emri i këtijvendbanimi është vetëm një shënim administrativ.

Bostan-i: (Citrullus vulgaris Schrad ). Vendbanimafër Artanës. Në Kosovë, në kuadër të leksikut të




përgjithshëm ruhet edhe si llubenicë , që në thënietpopullore ruhet si: “Nuk mahen dy llubenica nidorë”.

Vratiq,-i: Vratiq-i dhe Prroni Vratiqit (Mak. i P. -Gjilan); Fratishi, (Marec-Prishtinë); Roga Fratishit (Marec-Prishtinë) etj. Pra, ky fitonim ndër shqiptarëtruhet në dy trajta leksikore: vratiq dhe fratish . Mëparë, duke u mbështetur në një trajtë gjuhësore mëtë përafërt, ka pasur përpjekje për ta nxjerrë këtëtoponim nga shqipja frat (titull fetar). Një shpjegim imundshëm i mikrotoponimit Vratiq dhe Prroni i

Vratiqit (Makresh i P.), sipas konfiguracionit del serrjedh nga sllavishtja vrata/- iq (qafë mali a kodre),por ne mendojmë se, si trajta gjuhësore emikrotoponimit Fratish i identifikuar në Marec,ashtu edhe trajta gjuhësore e mikrotoponimit Vratiq ,i identifikuar në Makresh të P., duhet lidhur meemrin e bimës lulëfshise (Tanacetun vulare L .), e cila,

si në Marec, ashtu edhe në Makresh të P. quhej bar i sariht dhe bari fshisave .

Jarqishtë, -a: Arë (Mak. i P. - Gjilan). Edhe prejpërbërjes së oronimit nuk është vështirë të kuptohetse bëhet fjalë për një vend dhish. Oronimi lidhet meprejardhjen sllave të emrit të cjapit: jarac 21 meprapashtesën –isht(ë) . Me këtë njësi, në të vërtetë mekëtë trajtë gjuhësore, inventari i toponimisë sëGallapit me prejardhje nga bota bimore dhe sidomosshtazore në gjuhën shqipe, sllave dhe madjearumune pasurohet dukshëm. Fjala është jo për një

21Shih Grup autorësh, Fjalori serbokroatisht – shqip, IAP, Prishtinë,

1989, f. 268.



Begzad Baliu44

mikrotoponim-oronim të sllavishtes, por për një fjalësllave, të cilën e toponimizuan folësit e gjuhësshqipe.

Koznicë,-a: Arat e Koznicës (Marec-Prishtinë);Koznicat, masiv kodrinor (Koznicë - Muranë:Novoberdë-Artanë); Koznicat (Kukavicë-Prishtinë);Kozarnik-u (Hogosht); Te Gurt e Kozarnikut (Hogosht).Emri i këtij oronimi lidhet me zoonominë dheetimologjikisht rrjedh nga sllavishtja: koze +prapashtesa gjithashtu sllave –nik . Gjithashtu,paraqitja e këtij zoonomi edhe në një hapësirë tjetër

dhe në trajtën Kozarnik, lidhet me emrin e ruajtësittë dhive: dhiar 22 .

Emërvendet me prejardhje orientale

Një vend si Kosova, e cila ka qenë nën qeverisjen

pesëshekullore otomane, nuk ka mundur të mosishte e paprekur (pandikuar), kur më pak e kur mëshumë, edhe nga orientalizmat në fushë tëmikrotoponimisë. Në nivel të emërtimit të hapësiravemë të mëdha, në Kosovë, siç dihet, janë të njohurady krahina etnografike: Krahina e Hasit dhe Krahinae Karadakut. Krahina e Karadakut gjendet në kufirinlindor të Gallapit, por përveçse me emrin, nuk mund

të thuhet se janë të identifikueshme përmikrotoponiminë e pasur a të veçantë të toponimeveme etimologji orientale. Ne do të pasqyrojmë disaprej mikrotoponimeve më karakteristike, disa prej të

22 Shih, po aty, vep. e cit., f. 309.




cilave, nuk është vështirë të thuhet se janë apelativëtë rastit.

Batall, -i: Livadhi Batallit (Busi-Prishtinë); Lugi

Batallit (Marec-Prishtinë); Batalltë. Lagje (Mramor-Prishtinë). Në përgjithësi, kjo fjalë turke në fushë tëleksikut është e zakonshme, në përdorimin dhe nëkuptimin e parë të saj: vend batall - vend i lënë, ipapunuar, djerrinë; njeri batall: njeri jo punëtor;tokë e lënë batall : tokë e papunuar etj. Siç dihet, fjalabatall rrjedh nga turqishtja dhe do të thotë tokë e papunueshme, jopjellore, djerrinë, në kuptimin e

gjësendit të lënë pas dore.

Karoll, -i: Te Karolli Bugarve (Tërstenë-Vranjë);Karolli Çershisë (Velegllavë-Dardanë, Këqiku, VeliaGlaua, 250); Karolli Dautit, mal (Hajkobillë-Prishtinë), në këtë vend ka qenë karaulla (vendRroje). Gjendet në kufi me Jabllanicën (krahinëshqiptare në Jug të Serbisë); Mali te Karolli (Zajqec-

Dardanë); Te Karolli (Tërstenë-Vranjë); Karolli (Gmicë-Dardanë); Lisi i Karollit (Desivojcë - Dardanë);Mrizi i Karollit , Lugaja e Karollit , Kroni i Karollit etj.(Desivojcë - Dardanë); Te Karolli (Sedllarë-Dardanë);Vorret te Karolli (Sedllarë-Dardanë); Te Karolli Keq (Cfircë-Dardanë); Karulli Keq , mal (Cvircë – Dardanë;Karolli Majes (Velegllavë-Dardanë, Këqiku, VeliaGlaua, 250); Karolli Shkaut , mal, roje e serbëve, ecila ka qenë e vendosur në kufi me ushtarët turq nëvitin 1810 (Cvircë – Dardanë); Karolli Shkaut, mal(Hajkobillë - Prishtinë); Karolli Shkret, mal (Hajkobillë- Prishtinë); Karolli Turkut , mal (Hajkobillë -Prishtinë); Karolli Turkut (Cvircë – Dardanë); Karolli



Begzad Baliu46

Vjetër (Velegllavë-Dardanë, Këqiku, Velia Glaua, 250)etj.

I dhamë të gjithë shembujt e mundshëm bashkë

me shpjegimet popullore të vjela në terren, për tënxjerrë përfundime të sigurta se ky mikrotoponimvjen nga një fjalë turke karàula (vendroje), e cila nëshqip, me rënien e zanores u u toponomizua si Karul apo Karol, edhe pse në jetën e përditshme popullatae përdor fjalën turke si karaullë-a. Turqishtja e kaedhe trajtën gjuhësore karÿola (shtrat) apo fjalëntjetër kara ÿol (udhë e zezë), e cila, edhe pse ka

shumë afërsi, nuk është vazhdimësi e toponimeve tëlartshënuara. Trajtat e drejtpërdrejta të toponimevetë shënuara në Krahinën e Gallapit vijnë nga trajtatleksikore të turqishtes Karàula 23 .

Kapi, -ja: Lisi Kapisë (Sfircë-Medvegjë); Kapia (Sfircë-Medvegjë); Kapija, mal (Cvircë – Dardanë);Kodra e Kapitit (Kapit-Medvegjë); Prroni Kapitit

(Kapit-Medvegjë); Xhamia e Kapitit (Kapit-Medvegjë);Drumi Kapitit (Kapit-Medvegjë). Ky mikrotoponim eka prejardhjen nga turqishtja: kap ı = derë . Besoj seedhe mikrotoponimi Kapiti është një trajtë tjetërgjuhësore e toponimit me prejardhje turke, fjalë ecila ka pasur ndikim në një rreth më të gjerëgjuhësor të Ballkanit.

Tepe: Tepja. - Mal i lartë 1080 m. Banorët thonëse, nga ai vend “dukët 10 – 12 sahat udhë, madjeedhe maja e Lubotenit t’Ferizait, kur është kthiellt”

23Shih Norbert Boretzky, Der türkische einfluss auf das albanische,

Tel 2 (Wörterbuch der albanischen Turzismen), Otto Harrassowitz – Wiesbaden, 1976, f. 76.




(Cvircë – Dardanë). Tepja e Sfircës (Sfircë-Medvegjë).Në leksikun popullor të kësaj ane gjëllin një fjalëturke brenda shprehjes tepja e kokës, që do të thotë“maja e kokës”. Si në rastin e identifikimit tëoronimeve, ashtu edhe në fjalën e nxjerrë ngashënjimi i majës së kokës, kemi të bëjmë me fjalënturke tepe = maje , kodër.

Qumurlia: Qafa Qumurlisë (Lukari-Prishtinë,Berisha, Llukari, 304); Qumurli (Makoc - Prishtinë).Në inventarin toponimik të kësaj zone ruhen disatrajta gjuhësore toponimike për vendet me lagështi,

si: baltak, batllak, balltak, ballqak, balltiq, balta etj.,por, siç mund të shihet, ajo ruajtka edhe një trajtëtjetër gjuhësore në gjuhën turke: qamur = baltë , lloq,(i, e) përlloqun, vend i lagësht etj.

Çardak, -i: (Te) Çardaki (Mak. i P. - Gjilan);Çardaku (Medvegjë); Te Çardaku (Gjylekreshtë-Medvegjë); Çardaku (Marec). Në kuptimin e

përgjithshëm të fjalës, mikrotoponimi Stamolla ështësinonim i mikrotoponimit Çardak, i cili, përveçse simikrotoponim, paraqitet edhe si njësi etnografike eshtëpisë: çardak për ballkon , pjesë e ngritur mbi tokënë shtëpinë shqiptare.

Të kësaj natyre janë edhe mikrotoponimet meprejardhje turke, të cilat nuk duan shpjegim

etimologjik, por semantik, si: Stamolla (Marec): vendi lartë, i ngritur mbi mesataren, djalë stamoll, ish bastamoll, për e kishte ngritur standardin e jetesës, ekishte rregulluar shtëpinë mirë etj., apo meprejardhje prapashtesore turke, si Zid+olli: (Hogosht-Dardanë); prejardhja tematike e fjalës Bajralitë(Makresh i P.); Baçevishta (Krilevë - Dardanë);



Begzad Baliu48

Cubollt (Keçekollë –Prishtinë); Fanollt (Prapashticë – Prishtinë).

Mikrotoponimia e vendbanimeve të sasëve dhe komanëve

Ka disa vite që interesimi për të gjurmuartoponiminë e prejardhjes sase dhe komane ka filluartë zgjerohet. Gjurmët historike tani dihen. Përtëritjae përpunimit të xehes në Krahinën e Gallapit lidhetpara së gjithash me ardhjen e sasëve, të cilët, ashtusi edhe tregtarët raguzianë, ishin të njohur për dijene tyre rreth përpunimit të metaleve. Toponiminë ekësaj ane sot e dëshmojnë disa mikrotoponime, si:Kisha Sasve (Shashka cërkva) (Bostan- Novo Bërdë -Artanë).

Koman, -i: Lagje (Desivojcë - Dardanë); Nizhna

Kolla (Marec); Smakova, mal me mbeturina xeheshqë shihen edhe sot (Sedllarë-Dardanë); Prroi Smakoves (Sedllarë-Dardanë); Hajnivc nga Hajnovo kola etj. Njohësi e gjurmuesi dhe studiuesi mjafttendencioz i toponimisë së Kosovës në përgjithësidhe mikrotoponimisë së Gallapit në veçanti,Atanasije Urosheviq, emrin e qytetit të Kumanovës

dhe të një vendbanimi në Rrafshin e Kosovës, buzëlumit Sitnicë e ka lidhur me emrin e fisit tëkumanëve, një popullatë nomade turke, e cila nëBallkan shfaqet që në shekullin XX24 , ndërsa ne

24 A. Urosheviq, Neki detali… f. 30.




kësaj do t’i shtonim edhe oikonimin Komani, lagje(Desivojcë - Dardanë).

Bibliografi

Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis illustrantia. Collegerunt et digesserunt Dr. Ludovicus de Thalloczy, dr. Constatinus Jire č ek et dr. Emilianus de Sufflay. Volumen I-II, Ribotim, Drejtoria epërgjithshme e Arkivave - Tiranë & Ekskluzive-

Prishtinë, 2002. Ajeti, Idriz, Shqiptarët dhe gjuha e tyre , Akademia eShkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë, 1994.Baliu, Begzad, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e Eqrem Çabejt. Punim magjistrature,Instituti Albanologjik i Prishtinës, Dega e Gjuhësisë,Prishtinë, 2000. Baliu, Begzad, “Jo ndryshim i emërvendeve të

Kosovës, por standardizim i tyre”, Gjuha jonë ,Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti iGjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, nr. 1-2/2000, f.71-80.Baliu, Begzad, Mikrotoponimia e katundit Gllogovicë ,“Shpresa”, Prishtinë, nr. 7, 1994, f. 5.Boretzky, Norbert, Der türkische einfluss auf das

albanische, Tel 2 (Wörterbuch der albanischen Turzismen), Otto Harrassowitz – Wiesbaden, 1976.Çabej, Eqrem, Studime gjuhësor, I-II (Studimeetimologjike në fushë të shqipes, A-ZH), Prishtinë,1976.



Begzad Baliu50

Çabej, Eqrem, Studime gjuhësore, VIII (Studimeetimologjike në fushë të shqipes A-B, 1976),Prishtinë, 1988.Çavolli, Riza, Gjeografia regjionale e Kosovës ,ETMMK, Prishtinë, 2001.Cërrabregu, Muharrem Gjeo dhe hartolunguistika (Hartografia II), Universiteti i Prishtinës –Fakulteti iShkencave Matematike-Natyrore, Botoi, ETMMKosovës, Prishtinë 1980, f. 86.Dançetoviç, Voislav, Sufiksi deminutiv i emnave të gjuhës shqipe, Prishtinë, 1960.

Defteri i Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485 (Paraqitja, hyrja, transliterimi dhe komentetnga Selami Pulaha), Akademia e Shkencave eShqipërisë - Instituti i Historisë, Tiranë, 1974.Demiraj, Shaban, Gjuha shqipe dhe historia e saj,Prishtinë, 1989.Doçi, Rexhep, Antroponimia e Llapushës (Prekorupës , Instituti Albanologjik i Prishtinës,

Prishtinë, 1983.Doçi, Rexhep, Antroponimia shqiptare e Kosovës, I,Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1986.Doçi, Rexhep, “Etnonimia dhe toponima e fshatitGmicë”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave

filologjike , nr. 6, 1976, Instituti Albanologjik iPrishtinës, Prishtinë, 1977, f. 173-189.Doçi, Rexhep, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë (sipas onomastikës), Instituti Albanologjik iPrishtinës, Prishtinë, 1994.Doçi, Rexhep, “ The Serbization of Kosova”, The Voice of Truth (Zëri i së vërtetës ), Vol. 10, nr. 2, P. O.Box. 742, Ridgefield, NJ. 7657, pp. 1-3.




Drançolli, Jahja, Raguzianët në Kosovë , Prishtinë,1990.Elezoviq, Glisha, Reqnik kosovsko-metohijskoj dijalekta. Beograd, 1932-1935.Gashi, Skënder, “Antroponimia e shqiptarëve tëkrahinës së Gallapit, Moravës e të Serbisë Jugoregjatë shek. XV në dritën e burimeve onomastikeraguzase të shek. XV”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike , nr. 6, Instituti Albanologjik iPrishtinës, 1976.Gashi, Skënder, “Rreth lokalizimit të katër

vendbanimeve të Gallapit”, Fjala , 6, 1976, f. 20.Gashi, Skënder, Antroponimia e shqiptarëve nëKosovë gjatë shek. XV në dritën e burimeveonomastike turko-osmane (I), Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike , 7, 1977.Gashi, Skënder, Harta arkeologjike e krahinës sëGallapit në dritën e onomastikës, Fjala , 9, 1977, f. 9e 20.

Gashi, Skënder, “Antroponimia e shqiptarëve nëKosovë gjatë shek. XIII-XIV në dritën e burimevekishtare serbe”, Onomastika e Kosovës , InstitutiAlbanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1979.Grup autorësh, Desivojca nëpër kohë, Prishtinë ,1998.Katiçiq, Radosllav, Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e shqiptarëve , “Studime ilire”, I, II,Prishtinë, 1978.Krasniqi, Mark, Gjurmë e gjurmime, Tiranë, 1982.Kristal, Dejvid, Kembriçka enciklopedija jezika ,Beograd, 1996.Kryeziu, Bahrijar, Onomastika e Hasanisë, InstitutiAlbanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2000.



Begzad Baliu52

Mitkov, Marinko, “Forma e brendshme etoponimeve dhe disa hulumtime”, Onomastika e Kosovës , 1979.Mitrushi, Ilia, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1955, f. 33.Munishi, Zijadin, E folmja e Gollakut të Kamenicës (Fonetikë - morfologji) , punim magjistrature,Universiteti i Prishtinës –Fakulteti i Filologjisë,Prishtinë, 1978.Murati, Qemal, Shqiptarët dhe Ballkani ilirik , Tetovë,1999.

Murati, Qemal, “ Toponimet – vedat shqiptare tëBallkanit”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën,Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, nr. XVIII, Akademiae Shkencave e Shqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dheLetërsisë dhe Universiteti i Prishtinës – Fakulteti iFilologjisë, Prishtinë – Tiranë, 1997.Nejgel, Ernest, Struktura nauke, Zagreb, 1974.Oblast Brankovi ć a: Titulli i origjinalit: Defter-i

Mufassal-i Vilayet-i Vlk, viti 859 , sipas Oblast Brankovi ć a (opširni katastarski popis iz 1455.godine), Orientalni Institut u Sarajevu. Priredili:Hamidžibegić, Adam Handžić, Ešref Kovačević.Sarajevo, 1972.Papazoglu, Fanulla, Srjednoballkanska plemena u

predrimsko doba , Sarajevë, 1969.Patsch, Karl, Ilirët, Tiranë, 1923. Pulaha, Selami, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVII (Studime dhe dokumente), Akademia eShkencave e Shqipërisë – Instituti i Historisë, ShB“8 Nëntori”, Tiranë, 1984.




Pulaha, Selami, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485 , Akademia e Shkencave eRepublikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1974.Rexha, Ilaz, “Regjistrimi i vendbanimeve dhe ipopullësisë së kazasë së Novobërdës sipas Defterit tëfundshekullit XV”, Vjetari , Arkivi i Kosovës, nr.XXVII, 2002, Prishtinë, 2003. Ristiç, Kosovka, Malo Kosovo, Prishtinë, 1971.Sejdiu, Shefki, Fitonimia shqipe e Kosovës – lënda,ndarja, etimologjia, Instituti Albanologjik i Prishtinës,Prishtinë, 1972.

Sejdiu, Shefki, Sisteme, struktura, raporte (etnolinguistikë), “Era”, Prishtinë, 2002.Sejdiu, Shefki, Sprova etimologjike , “Era”, Prishtinë,2002.Shkurtaj, Gjovalin, Onomastikë dhe etnolinguistikë , Tiranë, 2001.Shrepel, Milivoj, Klasi č na filologija, Zagreb, 1999. Shuteriqi, Dhimitër S., “Fjalë të shqipes para

Buzukut”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike , nr. 19, Instituti Albanologjik iPrishtinës, 1989.Simeon, Rikard, Enciklopedijski rjeçnik lingvistiçkih naziva, I, II, Zagreb, 1969.Skënder, Riza, “Novo Bërda gjatë shek. XV dheXVI”, Vjetari , nr. XX, Arkivi i Kosovës, Prishtinë,1985.Tërrnava, Muhamet, Popullsia e Kosovës gjatë shekujve XIV-XVI, Prishtinë, 1995, f. 57.Urosheviq, Atanasie, Kosovo - Naselje i stano-vništvo, Beograd, 1965.Urosheviq, Atanasie, Novoberdska Kriva Reka - Antropogeografski ispitivanja, Beograd, 1950.



Begzad Baliu54

Urosheviq, Atanasie, Toponimi Kosova , Beograd,1975 .Ushaku, Ruzhdi, Kërkime filologjike , Prishtinë,1991.Ushaku, Ruzhdi, Ulqini në gjurmët e shekujve , Art -Club, Ulqin, 1991.




A N T R O P O N I M I A



Begzad Baliu56




ETNONIMI KOSOVAR DHE KUPTIMI HISTORIK ITIJ

Emri i Kosovës si toponim dhe emri kosovar sietnonim janë dy elementet onomastike që do tëmund të diskutoheshin jo vetëm duke iu qasur ngaaspekti gjuhësor e historik, por edhe nga aspektisemasiologjik, shoqëror, politik, diplomatik, motivoretj. Le t’i shohim një herë emërtimet Kosovë si

toponim dhe kosovar si etnonim:

-Kosovë , emër historik për territorin jo aq tëpërcaktuar të Dardanisë antike;

-Kosovë , emër i Krahinës së Kosovës nën regjimine Serbisë dhe të Jugosllavisë;

-Kosovë , emri i Republikës së Kosovës në vitet

1989-1999;-Kosovë , emri i sotëm i Kosovës;

- Mala Kosova (Kosova e Vogël) , emër i një pjesetë Kosovës që kap kryesisht krahinën e Llapit dhenjë pjesë të Rrafshit të Kosovës;



Begzad Baliu58

- Kosova dhe Metohija: në trajtë administrativeserbe e shekullit XX.

Ndryshe ndodh ndërkaq me rrafshin historik dhe

gjeografik të etnonimit kosovar:-Kosovar: etnonim. Njëri prej etnonimeve

shqiptare, si dibran, mirditor, shkodran, llapjan etj.Në shumë këngë shqipe të Kosovës, thuhet: “Jamshqiptar, kosovar”.

-Kosovar: përcaktues i popullatës shqiptare nëterritoret e ish-Jugosllavisë nga nënshtetasit

shqiptarë të Shqipërisë londineze ;-Kosovar: etnonim i përbashkët për të gjitha

etnitë që jetonin brenda Kosovës nga regjimi i ish- Jugosllavisë;

Kosovar: përcaktues etnik për vetveten ngashqiptarët e Kosovës së dëbuar dhe të vendosur mendihmën e bashkësisë ndërkombëtare në shtetet e

treta, për t’u dalluar nga emri shqiptar (albanian ), tëcilin nuk e pranonte administrata ndërkombëtare;për këtë arsye, si kompromis ndërmjet etnikut jugosllav (i cili imponohej përdhunshëm nëMaqedoni dhe insistohej në vendet e treta), arrihej nëkompromisin kosovar;

-Kosovar: përcaktues i të gjitha etnive që jetojnë

në Kosovë nga administrata ndërkombëtare eUNMIK-ut, megjithëse edhe ky nuk është stabilizuarplotësisht.

Këtyre dukurive motivuese i është nënshtruargjatë kësaj kohe edhe vetë etnonimi kosovar. Nëseshikojmë rrugëtimin historik të tij, etnonimi kosovar,




deri në fillim të shekullit XX, ka mundur tëbarazohet me etnonimet e krahinave etnografike:gegë, toskë, çam, kosovar, drenicas, labriot,dukagjinas, rugovas, gallapas, llapjan etj., por passhpalljes së pavarësisë së Shqipërisë dhe pushtimittë Kosovës nga shteti serb, etnonimi kosovar ngashqiptarët e Shqipërisë së lirë ka përfshirë banorëtshqiptarë të mbetur nën ombrellën e mbretërisëserbo-kroato-sllovene që quhej Jugosllavi. Po përkëta, ky etnonim ka vazhduar të mbulojë të gjithëshqiptarët deri në fund të këtij shekulli edhe nga

politika shtetërore shqiptare.Ndryshe nga shqiptarët e Shqipërisë londineze,

shqiptarët e pushtuar nga sllavët e kanë quajturveten e tyre shqiptar dhe kur e kur edhe kosovar ,vetëm për atë pjesë të popullatës që ka jetuar brendakufijve të Kosovës, ndërsa sllavofolësit i kanë quajturme emrin e vjetër arbanas, ose edhe shiftari e

shiptari (eufemizëm) dhe albanci , në të gjitha rastetnë shkallë të administratës shtetërore.

Në shkrimet gazetareske dhe në fjalorindiplomatik të Evropës, etnonimi kosovar filloi tëpërdorej nga të huajt për shqiptarët që migruan këtodhjetë vitet e fundit nga Kosova, mbase më shumëpër t’i dalluar nga migracioni po kaq vërshues ngaShqipëria.

Tradita gojore shqipe e ka “shqiptar - kosovar”dhe anasjelltas: “jam shqiptar e kosovar” thotërapsodi, mbase një shprehje e traditës, e ruajtur si“italo - arbëror” dhe “italo-shqiptar”. E ndihmuaredhe prej një ndërhyrjeje politike, pas vitit 1981, nëtraditën gojore emri mal(ë)sor në shumë raste erdhi e



Begzad Baliu60

u bë sinonim i emrit shqiptar . Këngëtari popullor nëshumë raste për toponimin Shqipëri përdorte toponi-min Mal(ë)si , ndërsa për etnonimin shqiptar përdorteetnonimin malësor . Kjo trajtë, megjithëse jo nëadministratë, përdorej në bisedimet e përditshmeedhe brenda qarqeve politike e shkencore serbe. Njëdrejtues i Bibliotekës Universitare të Beogradit, dukemë njoftuar për ardhjen e një punëtori të ri nëBibliotekën e albanologjisë, më thoshte: “Kemipranuar një punëtor nga Mali i Zi, por ai ështëmalësor e jo cërnogorac (sic!)”, me çka më jepte të

nënkuptoja se, megjithëse punëtori i bibliotekësishte nga Mali i Zi, ai nuk ishte me kombësimalazeze, por shqiptare.

Etnonimi kosovar u bë pjesë e shtypit tëpërditshëm, e fjalorit diplomatik ndërkombëtar dhemë në fund edhe e dokumenteve personale tëshqiptarëve nga Kosova. Natyrisht, kjo nuk ndodhi

në të gjitha rastet. Derisa në Shqipëri, në rubrikën edokumenteve zyrtare nacionality shkruante: kosovar ,në të njëjtin dokument në Maqedoni, për të njëjtënrubrikë, shkruante: YU ( jugosllav) , sikurse edhe nëtë gjitha shtetet ku punonin shqiptarët nga Kosovaqë në fillim të viteve ’60.

Përkundrazi, refugjatët e luftës, me sa duket,qenë të parët që e thyen këtë rregull. Për herë tëparë, shumë refugjatë të luftës nuk pranuan tëshkruhej në dokumentet e tyre me vlerëndërkombëtare shtetësia jugosllave, por kërkuan qëajo të ishte shqiptare-kosovare , ose kosovare , siçarrihej me kompromis.




Parë nga aspekti juridik, me sa dimë ne, në këtodokumente (me vlerë ndërkombëtare), për herë tëparë shtetet ku u vendosën të dëbuarit, brendasistemit juridik dhe legjislativ të tyre, pranuanidentitetin dhe etninë e kosovarëve, pra, para se tëpranohej shteti i Kosovës.

Pas mbarimit të luftës dhe vendosjes sëadministratës ndërkombëtare, në Kosovë, disa tëashtuquajtur teoricienë të kombit kosovar, morënnismën për përkufizimin e kombit kosovar. Përdorimii emrit kosovar nuk mungoi as në institucionet

ndërkombëtare: me të, ata emërtuan të gjithanacionalitetet në një etnitetet të Kosovës.

Kujtimi i krijimit të kombit kosovar na kujtonedhe një tregim nga historia. Sipas disa historianëve,në vitin 1966, qeveria e Beogradit kishte arritur nënjë vlerësim të caktuar sa të besonte se në Kosovë,përveç udhëheqësve politikë, ishte krijuar edhe një

inteligjencë e mjaftueshme që t’i kundërvihejpolitikës dhe kulturës së Tiranës, prandaj duhejkrijuar edhe kombi kosovar, e madje edhe shteti iKosovës.

Pavarësisht nga historia, shqiptarët në Kosovëduhet të krijojnë konceptin e tyre rreth etnonimitkosovar, sepse kam përshtypjen që etnonimi kosovar

ka filluar të konceptohet nga ndërkombëtarët si njëemërtim që deri dje mbulonte konceptin përetnonimin jugosllav, dhe mbulonte të gjitha etnitë eish-Jugosllavisë. Në pasqyrën e regjistrimit të vitit1972 u krijua një rubrikë e veçantë në kuadër të tëgjitha etniteteve: sllovenë, kroatë, malazezë,shqiptarë, maqedonas, jugosllavë, serbë, hungarezë



Begzad Baliu62

etj. Teoricienët e krijimit të kombit kosovar, jo rrallë janë nisur nga konceptet çintegruese në shkallëkombëtare, të dala dhe të reklamuara shumë dhjetëvjetët e fundit për gegët dhe toskët, për Veriun dhe Jugun e Shqipërisë etj., prandaj është e kuptueshmepse mendimet e tyre janë pritur me reagime, meftohtësi dhe madje me frikë.

Një gjë ndërkaq është mëse e vërtetë. Sot edheanalistët që merren me studimin e çështjes shqiptaredhe ballkanike guxojnë të thonë se “një komb i ri polind”. Kjo dëshmon se, brenda strukturës së këtyre

teoricienëve, sot nxisin, kontribuojnë dhe lobojnëedhe një numër i caktuar i të huajve.

Për ne tashmë shtrohet nevoja e diskutimit tëkësaj çështjeje me vetëdije kritike për të sotmen dheme vetëdije historike për të ardhmen. Ky është pro-blem kombëtar që duhet diskutuar me përmasathistorike të çështjes e kurrsesi me pikëpamje dhe

vetëdije krahinore ose rajonale. Ky është një problemqë do një diskutim tjetër, në një studim të ri.




MOTIVET DENOMINUESE NË ANTROPONIMINË ETË DËBUARVE TË KOSOVËS (1998-1999)

Historia mijëvjeçare e popullit shqiptar ështëhistoria e përpjekjeve për ndërtimin e identitetitkulturor, gjuhësor, etnik dhe kombëtar, prandajështë e kuptueshme pse edhe onomastika nëpërgjithësi dhe antroponimia në veçanti kanë qenënjë pjesë e asaj vlere që mund të quhet bartëse e

rëndësishme e kësaj historie. Për shumë dekadashqiptarët në përgjithësi dhe shqiptarët e mbetur jashtë shtetit të sotëm shqiptar në veçanti luftuanpareshtur për lirinë e tyre dhe po për kaq dekadafëmijët e tyre i pagëzuan me motive të kësajqëndrese, me motive të kësaj lufte, me motive tëçasteve të krenarisë, me motive të luftëtarëve tëkohës së cilës i kanë takuar etj. Kështu, ata edhe sot

vazhdojnë që me emrat e fëmijëve të tyre tëidentifikojnë momentet më të lavdishme nëpër tëcilat kaluan viteve të fundit, viteve më të lavdishmetë historisë sonë, viteve kur djemtë dhe vajzat e këtijpopulli ngritën përballë pushtuesit shekullorkrenarinë e shqiptarëve, në vend të përuljes së



Begzad Baliu64

deridjeshme; nxorën vlerat më të larta të dinjitetit tëtij, në vend të vetive të stërkequra morale tëderidjeshme; treguan vendosmërinë për të ndryshuar jo vetëm bindjet politike të politikave të brendshme,të cilat e bënin pushtetin, por edhe bindjet politike tëdiplomacisë së kancelarive të Evropës dhe Amerikës,se shqiptarët e Kosovës janë ngritur në luftën efundit dhe vendimtare për jetë a vdekje.

Dhe këtë luftë shqiptarët e kanë bërë edhe menjë vlerë të rëndësishme kulturore, gjuhësore,etnopsikologjike, etnokulturore, që ka ndihmuar

mbijetesën e tyre: kjo është vazhdimësia për tëpërtërirë emrat historikë, vazhdimësia që me emrat erinj të shenjëzojnë ngjarjet historike, vendet ku janëzhvilluar ato ngjarje historike; toponimet, oronimet,hidronimet dhe shumë onoma të tjera, që nëmomente të tilla kanë marrë karakter historik. Kjoështë vazhdimësia për të bërë të pavdekshëm emrat

e gjyshërve, baballarëve, vëllezërve të vrarë,luftëtarëve më të njohur etj.

Kjo veçori e popullit shqiptar është vënë re mjaftherët nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj dhe ështëkonstatuar se bëhet fjalë për një veçori të hershmearbërore dhe madje ilire25 . Populli shqiptar në

25G. Schiro Jr., Kuptimi historik i Arbërit e përgjegja e tij në vetëdijen

e popullit Arbëror , Seminari Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare

“Vatra”, Nju Jork, 28-30 nëntor 1969; Shefki Sejdiu, “Rreth disa

motivimeve denominuese në antroponimi”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike, nr. 21-1991, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 1992, f. 63-64; Zymer Neziri, Antroponimet dhe patronimet e epizuara në Rugovë , kumtesë në sesionin shkencor:

“Studimi etnografik i ndryshimeve bashkëkohore në kulturën




Kosovë, edhe në luftën e fundit 1997-1999, kavazhduar që jo vetëm oikonimet, mikrotoponimet,oronimet etj., por edhe fëmijët e porsalindur t’iemërtojë në mbështetje të motiveve historike dheaktuale të kohës nëpër të cilën po kalonte.

Duke vënë re këtë element të rëndësishëm tëshoqërisë së Kosovës për shquarjen e kësaj veçorieedhe në këto vite, kam bërë hulumtime të kësajdukurie gjatë viteve të fundit, të cilat i kam bërëedhe objekt studimi.26

Paradigma toponimike e antroponimeve

Bazat e një sistemi onomastik me burim ngamotivet e historisë bashkëkohore i ka ndjekur sitoponimia, ashtu edhe antroponimia, të cilat si motivkanë burimet denominues të kohës, sigurisht përshkak se toponimet dhe antroponimet e tilla zgjojnë

popullore shqiptare”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 7 e 8 dhjetor 1989, Prishtinë etj.

26 Në nxjerrjen e përfundimeve sa më të plota kam shfrytëzuar këto

materiale: Materialet e mbledhura në terren gjatë ekspeditës së

qershorit të vitit 2000 në Komunën e Prizrenit, Sharrit dhe Gjakovës

(kryesisht në Dukagjinin e Poshtëm), të organizuar nga Instituti i

Kulturës Popullore i Tiranës dhe Instituti Albanologjik i Prishtinës në

Prishtinë; dosjen e familjeve të zhvendosura nga veriu i Kosovës

(Drenica, Vushtrria, Mitrovica dhe Kastrioti) në Prishtinë, përgatitur nga Shoqata Humanitare “Nëna Terezë” në Prishtinë - Dega e

Dardanisë, si dhe Kryqi i Kuq Ndërkombëtar në Prishtinë; një dosje

timen të plotësuar kohë pas kohe me të dhënat familjare dhe ato të

shtypit; pyetësorin e përgatitur posaçërisht për këtë temë dhe të

shpërndarë kryesisht në krahinën e Drenicës, të Llapit, të Gallapit e tëDukagjinit të Sipërm.



Begzad Baliu66

ndjenjat e përkatësisë kombëtare. Këtu si motivshërbejnë rrethanat e lindjes së fëmijës, qëpërkujtojnë ndonjë moment, vend ose ngjarje merëndësi historike, dukuri natyrore apo situata tëpazakonta të kohës etj., të cilat Shefki Sejdiu igrupon në bashkësinë e burimeve e motivimevedenominuese antroponimike që shprehin dëshirë27 .Prandaj është e kuptueshme pse, ndryshe ngapërvoja e shënuar në luftërat e tjera shumësheku-llore, gjatë gjithë kësaj kohe të fundit ka pasur mëshumë emra abstraktë (gjithnjë të motivuar në

nomenklaturën gjuhësore dhe semantike të shqipes),sesa emra të karakterit historik.

Në Kosovë kanë vazhduar të krijohen toponime tëreja kryesisht me karakter historik. Edhe në këtërast, siç do të shprehej studiuesi Igor Gostl “fushasemantike e toponimeve është shumështresore: në tëreflektohet, ndër të tjera, varësia politike, përkatësia

etnike, vazhdimësia e popullzimit. Me një fjalë, atoshprehin realitetin ekzistues gjeografik, politik oseetnik. Kështu, toponomastika merr jo vetëm nuancakuptimore, profesionale, shkencore por edhe politikee gjeopolitike”28 .

Toponimet dhe oronimet e vjetra brenda ditësmorën karakter politik e historik, bie fjala: Likoshan,

27 Shefki Sejdiu, “Rreth disa motivimeve denominuese në antropo-

nimi”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike, nr. 21-

1991, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1992, f. 63-64.

28Shih Igor Gostl, “Egzonimia historike (Kontribut qasjes teorike)”,

Gjurmime albanologjike – seria e shkencave filologjike, nr. 17-1987,Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1988, f. 85-86.




Prekaz, Lugina e Leshanit, Gllogjan, Junik, Koshare etj; emrat e krahinave shpesh të harruara, si rezultati ndryshimeve shoqërore: Drenicë, Rrafshi i Dukagjinit, Llap, Reka e Keqe, Rugovë etj., brendakësaj kohe u rikujtuan dhe u bënë pjesë e historisësonë të re. Emrat e krahinave etnografike dheshpesh me përdorim, brenda natës u bënë sinonim ivetëdijes historike, i krenarisë kombëtare e historike,i vlerave më të larta morale dhe shoqërore të kohës.

Në këta dhjetë vjetët e fundit kemi qenëdëshmitarë të prirjes së formimit paralel të

toponimeve dhe antroponimeve me motive ngazhvillimet e përditshme në Kosovë e në përgjithësi nëtrojet shqiptare. Në Kosovë, gjatë këtyre viteve,shumë toponime janë bërë shembull i krenarisë dhepjesë e identitetit tonë kulturor, shoqëror dhehorizonti më i lartë i vetëdijes sonë historike. Njëdekadë më parë, toponimi Fusha e Lotëve , gjatë

Aksionit të Pajtimeve të Gjaqeve, u emërtua Fusha e Pajtimit. Toponimi me motiv legjendar Qafa e Krushqëve të Ngrirë, për të cilën legjenda thotë se“aty janë therë me thika deri në një treqind krushq të dy dasmave, dhe dyluftimin e kanë mbyllur nusetnën duvak”, u emërtua Qafa e Krushqëve t’Pajtimit .Po krijoheshin toponime të reja, të cilat, në mënyrëne tyre, bënin historinë e re të Kosovës. Kështu janë

krijuar edhe toponimet e tipit Lugina e Pajtimit,Livadhi i Pajtimit, Fusha e Pajtimit dhe antroponimetPajtim e Pajtime . Po të kësaj kohe (rreth një ose dyvite më parë) janë edhe antroponimi Minator dheshkolla “Minatori ”, i motivuar nga lëvizja eminatorëve në vitin 1989. Me të njëjtin motiv të



Begzad Baliu68

denominimit antroponimik e toponimik ështëvazhduar gjatë luftës në Kosovë, por edhe gjatëpërndjekjes masive të shqiptarëve jashtë Kosovës.Gjatë kësaj kohe shpesh do të dëgjojmë dhe shpeshdo të lexojmë toponimet e tipit Lëndina e Dëshmo- rëve, Fusha e Dëshmorëve, Kodra e Dëshmorëve të Kombit (Gjilan), Varret e Dëshmorëve (Kukës, Shqipëri) etj., madje, për herë të parë, ky tip i toponimeve dotë depërtojë edhe në jetën e qytetit: Parku i Dëshmorëve të Kombit (Sharr) etj.

Në jetën personale, familjare dhe shoqërore të

shqiptarëve do të hyjnë me motive të sforcuaraparadigmatike edhe një numër i madh emrash mëpak ose më shumë të njohur, të ndarë edhe këta nëdy linja: linja e parë është ajo e toponimeve mekarakter mburrjeje e krenarie: Kukës, Qaf e Morinit dhe Qafë e Morinës, Bajram Curr, Shkodër, Tiranë,Durrës, Korçë, Konispol, Tetovë, Dibër, Shkup, Strugë,

Ulqin etj., dhe vija tjetër e toponimeve me paradigmëtë së keqes: Bllacë, Stankovec, Çegran etj.

Megjithëse në shumë kampe të dëbuarit gjetënshpëtim dhe pritje të sigurt, asnjë kamp shpëtimi nëMaqedoni nuk paraqitet (sipas vlerësimeve gojore tëpopullatës) si sinonim i së mirës, shpëtimit etj.Përkundrazi, të gjitha kampet paraqesin vendin evuajtjes, dhembjes, lëndimeve shpirtërore etj.Ndryshe nga kampet, ndërkaq, çdo familje shqiptare,çdo shtëpi e shqiptarëve, për të dëbuarin paraqetvendin ku familjet nga Kosova gjejnë shpëtim,paraqet sinonimin e së mirës, sinonimin e shtëpisësë re, e vatrës së re kombëtare. Sigurisht, edhe përshkak se familjet shqiptare lëvizin brenda trojeve




etnike dhe etnografike shqiptare, pavarësisht prejkufijve të rinj dhe pavarësisht prej sistemeveshtetërore, me cilësitë me të cilat shprehen tëdëbuarit shqiptarë për familjet jashtë Kosovës: nëMaqedoni dhe Shqipëri, ne e kuptojmë konceptinmbi arbrin si etni, sipas traditës popullore dhe asajtë shkruar që paraqet Skiroi i Ri, kur thotë se: “atyku arbëri ndezte një zjarr, aty ishte arbër ”. Le tëthuhet ndërkaq, se as kampet e tjera në Shqipërinuk kanë lënë ndonjë përshtypje të keqe, krahasvatrave familjare.

Nga të gjitha pikat toponimike, emri i Bllacës dotë bëhet mbase shenja më e përgjithshme dhe vleramë universale e konceptit tragjik për toponiminëhistorike të dëbimit të shqiptarëve nga vatra e tyre.Kampi i Bllacës , deri një ditë më parë, një toponim izakonshëm i fshatrave shqiptare, tani fshat ndërmjetkufirit Kosovë - Maqedoni, është sinonim i kalvarit

nëpër të cilin kaluan shqiptarët e dëbuar nga ushtriaserbe, në fillim të prillit të vitit 1999, dhe aq mëshumë, një shembull i ri i Tivarit të vitit 1945. Dheprej këtu rrjedhin edhe thëniet e përditshme nëKosovë: “Bllaca është një Tivar i kohës sonë”; “Përçdo brez nga një Tivar i ri”; “Kush e ka kaluarkalvarin e Bllacës do të jetoj edhe njëqind e një vjet”;“E kemi mbijetuar Bllacën e jo edhe këtë dimër”; “E

kemi mbijetuar Bllacën e s’po e kalojmë edhe këtë(akëcilin) problem (vështirësi)” etj. Pa dashur që këtutë merremi më gjatë me Bllacën, nuk mund të lëmëpa përmendur se, ndër individë që luftën dhe sjelljentonë e kanë parë nga një prizëm kritik, nuk kanë



Begzad Baliu70

munguar as ata që Bllacën e kanë quajtur edhe“sinonim të inteligjencës së Prishtinës” (!).

Antroponimia pasvajtëse

Cilat janë motivet denominuese antroponimike qëdo të mbulonin të gjitha antroponimet e fëmijëve tëlindur pas fillimit të luftës në Kosovë, dhe sidomospas dëbimit të shqiptarëve në Maqedoni, Shqipëri,Evropë, Amerikë etj29 ?

Në një regjistër të hartuar nga Shoqata “Nëna Terezë” në Dardani të Prishtinës, prej pesëqind e njëemrash të fëmijëve të lindur gjatë vitit 1999, mëkanë dalë vetëm katër emra të paradigmës fetare:Elmedina (tri herë), Xheneta (tri herë, të kujtojmë seemri i saj nuk ka gjithnjë paradigmë fetare, sepseështë e mundur që prindi të ketë marrë si paradigmëemrin e këngëtares Xhenet Xhekson –BB), Elfati dhe

Medina nga një herë. Emrat më të shpeshtë në këtëregjistër, pjesa më e madhe e të cilëve kishte lindur jashtë Kosovës ose jashtë shtëpisë së prindërve tëtyre, kishin të bënin para së gjithash me motivetaktuale të lëvizjes kombëtare shqiptare për çlirimin e

29 Pa dashur që të merrem këtu me konceptet mbi të cilat është hartuar

projekti i vlerësimit në konferencën shkencore Mbijetesa etnokulturore

e të shpërngulurve nga Kosova 1999, dua të theksoj se, për mendimintim, jo çdo i lindur jashtë kufijve aktualë të Kosovës, por çdo i lindur

jashtë pragut të shtëpisë, që më parë është larguar me dhunë, është i

shpërngulur, më saktë, i dëbuar me dhunë. Nisur nga ky parim, në

studimin tonë kemi radhitur të gjithë të lindurit jashtë pragut të

shtëpisë, duke e vënë theksin veçanërisht tek të lindurit jashtëKosovës.




Kosovës, me aktualitetin e kohës etj: Flamur, Urim,Albulenë, Çlirim, Lumbardh, Laberion, Toskë, Furtunë,Albion, Arbias, Molos, Qëndresë, Arbërie , si trinomfamiljar: Qëndresa, Qëndrim e Çlirim, pastaj Granit,Kastriot, Ejona (fjala e jona , e kthyer edhe nëantroponim e toponim, përdorej nga pjesëtarët elëvizjes kombëtare duke nënkuptuar Shqipërinë),Leutrim, Çlirimtare, Trim, Lirije, Liridon, Kosovare,Arbër; binomi: Qëndresa e Qëndron, pastaj Shpresim,Fitim, Çlirimtar, Delvina, Flaka, Skordion, Lindita,Fitore, Yll, Vatër, Lirim, Atdhe, Festa, Jon, Andrra,

Gramoz, Shota, Shqipton, Shreson, Shpat, Etnik etj.Nuk ka dyshim se motivet janë të shumta dhe të

ndryshme, por asnjëri prej tyre nuk del jashtëveçorive të trashëguara që më parë. Pra, kjo kohë kabërë që brenda këtyre viteve, një veçori e përdorimittë emrave të jetë më e theksuar, por kurrsesi që tëdalë jashtë sistemit të motiveve. Fjala është për:

Emrat e fëmijëve që kanë trashëguar emrat e baballarëve, luftëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës;

Emrat e fëmijëve që tregojnë qëndresë, luftë,krenari historike;

Tipin e emrave që tregon besim në të ardhmen;

Emrat e fëmijëve që tregojnë veçori kohe; Tipin e emrave të traditës dhe besëtytnisë;

Tipin e emrave me të cilët nderohej Shqipëria dhe shqiptarët;



Begzad Baliu72

Tipin e emrave me të cilët nderoheshin të huajt etj 30.

Emrat e fëmijëve që kanë trashëguar emrat e baballarëve - luftëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të

Kosovës

Në traditën popullore, edhe më parë ka ndodhurqë fëmijët të trashëgojnë emrin e babait, të gjyshit, tëxhaxhait ose të një anëtari të familjes, por mëshpesh të vëllait ose të motrës së vdekur gjatë osepas lindjes. Kjo traditë është bartur më pak ose mëshumë edhe gjatë viteve kur shumë motra, vëllezër eprindër ranë në demonstrata gjatë viteve 1981-1999.Bie fjala, Bardha Bardhosh (Bardhosh-emri i gjyshit) Gërvalla mban emrin e babait të vrarë nga sigurimi jugosllav në Gjermani më 1982, ndërsa babai i saj

mbante emrin e babait të vetë Bardhoshit, të vrarëndërmjet dy luftërave botërore, gjatë kolonizimitserbo-malazez në Rrafshin e Dukagjinit. Fahri Fadil Fazliu nga Prishtina mbante emrin e xhaxhait Fahri Fazliu, i vrarë në një kundërvënie të armatosur prejpolicisë serbe më 1989 në Breg të Diellit - Prishtinë.Mustafë Mustafë Veseli nga Theranda mban emrin ebabait të vrarë në demonstratat e vitit 1989 në

Prishtinë etj. Të këtyre motiveve janë edhe emërtimet

30 Nëse do të donim të bënim jo vetëm tipologjinë, por edhe analizat e

të tyre veç e veç, do të na duhej një hapësirë në shkallë monografie,

prandaj e shohim më të arsyeshme që këtu të sjellim një material të përmbledhur.




e fundit, por kjo dukuri është theksuar mjaft,sidomos në rastet kur babai i të lindurit ka qenëushtar i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Shembullinunik të kësaj dukuria paraqet sistemi emërtues nëFamiljen Jasharaj, femijet e te cilëve vazhdojnë tëpërtërijnë emrat e familjarëve të vrarë. Bashkim (Bashkim) Berisha, i lindur “në ofensivën e Tushiles”(Skënderaj), më parë sesa për vlerë semantikekombëtare të emrit e më parë se sa emrin bashkim ,për paradigmë denominuese ka marrë emrin e babaittë vrarë, ushtar i UÇK-së. Nuhi Nuhi Geci i lindur në

maj të vitit 1999 në Tiranë, tre muaj ka pritur gjetjene kufomës së babait, luftëtar i UÇK-së në Drenicë,për të verifikuar vdekjen e tij ose jo, dhe për t’i marrëemrin. Ramiz (Ramiz) Bazaj (Tërstenik) u lind më 1tetor 1999 dhe mori emrin e babait të vrarë siushtarë i UÇK-së. Halim (Halim) Bajraktari (Drenas)lindi më 1999 dhe përtëriu emrin e babait të rënë nëluftë, ushtar i UÇK-së. Driton Ahmeti (Likoshan) u

pagëzua me emrin e Driton Ahmetit të vrarë nëfamiljen Ahmeti gjatë masakrës së Likoshanit tëndodhur më 28 shkurt –1 mars 1998. Ismet Shkëlzen Ramadani, i lindur në pyll, ka marrë emrine gjyshit të vrarë, sikurse edhe Haki Muharrem Ramadani etj.

Emrat e fëmijëve që tregojnë qëndresë, luftë,krenari historike

Mund të thuhet se me fillimin e liberalizimit tëpolitikës jugosllave, diku nga viti 1966 e këndej, në



Begzad Baliu74

Kosovë, por fatkeqësisht jo edhe në Maqedoni e mëgjerë në ish-Jugosllavi, fëmijëve filluan t’u vininemra që tregonin jo vetëm motivin historik, e qëkryesisht kishin të bënin me bartjen e emravehistorikë (heronj, shkrimtarë e madje edhe emra tëpersonazheve të veprave të tyre, piktorë etj.), poredhe me emra nga leksiku i gjuhës shqipe, qëtregonin veçori të lëvizjes sonë të përgjithshmekulturore, historike dhe çlirimtare. Gjatë luftës sëfundit, paradigma të tilla kanë dominuar shumëedhe në gjithë hapësirën kombëtare nga kanë lëvizur

të përndjekurit dhe të dëbuarit e Kosovës, por kjoparadigmë do të dominojë sidomos për atë popullatëqë do të mbetet në lëvizje të përditshme brendakufirit të Kosovës. Le të shohim disa shembuj: Çlirim Ragip Krasniqi (Carrallukë, Malishevë). Qëndresë Sabit Gashi (20.4.1998, Vërbovc - Drenas) ështëemër përkushtimi ndaj Luftës së Likoshanit. Yllka Naim Bazaj (Tërstenik) ka lindur në fushën e

Tërdefcit, në qershor 1999. Leutrim Fadil Dvorani nga Tërsteniku lindi në maj të vitit 1999 në Malet e Tërstenikut, gjatë kohës kur pesë ditë me radhë umbajt fronti në mbrojtjen e Urës së Spahisë në Tërstenik. Herolinda Musli Krasniqi (Negroc) ështëvajza e ushtarit të UÇK-së, i vrarë në Malet eBerishës. Qëndrim Jakë Bytyçi (Shkozë, Malishevë)lindi në qershor 1999 në Gjermani. Binjakët Pëllumb e Qelik Ejup Thaçi lindën në Malet e Berishës. Siçdihet, emri Çelik na paraqitet për herë të parë nëantroponiminë shqiptare në Kosovë dhe është motiv idenominuar nga emri i Fatmir Limës, i njohur ngalufta si Komandant Çeliku Dardan Fatmir Jashari (Açarevë) lindi në prill të vitit 1999 te Tunelet e




Ujmirit. Qëndrim Naim Zabeli (Rezallë), lindi nëofensivën e parë të gushtit, vetëm pak ditë pasarritjes në Prishtinë. Malësore Shaban Reci (Siçevë)lindi në shtator 1998 në Ulqin. Kosovare Rexhep Rexhepi lindi në Burrel. Çlirim Ali Totaj (Gjonaj,Prizren) lindi në një spital të improvizuar në njështëpi private. Vëllanë e kishte luftëtar në Brigadën138, Zona e Pashtrikut “Agim Ramadani”; Drilon Musa Gashi (Prizren) lindi në spitalin e Durrësit.Pagëzuesja, nëna e tij, siç duket me këtë emër kakrijuar një trinom historik Drilon, Teutë, Taulant .

Tipi i emrave që tregon besim në të ardhmen

Asnjë popull që lëviz në rrugën e lirisë nuk e bënkëtë lëvizje vetëm brenda një aspekti a një prizmi tëcaktuar, por ndodh shpesh që këtë lëvizje ta realizojë

vetëm një shtresë e caktuar kulturore, sociale,filozofike etj. Për më tepër, në këtë lëvizje, shpesh,ndodh që bartës të misioneve të caktuara dhe tëndryshme nga njëra - tjetra të jenë jo tërësia e njëpopulli, por thjesht grupe të caktuara të atij populli.Pa dashur të merrem me krahasime të veçanta, këtumund të them se, besoj, janë të pakta rastet kur njëpopull ballafaqohet, qoftë edhe për lirinë e tij, me të

gjitha elementet e mundshme kulturore, mendore,ushtarake etj., madje në shkallën më masive, sikurveproi populli shqiptar.

Identifikimi i idealeve të një populli edhe përmesemrave të pasardhësve të tij, besoj, është shembullimë i mirë i gjetur te shqiptarët e Kosovës. Në



Begzad Baliu76

pasqyrën e emërtimit të fëmijëve, që nga gjysma edytë e shekullit të njëzetë, e mbase edhe më parë,mund të gjenden emra që për paradigmë kanë idealetprindërore, familjare dhe shoqërore të familjeskosovare, por, sidomos pas vitit 1966, kur ndihet njëliberalizim më i theksuar shoqëror, paradigma eidealeve të tyre si bazë për t’u vënë emrat fëmijëveshtohet dhe zgjerohet shumë, për të mos thënë bëhetvlerë kryesore. Pasqyra e nxjerrë nga fëmijët e regji-struar në Shoqatën humanitare “Nëna Terezë” tregonse baza paradigmatike e quajtjes së fëmijëve me

emra kombëtarisht të motivuar shkon deri në 95%.Le të theksojmë se të gjithë fëmijët e regjistruar këtui përkasin zonës rurale të Kosovës. Duhet,gjithashtu, të themi se, edhe emrat e paradigmësislame që mbajnë disa prej fëmijëve, nuk janë aspaktë motivuar nga kjo paradigmë, por nga qëllimi për tëtrashëguar emrin e gjyshit, babait etj. Në këtë kohë,pra, në ditët më të stuhishme të luftës dhe të

qëndresës popullore, shfaqen edhe emra tipikë tëmotivuar nga paradigma e besimit në të ardhmen,dashuria për jetën, lirinë, dashurinë etj. Le tëlexojmë shembujt konkretë: Rilind Shefki Bellaqa ,Potoqan (Rahovec). Lirim Milaim Gashi (Verbovc) lindinë maj 1998. Lirie Fazli Koçinaj (Blaç-Sharr), lindurnë Kampin italian të Kukësit. Poetesha, humanistjadhe mjekja e njohur dr. Flora Brovina, e burgosurnga regjimi policor e ushtarak serb në mars të vitit1999, vajzën e mikut të saj, Nebih Balës (nënën e sëcilës e ka pasur gjatë nën mbikëqyrje), ndërsa ishtenë Burgun e Pozharevcit, e pagëzoi me emrin Jeta .Pas daljes së saj nga burgu, kuptova se motivi iemërit të saj lidhej edhe me pseudonimin e një




luftëtareje që e kishte njohur gjatë luftës, Hyrije Veliu - Jeta , për të cilën nuk besonte se ishte gjallë, dukemarrë parasysh përkushtimin e saj në aktivitetetushtarake. Jetëlira Selim Sahiti (Korreticë e Ulët)lindi gjatë ofensivës së prillit 1999, në fshatinShtrubullovë. Çlirim Xhevat Sinani (Korreticë,qershor 1999), u lind në fshatin Shtrubullovë.Pranvera Zymer Gashi (Verbovc) lindi në prill 1999në Çikatovë të Re, në kohën kur i ati mbahej pengnga policia serbe. Rinor Behrami (Domanek) lindi nëmars 1998 në Prishtinë. Krijona Jetullah Havolli

(Resnik), lindi në maj 1999 në Malet e Resnikut. Siçmund të shihet, emri i saj është një kompozitë endërtuar nga parulla Kosova Republikë e Jona .Liridon Haki Avdija (Obri e Epërme) lindi në maj1999, te Tunelet e Ujmirit. Agon Tahir Halilaj (Tërdevc) lindi në mars 1999, në Malet e Tërdefcit. Endrit Fat i mir Çoçaj (Gjonaj, Prizren) ka lindur nëfshat dhe është i biri i luftëtarit të UÇK-së. Fitore

Dan Hameli (Mazrek, Prizren) lindi në tendën ekatundit, ndërkohë që babai i saj kishte rënëdëshmor.

Emrat e fëmijëve që tregojnë veçanti kohe

Në vënien e emrave fëmijëve gjatë luftës, nuk ka

mjaftuar vetëm baza paradigmatike e trashëguar vitee shekuj me radhë. Në pasqyrën e këtyre emrave janë shënuar edhe emra tipikë, që shënjojnë motivindenominues të quajtjes së fëmijëve me emra qëtregojnë veçanti kohe dhe madje momenti e vendi. Letë pasqyrojmë shembujt konkretë: Malsor Krasniqi (Gllanasellë - Drenas) lindi në Malet e Vërbovcit te



Begzad Baliu78

Fusha e Mollës, kamp i njohur gjatë ofensivës sështatorit 1998. Siç dihet, kampi ishte i rrethuar ngapolicët e ushtarët serb. Në kamp ishin rreth 1000veta (gra, fëmijë e pleq). Policët kishin dëgjuar përkëtë lindje, i kishin thirrur dy pleq dhe i kishinpyetur nëse i porsalinduri ishte mashkull apo femër.Duke pasur përvojën e keqe të urrejtjes së policisëdhe ushtrisë serbe ndaj çdo lindjeje shqiptare dheveçanërisht ndaj çdo lindjeje të gjinisë mashkullore,pleqtë u kishin thënë se i porsalinduri ishte i gjinisëfemërore. Çlirim Qosaj (Ferizaj) ka lindur natën e

hyrjes së këmbësorisë së NATO-s në kufirinMaqedoni-Kosovë. Krisma ka lindur më 2 prill 1999në Qafë të Prushit. Lirie Bylykbashi (Tërstenik) lindinatën e nënshkrimit të marrëveshjes së Kumanovës.Le të thuhet se antroponimi Lirie ka qenë mjaft ipërhapur në Kosovë deri në gjysmën e parë të viteve‘70, por tri dekadat e fundit ndër familjet shqiptarekonsiderohej si emër i dalë jashtë mode. Malsore

Driton Plakiçi (Nekoc) lindi në prill 1999, në Malet eBerishës. Flaka Krasniqi (Negrovc) lindi në prill 1999në Malet e Berishës. Flaka (Isak) Kadriaj (Deçan)lindi në kohën që po digjej fshati Isniq, ku ishtestrehuar përkohësisht familja e saj. Ishte fëmija iparë dhe babanë e kishte luftëtar të UÇK-së. Beteja Luan Kadriaj (Deçan) lindi një ditë pas betejës sëzhvilluar në fshatin Rastovicë, në të cilën ishte nënarmë edhe babai i saj. Trim Fadil Maloku lindi në njëfamilje prishtinase vetëm tri ditë pas mbarimit tëluftës. Familja e tij nuk e kishte lëshuar Prishtinëngjatë bombardimeve duke pritur lindjen e tij. Po kjoparadigmë ka bërë që fëmijës t’i vihet emri e tëporsalindurve Lirije Shemsi Ramadani (Vushtrri),




Liridon Nexhip Maloku (Besianë), Qëndrim e Mërgim Rexhepi binjakë të lindur në mërgim.

Tipi i emrave të traditës dhe të besëtytnisë

Si në të gjitha shoqëritë e botës, edhe shoqërinë eshqiptarëve të Kosovës e ka shoqëruar një fije eveçantë e vendosjes së emrave të fëmijëve me motivenga trashëgimia e saj, e mbështetur në paradigmënfetare (myslimane dhe të krishterë), paradigmënkombëtare e krahinore dhe, më në fund, edhe në

paradigmën e besëtytnisë, që dëshmon edhe për njëelement të veçantë të ekzistencës së strukturëshistorike, me rrënjë shumë të thella në këto troje.Shembulli i të quajturit të fëmijëve me paradigma tëtilla edhe në ditët më të vështira të zhvillimit të luftësnë Kosovë tregon më së miri ekzistencën e kësajtradite brenda strukturave denominuese të vënies sëemrave të fëmijëve në Kosovë. Bie fjala, Vanesa Mehmet Gashi (Çabiq, Klinë) është fëmijë i lindur passhumë vitesh martese, Shkurta Vesel Rrusta (1999,Drenas), Fillim Ilir Kongjeli (Prishtinë, 1999), Enis Sylejman Zhdredha (Besianë, 1999), Enisa Aliu (Prishtinë), Shkurta Statovci (Prishtinë, 1999), Enis Ibrahimi (Plemetin – Kastriot, 1998), Vanesa Gashi (Prishtinë, 1998) etj.

Në Kosovë, shpesh, me lindjen e parë, prindërit ikanë pagëzuar fëmijët e tyre me emrin e babait osetë gjyshit, me kusht që ata të kishin vdekur që mëparë. Mirëpo ka shumë vite që, për nderimin ebabait, i biri të interesohet edhe sa është gjallë,prandaj shpesh ka ndodhur që fëmijët të pagëzohen



Begzad Baliu80

me emrat e gjyshërve të gjallë. Muharrem Nexhat Asllani (Krushë e Vogël, Prizren) ka lindur pesë ditëpas kthimit nga Shqipëria, ku ishin të dëbuar gjatëluftës. Gjyshi i tij Muharremi bashkë me të pesëdjemtë, e në mesin e tyre edhe babai i tij, Nexhati,konsiderohen të zhdukur dhe për fatin e tyre nukdihet ende. Familja e pagëzoi me emrin e gjyshit, meqëllim që, siç thuhej “të mos i sillet kobi të atit”. Siçmund të shihet, kjo traditë e pagëzimit, më tepërsesa e mbështetur në veçoritë e mëparshme tënderimit, ka marrë veçori të besëtytnisë.

Nderimi për Shqipërinë dhe shqiptarët

Me këtë tip të emrave familjet e përndjekura ngaKosova i kanë nderuar vëllezërit e tyre shqiptarë nëShqipëri, Maqedoni dhe Mal të Zi, si edhe ata tëhuaj, të cilët kanë ndihmuar luftën, përpjekjen tonëpër liri, refugjatët e ndodhur në shumë vendstrehime

të botës etj. Tridhjetë vjetët e fundit, fondi i emravetë fëmijëve të Kosovës, që për paradigmëdenominuese ka pasur emrat e motivuar nga qytetet,fshatrat, malet, lumenjtë etj. të Shqipërisë londineze ka qenë i madh, për të mos thënë dominues nëpasqyrën e përgjithshme të emërtimeve. Mund tëthuhet se janë të pakta familjet që nuk e kanëemërtuar një fëmijë me bazë denominimi me një

onoma nga Shqipëria. Nuk ishte e rastit kjo. NëKosovë gjenden shumë familje që brenda tyre kanëkrijuar një sistem të tërë emrash të qyteteve:Shkodran, Berat, Labinot, Elbasan ; të maleve: Dajt,por edhe Pushkëdajt, Tomor etj; të lumenjve: Drin ,ose nga trajta e tij e vjetër (Drilon), Bunë etj., për të




cilët nuk është vendi këtu të flitet. Më shumë sesandjenjë kombëtare dhe politike, ka pasur shumë vitekur kjo paradigmë e vënies së emrave ka qenë edhemodë. Prandaj është e kuptueshme se përse edhe nëkëto ditë të vështira, të dëbuarit do të vazhdojnë tënderojnë edhe me emrat e fëmijëve të porsalindurShqipërinë dhe popullin shqiptar të përtej kufirit.Albinot Ibrahim Doberdolani (Korroticë e Epërme)lindi në Kukës. Shkodran Mërgim Rexhepi lindi nëBurrel.

Valentina Isuf Salihu ka lindur në Prishtinë pas

përfundimit të luftës. Gjyshërit e saj e kishin kaluarkohën e luftës në qytet dhe në shenjë mirënjohjejendaj gazetares së Dojçe Veles Valentina Saraçini, ecila çdo ditë në orën 13, njoftonte e para për ngjarjetmë të reja të luftës në Kosovë, e pagëzuan me emrine saj. I kësaj kategorie mund të konsiderohet emri iOlt Pacollit, i lindur në spitalin e Bilishtit (Korçë),

kuptimin e të cilit pjesëtarët e kësaj familjeje nëKosovë nuk e dinin, por e kishin pranuar si emër përtë nderuar propozimin e mamive të spitalit, të cilat“ishin kujdesur shumë për lindjen sa më të lehtë tënënës së Oltit”.

Nderimi për të huajt

Ashtu siç kanë nderuar familjen, shoqërinë,Kosovën, luftën çlirimtare dhe Shqipërinë, familjetnga Kosova, me emrat e fëmijëve, kanë nderuar edheata, që kanë ardhur nga vendet më të largëta tëbotës, duke i marrë emrat e tyre si relikte historike.“Jam shumë i lumtur që djali im ka lindur diku në



Begzad Baliu82

Amerikë. Më vjen mirë që ai ka lindur këtu. Dhe kyështë shkaku kryesor për ta pagëzuar Amerikan”. – Kështu e përcillte bisedën me një bujk 28 vjeçar ngaFerizaji gazetari i agjencisë telegrafike Rojters më 6maj 1999 nga Mount Holly, Nju Xhersi. Sahebi Shefki Brahaj (Gjonaj, Prizren), lindi në Mullet të Tiranës dhe e pagëzuan mjekët arabë. Le të kujtojmëkëtu se vëllezërit e saj të lindur më parë në Kosovëmbanin emrat Kushtrim dhe Kujtim . Halit Nehat Asllani (20 maj 1999) nga Bradosana – Sharr, lindurnë “spitalin e arabëve” në Kukës, mori emrin e njërit

prej tetë mjekëve arabë, që quhej Halit. Po kështundodhi edhe me emrin e Mana Ismail Bakiut nga po injëjti fshat. Ky është emri i parë i këtij tipi. Por sifjalë ka ekzistuar. Mana është një sinonim i fjalësdadë, për motrën e madhe etj., të cilat i ndeshim nëkrahinat e tjera etnografike të Kosovës. Klinton Naim Mehaj (Tomaj, Istog) lindi ditën e ardhjes së Klintonitnë Kosovë më 1999.

Përfundime

Historia mijëvjeçare e popullit shqiptar ështëhistoria e luftës dhe e përpjekjeve për liri, prandajështë e kuptueshme pse edhe onomastika nëpërgjithësi dhe antroponimia në veçanti kanë qenë

një pjesë e asaj vlere që mund të quhet bartëse erëndësishme e kësaj historie. Me qindra vjetshqiptarët në përgjithësi dhe shqiptarët e mbetur jashtë shtetit të sotëm shqiptar në veçanti, kanëvazhduar të luftojnë për lirinë e tyre dhe me qindravjet, fëmijët e tyre, kanë vazhduar t’i pagëzojnë memotive të kësaj qëndrese, me motive të kësaj lufte,




me motive të çasteve të krenarisë, me motive tëluftëtarëve të kohës së cilës i kanë takuar etj.

Nuk ka dyshim se motivet janë të shumta dhe të

ndryshme, por asnjëri prej tyre nuk del jashtëveçorive të trashëguara që më parë. Pra, kjo kohë kabërë që brenda këtyre viteve, një veçori e përdorimittë emrave të jetë më e theksuar, por kurrsesi e dalë jashtë paradigmës denominuese të saj. Fjala ështëpër emrat e fëmijëve që kanë trashëguar emrat ebaballarëve luftëtarë të Ushtrisë Çlirimtare tëKosovës, emrat e fëmijëve që tregojnë qëndresë, luftë,

krenari historike; emrat e fëmijëve që tregojnë besimnë të ardhmen; emrat e fëmijëve që tregojnë veçantikohe; tipin e emrave të traditës dhe besëtytnisë, tipine emrave me të cilët nderohej Shqipëria dheshqiptarët, tipin e emrave me të cilët nderoheshin tëhuajt etj.

Me të gjitha këto dhe veçori të tjera, shqiptarët,

edhe kur për shkaqe të dhunshme lëshuan vatrat etyre, jo vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht, u bënëpjesë e luftës për çlirimin e Kosovës.



Begzad Baliu84




ONOMASTIKA DHE LETËRSIA



Begzad Baliu86




ONOMASTIKONI I ROMANIT “VDEKJA MË VJEN PREJ SYVE TË TILLË”

Hyrje

Letërsinë shqipe në përgjithësi dhe romani31 nëveçanti kanë përcjellë veçori letrare, historike eestetike, siç janë: ideja, gjuha, dimensioni kohor dhesimbolik, funksioni artistik, struktura e toponimeve

dhe e leksikut etj. Me mënyrën e organizimit, metemat që ka trajtuar, me dimensionin kohor që kapërfshirë, romani shqiptar, në një mënyrë apo në njëtjetër, ka arritur të përfshijë brenda tij një spektër tëlarmishëm personazhesh për nga emërtimi dhe përnga përmbajtja historike, si dhe një strukturë tëgjerë personazhesh për nga shtrirja hapësinore.

Në këtë aspekt, veçanti të theksuara kanëshënuar disa krijues, si: Jakov Xoxe, Ismail Kadare,Rexhep Qosja, Dritëro Agolli, Zejnullah Rrahmani etj.

31Ky studim për romanin e Rexhep Qosjes është vetëm njëri prej

kapitujve të monografisë në proces Onomastikoni i romanit shqiptar .



Begzad Baliu88

Historianët dhe kritikët e letërsisë, etnografët dhefolkloristët, historianët dhe gjuhëtarët i kanë vënë reveçoritë historiko-letrare, estetike, etnografike,përkatësisht historike dhe gjuhësore të personazhevetë veprave të tyre dhe u janë qasur atyre sipasinteresave të fushave të studimit32 .

Onomaturgu i përkushtuar

Autori i romanit “Vdekja me vjen prej syve tëtillë”, Rexhep Qosja, është një nga krijuesit e rrallë,

që ka shfrytëzuar mundësitë që përmes onomastikës(sidomos antroponimisë) të arrijë efekte estetike, tëkrijojë një galeri personazhesh dhe të sugjerojëpërmes tyre një botë po ashtu komplekse dhe

32 Shih veç të tjerash veprat dhe studimet e autorëve: T e f i k

Ç a u s h i , Kadareja – fjalori i personazheve, Shtëpia botuese

enciklopedike, Tiranë, 1995 ; Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe (Romantizmi) II , Rilindja, Prishtinë, 1984, f. 101-103; Has a n

M e k u l i , Simbolika e një realiteti, “Jeta e re”, nr. 5, Prishtinë, 1980, f.

955; R e x h e p D o ç i , “Përgjasime midis antroponimeve të

vëllezërve Frashëri dhe të burimeve shkrimore mesjetare” , Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, nr. 5,

Fakulteti Filozofik, Prishtinë, 1979, f. 279-290; B a j r a m K r a s n i q i ,

“Funksioni poetik i toponimeve dhe antroponimeve në poezinë tonë”,

Onomastika e Kosovës, Instituti Albanologjik, Prishtinë 1979, f. 433;

Emin Kabashi, “Struktura e ligjërimit përrallor” , Jeta e re, nr. 1,Prishtinë, 1981, f. 41; Zekiria Cana, “Fotografia në romanin

historik”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe KulturënShqiptare, Fakulteti Filologjik, nr. 13, cit. sipas botimit në “Shqiptarët

në kapërcyell të shek. XX”, Instituti Albanologjik i Prishtinës,

Prishtinë, 1990, f. 196-206; Be g z a d B a l i u , “Onomastika e romanitLegjenda e dasmës” , Fjala jonë , mars, 1995, Prishtinë.




sugjestive. Ai tregon prirje prej onomaturgu tëvëmendshëm kur shënjon dhe shënon në detajeambientin ku zhvillohet ngjarja, cilësitë e individëvedhe nofkat zbunuese me të cilat i emërton të gjithëpersonazhet. Personazhet e romanit të tij, pothuajsepa përjashtim, kanë nyje të paravendosur,karakteristikë kjo e traditës sonë popullore, prej tëcilave autori arrin efekt të dyfishtë: onomastike dheleksikore njëkohësisht.

Në prozë dhe në dramë – ka thënë në njëintervistë Rexhep Qosja, “gratë (si dhe meshkujt)

mendojnë, flasin, sillen, veprojnë vetë, varësisht prejrrethanave jetësore, varësisht prej situatavekonkrete”33 . Ndërsa kryepersonazhi i prozës “Laneti”,që këtu del në rolin e narratorit, duke shpjeguarmënyrën e shkrimit të tij, thotë: “shënoj emrat dhembiemrat e protagonistëve, profesionet e tyre, lidhjetfamiljare ose shoqërore, tiparet themelore të kara-

kterit, emrat e vendlindjeve dhe të vendeve, qytetevee fshatrave ku janë gjetur si dhe fundin e çdonjëritprej tyre”.34 Tashmë është i ditur edhe mendimi ikritikës se pikërisht disa nga personazhet bëjnëlidhjet kryesore ndërmjet “trembëdhjetë tregimeve qëmund të bëjnë një roman”.

Trembëdhjetë tregimeve që përbëjnë strukturën eromanit “Vdekja me vjen prej syve të tillë” iu prinproza “Legjenda” . Prej toponimeve krijohetparafytyrimi i një mjedisi (vendbanimi) më shumë

33R e x h e p Q o s j a , Nocione të reja albanologjike, Instituti

Albanologjik, Prishtinë, 1983, f. 247.

34 R e x h e p Q o s j a , Vdekja me vjen…., f. 82-83.



Begzad Baliu90

bregdetar: Lumi i Mullenjave, Bjeshka e Pashës,Shpella e Harapit, Varret e Thesarit etj. Gjithashtu,kjo është e vetmja prozë ku dominon toponimiakrahas antroponimisë dhe patronimisë. Në këtëvepër nuk ka personazhe (as sipas motivit e as sipasetimiologjisë) të ndërtuar mbi motive fetare, kombë-tare, historike e krahinore, siç është e zakonshme t’igjejmë shumë emërtime të tilla në romanin shqiptar.Përveçse në “Legjendat”, antroponimet osepatronimet e botës kryesisht bregdetare (ngamitologjia, legjendat, përrallat etj.), janë të

pranishme edhe në prozat e tjera, sado që roli i tyreështë kryesisht i tipit simbolik dhe paradigma emotivimit të tyre nuk është formale, por semantike:Aliu i Erosit, Daci i Katanollit, Kallakanxha, Seferi i Kallkanit etj. Siç mund të shihet, përveçse në rastine Kallakanxhes , në të gjitha rastet tjera motivi deno-minues me bazë në paradigmën mitologjike, legje-ndare ose të përrallës, shfaqet në antroponime që

mëtojnë të kenë funksionin e patronimit.

Transparenca onomastike

Brenda romanit dhe sidomos në kuadër tëtemave që trajtohen në prozat e veçanta, shumëpersonazhe, me sjelljen e tyre, vetetimologjizohen si

antroponime dhe patronime dhe vetëshpjegohen siverbalizime, ndërsa një numër tjetër i tyrezbërthehen edhe nga vetë autori:

- Për Trashen thuhet se: “Emri që kishte upërgjigjej jashtëzakonisht mirë vijave të jashtme aq sa edhe cilësive të saj shpirtërore: ishte e trashë, si




thesi i mbushur miell; i kishte këmbët si shtylla eTeqes së Madhe ; i kishte llërët më të trasha se qafa ebuallicës së Makes ; i kishte vithet e gjera, si tëmushkës së Ramizit të Nurës ; i kishte cicat e mëdhasi të lopës së Canit të Kastratit ”35 ;

- për Xhaferin e Nallbanit thuhet se “punonteshalaxhi”36 ;

- për Arifin e Hamallit thuhet së është i “fortë sidemat e Aqifit të Kasapit ”;

- për Arifin e Tëhuajzimit thuhet se ishte “njeri i

sëmurë prej nervave”, pra ishte njeri i tëhuajzuar, irrënuar nga dhuna pushtetare;

- për Rudinën thuhet se ishte e pjellshme si tokae Kosovës. Pra, si tokë e butë, shih emërtimin e delesRudë, pastaj mikrotoponimin Rudinë, për lëndinënqë ka bar të imët dhe të përshtatshëm për kullotjen edeleve. Krahaso këtu edhe vajzë, rudë – e heshtur,

kokulur, e urtë si dele etj.;- për Pulecin e Kurtit thuhet se i kishte “krahët e

lëshuar, të varur,…. Duart e shkurta, trashalluqe, sicopa cungu dhe barkun e rrumbullakët”.37 Përcaktuesi formal dhe filologjik i vogëlsisë së tijështë edhe prapashtesa – ec;

35 Po aty, f. 21-22.

36 Po aty, f. 195.

37 Po aty, f. 65.



Begzad Baliu92

- për Nadi Sitaxhiun thuhet se ishte “zejtar qëpunonte kalanica”38 .;

- për Skeren e Vidhaxhiut thuhet se ishte i

prirur për të shikuar vithe;- për Shake Dashjen thuhet se ishte “vejusha e

molisur, që gjithmonë e ka pasur shtëpinëkopleraj”39 ;

- për Maculen e Dushes thuhet se i lyente flokëtme brilant;

- për Malin e Kelmendit thuhet se ishtekelmendas;

- për Shadanin e Merakut se ishte merakli;

Po kështu mund të thuhet edhe për personazhete tjera, përkatësisht për antroponimet dhe sidomospër patronimet e tyre:

- Aqifi i Kasapit tregon zejen me të cilën është

marrë prindi i tij;- Miranda është vajzë e qetë, që “lëmonte flokët e

një kukulle”;

- Asllani i Qorrit ishte i prirur të merrej mepolitikë. Patronimi me të cilin cilësohet është i tipithipokoristik;

- Teki Nallbani është nallban ose mbathës ikuajve, “punonte shalëxhi”40 .

38 Po aty, f. 65.

39 Po aty, f. 67.

40 Po aty, f. 195.




- Hajdini i Mëhallës së Qylit ishte njeri trutapëose i zbrazët (qyl), siç shprehet populli dhe autori etj.

Rrafshi semasiologjik i onomastikonit

Një numër tjetër i personazheve vetëshpjegohenmë për së afërmi përmes patronimeve të tyre, që nëtë vërtetë janë toponime ose mikrotoponime tëantroponimizuara.

Në qoftë se për lexuesin e zakonshëm, leximi iemrave të personazheve, sidomos i patronimeve,perceptohet si vlerë përcaktuese, për njohësit e

onomastikës shqiptare, patronimet e tillapërcaktojnë prejardhjen familjare, qytetare apokrahinore të tyre: Metalia e Batushës (fshati Batushë – Gjakovë); Aqifi i Dukagjinit (krahinë etnografike eKosovës); Pajaziti i Shkodrës (qytet); Musliu i Kapeshnikut (Kapeshnicë, lagje në periferi të Pejës);Durmishi i Pezës (fshati në mes të Tiranës dheDurrësit); Masari i Rugovës (krahinë etnografike); Telalli i Pllanës (fshatra shqiptare në sanxhakun eNishit deri më 1878) dhe patronim i shpeshtë nëKosovë; Mahalla e Hodumit (në dokumentet – kadastrat turke gjenden të shënuara shpeshoikonime të tipit: Mëhalla e Hodumit, Mehalla e Vejushkave e të Vejanave dhe numri i banorëve tëtyre etj.). Gjithsesi, njohësi i mirë i onomastikës

shqiptare dhe shpesh edhe lexuesi i thjeshtë i këtijromani, duke lexuar emrin e mbiemrin epersonazhit, Ajshja e Zeçanit, do të kujtojë apriori njëAjshe të ardhur nga një fshat - Z veçani, duke lexuarTelallin e Pasjaçes do të kujtojë apriori ose njëpatronim formal ose toponimin Pasjak (katund nëperëndim të Gjilanit); duke lexuar Muslin e Kape-



Begzad Baliu94

shnikut , autori do të kujtojë lagjen e Kapeshnicës nëPejë dhe do të vërejë sigurisht se si përcaktori imikrotoponimit Rruga e Keçekollit është patroni-mizuar nga oikonimi Këçekollë (katund në rrethin ePrishtinës).

Në disa pjesë të tekstit, prania e onomastikës(antroponimisë dhe patronimisë) del aq e theksuar,saqë personazhet në një farë mase bëhen jo vetëmpjesë konstituive e funksionit dhe e strukturës sëveprës, por krijohet bindja se këto personazhe, meemrat dhe mbiemrat që mbajnë, nuk kanë funksion

tjetër, përveçse të zgjerojnë funksionin emocionalpërmes rrafshit fonetik, leksikor e stilistik. Në këtëmënyrë, antroponimet dhe toponimet e sidomospatronimet e tilla, synojnë të bëhen gjuha poetike ekësaj proze. Natyrisht, emërtimet e tilla tëpersonazheve kanë funksione dhe domethënie tëcaktuara: ato, në shikim të parë përballë situatave

në të cilat paraqiten, shpjegojnë gjendjen shpirtëroretë personazheve, botëkuptimin e tyre, karakterinvetjak, vetitë fizike, morale, psikologjike, ëndrrat dherealitetin, prirjet mendore dhe synimet largvajtëse,prejardhjen krahinore, qytetare ose familjare,statusin shoqëror etj. Ata shfaqen në vepër si nëskenën e teatrit: si hiena, si statuja, si botëkulturore, si bashkësi politike etj., me funksione që

nga proza në prozë plotësojnë imazhe, mjedise dheqasje autentike, nëpër të cilat udhëton imagjinata eautorit.

Siç mund të shihet, jo për shkaqe formale e aq më pak historike, por para së gjithash për shkaqesimbolike, autori krijon edhe trajta të ndryshme të




emërtimeve duke antroponimizuar leksikun, dukepatronimizuar antroponimet dhe toponimet dheduke i zbunuar ato veç e veç, përmes këmbimeve tërregullta fonetike e morfologjike, që kryesisht nukdalin jashtë normave gramatikore të sistemit tëgjuhës shqipe. Kuptohet, asnjëherë kjo nuk është erastit, sado formal të duket motivi denominuesantroponimik ose patronimik i demiurgut, në këtërast i autorit të romanit. Në këtë mënyrë, përmessimbolikës së emërtimit të personazheve, autorisintetizon karakterin e klaneve politike, shprehitë e

grupeve kulturore e shkencore dhe pamjen feudaletë tyre në jetën e një qyteti, i cili sigurisht, për shkaktë tyre dhe për shkaqe të tjera si këto, ështëemërtuar Vajzan, që po të verbalizohet, merrkuptimin e qytetit që ka zënë vajin, që në formuliminleksikor del si një kompozitë e ngurosur ngashprehjet: Vaj me zë, që siç thotë edhe vetë autori,Rexhep Qosja, në një intervistë: “...është vepra në të

cilën jeta shikohet me sytë e dhembjes”.41

Si paraqiten këto raporte ndërmjet leksikut qëngrihet në shkallën e nocioneve e simboleve dheleksikut të antroponomizuar. Një strukturë e pasurdhe e ndërtuar mbi “paradigma përmbajtjesore esemantike”,42 është arritur në tregimin “Horostati”,në të cilën Astriti paraqet “kod” më vete, pra, paraqet

kodin esencial (X), ndërsa personazhet e tjera rreth

41R. Q o s j a , Nocione, ….. f. 247.

42Shefki Sejdiu, “Rreth disa motiveve denominuese në antroponimi” ,

Gjurmime Albanologjike – seria e shkencave filologjike, nr. 21 – 1991,Prishtinë, 1992, f. 63.



Begzad Baliu96

tij, sipas funksionit artistik dhe zgjedhjes linguistike(përveç Xhezairit të Gjikës ), paraqesin kodin epërbashkët formal (x1, x2, x3, x4, x5, përkatësisht X =x1 + x2 + x3 + x4 + x5). Në anën tjetër qëndron kodiesencial i Xhezairit të Gjikës (Y), por edhe pse aiështë i vetmuar (Y=Y’), ndaj tij personazhet e kodit që janë x1, x2, x3, x4, x5 sillen edhe flasin veç e veç dukeplotësuar mendimin e kodit (personazhit) esencial Y.

Kjo do të thotë se Xhezairi i Gjikës (Y) mekonceptet e tij (të mirën, të madhërishmen, tëmoralshmen etj.), vetvetiu në mënyrë simbolike u

kundërvihet koncepteve të X-it (x1 të së keqes, x2 tësë shëmtuarës, x3 të dhunës, x4 - urrejtjes etj.), qëx-i i paraqitur përmes personazheve me emrasimbolikë, prej nga edhe mund të krijohen relacionetekuivalente: x1=x1’, x2=x2’, x3=x3’, x4=x4’, (….)xn=xn’.

Në këtë rast, Astriti është qendra, fjala e parë,është spektër konceptual, por bartësit e mendimeve

të tij janë antroponimizuar dhe këtu janëpersonazhet e tipit antropozoomorfik dhe zbunues,që e rrethojnë Astritin: Dashi, Ujku, Meli, Besniku,Kajmaku dhe Galani, ndërsa Xhezairi i Gjikës, bëhetdrejtpërdrejt rrezatim i kuptimeve dhe konceptevemorale e estetike, përmes të cilave dialogon mekonceptet e “antroponimizuara” të Astritit.

Kështu, në prozën e estetizuar të Rexhep Qosjes,në të cilën antroponimet dhe patronimet paraqesinvlera filologjike dhe koncepte estetike e etikenjëkohësisht, Dashi (kokëfortësinë), Ujku (forcën),Besniku (besnikërinë), Kajmaku (lakminë), Galani (tëzezën) etj., mund të ndërtohen lidhje (marrëdhënie)




të plota ndërmjet Xhezairit të Gjikës (Y) dhe Astritit (X) sipas kësaj skeme:

X1

= Y1’

X2

= Y2’

X X3

= Y3’ Y

X4

= Y4’

X5

= Y5’

Në këtë aspekt, sistemin më kompleks, por të

parë nga rrafshe të tjera simbolike, gjuhësore,historike e fetare e përbën Danjolli i Sherkës . Këtëelement të rëndësishëm e ka vënë re më parë edhekritiku Hasan Mekuli, i cili ka shkruar: “(...)Figurafantastike e djallit, Lanetit, nënkupton edhe të keqenmë të thellë…. Ai është Danjoll Sherka , i cili, i marrëbrenda suazave të ngushta të emrit që ka, e që ështënjë emër i zakonshëm, shqiptar, mbase mund të ketë

kuptimin e vet “origjinal”. […] Mirëpo ai, megjithatë,do të mund të ishte ndonjë Dane, Danillo, Danço,David, Dino, Deus ose Diabolo etj., dhe ta ketë edheemrin dhe mbiemrin të lidhur me rrënjën sherr , si



Begzad Baliu98

Serka ose me ndonjë “rrënjë” tjetër me kuptim tëurryer”.43

Le t’i shohim vetëm disa rrafshe kombëtare,

gjuhësore, mitologjike, legjendare, fetare, historikepa u ndalur në analizë, mbi të cilat do të mund tëmbështesim antroponimin Danjoll, që për rrënjë tëshqipes do të mund të kishte antroponimin meprejardhje orientale Ramadan :

I. Ramadan

II. Dan

III. Danush

IV. Danjoll

V. Dane, Danillo, Danço, David, Dino, Deus, Diabolo etj.

VI. Ibilis, Juda, Firaun

VII. Xhahil, Katil

VIII. Djall, Dreq

IX. Danaj etj.

I kësaj radhe është edhe mbiemri i Danjollit , qëme rrënjën “sherr”- siç thotë Hasan Mekuli – vetëm e

zgjeron dhe e përforcon individualitetin e tij:I. Danjolli i Serkës

II. Sherkë (oikonim në roman)

43 H a s a n M e k u l i , Simbolika e një realiteti…..f. 955.




III. Sherkë-a (antroponim i gjinisë femërore)

IV. Sherr-i (fjalë e gjinisë mashkullore).

Çështje të strukturës gjuhësore të toponimeve,antroponimeve dhe patronimeve

I mbështetur në rrënjën e fjalës dhe në kuptimine saj, si edhe në nyjën cilësuese mashkullore,Danjolli do të duhej të quhej Danjolli i Sherkut , pra,të patronimizohej toponimi i gjinisë femërore, porautori mëse njëherë ndryshon gjininë gjatëantroponimizimit e sidomos gjatë patronimizimit tëfjalëve ose toponimeve të ndryshme: Ajshja e Dreshit në vend të Ajsha e Dreshajve ; Fanusha e Lelit nëvend të Fanushes së Lejlasë; Rruga e Keçekollit nëvend të Rrugës së Keçekollës etj., si në rastin eBinakut të Kusarajve . Pra, gjinia e antroponimeve

dhe sidomos e patronimeve nuk varet nga semantikae patronimeve ose “seksi i vetave në shqyrtim – siçthotë Andre Martineja, - por nga gjinia e fjalëve”44 ,në këtë rast të onomave.

Me poliseminë filologjike dhe letrare që ngërthen,Danjolli i Sherkës, i përgjigjet më së miri përkufizimittë simbolit që jep Erih Fromi, i cili mbase edhe përDanjollin do të thoshte: “...ai përfaqëson një gjë dheparaqet diçka tjetër”. Kështu, kryepersonazhiXhezairi i Gjikës , është individ i kompletuar me të

44A n d r e M a r t i n e , Elemente të gjuhësisë së përgjithshme,

Prishtinë, 1983, f. 169.



Begzad Baliu100

gjitha dimensionet, sipas lëndës përmbajtjesore – gjuhësore dhe sipas tipizimit letrar.

Me qëllim të krijimit të situatave të veçanta,

sforcimin e semantikës së patronimeve, zbunimin etyre etj., autori, gjatë emërtimit të personazheve,përdor edhe disa fonema me qëllime efekti, të cilatmarrin edhe funksione filologjike - historike:

- xh : gj, Xhezairi i Gjikës

- th: dh, Skera Vidhaxhiu, njeri i prirur për tëshikuar vithe (po të mos e kishte këtë shpjegim, në

aspektin gjuhësor, etimologjia e këtij patronimi do tëkërkohej te fitonimi Vith-i (Ulmus):

- e : a, Maxhiti : Mexhiti

- o : e, Borishë : Berishë

- s : sh, Sahit : Shahit

- ç : k, Çoçoja : Keçkoja

- h : j, Rrospihes : Rrospijes etj.

Nga shembujt e radhitur më lart, të cilët i kakrijuar autori, apo nga variantet e tyre, shihet sepjesa më e madhe kanë funksion semantik tëtrajtave dialektore të saj, ndërsa disa këmbime ebarazime të tjera bëhen sipas motiveve letrare eestetike, prandaj, për këtë arsye dalin jashtënormave gramatikore të gjuhës shqipe. Ky është njëmekanizëm gjuhësor, që zbret, siç do të thoshteZherar Zheneti, prej rrafshit simbolik të fjalëve, nërrafshin simbolik të fonemave.

Nga aspekti gjuhësor do parë edhe ndërtimi idisa antroponimeve e patronimeve (që në fjalorin




onomastik të shqipes hyjnë në grupin eantroponimeve e patronimeve zbunuese (përkëdhe-lëse e përbuzëse), si: (H)aqifi i Xhemajl Abazit, Cani (Hasani), Asllani i Kastratit), Mëhalla e (Ab)dylit, Ceni (Hyseni) i Plepollit, Musliu i Gjym(shytit), Rin(ushi) i Abazit etj.

Pjesa më e madhe e patronimeve me të cilatcilësohet veprimtaria profesionale e personazhevepërfundojnë me prapashtesën turke –xhi: Samarxhiu,Kallajxhiu, Vidhaxhiu, Qeleshexhiu, Sitaxhiu, oseedhe mikrotoponimi Rruga e Zhgunaxhinjve etj. Se sa

i rëndësishëm është funksioni i kësaj prapashtese,dhe në çfarë përmasash shfaqet, dëshmon edheteksti i mëposhtëm i nxjerrë nga romani:

- me prapashtesën -xhi: “hamaxhinjtë, gështenja-xhinjtë, tatlixhinjtë, sharraxhinjtë, kacaxhinjtë,sturaxhinjtë, sheqerxhinjtë, kitërxhinjtë, kapto-rxhinjtë, plancaxhinjtë, zorraxhinjtë, tabakxhinjtë,

teneqexhinjtë, kallajxhinjtë, jorganxhinjtë, zhguna-xhinjtë, furraxhinjtë, arpaxhikxhinjtë, tupanxhinjtë,telallaxhinjtë, briskaxhinjtë, leshexhinjtë, mufte-xhinjtë, gagaxhinjtë, jelekxhinjtë, mullixhinjtë, papu-çexhinjtë, kundraxhinjtë, ashçixhinjtë, kafexhinjtë,leblebixhinjtë”.45

- me prapashtesën –olli : Keqekolli, Pushkolli,

Kasapolli, Plepolli, Karakolli, Farolli, ose edhe patro-nimet familjare Zhugolli, Tapqolli etj.

Në ndërtimin e antroponimeve dhe sidomospatronimeve, parashtesa më e pranishme është ajo e

45 R e x h e p Q o s j a , Vdekja me vjen…, f. 132-133.



Begzad Baliu102

ndikimit oriental kara- : Karakolli, Karahudra,Karahasani, Karahodra etj.

Me rëndësi janë edhe sistemet antroponimike të

ndërtuara shpesh edhe në familjet tona si: Adimi,Kujtimi, Vetimi, ose Albani dhe Asllani , efekti i tëcilëve lidhet me prapashtesën e përbashkët,parashtesën apo madje edhe vetëm me një fonemëpërfaqësuese.

Ndryshe nga patronimet që janë mjaft tëshënjuara fonetikisht dhe morfologjikisht

(parashtesa dhe prapashtesa), antroponimet dalinkryesisht me parashtesën – ush, me të cilën, nëfjalorin antroponimik të shqipes, janë të shënuara sipatronime të tipit zbunues (përkëdhelës): Rinush-i,Fanush-ja, Skarmush –i etj. Te antroponimi i funditbie në sy, përveç prapashtesës – ush , që është erregullt, edhe rrënja e fjalës që është më shumë njëshpërfytyrim i individit (në këtë rast hajnit), që

pështillet e çpështillet si karkaleci për të gjeturvrimën e për të futur dorën, prandaj edhe prania nëfillim e tingujve s dhe k bëhet për të përforcuarvlerën tingëllore në fillim të antroponimit qëpërfundon me prapashtesën zbunuese -ush . Njëpjesë e antroponimeve nuk është vështirë tëçetimologjizohen vetvetiu nga cilësimet që përmbajnësi patronime, ndërsa këto janë vënë kryesisht nëmbështetje të vlerave semantike leksikore që kemi:Bardhyli i Pilingjurkes, Kapllani i Rrospihes, Lec Paçarizi, Shake Dashja, Macula i Dushës, Fanushja e Mashes, Kujtimi i Tarakut, Agimi i Prushit etj.

Një funksion të tillë kanë edhe patronimet mebazë motivuese në botën bimore dhe shtazore:




Bidajeti i Gjelit, Xhemajli i Dushkut, Xhevati i Kënduesit, Xhevati i Pulës, Hasani i Tarakut, Masari i Hudrës, Agimi i Karahudrës, Bujupi i Patkajve, Ymeri i Këpurdhës, Afijetja e Dashit, Mazllumi i Qershisë etj.Cilësitë e personazheve autori i shpreh edhe përmesantroponimeve kur mungojnë patronimet: Dashi,Ujku, Galani etj.

Le të shohim si e ndërton mendimin e tij autoripërmes narratorit edhe me anë të antroponimeve epatronimeve të tyre: “Duhet të them, meqë lexuesitme siguri i intereson identiteti i plotë i personazheve

të mia, se këmbët, duart, sytë, kokat dhe zërat ipërbëjnë këto pesë karaktere: Misini i Muratit, Mahiri i Qefserit, Danjolli i Sherkës, Syla i Pupovcit dhe Kadriu i Lajlasë ”.46

Fjalorthi onomastik i romanit “Vdekja më vjen prej syve të tillë”

Për shkak të rolit shumë të theksuar që topo-nimet dhe sidomos antroponimet dhe patronimetparaqesin në krijimin e vlerave gjuhësore, semantikedhe estetike, në ndërtimin e këtij romani, një pjesë etë cilit u trajtua në këtë studim, ndërsa i plotë do të

përfshihet në projektin “Onomastikoni i romanitshqiptar”, në fund po paraqesim të plotë listën etoponimeve, antroponimeve dhe patronimeve sipasrendit alfabetik:

46 R e x h e p Q o s j a , Vdekja më vjen …, f . 132-133.



Begzad Baliu104

Toponimet

Bjeshka e Pashës: “gjendet në atë anën ku linddielli dhe që është e njohur me gurishtat dhe shpellatmë të bukura dhe më të pahulumtuara në këtëanë”.(9) “Prej shumë shpellave të Bjeshkës së Pashësmë së shpeshti përmendej e ashtuquajtura Shpella eHarapit” (9).

Bjeshkët e Thata: “me malet, me shkëmbinjtë,me shenat, me ujqit, me arushat, me cubat dhe me

dorasit bashkë” (89)Lumi i Mullenjave: “rëndom, shterronte në

zhegun e gushtit, diku në gjysmën e parë (5).

Shpella e Harapit: ”banorët e Vajazanit ia kanëparë shumë herë sherrin (...) në këtë shpellë gjendetnjë thesar i çmueshëm. (9-10)

Vajazani: “...përmes Vajazanit kalonte një lumëi vogël, gati prroskë, të cilit vajazanasit i thoshinLumi i Mullenjave...(5); Qyteti ishte shtrirë në luginë,i larmë, i gjatë dhe i gjerë, i mjegullisur prej tymtarëvedjathtas e i pastër si xhami ... (37); Në Vajazan jetojnëgjithsej njëqind e shtatëdhjetë e shtatë mijë banorë,prej të cilëve shtatë mijë janë pleq dhe plakashtatëdhjetë e shtatë vjeçarë, shtatëmbëdhjetë mijë

janë burra dhe gra të moshës dyzet e shtatë deripesëdhjetë e shtatë vjeçare, kurse gjithë të tjerët kapinmoshën shtatë, shtatëmbëdhjetë, njëzet e shtatë dhetridhjetë e shtatë vjeçare. (263); Në qendër të Vajazanitështë ngritur një godinë monumentale, e vetmja godinëaq e madhe në këtë qytet, që ka shtatëmbëdhjetë




kate, që është e ndërtuar para shtatëdhjetë e shtatëvjetësh dhe që ka një emër të bukur: Tempulli iLetërsisë. (...) aty gjenden disa vepra, të vjetra dhe tërralla, në botimin e tyre të parë që nuk gjendenbashkarisht askund tjetër”. (267)

Xhamia e Madhe: “e rrethuar prej varreve tëvjetra e të reja, të vogla e të mëdha, të grave dhe tëburrave, të të vrarëve dhe të të vdekurve, meminaren e saj të gjatë, që i bëhej e hollë, si thupër epërkulur dhe që i bëhej se, tani, menjëherë, do tëpërplasej në rrugë”. (62)

Antroponimet dhe patronimet

Adili i Tiganit: “i shoqi i Nadires. (...) “aktor i Teatrit të madh të qytetit tonë”. (63)

Afietja e Dashit: “e shoqja e Lec Paçarrizi”.(63); “e bija e Cokës së Plepollit, bukëpjekësit tëpensionuar të Mëhallës së Madhe”. (64)

Afrimi i Turshisë: “shkrimtar”. (128)

Agimi i Groshit: “dramaturg”. (34)

Amiri Shahitit: “skulptor”. (243)

Agimi i Qeserit: “vjershtor gjenial”. (144)Ajkuna: “tezja e Xhezairit të Gjikes”. (137)

Ajroja e Pashës: “çalamani i pamartuar”. (247)

Albioni: “dramaturg”. (171)

Alltënja: “e shëmtuar”. (72)



Begzad Baliu106

Alija i Tejës: “dramaturg”. (35)

Aqifi i Aliës: “mjekerrbardhë”. (121)

Arifi i Hamalit: “hamalli katrasyll, i trashë, po ifortë dhe i shkathët”. (13); “I fortë si demat e Aqifit tëKasapit”. (27)

Artani: “ishte pajisur edhe me një cilësi që s’ekishte pasur: fliste shumë dhe i pyeste fqinjët përgjërat që kurrë s’iu kishin shkuar në men”d. (170)

Areta: “shquhej me bukurinë dhe zgjuarsinë esaj”. (173) ”E sëmurë prej andromanisë”. (173)

Asllani i Qorrit: “I biri i Mulla Jusufit, që ështëimam në Xhaminë e Madhe dhe kryetar i Bashkësisësë Fesë Islame në qytetin tonë”. (198)

Asllani: “merrej me leximin, shpjegimin dhepublikimin e mbishkrimeve të varreve”. (...) “as shumëi gjatë, as shumë i shkurtër, as shumë i hollë, as

shumë i trashë, as shumë i bukur por as shumë ishëmtuar. (172)

Astriti: “kishte një trup mesatar, të plotë dhe qënuk i dihej zanati”. (...) “sytë e tij të zinj, të urtë, tëvegjël...” (171)

Asllani i Prushit: “i ati i Nevruzit të Prushit”.(198)

Astriti i Zekës: “romancier, tregimtar dhevjershëtor” (276); “ishte autori më i lexuar në Vajazandhe në qytetet e tjera të vendit (277); mbikëqyrësi irrënimit të Monumentit të Xhezairit”. (293)

Avdushi i Begut: “haxhi”. (121)




Avniu i Bejtës: “artist”. (37)

Bahrija: “grua e zonja ta fusë shejtanin nëshishe”. (92)

Bajrami i Alajve: “ka ndërtuar një vilë dhekatër garazha që tani i jep me qira”. (145)

Bajrami i Sejdiut: “rrobaqepës”. (175)

Bedridini: “vëllau i Nuredinit, njeri joshpirtmirë”. (25)

Berdiu i Rudit: “artist”. (124)

Bedriu i Bilallit: “kritik i ri “.(158)

Bedriu i Sturës: “kamerier i Hotelit të Madh”.(153)

Belkizja: “gruaja e gjinekolog Hasanit”. (137)

Besa e Thaçit: “aktore”. (128)

Besniku: “Grupi i Dashit, Ujkut, Melit,Kajmakut dhe Galanit”. (291)

Blerimi: “djali i Xhevdetit të Kënduesit”. (129)

Bislimi i Nevruzit: “gazetar i ri”. (129)

Bujupi i Patakajve: “i shurdhët”. (200)

Coka i Plepollit: “babai i Afitabes”. (64) “...dhe iCufit”. (67). “Bukëpjekës i pensionuar i Mëhallës sëMadhe”. (64)

Dalia i Dukajve: “...ishte dënuar me tri vjetburg”. (144).

Danjolli i Sherkës: “Danjoll Firauni”. (54) (...)“thotë se kishte lindur ditën e dielë”. (...) “Danjolli i



Begzad Baliu108

Sherkës është njeri i bëshëm, i kuq si mishi i kalit, ipashëm dhe, sigurisht, për të gjitha këto shkaqe nukka kurrfarë andrrallash me trupin e vet të bëshëm. Eështë e padyshimmtë se ai nuk ka kurrfarëandrrallash as me ndërgjegjen e vet. Po si do tëmund të kishte andrralla me trupin një njeri siDanjolli i Sherkës kur thonë se nuk e lodh për asgjëndërgjegjen e vet! Ai ka shumë tul pas veshit, ky tul ebën ashtu të kuq si mishi i kalit, ia fle ndërgjegjendhe e bën ashtu të bëshëm dhe të pashëm. Sa herë eshikoj Danjollin, me tërë atë tul pas veshit, më

kujtohen bizonët, ose elefantët, ose kuajt e Nilit, oseedhe demat e bjeshkëve. Dhe, pse mos të jetë ashtu ikuq Danjolli? Dhe, pse mos ta ketë tërë atë tul pasveshit Danjolli? Dhe, pse mos të jetë ashtu i pashëmDanjolli? Ka lindur ditën e dielë dhe të gjitha ditëte tjera i kalon si të dielën, ka një shtëpi jashtëzakonisht të bukur me tetë dhoma pesë megjashtë dhe katër me pesë, me basen, me sallon për

mysafirët e shtrenjtë, me sallën e ping - pongut, menevojtore sa dhoma ime e fjetjes dhe me një veturë tëblerë në Romë, që e nis me pesëdhjetë kilometraprej vendit tamam si ata artistët e rinj të Holivudit,që i shohim aq shpesh në kinema dhe që aq shpeshna i lënë gratë pa gjumë apo i frymëzojnë të shohingjithfarë ëndrrash. Dhe kjo pasje e bën të pashëmdhe të bëshëm Danjollin, e çliron prej pakënaqësive,që mund t’ia fusin krymbin e vuajtjes njeriut nëshpirt. Edhe miqtë e Danjollit janë të kuq, të bëshëm,të pashëm si ai dhe, me siguri, i ka zgjedhur sipasmostrës së vet apo e kanë zgjedhur ata sipasmostrës së tyre. Njerëzit afrohen varësisht prejshëmbëllesave trupore apo morale, prandaj nuk e ka




thënë kot ky populli ynë, të cilin Danjolli e do shumëdhe mendon gjithnjë për mirëqenien e tij, se në mëthash me kënd rri të tregoj kush je. Thonë se ai e kanjë listë të miqve të vet të shtrenjtë, që të gjithëqytetarë të shtrenjtë të qytetit tonë, i cili e ka jashtëzakonisht të bukur boshtin e kurrizit, por i ka jashtëzakonisht të sëmura gjymtyrët. Ndër ta kaakëcilë që i gjenden Danjollit me të mira sa herëmund ta ketë pisk në vendin e punës; akëcilë që igjenden me të mirë sa herë mund ta ketë piskgruaja e tij e bukur, që me bukurinë, fustanet,

gushoret, flokët dhe thonjtë, ia shton peshën Danjollitqë, edhe ashtu, është mjaft i rëndë. Prej nënës së tijlargpamëse Danjolli ka trashëguar cilësinë më tëçmuar që mund të trashëgojë njeriu prej nënës sëvet: cilësinë që të zgjohet herët, prandaj edhe nuk ethotë kot se kush zgjohet herët ka dy fate, ndërsakush zgjohet vonë nuk e ka asnjë të sigurt. E Danjollizgjohet në pikë të sabahit, han kaftjallin, pi çajin e,

pastaj, kafenë allaturka, i puth fëmijët në gjumë, epickon gruan në faqen e saj të zbehtë dhe i kërcenveturës së tij, që e nis me pesëdhjetë kilometraprej vendit. Megjithëse zgjohet aq herët, Danjolli nukduket kurrë i lodhur dhe unë ia kam shumë zili pseështë gjithmonë ashtu i freskët. Pse është i freskët?Sepse, gjithmonë është në ajër, kudo qëgrumbullohen njerëzit; ai disi kujdeset shumë përshëndetin e vet, dhe në qoftë se qejfet e tepruara tënatës nuk i konsiderojmë si barrë për trupin, atëherëai nuk i bën ndonjë keqpërdorim të posaçëm trupittë vet të bëshëm, përpos kur bën rojë para shtëpivetë shkrimtarëve apo i përcjell rrugëve ekafeneve. Nganjëherë kur e shoh Danjollin tonë në



Begzad Baliu110

mbrëmje, shpesh, ashtu të çlodhur, të kuq dhe tëfreskët, më kujtohet Faruku i Egjiptit, i cili ishtengjitur jashtëzakonisht lart në karrierën e tij dhe,megjithëse ishte ngjitur aq lart, ishte plagosur farepakëz kur ishte rrëzuar. Dhe mendoj se si është emundu r të bjerë njeriu prej një lartësie aq të madhedhe, prapë, mos të vritet dhe një e ndodhur e tillë,më kandis edhe mua të provoj të ngritem lart, por,rishtazi, mendoj, dhe vendos, se është më mirë mostë ngjitem lart sepse prej atyre që ngjiten lart dikushplagoset pak, dikush më shumë, kurse dikush e

thyen qafen plotësisht kur bie poshtë. Dhe unë ufrikësohem jashtëzakonisht lartësive çfarë janë ato nëtë cilat ishte ngjitur Faruku për shkak se jam ibindur mprapsht se për t’u ngjitur ashtu lart duhetecur shumë lakadredhas dhe nëpër do shkallë tëveçanta, e unë nuk di të eci lakadredhas, as të ruajpeshën nëpër shkallët e veçanta”. (51)

E çka s’më kanë folur ata krejt për fëmijërinëdhe rininë e tij. Më kanë thënë se në rininë ehershme ishte kopuku më i lazdruar, më ipërkëdhelur dhe më i qortuar në mëhallën e tij, emund të ishte edhe në qytet. Një herë, më thoshteRudina, ia kishte vënë samarin keqas një fqinji - atijMujës së Pelanit - por kjo shaka ishte bërë aq memjeshtëri argëtuese saqë më shumë paska

shkaktuar gaz sesa dhembje. Ky Muja paska thënëse Danjollin do të duhej lidhur këmbë e duar përshkak se i zgjidhur ua kishte sjellë shpirtin nëhundë kojshive me marifetet e tij”. (51)

Flokët e mi janë të verdhë, si gruri i pjekur nëverë dhe, sado m’u kanë rralluar pakëz përpara,




akoma vezullima e tyre mund të shihet deri kumbërrin syri i njeriut. Sytë e mi janë të kaltër, disi nëtë verdhë, të butë, si sytë e nuses së re kur palohetdhe, vetëm kohë pas kohe, prej tyre dalin do xixa,prej të cilave është djegur dikur edhe palca e gravenë asht. Faqet e mia janë të bardha e të plota dheprej tyre shkëlqen njëfarë nuri, si prej faqeve të atyreshkrimtarëve, që e mundojnë ndërgjegjën e vet memendime djallëzore”. (122)

Xhezairi i Xhikës për DANJOLLIn e SHERKËS: icili thotë se kishte lindur ditën e diel dhe nëna e tij

largpamëse i kishte thënë se do të jetonte gjatë, sedo të jetonte gjatë dhe i lumtur pikërisht pse kishtelindur ditën e dielë, si ditë e fundit e javës. Kjo ështëdita më e bardhë e javës kur njerëzit pushojnë,shkojnë në shëtitje, i bëjnë vizita njëri tjetrit, luajnëbixhoz, ia shtrojnë mezes e pijes dhe u vërsulen sihamshorë grave apo dashnoreve të tyre të shkathëta.

Dhe Danjolli është njeri i lumtur që do të jetojëgjatë, gjatë, përtej mesatares së njerëzve tanë, përshkak se të gjitha ditët e tjera të javës i kalon porsitë dielën. Danjolli i Sherkës është njeri i bëshëm, i kuq si mishi i kalit, i pashëm dhe, sigurisht, për të gjithakëto shkaqe nuk ka kurrfarë andrrallash me trupin evet të bëshëm. E është e padyshimtë se ai nuk kakurrfarë andrrallash as me ndërgjegjen e vet. Po si

do të mund të kishte andrralla me trupin një njeri siDanjolli i Sherkës kur thonë se nuk e lodh për asgjëndërgjegjen e vet! Ai ka shumë tul pas veshit, ky tul ebën ashtu të kuq si mishi i kalit, ia fle ndërgjegjendhe e bën ashtu të bëshëm dhe të pashëm. Sa herë eshikoj Danjollin, me tërë atë tul pas veshit, më



Begzad Baliu112

kujtohen bizonët, ose elefantët, ose kuajt e Nilit, oseedhe demat e bjeshkëve. Dhe, pse mos të jetë ashtu ikuq Danjolli? Dhe, pse mos ta ketë tërë atë tul pasveshit Danjolli? Dhe, pse mos të jetë ashtu i pashëmDanjolli? Ka lindur ditën e dielë dhe të gjitha ditëte tjera i kalon si të dielën, ka një shtëpi jashtëzakonisht të bukur me tetë dhoma pesë megjashtë dhe katër me pesë, me basen, me sallon përmysafirët e shtrenjtë, me sallën e ping- pongut, menevojtore sa dhoma ime e fjetjes dhe me një veturë tëblerë në Romë, që e nis me pesëdhjetë kilometra

prej vendit tamam si ata artistët e rinj të Holivudit,që i shohim aq shpesh në kinema dhe që aq shpeshna i lënë gratë pa gjumë apo i frymëzojnë të shohingjithfarë ëndrrash. Dhe kjo pasje e bën të pashëmdhe të bëshëm Danjollin, e çliron prej pakënaqësive,që mund t’ia fusin krymbin e vuajtjes njeriut nëshpirt. Edhe miqtë e Danjollit janë të kuq, të bëshëm,të pashëm si ai dhe, me siguri, i ka zgjedhur sipas

mostrës së vet apo e kanë zgjedhur ata sipasmostrës së tyre. Njerëzit afrohen varësisht prejshëmbëllesave trupore apo morale, prandaj nuk e kathënë kot ky populli ynë, të cilin Danjolli e do shumëdhe mendon gjithnjë për mirëqenien e tij, se në mëthash me kënd rri të tregoj kush je. Thonë se ai e kanjë listë të miqve të vet të shtrenjtë, që të gjithëqytetarë të shtrenjtë të qytetit tonë, i cili e ka jashtëzakonisht të bukur boshtin e kurrizit, por i ka jashtëzakonisht të sëmura gjymtyrët. Ndër ta kaakëcilë që i gjenden Danjollit me të mira sa herëmund ta ketë pisk në vendin e punës; akëcilë që igjenden me të mirë sa herë mund ta ketë piskgruaja e tij e bukur, që me bukurinë, fustanet,




gushoret, flokët dhe thonjtë, ia shton peshën Danjollitqë, edhe ashtu, është mjaft i rëndë.

Prej nënës së tij largpamëse Danjolli ka

trashëguar cilësinë më të çmuar që mund tëtrashëgojë njeriu prej nënës së vet: cilësinë që tëzgjohet herët, prandaj edhe nuk e thotë kot se kushzgjohet herët ka dy fate, ndërsa kush zgjohet vonënuk e ka asnjë të sigurt. E Danjolli zgjohet në pikë tësabahit, han kaftjallin, pi çajin e, pastaj, kafenëallaturka, i puth fëmijët në gjumë, e pickon gruannë faqen e saj të zbehtë dhe i kërcen veturës së tij,

që e nis me pesëdhjetë kilometra prej vendit.Megjithëse zgjohet aq herët, Danjolli nuk duket kurrëi lodhur dhe unë ia kam shumë zili pse ështëgjithmonë ashtu i freskët. Pse është i freskët? Sepse,gjithmonë është në ajër, kudo që grumbullohennjerëzit; ai disi kujdeset shumë për shëndetin e vet,dhe në qoftë se qejfet e tepruara të natës nuk i

konsiderojmë si barrë për trupin, atëherë ai nuk i bënndonjë keqpërdorim të posaçëm trupit të vet tëbëshëm, përpos kur bën rojë para shtëpive tëshkrimtarëve apo i përcjell rrugëve e kafeneve.Nganjëherë kur e shoh Danjollin tonë në mbrëmje,shpesh, ashtu të çlodhur, të kuq dhe të freskët, mëkujtohet Faruku i Egjiptit, i cili ishte ngjitur jashtëzakonisht lart në karrierën e tij dhe, megjithëse

ishte ngjitur aq lart, ishte plagosur fare pakëz kurishte rrëzuar. Dhe mendoj se si është e mundur tëbjerë njeriu prej një lartësie aq të madhe dhe, prapë,mos të vritet dhe një e ndodhur e tillë, më kandisedhe mua të provoj të ngritem lart, por, rishtazi,mendoj, dhe vendos, se është më mirë mos të ngjitem



Begzad Baliu114

lart sepse prej atyre që ngjiten lart dikush plagosetpak, dikush më shumë, kurse dikush e thyen qafenplotësisht kur bie poshtë. Dhe unë u frikësohem jashtëzakonisht lartësive çfarë janë ato në të cilatishte ngjitur Faruku për shkak se jam i bindurmprapsht se për t’u ngjitur ashtu lart duhet ecurshumë lakadredhas dhe nëpër do shkallë të veçanta,unë nuk di të eci lakadredhas, as të ruaj peshën nëpërshkallët e veçanta.

Po, unë, ndoshta, u tutem lartësive edhe përshkak se më merren mendtë prej tyre, ashtu siç më

janë marrë në fëmijëri sa herë jam ngjitur nëpërmollë, dardhë, bredha, qershia, kumbulla apo vidha.Kam edhe të tjera qoshe shpirti unë, qe besa. Jufrikësohem shumë edhe shpejtësive, e sidomosshpejtësisë me të cilën e nis Danjolli veturën e tijluksoze.

Shikoje, shikoje edepsëzin si fluturon, si fluturon si

korbat kur i vërsulen stërvinës, shikoje, or Xhezairi i Gjikës, si eglendiset në veturën e tij të blerë në Romë

porsi xhindi në sexhade . Rudina ka të drejtë kurthotë se i terratisen sytë sa herë e sheh Danjollinduke fluturuar ashtu. Dhe, për bindjen time, ështëfat i madh që të gjithë të tjerët nuk eglendisen dhenuk i duan lartësitë, dhe nuk i duan shpejtësitë siDanjolli i Sherkës, sepse sikur të dëshironin tëgjithë të ngjiteshin, të ngjiteshin si ai dhe sikur tëdëshironin të gjithë të tjerët të fluturonin si ai,atëherë do të kishte shumë viktima: viktima tëlartësive dhe viktima të shpejtësive. Atëherë toka jonë e shkretë do të mbushej me viktima të lartësivedhe me viktima të shpejtësive, të cilave do t’u




versuleshin ujqit, të cilët prej mishit të tyre do tëtërboheshin dhe, ashtu të tërbuar, do t’i kafshoninnjerëzit e shëndoshë, njerëzit e shëndoshë do tëtërboheshin, njerëzit e tërbuar do t’i molepsninnjerëzit e tjerë të shëndoshë dhe do të shtohejshumë, pa masë, numri i njerëzve të tërbuar.

A thua kanë të drejtë Agimi i Karahudrës,Esadi i Polloskës dhe Rudina kur thonë se Danjollimund të jetë i krijuar prej gjenit të tepruar? A thuakanë të drejtë kur thonë se ai mund të ngjitet aq lartdhe mos të rrëzohet dhe të ecë aq shpejt e mos ta

thyej qafën për shkak se ato shkathtësi i katrashëguar prej babait, që ishte aq i njohur nëkohën e vet? Unë nuk mund ta di sa kanë të drejtëata, megjithëse Agimi e njeh mirë psikologjinë, Esadisociologjinë, kurse Rudina është një enciklopedi evogël mjekësore. Danjolli është normal në të gjithapikëpamjet dhe, në qoftë se ka diçka të

jashtëzakonshme në trupin, në kokën e në jetën e tij,atëherë ajo e jashtëzakonshme i detyrohet më parëtulit që ka pas veshit dhe numrit të madh të rruazavetë kuqe të gjakut, që janë pasojë e mënyrës së jetës sëtij të tanishme, se sa të ndonjë trashëgimi prej babaitapo të së ëmës. Të kishte trashëguar Danjolli diçkatë keqe prej të parëve të vet, ose, së paku, mos tëkishte trashëguar asgjë, atëherë miqtë e tij të shtrenjtë

do të hiqnin dorë prej tij ashtu siç heqin priftërinjtdorë prej priftit të çkishëruar.

E çka s’më kanë folur ata krejt për fëmijërinëdhe rininë e tij. Më kanë thënë se në rininë ehershme ishte kopuku më i lazdruar, më ipërgëdhelur dhe më i qortuar në mëhallën e tij, e



Begzad Baliu116

mund të ishte edhe në qytet. Një herë, më thoshteRudina, ia kishte vënë samarin keqas një fqinji - atijMujës së Pelanit - por kjo shaka ishte bërë aq memjeshtëri argëtuese saqë më shumë paskashkaktuar gaz sesa dhembje. Ky Muja paska thënëse Danjollin do të duhej lidhur këmbë e duar përshkak se i zgjidhur ua kishte sjellë shpirtin nëhundë kojshive me marifetet e tij. Dhe Danjolli ikishte dëgjuar këto fjalë, që s’i kishin pëlqyer, dhekishte vendosur t’ia kyçte gojën një herë epërgjithmonë Mujës dhe, ç’është e vërteta, ia kishte

kyçur ashtu siç nuk ishte kujtuar kurrë t’ia kyçtefqinji fqinjit në sipërfaqen e dheut. Fqinji në fjalëkishte një lopë që ishte shtylla e konakut të tij;Danjolli e dinte se kjo lopë ishte shtylla e konakut tëMujës, prandaj kishte vendosur që atë konak ta bëntetë përzishëm në një mënyrë fare të çuditshme. Njëditë prej ditësh e kishte zënë lopën afër shtëpisë, iakishte mëshuar topuz hekuri në kokë dhe, ashtu të

cofur, e kishte mbështetur për murin e konakut tëfqinjit. Që ta bënte pisllëkun e tij sa më të pistë aikishte marrë, pastaj, një cigare Zetë, ia kishte vënëlopës në gojë dhe udhëtarët e kishin parë lopën mecigare të Zetës në gojë dhe kishin menduar mos izoti i shtëpisë ishte çmendur. Për një kohë të gjatëaskush nuk e kishte ditur se këtë pisllëk e kishte bërëDanjolli i Sherkës, megjithëse të gjithë mendonin seai nuk dinte të merrej me pisllëqe ashtu argëtuese eashtu të buta. Dhe ai, me të vërtetë, nuk ishte marrëmë me shaka të tilla të pista, por të buta: ishteshkolluar, kishte kryer fakultetin, ishte bërë njeriserioz, autoritativ, i fuqishëm, i nderuar dhe të gjithëfqinjët ia kishin zili si kishte mbërrijtur, ai edepsëz, të




ngritej aq shpejt e aq lart e, në fund, të mësonte taniste veturën me pesëdhjetë kilometra prej vendit.Në qoftë se tani i tekej të bënte shaka të pista,atëherë ai bënte shaka në mënyra të tjera, që askujtmos t’i shkonte mendja se i bënte Danjolli. Një prejshakave të tilla, por kësaj radhe të përzishme, siçishte folur, e kishte bërë rishtazi në shpinën e njëfqinji, njëfarë Xhaferrit të Prushit, i cili kishte thënëse Danjolli i Sherkës ka hipur lart në karrierën e tij sanë majën e Bjeshkëve të Thata, dhe ka hipur aq lartënë sajë të disa shërbimeve të caktuara që ua kishte

bërë disa vetave të caktuar. Danjolli e dinte se gruajaishte shtylla e konakut të këtij fqinji, prandaj edhekësaj here kishte vendosur ta bënte këtë shtyllërrapitoll me tokën. Ai ishte i ndërgjegjshëm se plaga egruas dhemb më shumë se plaga e burrit, ashtusikundër dëgjohet më larg britma e saj se sa britma etë shoqit. Prandaj një ditë si rastësisht e kishtegërrithur me veturë gruan e fqinjit dhe prej kësaj

gërrithjeje ajo kishte qitur shumë gjak, dy muajs’kishte ardhur në vete dhe gati kishte vdekur. Përsetë çuditem, prandaj, pse fqinjët i frikësohen aq shumë Danjollit dhe krejt nderimin që ia bëjnë ështënderim që ia bëjnë nga frika! Se Danjolli di edhendryshe. Sa i lumtur do të isha sikur mos të banontenë fqinjësinë time. Mos kam nisur t’i frikësohem edheunë?” (45)

Rudina e Bardhit për Danjollin: “Shikoje dorën eDanjollit. Kujt i ka rënë një herë me atë shpullënuk është çuar dymbëdhjetë ditë në këmbë. Ngafrika prej dorës së tij sa shumë familjet kanë shkuarnë Turqi! Do t’i paguash një ditë të gjitha këto.



Begzad Baliu118

S’mbetet gjë pa paguar në këtë jetë. Atij që ua shkeltë tjerëve rrënjët, një ditë ia presin këmbët. Mendonti se nuk e di se si e ke ndërtuar këtë shtëpi! Me çfarëhajnish. Hajn! Bir hajni! Kot tani sillesh sihalvetinjtë!” (196)

Dardanja: “e shoqja e Frankeshtajnit” (40)

Dashi i Bicit: “shtatëdhjetë e tetëvjeçari, që tanie dhjetë vjet, kishte dalë vetëm tri herë prej Teqes sëMadhe”. (72)

Demiri i Zenelit: “arsimtari i fizikës”. (105)

Dervishi i Makailit: “burri i Trashes”. (20)

Dinorja e Kurtit: “motra e Xhezairit”. (88)

Enveri i Bushatit: “drejtori shkollës”. (214)

Eqremi i Patukut: “psikiatri më i madh iqytetit”. (285)

Esadi i Jakovës: “piktor”. (37)Esadi i Shokut: “politikan-partiak”. (124)

Esati i Palloskes: “sociolog” (40)

Esmaja: “Esmaja e Danjollit, edhe pse pesëdhjetëe dyvjeçare, kishte veshur një fustan aq të çarëpërpara sa i kishin dalur cicat përjashta, të rrudhura,të irnosura, disi të mykura”. (119).

Fanushja e Mashës: “gruaja e atij fakirit, Idrizittë Mashës”. (67)

Fatmiri i Krosit: “ jarani i Ajeshes së Zeqanit”.(133)




Fazliu i Bajramit: “Fusnota: Nuk e di a mund të jesh fajtor në qoftë se e sheh njeriun duke u mbyturnë ujë, po s’mund t’ia qesësh dorën? Nuk besoj! Kure kanë rrahur atë-Fazliun e Bajramit prej Treshice,unë ia kam dëgjuar piskamën në zyrën time, pornuk kam parë me sy si e kanë rrahur, çfarë mjeteshkanë përdorur që t’ia nxjerrin fjalët, që ta detyrojnë tëtregojë se ku i ka fshehur armët. Ndoshta ështëdashur ta them një fjalë: të them ta lëshojnë se nukmund ta pjellë i ziu armën në qoftë se nuk e ka. Poku kisha guxuar unë të flisja!” (60)

Galani i Sekut: “mustaqet e rruncallura,sekretar i kooperativës së kundraxhinjve”. (292)“Pjesëtar i klanit: Dashi, Ujku, Meli, Besniku,Kajmaku”. (292)

Gëzimi: “Gëzimi sillet (...) si Muça pas daive. Jeton duke u sjellë si në ringishpill dhe e ndien vetenpër mrekulli”. (200)

Gjenci: “i biri i Binakut të Kusarajve dheHatixhes”. (122)

Gjini i Ukshinit: “dramaturg” (...) “Gjini ishteposaçërisht i dashur prej rinisë së Vajazanit”. (272)

Gjupi i Hunduzit: “piktor”. (37)

Hajdini i Mahallës së Qylit: “trutapë, trufasule,

si Hajdini i Mëhallës së Qylit, që i kalon netët eramazanit nën Urën e Gurit”. (220)

Hajdini i Gacatarrit: “kryeredaktor i gazetëssë vetme ditore të Vajazanit”. (164)



Begzad Baliu120

Hajrushi i Këndusit: “Njëri nga vjershëtorët,prozatorët, artistët, regjisorët, piktorët,kompozitorët, këngëtarët, dhe gazetarët, qëmblidhen në kafenenë Khajami , në Rrugën eKëpucëtarëve”. (150)

Hajro i Boshnjakut: furrtar. (23)

Hasani i Pakashticës: “romancier dhe tregimtarqë ka botuar trembëdhjetë tituj deri tani”. (158)

Hasnija: “Gruaja e Bedredinit. Ai kishte njëgrua tekanjoze, që ishte e pakënaqur me burrin (...)

Hasnia kishte gjithnjë një fytyrë të vrenjtur, të thartësi uthulla, zihej me gratë e tjera të shtëpisë, i rrihtefëmijët, i fyente kunetërit, ua kthente fjalëtxhaxhallarëve”. (25)

Hatixhja: “Gruaja e Binakut të Kusarajve”.(122)

Havaja: “nëna e Rudinës”. (81)

Hidajetja e Gjelit: “arsimtare e edukatës së artitfigurativ”. (105)

Idrizi i Mashës: “Fallëxhi, i shoqi i Fanishës sëMashës”. (67)

Idrizi i Skerës: “Njëri nga vjershëtorët,prozatorët, artistët, regjisorët, piktorët,

kompozitorët, këngëtarët, dhe gazetarët që rrinë tekafene Khajami”. (150)

Jashari i Petlles: “qytetar me bibliotekë tëpasur”. (111)

Jetoni: “kalorësi i zemëruar”. (88)




Jozefina e Andonit: “arsimtare e muzikës”. (105)

Kadriu i Lejlasë. Shënim i narratorit: “Duhet tathem, meqë lexuesin me siguri e intereson identiteti i

plotë i personazheve të mia, se këmbët, duart, sytë,kokat dhe zërat i përbëjnë këto pesë karaktere: Misinii Muratit, Mahiri i Qefserit, Danjolli i Sherkës, Syla iPupovcit dhe Kadriu i Lejlasë. Profesionet?Gjithsesi të rëndësishme. Prej tyre njëri ështëpensionist, një tjetër para pensionit, kurse tre tëtjerë në vlugun e aftësive dhe të mundësive të tyre”.(195)

Kasëmi i Hoxhës: “poet” (35); “vjershër” (36);“burri i Mamurjes” (35)

Keçkoja i Samarxhisë: “Keçkon e Samarxhisë ekishin futur në haps për shkak se ua kishte prishurvirgjërinë vashave të medicinës duke ua paguarpesëdhjetëmijë dinarë të vjetër virgjërinë”. (128)

Kumrija: “Është e martuar me Asllanin e Qorrit,të birin e Mulla Jusufit, që është imam në Xhaminë eMadhe dhe kryetar i Bashkësisë së Fesë Islame nëqytetin tonë. (...) Parvjet është pranuar në parti (...)dhe, bile, është veprimtare e shquar e grave nëqytet. Kumria dhe Asllani kanë dy fëmijë: një djalëdhe një vajzë, të dy u shkojnë në shkollë; djalin,kur të vijë koha, mendojnë ta çojnë në Fakultetin e

Shkencave Politike se, siç e dëshmon me kërshërinë evet të madhe, e ka trashëguar prej gjyshit talentinpolitik”. (88)

Kujtimi i Durmishit: “mësues”. (105)

Kujtimi: “djali i Ramizit te Borishes”. (99)



Begzad Baliu122

Kushtrimi i Delisë: “romansier”. (281)

Lahu i Ismajlit: “këpucëtari i lagjes”. (157)

Lec Paçarizi: “rrobaqepës, heqkeqës”. (63)

Lejlaja: “aktore, rrumbullake, këmbëshkurtër”.(126)

Masari i Thaqit: “vdes nga kanceri”. (128)

Masari i Rugovës: “skulptor”. (160)

Masari i Hudrës: “shkrimtar”. (206)

Mamurrja: “gruaja e vjershëtorit Kasëmit tëHoxhës”. (38)

Mevludja: “e bija e Xhevdetit të Kënduesit”.(144)

Meli Trakaniqit: “i dalluar per bibliotekën epasur”. (111)

Meta i Prebrezës: “ushqen qentë e rrugëve mekockat e kasapëve”. (71)

Memë Abrashi: “marangoz, që kalamendejrrugës, si t’iu kishin bërë gomë eshtrat e këmbëve.Dejtë anësorë të qafës iu kishin mavijosur prej tëskuqurit të tepërt dhe vallëzonin tik-tak, tik-tak,përafërsisht në pajtim me regëtimën e zemrës sëgruas që për herë të parë vesh këpucë me take. I

lëvrinin buzët pandërprerë, fliste vetë më vete,murmuronte, ndoshta, shante apo mallkonte,ndoshta uronte apo bekonte, ku ta di unë po, kurmë është afruar, kam dëgjuar se numëronte,bënte hesap: pesëdhjetë e tetë dhe dhjetë bëjnë




gjashtëdhjetë e tetë, hiq tetë bëjnë gjashtëdhjetë -nuk del një gotë raki e fortë”. (181)

Metalia i Batushës: “djalë i pashëm po i dalë

fare, që kishte qenë kodosh i madh, që e kishtekaluar rininë nëpër shtretërit e grave të hallkut dhe,siç flitej, e kishte lënë edhe kokën në shtratin evejushës së Idrizit të Mashës, e cila në të njëjtënkohë kishte pasur punë edhe me një kodosh tjetër,të martuar. Metalia i Batushës e kishte zënë Trashennë bregun e lumit, në shkurrajë, ku ajo lahej rehat-rehat një të martë të nxehtë dhe ia kishte bërë atë

punë. Pastaj kishte vazhduar t’i shkonte natënmeqë, si kishte thënë në një mbledhje të djemve tëqytetit, prej të gjitha grave që kishte pasur në jetën etij, e ai kishte pasur shumë, Trashja e Dervishittë Mukailit i kishte lënë përshtypjen më të mirë.Ajo na i paskësh kofshët si dëbora të bardha dhe sidardha të forta; ajo na i paskësh gjinjtë e plotë, të

njomë, si molla e pjekur; ajo na i paskësh buzët eëmbla si sheqeri i Shkodrës; ajo na e paskëshbarkun e ardhur si fletët e pjeprit; ajo na qenkësh enxehtë si furra e Hajros së Boshnjakut. Dhe, ç’ishtekryesorja ajo dinte të sillej e të mbështillej, duke bërëoh, oh, oh si ta kishte kaluar rininë në ndonjërin prejatyre haremeve turke dhe arabe, ku gratë e mësojnënjëra tjetrën, në çastet e kotësisë, se si të jenë më

tërheqëse për sulltanin, apo sheikun e tyre të çmuar.Metali kodoshi ua kishte zgjuar, ashtu, kërshërinëerotike burrave të tjerë, duke i bindur në sa thoshteedhe me pohimin e tij të përsëritur shpesh: gruaja më e mirë është gruaja e marrë për shkak se,njëkohësisht, të jepë trupin dhe shpirtin, përkundër



Begzad Baliu124

disa grave që, kur ta japin trupin s’ta japin shpirtin,ose kur ta japin shpirtin, ta dini se e kanë humbur bukurinë e trupit! Po, e vërteta ishte se kërshëria edisave prej tyre, që s’kishin hyrë me kohë në radhë,kishte ngelur vetëm kërshëri e paplotësuar për shkakse Trashja kishte ardhur duke rënë shpejt edhe metrup, e jo vetëm me mend”. (23)

Mirisi i Delihysës: “djalë i gjatë”. (221)

Mulla Jusufi: “identifikohet me një mera” (...)“dhe me një livadh” (26); “besëtytnor” (54); “qe falet

shtatë herë në ditë në pleqëri” (70); “është komunist imirë dhe komunist i vjetër, e komunist është edhebiri i tij, Asllani”. (101)

Nadi Sitaxhiu: “punonte kalenica, tava dhetesti”. (65)

Nderimi i Musës: “prozator i njohur, qëshkruante rrallë e për mall, anëtar i Shoqatës së

Shkrimtarëve që prej moshës njëzet e njëvjeçare”.Nexhati i Shurdhanit: “varfanjak”. (89)

Nuredini i Likës: “regjisor”. (159)

Puleci i Kurtit: “njeri baksuz” (...) “duart eshkurtra, trashalluqe, si copa cungu dhe barkune rrumbullakët, si të ishte shtatëzanë”. (64)

Qazimi i Karakollit: “shkrimtar”. (102)Qenani i Çarshisë: “memeci, shurdhani, (...) që

është i lumtur pse s’është i detyruar të përgjigjet nëpyetjet që, aq shpesh e aq kot, u bëjnë njerëzitnjerëzve dhe prej lëvizjeve të duarve të tij e kupton




se kërkon sqarime në lidhje me funeralin më të hollëqë kishte parë vjetëve të fundit në Vajazan”. (165)

Ramizi i Boirsha: “zanatqi, rrobaqepës i

Mëhallës sonë që e ka dyqanin në këndin e parë tërrugës Heronjët e Paqes”. (99)

Ramizi i Shkrepit: “kapardiset si bibanët”. (210)

Rina e Jakupit, në syrin e Xhezairit: “kishtesytë e bukur: as të zinj plotësisht, as të kaltërplotësisht, as të gështenjtë plotësisht; kur tëshikonte, përpos në qoftë se nuk qeshej, të linte një

përshtypje të pacaktuar: domethënë se sytë e saj nukpohonin, as nuk mohonin asgjë të prerë. Ngjyrën efytyrës e kishte jashtëzakonisht të bardhë, siqumështi i deles dhe kur emocionohej, siç kishtevërejtur, i dilnin disa lira të kuqe faqeve, e ballit, eqafës që i zhdukeshin vetëm kur qetësohej. Flokëtngjyrë gështenje i mbante të gjata, të derdhurashpinës dhe ia shquanin akoma më tepër të zbehtit.Sipas të gjitha gjasëve, ajo ishte ashtu e zbehtë psesistemi i saj nervor reagonte shpejt dhe fort edhendaj shqetësimeve më të vogla, por të çfarë natyremund të ishin ato shqetësime, Xhezairi as kishtemenduar ndonjëherë. Rina e kishte edhe një zë tëposaçëm, sidomos kur fliste të vogël, të përshkuarprej disa ngjyresash të këndshme që, më së miri,

mund të dalloheshin në telefon. Pamja e saj dikurkishte filluar t’i zgjonte mendime të ndryshme, t’i silltepërpara gjëra dhe pamje që i kishte parë rrallë apo s’ikishte pare ndonjëherë. Fytyra e saj e zbehtë, kurishte e heshtur dhe e përvuajtur, ia kujtonte MonaLizën; buzëqeshja e saj, me të cilën e përshëndesteprej së largu që t’i thoshte ashtu me gjuhën e



Begzad Baliu126

heshtjes pse nuk flet edhe ti si të tjerët, iapërkujtonte çupëzën e hutuar, që ka harruarmësimin; sytë e saj, hove hove, ndërkaq, iapërkujtonin avaritë e tmerrshme të anijeve kurçoheshin shtërngatat, e nganjëherë, kopshtet e gjelbëra,të stolisura prej lulesh të ndryshme. Kur iu ishinkryqëzuar njëherë shikimet, trupi i saj që lëvizte nëkarrige kur djathtas e kur majtas, ia kishte përkujtuarmajat e Mont Everestit, të mbuluara prej akullnajave tëtrasha e njëherë tjetër majat e Andeve, që përsipër janë, po ashtu, të mbuluara me akullnaja, kurse

përfundi janë plot vullkane të gjalla që përgatiten tëshpërthejnë, t’i shkrijnë akullnajat dhe të djegin gjithëgjelbërimin përmbi”. (249)

Rinushi Abazit: “piktor akademik” (154); “piktorme talent të rrallë” (184); “Rinushi i Abazit, piktorme dhunti të madhe dhe autoritet krijues (184).“Kishte thënë se sytë e tij të kaltër dëshironte t’i

mbetnin të kaltër, veshët e tij të vegjël dhe të butë dot’i mbesnin të vegjël e të butë; se duart e tij të holla,të gjata e të plasaritura do t’i mbesnin të holla, të gjatae të plasaritura; natyra e tij, kur e kthjellët e kur engrysur, do t’i mbetej kur e kthjellët e kur e ngrysur,se edhe jeta është e tillë”. (173)

Rizaja i Hajdinit: “këmbët i mban në këpucë,por në kokë ka opinga prej lëkurës së viçit”. (175)

Romana: “Ajo quhej Rina, tani quhetRomana”.(159) “Romana ishte bjeshka e Andeve,kurse Xhezairi shqiponja që ngjitej kur të donte nëmajat e saj; Romana ishte anija që përplasej prejdallgëve të detit, kurse Xhezairi kapiteni që eshpiente i sigurt në paqen e limanit; Romana ishte




fusha e gjelbër që i kanosej vapa e tmerrshme,kurse Xhezairi lumi i bujshëm, që ia shuante etjen;Romana dhe Xhezairi ishin oqeani i paskaj indjenjave të shqetësuara, që qetësoheshin kur ishinbashkë”. (160)

Rudina: “infermiere” (101). “nuk e duronDanjollin dhe jo vetëm se nuk e duron Danjollin, porështë e disponuar ta urrejë. Ajo nuk i do njerëzit qëkanë shumë tul pas veshit dhe thotë se njerëzit e tillëe kanë trurin e fjetur, kurse truri i fjetur ua fle edhendërgjegjen dhe, pse e ka ndërgjegjen e fjetur, (...)

Rudina është e tillë, gruaja është e bukur kur është ebukur trupërisht dhe kur është e pasur shpirtërishtdhe Rudina është e tillë, në qoftë se s’është bërëengjëll përkohësisht, gruaja është zjarr flakë zjarrflakë dhe ajo flakë e kap njeriun dhe e bën me dijese jeta ka diçka të jashtëzakonshme që e prekimvetëm në rastet e rralla, ndonjëherë nuk arrijmë ta

prekim kurrë, ne shohim me ndjenja, jo or taravolnuk shihet me ndjenja po me arsye, ndoshtavetëm me arsye dhe me ndjenja njëkohësisht,mendja është çka është kurse ndjenja është qorreqorre qorre, a thua, a thua është ashtu, jo jo jo paarsye s’ka as ndjenja, kurse pa ndjenja s’vlen asarsyeja, Rudina dashuron me arsye dhe arsyeja ifrymëzon ndjenjat e saj, (...) ajo i merr urdhërat prej

arsyes dhe nuk jeton sipas instiktit, (...) thoshte dhethosha dhe thoshte se do të ishte shumë e lumtursikur mos të ishin disa fqinjë çfarë janë dhe thoshase do të isha edhe unë shumë i lumtur sikur mos tëishin disa fqinjë çfarë janë, Rudina është e sinqertëndaj meje dhe në qoftë se do të më gënjejë



Begzad Baliu128

ndonjëherë, atëherë do të më bëjë farë gënjeshtre qës’do ta duronte as kali, ajo është e plleshme, eplleshme si toka humusore e Kosovës, e Kosovës sëvogël dhe të madhe, e Kosovës së shkretë, të gjithagratë e plleshme janë si lumenjtë dhe na e shtojnëbereqetin, pse ajo i tutet ashtu vdekjes, sepse është elumtur, ndoshta, sepse është ashtu e plleshme sitoka humusore e Kosovës”. (45)

Selajdini i Batallit: “zanatçi”. (151)

Selajdini i Selmait: “më i pasuri, më i

shëndoshi, më i guximshmi i Vajazanit, që kishteshumë shtëpi, shumë avlli, shumë rrogëtarë errogëtaresha, shumë kuaj e shumë pela” (13); “më ipasuri, më i shëndoshi, më i forti, më i mençuri i tëgjithëve”. (16); “me duart e tij të gjata e të forta”. (17)

Siriu i Balës: “kritik”. (43)

Shake Dashja: “vejusha e molisur, që gjithmonë

e ka pasur shtëpinë kupleraj”. (67)Shefqeti i Krasniqit: “e kishte lëshuar gruan,

Besën e bukur, mbasi kishte marrë vesh se ekishte humbur virgjiritetin në bodrumin eFabrikës së Mobilieve. (128)

Shpendi i Gjikës: “i lodhur prej vjetëve, siç itregojnë rrudhat e dendura dhe i brengosur pse djali i

vetëm, Xhezairi, dhe të bijat Lumja, Dinorja, Kumriadhe Nadirja, kanë marrë botën në sy dhe akomanuk ka mbërrijtur t’i mbledhë një herë brendakëtyre pesëmbëdhjetë vjetëve, në vatrën e lindjes. (88);“Shpendi ishte i hajthëm, gjithnjë shëndetlig, vuanteprej një kolle të keqe, të thatë, që e shtrinte në




shtrat sa herë ndërronte moti, sa herë bëhej ftohtëapo binte shi i gjatë dhe, mandej, i duheshin ngadisa javë që të kthehej në gjendjen e përparme.Punonte si këpucëtar, në një dyqan të vogël nëRrugën e Saraçëve, që ia kishte blerë qysh babai i tijpor, meqë ishte aq shpesh i sëmurë dhe i sëmurë prejnjë sëmundjeje të papërshtatshme për këpucëtarëtqë s’duhet t’u dridhen duart, i kishte humburmyshterinjtë dhe s’kishte arritur kurrë të fitonte safitonin këpucëtarët e tjerë të shëndoshë”. (95)

Shqipja e Sadikut: “vithemadhen”. (149)

Tafili i Bjeshkës: “drejtori i Tempullit”. (291)

Tafili i Jakovës: “gungaçi, këmbëgjati,gjoksshkurti, kryemushku, nofullqituri, përjargani(...) që ka ardhur në Rrugën e Qeleshexhinjve më1950, si qoftexhi”. (120)

Tafa i Mustafës: “i sëmurë keq. Është akoma i

ri”. (206)Tajari i Presollit: “kryetari i qytetit”. (291)

Talja: “ Talja e bukur”. (72)

Talja e Deli Musës: “e shoqja e Arifit”. (46)

Tefiku i Qorrit: “skulptor”. (39)

Tefiku i Nallbanit: Tefiku është rritur në njëfamilje mjaft të varfër, babai i tij ishte pajtonxhi,kurse të ëmën e kishte të sëmurë prej tuberkulozit.Është shkolluar, si thuhet, për gazep të madh dhe,gjithnjë e thotë, se ky pushtet e ka nxjerrë në dritë! Aiështë i çalë; ju ndofta nuk e keni takuar ndonjëherë;këmbën e djathtë e ka më të shkurtër se të majtën



Begzad Baliu130

dhe ashtu ka lindur. Babai i tij, flitet, ishte njeri ivështirë, e rrihte të shoqen, të ëmën e Tefikut dhe,sigurisht, duke e rrahur, e kishte lënduar kur kishteqenë shtatzënë dhe ia kishte plagosur fëmijën nëbark. Tefiku punon në shkollën fillore Ardhmëria dhe të gjithë thonë se është njëri prej arsimtarëve mëtë zellshëm dhe më të përgatitur. S’ka dy vjet qëështë martuar (...) është sekretar partie në shkollëne tij”. (99-100)

Teja e Ukshinit: “tetëdhjetë e njëvjeçarja, që ifrikësonte fëmijët e Mëhallës së Hodumit”. (72)

Telalli i Pasjaçes: “qoftexhi”. (68)

Trashja e Dervishit të Mukailit: “Trashja kishterreth dyzet vjet por, kush e di, mund të kishte mëshumë apo më pak: budallenjve s’mund t’ucaktohet saktësisht mosha vetëm prej pamjes së jashtme për shkak se ata, shpesh, mund të dukenmë të rinj ose më të shtyrë në moshë se ç’janë në tëvërtetë. Emri që kishte u përgjigjej jashtëzakonishtmirë vijave të jashtme aq sa edhe cilësive të sajshpirtërore: ishte e trashë, si thesi i mbushur miell ; ikishte këmbët si shtylla e Teqes së Madhe ; i kishtellërët më të trashë se qafa e buallicës së Makës ; ikishte vithet e gjëra, si të mushkës së Ramizit të Nurës; i kishte cicat e mëdha si të lopës së Canit të

Kastratit . Pjesët e trupit të saj, megjithëse për neatëherë të zmadhuara pa masë, tani më duket sekishin njëfarë harmonie të çuditshme, që dëshmoninse në rini kishte qenë shumë e pashme. Trashja efëmijërisë sime kishte një palë buzë të trasha e tëplasaritura, në pjesën më të madhe të kohës tëmavijosura që, kur bënte vapë, mbuloheshin prej




një shtrese shkrumbi që rridhte vazhdimisht si njëlumë i vogël jargësh të verdha dhe i shpërndahejmjekrës dhe qafës vija-vija bojëkafe”. (22)

“Ajo na i paskësh kofshët si dëbora të bardha dhesi dardha të forta; ajo na i paskësh gjinjtë e plotë, tënjomë, si molla e pjekur; ajo na i paskësh buzët eëmbla si sheqeri i Shkodrës; ajo na e paskëshbarkun e ardhur si fletët e pjeprit; ajo na qenkësh enxehtë si furra e Hajros së Boshnjakut. Dhe, ç’ishtekryesorja ajo dinte të sillej e të mbështillej, duke bërëoh, oh, oh si ta kishte kaluar rininë në ndonjërin prej

atyre haremeve turke dhe arabe, ku gratë e mësojnënjëra tjetrën, në çastet e kotësisë, se si të jenë mëtërheqëse për sulltanin, apo sheikun e tyre tëçmuar”. (19)

“Trashja, vërtet, lahej shumë rrallë, zakonishtkur nuk ishte e zënë me ndonjë punë që ishte edetyruar ta bënte, por kur vendoste t’u hynte këtyre

telasheve në lumin e afërm, atëherë lahej me njëkujdes të zhuganëve. Me një të pastruar ajo hiqteshkrumbin, jargët, zdralin që ia kishte pllakosurlëkurën dhe gjithë këtë pisllëk e hiqte me rrënjë dhepër disa muaj të ardhshëm. Lahej me sapun tëteshave kur i zbutej zemra dikujt t’ia falte, por,herëve më të shpeshta, me hi të qarrit, që ia tëhollontelëkurën si maza e qepës. Flokët e saj të zbehta, tëkripura me pluhur, fije të sanës, kashtë, lesh, baltë,tani shkëlqenin si pendlat e korbit. Edhe ngjyra efytyrës i ndryshonte: më parë e zezë si jevge, tanibëhej e kuqe në të bardhë”. (24) (...) “Prej pamjes sësaj rrezatonte njëfarë pafajësije që i stolis vetëm



Begzad Baliu132

fëmijët dhe ajo, hëpërhë, dukej më e re se ç’ishte nëtë vërtetë”. (24)

“Trashja kishte lindur ugurzezë, se njeriut,

shpesh, me çastin e lindjes i fillojnë të bardhat osetë zezat e jetës. Ishte bijë e një familjeje të madhe,agallarësh, të lodhur prej madhësisë së vet. Kishtetre vëllezër, katër motra, dy xhaxhallarë, dy teze dhetri halla. I ati i kishte vdekur kur kishte qenë e re,vajzë trembëdhjetëvjeçare, por shtëpia akoma thirrejsipas emrit të tij, meqë kishte qenë një prej njerëzve tëshquar të Vajazanit. E ëma, Nafia, ndërkaq, i kishte

vdekur tre vjet pas të atit, duke e lënë në kujdesin etë vëllezërve, meqë të motrat iu kishin martuar mekohë. Trashja kishte mbetur ashtu në shtëpinëprindore, si virgjërreshë, mbasi askush s’kishteardhur ta kërkonte për shkak të shenjave tësëmundjes, që iu kishte shfaqur që në vegjëli. Mevdekjen e prindërve, sëmundja e Trashes ishte

keqësuar më tepër, por askujt prej burrave tështëpisë nuk i kishte shkuar mendja që ta dërgonte temjeku, megjithëse i kishin thirrur hoxhallarët që t’ishkruanin hajmali apo edhe t’i frynin. Nuk e kishinmjekuar, ndoshta, pse besonin se kurrfarë mjekunuk do t’i ndihmonte, ndoshta pse në atë kohë edhenuk kishte ndonjë mjek të mirë, që dinte diçka përsëmundjet e tilla të njerëzve që në pamje duken të

shëndoshë si topi e, ndoshta, gjë që mund të ishtemë e vërtetë, pse u dhimbseshin të hollat që do tëshpenzoheshin rreth saj në ato vite kur ishte qesat imadh. Fqinjët thoshin se ata nuk ishin aspak tëinteresuar të shërohej teveqelja e trashë, që i kishteturpëruar dikur me barkun e saj të fryrë, por që




ishin të interesuar ta përcillnin sa më parë në atë jetën tjetër. Është për të besuar se për këtë shkak iakishin shtuar zullumin Trashes”. (24)

“Trashja hante vetëm dhe nuk përbënte farë sofretë tretë, së cilës do të duhej shërbyer si dy të tjerave.Vetëm kur kishte fasule apo lakra pa mish, edhe Trashes i çohej si edhe të tjerëve, sado në enë dhe melugë të tjera. Thuaja, gati gjithmonë, për bajram eramazan, për natë të madhe e synetllëk, asaj iambushnin një kalenicë, të gjetur diku skaj mureve tëavllisë, me lëng të verdhë që do ta digjte edhe gurin e

thatë, nëpër të cilin notonin disa grimca të rralladjathi. Sot, besoj, se për këtë shkak Trashja ishtegjithnjë e etshme, pinte ujë kudo haste dhe ndalej tëpshurrte më shpesh se pleqtë e lodhur, që kaloninnëpër meranë e Mulla Jusufit.

Edhe pse për lëkurën e saj shpenzohej më sëpaku, Trashja bënte disa punë, të detyruara, që s’i

bënte askush tjetër, mashkull apo grua, në atështëpi. Ajo, në të vërtetë, edhe nuk bënte punë grashse, thoshin, nuk di lopa të punojë ç’punojnë gratë .

Trashen e shihnim shpesh duke çuar drithë nëmulli dhe barra e saj ishte më e madhe se e Arifit tëHamallit, që ishte i fortë si demat e Aqifit të Kasapit.Ia mbushnin një thes të dhirtë me gjashtëdhjetë-

shtatëdhjetë kilogram grurë, apo më shpesh, misër, iashtrëngonin grykën mirë e mirë me një lak liri, iavinin në shpinë duke ia lidhur me një konop në atëmënyrë që do të mund ta zgjidhte vetëm mullisi kurtë mbërrinte, ose ndokush tjetër po t’i ndodhte tërrëzohej dikund rrugës, çka nuk i ngjante shpesh,ndonëse i kishte ngjarë ndonjëherë. Kështu, një të



Begzad Baliu134

shtunë korriku e kishin ngarkuar më tepër sezakonisht duke ia vënë, siç kishte konstatuar kandari imullisit, tetëdhjetë e dy kilogram dhe e kishin nisurnë pikë të zhegut kur të tjerët nuk duronin lehtë asnën hije. Trashja kishte mbërritur deri afër livadhit tëMulla Jusufit dhe, kur kishte provuar ta kalontekapërcyellin, ishte rrëzuar me thesin përmbi.

Trashja gati gjithmonë kishte ndonjë plagë apovurratë tjetër të keqe, të freskët, në trup: herë farëfshikëze në ballë, herë farë vregne në këmbë, herënjërën buzë të ënjtur e herë njërin sy të mavijosur. Kur

kalonte Trashja nëpër meranë e qytetit, dhe i dalloheshinnjollat e gazepit në trup...”. (26)

“Kur i qemë afruar vendit të kundërmimit patëm vërejtur se mbi një kodër të vockël dheu, që kishte trajtën e varrit, ishte një kufomë e kalbur, rreth së cilës bënin rojë sorrat, që ishin ngritur në qiell teksa na kishin diktuar. Ishte kufoma e Trashes”. (32)

Viktori i Dranës: “kompozitor”. (40)

Vetimi: “i biri i Ramizit të Borishes”. (99)

Viktori Karahsanit: “kompozitor”. (37)

Vironi i Idrizit: “skulptor”. (281)

Xhafer i Devas: “ballist”. (97)

Xhavelli: artist, “i specializuar për rolekomike”. (150)

Xhezairi i Gjikës: “vjershëtori, dramatrgu,romanicieri dhe eseisti i Vajazanit”. (267) (...)“Autobiografia: Kur isha rreth dymbëdhjetëvjeç dhekisha filluar ta kuptoja botën në mënyrën time, në




mënyrën time fëmijërore, nëna ime, në atë kohë esëmunë rëndë, e, për të cilën më vonë jam bindur seishte jashtëzakonisht fetare, më thoshte, shpesh, sefqinji i mirë është dera e xhenetit, kurse fqinji i keq është dera e xehenemit. Atëherë, meqë e kuptojabotën akoma në mënyrën time fëmijërore, nuk uadija vlerën këtyre fjalëve dhe i futja në radhën e tëgjitha mendimeve të tjera, që ajo aq dendur i përsë-riste dhe, për shkak se i përsëriste aq dendur, nuk ibënin askujt përshtypje. Në atë kohë nukmendoja si tani për fqinjët, sepse më interesonin

vetëm nëna, babai, vëllai dhe motrat e mia, të cilat,më vonë, janë martuar për dy burra të rinj, që uakishte zgjedhur nëna sipas qejfit të vet. Fqinjët sikurnuk ekzistonin fare për ndjenjat dhe mendimet emia miturake. Nëna e kishte vërejtur këtë indiferencëqë kisha ndaj fatit të fqinjëve dhe, nuk e di përse, mëpërgëzonte shpesh me fjalët: ashtu të shkoftë gjithë jeta! Po ju them, që në fillim, se përgëzimet e saja

nuk janë përmbushur dhe fqinjët janë bërë njëpreokupim i rregullt i Xhezairit të Gjikës, që i sjellinkur gëzime dhe kur dëshpërime, megjithëse mëshumë dëshpërime se sa gëzime.

Duket se prej nënës sime fetare kam trashëguarcilësinë më të keqe dhe më të padëshiruar, që mundtë trashëgojë njeriu prej ndonjërit nga prindërit:

cilësinë që të zgjohem natën shpesh, t’ia kapsallissytë territ si farë lugati dhe t’i shoshis gjerë e gjatë,herë qartë e herë si në ëndërr, gjërat që kam parëapo për të cilat kam dëgjuar gjatë ditës e në mënyrë tëposaçme, gjërat që kanë të bëjnë me fqinjët e mi, që ishoh me qejf apo pse më duhet. Mbrëmë, pas



Begzad Baliu136

varrosjes së Arifit dhe të shoqes së tij, Tales së DeliMusës, kisha një sulm të tmerrshëm pagjumësieduke pasur ashtu rastin e padëshiruar ta kaloj mëtepër se gjysmën e natës me fqinjët e mi, prej të cilëvevetëm Rudina më sjell ngushëllime me pamjen dheme sjelljen e saj ndaj meje. Ta marrtë dreqi - ai dreqime bisht e brirë, apo si krejt tjetër mund të duket kjoqenie e paqenë, që i beson nëna ime bestytnore, edhenatën e mbrëmshme, që ma prishën punët e Danjollitdhe të Arifit, që aq tepër e aq kot jam përpjekur t’ikuptoj. Dhe aq shpesh besoj se i kam takuar dhe aq

pak besoj se i kam kuptuar, ndoshta, pse më ështëmbushur mendja se njeriu nuk mund ta njohë tjetrinderi në fund edhe në qoftë se i përzien me të zorrët ebarkut. Nganjëherë kujtoj se njeriu është njëfarëmisteri sendësor, lëndor, që nuk mund tashpjegojnë kurrfarë psikologjish, kurrfarëpsikanalizash, kurrfarë sistemesh fetare dhe kurrfarësistemesh filozofike. Edhe Buda, edhe Krishti, edhe

Muhameti janë përpjekur ta shpjegojnë këtë qenie medisa formula të caktuara dhe e kanë mistifikuarakoma më shumë; edhe Platoni, edhe Napoleoni,edhe Stalini janë përpjekur ta shpjegojnë dhe ekanë ndërlikuar akoma më shumë; edhe Maoja popërpiqet ta shpjegojë me formula dhe sentenca dhe,si duket, po e terratis akoma më shumë. Aivangoshi francez me syze, që e ka emrin prej treemrash, Zhan - Pol Sartër, që shikon si shejtanipas parmakëve, që i lëviz duart dhe këmbët kur fletsikur ta kishin lidhur në korrent, nganjëherë ka tëdrejtë kur thotë se të tjerët janë ferr dhe, kur e kashqiptuar këtë mendim aq të mallkuar e aq tëqëlluar, sigurisht e ka pasur ndërmend ndonjërin




prej fqinjëve sikundër janë disa prej fqinjëve të mi.Po, besa, edhe ata që i dashuron dhe të tëdashurojnë kur e kur mund të bëhen ferr për tydhe t’i çelin kavernat, ta sjellin pikën apo ndonjëfatkeqësi tjetër, që rëndom vjen pas pagjumësisë.Dhe, sa pak e njeh njeriu njeriun! Mund të thuashse dikush është i këtillë apo i atillë, se i ka këtovirtyte apo ato vese, se bën këtë punë dhe nuk do tabënte atë punën tjetër, por kurrë nuk mund tëthuash pse është i këtillë apo i atillë, pse ka këtovirtyte dhe nuk i ka ato vese dhe pse bën këtë punë

dhe nuk do ta bënte atë punën tjetër. Terraincognita është njeriu; terra incognita është sidomosfqinji, por terra incognita tani për mua është: Danjollii Sherkës.

Xhezairi në sytë e Rinës: “pëlqente: pse ishte igjatë, i hollë, pakëz i krrusur në krahë; pse kishtenjë fytyrë pakëz të gjatë, po ashtu, të zbehtë që ia

bënin edhe më të zbehtë flokët dhe, sidomos,mjekra e zezë që e tregonte disi tëpashpjegueshëm, misterioz; pse qeshjet e tij të rrallaishin, gjithmonë, vetëm buzëqeshje gati tëpadukshme që dëshmonin se atje brenda, nëshpirtin e tij, zihej kazani i mendimeve e, kushedi,edhe i ndjenjave shkatërruese për të; pse fliste rrallë,të vogël, sa mezi dëgjohej dhe, kur fliste, fliste me të

vërtetë bukur; pse kishte një zë, po ashtu, të ëmbël,po që tregonte vendosmëri; pse, kur dilte, çapo-nte ngadalë si të mos dëshironte ta diktonin tëtjerët; pse prej krejt qenies së tij rrezatonte njëdhembje e pashpjegueshme, që ia kishte gjetur edhenë veprat që i kishte lexuar prej të parës deri në të



Begzad Baliu138

fundit; pse, më në fund, nuk i lëpinte buzët pas grave,siç bënin miqtë dhe shokët e tij, edhe pse gratëvazhdimisht e dëshironin. Kur e shikonte asajvazhdimisht i përkujtohej një mal i lartë, plot rrëpina,pyje, humnera, shpella, në zguarin e të cilit gjendenpasuri të paçmuara. Rina kënaqej duke e vjedhur mesy Xhezairin dhe prania e tij sikur e thyente mërzinënë të cilën e kalonte kohën atë vit.

Megjithëse ishin mes njerëzve, të dy ishin tëvetmuar. Po vetminë e shikonin dhe e duronin në dymënyrë të ndryshme”. (249)

Ujku: “njëri prej miqëve të Astritit”. (291)

Vesafi i Penit: “kritik”. (155)

Xhejlanja: “që nuk e ka gjysmën e hundës dheqë i ka duart më të shkurtra se brythi këmbët”. (58)

Xhaferi i Teki Nallbanit: “punonte si shalaxhigjatë luftës, por që shkoi shumë larg mbas luftës”.

(195)

Hasani i Tarakut: “Arabaxhia i dikurshëm qës’ka pasur as barkun ta ngijë mirë”. (195)

Fazliun e Bajramit prej Treshice: Dëshmi enarratorit në fusnotë: “Kur e kanë rrahur atë-Fazliun e Bajramit prej Treshice, unë ia kamdëgjuar piskamën në zyrën time, por nuk kam parëme sy si e kanë rrahur, çfarë mjetesh kanë përdorurqë t’ia nxjerrin fjalët, që ta detyrojnë të tregojë se ku ika fshehur armët. Ndoshta është dashur ta them njëfjalë: të them ta lëshojnë se nuk mund ta pjellë i ziuarmën në qoftë se nuk e ka. Po ku kisha guxuar unëtë flisja!” (194)




Xhevdeti i Kënduesit: “ishte dy herë përspecializim në Amerikë, nga një herë në Angli, nëFrancë dhe në Gjermani dhe tri herë për pajime tëndërmarrjes së plehrave artificialë në Itali, që kabërë një kështjellë si kino-studio në Rrugën eHeronjve të Paqes, që e ka mobiluar me mobilie tësjella prej Napolit, që ia ka kurdisur radiatorët, që kabërë edhe një vilë, diku në bregdet, që ua ka stolisurgushat Mevludes, Afrimit dhe Blerimit mepesëlirëshe, që në vitin 1946 ia ka çnukur prej qafësZades së Dreshit - dhe gjitha këto vepra, që do të ia

ruajnë emrin hanedane, i ka bërë në emrin e emrittë tij. (144)

Xhevati i Nezirit: “i dridhen duart, ishtrembërohen sytë, i del goja anash, shkumon dhehumb plotësisht nga dy orë”. (199)

Ylli: “dramaturg”. (160)

Zamira e Kastratit: “nëna e Xhezairit të Gjikës.(...) “e lindur është Kastrati, të gjithë të njohurit equajnë Nuse, kurse vetëm babai im i ndjerë e kishtequajtur Mire”. “rreth shtatëdhjetë e dy vjeç”. (...)“është grua e pashkolluar”. (94)

Zaimi i Galanit: “samarxhi”. (68)

Zeneli i Kakariqit: “sekretari i Shoqatës së

Piktorëve”. (164) Zyhraja e Brinës: “me vithet prej pele”. (158)



Begzad Baliu140

DEMONIZIMI I TOPONIMISËSË KOSOVËS






Begzad Baliu142

TOPONIMIA SHQIPTARE DHE ETNOCIDI I

FQINJËVE TË TYRE

Onomastika dhe origjina e shqiptarëve 47

Njëra prej fushave më komplekse të gjithësisë,onomastika, ka më shumë se një shekull që është

temë studimi më vete në gjuhësinë evropiane nëpërgjithësi dhe gjuhësinë shqiptare në veçanti.

Studiuesit e huaj, përmes studimit tëonomastikës, kanë hulumtuar:

substratin dhe adstratin e popujve dhe të lëvizjessë tyre përgjatë historisë nga Lindja në Perëndim;

kulturat, zanafillën e etnive dhe gjurmët e tjerakulturore të popujve të zhdukur gjatë“përmbytjeve” të ndryshme historike, para sëgjithash të atyre popujve, për të cilët deri me tani

47 Teksti botohet në variantin e vitit 1996, kur është shkruar dhe lexuar

në Institutin Albanologjik të Prishtinës.




kanë munguar dokumentet e shkruara etj., ndërsa gjuhësia shqiptare, përmes onomastikës, ka zbuluar në detaje më të veçanta nga ç’dihej mëparë, praninë e paraardhësve të popullit shqiptarnë Ballkan dhe në Evropë;

nënshtresën paraindoevropiane të ilirishtes dhembishtresat e ndikimeve të huaja në kulturënshqiptare;

shtrirjen gjeografike të Ilirisë në këto hapësira tëEvropës Juglindore dhe Evropës Qendrore;

vendin e formimit të etnisë së Arbrit në trojet esotme ku jetojnë shqiptarët;

prerjet kulturore, fetare e historike të brendshmee të jashtme të hapësirës etnike shqiptare etj.

Në shekullin e kaluar, studiuesit kryesisht tëhuaj, duke u mbështetur në strukturën gramatikore,e vendosën gjuhën shqipe në drurin gjenealogjik të

gjuhëve indoevropiane, ndërsa në shekullin XX,shumë studiues të huaj dhe studiues shqiptarë,duke u mbështetur në onomastikën e trojeve shqi-ptare e më gjerë, përcaktuan prejardhjen e popullitshqiptar e të gjuhës shqipe, sidomos kur filloi tëpërhapej teza për prejardhjen ilire të popullitshqiptar e të gjuhës shqipe.

Gjatë shekullit të kaluar dhe në fillim të shekullitXX, rilindësit – bartësit e vetëdijes kulturore dhekombëtare të shqiptarëve – e paraqisnin popullinshqiptar si pasardhës të pellazgëve. Mirëpo pasformimit të disa brezave studiuesish në shkollatevropiane dhe pas krijimit të bërthamave



Begzad Baliu144

albanologjike në Tiranë e në Prishtinë, këto qendra ubënë zëdhënëset më të flakta të prejardhjes ilire tëshqiptarëve, ndërsa fusha e onomastikës ishte njëriprej treguesve kryesorë për arritjen e këtyrerezultateve.

Gjatë gjysmës së dytë të këtij shekulli, madjeedhe gjatë dekadës së gjashtë e të shtatë, kurpanilirizmi i studimeve evropiane filloi të zbehej,prejardhja ilire e popullit shqiptar dhe e gjuhësshqipe ishte miniera e vetme në të cilën gjurmonin tëgjithë studiuesit shqiptarë të gjuhësisë, arkeologjisë,

historisë, etnografisë, hartografisë etj. Treguesit mëtë lartë të këtij orientimi të shkencës albanologjike janë Konferencat albanologjike (1965, 1968),simpoziumi “Onomastika e Kosovës” (1979),konferenca “Shqiptarët dhe trojet e tyre”, “Studimeetimologjike në fushë të shqipes” nga Eqrem Çabejietj.

Ndryshe nga studiuesit e Evropës Qendrore dhePerëndimore, pjesa më e madhe e shkencëtarëveserbë, bullgarë, rusë, kanë mbajtur ndajonomastikës iliro-shqiptare qëndrime shpesh jokulturore, johistorike, joshkencore. Metodologjia ekërkimeve të tyre ishte metodologji e koncepteve tëkushtëzuara e të ideologjizuara, ndërsa prirjet e tyreishin më shumë politike dhe shtetërore.

Kërkimet, studimet dhe rezultatet e tyre vetjakedhe të organizuara në trojet shqiptare që nga JovanCvijici, Selishqevi, Atanasie Urosheviqi, MilicaGërkoviqi, Jovan Ristiqi etj., ose tubimet shkencoresi “Iliri i Albanci” në Akademinë e Shkencave dhe tëArteve të Serbisë, kanë pasur rrjedhoja krejtësisht




politike për fatin kombëtar-historik të shqiptarëve.Prandaj është e kuptueshme se përse sot mund tëna shqetësojë edhe simpoziumi shkencor “Sllovenskoporijeklla stanovnishtvo u Albaniji” mbajtur nëCetinë më 1990, qoftë për faktin se tubimin e funditshkencor e kanë organizuar Akademitë në vijënfondamentale - ortodokse Cetinë – Beograd – Shkup – Sofje – Moskë, qoftë pse shtypi shqiptar dheinstitucionet shkencore ende heshtin para vleraveshkencore shumëherë tendencioze, të cilat nukdallojnë nga qëllimet politike të mëparshme, që i

kishin vënë vetes individët, grupet, institucionet dhepolitikat shtetërore serbe gjatë më shumë se njëshekulli:

prejardhja joilire e shqiptarëve dhe joautoktonia e tyre në trojet e sotme etnikedhe shtetërore;

vënia në dyshim e pranisë së shqiptarëve në

trojet e sotme, madje edhe më gjerë, paraardhjes së sllavëve në gadishullin ilirik;

prania e etnosit sllav në trojet e djeshme e tësotme shqiptare në një masë shumë herë mëtë madhe nga sa paraqitet realisht nëdokumentet historike;

teza për formimin e popullit shqiptar në

mesjetë “mbi bazën e mbeturinave të vogla tëpopujve” (Garashanin) etj.



Begzad Baliu146

Onomastika dhe politika

Cili është qëndrimi i fqinjëve tanë ndajonomastikës së trojeve shqiptare? Qëndrimi i tyre

është politik, jogjuhësor, johistorik dhe mepretendime pushtuese.

a) Pushtetarët e Serbisë, në fund të shekullit tëkaluar, i ndryshuan plotësisht toponimet shqiptarenë trojet e pushtuara të Sanxhakut të Nishit, pasishpërngulën me dhunë mbi 640 vendbanime, emrate të cilëve, administratorët e rinj serbë nuk i dinin,

sepse në ato vendbanime nuk kishte mbetur asnjëbanor shqiptar, ndërsa shqiptarët e mbetur nëkufijtë e Kosovës së sotme deri më 1945 krejtësishtdhe pas vitit 1945 pjesërisht u detyruan të marrinprapashtesat -iç, -viç etj.

b) Në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe nëgjysmën e parë të shekullit XX, Greqia ndërroitoponimet e trojeve të pushtuara shqiptare. Tanifshati Koriqanj quhet Frosini, Shkalla e Zorjanit quhetShkalla e Filatit , fshati Arbënicë (Zona e Filatit) taniquhet Argyrotopas , fshati Arbanushi në jug të Janinës tani quhet Mistra etj., ndërsa banorëveshqiptarë me dhunë u kanë ndërruar emrat dhellagapet e besimit mysliman, katolik ose etnik, dukeua kthyer në emra greko-bizantinë ose duke i

shpërngulur në Turqinë aziatike. Greqia, djepi ilindjes së kuptimit të demokracisë, edhe gjatë këtyreviteve të fundit ka vazhduar të bëjë etnocid mbishqiptarët, ka vazhduar të bëjë krime mbi të drejtënuniversale të njerëzimit, të mbajtjes së emrit vetjak,ka vazhduar të bëjë krime mbi kulturën njerëzoreduke u ndërruar emrat rreth 500.000 shqiptarëve të




besimit mysliman, katolik dhe shqiptaro - ortodoksë,për t’i kthyer në emra kombëtarë grekë ose të rititgreko-bizantin, si kusht i domosdoshëm për t’udhënë një vizë për punë të përkohshme në Greqi.Dhe jo vetëm kaq. Përballë dobësive të politikësshqiptare të kohës, politika shtetërore, kulturore dheshkencore e Greqisë ka vënë në sprovë tëashtuquajturin “toponim” dhe “etnonim” “Vorio-Epiriot”, i cili përfshin troje të shtetit të sotëmshqiptar dhe toka të shtetit të sotëm grek.

c) Në Maqedoni, si më parë, edhe tani,

shqiptarëve nuk u lejohet të përdorin toponimetsipas veçorive gjuhësore të tyre. Sipas administratësmaqedonase të pushtetit të djeshëm dhe të sotëm,emrat e qyteteve: Shkup, Tetovë, Ohër, Kërçovë,Dibër, Manastir etj., duhet të shkruhen dhe tëshqiptohen sipas veçorive gjuhësore të gjuhësmaqedonase: Skopje, Tetovo, Ohrid, Kiçevo, Debar,

Bitola etj.; po ashtu, në kryeqytetin e Maqedonisë – Shkup, për të cilin demografët thonë se është qytetime popullsinë më të madhe në botë me origjinëshqiptare, vetëm një rrugë mban emrin e njëshqiptareje, në këtë rast emrin e bamirëses “Nëna Terezë”.

Në Maqedoni edhe më tutje, shumë shqiptarë, nëmënyrë të përdhunshme, detyrohen t’i shkruajnëllagapet e tyre me prapashtesa maqedonase (-ovski, - ski, -ov etj.), ndërsa administrata maqedonase derivonë ka penguar regjistrimin e emrave kombëtarëshqiptarë dhe ka përkrahur çfarëdo emri të besimitmysliman ose përgjithësisht oriental.



Begzad Baliu148

d) I mësuar nga simotrat e tij Serbia, Maqedoniae Greqia, edhe Mali i Zi nuk deshi të mbetej mbrapa.Në administratën shtetërore të Malit të Zi, tanitoponimi Krythë shënohet Krute, emri i fshatit Milla Katund shënohet Mide, Katërkolla shënohet Vlladimir (që është llagapi i Jovan Vlladimirit), Sukubina shënohet Sukobinë, Shtegvasha shënohetPodstegllah, Gjonikaj shënohet Gjeçbitriqi, Kështenja shënohet Koshtanjica, emërtimi Thtjan (Ftjan) shënohet Tejani, Liarja shënohet Livari, Selca shënohet Seoce, Trieshi (Triepshi) shënohet

Zatrijebaç, Nënhelmi shënohet Podhum etj.Prapashtesat sllave –iç e –viç te llagapet e

shqiptarëve të besimit mysliman e katolik edhe këtu janë më të pranishme, sikurse edhe në trojet tjera nëish-Jugosllavi.

e) Po kaq e rëndë është edhe gjendja eonomastikës në Kosovën e ripushtuar nga Serbia.

Është ndërruar onomastika e vendbanimeve nëKosovë, onomastika e krahinave, ujërave, si dhe vetëemri i Kosovës disa herë, pavarësisht nga sistemetpolitike nëpër të cilat kemi kaluar. Vendbanime tëtëra shqiptare, banorët e parë të të cilëve njihen siindividë ose familje, sipas të cilave janë emërtuarvendbanimet e shekullit të fundit, tashmë mbajnëemra të rinj, të dyfishuar, të përshtatur medrejtshkrimin e gjuhës serbe, me semantikë të re,kryesisht të tkurrur në rrënjë dhe të përzgjatur mendonjë prapashtesë e parashtesë sllave, mbajnëemra të kriminelëve të Luftës së Parë Ballkanike, tëLuftës së Parë Botërore etj.




Kështu, në administratën e dhunshme serbe,oikonimi Hani i Elezit shënohet me emrin e Gjeneral Jankoviçit, Ferizaj shënohet Uroshevac, emri i qytetitSuharekë (Sufrekë) shënohet Suharekë (Suvarekë), oronimi Krahina e Llapushës shënohet si Prekorupë, ndërsa dhjetëra vendbanime të reja, të ndërtuara përkolonët e sjellë nga Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia,Mali i Zi e Serbia, janë emërtuar sipas motivevehistoriko-mitike serbe, sepse mikrotoponimia emëparshme dhe e tanishme nuk ka dhënë bazë tëmjaftueshme për emërtime të tilla.

Jo vetëm për shkak se administrata e dhunshmeserbe i mban shënimet me alfabetin cirilik, por edhepër shkak se gjuha serbe nuk ka grafi gjuhësore tëmjaftueshme për të mbuluar grafinë e gjuhës shqipe,onomastika zyrtare serbe e dokumenteve tëshqiptarëve është krejtësisht e shtrembëruar dheshpesh e rrënuar në aspektin drejtshkrimor,

drejtshqiptimor dhe semantik.

Institucionalizimi i onomastikës së Kosovës

Si jemi sjellë dhe si po sillemi sot ndaj njërës prejvlerave më autentike kulturore, historike dhe

gjuhësore (sado që onomastika nuk mund tëidentifikohet me strukturën gjuhësore të të gjithakohëve), të toponimisë dhe të antroponimisë?

Gjatë këtij shekulli si edhe më parë, mund tëthemi se ka munguar mekanizmi vetërregullues indërgjegjes kombëtare lidhur me trashëgiminë dhe



Begzad Baliu150

perspektivën e onomastikës (para së gjithashantroponiminë), prandaj, pavarësisht prej rezultatevetë kohëpaskohëshme, mund të thuhet se vetëdijambi antroponiminë shqiptare ka qenë vetëdije epolitikës gjuhësore të sistemit shtetëror të shtetitshqiptar dhe synim çintegrues i sistemeve okupueseshtetërore të shteteve fqinje për të rrënuarndërgjegjen etnokulturore dhe kombëtare tëshqiptarëve në trojet e tyre.

Pas rënies së sistemeve diktatoriale të Lindjes, nëtë cilat ishte përfshirë edhe Shqipëria londineze dhe

trojet etnike të okupuara nga fqinjët, brenda kufijvetë lirë, administrata shqiptare ndryshoi pak gjëra nëtë mirë të trashëgimisë së hartës kombëtareshqiptare, sidomos me rastin e themelimit tëvendbanimeve të reja.

Në antroponiminë e dekadës së fundit ështëkrijuar një anarki e vërtetë. Rezultatet e sjella nga

onomasticienët dhe sociolinguistët njoftojnë çdo ditëse kurrë më parë nuk është rrezikuar edhe “fytyra eidentitetit kombëtar” (Gëzim Gura ), prandaj edhekërkohet mbrojtje nga Komisioni Kombëtar përRuajtjen e Gjuhës Shqipe pranë Akademisë sëShkencave të Shqipërisë, si dhe nga ligjet e paqena(që duhet të jenë) të kushtetutës së shtetit shqiptar.

Kështu, shqiptarët po hyjnë në shekullin XXI pafjalorin onomastik vetjak. Domethënë shkrimtarëtshqiptarë shkojnë në vendet e Evropës me emraturko-arabë; sportistët shqiptarë luajnë në Gjermanime emra greko-ortodoksë, politikanët shqiptarëvazhdojnë të shkojnë në vendet e Evropës me emrasllavo-komunistë; bukuroshet shqiptare do të




vazhdojmë t’i shohim në ekranin global me emraitalo-katolikë, këngëtarët shqiptarë do të këndojnëme emrat e këngëtarëve të muzikës rok të zezakëvetë Amerikës, ndërsa gjyshet tona do t’i përkundin nëdjepa fëmijët shqiptarë duke u kënduar këngë tëmoçme, por me emra të rinj të telenovelave latino-amerikane etj.

Në prag të kalimit në mijëvjeçarin e ri, në tëgjitha aspektet jemi bërë pre e interesave nga më tëndryshmet dhe nga më të ulëtat.

Në këtë fushë onomastika zë kryet e vendit. Emegjithatë me onomastikën shqiptare, më parë sestudiuesit dhe institucionet shkencore, vazhdojnë tëmerren gjuhëtarët e gjeografët, arkeologët ehistorianët, priftërinjtë e hoxhallarët, shkrimtarët epolitikanët, patriotët dhe këngëtarët, që përonomastikën shkruajnë seriozisht, por nukmendojnë seriozisht, që për onomastikën shkruajnë

me laps dhe me kërrabë, apo që përmbajtjet e tyre ishpjegojnë me “rregulla fonetike” dhe me çifteli!

Nëse për antroponiminë e viteve të fundit nëKosovë mund të thuhet se ka dalë për të mirë ngarrënojat orientale, nuk mund të thuhet aspak se ajoështë e çliruar nga ndikimet e huaja. Rezultatet eanalizës së një inventari të gjerë të antroponimeve

më të reja që po zënë vend te të lindurit shqiptarë nëKosovë, më parë se sa të tregonin ngritje të vetëdijeskombëtare, do të nxirrnin krye te kthimi i njëvetëdije të moçme shqiptare –krishterimi. Në realitetnuk ndodh kështu. Nuk besoj se një familjeshqiptare e besimit mysliman do të pranonte që t’i



Begzad Baliu152

vinte fëmijëve të saj emra të besimit katolik apoortodoks.

Jo, arsyet e tyre janë arsye historike, janë

refuzim i së djeshmes orientale dhe përpjekje për t’ukthyer në djepin euro-nacional. Skajshmëria e tyrenga orienti në oksidentin fetar është rezultat imungesës së “Fjalorit kombëtar të antroponimisë”, icili, në kushtet e sotme, do të mbulonte mjaftueshëmshkallën e lindshmërisë kombëtare.

Viteve të fundit, pas rënies së murit ideologjik, në

Kosovë, shtypi shqiptar, strukturat politike partiake,shoqatat kulturore dhe politike, administrataparalele shqiptare, institucionet arsimore dheshkencore etj., kanë krijuar një anarki tëpadurueshme në emërtimin e vendbanimeve rurale,qyteteve, krahinave, hidronimeve etj., duke krijuarnga dy e më shumë fjalë a shprehje emërtuese.

Në shtypin e përditshëm, të përjavshëm lokal epartiak, në shënimet administrative, në botimetarsimore, shkencore, politike e letrare, në tryezatpolitike e konferencat shkencore, trojet etnikeshqiptare në Maqedoni quhen: Iliridë, MaqedoniShqiptare, Maqedoni Perëndimore etj., trojetshqiptare nën administratën e sotme të Serbisëquhen: Kosovë Lindore, trojet shqiptare në Preshevë,

Bujanovcë e Medvegjë dhe madje, në një konferencëshkencore, kam dëgjuar edhe për një propozimtjetër: Krahina e Moravicës; trojet etnike shqiptarenë Mal të Zi nuk quhen me ndonjë emërtim tëveçantë, prandaj, kur flitet për shqiptarët, thuhet„shqiptarët në Mal të Zi“, ndërsa popullata shqiptarenë Shqipëri edhe më tutje, Kosovë quan trojet etnike




shqiptare nga Tivari e deri në Çamëri dhe kosovarequan popullatën shqiptare që banon në këto troje. Letë kujtojmë edhe njëherë se kufijtë e sotëm tëKosovës janë kufij të përcaktuar nga nomenklaturakomuniste e Titos, që erdhi në pushtet në mbarim tëLuftës së Dytë Botërore.

Gjatë këtyre dy-tri viteve të fundit, në Kosovëështë krijuar një anarki e paparë me riemërtimin errugëve, shesheve, zonave të qyteteve, vendbanimevetë reja, mikrotoponimeve, oikonimeve, makrotoponi-meve, hidronimeve etj.

Administrata pushtuese serbe e ka ndërruar derinë fund pasqyrën e onomastikës urbane:vendbanimet e reja me kolonistë emërtohen me emratë mitologjisë serbe dhe, natyrisht, pritet që t’indërrojnë ose t’ia përshtatin gjuhës serbe edheemrat e fshatrave dhe të krahinave të tjera.

Ndryshe nga administrata serbe, e cila i paraqettë gjitha këto edhe në shënimet zyrtare tëdokumenteve administrative shqiptare, institucionetshqiptare nuk janë organizuar për t’i mbrojtur vleratshekullore të tyre dhe nga ditoret në revistë, ngafjalimet e partive politike në leksikun e botimevearsimore, nga shtypi i përditshëm në të folmetpopullore, onomastika shqiptare ndryshon shumë.

Është krijuar një gjendje alarmi, për vënien nëbinarë të së cilës duhet reaguar sa më parë.

Le të sjellim disa forma të veçanta të ripagëzimittë emërvendeve:



Begzad Baliu154

a) Mosnjohja e kuptimit të toponimeve.Krahina e Gallapit shënohet në disa trajta gjuhësore:Gallap, Gollap, Gollak e diku tjetër madje edheÇveshtinë. Tradita popullore e ka Gallap,administrata serbe Gollak. Studiuesit shqiptarë, tëmbështetur nga disa dokumente relevante historike,etimologjinë e nxjerrin nga fisi ilir Gallabroi, ndërsakumarxhinjtë e sotëm, duke i marrë të dyja variantettoponimike për sllave, krahinën e Gallapit e quajnëÇveshtinë!

b) Përkthimi i toponimeve për shkak të

prapashtesës sllave. Katundin Kryshec të Komunëssë Obiliqit, administrata serbe e shënon Kryshevc ,ndërsa “administrata” e shtypit shqiptar dhevendasit, nën direktivën e individëve apo të aktevepolitike, e quajnë Dardhishtë , duke e “përkthyer”krejtësisht toponimin për shkak të prapashtesëssllave!

c) Toponimet që nuk sjellin vlera tënjëmendta kombëtare. Oikonimi Sufrekë , i njohurderi më tani nga administrata serbe si Suharekë ,tash quhet Sufrekë , Cufrekë (duke e lidhurprejardhjen e tij me Isuf Rekën), Sukrrëke dhe madjeSuhari (sepse, sipas tyre, më parë paskan kaluarsuharitë (kalorësit) e ushtrisë turke! Të njëjtën gjëmund të themi edhe për trajtën sllave të toponimitZajmovë , rrëzë Drinit në Jug të Klinës. Siç mund tëshihet, në këtë rast kemi të bëjmë me dy toponime,të cilat as në rastin e parë, as në të dytin, nuktregojnë ndonjë situatë të lakmueshme.




d) Toponimet e pamotivuara nga mikrotopo-nimet e krahinave etnografike apo ajo shqipepërgjithësisht. Një numër të madh të fshatrave tëKosovës kanë filluar t’iu vënë emra të tillë, si:Lumbardhë , Shkabë , Fshati i Ri , Ferë dhe emra tëtillë si këta, të motivuar nga fjalori kombëtar, në tëcilin skajshmërisht mbisundon glotofagia apo, mësaktë, onomatofobia ndaj strukturës onomastike tëmëparshme.

Pavarësisht nga ndjenjat e larta kombëtare dheemocionale që janë krijuar në vetëdijen tonë, këto

toponime, që në mënyrë të pakontrolluar e të painstitucionalizuar paraqiten në shtyp e më gjerë,çojnë në ndërrimin e pamjes autentike tëonomastikës së Kosovës dhe rrezikojnë tkurrjen e sajkohore, shtresore e motivore, aq më tepër po të kemiparasysh se bartës të ndërrimit të saj janë kryesishtindividët, grupet joprofesionale etj., ndërsa

propozimet e tyre janë kryesisht të një semantike mengjyrime të theksuara emocionale.

A duhet të vazhdohet kështu?

Jo. Individët, partitë politike, shoqatat kulturorea politike, gazetat lokale apo shtetërore nuk mund të jenë bartës të standardizimit, përshtatjes apo krijimit

të ri të pasqyrës onomastike të Kosovës, nëse duamtë ndërtojmë shtetin e Kosovës, nëse duam t’ibashkojmë trojet e ndara shqiptare në pesë shtete,nëse duam të krijojmë vetëdijen shtetërorembarëkombëtare. Jam i vetëdijshëm se ndryshimetdhe rivlerësimet apo edhe standardizimi në



Begzad Baliu156

onomastikën e Kosovës dhe onomastikën shqiptarenë përgjithësi, do të ishin sigurisht të natyrëspolitike (gjuhësore a të sistemit kombëtar – politik),pra, vendimet e tilla që do të dilnin nga institucionetpolitike-shtetërore e shkencore të Kosovës, do tëishin akt dhe fakt politik, por deri te këto vendimedetyrimisht duhet arritur me rrugë shkencore dheassesi në mënyrë diletante siç veprohet tani.

Detyrat më të ngutshme të onomastikës sot

Në Kosovë janë disa institucione shkencore earsimore, të cilat do të mund të ishin bartëse tëkrijimit të vlerave të mirëfillta kombëtare, në fushë tëonomastikës, rivlerësimit të saj etj., siç janë:Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës,Instituti Albanologjik, Instituti i Historisë, Fakulteti iFilologjisë, Fakulteti i Filozofisë – Dega e Historisë,Fakulteti i Orientalistikës, Fakulteti i ShkencaveMatematiko-Natyrore – Dega e Gjeografisë etj. Sotnuk ka dyshim se bartësi më i veçantë, i cili gjendetnë krye të kërkimeve shkencore dhe përcjell estudion në sinkroni e diakroni onomastikënshqiptare në përgjithësi dhe onomastikën e Kosovësnë veçanti është Sektori i onomastikës në InstitutinAlbanologjik të Prishtinës.

Cilat janë detyrat më të ngutshme që dalin sot nëfushë të onomastikës?

1. Përgatitja e “Fjalorit drejtshkrimor të onoma-stikës së Kosovës”. Në këtë fjalor praktik mepërdorim të përgjithshëm në shtyp, administratë,arsim, shkencë dhe kulturë, duhet të jepen




udhëzime për së paku 1500 vendbanime dhe rreth500 toponime, hidronime e oronime të veçanta sipaskëtyre rregullave:

a) Të jepen udhëzimet dhe shpjegimet për secilënnjësi veç e veç, ndërsa forma standarde të jepet nëfillim, sipas normave të drejtshkrimit të gjuhësshqipe, pra, sipas rregullave fonetike e morfologjiketë shqipes ose sipas traditës së krijuar në gjuhëntonë.

b) Të zgjidhen drejt divergjencat rreth drejtsh-

krimit të disa toponimeve si: Novo Bërdë (Novobërdë),Novo Sellë (Novosellë), Fushë Kosovë (Fushkosovë)etj.

c) Onomastika e ndikimeve pushtuese, ajo endikimeve dygjuhësore, onomastika romake, greko-bizantine, onomastika latine dhe sidomos ajo sllavemesjetare, sigurisht jo aq e dukshme sa theksohetshpesh edhe ndër studiuesit shqiptarë, duhet tëshkruhet sipas normave të drejtshkrimit dhedrejtshqiptimit të gjuhës shqipe, deri sa të hartohet“Fjalori etimologjik i onomastikës së Kosovës”.

d) Nëse banorët e një vendbanimi insistojnë tëndërrojnë emrin e tij, që është njëherazi një e drejtëlegjitime e kësaj etnie, kjo të bëhet nën kontrollin einstitucionit shkencor, të ngritur për këtë rast ose

për të gjitha rastet e kësaj natyre.

e) Në pajtim me vullnetin e banorëve të atyrevendbanimeve, të shikohet mundësia e ndryshimit tëoikonimeve të tipit: Gjylekar , Muqibabë , Karaqevë ,Karadak etj., për shkak të konotacioneve pezhorative dhe asociacioneve të tjera negative që shkaktohen



Begzad Baliu158

gjatë përdorimit të tyre dhe për të mënjanuarparregullsitë gjatë komunikimit ndërmjet gjinive tëndryshme te shqiptarët. Gjuhësia shqiptare në këtëdrejtim ka përvojën e ndryshimit të emrit të qytetit tëLeshit në Lezhë etj.

f) Një numër i vogël i fshatrave me popullatëuninacionale dhe multinacionale mbajnë emrat osellagapet e imponuara të individëve ose ushtarakëve,që, pas vitit 1912, kanë bërë krime të përgjakshmembi popullatën e asaj ane; prandaj, meqë toponimete tilla shkaktojnë trysni socio-politike, ato duhen

mënjanuar në pajtim me kërkesat e banorëve të atijvendbanimi dhe në pajtim me natyrën e onomastikëssë asaj ane.

2. Krahas “Fjalorit drejtshkrimor të toponimisë sëKosovës” duhet punuar edhe një “Fjalordrejtshkrimor i antroponimisë së Kosovës”, në tëcilin, përveç emrave kombëtarë, duhet të përfshihen

edhe një dorë emrash me ndikim oriental dheoksidental, me qëllim që të arrihet përshtatja e tyre(deri sa të përdoren ndër shqiptarët) sipas rregullavetë drejtshkrimit të gjuhës shqipe.

3. Duhet punuar për një “Fjalor të antroponimisëkombëtare” të formatit të mesëm, në të cilin do tëpërfshiheshin:

a) Antroponimia kombëtare;

b) Antroponimia historike-kombëtare, dhe

c) Do të personalizohej një inventar i gjerë ifjalësit të shqipes.




Në këtë fjalor do të duhej të sqaroheshin edheshumë parregullsi lidhur me emërtimet e reja,shpesh të pamotivuara ose të formuara jashtërregullave të nomenklaturës gjuhësore të shqipes.

4. Në Sektorin e onomastikës të InstitutitAlbanologjik të Prishtinës duhet të themelohetrevista (vjetari) për onomastikë (propozoj) me titull“Onomastika e Kosovës”, e cila do të përcillterrjedhat hulumtuese e studimore në fushë tëonomastikës, para së gjithash të Kosovës, do tëbotonte prirjet teorike të studimeve në fushë të

onomastikës në rajon dhe në botë etj.

5. Duhet të vazhdojë me ngulm (pavarësisht prejgjendjes në të cilën është:

a) hulumtimi dhe regjistrimi i onomastikës nëterren, sipas kritereve të rrepta shkencore, përmesvjeljeve me anë të pyetësorëve të onomastikës dhenga hulumtues, të cilët duhet të kenë kryer më parëtestimin para një komisioni profesional në InstitutinAlbanologjik të Prishtinës;

b) Botimi i onomastikës ilire;

c) Botimi i onomastikës antike greke e romake;

d) Botimi i inventarit të krisobulave kishtare;

e) Botimi i inventarit të antroponimisë dhetoponimisë së dokumenteve të administratësosmane;

f) Botimi i Fjalorit të onomastikës së krahinaveetnografike veç e veç;

j) Botimi i onomastikës së letërsisë popullore;



Begzad Baliu160

k) Botimi i onomastikës së krijimtarisë letrare etj.

Studimet tona në fushë të onomastikës, besoj sedo të bënin një hap vendimtar, vetëm kur të krijohen

kushtet për organizimin e një simpoziumi të ri të“Onomastikës së Kosovës” dhe kur të përfundohejversioni i parë i “Fjalorit etimologjik të onomastikonittë Kosovës”.

(1996)




BOTIME NË FUSHË TËONOMASTIKËS



Begzad Baliu162




ETNOMIMI ARBËRESH – SHQIPTAR NËRRJEDHAT GJUHËSORE E HISTORIKE

Hyrje E përditshmja e Prishtinës, “Bujku-Rilindja ”, prej

datës 15 janar – 3 shkurt 1996, botoi fejtonin eEngjëll Sedajt “Etnonimi arbëresh - shqiptar”. Ishkruar nga njëri prej njohësve më të mirë tëperëndimit, – nën prizmin e të cilit pretendohet tëshihen etnonimet arbëreshe-shqiptare , – dhe dukeqenë njëri prej problemeve më të rëndësishme me tëcilin janë marrë për një kohë të gjatë historianët,gjuhëtarët dhe kulturologët shqiptarë, ky fejton zgjoiinteresim të dukshëm në rrethin e gjerë të lexuesve,ndonëse nuk mungonin as vërejtjet.

I nxitur nga vlerësimet e përgjithshme, EngjëllSedaj48 , duke e plotësuar veç të tjerave edhe me njëhyrje dhe përmbledhje në gjuhën angleze, këtë fejton

e botoi si vëllim më vete në Institutin Albanologjik tëPrishtinës.

48 Etnonimi arbëresh – shqiptar (Kontribut për autoktoninë e shqiptarëve), Botoi Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1996, f. 138.



Begzad Baliu164

Konteksti i studimit historik të etnonimit arbër

Libri hapet me një fragment të recensentit tëparë, studiuesit Rexhep Ismajli, i cili i njoftonlexuesit se fjala është për një vepër që “merret me njëçështje të vështirë dhe të ndërliqshme filologjike (mëpak) dhe historiko-kulturore (në thelb)” (f. 4) dhe menjë parathënie shpjeguese mbi idenë që e shtyuautorin për të përgatitur një sintezë shkencore përetnonizimin arbëresh-shqiptar, pas gjithë atyre

studimeve të bëra deri më tani nga autorë shqiptarëdhe të huaj. Siç mund të shihet, shkak i parë ishtemendimi i historianes serbe Fanulla Papazogllu se, krahasimi i arbërve me albanët (ilirët) “mbështetet nëngjashmërinë e rastësishme të emrave”49 (f. 5). Mëposhtë autori sjell edhe mendimin e një studiuesejegreke, Eras Vranusit, të thënë më 1970, se “shprehjae Ana Komnenes to ex Arbanon hormomeno

Komiskorti (“ia ka lënë Komiskorit të arbërve”), nuk jep kuptim etnik (të shqiptarëve), por jep kuptimadministrativ të Arbanonit” (f. 5). Këtu do shënuarndërkaq se ata që kanë përcjellë rrjedhat shkencore,kanë mundur të vërejnë se interesimi i autorit tëkëtij libri për problemin e etnonimit arbëresh-shqiptar është i hershëm dhe se pjesë nga vëzhgimete tij të lidhura ngushtë me çështjen e arbrit i kadiskutuar edhe në disa tubime shkencore në Tiranë,Shkup, Ulqin, Prishtinë e gjetkë, e gjithashtu pjesë tësaj i ka botuar në disa revista e studime të veçanta.Sikurse shkruan edhe vetë autori në përmbajtjen e

49 Shih, Iliri i Albanci, Beograd. 1988, 169.




shkurtër, në këtë libër “duke u mbështetur nëliteraturën shkencore për emrat e popullit shqiptar sidhe në burimet historiografike, autori ndjekvazhdimin e etnonimit arbëresh prej kohës antike,deri më sot […], sipas një metodologjie historiko -gjuhësore krahasimtare” (f. 8).

Pas parathënies, çështja e etnonimit arbër trajtohet në Hyrje duke filluar me interesimet e J. Tunmanit (1746-1778) e deri në ditët tona. Këtushoshiten kryesisht çështje historike, arkeologjike,gjuhësore e kulturore, me të cilat autorë të

ndryshëm janë përpjekur të përcaktojnëvendndodhjen e kryeqytetit të albanëve antikë, dukefilluar me hartën e Ptolemeut, pastaj me hulumtimete V. Tomashekut, të J. F. Falmajerit, Ksylanderit,Dozonit etj.

Autori bën mirë që, krahas emërtimit tëshqiptarëve me emra të ndryshëm nga të huajt gjatë

historisë dhe sot, sjell edhe një pasqyrë të emërtimittë popujve edhe më të mëdhenj se shqiptarët, për tëdëshmuar se fjala është për një dukuri të natyrshmehistorike, që ka lindur si rezultati i fqinjësisë sëpopujve, luftëtarëve, pushtimeve të ndërsjella,ndikimeve kulturore, përkimeve gjuhësore, madje jovetëm në Gadishullin Ballkanik, por edhe nëEvropën Perëndimore e Qendrore. Për sa u përketshqiptarëve, autori sjell edhe emërtimet ebrendshme, sepse, sipas autorit: “ndër shqiptarët,përveç emërtimeve arbënesh dhe shqiptar , ekzistojnëemërtime të tjera sipas shtrirjes krahinore - rajonalemë të gjera dhe më të ngushta, siç janë: gegë (Gegëri), toskë (Toskëri, Toskëni), çamë (Çamëri),



Begzad Baliu166

pastaj: matijan, pultjan, llapjan, drenicas etj., kursepopujt e tjerë na quajnë: albanian, albansis,albanese, albaner, albanci, arnaut, arvanit, raban etj”(f. 12).

Nuk më duket se qëndron këmbëngulja epërsëritur e autorit që kalimi nga ilirët te shqiptarëttë shikohet vetëm përmes etnonimit arbër . Siç dihet,shqiptarët kanë përdorur edhe emrat “sporadikë”, -siç i quan Sedaj, - epirotas, makedon etj., të cilët nukduhen përjashtuar nga ky proces. Të pranosh vetëmemrin arbër , si përcaktues të etnonisë së sotme

shqiptare, do të thotë të rrudhësh shumë hapësirëngjeografike të trojeve shqiptare ndërmjet trojeve tëdjeshme etnike dhe të sotme shqiptare, d.m.th. tërrudhësh shumë shtrirjen territoriale shqiptare dhetë zvogëlosh disa herë numrin e “shqiptarëve” tësotëm, gjatë antikës dhe mesjetës.

Pikëpamjet e studiuesve shqiptarë dhe të huaj

Studiuesi Engjëll Sedaj, duke iu qasur etnonimitarbër, mbështetet edhe në lëndën etnografike e tëfolklorit, por veçanërisht te rezultatet gjuhësore tëÇabejit, pa anashkaluar këtu vërejtjet dhe mendimete historianëve, si: Aleks Buda, Kristo Frashëri,Fanulla Papazogllu etj., pastaj gjuhëtarët Idriz Ajeti,

Rexhep Ismajli, Dhimitër S. Shuteriqi etj.

Në një artikull të veçantë, me mbështetje të mirëhistorike, historiografike e arkeologjike, autoritrajton shtrirjen dhe vendin e formimit të albanëve antikë dhe të Albanopolit të tyre. Në mbështetje tënjohurive të sotme të historisë dhe sidomos




arkeologjisë, autori e gjen këtë vend midis Matit eShkumbinit, duke pranuar mendimin e Selim Islamitpër Zgërdheshin si qendra më e madhe arkeologjike enjohur në atë zonë. Po këtu, autori trajton edhemarrëdhëniet historike ndërmjet krahinave dheqyteteve shqiptare gjatë antikitetit e mesjetës nëshumë aspekte, duke vënë në përdorim edhe disaçështje të ndikimeve gjuhësore ndërmjet greqishtes eshqipes, të cilat shpjegojnë shumë çështje historike, edhe për faktin se shqipes i mungojnë dokumente tëshkruara gjatë antikitetit dhe mesjetës në krahasim

me greqishten.“Shikuar sub specie mundi, – shkruan autori –

etnonimi alban , në këtë shkallë të vetëdijes sëzhvilluar, dëshmohet në rrjedhat e fuqisë titaniketraditore, që gjatë shekujve ishte më e fuqishme seraca, religjioni dhe ekonomia” (f. 37). Le të shihetkëtu edhe përkufizimi i përafërt i studiuesit Zef

Skiroi i Ri (Giuseppe Schiro Jr.), të cilin studiuesiSedaj nuk e ka konsultuar, sepse, po ta konsultonte, jo vetëm do të kishte plotësuar rezultatet e tij, por dotë përfitonte edhe zgjidhje të reja: “Duke krahasuarme kujdes shprehjet arbëreshe ndër shkrimet greke – të pabotuara, por që gjenden në shtyp – më ra nësy se në fjalën Arbër përmblidhen vlera kuptimore qëkapërcejnë shënimin e thjeshtë si emër i një populli

e se ky emër reflekton më tepër botën etnike të fisit(“kuptimi historik i Arbërit e përgjigjja e tij nëvetëdijen e popullit arbëror” 50 ). Këta ishin njerëz që

50Shih, SNFP Seminari Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare

“Vatra”, Nju Jork, 28-30 nëntor 1969, f. 79.



Begzad Baliu168

jetonin në kultin atavik të lirisë së individit dhe tënjëjtës strukturë familjare: më pëlqen të kujtoj sehistorianët bizantinë i quajnë arbëreshët njerëz paudhëheqës, pa kryetarë. Ishin njerëz që u lëshojingrave, të rinjve dhe të vjetrave kujdesin e shtëpisëdhe të arave dhe vinin si ideal të jetës trimërinë dherespektin absolut të fjalës së dhënë, të besës ”51.

Struktura gjuhësore e etnonimit arbër

Në kapituj të veçantë, trajtohet historiku dhe

trajtat e përdorimit të etnonimit arbër në gjuhënromane, - me theks të veçantë në variacionin r/i dherotacizmin n/r , si edhe në gjuhët sllave e në turqisht.Qëllimin që i ka vënë vetes, autori e ka shpjeguardhe zgjidhur brenda kapitujve “Etimologjia e fjalësarbër” dhe “Trajta më e re e etnonimit «shqiptar»”.Duke filluar me Gustav Majerin, autori i kthehetedhe një herë rrënjës së etnonimit arbër : nga bazaindoevropiane “albn në lidhje me lat. Albus” (f. 81),për të konsultuar më tej edhe Petar Skokun (alb-,arb-) , i cili e nxjerr këtë rrënjë si paraindoevropiane;si dhe Vinçeno Dorsen, M. Pavlloviqin, i cili, bazën earb-, e konsideron me bazë ilire; studiuesin IdrizAjeti, i cili, duke sjellë mendimin e Holger Pedersenit,shpreh mendimin se “trajta alb- është sekondare, e

dalë nga baza arb ” (f. 84). Në këtë aspekt, ai rimerredhe disa çështje të prapashtesës – esh dhe të“betacizmit rv : rb ” (f. 86). Autori, për arsye tëndryshme gjuhësore, por edhe historike, konsulton

51 Po aty, f. 81.




edhe shumë studiues shqiptarë ose të huaj, pormbështetje kryesore gjen te studiuesi E. Çabej, qëpër më shumë se dyzet vjet, e ka trajtuaretimologjinë e etimonit arbër në disa artikuj. Në këtëaspekt, mendoj se më e rëndësishme se çështja ebetacizmit, këtu është çështja e variacionit l : r. Studiuesi shqiptar Petro Zheji shkruan se “Arbania(Arbëria) dhe Albania janë e njëjta gjë”, “meqenëse ar dhe al janë semantikisht identike”52 . Në anën tjetër,Leonard Blumfildi ka konstatuar se “gjuhëtindoevropiane tregojnë po ashtu edhe një mosdallim

të vjetër të /l/-së dhe të /r/-së, që është shpjeguar sishkak i substratit që kishte vetë njërin ose asnjërinnga këta tinguj”53 . Zgjidhja e këtij problemi nëgjuhësinë shqiptare besoj se këtu do të jeptepërgjigje edhe në disa çështje të rëndësishme tëfjalorit etimologjik. Ne po e shtojmë këtu edhe njëmendim të Zef Skiroi i Ri (Giuseppe Schiro Jr.), që endihmon çështjen tonë jo vetëm në aspektin

gjuhësor: “Nuk duhet të jesh glotolog për të zbuluarqë αλβανος e arbër janë fjalë të një rrënje se arbër – gegërisht arben – është rezultat i një evolucionifonetik gjatë shekujsh në gojën toske. Nëse nemarrim në shqyrtim zhvillimet semantike të αλβανος,nga popullsia greke e Epirit që jetonte bashkë mearbëreshët dhe rrjedhimisht nga kronisti i Tokajve, –

i cili ishte një grek fanatik nga Janina, – ne mund tëdepërtojmë në vlerat semantike të fjalës “arbër , vlerasemantike e të cilit na reflektohet nga gjuha greke

52Petro Zheji, Shqipja dhe sanskritishtja. I, Tiranë 1996, f. 69.

53Leonard Blumfild, “Të huazuarit intim”. Në Vesel Nuhiu [përg.],

Ndikimet ndërgjuhësore, Prishtinë, 1990, f. 37.



Begzad Baliu170

dhe motike , që nuk ishte e panjohur nga të parëttanë”54 .

“Fjala αλβανητις përkthen termin arbëresh dhe

shënon arbëreshin në individualitetin e tij: αλβανηται ose αλβανητες janë shumë arbëreshë [...]. Kjo ështëforma që i qëndroi kohës: e vetmja sot në përdorimnë greqishten dhe motike”55 .

“To αλβανον është një fjalë netre [asnjanëse], mekuptim kolektiv e mund nënkuptoi γενος =fis.”56

“Të gjithë popujt e tjerë, duke u marrë nëentitetin global të tyre, shënohen zakonisht meemrin mashkullor, njëjës apo shumës, por jo metrajtën neutër”57 .

“Lirisht dhe haptas të shkoj për mes të krahinavearbëreshe. Është e qartë se këtu për metonimi τα Αλβανα shënon jo aq arbëreshët, sa krahinat ebanuara nga Arbëreshët. Nga këtu del se çdo

krahinë e banuar është në vetvete αλβανηον”58 .

Ashtu siç u tha për greqishten, ku shënohen dygrupe kuptimesh αλβανονe αλβανα me vlerë të njëjtë,dhe αρβανητις. Keta (Chetta) duke iu përshtatur tëfolmes së kohës, përdor dy forma: një arbër dhetjetra është “arbëreshë” dhe, ashtu si në greqishte,

54Skiroi, vep.e cit ., f.81.

55 Po aty, f. 81.

56 Po aty.

57 Po aty.

58Po aty, f. 82.




forma e parë shënon “arbëreshin” ose shqiptarin sipërfaqësues i fisit, ndërsa arbëreshë-arbëreshishënon individin arbëresh në vetvete. Ndryshimi sot,duke dalë jashtë përdorimit fjala arbër, duket istërholluar, por është lehtë për t’u kuptuar nga ai qënjeh kuptimin e ri e të vjetër të fjalës arbëresh” 59.

“Pra kuptimi arbër është arbëresh ose shqiptar duke theksuar sidomos “fisin” si dhe dheun ku jetojnë Arbreshët e Shqiptarët. Pra, ku arbreshi vë vatrën e tij aty është “Arbër”: do me thënë “Shqipëri”[theksojmë se Chetta nuk përdor formën Arbëri].

Rrjedhimisht Arbria nuk gjendet vetëm brendakufirit politik të Shqipërisë së sotme, por në çdopjesë të dheut ka dhizet flaka e një vatre shqiptare:në Greqi, në Ungari, në Rumani, Jugosllavi, Turqi,Itali dhe Amerikë. Vlerë mistike e fjalës: aty kushqiptari vë gurin e vatrës së tij, ajo shtëpi bëhetArbër. […] Është Shqipëri mistike, një Shqipëri

spirituale me plotësimin e të gjitha vlerave morale qëçdo shqiptar trashëgon nga autoriteti atëror dhe ja upason pasardhësve me besnikëri”60 .

Konteksti kulturologjik

Duke mos i vënë vetes si detyrim mbrojtjen e njëteze të tillë, jo për të polemizuar, por për të njohur

lexuesit me një koncept gjuhësor-historik, gjuhësor eposaçërisht kulturor shqiptar, po sjell këtu njëtipologji të emërtimit të shqiptarëve nëpër shekuj:

59Po aty, f. 83.

60Po aty, f. 84.



Begzad Baliu172

I. Aspekti historik:

Ilir

Epirotas

Maqedon

II. Aspekti etno-historik:

Arban (Alban)

Epirotas

Maqedon

Shqiptar

III. Aspekti fetar:

Mysliman

KatolikOrtodoks

IV. Aspekti kulturor:

Osmanli (turk)

Latin

Arum

V. Aspekti krahinor

Geg




Tosk

Kosovar

Mirditor

Matjan

Drenicas

Lab

Llapjan

VI. Aspekti përkeqësues

Arbër

Malok

Katundar

VII. Aspekti metaforik Arbëror

Shqiptar

Malësor

Rrjedhimisht, etnonimi arbër del më shumë si

një metaforë që në kontekstin e plotë etnik, por që kambështetje historike, gjuhësore, kulturore, fetareetj., në gjithë truallin e shqipes apo në tërësinë e tij.Etnonimi arbër edhe më tutje do shqyrtuar nëaspektin historik, etnografik, gjuhësor, kulturor etj.Vetëm duke pasur dallimet dhe përbashkësitë e tyre,



Begzad Baliu174

ne mund t’ia bëjmë vendin dhe t’ia gjejmë peshënetnonimit në fjalë.

Arbër dhe “shqiptarë”

Çështja e parë që të bie në sy në kapitullin“Trajta më e re e etnonimit «Shqiptar»”, është vënianë thonjëza e etnonimit shqiptar . Pasi gjenmbështetje te studiuesi Çabeji dhe te disa studiuestë tjerë, se “emri shqiptar, Shqipëri, duket të jetëimponuar në kohë të re”61, autori bën çmos për të

përforcuar “dëshmitë e tij” për antitrupin aziatikshqiptar, që iu ngjit etnonimit arbëresh, duke zbuturedhe mendimin e Rexhep Ismajlit, për mendimin timnga më të qëndrueshmit, se ndërrimi i etnonimit uimponua “natyrshëm në kohën e krijimit tëkombit”..., që natyrisht erdhi si rezultat i“ndryshimeve më të thella sociale, politike ekonfesionale”62 .

Për studiuesin Sedaj, etnonimi arbëresh ështëpërcaktues i ndërgjegjes kombëtare, evropiane etj.,kurse “ideologjia islame” (autori emërtonkatolicizmin “fe”, ndërsa islamizmin “ideologji”, sikurtë fliste për një fe dhe një ideologji), ishte“shkombëtarizim i popullit, e që shënon një shkallëtë caktuar humbjen e ndërgjegjes kombëtare”. Një

mendim i tillë kujtoj se është krejtësishtsubshkencor dhe i ndërtuar mbi motive jashtëfetare,që nuk do të duhej t’i arsyetonte e aq më tepër t’i

61 Po aty, 105.

62Po aty, f. 106.




thoshte një studiues i përmasave të E. Sedajt. Përveçkësaj, autori, shprehjen “e imponuar” të studiuesitÇabeji, e shpjegon si “e dhunuar, përdhunuar” etj.,për të bërë më pas krahasime ndërmjet trajtavearbëresh: shqiptar dhe shqiptar: shqiptari . Krahaspërpjekjes për të kurorëzuar mendimin e tij, autorisjell edhe mendimin e Çabejit për përdorimin estërkequr të etnonimit arbër, që unë këtu po e sjellmë të plotë nga një botim më i hershëm: “njëstërkeqje analoge [me malësorët e Veriut tëShqipërisë, - B. B.] ka pësuar në Vlorë fjala arbëresh:

arbëror, siç dihet, quhen banorët e Arbrit, pra, të njëpjese të Labërisë e të rretheve të Vlorës […], qytetari iVlorës, (arbëreshit, bariut të vrazhdë dhe shumëherë të ndyrë të maleve që zbret në qytet, i dha njëkuptim pezhorativ si “njeri i ndyrë, i pagdhendur”,tamam siç ndodhi me malokun në Veri”63 . Në këtërrugë mbase duhen parë edhe shprehjet emëvonshme: shqiptar e katundar (Gjakovë), qytetar e

katundar-malok etj., të cilat s’ka dyshim se dolën sirezultat i ndryshimeve social – ekonomike ekulturore e jo krejtësisht fetare, siç këmbëngulautori.

Dhe i bindur se ia ka arritur qëllimit, studiuesiSedaj, del me propozimin që tani e tutje, etnonimiarbër dhe toponimi Arbëri të përdoret në vend të

etnonimin shqiptar dhe toponimit Shqipëri ” (f. 122).Kuptohet, për lexuesit e informuar, as kjo nuk ështëe re. Propozimi i këtij studiuesi, sado i arsyetuar dhei metaforizuar qoftë, është në të vërtetë i njohur që

63 Shih, Eqrem Çabej, Linguistika, f. 53.



Begzad Baliu176

nga fundi i shekullit të kaluar, kur, sipas mendimittë disa intelektualëve shqiptarë, kufijtë e shtetit tëardhshëm autonom duhej të kufizoheshin vetëmbrenda popullsisë shqiptare të besimit katolik. Fjalaështë për një ndërmarrje shkencore me shumëinteres, për kurorëzimin e së cilës, kushti i parëështë të liruarit nga kompleksi i fajësisë kolektive osetë fajësuarit krahinor, fetar, kulturor, gjuhësor etj.

Siç duket, prej periudhës së Rilindjes e këndej,në mos edhe më herët e deri më sot, nuk jemi çliruarnga kompleksi i prejardhjes së popullit shqiptar e të

gjuhës shqipe. Në qoftë se vendi i prejardhjes sëpopullit shqiptar – për çka angazhohet edhestudiuesi Sedaj në nëntitullin “Kontribut përautoktoninë e shqiptarëve” – ka qenë përcaktueshistorik dhe politik për krijimin e shtetit shqiptardhe vendin e gjuhës shqipe në trungun e gjuhëveindoevropiane, atëherë përse ndryshimet e

brendshme, që erdhën si rezultat i forcave të jashtme, duheshin parë si shenjë e fatkeqësisë qëvjen nga historia dhe kjo reflektohet aq fuqishëm nëtë ardhmen?

Pra, pse kalimi nga etnonimi arbër në etnoniminshqiptar ishte një fatkeqësi historike? Për arsye se,sipas autorit, shqiptarët që kaluan në besimin islam,pranuan edhe veshjen islame edhe jetën islame,prandaj përballë Evropës, shqiptarët u kthyen mefytyrë nga Lindja (siç!).

Ka shumë arsye që e kundërshtojnë këtëmendim: historike, etnike, gjuhësore, kulturore,fetare etj., prej të cilave po i japim vetëm disa:




- së pari, tashmë të gjithë studiuesit kanëpranuar tezën se shqipja i takon grupit satem,domethënë lindor, të gjuhëve indoevropiane, ndërsailirishtja i takonte grupit centum;

-së dyti , shqiptarët janë kthyer me fytyrë ngaLindja para se të pranonin islamizmin, pra, atëherëkur kisha e krishtere u nda në katolike dheortodokse;

-së treti, shqiptarët dhe gjuha shqipe nuk kanëndonjë lidhje familjare me ndonjë nga popujt ose

grupet e popujve të Evropës Perëndimore, përveçbesimit katolik që mban një pjesë e popullatës dheshkrimit (latin), të përgjithësuar vetëm në shekullinXX, sado që dëshmitë historike, si ajo e Brokardit, japin të dhëna për përdorimin e shkrimit latin sëpaku që nga fillimi i shekullit XIV, prandaj, mbasenuk është e rastit që gjuha shqipe dhe kultura e sajnë katedrat e institucioneve shkencore të Evropës,

mësohet në katedrat e gjuhëve të Lindjes e, madje,edhe të gjuhëve sllave;

-së katërti, siç e provojnë shumë dokumente,shqiptarët nuk arritën të kalojnë jo vetëm në besiminkatolik si shumicë, por as në krishterimin në tërësi;

-së pesti, por jo së fundi, shqiptarët asnjëherënuk kanë mbajtur ndonjë qëndrim të veçantë për

kalimin e organizuar në besimin islam.

Përkundrazi, kanë qenë rrethanat historike atoqë, në mënyrë afatgjatë, i kanë kushtëzuar këtondryshime, qoftë edhe në mënyrë të pjesshme. Vitete fundit, këto rrethana i ka përcaktuar mjaft mirëhistoriani Kasem Biçoku: “Gjatë shekujve të



Begzad Baliu178

Mesjetës, pas organizimit të kishave sllave e grekeme prirje të theksuara asimilimi ndaj shqiptarëve,krahas antroponimisë me formë të dalluarkombëtare, në trevat shqiptare dhe sidomos në zonatperiferike, ku ushtruan veprimtarinë e tyre klerikëtsllavë e grekë, u përhap gjerësisht te shqiptarët edheantroponimia sllave e greke. Në këtë drejtim kandikuar shumë zhvillimi i liturgjisë në gjuhën grekee në atë sllave, gjë që ka ndihmuar në asimilimin enjë pjese të shqiptarëve prej fqinjëve [...]. Përbërjashqiptare e klerit katolik dhe shkollimi paraprak i tij

në Shqipëri i dhanë besimit katolik tiparet e një fejekombëtare që ndikoi shumë në rritjen e vetëdijeskombëtare të shqiptarëve. Katolicizmi u bë njëbarrierë e fuqishme kundër asimilimit sllav, poashtu, siç do të bëhej më pas islamizmi. Në kushtet endarjes së shqiptarëve në dy rite kristiane, nëkatolikë e ortodoksë, dhe të mungesës së një kishekombëtare të organizuar, përhapja e islamizmit

shfaqej edhe si një proces i ruajtjes së individualitetitkombëtar përballë veprimtarisë asimiluese të kishavegreke e sllave”64 . Natyrisht, nuk është fjala këtu përzgjidhjen e problemit, por për sintezën më të mirërreth së cilës sillet pjesa më e madhe e studiuesve qëmerren me këtë problem.

64Kasem Biçoku, “Viset etnike shqiptare në Mesjetë dhe përhapja e

emrit kombëtar Arbër (Arbëri, Albani)”, në Studime historike, nr. 1-4,1992, Tiranë, 1995, f. 35.




Dilemat dhe kundërthëniet?

Ata që ngulin këmbë për katolicizmin kombëtarsi kusht të parafytyrimit të shqiptarit euro -perëndimor, harrojnë trashëgiminë kulturore ilire,bashkëjetesën e gjatë me kulturën greke dherrezatimin e saj kulturor ndër ilirët e të ilirëve ndërta, më shumë sesa kultura perëndimore, si dhekatolicizimin vetëm të pjesshëm të shqiptarëve.

Përkrahësit e përparësisë së ortodoksisë harrojnë

se, edhe pas ndarjes së Kishës Lindore, ndikimigjuhësor e fetar i Romës ishte edhe për më se dyshekuj i qëndrueshëm, ndërsa shqiptarët ishindobësuar shumë gjatë rrënimeve që sollën fisetvandale – nuk u është bërë e mundur të kalojnë nëortodoksizëm. Aq më tepër kur pushtuesi qëmbretëronte (romak, grek ose sllav), përcaktonteedhe organizimin fetar, gjuhësor (administrativ) ekulturor në atë pjesë të trojeve shqiptare. Këta vërtetdo të kishin shumë të drejtë nëse shqiptarët do tëkishin mundësi për t’u integruar brenda territoreveetnike, duke u çliruar nga prirjet çintegruese që ukishin imponuar pushtuesit romakë, grekë e sllavë,dhe nëse, pas ardhjes së sllavëve e më pastaj edhepas pushtimit prej Perandorisë Osmane, prirjet

çintegruese kulturore, sociale dhe gjuhësore brendatrojeve etnike shqiptare nuk do të ishin aq tëtheksuara.

Nuk më duket i drejtë as konstatimi i disastudiuesve se, pas pranimit me dhunë të ortodoksisë



Begzad Baliu180

(sllave), shqiptarët kaluan në besimin islam dheshpëtuan nga sllavizmi.

Së pari , te shqiptarët, kalimi në besimin ortodoks

i kishës sllave ende nuk ishte ngulitur si kulturëshpirtërore dhe, së dyti, shqiptarët më parë se sa tëpërqafonin besimin ortodoks (sllav) me të cilin do tëfitonin lirinë shpirtërore, pranuan islamin dhepërfituan jo vetëm lirinë shpirtërore, por edheprivilegjet shtetërore, ekonomike e social - kulturore.Pra, kjo ishte çështje e raportit të forcave, me ç’rastshqiptarët, pa kishë autoqefale të organizuar dhe me

thyerje të fuqishme (të shkaktuara nga pushtimi ivendit të tyre prej tri fuqive të kohës), e që çonin ngarrjedhat centrifugale të pjesëve të saj politike,kulturore, gjuhësore etj., mund të bashkoheshinvetëm andej nga ishte më i fuqishëm gravitacionishtetëror-administrativ. Sot, ndërkaq, gabimin më tëmadh e bëjnë ata që, në vend që të gjykojnë

historinë, duan ta përmirësojnë atë brenda natës.Cinizëm i llojit të vet është edhe deklarata epolitikanëve dhe shkencëtarëve, kur njëzëshëmthonë se tri (katër) fetë janë pasuri shpirtërore emadje kulturore e shqiptarëve.

Feja, cilado qoftë ajo, vërtet është pasurishpirtërore, por deklarata për pasurinë eshqiptarëve, sepse u takojnë tri besimeve, ështëdemagogji politike e politikanëve, tragjedi historike eshqiptarëve dhe mjerim shkencor i shkencëtarëve.

Secili pushtues imponon kulturën, gjuhën dhefenë e tij dhe kjo s’ka pse të ekzagjerohet as në rastintonë.




Në këtë libër, studiuesi Engjëll Sedaj përpiqet sëtepërmi që të gjejë dallimet ndërshqiptare tëbesimeve të ndryshme dhe përparësitë e fesë katolikepërballë islamizmit, të para këto nga këndi ihistorisë, gjuhës dhe traditës, si shkaktare tëfatkeqësisë së sotme të shqiptarëve. Sado qëkëmbënguljet e autorit pretendojnë të jenë historike-gjuhësore, dhe madje kulturore - historike, në tëvërtetë, në të dy rastet pretendojnë majënetnoshpirtërore të popullit shqiptar dhe pamjenhistorike të tij.



Begzad Baliu182

SHQIPTARËT DHE PROBLEMI PELLAZGJIK

Disa teza për prejardhjen e popullit shqiptar dhe

të gjuhës shqipe 65

Ka më shumë se tre shekuj që prejardhja e

popullit shqiptar dhe sidomos e gjuhës shqipe janëproblemet themelore me të cilat merren filozofët,historianët, linguistët, shkrimtarët shqiptarë dhe tëhuaj, sa herë që shtrohet çështja e historisë, egjuhës dhe kulturës shqiptare në diakroni. Të

mbështetur në studimet e deritanishme të antropolo-gjisë, etnografisë, gjeografisë historisë, dokumentevetë vjetra, shkrimeve të autorëve grekë e romakë tëantikitetit, studimeve gjuhësore etj., studiues ngavende të ndryshme të Evropës dhe studiuesitshqiptarë kanë arritur në përfundime të ndryshmepër prejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhësshqipe si dhe për vendin e formimit të tij.

Në rrjedhat e historisë së tezave të prejardhjes sëgjuhës shqipe dhe të popullit shqiptar mund tëthuhet se, ndër studiuesit shqiptarë (rilindësit) ka

65Spiro N. Kondo, Shqiptarët dhe problemi pellazgjik , botoi

“Gutenberg”, Prishtinë, 1997, 372 f.




mbizotëruar mendimi për prejardhjen pellazgjike tëpopullit shqiptar, ndërsa ndër studiuesit e huajmendimi ka qenë i ndarë: në grupin që shtronteorigjinën ilire, në grupin që pranonte prejardhjentrake dhe në një grup të tretë që çmonte simbiozëntrako-ilire të gjuhës shqipe.

Për shqiptarët, si për pellazgët e vjetër, kanëshkruar deri nga mesi i shekullit XX sidomoshistorianët, ndërsa për prejardhjen pellazgjike tëgjuhës shqipe “u hesht” pas vendosjes së shqipes nëdrurin gjenealogjik të gjuhëve indoevropiane dhe pas

paraqitjes në rrjedhat shkencore të panilirizmit menë krye gjuhëtarin Hans Krahe. Gjatë kësaj kohe,hipotezat e studiuesve u ndanë së paku në tri grupe:

Grupi i parë, që e nxirrte shqipen si bijë tëilirishtes, përbëhej nga: Gustav Majeri, Lajbnici, Tunmani, Falmajeri, Hani, Mikloshiqi, Kreçmeri,Katiçiqi, Eqrem Çabej etj.

Grupi i dytë, që e shihte shqipen të prejardhurnga trakishtja, përbëhej nga: Herman Hirti,Shuhardi, Hasdeu, dhe sidomos Gustav Veigandi,Bariçi etj.

Grupi i tretë, që shihte te shqipja një simbiozëtrako - ilire, përbëhej nga: Karl Patç, Baroni Nopça,Norbert Jokli etj.

Duke qenë nxënës i Norbert Joklit, Eqrem Çabejifillimisht është luhatur rreth simbiozës trako-ilire,por gjithnjë duke mbajtur qëndrim pro ilir përprejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe,për të qenë më tej zëdhënësi i ilirologjisë, pikërisht



Begzad Baliu184

në kohën kur panilirizmi kishte rrezik të kthehej nëilirofobi.

Dhe pikërisht në këtë kohë, pra, nga mesi i viteve

‘60 të shekullit XX, kur kritikat e madje edhevetëkritikat rreth panilirizmit filluan të bëhen shumëtë theksuara, profesori i diplomuar në Universitetin eAthinës, Spiro N. Kondo, kurorëzoi veprën Shqiptarët dhe problemi pellazgjik (Tiranë 1961-1964), në tëcilën shqiptarët dilnin jo vetëm krahas grekëve përnga mosha, por edhe paravendës të tyre.

Struktura e librit

Vepra hapet me tryezën e lëndës, në të cilënshihet se libri është ndarë sipas një logjike klasikenë tri pjesë e shumë kapituj përbërës të tyre. Brendaveprës, të pallogaritura në radhorin e faqeve, gjendenedhe dhjetë tabela me sinteza të veçanta gramatikore

dhe toponimike. Në vazhdim botohet bibliografia ku janë radhitur autorët grekë e romakë të antikitetit,që nga Homeri e deri te Don Kasi, si dhe botimetshkencore e enciklopedike të mbi njëqind veprave,kryesisht në gjuhën greke. Me përjashtim të veprëssë studiuesit E. Çabeji, “Elemente të gjuhësisë e tëliteraturës shqipe”, që është konsultuar, nuk ështëcituar asnjë vepër tjetër në gjuhën shqipe. Duke iu

drejtuar lexuesve, autori paraqet pesë cilësi tënevojshme që duhet të plotësojë një shkencëtar përtë shkruar historinë e kombit shqiptar që nga kohaparahistorike e deri në ditët e Gjergj KastriotSkënderbeut: Të jetë: 1) filolog helenist, 2) filologlatinist, 3) gjuhëtar (glosolog), 4) indolog dhe 5)




gjuhën shqipe ta ketë gjuhë amtare dhe ta zotërojëshkencërisht.

Këtij botimi (të Prishtinës) i prin edhe një fjalë

hyrëse e botuesit (Sadri A. Kelmendi) me titull “T’injohim pellazgët, stërgjyshërit tanë” dhe me nëntitull“Perënditë mitike, që i vodhën të tjerët, s’ishin veçsezotra pellazgjikë”.

Pjesën e parë e përbëjnë pesë libra, siç i quanautori. Këtu është paraqitur një material i bollshëmdhe i vjelë në mënyrë shteruese nga shumë autorë

antikë dhe studiues të dy shekujve të fundit, të cilët,me të gjitha mënyrat, kanë treguar interesim përgjuhën dhe vendbanimin e pellazgëve, si dhe përpikëtakimet pellazgo-iliro-shqiptare. Dukeshfrytëzuar mitologjinë, etnografinë, gjuhën etj.,autori arrin të ngrejë hipoteza nga më të ndryshmetpër lidhjet e shumëfishta ndërmjet shqipes epellazgjishtes, për t’ia caktuar vendin në grupin

japedik.Duke përdorur metodën e krahasimit, autori

paraqet shumë fenomene fonetike (zanoret: a, e, i, o,u ) dhe gramatikore (folja eimi në gjuhën japedike,eum në gjuhën latine dhe jam në gjuhën shqipe),duke i krahasuar ato midis tyre si dhe me gjuhë tësotme evropiane. Në pjesën e parë të librit merret

edhe me studimin e toponimeve në shkallë të gjerë.Nga harta të vjetra e të reja është nxjerrë njëinventar i pasur toponimik, ndërsa nga botimetdokumentare historike dhe të tashme gjithashtuështë vjelë një fjalës i pasur i emrave të gjinisëmashkullore e femërore të Greqisë antike e moderne,



Begzad Baliu186

për t’i shpjeguar pastaj të gjitha këto me etimologjinga gjuha shqipe.

Fjala është për toponiminë që ka për bazë fjalën

shqipe: gur, mal, pyll etj., ose për personalitete mepatronimi kryesisht shqipe: Stylian Madhi, Sofija Trimi, Andrea Prumi, A. Shkurti, Kristo Kordha, II.Molla etj.

Në pjesën e dytë, librat gjashtë – njëmbëdhjetë,Spiro Kondo vazhdon të merret me trajtimin e“gjurmëve të shqiptarëve të vjetër, d.m.th. pellazgëve”

- siç shkruan autori në hyrje të çdo libri. Këtëmbështetje, Kondo e gjen kryesisht në etimologjinë eshumë toponimeve të hartës së Greqisë së vjetër dhetë Greqisë së sotme, si: Athina, Etolia, Deti Jon dhenjë varg emërtimesh të ishujve të Detit Mesdhe etj.,me të cilët merret veç e veç në aspektin historik dhegjuhësor. Një libër i veçantë (i dhjeti) u kushtohetetruskëve. Fjala është për banorët prehistorikë të

Italisë së Jugut dhe më gjerë në Mesdhe dhe për njëqytetërim të fuqishëm të tyre që ka pasur ndikim tëmadh edhe mbi qytetërimin grek e romak. Brendalibrit të njëmbëdhjetë autori përfshin një monografikushtuar etruskëve, duke filluar me historiografinë,vendbanimet, mbretëritë, veprimtarinë kulturore-ekonomike të tyre etj., për të përfunduar se edheetruskët, ashtu si edhe shumë fise të tjera tëMesdheut, nuk ishin tjetër veçse pellazgë qëndërtuan një qytetërim më vete që nga Roma deri nëEgjipt.

Pjesën e tretë e përbën vetëm libri i dymbëdhjetë,në të cilin bëhet një sintezë e përgjithshme e arritjevenë lëvrimin e kësaj fushe studimore. Autori




konstaton se “pellazgët janë një popull, që zhvilloiqysh nga mijëvjeçari i pestë para erës së re njëqytetërim shumë të vyer, djepi i të cilit kanë qenëkrahinat greke dhe qendrat fortë të rëndësishmeKreta, Qipro, Ciklode, Thesalia etj” (f. 369).

Ndonëse vepra përbëhet nga pjesë, libra dhekapituj, që në shumë pika plotësojnë njëra-tjetrën,nuk është vështirë të vërehet se autori nuk kaarritur ose pretenduar të bëjë një sintezë historike egjuhësore për pellazgët ose lidhjet pellazgo-iliro-shqiptare, veçse ka paraqitur gjithçka nga njohjet

dhe arritjet deri në vitet ‘60 të shekullit tonë mbipellazgët dhe trashëgiminë e tyre. Një libër si ky, qëështë shkruar rreth tri dekada më parë nga njëautor, - hulumtues i pazakonshëm i antikitetit, – nuk mund të ishte tjetër, veçse një thesar ipaçmueshëm për shkencat shqiptare, posaçërishtprej horizontit të pritjes që i është ngritur.

Disa shkaqe të mënjanimit të kësaj vepre nga literatura shkencore e albanologjisë

Cilat ishin disa prej arsyeve që bënë tëmënjanohet kjo vepër nga bota shkencore shqiptare?

Së pari, metoda e “tejkaluar” e analizave

historike-gjuhësore. Në kohën kur doli libri,shkencën shqiptare e drejtonin studiuesit e shkollësgjermane të gramatikanëve të rinj.

Së dyti, pas radhitjes së gjuhës shqipe në druringjenealogjik të gjuhëve indoevropiane, pranimi iprejardhjes së shqipes nga pellazgjishtja (gjuhë



Begzad Baliu188

paraindoevropiane) e përjashton shqipen nga kyvend i rëndësishëm që i ishte bërë më parë. Mungesae dokumenteve të shkruara nga ilirët dhedokumentet shkrimore të vona në gjuhën shqipe evështirësojnë punën studimore të albanologjisë,sidomos në ndërtimin e pikave të përbashkëta iliro-shqiptare, e të mos flasim pastaj për rrugën edhe mëtë errët deri te pellazgët.

Së treti, vetëm disa vite më vonë u organizuan dytubime ndërkombëtare që trajtonin prejardhjen iliretë shqiptarëve dhe përkrahja e kësaj teze nga pjesa

më e madhe e studiuesve shqiptarë pothuajse ezyrtarizoi këtë teori. Natyrisht që e gjitha kjomjaftonte që vepra e Spiro N. Kondos, ashtu si dheveprat e tjera të këtij lloji, të Zaharija Majanit, tëD’Anzhelysë, të Nermin Vlora-Falaskit etj., tëmbeteshin nën hijen e shkencës zyrtare. Ribotimi ityre sot, nuk nënkupton as vazhdimin e mohimit e

as pranimin e tezave të tyre. Ky ribotim në të vërtetëvazhdon të tregojë vetëm njohjen e tyre në kuadër tëhistorisë së studimeve albanologjike këtu dhe mëtutje.




KOSOVA NDËRMJET TRASHËGIMISË ILIRO -SHQIPTARE DHE SERBE

Ka shumë vjet që shkencëtarët serbë nukpushojnë së shkruari lidhur me praninë eantroponimisë dhe të toponimisë sllave në trojetetnike shqiptare66 . Pothuajse që të gjithë kanë njëqëndrim dhe një pikësynim: të përvetësojnë me çdokusht, qoftë edhe në mënyrë antishkencore, vleratkombëtare shqiptare dhe të mohojnë praninëhistorike të shqiptarëve në këto troje.

Kundërvënie shkencomanisë serbe

Pas teksteve shkencore e polemizuese në shtypinditor dhe në revistat shkencore, kundër një ofensivetë tillë, e cila, përveç aspektit gjuhësor, dëmtonte

edhe shumë fusha të jetës, duke përfshirë këtu edhevetë ekzistencën e tyre në këto troje, shkencëtarëtshqiptarë, për herë të parë në mënyrë të organizuar,

66 Rexhep Doçi, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë (sipas onoma-

stikës), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1994, 346 f.



Begzad Baliu190

u paraqitën në tribunën e Institutit Albanologjik tëPrishtinës (1986).

Libri i studiuesit Rexhep Doçit “Iliro - shqiptarët

dhe serbët në Kosovë” (sipas onomastikës) ështëvëllimi i parë i këtij lloji në gjuhësinë shqiptare. Ai,në mënyrë të shumanshme, u përgjigjet, siç thotëautori, shkencëtarëve dhe shkencomanisë serbe, ecila vite me radhë është përpjekur që të përvetësojëgjithçka nga këto treva etnike iliro-shqiptare. Librinuk është përgatitur në formën e monografisë sëveçantë, por shumësia dhe veçantia e temave dhe

problemeve që shtrohen dhe zgjidhen brenda tij, i japin formën e një vepre të rrallë.

Në këtë vepër, studiuesi R. Doçi paraqetmendime për çështje të përgjithshme dhe të veçantagjuhësore dhe historike. Për të sjellë mendimin tim,shkruan autori “është dashur (...) që më shumë segjashtë vjet të shkruaj dhe të polemizoj me lexues

dhe gazetarë serbë, shkrimet e të cilëve fatkeqësishtdyshoj se i kanë shkruar edhe disa tradhtarë tëfshehtë shqiptarë”. Në këtë botim, më lirshëm se mëparë dhe më i sigurt se në punimet dhe botimet emëhershme, autori ka paraqitur “hulumtimetshumëvjeçare për çështjen e autoktonisë shqiptare,prejardhjen shqiptare të onomastikës serbe nëKosovë dhe trojet etnike shqiptare, për shtresëzimetshumë gjuhësore të krijuara shekuj me radhë etj.”,mendime të cilat, siç shkruan autori, nuk i ka pasurpara njëzet vjetëve, por i ka siguruar gjatëhulumtimeve të tilla në fushën e onomastikës.

Duke vënë në përdorim materialin e mbledhurnga autori në trojet etnike shqiptare: në Kosovë, në




Mal të Zi, Bujanovc, Preshevë e Medvegjë, nëShqipërinë Jugore e në Çamëri, por jo edhe nëMaqedoni, sepse e ka penguar pushteti i kohës, sidhe materialin e vjelë nga arkivat, bibliotekat,botimet e veçanta, autori nxjerr përfundime tërëndësishme për çështjet në fjalë. Ai kritikonstudiuesit shqiptarë, të cilët shpesh qëndruanindiferentë para sulmeve të studiuesve serbë ndajgjuhësisë shqiptare. Ata, thotë autori për studiuesitserbë, “jo vetëm nuk kanë njohuri për onomastikëniliro - shqiptare, por me dhunë synojnë t'i shtrembë-

rojnë të vërtetat shkencore për shqiptarët dhe trojete tyre etnike. Si të tillë, vetvetiu dalin qesharakë nëfushën albanistike”.

Prejardhja e dyshimtë e serbëve të Kosovës

Duke kaluar nga problemet gjuhësore-onomastike në çështjet e prejardhjes etnike serbe emalazeze, interpretimet e Doçit janë këmbëngulëse:“Elementet sllavo-serbe në Kosovë janë të vona dhekalke ... serbët në Kosovë gjithmonë kanë qenëpakicë (sipas Jovan Cvijiqit rreth 5% e popullsisë sëpërgjithshme të Kosovës) në krahasim me shqiptarët:popullsia serbe në Kosovë është krijuar prej shek.XVI - XVII e këndej përreth kishave të fuqishme

mesjetare bizantine-serbe. Kjo është popullsi mëtepër trakase sesa ilire dhe nuk është popullsi emirëfilltë sllave në Kosovë”; “malazeztë janë iliro-shqiptarë të asimiluar” etj.

Si në këtë libër, ashtu edhe në punimet emëhershme, Rexhep Doçi i ka studiuar gjatë dhe i ka



Begzad Baliu192

pasur parasysh posaçërisht shpesh krisobulat dhekartat e kishave sllavo-serbe, ndërsa këtu autorishpreh dyshim edhe në identitetin e tyre. Nëstudimet e këtij libri më shumë se sa më parë vihetre konsultimi i shpeshtë i veprave të autorëve të“harruar”: Spiro N. Konda, Zaharia Majani, NerminV. Falaksi etj. Në pjesën e parë, autori ka shtruar njëvarg çështjesh, të cilat natyrshëm lidhen sa meproblemin e përkimeve gjuhësore shqiptaro-serbe,kërkimi dhe hulumtimi i të cilave janë objekt iveçantë interesimi për autorin, aq edhe me çështjen

e ndikimeve, të prejardhjes gjuhësore, pranisëhistorike të etnive në këto troje etj.

Janë vënë këtu në dukje studimet: “Vëllazëri iliro- shqiptare të asimiluara në sllavë”, siç janë: Matagu- zhët (1335), Mahinët (1435), Vasojeviqët, Bukumirët,Palabardi (Bjellopavliqët), Burmazët etj.; pastaj “Fjalëtshqipe si relikte në emrat e vëllezërve serbë”, siç janë

rastet e shpeshta: Baci (Baciq), Lug (Zalug), Bal (Baliq), Mal (Malishiqt, Maloshiq) dhe lidhjet e tjerafarefisnore etj,; “Kisha mesjetare, faktori kryesor përasimilimin e iliro - shqiptareve në sllavo - serbë”,“Emrat vetjakë serbë me prejardhje shqipe”, siç janë:Stepan nga Shtjefën, Gjurgj nga Gjergj, Lazar nga Lazër, Dimitër nga Dhimitër etj. Dokumentet,krisobulat, kartat, kodet, defterët osmano-turke etj.,

janë treguesit më të mirë për ndikimin dheimponimin e emrave dhe të besimeve të ndryshme.Me këto pushtuesit ndërruan edhe strukturën eetnisë shqiptare në anë të ndryshme. Shembujt eshumtë, siç janë: Todori, i biri Arbanasit, Mihali e Petri Arbanas, Shahin e Dragan Arnaut, janë dëshmi




të mjaftueshme për praninë dhe asimilimin eshqiptarëve në këto troje.

Studimi “Toponimia iliro - shqiptare nëpër disa

vendbanime të tipit të fortifikuar dhe baritor” nëfushën e kërkimeve gjuhësore-onomastike, kujtoj seështë studimi më me peshë në pjesën e parë të këtijlibri. Fjala është për një studim, në të cilin janëhulumtuar dhe studiuar një varg mikrotoponimesh,antroponimmesh e toponimesh të gjalla dhe tëzhdukura në Kosovë, siç janë: Troja, Gjyteti,Gjytetëza, Kalaja, Gradina, Trolli Hazorit, Ledhasi,

Gojfile, Suki Shpajeve, Kulla Trines, Kallahane,Mesokastra, Çuka, Gardhiqi, Gradina Roganit, Guri i Plakës, Ahishta Kull's, Trojet e Moçme, Trojet e Kleçkës etj. Materiali i mbledhur në terren dhe ikrahasuar në diakroni e sinkroni me materiale tëbotuara në dokumente arkivore, i jep këtij studimivendin e një vepre shkencore të rrallë, për të cilën

kërkimet në terren dhe studimet duhen çuarpërpara.

Zgjerimi i kërkimeve në fushën e antroponimisë

Po kaq interesant dhe me peshë është studimi

“Emrat vetjakë përkëdhelës e përbuzës ndërshqiptarë, serbë dhe ndër disa popuj ballkanikë”.Ndërsa studiuesit e mëparshëm: Androkli Kostallari,Palok Daka, Bahri Beci, Xhevat Lloshi, GjovalinShkurtaj etj., antroponimet e tipit Elmaz: Maz, Daut: Dash, Dervish: Dedë, Kolec: Kolë, Lec e Lece etj., ishikojnë nga këndi sinkronik, R. Doçi vazhdon



Begzad Baliu194

hulumtimet e filluara sidomos nga MaksmilanLamberci e Eqrem Çabej dhe zgjidhjet i kërkon edhenë rrafshin diakronik. Ai, ndryshe nga studiuesit elartshënuar, konstaton se te hipokoristikët, përveçsetek “ekonomizimi i emrave” (B. Beci), “shkurtimi” (P.Daka), “rregullat fonetike” (Xh. Lloshi) etj., burimiduhet kërkuar edhe tek emrat e lashtë, te substrati ilashtë ballkanik.

Në studimin “Identifikimi i disa antroponimevemesjetare shqiptare, serbe etj., në patronimet esotme shqiptare në Kosovë”, autori vazhdon të

hulumtojë kërkimet e tij mbi përkimet (lidhshmëritë)e “antroponimisë diakronike me antroponimetsinkronike”. Fjala është për një varg antroponimeshe patronimesh të ruajtura, siç janë: Dedol, Bukor,Bala, Çavlo, Muzaq, Llukar, Bujan, Saraçini, Gaz,Barde, Koman etj. Përkime të tilla, R. Doçi ihulumton edhe te toponimet e antroponimet kudo

para Betejës së Kosovës, gjurmët e të cilave, në njëmënyrë a në një tjetër, shfaqen të ngurosura deri nëditët tona.

Pjesën e parë të këtij libri e mbyllin studimet“Onomastika iliro-shqiptare në Maqedoninë e sotme”dhe “Onomastika iliro-shqiptare në Malin e Zi”. Në tëdy studimet në fjalë vihet në dukje ngurosja dhevazhdimësia gjuhësore e antroponimeve dhetoponimeve shqiptare në trojet e tyre etnike.

Toponimia e Kosovës – asimilime dhe përshtatje

Pjesa e dytë e shkrimeve, gjithsej pesë tekstestudimore, përbëhet prej kërkimeve etimologjike,




gjithsesi, të prejardhjes shqipe të pesë fjalëve, tëpërkthyera, të asimiluara e të përshtatura në tëfolmet serbe. Fjala është për pesë fjalë (të ndeshurasi patronime, antroponime ose hidronime) siç janë:

plak: star, mal: gora dhe planina, man-mon (manaferra): dub dhe kupine, das: dash (i, e dashur): drag dhe lub, ulk:ujk në vlk: vuk etj., të cilat, ndërvende dhe kohë të ndryshme, dalin në format: Plaku, Blagoje i biri Plakut, Vorri Plakut, Kroni Plakut,Malishevo, Maloku, Zefmal, Maletiq, Arbanas e Malosh, Manush, Manaj, Deshat, Dashefci,

Dashinovac, Dasius, Dahnor, Ulkianum, Ulpiana,Ulkata, Vlqijak, Ujkan, Ukije, Lugi i Ahmet Vuk's, Prel- Vuk-aj etj.

Pjesën e tretë të këtij libri e përbëjnë artikujt,diskutimet dhe polemikat, të cilat, ndonëse trajtojnëprobleme gjuhësore-onomastike, tematikisht janë tëlidhura me disa çështje të jetës sonë politike që

autori i ka paraqitur në formë të shkruar ose me gojënë disa burime shkencore gjatë viteve të fundit nëKosovë, ish-Jugosllavi dhe në Shqipëri. Shkrimetbazë të kësaj pjese: “Çështja e mvetësisë-shtetësisësë Kosovës gjatë shekujve”, “Kufijtë etnikë iliro-shqiptarë gjatë mesjetës” dhe “Rreth prejardhjes dhepërdorimit të fjalëve shka e serb” janë përpjekja më evendosur e tij për të diktuar dhe për të mbrojtur, por

edhe relativizuar ndonjë nga arritjet shkencore tëgjuhësisë shqiptare, çështjen kombëtare e territorialeshqiptare dhe përcaktimet e tij rreth përkimevendërgjuhësore kryesisht lashtoballkanike. Dukepolemizuar me shkencëtarët serbë, të cilët posaçë-risht e stërpërsëritnin të ashtuquajturin “migrim” të



Begzad Baliu196

shqiptarëve drejt veriut dhe “vendosjen e tyre nëtokat serbe” etj., R. Doçi pranon migrimin, lëvizjenbrenda shqiptare, por me të drejtë kundërshtonidenë për shpërnguljen e serbëve nga jugu, lënien etokave djerrë, zënien (okupimin) e tyre ngashqiptarët dhe formimin e enklavave të shqiptarëvenë trevat më të skajshme të tyre.

Përmbledhjet në gjuhën frënge dhe angleze iashtojnë peshën këtij libri dhe i japin dorë për njëpërdorim më të gjerë edhe ndër lexuesit e huaj.




ONOMASTIKA E DRENICËS

Vite më parë studiuesi Rexhep Doçi ka mbrojturtezën e disertacionit me projektin shkencor“Onomastika e Drenicës”67 . Ndërkohë autori i këtijstudimi ka vazhduar të merret me studimetonomastike në një rrafsh më të gjerë të kërkimithapësinor dhe shkencor.

Vepra “Onomastika e Drenicës” është monografiae tij e tretë e këtij lloji në fushë të onomastikës

(toponimisë dhe antroponimisë), për këtë arsye, rezultatet e kërkimeve dhe diskutimeve të tij në këtëfushë janë thelluar sidomos në aspektin diakronik.

Vepra hapet me një hyrje mjaft të gjerë, një pjesëe së cilës ndoshta mund të ishte përfshirë në njëparathënie sintetike, ndërsa në mënyrën si ështëdhënë, ka nevojë për një zhvendosje të disa pjesëve

hyrëse dhe përfundimtare. Si e tillë, ajo sjell jo vetëm

67 Dr. Rexhep Doçi, Onomastika e Drenicës, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 2005.



Begzad Baliu198

hyrjen, por edhe elemente të tërësisë së veprës, sidhe sintezën e saj.

Kreu i dytë, merret me pamjen historike të kësaj

krahine në pjesën qendrore të Kosovës, pastaj kasjellë një përshkrim të detajuar etnogjeografik,elementet themelore të jetesës së vendasve,përshkrimet e veshjes e të kulturës jetësore, gjendjenekonomike dhe prirjet ndaj profesioneve të caktuara,karakterin luftarak të banorëve, shtrirjen evendbanimeve etj.

Në kreun e tretë është botuar korpusi imikrotoponimisë dhe patronimisë së një numri tëmadh të vendbanimeve. Prej njësive të zgjedhura tëmikrotoponimisë (hidronime, oronime, fitonime,oikonime) dhe patronimisë (kryesisht oikonime), tëmbledhura në mbi 60 vendbanime të kësaj krahineetnografike, ne shohim angazhimin e përkushtuar tëautorit për të sjellë një pasqyrë të gjerë të këtyre

njësive leksikore dhe kulturore, me interes jo vetëmpër këtë monografi, por edhe për studime të tjeradhe madje për sinteza më të mëdha në fushë tëstudimeve të onomastikës. Toponimia dheantroponimia janë paraqitur për secilin vendbanimveçmas, të ndara në dy grupe:

I. Mikrotoponima dhe II. Patronimia. Autori është

kujdesur që njësitë të mos i ngarkojë me përshkrimetë zgjeruara terreni, me përjashtim të rasteve tëveçanta. Veçoria e botimit të këtij korpusi qëndronnë dy aspekte të rëndësishme: së pari, pjesa më emadhe e saj është mbledhur nga vetë autori dhe, sëdyti, të gjitha njësitë janë regjistruar me të njëjtinmodel, pra, duke u nisur nga një pikë e caktuar e




horizontit. Kjo veçori na bën të mundur qëtoponiminë e vendbanimeve të kësaj krahine të mose përdorim vetëm për kërkime linguistike, por edhepër përgatitjen e hartave ushtarake.

Me këtë kapitull autori përfundon paraqitjenetnolinguistike të kësaj krahine nga aspektisinkronik dhe nxit interesimet gjuhësore përmikrotoponiminë e saj duke iu qasur nga aspektidiakronik.

Kapitulli i katërt dhe i fundit, ndonëse merret me

vetëm disa njësi toponimike e mikrotponimike dheoikonimike e patronimike, në fakt paraqet gjysmën evëllimit. Parë në aspektin shkencor, ky ështënjëkohësisht kapitulli për të cilin autori ka punuargjatë dhe ka përmbledhur të gjitha rezultatet e tijkërkimore në terren e në literaturën e shkruar përpamjen diakronike të onomastikës së Drenicës. Nëfillim bëhen kërkime për etimologjinë e emrit të

Drenicës duke e krahasuar atë me një numër tëmadh formash e trajtash historike e gjuhësore të tënjëjtit leksik, por të shtrirë në të gjitha trojethistorike dhe etnografike të popullit shqiptar e tëparaardhësve të tyre për të mbërritur në njëpërfundim të synuar që në fillim. Sipas autorit, nisurnga rrethanat gjeografike, historike dhe sidomosgjuhësore, emri i krahinës së Drenicës nuk mund tëketë prejardhje sllave (nga fjala ‘drenine’), siçmendojnë disa studiues sllavë, por nga fjala iliro-shqiptare dre. Autori, po me të njëjtat përmasakërkimi, diskutimi e madje polemizimi ka bërëstudime mbi prejardhjen etimologjike të oikonimeve:Abri, Açarevë, Bajë,-icë, Baks, Beçiq, Bershë, Berzhe-



Begzad Baliu200

niq, Brabaniq, Brojë, Çikatovë, Çirez, Çubrel,Damanek, Dashe(f)c, Divjakë, Dubofc etj., në tërthoretsintetike të të cilave autori iu jep përgjigje edhe njënumri dukshëm të madh të toponimeve historike tëgjuhës shqipe dhe madje jo vetëm të saj.

Në projekte shumëdimensionale për nga vëllimi estudimi si ky dhe sidomos në hulumtime të tilla nëterren e me metodën diakronike të studimit, siç kavepruar studiuesi Rexhep Doçi, është mëse enatyrshme të kenë shpëtuar pa u përfshirë njësitoponimike e patronimike dhe të mos kenë gjithnjë

komplementaritet të mjaftueshëm me përfundimetetimologjike, por kjo nuk do të thotë që autori edhenë të ardhmen të mos e vazhdojë përmbushjen eonomastikonit të shqipes nga kjo krahinë me njësi tëreja, e njëherazi edhe të thellojë studimin etimologjiktë tij, duke nxjerrë kështu edhe rezultate të reja.




HULUMTIM SHTERRUES I TOPONIMISË SËULQINIT DHE RRETHINAVE TË TIJ

Një vepër e pasur 68

Duke shkruar për tema të caktuara, vepra

shkencore, hulumtime, krahina të caktuara tëtrojeve shqiptare etj., mëse një herë kam theksuarrëndësinë e hulumtimeve në krahinat dhe qytetetetnografike shqiptare në Mal të Zi. Kjo hapësirë, ecila për shekuj me radhë ka qenë bartëse e lëvizjeve

ekonomike, kulturore dhe politike, jo vetëm përshqiptarët, por edhe për popujt e tjerë në atëhapësirë dhe rajon, por edhe e lënë shumë pasdoregjatë këtyre 150 vjetëve të fundit, tani ka fatin eveçantë që të bëhet miniera më e pasur e hulumtimittë trashëgimisë kombëtare, sidomos në fushën egjuhësisë dhe të etnografisë. Një varg studimesh,veprash e përmbledhjesh me studime, me karakter

multidisiplinar në këto vitet e fundit, kanë dëshmuardhe dëshmojnë rëndësinë e kësaj zone dhe begatinë

68Maksut Haxhibrahimi, Toponimia e Ulqinit dhe rrethinës, botoi

Asociacioni Ulqini, Redaksia e Botimeve Ulqini, 2001, f. 184.



Begzad Baliu202

e hulumtimit të saj nga aspekti gjuhësor, historik,etnografik, arkeologjik, folklorik etj.

Prandaj është e kuptueshme pse edhe interesimi

për hulumtimin e veçorive gjuhësore të shqipes nëkëtë hapësirë ka qenë i kahershëm dhe vazhdon tëmbetet i përhershëm edhe në ditët e sotme, madje nëdisa fusha studimi. Bazat shkencore të hulumtimit,të studimit dhe të sintezave të thella përgjithësuesetë kulturës materiale dhe kulturore të kësaj zone i kandërtuar dhe konsoliduar studiuesi Ruzhdi Ushaku.Duke iu referuar një pasqyre të rezultateve të

studiuesve të shumtë, të cilët janë marrë gjatë këtijgjysmëshekulli me studime të së njëjtës zonë, edhepse nga disiplina të ndryshme gjuhësore, rezulton sestudiuesit Idriz Ajeti, Mehmet Ahmetaj e HaxhiShabani janë marrë me çështje të dialektologjisë;Ruzhdi Ushaku me çështje të etnolinguistikës;Rexhep Doçi me ato të onomastikës; Abdullah

Zymberi me studime leksikografike, Nail Draga meçështje në fushën e gjeotoponimisë etj.

Radhës së hulumtuesve dhe e studiuesve shumëtë përkushtuar të këtij qyteti me rrethinë ka disa viteqë u është shtuar edhe magjistri i gjeografisë MaksutXh. Haxhibrahimi. Pas dy monografive tëmëparshme “Bazat për zhvillimin e turizmitpushimoro-rekreativ, balnear-mjekues dhe larës elundrues në Ulqin” (1992) dhe monografisë “Detariae Ulqinit nëpër shekuj” (1994), këto ditë doli me njëvepër më vete me titull “Toponimia e Ulqinit dherrethinës” e cila është bërë këtu objekt paraqitjeje.

Librin “Toponimia e Ulqinit dhe rrethinës” epërbëjnë disa studime (kapituj), të cilat autori, duke




qenë me profesion gjeograf, siç mund të shihet, përherë të parë i klasifikon në mbështetje tëterminologjisë gjeolinguistike. Prandaj është ekuptueshme se pse në këtë vëllim, si kurrë më parënë hulumtimet, studimet dhe sintezat tona në fushëtë gjuhësisë, gjejmë një terminologji të panjohur osetë ndërtuar nga autori për herë të parë në këtë libër. Të mësuar që të lexojmë kryesisht vetëm strukturamorfogjuhësore dhe semantike e etimologjike tëtoponimisë shqiptare, në këtë vepër për herë të parëmësojmë t’i qasemi toponimisë edhe nga kënde të

tjera të vështrimit të saj. Një përkushtim i tillë e bënveprën të veçantë për nga natyra e ndërtimit dhe përnga mënyra se si i qaset strukturave të përgjithshmetë toponimeve në përgjithësi dhe toponimeve tëcaktuara në veçanti.

Përpjekje për një etimologji

Libri hapet me një shënim të recensentit RuzhdiAlibegu dhe një ekstrakt të autorit. Që të dy,recensenti dhe autori, në tekstet e shkurtra, porpasqyruese, japin elementet hyrëse për autorin dheveprën. Më tej vjen një hyrje, një tabelë dhe njëpasqyrë, që mund të quhet një fjalorth i termave tëpërdorura në libër gjatë paraqitjes së onomastikës së

Ulqinit dhe të rrethinave të tij.Radhitja e toponimeve, herë pa ndonjë shpjegim

e herë me qasje madje edhe etimologgjike, nis me“Toponiminë hartografike”, ku pa ndonjë shpjegim tëveçantë janë gjurmuar, regjistruar dhe radhiturmikrotoponime, kryesisht oronime, me vlera të



Begzad Baliu204

veçanta për gjuhësinë historike, dialektore dheetimologjinë shqiptare. Toponimet e tilla, më shumësesa vlerat e rëndësishme gjuhësore të shqipes,dëshmojnë edhe për elementet kulturore, historikedhe etnografike të popullsisë vendëse (shqiptare) nërrjedhat më të errëta të historisë së Ulqinit dhe tërrethinave të tij.

Ndryshe nga toponimia hartografike, “Demiciloni-met dhe endotoponimet”, siç i quan autori“emërtimet e vendbanimeve dhe emërtimet ebrendshme gjeografike, emërtimet vendëse” i ka

paraqitur më shkoqur dhe me shpjegime. Siç mundtë shihet edhe prej mbështetjes së tij, dukepërjashtuar ndonjë shpjegim leksikor, gramatikor,popullor ose të natyrës arbitrare, në të gjitha rastetkur etimologjia e toponimit ka qenë apo, edhe më tej,ka mbetur me dilemë nga trajtues të deritashëm,autori është mbështetur te njëri prej gjurmuesve dhe

studiuesve më të pasionuar të kësaj treve, studiuesiRuzhdi Ushaku. Toponimet e natyrës së ndërliqshmesemantike dhe etimologjike, si: Mendra, Limani,Valdanosi, Pinjeshi, Materizi, Shtoji , të cilave, tash enjë shekull, studiues të shumtë përpiqen t’u japinnjë zgjidhje të kënaqshme, nuk është pritur dhe nukpritet, me ndonjë përjashtim, t’u jepte përgjigje as z.Maksut Haxhibrahimi. Me shumë të drejtë. Nga një

gjeograf edhe nuk është pritur më shumë. Pas vjeljessë lëndës, radhitjes dhe shpjegimeve të anësgjeografike ose përmbajtjesore të tyre nga ky autor,as nuk është kërkuar dhe as nuk pritet të na ofrojëmë shumë.




Pas një numri të caktuar të toponimeve, të cilat jepen të shoqëruara edhe me shpjegime, autoriradhit tërësinë e mikrotoponimeve të zonave tëndryshme të Ulqinit dhe rrethinave të tij, si:toponomastika e fshatit Krruç , mikrotoponimia eGjeranave, ato të Ullishtes, të Mendrës , të ujëdhesesAda (Vada), të Kalasë së Ulqinit, të Mëhallës së re qëdikur quhej Qafë Lari , të buzës së bregdetit, tëLimanit që dikur quhej Në të Metës , të Ranës dhe tëPinjeshit . Mikrotoponimet jepen të shoqëruara vetëmme shpjegime të natyrës gjeografike, por në të

shumtën e rasteve edhe pa to.

Hidronimia si pasuri nacionale

Një vend të rëndësishëm në këtë libër zënë edhehidronimet. Një qytet bregdetar, që shekuj me radhëështë banuar nga banorë autoktonë, që shekuj meradhë e kanë vizituar ose edhe janë bërë banorë tëpërhershëm tregtarët, vizitorët, kolonizatorët etj.,s’ka se si të mos quhet edhe qyteti i larmive dhe ipasurive të pazakonshme të toponimeve dhehidronimeve. Zbuluesit dhe hulumtuesit të pasio-nuar të çdo veçorie tokësore dhe hidrografike,gjeografit M. Haxhibrahimi, zor t’i ketë shpëtuarqoftë edhe burimi më i vogël, le më pastaj

potamonimet (lumenjtë), të cilët janë regjistruar dheparaqitur madje edhe me ndonjë shpjegim oseetimologjizim, gjithnjë mbështetur te bardët estudimeve etimologjike të kësaj ane dhe më gjerë:Çabej, Ushaku, Bariqi etj. Të kësaj natyre janë edhedisa mikrotoponime buzë bregdetit të Ulqinit, qëautori i quan me një emër: mereonime ose emërtime



Begzad Baliu206

të detit dhe të pjesës së tyre. Ndonëse paraqesin njëtërësi të kufizuar, në një kapitull të veçantë, autori ika ndarë edhe emërtimet e ujdhesave dhe kepet nëdet, ada, stom ranor, grumbuj të rërës nën ujë, dunëetj., të cilat i quan me një emër: Insulonime. Brendakësaj tërësie, vendin më të rëndësishëm, qoftë përnumrin e njësive të trajtuara, qoftë për aspektin etrajtimit më të gjerë e zënë morfonimet, oikonimet,dendronimet, gjeomorfonimet, idiotoponimet dheoronimet. Pas gjithë diskutimeve me shumë suksestë dhjetëra njësive, vetëm sa është hapur rruga e

studimeve të tyre, e vlerësimeve dhe rivlerësimeve,krahasimeve të tyre në rrafshin e onomastikëskombëtare, ballkanike e europiane në aspektindiakronik dhe sinkronik etj. Diskutimi i tyre në këtëpunim nuk mund të bëhet, qoftë për shkak tënatyrës së objektivit tonë, qoftë për shkak tëhapësirës, por nëse do të bëhej qoftë edhe vetëm njështresim i tyre, do të mund të shihej një pasqyrë

shumë e pasur e shtresave gjuhësore: iliro-shqiptare,latino-romane, orientale, sllave, italiane etj., qëpërshkojnë historinë e këtij vendi, që nga preindoev-ropianishtja, indoevropianishtja, antika, mesjeta,koha e re etj.

Mikrotoponimia e fshatrave të Ulqinit

Pjesën e tretë të librit, siç do të mund ta quanimne, e përbën tërësia e toponimeve të mbledhura ngafshatrat e rrethit të Ulqinit e që me një emër autori ika quajtur : Oikonimet, dimicilonimet dhedomusonimet. Autori i ka përmbledhur dhe radhiturtoponimet sipas fshatrave dhe vendbanimeve: Kodër,




Shëngjergj, Qurkaj, Livadhet e Fushës së Ulqinit dhe të Zogajve, Kullomzë, Krythë e Ulqinit, Salç, Rashtish,Rashtishë e Poshtme, Millë, Katërkollë, Këllezën,Brajshë, Selitë, Krythë e Ana Malit, Kaliman, Shas,Sumë, Sukubinë, Bojk, Shtodri, Kravar, Reç, Shtoj,Braticë, Pistullë, Lisna-Borë, Kosiq dhe Zhej . Padashur që të bëj këtu një krahasim të plotë të kësajKomune me komunat e Kosovës, mbështetur qoftëedhe vetëm në emërvendet, pa përfshirëmikrotoponimet, struktura morfologjike dheetimologjia e toponimisë së kësaj ane është

shumëfish më e pasur se struktura morfologjike dheetimologjike e shqipes në shumë komuna të Kosovës.Kur këtu të shtohet shtresa jashtëzakonisht e pasure toponimeve me motive nga kultura dhe etnografia ebanorëve vendës dhe ajo e prejardhur nga kulturat etjera, atëherë nuk kemi si të mos themi edhe njëherëse kjo zonë e trevave etnografike dhe gjuhësoreshqiptare edhe më tej përbën një nga basenet më të

pasura të trojeve shqiptare për hulumtimetetnolinguistike shqiptare në aspektin diakronik dhesinkronik.

Nisur nga vlera e tyre dhe mundësia e përdorimitmë praktik, mendojmë se organizimi i veprës dhe ilëndës duhet të rishikohen në një botim të dytë. Nedo të sugjeronim që libri të përbëhej nga dy pjesë

dhe përgjithësisht të organizohej si një fjalortoponimik. Në këtë rast, pjesën e parë do ta përbëntetoponimia e trajtuar, e vlerësuar dhe e studiuarsipas rendit alfabetik, ndërsa pjesën e dytë do tapërbënin mikrotoponimet e radhitura në formën efjalorit, gjithnjë sipas rendit alfabetik e jo sipas



Begzad Baliu208

fshatrave. Në këtë gjendje, për përdorimin e kësajvepre në studimet e mëtejme gjuhësore, sidomos nëfushën e leksikut dhe të onomastikës, për studiuesit,e vetmja rrugë që mbetet është skedimi i veprëspothuajse në tërësi.

Prishtinë, më 1 korrik 2001




ONOMASTIKA E HASHANISË

Krahinëza e Hashanisë 69

Le t’i referohemi librit: “Hashania është njëkrahinëz kodrinore-malore e Kosovës, e cila në verikufizohet me Jabllanicën e Epërme (me disa fshatrashqiptare), në lindje me Polanën, në jug me terrenete pellgut të Rekës së Gjergjecit dhe në perëndimkufizohet me luginën e Rekës së Desivojcës. Ka njësipërfaqe prej 350 km2. (...) Në ndarjen

administrative, Hashania bën pjesë në komunën eBujanocit, që administrohet nga Serbia dhe përfshinkëto fshatra: Gjergjecin, Novosellën, Pribocin, Qarrin,Ramabuçën, Saharën dhe Zarbicën, kurse Kranidellidhe Sedllari përfshihet në komunën e Kamenicës”(f.13).

Më parë se sa një krahinëz etnografike dhe

gjuhësore shqiptare, treva që trajtohet në këtëmonografi, pra, krahinëza e Hashanisë, vitet e funditështë bërë objekt politik, ushtarak dhe strategjik mepërmasa ndërkombëtare. Hashania, pra, sot është

69Bahtijar Kryeziu, Onomastika e Hashanisë , Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 2000, f. 264.



Begzad Baliu210

pjesë e trojeve shqiptare, në të cilën, për shkak tëfajeve historike, në mënyrë të veçantë po bën jetën esaj Lëvizja Kombëtare Çlirimtare e trojeve etnikeshqiptare që për emblemë mban shkurtesën UÇPMB(Ushtria Çlirimtare e Preshevës, Medvegjës dheBujanocit).

Hashania sot është pjesë e trojeve etnikeshqiptare, të cilat dhjetë vjetët e fundit i kemiquajtur Kosovë Lindore, ndërsa vitin e fundit,sigurisht për shkak të emërtimit të saj me një emërtjetër nga diplomacia ndërkombëtare dhe sidomos

ajo amerikane, kemi filluar ta quajmë Lugina ePreshevës. Atje po zhvillohet sot një prej aktevehistorike të dramës shqiptare, filluar në vitin 1876.Drama e saj, ndërkaq, sot ka dimensione tëshumëfishta. Sado që nuk mund të besojmë sepamjet e këtij akti mund të lëvizin nga një çast nëtjetrin, një shënim në faqen e parë të veprës, ku

autori thotë se “pak para dorëzimit të veprës përbotim, mësuam se në fshatrat: Gjergjec, Novosellë,Priboc, Ramabuçë, Suharnë dhe Zarbincë nuk kambetur asnjë familje, si pasojë e provokimeve tëvazhdueshme të policisë dhe ushtrisë serbe”, tregonmë së miri për fatin e kësaj popullate, për mbijetesënnë majë të shpatës të traditës kulturore dhe etnike tëkësaj etnie në fqinjësi me Serbinë, për fatin shumë të

rëndë historik nëpër të cilin po kalon kjo trevë dhepër misionin e vështirë që po i bie të kryejë. Mund tëkuptohet lehtë, pra, pse perurimin e saj këtu ekonsiderojme të shumëfishtë. Meqenëse objekti istudimit të autorit është onomastika e kësajkrahinëze, edhe fjala jonë nuk mund të dalë jashtë




kësaj përmase. Por është po kaq e nevojshme tëthemi se, kjo vepër dhe rrethanat nëpër të cilat pokalon popullata e kësaj krahinëze, paraqesin njëvlerë të rëndësishme etnohistorike, gjuhësore,kulturore e më në fund edhe politike.

Struktura e veprës

Ka më shumë se njëzet vjet që kur B. Kryeziubotoi një artikull për toponiminë e Hashanisë duketërhequr vëmendjen e studiuesve në përkushtimin e

tij për këtë trevë. Në shtypin ditor dhe në revistatshkencore të Prishtinës dhe të Shkupit, si edhe nëKonferencat shkencore, autori i këtij vëllimi disaherë kishte sjellë rezultate shkencore nga hulumti-met e tij në këtë krahinëz ose edhe në një hapësirëmë të gjerë se kjo, në fushë të gjuhësisë dhe sidomosnë fushën e onomastikës. Por vetëm në vitin 1996autori do ta paraqiste këtë punë shumëvjeçare hulu-mtuese si projekt doktorature me titull “Onomastikae Hashanisë” në Akademinë e Shkencave tëShqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë në Tiranë dhe do ta mbronte më 1998 para komisionittë përbërë nga Akademik Idriz Ajeti (mentor) dheoponentët: prof. dr. Seit Mansaku, prof. dr. ÇlirimBidollari e prof. dr. Gjovalin Shkurtaj.

Vëllimi hapet me një parathënie shpjeguese përinteresimet e hershme të autorit rreth studimit tëkësaj krahinëze, për hulumtimet e tij tëdrejtpërdrejta në terren, për hulumtimet dhestudimet e pakta në të gjitha fushat e dijes rrethkësaj treve dhe për rezultatet e dyshimta të



Begzad Baliu212

studiuesve sllavë edhe atëherë kur këta janë marrëme ndonjërën prej fushave të dijes; për zbrazjen epërgjithshme të kësaj krahinëze nga banorët e sajmijëvjeçarë dhe për reliktet e funditshumëpërmbajtjesore dhe etnokulturore shqiptare;për ndihmën e dhënë prej miqve të tij, studiues nëfushën e onomastikës etj.

Krahinëza e Hashanisë

Në hyrje, autori jep një pasqyrë të zakonshme të

botimeve shkencore të shfrytëzuara gjatë hartimit tëveprës dhe me objekt studimi “Onomastikën eHashanisë”, si dhe thekson disa prej veçorivethemelore që ka pasur parasysh, si: emratgjeografikë; veçoritë fonetike dhe morfologjike tëtoponimisë e duke i plotësuar këto edhe me veçoritëfonetike-morfologjike të emrave të familjeve, lagjeve,vëllazërive dhe fiseve të kësaj krahinëze; shtresimetgjuhësore: iliro-shqiptare, romane, greko-bizantine,latine, turke, sllave etj., me të cilat na del e pasur kjokrahinëz, e të cilat më tej do t’i krahasojë edhe meelemente të tilla të përsëritura shpesh edhe në pjesëtë tjera etnike të trojeve shqiptare. Sigurisht, metodae studimit është njëra prej vlerave të rëndësishme qëmbart çdo botim shkencor, gjë që vlen të thuhet

edhe për këtë botim. Autori, siç është shprehurstudiuesi i kësaj fushe Çlirim Bidollari, ka përdorur“metodën krahasuese-përqasëse, areale, semiotike,psikologjike - gjuhësore e statistikore për të arriturnë përfundime sa më objektive e të qëndrueshme”70 .

70 Shih fjala e recensentit në kopertonë.




Pjesës hyrëse i takon edhe përshkrimi gjeografik iHashanisë: pozita gjeografike, relievi dhe veçoritë etij, struktura topografike e vendbanimeve, veçoritëdemografike dhe disa karakteristika të popullsisë, siedhe një shtojcë e karakterit historiko-gjuhësor përemrin, traditën historike, gjuhësore dhe etnologjiketë fisit të hashanëve, emër të cilin autori e nxjerr tëprejardhur nga tradita blegtorale e tyre.

Onomastikoni i krahinëzës së Hashanisë

Në kapitullin e parë përfshihet onomastika enëntë fshatrave të veçantë. Fillimisht, për çdo fshat jepen të dhëna demografike, bëhet përshkrimigjeografik i fshatit, jepet një historik i shkurtër etj.Fshati i parë i paraqitur këtu është Gjergjeci. I pasurme një makrotoponimi të shtresave të ndryshmegjuhësore dhe historike, në këtë fshat, toponime tëtilla si: Gjergjec, Firaja e Madhe, Guri Keq, Mali Ner Livadhe, Prroi Beçoviqe, te Melishta, te Rogat, te Stani, te Vllat etj, duket të jenë me rëndësi tëveçantë, prandaj edhe trajtohen në aspektindiakronik e sinkronik. Megjithëse shumë prej tyrekanë gjetur shpjegime të ndryshme dhe ndonjëherëedhe të kënaqshme në fushën e albanologjisë, këtugjejnë shembuj të rinj përkrahjeje ose marrin

mbështetje të reja. Për shembull, toponimi Te Stani, ndonëse i shpjeguar etnologjikisht dheetimologjikisht besojmë se ka marrë një mbështetjetë fortë te studiuesi Bahtijar Kryeziu, sidomos mefaktin e rëndësishëm që sjell nga leksiku iserbishtes, se serbët i quajnë këto objekte për kafshë“tërla” e jo stane , siç i quajnë shqiptarët.



Begzad Baliu214

Përveç toponimit të fshatit Kranidell, i cilipërmendet që nga viti 1455 si Hrajnidell (në OblastBrankoviça), këtu trajtohen gjerësisht edhetoponimet: Ballovani, Çuka Arës Dautit (për të cilët pranohet etimologjia shqipe e nxjerrë më parë ngaÇabeji, Ajeti, etj.), Koruba (një mikrotoponim për tëcilin zgjedhje të kënaqshme nuk ka dhënë as E.Çabeji), Kroi Xhixhonit (i cili, sipas autorit, vjen ngaKroi i Gjin Gjonit, një rezultat ky, besoj, mjaft irëndësishëm për të gjithë toponiminë shqiptare),Pllanica, Shavarinka dhe patronimi Laknovit etj. Ky i

fundit, megjithëse si leksik historik i shqipes, siç ekanë vënë re edhe shumë studiues të gjuhësisëshqiptare dhe ballkanike, vërtet është i lidhur me njështresë të vjetër të greqishtes, por si toponim idrejtpërdrejtë besoj se i takon fondit të brendshëm tëleksikut të shqipes.

Ndër toponimet e fshatit Novosellë, besoj se

gjejnë zgjidhje të kënaqshme shumë toponime, si:Fusha e Vilishtes (nga sllav. Vidilishte > vitlishte >vilishte “vend i lartë për kundrim”), Kroi Shamakit (për etimologjinë e të cilit i kundërvihet PetarSkokut, i cili mendonte se fjala është për njëetimologji turke, duke vënë në pah se fjala është “përnjë emër prejfoljor të shqipes të ndërtuar nga foljashemb + sufiksi –ak: shamak < shemak < shem(b)ak ”

(f. 59). Edhe për toponimin Te Gjollt, autori, pasi kandjekur në vija të përgjithshme mendimet e ndara tënjë numri të madh studiuesish për prejardhjen turkeapo shqiptare të këtij toponimi, ka mbajtur qëndrimtë paanshëm duke shtuar vetëm shembullin e tij prejhulumtuesi. Toponimi Terlluçka jepet sipas të njëjtit




mendim të shtruar më parë se, ndër shqipfolësit,krahas toponimit Stanet si leksemë e leksikut tëbrendshëm, ka qenë i njohur edhe toponimi i dalënga leksiku i huazuar sllav “tërla”. Më shumë sesatoponimi Vada Shabanit, brenda kësaj monografie kashumë rëndësi hulumtimi studimor që i ka bërëautori prejardhjes së tij ndër fjalorë dhe studime tëderitashme (Skoku, Desnickaja, Q. Murati, “Fjalori igjuhës letrare serbokroate” etj.). Nëse do të na lejohejqë brenda këtij vështrimi të paraqisnim mendimintonë, atëherë, duke përjashtuar mendimin e Skokut

për prejardhjen latine; mendimin e Desnickajës e tëSelishqevit, për rezultatet e saj gati në nivelin e njëetimologjie popullore, ndryshe nga I. Ajeti, i cilimegjithatë gjen një shkallë të kalimit të fjalës nganjëra gjuhë në tjetrën, dhe Qemal Muratit e Fjalorit të serbokroatishes, mendoj se do të dilnim te njëgrusht fjalësh që serbishtja i huazoi nga turqishtjadhe ia huazoi shqipes në rrethana të hershme të

mesjetës.Nga toponimia e fshatit Priboc , me rëndësi janë

toponimet Beshka (për të cilën autori mbështetshpjegimin nga shqipja të Norbert Joklit, duke dhënëedhe zgjerimet leksikore të saj); toponimi Perzhali (besoj me prejardhje sllave më parë sesa greke osesllavishte e vjetër); Te Gropat (një fjalë e përhapur

shumë ndër shqiptarët si toponim dhe patronim, siçe vëren autori); Te Malinat (një toponim, siç shkruanautori, i përhapur, madje, jo vetëm ndër trojetshqiptare) dhe patronimi Vranezt , për të cilin M.Pavloviqi mendon se është me prejardhje ilire.



Begzad Baliu216

Nga toponimia e pasur e fshatit Qarr , i cili, siçmund të shihet, është një fitonim i shqipes, merëndësi duket të jetë oronimi Manastiri , një shtresëbizantine e leksikut të shqipes; toponimi Rudishta (icili, ndonëse mund të jetë sllav, besoj se është krijimvetjak i shqipes, sadoqë duhet të theksojmë separalelet leksikore, e si rrjedhojë edhe paralelettoponimike kurrë nuk kanë munguar në gjuhënshqipe dhe nuk mungojnë edhe këtu, siç e pamë Te Stani dhe Terlishta , Samakova dhe Madeni etj.

Nga toponimia e fshatit Ramabuça do të veçonim

toponimin Bria, tashmë të dëshmuar shumë herë përprejardhje ilire; toponimin Gurrameli, për të cilinautori mendon se vjen nga veprimi i dukurive tëcaktuara fonetike; toponimin Smakova, përprejardhjen e të cilit autori mbështet mendimin eSkokut; toponimin Te Balltaku , një toponim iparaqitur në variante të ndryshme dialektore edhe

në troje të tjera shqiptare e më gjerë, e për këtë arsyenuk ka munguar edhe interesimi i shumë studiuesvepër ta trajtuar këtë fenomen në rrafshin krahasues.

Te etimologjia e oikonimit Sedllarë , autori gjenprejardhje sllave, prandaj - shkruan autori, -shqiptarët në toponiminë e tyre kanë shumëtoponime të tipit Shalë . Nga toponimia e këtij fshativend të veçantë zë toponimi Ergajë e Madhe , për tëcilin autori mendon se «vjen nga një rrëgallë “vend imbushur me gurë mali” e që është një substrat ivjetër ballkanik, që Jokli e afron përbrenda shqipes»(f. 109-110); toponimet Rrotllorja, Sumllarja, Te Karolli etj. Ndryshe nga shumë patronime që mbajnë




familjet, barqet dhe fiset e kësaj ane, ky fshat dallonedhe për patronimet: Korbtë, Spahitë dhe Tosktë .

Në këtë vepër na del me interes edhe hulumtimi

që i bëhet toponimi i fshatit Suharnë, për tëvazhduar më tej me mikrotoponimin Kërsha Tahiroviçe dhe prejardhjen shqipe të tij; më pas mefitonimin Kupernica e me toponimin e errët, siç equan autori, Lugi Promkes ; një toponim tëprejardhjes greke Sparaspuri ; oronimet Te Kotart, Te Shindrat , patronimin Baravant, i cili vështirë të vijënga forma e vjetër Barban, derisa nuk kemi dëshmi

të sigurta dokumentare, sepse, siç e dimë, të gjithatoponimet nuk shkojnë në të njëjtën rrugë tëzhvillimit të tyre gjuhësor e historik. Në pasqyrën epatronimeve të këtij fshati sipas lagjeve, është merëndësi edhe krijimi paralel i prapashtesave: turke: -llarët (Aliallarët, Fetahallarët dhe Miftarallarët ) dheprapashtesës sllave –vit (Limanovit dhe Tahirovit ).

Fshati i fundit, Zarbincë, i pasqyruar nëkapitullin e parë, dallohet për një pasuri të rrallë nëtoponiminë e kësaj ane. Pas përpjekjes së M.Pavlloviqit që këtë toponimi ta lidhë me etnikuminvllah (roman), kontributi i Bahtijar Kryeziut shquhetnë një drejtim tjetër. Teza e tij se “emri i fshatitmund të ketë dalë nga një emër personal Zar(b) dheprapashtesa slave –ica , ose nga parashtesa z- dheemri etnik shqiptar Arb +ica > Zarbica , analogjikishtme fshatin Arvince të Qystendilit (Bullgari) nga Arvin < Arbin ”, (f. 133) meriton të shqyrtohet. Ngatoponimia e këtij fshati janë shqyrtuar me vëmendjetoponimet Kitka, Kolishta Eper, Kuplec (përprejardhjen sllave të të cilit autori i kundërvihet M.



Begzad Baliu218

Pavloviçit duke e lidhur këtë me një fjalë të shqipeskumulec “majë kodre a mali pa dru” (f. 139-140). Nëfushën e pasurisë morfologjike edhe këtu na dalin dyprapashtesa për të njëjtin toponim, Zidina dheZidollët , ndërsa me interes është edhe shpjegimi ibërë për toponimin Çardaçishta Epër . Nga fusha epatronimeve është me interes pasuria e tyre e dalënga emrat vetjakë Baxhuk , Litë etj., por edhepatronimi Lumjan i ardhur nga fjala e vjetër shqipelum.

Siç mund të shihet, autori ka përfshirë një

onomastikon të pasur dhe të larmishëm prej mëse900 njësish ose një mesatare prej 100 njësish përçdo fshat, shumë prej të cilave u është qasur ngaaspekti dialektor, morfologjik, semantik, historik,etimologjik etj. Prej rezultateve të veçanta të arrituranë studimin e toponimisë së fshatrave do të mund tëkrijoheshin shtresa të tëra gjuhësore dhe historike.

Prej shpjegimit të toponimeve, shpesh mund tëkrijohet bindja te lexuesi i pakinformuar në Kosovëse, në lidhje me gjuhën serbe, ka shumë shpjegimepor, që më parë mund të thuhet se autori ka bërëmirë që ka vepruar kështu, po të kemi parasyshfaktin se lexues të drejtpërdrejtë të kësaj vepre tani janë të gjithë studiuesit shqiptarë, pavarësisht kugjenden, ndërsa numri më i madh i tyre nuk janë

njohës fillestar të serbishtes.

Semantika e toponimisë

Në kapitullin e dytë, që mban titullin “Mënyra eemërtimit të vendeve”, autori u është qasur




toponimeve nga aspekti morfologjik, edhe nëkontekstin psikologjik, semantik e gjuhësor tëndërtimit. Pra, parë në planin kuptimor e strukturor,autori ka arritur që toponiminë e Hashanisë taorganizojë në dhjetë grupe, duke e diferencuar pastajtoponiminë edhe në shumë nëngrupe të tjera. Padashur t’i komentojmë këto veç e veç, ne vetëm po japim një pasqyrë të plotë për të dhënë idenë e njëqasjeje sa më të plotë edhe në interes të komentimittë tyre: -sipas konfiguracionit të tokës (Kitka, Gurt e Rrasës, Ara e Gat, Bota e Kuçe, Mas Kodre, Ara

n’Prrue etj.); sipas emrave të kafshëve (Birat e Azbacit, Prroi Fushës Dhene etj.); sipas emrave tëbimëve – fitonimeve (Ahishta, Ara Plepit, Kodra Dushnje, Lisi Çarrit etj); sipas emrave të njerëzve dhefiseve – antroponimeve dhe patronimeve (Ara Banucit, Ara Jasharajve, Ara Babës Plak, Ara Lefenis,Karolli Bugarve etj.); sipas emrave të rrjedhave ujore(Te Hurdhat, Prroi Ahishtes Rrahit, Prroi Balltakit etj.);

sipas përbërjes pedologjike të tokës (Gurinat, Prroi Smakovës etj.); sipas emrit të objekteve të ndërtuaranë ato vende (Kalaja, Lugi Mullinit etj.); sipas emrit tëfshatrave dhe lagjeve përkatëse ose fshatrave përrethdhe jashtë trevës (Fusha Çarrit, Ara Muhaxherit etj.);sipas emrave të pjesëve të trupit të njeriut – antropomorfizimit (Korrizi Rahimit, Qafa Duhles etj.);toponime të tjera të ndryshme (Ikdili, Ligata etj.).

Veçoritë fonetike dhe morfologjike të toponimisë

Në kapitullin e tretë janë trajtuar veçoritëfonetike dhe morfologjike të onomastikës sëHashanisë. Si njohës i mirë i kësaj fushe, autori ka



Begzad Baliu220

arritur që këtë problem ta përimtojë në mënyrështeruese në shumë drejtime. Në këtë rast, ndërveçoritë fonetike, autori ka vënë në dukje meshembuj konkretë sistemin e fonemave zanore,sistemin e fonemave bashkëtingëllore dhe dukuritëfonetike: asimilimin, shurdhimin e bashkëtingë-lloreve, metatezën, koglutinimin, dukurinë e shtimittë tingujve, rënien e tingujve, aferezën, sinkopën,apokopën, elizionin etj. Prej rezultateve të tij, vërehetse edhe në këtë cep të trojeve shqiptare, veçoritëfonetike nuk dallojnë nga e folmja e dialektit geg të

gjuhës shqipe. Ai e ka parë toponiminë dheantroponiminë e Hashanisë edhe nga aspekti iveçorive morfologjike: gjinia, shquarësia e emrave,lakimi, shumësi i emrave dhe nyja.

Struktura fjalëformuese e toponimisë

Në kapitullin e fundit është trajtuar një temë memjaft interes: “Struktura morfologjike – fjalëformuesee toponimisë dhe antroponimisë (patronimisë) sëHashanisë”. Lënda e onomastikës së Hashanisëështë parë e formuar sipas emërtimeve tautologjike(Gurt e Gurinës, Kodra e Majes, Kisha n’Cërkvishë etj.); sipas emërtimeve sinonimike (Sokaki Feratoviqe,Udha Fell, te Udha, te Ulica etj.) dhe fjalëformimit, që

gjithashtu ndahet në fjalëformim me fjalë të parme(Birat, Bota, Çukat etj.), me fjalë të prejardhura Guri Zbrift, Kodra Shkekës etj.) dhe kompozita (Habunga,Shokalivadhi etj.). Pra, siç mund të shihet prej vetëtoponimeve, numri më i madh i tyre janë të tipit tëfjalëve me prejardhje. Siç ka vënë re studiuesi Çabej,kjo është e rëndësishme edhe për përcaktimin e




pronësisë së fjalëve brenda një gjuhe, pavarësishtnga prejardhja e saj. Një fjalë i takon një visarigjuhësor jo sipas prejardhjes (etimologjisë), por sipasnumrit të madh të varianteve që ka krijuar gjatëshekujve. Numri i madh i toponimeve shqipe,prapashtesat paralele shqipe, sllave dhe turke,pavarësisht nga prejardhja shpesh jo shqiptare,struktura fonetike, morfologjike dhe fjalëformuese etyre, tregon se ato fjalë kanë gjalluar, janëtransformuar dhe kanë ndryshuar nën ndikimin eshqipfolësve. E kjo do të thotë se ndryshimet e

derisotme shpesh janë bërë jo brenda strukturësgjuhësore të shqipes, por nën ndikiminadministrativ, fetar dhe civil të pushtuesve.

Ndër prapashtesat më të shpeshta që ndeshen nëtoponiminë e kësaj ane janë: prapashtesat shqipeose të prejardhjes së vjetër iliro-shqiptare: -aj; -ar, - at, -ec (prapashtesë zvogëluese), -esh (do të vëmë në

dukje se pjesa më e madhe e makrotoponimeve meprejardhje arumune në Kosovë përfundojnë me –esh; -oll/ore, -ush, etj; prapashtesa me prejardhje latino-romane: -aj, -ok etj.; prapashtesa me prejardhjesllave: -ak, -ic, -in, -isht, -ovit/oviç etj.; prapashtesame prejardhje orientale: -li, -(a)llar, -(a)nik, -xhik etj.Për nga elementet përbërëse të togfjalëshit, autori eka klasifikuar toponiminë e Hashanisë në këta tipa

përbërës: a) Togfjalësha emër + emër në gjinore (Ara Ahmetit, Baça Lutes etj.); b) Togfjalësha emër + emërnë gjinore + gjinore (emër) (Ahishta Fushës Dhene,Ara Sali Metes etj.); c) Togfjalësha emër + emër nëgjinore + përcaktor (mbiemër): Ara Babës Plak, Kodra Lisit Xhegen etj.); d) Togfjalësha emër + mbiemër



Begzad Baliu222

cilësor i nyjshëm (Arat e Gata , Mali Ner Livadhe etj.).Një vend të veçantë zënë edhe emrat e vendeve menjë fjali përshkruese, të cilat në studimet ederitashme janë quajtur edhe toponime perifrastike. Tipin e këtyre toponimeve studiuesi e ka ndarë në dygrupe: në toponime perifrastike statike (Te Avrafeza,Te Jan Vra Shkit etj.) dhe në toponime perifrastikedinamike: Kroi te Dahen Udht, Shpati Livadhit Padam etj.).

Një shtojcë e rëndësishme e librit Vepra mbyllet me një përfundim mjaft shpjegues

të të gjithë lëndës, prej të cilit përfytyrohet njëpasqyrë e plotë e kësaj monografie dhe një sintezë emirë e studimit në fjalë. Besoj se një rezyme po kaq gjithëpërfshirëse është paraqitur edhe nëpërmbylljen e botuar në gjuhën angleze, ndërsaregjistri i materialit onomastik të Hashanisë:

a) emra vendesh dhe

b) antroponime e patronime, vetëm sa e kazgjeruar horizontin e pritjes së këtij libri në aspektine përdorimit praktik dhe në aspektin e konsultimitshkencor. Më tej botohet pasqyra e 27 informatorëvepër të nëntë fshatrat, pasqyra e shkurtimeve,

pasqyra e burimeve të shfrytëzuara, mjaft e pasur sinë gjuhën shqipe, ashtu edhe në gjuhët sllave,pasqyra e lëndës dhe krejt në fund, sikurse ndodhedhe në botimet e studimeve të këtij tipi,monografisë i është bashkëngjitur edhe një tabelë erritjes së popullsisë së këtyre fshatrave që nga viti1948 e deri më 1992, bashkë me një grafik; pasqyra




e lëvizjes së popullsisë sipas familjeve – gjendja e vitit1998; një hartë e trevës gjuhësore të Hashanisë dhenjë hartë e pozitës së Hashanisë në Kosovë dhepozitës së saj ndaj qendrave komunale (Kamenicës eBujanocit), bashkëngjitur edhe me një hartë tjetër tëpozitës gjeografike të Hashanisë në Ballkan.

Përfundime

Mbështetur në të gjitha ato që u thanë më lart,mund të themi se Bahtijar Kryeziu ka arritur të

hartojë një monografi të rëndësishme, para së gjith-ash gjuhësore, por e plotësuar edhe me elemente tëtjera të historisë e të kulturës materiale e shpirtëroretë shqiptarëve të kësaj ane. Për shkak se kjo vepërështë trajtuar në aspektin multidisiplinar, nëaspektin gjuhësor dhe kulturor të problemeve, mundtë thuhet se, për rajonin që shqyrton, ka rëndësi jovetëm për kulturën shqiptare, por edhe për kulturate tjera historike dhe bashkëkohore që kanë lënëgjurmë në këto anë (arumunët, sllavët, turqit etj.),prandaj mund të thuhet se kjo monografi ka rëndësi,si për studimet albanologjike, ashtu edhe përstudimet ballkanike në veçanti.

Përfundimisht do të thoshim që me këtë vepërështë vënë hullia e parë dhe gjithmonë më e vështira

e studimit, por hulumtime të tjera të toponimisë sëkësaj krahine do të kemi edhe në të ardhmen.



Begzad Baliu224

NJË FJALOR I TOPONIMISË ANËSORE TËSHQIPES

Toponimia duhet bërë në terren (A. Dausot)

Parantezë Në fillim të shekullit XVII historiani anglez Uiliam

Kamden e përmbyllte librin e tij me një indeks tëgjatë të emrave më të popullarizuar të kohës së tij,me të cilin hapte fushën e kërkimeve tëonomastikës71, ndërsa në gjysmën e dytë të shekullitXVIII historiani gjerman Johan Tunman bënte

përpjekje që përmes antroponimeve dhe toponimevetë zbulonte gjenezën e popullit shqiptar e të gjuhësshqipe në Gadishullin Ilirik72 .

Një shekull më vonë (në gjysmën e dytë tëshekullit XIX), një mbledhës i pasionuar i folkloritshqiptar Thimi Mitko e pasuronte veprën e tij73 edheme një kapitull të antroponimisë shqiptare “të

71Shih Dejvid Kristal, Kembrič ka enciklopedija jezika (Cambrigde,

1987), Beograd, 1997, f. 113.

72Shih Johann Thunmann, Untersuchungen Über die Geschichte der

Östlichen Europäischen Völker , Leipzig, 1774.

73 Shih Alvaniki Melissa, Aleksandri, 1878.




besimit muhamedan dhe të krishterë”, dhe kështuhapte fushën e kërkimeve onomastike në studimetalbanologjike nga radhët e albanologëve vendorë.

Nga shekullit XVII e deri në fillim të shekullit XX janë botuar shumë vëllime indeksesh antroponimikee toponimike; shumë vëllime indeksesh kryesishtleksikografike; fjalorë me emra familjesh; fjalorëtoponimikë e antroponimikë krahinash etnografike;fjalorë me karakter kombëtar, rajonal e madje edhendërkombëtar; korpuse me oikonime, hidronime,fitonime, patronime e antroponime, më të mëdhenj

apo më të vegjël; fjalorë bashkëkohorë dhe fjalorëhistorikë; fjalorë historikë dhe fjalorë krahasues etj.,mirëpo kërkimet, studimet, sintezat në fushë tëonomastikës as nuk janë rrudhur, as nuk janëkonsideruar të mbyllura. Përkundrazi, janë hapurdhe zhvilluar në përmasa më të gjera të hulumtimitdhe në përqendrime më të thelluara të studimit.

Në qoftë se studimet onomastike të popujve tëmëdhenj evropianë përgjithësisht kanë pasurkarakter historik (antroponiminë) dhe identifikues(toponiminë), studimet onomastike në jetën epopullit shqiptar kanë pasur karakter të shumëfishtëkombëtar: historik, gjuhësor, kulturor etj. Kjo ështëarsyeja pse interesimet në këtë fushë, ndonësesigurisht më të vona, në krahasim me përvojënevropiane, kanë qenë të përhershme dhe të përcjellame diskutime e polemika në shkallë kombëtare endërkombëtare. Për një kohë të gjatë, sidomos ngagjysma e dytë e shekullit XIX e këndej, toponimiaështë bërë një prej referencave themelore përidentifikimin e hapësirës historike të trojeve



Begzad Baliu226

shqiptare, një prej strukturave më të rëndësishmegjuhësore të leksikut historik dhe një prej shenjavemë identifikuese të identitetit tonë historik dhegjeografik të Gadishullit të vjetër ilirik në juglindje tëEvropës.

Fjalori i onomastikës së Malësisë së Bujanocit

Vëllimi më i ri i këtij lloji në fushë të onomastikësFjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit 74 , vërtet nuksjell material të karakterit historik, por në vetvete ai

mund të bëhet objekt i një studimi diakronik,prandaj, me të drejtë, sot pritet me përkushtimin,me të cilin janë pritur deri më tash veprat e këtijkarakteri. Dhe pse të mos e presim. Autori i këtijvëllimi, Bahtijar Kryeziu, është mbledhësishumëvjeçar dhe i pasionuar i toponimisë dheleksikut përgjithësisht të një zone sot anësore tëtrojeve shqiptare, shenjat gjuhësore të së cilës, siç dotë thoshte Buzuku, po bdarren . Ai është studiuesi ipërkushtuar dhe pothuajse i vetmuar i kësaj pasuriegjuhësore, e cila, për shkaqe jashtëgjuhësore, pozbrazet prej banorëve të saj, e kjo do të thotë prejantroponimisë dhe patronimisë së saj tradicionale;dhe prej folësve të saj, e kjo do të thotë edhe prejshenjave etno-kulturore, gjuhësore dhe historike:

toponimeve.Vëllimi hapet nga një parathënie me të dhëna

mjaft të pasura, si në aspektin vlerësues ashtu edhe

74Bahtijar Kryeziu, Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit,

Prishtinë, 2006.




në aspekti shkencor. Për vetë natyrën e këtyrebotimeve, shënimet historike, etnografike, kulturoredhe, madje, edhe ato bibliografike, kanë shumërëndësi, sa herë që përmasa e tyre e konsultimeveduket sa ka karakter vetëm material. Duke iureferuar mendimeve përgjithësisht vlerësuese tëshumë studiuesve të fushës së onomastikës, autorika mbështetur arsyen e një ndërmarrjeje të tillë përmbledhjen, sistemimin dhe botimin sintetik të njëvëllimi me mikrotoponime e antroponime të Malësisësë Bujanovcit, të cilat përfaqësojnë jo vetëm anën

gjuhësore, por edhe aspektet e tjera materiale dheshpirtërore të popullsisë së kësaj ane. Përtej saj,rëndësia e këtij materiali del edhe nga shtresat egjera gjuhësore, të cilat nxjerrin krye edhe atëherëkur nuk bëhet ndonjë përpjekje e veçantë për tëthelluar hullinë e lërimit. Janë të pakta krahinatetnografike të kësaj ane, edhe atëherë kur janë tështrira në një hapësirë shumëfish më të madhe, të

cilat kanë një pasuri të tillë gjuhësoreshumështresore: shqipe, sllave, turke, latine-arumune, greke-bizantine dhe madje simbioza tëkrijuara brenda një shprehjeje të ngurtësuar apomadje edhe vetëm brenda një njësie leksikore.Sigurisht, që kjo është arsyeja pse kjo trevë për njëkohë të gjatë është bërë objekt studimi jo vetëm igjuhëtarëve (Idriz Ajetit e të tjerëve), por edhe ihistorianëve (Skënder Rizës, Sabit Ukës etj.), të cilëtonomastikës (toponimisë dhe antroponimisë) i janëreferuar edhe atëherë kur objekt i studimit të tyreishin veçoritë dialektore, lëvizjet e popullsisë apostrukturat e organizimit shtetëror. Ndërkaq, nukmund të thuhet e njëjta gjë edhe për hulumtuesit



Begzad Baliu228

dhe studiuesit e shkollës serbe të Beogradit. Tëurdhëruar nga institucionet shtetërore, të organizuarprej institucioneve shkencore dhe madje të nxiturnga institucionet religjioze, studiuesit serbë e kanëpërshkuar shpesh këtë zonë duke e parë kryesishtnga aspekti etnogjeografik, prandaj përshkrimishumëfish i saj ka qenë i mundur disa herë brendashekullit XX dhe madje në disa aspekte: gjeografike,etnografike, gjuhësore, kulturore e etnopsikologjike.

Pavarësisht nga një pasuri e tillë e regjistruarndër botime të veçanta dhe të përbashkëta të

studiuesve serbë, Bahtijar Kryeziu veprën e tij e kapërgatitur krejtësisht mbi materialin vetjak tëmbledhur në terren brenda dy dekadave të fundit,dhe ia ka ofruar lexuesit herë pas here edhe me tëdhëna anësore të karakterit etnografik, gjuhësor esocio-kulturor.

Veprës i prin një studim hyrës me të dhëna për

pozitën etno-gjeografike të Malësisë së Bujanocit, sinjë trevë e skajshme e Kosovës Lindore, e përbërënga fshatrat Breznicë, Malterrnoc, Muhoc, Gjergjec,Qarr, Ramabuçë, Novosellë, Suharnë, Priboc dheZarbicë. Fjala është për vendbanime, të cilat gjatëshekullit XX jo gjithnjë i kanë takuar administrimittë Serbisë, por tani ato administrohen përfundimishtnga komuna e Bujanocit. Duke iu referuargjeografëve që studimet në këtë krahinë i kanë bërëmbi baza të specializimeve të tyre shkencore, autorina jep të dhëna mjaft të përimtuara për reliefin dheveçoritë e tjera të saj, si një zonë kodrinoro-maloredhe me pasuri të shumta xehesh nëntokësore, menjë klimë kontinentale, me një pasuri të




mjaftueshme ujore, me një pozitë të përshtatshmepër zhvillimin e florës dhe të faunës, me një varietettë mjaftueshëm prodhimesh bujqësore, por njëheraziedhe me një prodhim kryesisht mesatar të tyre, nëkrahasim me prodhimet e mira në zonat e ulëta, siçështë ajo e Moravës etj.

Është me mjaft interes sidomos përshkrimi që ika bërë strukturës topografike të vendbanimeve, përshkak se paraqitja e tyre si të tilla, nënkuptonshpërndarjen e një numri mjaft të madh tëoikonimeve dhe sidomos patronimeve, pa

përjashtuar këtu edhe pasurinë e dukshme tëmikrotoponimeve, të cilat është vështirë të dallohennga apelativat e rastit, por në strukturën epërgjithshme të toponimisë dëshmojnë për njëdenduri të tyre në përmasa jo gjithmonë tëbesueshme. E njëjta gjë mund të thuhet edhe përnënkapitullin “Veçoritë demografike dhe disa

karakteristika të popullsisë”. Vlerësimet e autorit nëkëtë drejtim i kalojnë përmasat e një paraqitjejeetnike të saj. Duke u nisur nga metoda krahasuese eprezantimit, autori zgjeron metodën e vrojtimit jovetëm të lëndës së mbledhur apo gjendjes aktuale nëterren, por mbështetet edhe në disa të dhënahistorike për të ardhur në përfundime tërëndësishme të karakterit historik. Natyrisht, këto

rezultate dalin para së gjithash nga njësi etnonimike,patronimike etnonimike, shpjegimi i të cilave dombështetje edhe në struktura gjuhësore e historikeapo edhe në korpuse të njohura ndër dokumente tëproveniencës latine, sllave dhe turke. Në këtë raststudiuesi Bahtijar Kryeziu ka shfrytëzuar përvojën e



Begzad Baliu230

tij në studimin monografik për onomastikën ekrahinëzës së Hashanisë dhe ia ka arritur qëllimit qëtë unifikojë nga aspekti gjeografik, të identifikojë ngaaspekti historik dhe t’i shpjegojë nga aspektigjuhësor, një numër patronimesh e oikonimesh nëpërmasën strukturore e historike që përfaqësojnëato, në prejardhjen etno-gjuhësore të shtresave tëtyre dhe në shkallën e pasurisë gjeografike në tëcilën janë përfaqësuar ato.

Korpusi i toponimeve Korpusi i toponimeve, i cili zë pjesën më të

madhe të vëllimit, përbëhet prej 1113 njësish tëradhitura sipas alfabetit të shqipes. Fjala është përoikonimet, oronimet, hidronimet dhe mikrotponimete një strukture shumë të pasur (fitonime, zoonimeetj.), të cilat janë paraqitur herë si njësi leksikore pandonjë shpjegim të strukturës së tyre gjuhësore, eherë si njësi më të gjera, të veshura me të dhënakulturore, etnografike dhe historike. Numri më imadh i oikonimeve na del me bazë antroponimikedhe patronimike, prandaj autori nuk e ka parë tëarsyeshme të sjellë shpjegime të zgjeruara përsecilën njësi, përveç kur është fjala për ndonjëshpjegim të bazës zbunuese të tyre apo të

prejardhjes etnike.Edhe fitonimet paraqiten me shumë interes për

studimet gjuhësore të pasurisë së tyre, prandajautori përveç të tjerash me të drejtë pranë kashënuar edhe emërtimin shkencor të tyre. Përpërshkrimet etnografike, gjeografike, historike dhe




madje demografike, dallohen njësitë leksikore tëoikonimeve, ndërsa për gjurmimet në strukturëngramatikore, fjalëformuese dhe semantike të tyredallohen mikrotoponimet e shtangura, të cilat dalinkryesisht si kompozita apo si fjalë të përbëra.Ndonëse nuk mund t’i nënshtrohen një diskutimishkencor, të dhënat e trashëguara gojore tëetimologjisë popullore nga fusha e toponimeve,shpesh janë shënuar si pjesë e botëkuptimeve tëpopullatës vendore për toponime apo antroponime tëcaktuara.

Struktura gjuhësore dhe semantike e toponimeve

Një dorë mikrotoponimesh të sjella në këtë fjalor,të cilat janë formuar sipas një paradigme kulturore(lojë barinjsh, legjenda, ndodhi historike etj.,) tëkujtojnë një përkufizim emblematik të EqremÇabejit: “një njësi leksikore paraqet një njësikulturore”, e kjo do të thotë edhe një njësi gjuhësore,etnografike dhe historike. Një përkufizim shumësaktësues. Në korpusin e këtij vëllimi ka shumë njësileksikore, përkatësisht toponimike, të cilat janëreferenca të rëndësishme etnike (shqiptare, serbe,romane, turke, bullgare etj.); shumë përkimedygjuhësore kuptimore dhe gjuhësore (shqiptare,

orientale dhe serbe); dhe shumë toponime, për tëcilat besohej se i takojnë fondit gjuhësor tësllavishtes apo turqishtes. Studimet e mëtejme tëkëtij korpusi do të dëshmojnë se këto njësi, – siçështë shprehur Mahir Domi – nuk hynë në fjalorin eshqipes si njësi toponimike, por si njësi leksikore,ndërsa u toponimizuan më vonë nga vetë shqiptarët,



Begzad Baliu232

prandaj jo rastësisht ato na dalin të zhvilluarabrenda strukturës fonetike dhe morfologjike tëfonetikës dhe gramatikës historike të shqipe.

Për sa i takon autoktonisë së popullsisë, ndonësendër studimet e studiuesve serbë janë bërë shumështrembërime, mikrotoponimia është ajo që epërcakton dendur përkatësinë historike të saj.Derisa toponimet shqipe më të vjetra na dalin të tipitfjalë e përbërë, kompozitë apo e shtangur, disamikrotoponime të prejardhjes sllave na dalinkryesisht në formë apelativësh. Mendimit të

studiuesve sllavë, se shqiptarët, ashtu si edhe vllehtë(familje barinjsh) janë ngulitur këtu në një kohë tëvonë, i bie ndesh pikërisht një numër i madhtoponimesh, të cilat emërtojnë përkatësinë emullinjve. Ata më së miri e përcaktojnë jetënsedentare të banorëve të kësaj ane, ku nga 70mullinj (kryesisht rrënoja), vetëm një është me

pronësi serbe. Ky aspekt i diskutimit mund tëplotësohej edhe me një tip të mikrotoponimevelegjendare, të cilat, si me strukturën e ndërtimit,ashtu edhe me përmbajtjen a motivin e tyre, janëpjesë e miteve dhe e legjendave shqiptare, madjeedhe atëherë kur janë të veshura me mite dhelegjenda të gjuhëve dhe kulturave ballkanike,prandaj si të tilla i takojnë fondit të përgjithshëm të

toponimisë shqiptare, përkatësisht hyjnë nëstrukturat homogjene të toponimisë historikeshqiptare.

Në pjesën e dytë të këtij vëllimi autori ka radhitur94 njësi patronimike, të cilat në një formë tjetër(antroponimike apo patronimike) shpesh na dalin




edhe në pjesën e mikrotoponimisë. Fjala ështëkryesisht për familje, barqe, vëllazëri etj. Në krahinatetnografike të Kosovës Lindore, fisi përgjithësishtnuk shquhet për ndonjë funksion të veçantë në jetëne banorëve, prandaj edhe këtu nuk del me ndonjëpërcaktim të theksuar.

Vepra mbyllet me një pasthënie të ngjeshur përpunën dhe përvojën e tij në studimin e kësaj lënde,si dhe me rezultatet e sjella në këtë rast. Kjopasthënie është botuar e përkthyer edhe në gjuhënangleze dhe gjermane.

Libri është pajisur edhe me aparatin erëndësishëm teknik, madje të një përmase tëpazakonshme, shpesh edhe për vëllime më të mëdha:bibliografinë e zgjeruar, pasqyrën e shkurtimeve,recensionet e oponentëve si dhe një shtojcë po kaq tëplotë me interes: hartën e Malësisë së Bujanocit meqendër komunën e Bujanocit dhe hartën e pozitës

gjeografike të Malësisë së Bujanocit në Ballkan.

Një vepër e pritur që më parë

I lindur në një krahinëz të Kosovës Lindore,njohës i jetës, i të folmes dhe i dokeve e zakoneve tëpopullatës së kësaj ane (që deri më 1881 ishte zonë

qendrore e trojeve etnike shqiptare, ndërsa sotanësore), Bahtijar Kryeziu, pas veprës “Onomastika eHashanisë”, sjell edhe një kontribut në fushë tëonomastikës së saj dhënë gjuhësisë shqiptare, dukee zgjeruar kështu ndjeshëm hapësirën e hulumtimitdhe studimit të saj.



Begzad Baliu234

Me këtë vëllim, autori ka hapur serinë e këtyrebotimeve jo vetëm në kërkimet e tij të kësaj fushe,por besojmë edhe të shumë mbledhësve dhestudiuesve të tjerë, të cilët edhe kur kanë botuarkorpuse të tilla nuk i kanë botuar me një model tëpërshtatshëm për përdorim praktik të studiuesve.Vepra e Bahtijar Kryeziut është një shembull i mirë,të cilin mund ta ndjekin shumë hulumtues të tjerë tëfushës së onomastikës.

Prishtinë, nëntor 2005




ONOMASTIKA DHE GJEOGRAFIA

Prej disa vjetësh, gjeografi Nail Draga, nëshkrimet e rastit, në kumtesat ndër sesione ekonferenca dhe në studimet shkencore, ka vënë renjë proces historik edhe më tej të vazhdueshëm nëdeformimin e onomastikës së gurrës shqiptare nëtrojet anësore shqiptare, me theks të veçantë në Maltë Zi75 .

E kuptueshme.

Së pari, Nail Draga është profesor i gjeografisëdhe ekspert për hartografi. Pra, qasja e tij ishte parasë gjithash e natyrës shkencore. Së dyti, Nail Dragavinte në Prishtinë nga një cep i Malit të Zi, ku regjimiserb ribënte provat e para laboratorike përndryshimin e gurrës shqipe të onomastikonitshqiptar atje. Kështu, studimet e tij përmblidhnin dytë vërteta: anën shkencore të studimit dhe reagimin

në mënyrën e tij ndaj asaj që po ndodhte metoponiminë shqiptare në Mal të Zi.

Vetëm kur laboratori serb i Beogradit u vendosnë Maqedoni dhe filloi përmbysjen e një trashëgimie

75 Nail Draga, Gjurmë gjeografike, “Art Club”, Ulqin, 1997, f. 126.



Begzad Baliu236

kaq të pasur të onomastikonit shqiptar, inteligjenciashqiptare e ndjeu këtë gjëmë që po i përgatitejkulturës, gjuhës, historisë dhe qytetërimit shqiptar,dhe për herë të parë ngriti zërin në mënyrë tëorganizuar. Nëse deri atëherë studiuesit shqiptarëbënin përpjekje që në emër të fakteve shkencore tëtrumbetonin trashëgiminë shqiptare të pjesëve më tëskajshme të trojeve shqiptare, nga kjo kohë,studiuesit, dhe jo vetëm këta, do ta shquanin këtëelement edhe në emër të lëvizjeve kulturore dhepolitike.

Nail Draga është njëri prej atyre studiuesve qëproblemin e toponimisë shqiptare e ka shtruar përnjë kohë të gjatë dhe mbi përmasat e theksuara mëlart. Fillimisht, në kontekstin e studimevegjeografike, më tej në kontekstin e lëvizjeve kulturoredhe politike dhe më në fund në interes të mbrojtjessë kësaj trashëgimie kulturore, kombëtare, rajonale

dhe universale.Libri i Nail Dragës “Gjurmë gjeografike” hapet me

një parathënie të shkurtër shpjeguese dhe pastajndahet në tri pjesë: I. Toponimi, II. Terminologji dheIII. Vështrime.

Gjeografia dhe toponimia

Pjesën e parë, siç mund të shihet, e përbëjnëstudime nga fusha e toponimisë, të cilave autori uqaset nga aspekti gjeografik. Në gjashtë tekstet epjesës së parë autori trajton probleme nga më tëndryshmet në fushën e toponimisë, duke iu qasurnga aspekti i hulumtimit, nga aspekti historik, nga




aspekti profesional, nga aspekti gjuhësor dhe më nëfund nga aspekti politik. Gjithnjë duke u nisur ngainteresimet e tij ndaj lëndës që trajton ose ngaaktualiteti i problemit me të cilin merret, autori, nëpjesën e parë, trajton rëndësinë e toponimeve, simonumente të kujtesës njerëzore, rëndësinë eshënimit të drejtë të emrave gjeografikë, paraqitjen etoponimeve të pjesës juglindore të Malit të Zi nëharta të ndryshme, kultin e individit dhe paraqitjen etij në toponime, arsyen e shënimit të emrit Venedik e jo Veneci , ndërhyrjen e politikës ditore në toponimi,

mbrojtjen e toponimisë shqiptare në Mal të Zi etj. Nëstudimet e kësaj pjese, autori trajton, arsyeton dhekundërshton fenomene dhe dukuri të ndryshmeditore, politike, kulturore, historike dhe universale,që lidhen me probleme qoftë të toponimisë shqiptarenë Mal të Zi, qoftë të toponimisë kombëtare, shpeshduke i lidhur këto me përkime të kësaj natyre nësuaza ndërkombëtare. Mbase kjo është edhe arsyeja

pse studimet tij përcillen kujdesshëm meterminologji profesionale, me shembuj konkret tëproblemeve të caktuara në rrethet shkencore dhepolitike ndërkombëtare.

Toponimia dhe standardi

Sot, kur një grup studiuesish në Kosovë punonnë një projekt shkencor të një rëndësie historikekombëtare “Standardizimi i emërvendeve të Kosovës”, nuk ka si të mos e kujtoj një kërkesë të bërë tash eshtatëmbëdhjetë vjet më parë nga N. Draga: “Ështëkërkesë e kohës që Instituti Albanologjik nëbashkëpunim me Shoqatën e Gjeografëve të Kosovës



Begzad Baliu238

të hartojë një indeks të emërtimeve gjeografike përregjionet shqipfolëse në Jugosllavi. Indeksi i tillë dotë kishte vlera të mëdha teorike dhe praktike përpublikimet e ndryshme me karakter kombëtar dhendërkombëtar” (f. 41-42).

Studiues i përkushtuar ndaj fushës së studimeveqë mbulon dhe i vetëdijshëm për përgjegjësinë etrashëgimisë kombëtare në Mal të Zi, Nail Draga, nëstudimet dhe në artikujt e këtij libri, të cilat më parë janë lexuar në konferenca shkencore dhe janëbotuar në gazeta të përditshme ose javore, është

kujdesur shumë që kërkesat e tij t’i mbulojë meargumente të njohura ndërkombëtarisht, me njëgjuhë të pranuar shkencërisht dhe me ndjenja tëarsyeshme moralisht. “Është obligim moral ekulturor, që të mbrohet ky toponim duke i dhënëvendin që meriton edhe në aktet zyrtare në gjuhënshqipe…”, - shkruan autori në një reagim lidhur me

ndërrimin e toponimit Katërkollë në aktet zyrtaremalazeze.

Në pjesën e dytë të këtij vëllimi, ku trajtohet temae terminologjisë, autori merret me probleme teorikedhe praktike të terminologjisë gjeografike në raportme zhvillimin e gjuhës së sotme shqipe, mezhvillimet shkencore në fushën e gjeografisë, mebazën teorike të njohur ndërkombëtarisht etj., për tësjellë edhe rezultate vetjake, si këto:

“Procesi i fjalëformimit në fushën e gjeografisëështë detyrë e rëndësishme si nga aspektiprofesional, ashtu edhe nga aspekti shkencor, andajkjo çështje kërkon maturi dhe përkushtim serioz,sepse në të kundërtën, lehtë mund të kalojmë në




purizëm që nuk është nder për ne, as për shkencënpërkatëse.

Është kërkesë e kohës që në të ardhmen të bëhet

mbledhja e termave gjeografikë të gurrës popullorenga tërë hapësira shqipfolëse, që do të ishte njëthesar i çmuar, ndërsa më vonë të bëhet sistemimidhe përpunimi i tyre nga gjuhëtarët në bashkëpunimme gjeografët, dhe

S’do mend se procesi i zëvendësimit të termave tëhuaja me ato përkatëse të shqipes, si në fusha të

tjera shkencore, ashtu edhe nga fusha e gjeografisë,një kohë të gjatë do të jetë një çështje e ndërlikuar,por që dita-ditës integrohet” (f. 87).

Në një artikull tjetër me titull “Për terminologji tëqartë dhe të përpiktë gjeografike”, autori shtron dyprobleme të rëndësishme në fushën e gjeografisë:ndërkombëtarizmat në terminologjinë gjeografike dhemundësitë për zëvendësimin e tyre me fjalët ebarasvlershme në gjuhën shqipe; si dhe shumëkupti-mësinë në terminologjinë gjeografike:monosemantizmi - njëkuptueshmëria; polisemia,homonimia dhe sinonimia.

Në këtë rrugë ishte e pritshme që autori, në njëartikull të veçantë, të shtronte nevojën e një fjalori tëtermave të gjeografisë. Mungesa e fjalorëve të tillë

(përjashto dy të punuar më parë më 1975 dhe 1985),e pengon zhvillimin e shkencës së gjeografisë sidisiplinë thellësisht shkencore. Ose, siç shkruanautori: “Hartimi i Fjalorit të termave të gjeografisë dotë ishte një mbështetje e mirë për studime tëmëtutjeshme nga kjo fushë” (f. 98).



Begzad Baliu240

Në kërkim të dromcave të toponimisë

Në pjesën e tretë botohen shënime për katër libratë veçantë dhe me interes për studimet historike,gjuhësore, kulturore dhe më gjerë, prej nga mund tëarrihet në këto përgjithësime:

Vepra e Kruno Kërstiqit “Vendosja e arbneshëvenë Zarë” paraqet njërën prej sintezave më të mira përhistorinë e shpërnguljes së shqiptarëve në Zarë. Medokumentet që nxjerr, me trashëgiminë e mbledhur

dhe të sistemuar në këtë vepër, me të dhënatarkivore, historike, gjuhësore, etnografike etj., kjovepër është nder për popullin e autorit dhe kolonitëshqiptare përgjithësisht.

Vepra e Edith Durhamit “Brenga e Ballkanit”, qëmerret këtu në shqyrtim, pasqyrohet me një kujdestë veçantë, për shumë arsye. Për arsye të qëndrimit

shumë miqësor të autores ndaj popullit shqiptar, përshkak të qëndrimit joindiferent ndaj ngjarjeve qëpërshkonin popullin shqiptar, për shkak tëorigjinalitetit dhe të saktësisë së fakteve që sjellautorja etj.; si vendi i Durhamit ashtu edhe vendi iveprës së saj në studimet dhe historinë shqiptaretrajtohen me nderim dhe përgjegjësi.

Në kohën kur shtypi dhe shkenca serbe nëmënyrën më të egër trajtonin problemin elindshmërisë te shqiptarët, duke e lidhur këtë melëvizjet ekskluzivisht politike, demografi i njohur ngaKosova, Hivzi Islami, botoi veprën “Kosova dheshqiptarët”, në të cilën e trajtonte temën elindshmërisë në Kosovë dhe përgjithësisht ndër




shqiptarët, me të gjitha dimensionet e saj: kulturore,sociale, shëndetësore, ekonomike, historike etj.

Ribotimi shqip i veprës së Faik Konicës “Shqipë-

ria, kopshti shkëmbor i Europës Juglindore” në vitin1991 ishte një ngjarje kulturore ndër shqiptarët nëpërgjithësi, jo vetëm se autori dhe vepra po i rikthe-heshin vendit dhe gjuhës së popullit me të cilinmerreshin, por për arsye se kjo vepër e Konicës sillterezultate të reja në metodologjinë e studimit, nëmentalitetin shkencor të qasjes ndaj objektit, nëmënyrën e interpretimit etj. Një vlerësim të zgjeruar

kësaj vepre i pati bërë edhe Nail Draga, teksti i tëcilit përmbyll këtë vepër.

Duke e mbyllur këtë paraqitje të veprës së NailDragës, ne mund të veçojmë këto karakteristika:autori i kësaj vepre sot është studiues mbi të cilin karënë dhe bie barra e fenomeneve dhe dukuriveshoqërore e shkencore në këto anë, përgjegjësia

morale ndaj dukurive dhe fenomeneve shoqërore,kulturore dhe shkencore, historike dhe politike tëshqiptarëve në Mal të Zi. Është me shumë rëndësifakti që autori i kësaj vepre ka kuptuar qysh herëtkëtë përgjegjësi të shumëfishtë, ndërsa artikujt ekësaj vepre të botuar herë pas herë në organet eshtypit ditor dhe të atij shkencor e dëshmojnë këtënë mënyrën më të mirë.

A do të arrijë ta mbajë këtë peshë autori i kësajvepre edhe në të ardhmen?

Kjo nuk varet vetëm nga paradigmat e theksuaramë lart. Kjo varet edhe nga një premisë e re, qëquhet guxim intelektual. Ne besojmë se kjo nuk i ka



Begzad Baliu242

munguar as më parë dhe nuk do t’i mungojë edhe nëtë ardhmen. Nail Draga është sot njeri me përgjegjësishumëdimensionale, që di t’u përgjigjet në mënyrënmë të mirë kohës dhe bashkëkombësve.




PATRONIMI MUZAKAJ EDHE NË TOPONIMINË EKOSOVËS

Vite më pare doli nga shtypi një vepër e rrallë etrashëgimisë etnokulturore dhe listorike shqiptare.Fjala është për Memoaret 76 e njërit prej princave tëdalluar të shekullit XV, Gjon Muzakës, të cilat njëkohë të gjatë e kanë nxitur interesimin e studiuesve,madje jo vetëm të letërsisë, por edhe të etnokulturëse të letërsisë.

Sigurisht që shkaqet e këtij interesimi janë tëshumta dhe të ndryshme:

-Memoaret janë të një kohe shumë tërëndësishme dhe po kaq të errët për historinë eshqiptare; memoaret shënojnë një gjysmë shekullipas rënies së shtetit të Skënderbeut; memoaret itakojnë një familjeje fisnike shqiptare, historia e së

cilës ka lënë gjurmë të forta në historinë jo vetëm tëshqiptarëve, por edhe te popujt fqinjë.

76 Gjon Muzaka, Memorje, përktheu Dhori Qiriazi, “Botimet Toena”,

Tiranë, 1996, f. 108.



Begzad Baliu244

-Kjo është koha e fillimit të shprishjes së familjesborgjeze shqiptare, e cila nuk do të mëkëmbet për500 vjet me radhë të sundimit të PerandorisëOsmane. Prandaj ka nxitur një varg shkrimtarëshshqiptarë që brenda mugëtirës së kësaj kohe tëndërtojnë ngjarje letrare me pretendime shumëinteresante për të pasqyruar një qytetërim shqiptarë,për të cilën historia thotë shumë pak ose, atë që ethotë, jo rrallë vihet në dyshim.

Mirëpo, më shumë se sa interesimin e letrarëve,të studiuesve të etnokulturës e të studiuesve të

qytetërimit shqiptar, ky libër e ka nxitur për shumëkohë lexuesin shqiptar edhe për arsye se, sipaskronikave, njëri prej komandantëve të Luftës sëKosovës (1389) ishte nga familja e Muzakajve.Kërshëria është rritur posaçërisht edhe për shkak se,mbi historinë e saj, studiuesit serbë, letrarët dhemadje edhe politikanët, kanë ndërtuar një varg

mitesh letrare, historike dhe bashkëkohore dhe mbithemelet e rrejshme të së cilës politika serbe nëbashkëpunim me atë ruse kanë ndërtuar njëplatformë politike mbi Ballkanin me rrjedhojatragjike posaçërisht për shqiptarët, gjatë këtyre 150-vjetëve të fundit.

Dhe sikur të mos mjaftonte kjo, pushtetarëtserbë janë kujdesur shumë që, ngritjen e këtij miti tashoqërojnë edhe me ndryshimet toponimi (vetëmgjatë dy decenieve të fillimit të shekullit XX, një vargvendbanimesh u pagëzuan me emrat e luftëtarëve:Obiliq, Milloshevë, Llazarevë, Devetjugoviq etj.) nëzonën ku është zhvilluar lufta, të bëjnë çmos që të




zhdukin toponiminë historike shqiptare. Për fat tëmirë, pa sukses.

Pas Çlirimit të Kosovës, kur një Komision

shtetëror për standardizimin e emërvendeve tëKosovës, krahas punës në takime të rregullta,vazhdonte të hulumtonte terrenin, përfaqësuesit efshatit Balshaj (Milloshevë) mes toponimeve përemrin e mundshëm të fshatit, kishin shënuar edheemrin Muzakaj. Pas interesimit tonë, nëse ishte kynjë propozim arbitrar, me të cilin donin që t’ikundërviheshin politikes serbe mbi mitin e Kosovës,

ata m’u përgjigjën: “Përkundrazi, ky toponim ishtezgjedhur nga toponimia e fshatit. Pra, në perëndimtë fshatit Milloshevë ruhej mikrotoponimi Kullat e Muzakës . E pabesueshme por shumë e saktë. NëKrisobulen e Deçanit gjendej një mikrotoponimMuzakov Kuçishte, por që të ishte ruajtur e thadruardhe shumë më saktë në mendjen e popullit shqiptarë

vendës, kjo nuk më besohej. E pra, toponimi Kullat e Muzakës, është vetëm njëri prej toponimevemesjetare dhe përgjithësisht të lashtësisë në Kosovë,gjurmët e të cilit nuk kanë arritur t’i fshijnë asmbishtresa 500-vjeçare e orientit, as “vrragët sllave”,siç do të shprehej Gustav Majeri. Dhe për çudi, kytoponim po shfaqej publikisht si emër historik tri vitepas daljes nga shtypi të këtij libri, por kopjet e para

të tij vetëm në vitin 1999 do të mund të hynin nëKosovë. Mbase është me rëndësi të komentohet menjë fjalë semantika e toponimit shqip: Kullat e Muzakës dhe trajta serbe e këtij toponimi Muzakov Kuçishte . Që serbët e përshtatën shekuj më parë këtëtoponim, dëshmon edhe një vlerësim i parë i hedhur



Begzad Baliu246

mbi këtë strukturë toponimike. Në toponiminëshqiptare ka shumë toponime që lidhen me kullat,sepse nuk kishte pse të ruhej një toponim që lidhejme një toponimi që emërtonte një shtëpi tëzakonshme, prandaj edhe toponimet me emrin eshtëpisë nuk janë ruajtur, nëse nuk është fjala përndonjë apelativ të vonë.

Përkthimi i kujdesshëm i Dhori Qiriazit dhesidomos pajisja me shënime, e bëjnë këtë libër më tëpërdorshëm jo vetëm për lexuesit e thjeshtë, porkrijojnë besim edhe te përdoruesit e saj për referencë

shkencore. Megjithatë, siç e do rendi i botimeve tëtilla të rëndësishme, një botim i ardhshëm paralel nëgjuhën e shkrimit dhe në gjuhën shqipe, do ta bëntemë të sigurt interpretimin para se gjithash filologjik,më të sigurt për një numër të madh studiuesish tërinj, të cilët deri më tash nuk kanë pasur mundësi tashtien në dorë këtë vepër kapitale jo vetëm për

historinë kombëtare, por edhe për shumë fusha tëdijes.




TOPONIMIA E DUSHKAJËS

Hyrje

Tri dekada më parë, gjurmuesi Skënder R.

Hoxha, sillte në shtypin ditor dhe në atë shkencormateriale të fushës së onomastikës nga terreni ediskutime për to. I nxitur prej ndjenjës se mekalimin e kohës e shkuarjes së brezave të moçëm dotë harrohej ky thesar, ai i qe përkushtuar mbledhjessë onomastikës (toponimisë dhe antroponimisë) meqëllim që ajo të mos tretej bashkë me kujtesën eruajtur në traditën e këtyre fshatrave. Me kërkimet e

kësaj fushe autori ynë u bashkohej hulumtuesve, tëcilët me përkushtim po e hapnin hullinë e kërkimevedhe të studimeve në këtë fushë të re të gjuhësisëshqiptare. Në këto gjurmë i ka themelet edhe mate-riali hulumtues e studimor Toponimia e Dushkajës 77 ,i cili brenda këtij vëllimi78 po botohet i plotë. Siguri-sht kjo është arsyeja që edhe projekti i tij, si dheqasja e metodologjia e përdorur në strukturimin ekësaj monografie janë tipike për shkollën që është

77 “Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës” (I) (studim),

Përparimi, Prishtinë, 1992; Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (II), (studim), “Art poetika”, Pejë, 2000.

78 Skender R. Hoxha, Toponimia e Dushkajës, Gjakovë, 2007.



Begzad Baliu248

ndjekur në studimet albanologjike të gjysmës së dytëtë shekullit XX. Ai ka përdorur po ata pyetësorë dhepo atë nënndarje të mikrotoponimeve dhe i ka shën-uar me saktësi sipas theksimit të tyre dialektologjik,megjithëse jo edhe në përmasa tekstologjike. Tëgjitha mikrotoponimet janë identifikuar drejtpërdrejtnë terren, prandaj ato janë ubifikuar edhe sipasorientimit në hapësirë: veri-jug, lindje- perëndim etj.

Kontribute për standardizimin e emërvendeve të

Kosovës Në këtë rrjedhë autori ynë, para dhe sidomos pas

mbarimit të luftës së Kosovës, pati një angazhim tëpërkushtuar në ndihmën e tij dhënë Këshillit përStandardizimin e Emërvendeve të Kosovës. Ai ishte izgjedhur në Komisionet për Emërtimin e Shesheve,Rrugëve dhe Vendbanimeve, në kuadër të asamblevekomunale të Gjakovës dhe të Pejës, ku dha edhekontributin e tij të vyer79 .

Studimet e tij të kësaj kohe Rreth harrjes dhe emërtimit të disa toponimeve të krahinës së Dushka-

jës, Disa të dhëna rreth toponimisë së Dushkajës dheToponimia e Dushkajës paraqesin një kontribut tëndjeshëm në standardizimin e oikonimisë së komu-nave: Gjakovë, Pejë e Deçan. Përtej një qasjeje të

oikonimisë në shkallë komunale, kontributi i tij ka

79 Rreth harrjes dhe riemërtimit të disa toponimeve të krahinës së Dushkajës, “Rilindja”, Prishtinë, 29 janar 2000, f. 17; dhe “Të dhëna

rreth toponimisë së Dushkajës” (kumtesë), në librin Toponimia eGjakovës me rrethinë , Gjakovë, 2002, f. 211 – 223.




rrezatuar edhe për standardizimin e toponimisë dhepatronimisë së Rrafshit të Dukagjinit. Le të kujtohetkëtu edhe kontributi i tij në tryezën shkencoreToponimia e Gjakovës me rrethinë 80, ku Skënder R.Hoxha pati lexuar një studim, ndërsa në përmble-dhjen e saj pati botuar edhe dy kumtesa të tjera.

Po në këtë vëllim, në rubrikën e diskutimeve,Skënder Hoxha boton artikullin Rreth harrjes dhe emërtimit të disa toponimeve të Krahinës së Dushka-

jës , me të cilën plotëson kontributin e tij dhënëpunës së Komisionit për Standardizimin e Emërve-

ndeve të Kosovës. I motivuar prej punës shumëve-çare në kërkimin e toponimisë së krahinës sëDushkajës, i nxitur prej aktivitetit të dendur tëKomisionit për standardizim, si dhe prej diskutimevetë shpeshta në shtypin ditor e shkencor, SkënderHoxha qe angazhuar edhe në diskutimin publik tëshumë oikonimeve të Kosovës, duke u përqendruar

në mënyrë të veçantë në oikoniminë e krahinës sëDushkajës, në oikoniminë e vendbanimeve të komu-nës së Gjakovës dhe të Pejës. Nëse në studimin Topo- nimia e Gjakovës me rrethinë autori sillte një artikullpër strukturën kryesisht gjuhësore të oikonimevedhe mikrotoponimeve të krahinës së Dushkajës, në

80 Kumtesat e kësaj tryeze janë botuar në vëllimin Toponimia e

Gjakovës me rrethinë (Tryezë shkencore, mbajtur më 4 maj 2001), Redaksia: Akad. Besim Bokshi, prof. dr. Qazim Lleshi, prof. dr. Edi

Shukriu, prof. dr. Shefki Sejdiu, dr. Rexhep Doçi, prof. dr. Masar

Rizvanolli dhe Mevlude Saraçi. Kryeredaktor : prof. dr. Masar

Rizvanolli, Sekretare e redaksisë: Mevlude Saraçi. Botoi Kuvendi i

Komunës së Gjakovës – Drejtoria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve,Gjakovë, 2002, f. 283.



Begzad Baliu250

artikullin tjetër të botuar në rubrikën e diskutimevedo të kujdesej që oikonimet e kësaj krahine t’itrajtonte në aspektin etimologjik, duke u ndalur dheduke kërkuar prejardhjen e secilit prej tyre më vete,për të dhënë më tej edhe propozimet e reja: Bardha-niq - Bardhan ; Bec-Bec ; Bërdesanë (propozimi i riKodërthanë ); Cërmjan (Cërmok ); Dashinoc (Dashaj );Doblibare (Kënetishtë ); Gërgoc (Gurkuq ); Janosh(Gjinaj ); Kodrali; Kralan (Kështjellë ); Llugaxhi (Rrahi- shtë ); Marmull (Miraj ); Maznik; Meqe (Gradishtë );Netic-i (Rogë-a ); Palabardh; Radoniq (Radaj ); Rakoc

(Rakaj ); Rakovinë (Arrishtë ); Rashkoc (Qarret );Ratishë e Epër (Luginë e Epërme ); Ratishë e Poshtme(Luginë e Poshtme ); Rezinë (Rrezinë ); Sapot (Skërkë );Velikobare (Ligatinë ); Vraniq (Vrahishtë ); Vranoc;Zhabel (Zabeli i Ri e Zabeli Plak) ; Zhdrellë (Grykë )81.

Një projekt i rëndësishëm

Krahina etnografike e Dushkajës, të cilën

Skënder R. Hoxha për disa vjet me radhë e ka bërë

81 B. Baliu, Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan, “Era”

Prishtinë, 2004, f. 112-113; Po këtu shih edhe bibliografinë e plotë të

studimeve për standardizimin e emërvendeve të Kosovës, ku mund të

shihet më saktë edhe kontributi i autorit në këtë fushë. Për konceptet

teorike dhe metodologjike të punës në standardizimin e emërvendeve

të Kosovës shih studimet e autorëve: Shefki Sejdiu, “Rreth disa

parimeve emërtese në toponiminë e Kosovës” , në Sprova etimologjike, Era, Prishtinë, 2002 dhe B. Baliu, “Jo ndryshim i emërvendeve të

Kosovës, por standardizim i tyre”, në Zëri i Kosovës, 28 janar 2000,

Prishtinë, f. 1, 8-9 dhe Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës, “Argeta – LMG”, Tiranë 2006. Sinteza e plotë e regjistrit të

oikonimisë së Kosovës është botuar në vëllimin Regjistri i standardizuar i emërvendeve të Kosovës, “Era”, Prishtinë, 2005.




objekt hulumtimi e studimi82 , shtrihet në pjesënqendrore të Dukagjinit dhe përbëhet nga 26 katundetë administruara nga dy qendra komunale: Gjakovadhe Deçani. Karakteristikë e saj janë prania eoronimeve dhe fitonimeve, gjë që e vërejmë që nëemrin e krahinës, Dushkajë, që është një fitonim.Nisur nga gjendja e saj gjeomorfologjike e etnografikeautori në hyrje të veprës i ka bërë një përshkrimrelievit të saj duke u nisur nga të dhënat e njohuratë gjertanishme për lashtësinë e banorëve të saj,hidroniminë e saj, disa nga oronimet që e shquajnë

morfologjinë e saj etj. Duke bërë kërkime tëshpeshta, të shumta dhe afatgjata në terren, autorika vënë re dhe saktësuar kufijtë etnografikë tëkrahinës së Dushkajës, një varg objekteshetnografike me interes për studimet e kësaj fushe,një numër gërmadhash me interes për studimet

82

Shih studimet dhe materialet: “Toponimia e fshatrave Radoniq eRakoc”, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave filologjike, 16–

1986, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1987, f. 265 – 283;

“Çështje të toponimisë së katundeve Radoniq e Rakoc të Dushkajës”,

në vëllimin Çështje të studimeve albanologjike I (materiale ngaSimpoziumi shkencor i mbajtur në Prishtinë, më 20 dhe 21 dhjetor 1985), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1987, f. 333 – 342;

“Doblibare ve Vraniçe köylerinin yer adlari bilgisinde çerkezlerin izi

(titulli shqip: Gjurmët e çerkezëve në toponiminë e katundeve

Doblibare e Vraniq të Dushkajës)”, Çevren, nr 72, korrik gusht 1989,Prishtinë, f. 39, 40, 41; “Vëzhgime mbi toponiminë e Dushkajës”,

Rilindja, Prishtinë, (në dy vazhdime) të dt. 4 nëntor 1989 dhe 11

nëntor 1989; “Toponimia e katundit Jabllanicë”, në librin Jabllanica(Shqiponja) e Dushkajës, “ Art poetika”, Pejë, 2004, f. 16 – 42;

“Toponimia e Radoniqit dhe e Rakocit”, në librin autorial Radoniqi e Rakoci i Dushkajës, “Art poetika”, Pejë, 2005, f. 44 – 72.



Begzad Baliu252

arkeologjike, një numër mikrotoponimesh tështanguara, të cilat reflektojnë gjurmë të strukturavetë vjetra gjuhësore shqipe dhe sllave po edhereferenca topografike për unifikimin e vendbanimevetë zhdukura kryesisht baritore etj., ndërsa duke bërëkërkime krahasimesh ndër botime dokumentesharkivore e burimore, autori që në fillim ka sjellë tëdhëna, të cilat i ka diktuar në disa burime tërëndësishme, si: harta të vjetra, defterë, krisobulaetj.

Në studimin e tij Toponimia e Dushkajës,

studiuesi Hoxha “sjell një sintezë kur të zgjeruar ekur të plotësuar të toponimisë së Dushkajës, dukefilluar me shtrirjen gjeografike të kësaj krahine («nëpjesën lindore të Dukagjinit qendror»); me praninë etyre ndër defterë mesjetarë dhe harta të moçme(Krisobula e Deçanit e vitit 1330; Dëfteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës, 1485 ; Gastaldi, Carta dei

paesi Danubjani, 1517 etj.); me gjurmët eadministratës turke në këtë toponimi (Arat Çerkeze,Livadhi Begit, Ulica Spahive etj.); me sferat kryesorenga të cilat sajohet toponimia e Dushkajës (sipaskryefamiljarëve, sipas konfiguracionit të terrenit,sipas llojit a përbërjes së tokës, sipas kulturësbimore, pozitës gjeografike, formës etj.); mestrukturën fjalëformuese dhe leksikore të saj (njëgjy-

mtyrëshe me fjalë të parme, të prejardhura etogfjalësh, kompozita) etj.




Mikrotoponimia shteruese sipas vendbanimeve

Në pjesën e dytë është dhënë mikrotoponimiashteruese e secilit vendbanim veç e veç: Bardhaniqit,

Becit, Bërdosanës, Cërmjanit, Doblibares, Gërgocit,Jabllanicës, Janoshit, Kralanit, Llugaxhisë, Marmullit,Meqes, Palabardhit, Rakovinës, Rashkocit, Sapotit,Vraniqit, Zhabelit, Zhdrellës, Dashinocit, Maznikut,Ratishit të Epërm, Ratishit të Ulët dhe Vranocit të Vogël .

Për secilin vendbanim fillimisht është bërë

përshkrimi i sipërfaqes dhe i kufijve të tij historikë eaktualë, përkatësia komunale, pasuria natyrore e tij,përbërja gjeologjike, kujtesa popullore, gjurmët evjetra të lokalitetit, gërmadhat e objekteve fetare,mure të moçme, objekte kulti etj. Në një paragraf mëvete është dhënë kronologjia e trajtave gjuhësore tëemrit të vendbanimit, nxjerrë nga dokumentekryesisht të botuara më parë nga autorë shqiptarë

dhe të huaj, lëvizjet demografike sipas dëshmivedokumentare (kryesisht nga gjysma e dytë eshekullit XIX e këndej) dhe gojore (nga kujtesapopullore), ku një vend i veçantë i është dhënëkolonizimit me familje serbe e malazeze në shekullinXX, migrimi i fundit i familjeve shqiptare kryesishtnga vendet rurale në qendrat e urbanizuara, gjendjae fundit pas përndjekjes së bërë gjatë luftës sëKosovës etj. Në mënyrë të veçantë janë shënuarobjektet e përmasave historike, si dhe janë dhënë tëplota detajet për informatorët e secilit vendbanim mëvete. Ndonëse mikrotoponimia është dhënë në secilinfshat më vete, brenda secilit vendbanim janë bërënënndarje, të cilat përcaktojnë anën gjeografike,



Begzad Baliu254

gjeologjike etj.: oronime (ara, kodra, lëndina, livadhe,lugje, male); hidronime (kroje, burime të tjera,lumenj), oikonime (vendbanimmet, lagjet) dhe tëtjera (toponimet që tregojnë rrugë, varre) etj. Njëpasuri të veçantë dhe me interes për studimetgjuhësore paraqesin toponimet e përfshira nënënkapitullin të ndryshme . Brenda këtij nënkapitulli“fshihen” një numër i madh fitonimesh, zoonimesh,vëllazërish, fisesh, patronimesh të zbunuara a trajtatë tyre me shumë interes për toponiminë historike.

Në vendbanimet e kësaj krahine, autori i kësaj

vepre, duke bërë kërkime në fushë të onomastikës,gjithashtu ka diktuar dhe madje ka ubifikuarsaktësisht në hapësirë gjurmë gërmadhash,vendbanimesh, objekte kulti (xhami, kisha e tyrbe),si dhe ka identifikuar disa shenja historike, shpeshtë kthyera në objekte kulti e besëtytnie.

Në fshatrat e kësaj krahine, autori ka diktuar:

- gjurmë të kishave dhe objekte të tjera fetare: Kroni Kish’s (Bardhaniq), Te Kisha dhe Tyrbja Becit (Bec),Tyrbja e Doblibares (Doblibare), Te Kisha ose Kisha e Zeqve (Kralan);

- gjurmë vendbanimesh: Livadhet e Mdha (Bec),Qereminet (Doblibare), Troje (Gërgoc), Sarasellat (Jabllanicë), Pozheget, Rrafshet dhe Qereminja

(Marmull), Trojet dhe Selishta (Maznik), Livadhi Murat Ag’s (Palabardh), Trulli i Buklek’s dhe Troje (Rakoc), Kafjan (Rakovinë), Ara e Vad’s dhe Kodra e Çerkezit (Vraniq), Kodra e Malsorve (Zhabel) etj., dhe

- objekte kulti e shenja historike: Lisi Malokut (Bec),Orizet (Janosh), Lisi i Kronit (Kodrali), Lisi i Kuvendit




(Kralan), Plepat e Llugaxhisë (Llugaxhi), Vorret e Hasallakit dhe Tyrbja e Fat’s (Maznik), Ara e Mark Lulashit (Sapot) etj.

Në këtë rrjedhë autori ka sjellë mjaft të dhënanga terreni, të cilat për fat të keq, mëse një herëduket sa janë rezultat i përfoljeve që ka shpërndarëagjentura serbe në terren, që nga fillimi i shekullitXX dhe i ka bërë kallëzime të zakonshme në rrethetrurale. Në këso situatash autori përgjithësisht kabërë përpjekje që të ndërtojë madje edhe etimonëduke u mbështetur në etimologjitë e traditës

popullore apo duke i rikonstruktuar ato, gjë që nukmjafton për një përfundim shkencor. Po kështu,autori, në traditën e konsultimeve dhe të referencavealbanologjike të shkollës së Prishtinës, përgjithësishtkonsulton, edhe pse në mënyrë mjaft kritike, arritjete shkollës serbe jo vetëm në hulumtimin, mbledhjendhe vlerësimin gjuhësor të kësaj lënde, por edhe në

etimologjizimin e saj, fatkeqësisht për interesa jovetëm gjuhësore.

Etimologjia e oikonimeve të Dushkajës

Nëse kapitulli i dytë shquhet për materialin epasur, të sjellë nga terreni, kapitulli i tretë është irëndësishëm për sintezën e tyre dhe krahasimin me

materiale dokumentesh të botuara shekuj me radhë.Në këtë kapitull me titull Toponime të krahinës së Dushkajës në dritën e kërkimeve etimologjike dhe menëntitull Prej burimeve të moçme shkrimore e gojore deri te konstatimet e reja , bëhen përpjekje për tëetimologjizuar emrat e vendbanimeve (oikonimet),



Begzad Baliu256

duke i parë ato në dritën e burimeve dokumentare,trajtave gjuhësore të vendit dhe popujve fqinjë, nëdritën e zhvillimeve historike dhe të ubifikimeve nëterren. Në këtë kontekst autori ka trajtuar oikoniminBardhaniq, duke e parë prejardhjen e tij nëvazhdimësinë e leksikut historik të trashëgimisë ilire. Tek oikonimi Bec, autori fillimisht i bashkohetmendimit të E. Çabejit për afrimin e këtij emri mefjalën e gurrës shqipe byc “njeri i shkurtër dhe itrashë”, ndërsa më tej e pasuron këtë edhe mendonjë patronim Byc-i (Gjakovë) dhe ndonjë tjetër

trajtë gjuhësore të dokumenteve mesjetare. Nëmënyrë mjaft të hapur është shqyrtuar etimologjia eoikonimit Cërmjan , një prej toponimeve mjaft tëdiskutuara në përballje me një toponim mjaft tëpërhapur të onomastikes sllave Č ermë , të cilin autoriSkënder R. Hoxha e nxjerr nga “rrethi i fjalëve cermë,sermok e qerm ”. Në rrjedhë të kërkimeve të tijetimologjike të oikonimisë së krahinës së Dushkajës,

autori ynë, emrin e fshatit Dashinoc, e nxjerr nga njëfjalë e ngurtësuar Dashi i Nocit, ndërsa emrin efshatit Gërgoc e lidh me një patronim të pranishëmedhe sot ndër shqiptarët, ashtu si edhe emrin efshatit Janosh . Prejardhjen sllave të emrit të fshatitJabllanicë , të cilin disa studiues e lidhin me sllavi-shten jabllan “plep”, Hoxha e kundërshton me faktinse në territorin e këtij vendbanimi dikur ka pasurshumë plepa dhe se në krye të herës emri ka qenëshqip – nga plep (p.sh.: Plepishtë etj.), e administratasllave mund ta ketë përkthyer drejtpërsëdrejti në

jabllan . Ndërkaq, emrin e Kralanit, autori e nxjerr meprejardhje të mundshme nga emri ilir Kral, por nukpërjashton mundësinë e asaj që gjen në traditë: se




aty dikur ka jetuar krajli (?). Një patronim i diktuarnë hapësirën e Bosnjës e Hercegovinës Burrmaz dhe idiskutuar dekada më parë për prejardhjen shqipe tëtij, tash vjen e plotësohet edhe me oikonimin ekrahinës së Dushkajës Maznik . Një strukturë që mëparë e pasur e shqipes dhe e përhapur edhe në trajtatë përkthyera sllave është edhe ajo e oikonimitPalabardh, e cila në Mal të Zi dhe më tej shfaqetndër dokumente si Bjelopavliq, ndërsa strukturandërgjuhësore e toponimisë së Dushkajës pasurohetedhe me një oikonim të prejardhjes orientale Meqe .

Të kësaj natyre hulumtuese dhe përfunduese janëedhe rezultatet e arrira për etimologjitë e emrave tëvendbanimeve: Radoniq, Rakoc, Rakovinë, Rashkoc,Ratish, Zhabel dhe Zhdrellë .

Mikrotoponimet e veçanta

Në një kapitull më vete, autori i këtij vëllimiSkënder R. Hoxha ka trajtuar, siç shkruan edhevetë, disa toponime e mikrotoponime të krahinës sëDushkajës, që në të vërtetë janë fitonime, zoonime,oronime e mikrotoponime të mbledhura ndër vendb-anime të krahinës së Dushkajës, por që për autorinparaqesin lëndë më vete për trajtimin historik dhesidomos gjuhësor të tyre. Fjala është për mikrotopo-

nimet: Abllan, Arash, Arrnicë, Asojë, Babshor, Bajkoc,Baltë, Bare, Barut, Bezhani, Bërdë, Bollodincë, Botë,Bri, Bujashkë, Butë etj., të radhitura sipas renditalfabetik. Ndonëse në shikim të parë këto mikrotopo-nime, disa prej të cilave na dalin edhe vetëm siapelativë, duken të jenë të veçantë, në shumë rastena dalin sllavizma, të cilët në gjuhën shqipe kanë



Begzad Baliu258

kaluar nga përdorimi leksikor në përshtatjen e tyresi forma toponimike. Në të gjithë shembujt e marrëpër trajtim, autori i është referuar një literaturetashmë të njohur nga Eqrem Çabej, Idriz Ajeti,Henrik Bariq dhe Petar Skok, të plotësuar edhe ngaRexhep Doçi e Skënder Gashi, duke i parë këto mëshumë brenda njësive leksikore dhe vetëm më pas sitoponime të vjela në terren. Pra, me të drejtë këtomikrotoponime më parë janë studiuar si leksema, evetëm më pas janë studiuar në rrafshin toponimik.

Studimi i këtyre toponimeve gjithashtu e ka

zgjeruar rrafshin historik të tyre, shtresat kulturore,trajtat gramatikore dhe dialektore të përdorimit tëtyre në dokumentet më të moçme a në gjendjen etashme të përdorur nga popullata vendore, transhor-mimin e tyre morfologjik, semantik e etimologjik nganjëra gjuhë në tjetrën dhe nga njëra epokë në tjetrën. Toponimia e kësaj pjese të Kosovës qendrore dësh-

mon ndërkaq se, pavarësisht ndikimeve të huaja(latine, greke, sllave, turke etj.), në tërësinë e saj kaqenë dhe ka mbetur toponimi shqiptare, madjepavarësisht nëse është fjala për toponiminë historikeapo jo.

Struktura të tjera gjuhësore dhe kulturore

Ndonëse nuk është thelluar në prejardhjenetimologjike të tyre në një nënkapitull më vete autorika sjellë emrat e të gjitha burimeve ujore të krahinëssë Dushkajës; ka diskutuar disa trajta gjuhësore,historike, kulturore dhe madje etnografike tëmikrotoponimeve që identifikojnë emrat e varreve e




tërësive të tyre; ka evidentuar gjurmë tëadministratës turke në toponiminë e Dushkajës; kasistemuar mikrotoponimet e kësaj krahine sipassferave kryesore (bujqësore, blegtorale, rurale, sema-ntike etj.), sipas të cilave është krijuar kjo toponimi,fjalëformimin e saj etj. Në rrethana të tjera, temat efundit do të duhej të përbënin pjesën e dytë të këtijvëllimi, pra, menjëherë pas kapitullit të parë, i cili dotë trajtonte gjerësisht pamjen etnogjeografike tëkrahinës së Dushkajës. Struktura fonetike,dialektore, morfologjike, fjalëformuese dhe semantike

e toponimisë së një krahine, zakonisht janëparaqitur në kapitullin e dytë, ndërsa vetëm nëkapitullin e tretë janë trajtuar strukturat gjuhësore-historike të kësaj toponimie. Mirëpo autori i kësajvepre e ka quajtur të arsyeshme që çështjet fonetike,dialektore, gramatikore dhe semantike t’i shquajëvetëm sa për referencë përgjithësuese, ndërsakërkimet etimologjike t’i nxjerr në plan të parë.

Përfundime

Prej viteve ’70 e këndej, kur filloi mbledhja,sistemimi dhe studimi në mënyrë institucionale itoponimisë së krahinave etnografike të Kosovës, janërealizuar disa projekte shkencore të kësaj natyre,

madje, kryesisht teza magjistrature e doktorate83

.

83Muharrem Peci, Onomastika e Shalës së Bajgorës (punim

magjistrature), Universiteti i Kosovës, Fakulteti i Filologjisë – Dega e

Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe (FF-DGJLSH), Prishtinë, 1983; Rexhep

Doçi, Antroponimia e Llapushës (Prekorupës), Instituti Albanologjik i

Prishtinës (IAP), Prishtinë, 1983; Antroponimia mesjetare e Kosovës I,



Begzad Baliu260

Veçori e këtyre botimeve është koncepti i studimit,modeli kryesisht i së njëjtës shkollë, që njëkohësishtdëshmon edhe mentorin e përbashkët, si dheshkollën tradicionale të gjuhësisë shqiptare në fushëtë studimit. Në këtë kohë studiuesi Skënder R.Hoxha ka filluar edhe hulumtimin e materialit tëkësaj krahine, duke e bërë kështu me kohë pronë tëkërkimeve të tij afatgjata; edhe pse asokohe ky autorishte në moshë të re, materialin e mbledhur mekujdes e dërgonte për sistemim, botim dhe studimnë Institutin Albanologjik të Prishtinës. Prej kësaj

kohe deri më tash, autori i këtij vëllimi, kur mëshumë e kur më pak, nuk ka pushuar së gjurmuaridhe së mbledhuri toponiminë e krahinës sëDushkajës, e ndonjëherë duke iu qasur këtijmateriali edhe nga aspekti studimor, por deri mëtani nuk kishte mundur ta bënte as objekt trajtimi,as objekt botimi në revistat shkencore. Me këtëvëllim, autori përmbush një synim të hershëm të tij:

gjurmimin, sistemimin dhe madje studimin etoponimisë së Dushkajës, duke e zgjeruar kështunumrin dhe hapësirën e studimeve të gjertanishmetë toponimisë së krahinave etnografike dhe gjuhësoretë Kosovës.

(IAP), Prishtinë, 1986; Onomastika e shqiptarëve të Drenicës (disertacion), (FF-DGJLSH), Prishtinë, 1989; Hasan Mujaj,

Onomastika e Rugovës (punim magjistrature), (FF-DGJLSH),

Prishtinë, 1980; Bahtijar Kryeziut, Onomastika e Hashanisë , (IAP),

Prishtinë, 2000; In Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit, (IAP),

Prishtinë, 2006; Begzad Baliu, Onomastika e Gallapit (punimdoktorate), (IAP), Prishtinë, 2003.




ONOMASTIKA DHEPERSPEKTIVA E SAJ



Begzad Baliu262




GJENDJA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE SOT

- Z. Baliu, cili është sot interesimi për gjuhën shqipe dhe për albanologjinë në botë?

- Interesimet për gjuhën shqipe janë të mira.Numri i vogël i katedrave dikur të hapura kryesishtnë zonën Lindore të globit, që nga Sofja deri në Pekinështë shtuar me katedrat, lektoratet e kurset edhenë Perëndim. Po kështu mund të thuhet për numrine të interesuarve për mësimin e gjuhës shqipe. Ështështuar numri i të interesuarve për mësimin e gjuhësshqipe në Seminarin e Prishtinës, ështëshumëfishuar numri i studentëve për kurset egjuhës shqipe që studiojnë ballkanistikën,etnografinë, historinë etj. Viti i fundit i Seminarit ka

qenë mbresëlënës sidomos për pjesëmarrjen estudiuesve të rinj në sesionin shkencor, si menumrin e tyre, ashtu edhe me konceptet e rejashkencore, që sollën në fushë të studimevealbanologjike.



Begzad Baliu264

Megjithatë më vjen mirë që gjuha shqipe tani nukështë vetëm referencë e mësimit të një gjuhe përnevojat e ngushta të rretheve shkencore, por edhepër interesa më të gjera. E kjo do të thotë seshqiptarët në Evropë e më tutje janë bërë faktor irëndësishëm kulturor, politik, ekonomik dhehistorik.

Interesimi i shtuar për gjuhën shqipe, ndërkaq,nuk nënkupton edhe interesimin për albanologjinë.Po të përjashtohet leksikografia, si një prej fushavepër të cilën ka interes tregu i brendshëm dhe i

diasporës, për fushat e tjera të dijes, në albanologjiinteresimet janë kryesisht individuale, ndërsa edheato qendra albanologjike në Evropë (Vjena, Graci,Munihu), që dikur ishin sinonim i studimevealbanologjike, tashmë janë përkushtuar në rritjen enumrit të pjesëmarrësve thjesht për mësimin egjuhës shqipe.

Dekadën e fundit, falë hapjes së rrjetitelektronik, komunikimi mes albanologëve ështëdendësuar dukshëm. Informacionet në fushë tëalbanologjisë për botimet shkencore, konferencat,hulumtimet dhe rezultatet e reja arrijnë brenda ditësnga njëri studiues te tjetri, por për fat të keq kryesisht përmes individëve, sepse institucionet tonashkencore ende nuk janë përgatitur të marrin dhe tëpërcjellin zhvillimet albanologjike në botë.

- Sa po arrijnë albanologët t’iu përgjigjen kërkesave të epokës së globalizmit?

- Përgjigjja nuk mungon, por e rrudhur dhe epërgjysmuar. Në fushë të leksikografisë (kryesisht në




fjalorët dygjuhësor), janë shënuar rezultate të mira,por brenda saj ka nevojë të botohen më shumëdoracakë dhe gramatika të shqipes për të huajt. Përnjë rreth më të gjerë interesimesh janë shumë tënevojshëm korpuset e leksikonëve historikë dhebashkëkohorë. Mirëpo këtë nuk mund ta përballojnëvetëm individët. Është nevojë e ngutshme puna nëekipe për projekte të caktuara. Popujt e tjerë kanëdëshmuar se projektet e interesit kombëtar duan jovetëm përpjekje të përbashkëta të studiuesve dheinstitucioneve shkencore, por edhe punë të

vijueshme të disa brezave. Merrni shembullin epërgatitjes së Fjalorit të gjuhës rumune dhe sidomostë Fjalorit etimologjik të bullgarishtes, për të cilinende po punon një ekip studiuesish. Merrnishembullin e sllovakëve, të cilët vetëm disa vjet pasndarjes nga çekët bënë fjalorin etimologjik të tyre nëdy vëllime.

Ne, ndërkaq, pikërisht pse kemi punuar kështu,individualisht, ende nuk kemi një vepër të plotë tëkarakterit akademik dhe nacional: Historinë epopullit shqiptar, Historinë e letërsisë shqipe,Historinë e albanologjisë, Gramatikën normative tëshqipes (kujtoni faktin se në prag të përfundimit tëkëtij projekti u mënjanua pjesa e fonetikës, disathonë për shkaqe tepër meskine), Fjalorin e gjuhës

së sotme shqipe (formati i madh), e të mos flasim përnjë fjalës gjithëpërfshirës të leksikut të shqipes,Fjalorin e toponimisë shqiptare, Fjalorin e antroponimisë shqiptare, i cili do t’iu përgjigjejnevojave tona të lindshmërisë, Leksikonin historik tëpopullit shqiptar dhe leksikonët e kësaj natyre për



Begzad Baliu266

fushat e caktuara të gjuhës, letërsisë, kulturës,arkeologjisë, historisë dhe madje të folklorit, tëetnografisë e të mitologjisë. Të mos harrojmë se tëgjitha këto nuk paraqesin vetëm studime, më parëkemi të bëjmë me korpuse lëndësh dhe njësiinformative. E veprat e këtilla nuk bëhen prejvullnetit individual të studiuesve, po prej angazhimitekipor të disa studiuesve, disa institucioneve dhemadje disa brezave. Veprat e tilla, në të vërtetë nukmund të përgatiten nga studiuesit që hyjnë e dalinnë institucione shkencore, pa lënë një dosje në

arkivat e tyre; këto nuk bëhen pa hulumtime nëbibliotekat dhe arkivat, së paku kombëtare; nukbëhen nga studiuesit që dalin në pension dukepërsëritur ato që ua ka lënë amanet mentori i tyre;nga studiuesit që në vitrinën e librave të shtëpisëmund të vendosin vetëm vepra që kanë njëkohësishtedhe kopertina të mira; nga studiuesit që nuk kanëidenë për botimet e fundit në fushën profesionale;

apo nga ata që edhe lekturën shkollore të fëmijëve embajnë nën shtrat, në tavan të banesës a nëgarazhdin e veturës!

Ne, ndërkaq, ende jemi në fillim të këtyreprojekteve. Ende kemi nevojë për botimet informativetë karakterit bibliografik. Jo vetëm nuk e kemiprojektuar Enciklopedinë kombëtare , por nuk kemi

përgatitur së paku një Leksikon të kësaj natyre përKosovën. Dhe deri sa ne të sillemi me këtëkomoditet, është e natyrshme që në Enciklopedinëbritanike emri i Kosovës të shënohet edhe Kosmet(madje disa herë), etnonimi shqiptar të shënohet ishoqëruar me cilësorin mysliman, ndërsa fotografia e




vetme e kësaj hapësire të jetë Manastiri i Graçanicës,foto e Tanjugut.

- A është kjo arsyeja pse ju keni botuar një

studim për krizën e albanologjisë dhe të institucioneve të saj?

- Jo. Për gjendjen klinike të institucionevealbanologjike ndër ne ka shumë arsye të diskutohet,por teksti im nuk kishte të bënte me këtë. Në 50-vjetorin e themelimit të Institutit Albanologjik tëPrishtinës botova një artikull, në të cilin mbaja një

qëndrim kritik ndaj kërkimeve tona të deritanishmeshkencore në fushë të albanologjisë (sidomos nëhistori, në gjuhësi dhe në folklor) dhe më doli se, përshkak të metodës me të cilën po u qaseshim këtyrefushave, ne jo vetëm nuk sillnim rezultate të reja,por vazhdonim të imitonim e, madje, edhepërsërisnim njëri – tjetrin.

Metoda historike, në të shumtën e rastevedeskriptive, tashmë e njohur vetëm si shkollëhistorike në Evropë, me të cilën ne vazhdojmë t’iqasemi albanologjisë, nuk sjell shumë gjëra të reja,ndërsa shkollat e reja (strukturalizmi, gjenerativizmietj.), të cilat prej shumë dekadash ligjërohen nëshkollat gjuhësore evropiane (me përjashtim tëPrishtinës, ku është ligjëruar që nga vitet ‘70) sa

kanë filluar të bëhen fusha të dijes në universitetetshqiptare. Kjo është arsyeja pse atëherë artikullintim e mbyllja me lajmin për krizën e albanologjisë, nëtë vërtetë të metodës së saj.

- Në rrethet tona shkencore zakonisht kritikat janë të padëshirueshme. Si u pritët ju?



Begzad Baliu268

- Për të qenë më i saktë, unë nuk kritikova, pormbajta qëndrim kritik. Më parë sesa qëndrim kritik,madje kam dashur që të nis një dialog serioz në jetëntonë shkencore, por si në të gjitha fushat e jetës,komunikimi mes nesh është rrudhur në tryezakafenesh, në tryeza klanesh, dhe madje në rrethetadministrative të atyre që janë kthyer në pengje jovetëm të reformave institucionale, por edhe tëkërkimeve të reja shkencore. Në rrethet shkencore,kam pasur mjaft vlerësime të mira, por mendoj sediskutimi më serioz ka ndodhur në Institutin

Albanologjik ku është debatuar “nëse ky tekst ilexuar në Konferencën e 50-vjetorit të tij, duhej tëbotohej apo jo në vëllimin e kësaj Konferenceje”! Në Tiranë, gjithashtu, është botuar në disa gazetaditore. Pas shpërndarjes së tij në Alb-shkenca, nëadresën personale kam marrë disa urime dhekërkesa për shpjegime shtesë.

- A mund ta konkretizojmë këtë më përafër me disa probleme themelore në studimet albanologjike? Kohëve të fundit është rikthyer diskutimi për

prejardhjen pellazgjike të popullit shqiptar, flitet madje për rrëzimin e tezës së Profesor Eqrem Çabejit nga Nermin Falaci! A mund të na thoni diçka më shumë për këtë çështje?

- Le të shkojmë me radhë. Së pari, koncepti iHanit për prejardhjen pellazgjike të popullit shqiptardhe i një lagjeje gjuhëtarësh arbëreshë (kryesishtrilindës), nuk ka të bëjë me konceptin e disa“studiuesve” shqiptarë të kohës sonë për gjuhënshqipe si nënë e gjuhëve të botës! Dija e romantikëvetanë shkonte deri aty ku kishte arritur dija e




shkollës historike evropiane dhe ishte transformuarnë hap me të. Jeronim de Rada dhe Naim Frashëriashtu si edhe Hani besonin në tezën e kohës përprejardhjen pellazgjike të popullit shqiptar, por kurthemeluesi i albanologjisë shkencore, Gustav Majeri,erdhi në përfundimet e tij për prejardhjen ilire tëpopullit shqiptar, Ndre Mjeda e përkrahu atë në tënjëjtën kohë. Tjetër është diskutimi për prejardhjentrake apo trako-ilire të një shtrese të toponimisë, qëka qenë dhe mbetet e diskutueshme edhe sot.

Po të bëhej një prerje e hipotezave për

prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe,atëherë të gjitha këto do të ndaheshin në disa grupe:hipoteza pellazgjike (Hani); hipoteza trake (H. Hirt, K.Pauli, Henrik Bariq dhe sidomos Gustav Vajgandi, icili është autor i traktatit të saj); hipoteza iliro-trake(Norbert Jokli, Karl Paç) dhe hipoteza dako-mize(Vladimir Georgiev). Një hipotezë interesante është

edhe ajo e Benvenistes dhe e Hampit: “shqipja, asilirishte as trakishte, por një protoshqipe-albanoid”.

Edhe njëri prej ndërtuesve më gjigantë tëhipotezës ilire të prejardhjes së popullit shqiptar e tëgjuhës shqipe, Eqrem Çabeji, në korpusin e madh të“Studimeve etimologjike në fushë të shqipes”,periudhave të lashta të shqipes iu referohet si“perioda historike” deri në indoevropianishte.

Përgjithësisht diskutimi për prejardhjenpellazgjike të popullit shqiptar në shkencën ealbanologjisë vendore ka përfunduar në gjysmën eparë të shekullit XX, me veprën e Profesor Çabejit“Elementet e gjuhësisë e të literaturës shqipe» (1936),ku ka theksuar nevojën e mënjanimit të teorisë



Begzad Baliu270

pellazgjike. Një përpjekje për ta rikthyer tezënpellazgjike, madje në rrugë politike, është bërë nëfillim të viteve ’60, kur Spiro Kondo botoi veprën“Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, por ishte meritae Profesor Eqrem Çabejit dhe e Profesor SelmanRizës, të cilët patën guximin intelektual dheshkencor për të kundërshtuar recensimin e saj: ipari duke heshtur, ndërsa i dyti duke iu përgjigjurme një recension të rreptë shkencor, gjë që dinte tabënte vetëm penda e Profesor Rizës. Kujtoj se kjoishte sprova e fundit për institucionalizimin e këtyre

koncepteve përmes linjës politike. Përpjekjet e sotmeala Katapano dhe ato të Nermin Vlora Falacit nukmund të diskutohen as në kontekstin e djeshëm dhetë sotshëm shkencor të zhvillimeve albanologjike.Prandaj nuk mund të flitet për kurrfarë rrëzimesh tëtezave të Profesor Çabejit, të cilat njëkohësisht janëedhe teza të albanologjisë.

- Si mund të shpjegohet vërshimi i shkrimeve të kësaj natyre?

- Pellazgët janë një mit si të gjitha mitet. Në fundtë shekullit XX, ashtu si edhe një shekull më parë,shqiptarët u gjetën në situata të vështiraekzistenciale. Si në rastin e parë, ashtu edhe në tëdytin, shqiptarët kishin nevojë për mitin e origjinës,për mitin e Pirros, Mbretëreshës Teutë apo për mitine Skënderbeut, dhe është mirë që janë gjeturshkrimtarë e publicistë e madje edhe politikanë, tëcilët kanë përforcuar shpirtin e shoqërisë shqiptareqoftë edhe përmes kultit të origjinës, gjuhës, moralit,besës, etj., të këtij populli që nuk arrinte t’iplotësonte dot nevojat jetësore për gjërat elementare,




e megjithatë nuk dëshironte të humbte krenarinë etë qenit shqiptar.

Tekstet e kësaj natyre janë shkruar në këtë

kontekst, dhe nuk ka pasur ndonjë arsye që tëpriten me shqetësim, por kur ato kanë pretenduar qëtë diskutohen edhe në konferenca shkencore,atëherë kanë marrë përgjigjen e duhur. Po të kihetparasysh se me mitet dhe kultet e kësaj natyre nukështë dhunuar në asnjë mënyrë ndjenja kombëtare,gjuhësore, kulturore, etike dhe etnografike e asnjëpopulli, dhe po të kihet parasysh se këto koncepte

“shkencore” prezantohen dhe “diskutohen” zakonishtnë disa faqe interneti apo gazeta lokale të diasporës,nga “adhurues” të gatshëm për të mbajtur të ndezurkrenarinë kombëtare, deri më tani nuk ka pasurarsye të forta që të ngrihemi me ngulm kundër tyre.Pavarësisht nga kjo, tani që edhe faqet elektronikekanë filluar të bëhen referenca serioze të mendimit

shkencor, është mirë që kohëve të fundit mendimikritik ka zënë rrënjë edhe këtu. Mendoj se Alb-shkenca po bëhet një shembull i mirë.

Kjo stuhi, më në fund ka pasur partizanët e sajedhe te popujt evropianë me një traditë më të madheshkencore, dhe i ka edhe më tej te fqinjët tanë, mitete të cilëve kanë nxitur dhe madje prodhuar luftëra tëpërgjakshme.

- Sa i dëmtojnë mitet e shqiptarëve marrëdhëniet me fqinjët?

- Të gjithë popujt kanë nevojë që në situata tëcaktuara të përdorin mitet e tyre apo t’i ngrenë nëkulte disa prej veçorive të tyre, qofshin edhe krejt



Begzad Baliu272

bashkëkohore. A nuk e keni vënë re mitin epapërkulshmërisë dhe kultin e krenarisë së të qenitamerikan, që ditën e 11 shtatorit. Prej kësaj logjikenuk mund të përjashtohet as populli shqiptar. Veçorie miteve shqiptare është se shqiptarët nuk kërkojnëqë kufijtë e tyre të shkojnë në kufij të Ilirisë, deri tevarri i Mbretëreshës Teutë, deri te beteja e fituar a ehumbur e Skënderbeut etj. Nëse shqiptarët thonë sekëtu ishin para serbëve, kjo nuk do të thotë se atakërkojnë njëkohësisht edhe përjashtimin e tyre ngakjo hapësirë. Shkenca indoevropiane e ka caktuar

kohën e depërtimeve sllave në Ballkan dhealbanologjia nuk ka nevojë të merret me këtë,mjafton t’i referohet asaj.

Shqiptarët, në përgjigje të miteve greke, prej disavitesh i kanë rikthyer konceptet e Falmajerit përorigjinën greke dhe kanë ngritur tezat e tyre përpërkatësinë kulturore dhe gjuhësore të disa njësive

leksikore dhe figurave mitike greke, mirëpo në këtëmënyrë më shumë se ndarje, po krijojnë afri.Pavarësisht prej dallimeve, kultura helene dhe ilirenë njërën anë dhe kultura latine e ilire në anëntjetër, kanë shumë lidhje afrie dhe interesi ynë nukështë që kjo lidhje të jetë përjashtuese (si e para apoe prejardhur), por si interferencë kohore mes gjuhëvedhe kulturave të lashta.

Ndonëse me një metodë tjetër dhe me konceptekrejt të ndryshme nga këto që kemi sot, që në kohëne Rilindjes, disa studiues arbëreshë kishin nxiturstudimin e marrëdhënieve gjuhësore, kulturore dhesidomos etnografike mes grekëve dhe shqiptarëve.Për një kohë shumë të gjatë, sigurisht si rezultat i




konflikteve të krijuara pas Krizës Lindore e këndej,këto studime sikur janë lënë mënjanë. Pas mëshumë se një shekulli, vepra e Ismail Kadaresë“Eskili ky humbës i madh” ka hapur një portërrënjëse në studimet etnokulturore mes këtyrepopujve, e cila duhet të zgjerohet dhe të thellohet mengulm, jo për hir të letërsisë artistike greke tëantikitetit, por për shkak të traditës së lashtë tëpashkruar shqiptare. Nuk guxojmë t’ua lëmë vetëmgrekëve atë thesar të artë, por as nuk guxojmë takërkojmë duke i përjashtuar ata. Ajo është tradita,

shtrati i pranuar i civilizimit evropian. Grekët kanëatje gjuhën e shkruar, traditën, teatrin, etnografinëdhe kanë ruajtur në mënyrë të pandërmjetmevijimësinë e këtyre referencave, ndërsa ne kemiruajtur me xhelozi reliktet e saj, vijimësinëetnografike dhe një ndërdije të banorëve të zonaveepike (në një zonë që nuk ishte asnjëherë në kufi megrekët), disa shenja gjuhësore, kulturore dhe madje

psikologjike të sjelljes. Grekët shumë kohë më parëkanë fituar qytetarinë evropiane dhe botërore tëkësaj trashëgimie dhe nuk është në interesin tonë tëhyjmë në konflikte të tilla. Në interesin tonë është qëtë jemi të pranishëm atje përmes elementevesimbiotikë të familjes indoevropiane. Rilindësit tanëkishin të drejtë. Është shumë e rëndësishme që të jemi aty, bashkë, në themelet e trashëgimisë dhecivilizimit të Evropës së Bashkuar. Jemi të vetmitpopuj të Evropës Juglindore, të cilët mund të luajnënë të njëjtin teatër me shumë relikte të civilizimitantik. Unë besoj se edhe grekët janë të vetëdijshëmpër këtë. Afria e tyre me serbët është e re dhe epërkohshme, ajo është pjellë e re e fundamentalizmit



Begzad Baliu274

ortodoks. Serbët nuk kanë çka t’i “falin” popullitgrek, veç interesit të tyre për të depërtuar në portat eSelanikut.

Origjinën e lashtë të popullit shqiptar e të gjuhësshqipe, më në fund, nuk e dëshmojmë duke epredikuar prejardhjen e të gjitha gjuhëve të botësnga gjuha shqipe! Mjafton të dëshmojmë se njëgrusht fjalësh të shqipes janë të moshës sëgreqishtes së vjetër, se një lagje fjalësh e krishterimittë hershëm janë të latinishtes dhe se në shqipe kanëhyrë para se të hynin në sllavishte dhe në

rumanishte, për të përcaktuar lashtësinë tonë nëkëto tërthore të moçme të Evropës Juglindore. Më nëfund, mjafton t’i referohemi Enciklopedisë linguistike të Kembrixhit , ku shqipja është vendosur në mesin enëntë gjuhëve të veçanta të familjes indoevropianedhe të mos kemi nevojë të shkojmë më larg.

- Përmendët terrenin dhe arkivat. Ç’keni përfituar

ju në kërkime të kësaj natyre dhe sa punoni ju në këtë drejtim?

- Nuk mund të lavdërohem shumë. Kujtoni faktinse brenda këtyre dhjetë vjetëve, që kur kam filluarpunën kërkimore-shkencore, kemi pasur një luftëçlirimtare, ku kërkimet në terren kanë qenë merreziqe. Përveç kërkimeve shkencore në ekspeditat e

përbashkëta të Institutit Albanologjik në disakrahina etnografike të Kosovës, vetë kam punuargjatë në krahinën e Gallapit, e cila përfshin pjesënmë të madhe të Kosovës Verilindore, dhe prejmaterialit onomastik të mbledhur kam përgatiturtezën e disertacionit “Onomastika e Gallapit”, ndërsatani punoj në një projekt tjetër, “Fjalorin historik të




Gallapit”. Nga kërkimet ndër arkiva, do të veçojahapjen e dosjes së autorësisë së “Bibliografisë sëSkënderbeut”, të cilën pjesërisht e kam botuar këtëvit, ndërsa versionin e plotë do ta botoj në tëardhmen. Unë në të vërtetë, thjesht kam botuarmaterialet e arkivit personal të Profesor JupKastratit, por “përgjigjja” e Kasem Biçokut, aspak edenjë për dialogun shkencor, meriton një vepërtjetër, një vepër me të cilën Kasem Biçoku do tëmarrë “të ligat” e të gjithë atyre që, në çfarëdomënyre, kanë keqpërdorur mundësitë e tyre të

përkohshme politike, klasore dhe klanore, për tëdëmtuar, atakuar dhe përvetësuar veprat e tëtjerëve. Arkivi i Profesor Jup Kastratit, arkivi iProfesor Selman Rizës, dosje të tëra të ArkivitShtetëror, dhe shumë arkiva të tjera personale, do tëthonë shumë në të ardhmen. Sot vetëm mund tëmerret me mend mënyra se si është përvetësuarvepra e Selman Rizës, si është keqpërdorur

dorëshkrimi (madje në Prishtinë, Shkup dhe Tiranë) iveprës së Profesor Jup Kastratit “Faik Konica” derisaka hyrë në shtyp dhe si është dëmtuar derisa ka dalënga shtypi, si është përdorur “Vepra filologjike e DeRadës”, ndonëse ende nuk e ka parë dritën e botimit,si është keqpërdorur vepra leksikografike e BenediktDemës dhe e Tahir Dizdarit, si është “cituar” Fjalori i orientalizmave , dhe fjalorë të tjerë në dorëshkrim pasLuftës së Dytë Botërore, si janë përvetësuar pjesë tëstudimeve në dorëshkrim të Filip Fishtës e të tjerëveqë me vite prisnin botimin e tyre.

Fjala është për një temë, e cila më ka preokupuarqë kur kam filluar të merrem me më shumë



Begzad Baliu276

përkushtim me probleme të historisë së albanologjisëdhe kam vënë re se si disa studiues kanë vjelë nga tëtjerët mendime, koncepte, fjali, paragrafë, e madjeedhe vepra të tëra, si të vilnin prej kopshtit tëbabagjyshit. Për fat të keq këtë e kanë bërë edhestudiuesit, përkatësisht albanologët, pa të cilët nukmund të shkruhet albanologjia. Nëse studiuesit ngaKosova merrnin nga botimet shkencore, dukemenduar se vetëm ata ishin të privilegjuar tëpërjetshëm të përdorimit të botimeve të huaja, apomerrnin prej botimeve shkencore të botuara në

Tiranë, duke menduar se kufiri ndërmjet Kosovësdhe Shqipërisë ishte bekuar që të mos hapej kurrë,studiuesit nga Tirana kanë vjelë kur më hapur e kurmë të kamufluar nga gjuhëtarë të dënuar a tëpushkatuar të Shkodrës, thua se me hedhjen e tyrenëpër burgje do të harrohej edhe kontributi i tyreshkencor, apo, thua se me tretjen e eshtrave të tyredo të tretej edhe kujtimi për ta e për veprën e tyre në

dorëshkrim.Duke e mbyllur studimin e tij mbi “tezat” e Ndre

Mjedës për artin dhe poezinë, Profesor Jup Kastratishkruante se ka ardhur koha që të shihen burimet emendimit teorik të shkrimtarëve të Rilindjes dhe tëPavarësisë. Mendoj se kjo kohë ka ardhur edhe përalbanologët e kohës më të re.

- Viteve të fundit keni qenë i angazhuar në Këshillin për Standardizimin e Emërvendeve të Kosovës, a mund të na thoni diçka për punën në këtë këshill dhe për rezultatet e tij?

- Siç dihet, autoritetet pushtuese serbe tëdekadës së dytë të shekullit XX, pas thyerjes së




Perandorisë Osmane në Ballkan, e kanë përpunuarsistemin e emërvendeve në nivele të ndryshmeshkencore dhe të politikës shtetërore.

Në këtë periudhë, në Kosovë, ata ndërruan emrate shumë vendbanimeve shqiptare, stërkeqën emrat emëparshëm, duke bërë rimotivimin e tyre tëpranueshëm për gjuhën serbe, themeluan vendbani-me të reja me kolonë serbë e malazezë, ndërsa nëvend të toponimeve të mëparshme të gjuhës shqipe,turke, latine, romane, sase, greke etj., vunë emrat eoficerëve dhe të policëve serbë, të cilët pas vitit 1912

ishin treguar shumë të zellshëm në djegien efshatrave shqiptare: Gjeneral Jankoviq, Tankosiq,Kaliqan(in) etj. Shembulli më tipik i kësaj fushateështë krijimi i një sistemi të tërë oikonimesh meemra të mitit serb për Betejën e Kosovës : Milloshevë,Llazarevë, Obiliq, Devet Jugoviq, Orlloviq etj.

Me qëllim që t’i kundërviheshin synimeve serbe

për ndryshimin e emërvendeve të Kosovës edheshqiptarët në dekadën e fundit patën filluar që t’irikthejnë dhe emërtojnë vendbanimet e tyre me emratë rinj.

Sigurisht, e vetëdijshme për pasojat dhe nënpresionin e qytetarëve, Ministria e Arsimit dhe eShkencës, si dhe Ministria e Kulturës e Qeverisë së

Përkohshme të Kosovës, në nëntor të vitit 1999ngritën një Komision për Standardizimin eEmërvendeve të Kosovës, të përbërë nga specialistëtë shumtë të shkencës dhe të kulturës: gjuhëtarë,historianë, arkeologë, gjeografë, etnologë, arkivistëetj., nga institucionet më të larta të shkencës dhearsimit në Kosovë.



Begzad Baliu278

Ky Komision ka punuar në shqyrtimin e rreth1500 emërvendeve të vendbanimeve të Kosovës,duke pasur parasysh, që më parë, disa kritere bazë:

1. Komisioni ka konstatuar se e drejta endërrimit të emrit të vendbanimit është e drejtëqytetare e banorëve të atij vendbanimi, ndërsa edrejta e emërtimit të një vendbanimi sipas gjuhës qëe flet është e drejtë e secilit etnikum që e flet atëgjuhë.

2. Komisioni ka organizuar për çdo komunë

bashkëpunëtorët e tij dhe për çdo ndryshim ështëkonsultuar me ata, që qysh më parë kanë verifikuarmendimin e banorëve të vendbanimit përkatës.

3. Komisioni, në parim, nuk i ka ndryshuaremërvendet me etimologji iliro - shqiptare, latine,sase, serbe - mesjetare, greko - bizantine, turke -osmane, arumune etj.

4. Komisioni ka punuar në standardizimin enjë numri të madh emërvendesh nga aspekti fonetik,me qëllim të pengimit të shënimit të emërvendeve nëtrajta të ndryshme, të cilat më parë autoritetet serbei kanë stërkequr në emër të rimotivimit të tyre, dhenë aspektin morfologjik, kryesisht në normëzimin edisa prapashtesave, të cilat nuk janë të pranishmenë të folmen shqipe të Kosovës.

5. Komisioni ka mënjanuar një numër tëcaktuar emërvendesh, si: Gjylekarë, Muçibabë,Karashëngjergj, Karaqicë etj., për shkak tëkonotacioneve pezhorative dhe asociacioneve të tjeranegative që shkaktohen gjatë përdorimit të tyre, si




dhe me qëllim të mënjanimit të parregullsive gjatëkomunikimit ndërmjet gjinive të ndryshme.

6. Komisioni nuk ka ndryshuar emërvendet e

vendbanimeve që janë të banuara me serbë,pavarësisht nga etimologjia dhe trajta gramatikore eoikonimisë.

9. Punën e tij, Komisioni e ka përcjellë me njënumër të madh artikujsh, studimesh e tryezashshkencore, ndërsa rezultatet e tij i ka përmbledhurnë një vëllim më vete: “Regjistri i standardizuar i

emërvendeve të Kosovës”.- Me punën që keni bërë, ju keni ndrequr një

padrejtësi shekullore që ka krijuar pushteti serb, por në të njëjtën kohë janë hapur diskutimet për emrin e Kosovës, për etnonimin kosovar të ndryshëm nga ai shqiptar. Kam dëgjuar se disa profesorë universitarë u thonë studentëve të tyre në Prishtinë, se jo vetëm gjuhësisht e gjeografikisht, por edhe gjenetikisht jemi të ndryshëm nga shqiptarët e Shqipërisë!

- Së pari, është e drejtë e qytetarëve që tëemërtojnë vendbanimin e tyre, pra, edhe të Kosovës,ndërsa shembuj të tillë bota ka mjaftueshëm. Sa ipërket ndryshimit gjuhësor që paskemi mes Kosovësdhe Shqipërisë, nuk mjafton të jesh as gjuhëtar e asshqiptar për të kuptuar se dallimet në makrosistem

janë të papërfillshme.

Pyetni profesorët e tillë të Prishtinës se kumbaron dhe ku fillon etnonimi kosovar dhe ka rreziktë mos e çojnë kufirin përtej mëhallës së tyre.



Begzad Baliu280

E pyetje të tilla nuk u duhen bërë vetëmprofesorëve të Prishtinës.

Pyetni profesorët e Universitetit të Gjirokastrës,

që ia lejojnë vetes të diskutojnë për lëndën eLetërsisë së diasporës (respektivisht për letërsinë ekrijuar jashtë kufijve shtetërorë), me cilët autorëduan ta ligjërojnë letërsinë e humanizmit evropian,letërsinë e vjetër, letërsinë e Rilindjes etj., e cilaështë krijuar jashtë Shqipërisë londineze . MeAkademinë ballkanike të Voskopojë, me bejtexhinjtëe Elbasanit, të Beratit e të Shkodrës, apo thjesht

vetëm me atë letërsi që është krijuar pas vitit 1912!

Pyetni profesorët e këtillë të Universitetit tëShkodrës, a ju mjafton vetëm qarku kulturor dhegjuhësor i tyre, dhe do të dëgjoni se si do të kërkojnëqë nga ky qark të përjashtohen edhe disa nga atagjuhëtarë e shkrimtarë që kanë krijuar jashtë qytetittë Shkodrës, duke përfshirë edhe ndonjë lagje të saj,

“që është e dominuar nga malësorët”!Pyetni profesorët e këtillë të Universitetit të

Tiranës a iu mjafton Tirana dhe do të merrnipërgjigjen refuzuese: le të bëjnë çka të duan atje,vetëm të mos na përzihen këtu, në kryeqytet!

Së dyti, ideja e këtij dallimi edhe gjenetik nukështë e profesorëve të caktuar të Universitetit të

Prishtinës, por e akademikëve serbë të mbledhurrreth tryezave shkencore “Ilirët dhe shqiptarët”, dhe“Serbët dhe shqiptarët në fund të shekullit XIX”. Nuke di ndërkaq nëse profesori, që diskuton mestudentët këto probleme në përmasa kaq të mëdha,ndjehet shqiptar apo kosovar (e të jesh kosovar nuk




do të thotë të jesh domosdo edhe shqiptar!), apo i njëetniteti krejt të tretë, por e di se në Universitetin ePrishtinës, zor të gjenden profesorë të mjaftueshëm,të cilët janë në gjendje të diskutojnë kësoproblemesh dhe në këto përmasa kaq komplekse.

Së treti, emri i Kosovës si toponim dhe emrikosovar si etnonim janë dy përbërës, të cilët do tëmund të diskutoheshin jo vetëm duke iu qasur ngaaspekti gjuhësor e historik, por edhe nga aspektisemasiologjik, shoqëror, politik, diplomatik,paradigmatik etj. Le të shikojmë njëherë etnonimin

kosovar: njëri prej etnonimeve shqiptare, si dibran,mirditor, shkodran, llapjan etj.; përcaktues ipopullatës shqiptare në territoret e ish-Jugosllavisënga nënshtetasit shqiptarë të Shqipërisë londineze;etnonim i përbashkët për të gjitha etnitë që jetoninbrenda Kosovës nga regjimi i ish-Jugosllavisë;përcaktues etnik për vetveten nga shqiptarët e

Kosovës së dëbuar dhe të vendosur nga bashkësiandërkombëtare në shtetet e treta, për t’u dalluar nganënshtetasit shqiptar etj.

Në fjalorin diplomatik të Evropës, etnonimikosovar ka filluar të përdoret për shqiptarët qëmigruan këto dhjetë vjetët e fundit (ata të brezave mëtë hershëm janë quajtur jugosllavë), mbase mëshumë për t’i dalluar nga emigracioni po kaq vërshues nga Shqipëria.

Tradita gojore jo edhe aq e largët e ka “shqiptar -kosovar” dhe anasjelltas: “jam shqiptar e kosovar”thotë rapsodi, e krahasueshme me një shprehje tëtraditës “italo-arbëror” dhe “italo-shqiptar”. Endihmuar edhe nga një ndërhyrje politike, pas vitit



Begzad Baliu282

1981, në traditën gojore emri malësor në shumëraste erdhi e u bë sinonim i emrit shqiptar . Këngëtaripopullor për toponimin Shqipëri përdorte emërtiminMalësi , ndërsa për etnonimin shqiptar përdortesajesën malësor . Gjatë kësaj kohe, një drejtues iBibliotekës Universitare të Beogradit, duke mënjoftuar për ardhjen e një punëtori të ri nëBibliotekën e Seminarit të albanologjisë, më thoshte:“Kemi pranuar një punëtor nga Mali i Zi, por ai ështëmalësor e jo cërnogorac” (sic!), me çka më jepte tënënkuptoja se punëtori i bibliotekës ishte nga Mali i

Zi, por ai ishte shqiptar e jo malazez.Pas mbarimit të luftës dhe vendosjes së

administratës ndërkombëtare në Kosovë, disa tëashtuquajtur teoricienë të kombit kosovar, morënnismën për përkufizimin e tij. Përdorimi i emritkosovar nuk ka munguar as nga institucionetndërkombëtare, me të cilin ata kanë emërtuar të

gjitha nacionalitetet si një etnitetet i Kosovës.“Teoricienët” e krijimit të kombit kosovar, jo

rrallë janë nisur nga konceptet çintegruese nëshkallë kombëtare të dala dhe të reklamuara shumëdhjetë vjetët e fundit për gegët dhe toskët, për Veriundhe Jugun e Shqipërisë, prandaj është e kuptue-shme pse mendimet e tyre janë pritur me reagime,me ftohtësi dhe madje me frikë.

Një gjë ndërkaq është më së e vërtetë. Sot edheanalistët që merren me studimin e çështjes shqiptaredhe ballkanike guxojnë të thonë se “një komb i ri polind”, prandaj për ne tashmë shtrohet nevoja ediskutimit të kësaj çështjeje me vetëdije kritike për tësotmen dhe me vetëdije historike për të ardhmen. Ky




është problem kombëtar që duhet diskutuar nëpërmasat largvajtëse të çështjes, e kurrsesi mepikëpamje dhe vetëdije krahinore.

Është shumë e rrezikshme nëse lejojmë qëshenjat tona kombëtare t’i përcaktojnë mendjet etilla teorike në prag të hyrjes sonë në epokën eglobalizmit.

- Përmendët globalizmin si epokë të së ardhmes, a mund të na thoni cili është funksioni i institucioneve akademike në këtë situatë?

- Përgjithësisht nuk shoh ndonjë përpjekje për tëdalë nga rrethi i vetëmjaftueshmërisë institucionaledhe madje partiake, klanore e individuale. Unë nukshoh ndonjë projekt të interesit kombëtar, në të cilindo të ndjehesha keq për shkak se nuk mund të japkontributin tim, dhe nuk shpresoj se së shpejti do tëkemi ndonjë projekt të kësaj natyre.

Dhe pse të shpresoj. Shkoni dhe shikonibibliotekat e këtyre institucioneve, kërkoni të hyni nëarkivat e tyre, nëse i kanë themeluar ndonjëherë dhenëse kanë dosje të sistemuara materialesh në to,kërkoni të dini sa bashkëpunëtorë kanë. Kërkoni tëdini sa studiues kanë lënë gjurmët e tyre kërkimoredhe shkencore përveç listave të rrogave dheprojekteve të stërzgjatura e të papërfunduara,

shikoni sa studiues dalin në pension me nga njëvepër të magjistraturës dhe të doktoratës dhesidomos sa prej tyreve u është pensionuar veprapara se ta “gëzojnë” atë!

-Me duket se shumë po e theksoni arkivin?



Begzad Baliu284

- Natyrisht. Mendimi teorik mësohet në shkollëdhe zgjerohet gjatë gjithë jetës, ndërsa kërkimetshkencore varen prej arkivave personalë dheinstitucionalë mbi të cilët punohet. Kjo, ç’është evërteta, është edhe arsyeja pse në albanologji endemerremi jo me kërkimin shkencor, por me zbatimin etij. Kërkimi i ri nuk mund të mbështetet vetëm nëcitatet teorike të studiuesve, që rezultatet e tyre imbështesin në hulumtimet e fiseve të Lindjes sëlargët, por prej teoritizimeve dhe rezultateve tëmbështetura në korpusin e hulumtuar në hapësirën

ku gjallon trashëgimia jonë, apo në arkivat tona kuështë sistemuar për një kohë të gjatë. Me rëndësiështë që të nxiten metodat bashkëkohore, pastajmodelin e zgjedh vetë studiuesi, e ai më në fundvaret prej lëndës së trajtuar. Aq më tepër kurstudiuesi sjell vrojtim krejt të ri në çështjen ekërkimit shkencor dhe i rikthehet asaj lënde sa herështrohet nevoja për t’iu qasur asaj.

- A është kjo arsyeja pse ju iu ktheheni temave të njëjta disa herë. Bie fjala temës së Profesor Çabejit,Profesor Jup Kastratit, toponimisë së Kosovës etj.

- Nuk iu kthehem temave, iu kthehemmaterialeve, dhe kjo më është bërë e mundur falëkërkimeve të mia ndër arkiva personale e shtetërore,si dhe formimit të dosjeve për këta studiues apo përtoponiminë e Kosovës. Në kohën kur merresha meprojektin “Çështje të fonetikës historike të shqipes nëveprën e Çabejit” kam përgatitur një dosje të pasurtë bibliografisë, veprës së botuar dhe dorëshkrimevetë Profesor Çabejit, prej së cilës kam përgatiturprojektin tjetër “Bibliografi e studimit të veprës së




Profesor Çabejit në Kosovë”, projektin “Çështje tëstudimit të onomastikës në veprën e Çabejit” (tezëmagjistrature), monografinë “Probleme të studimit tëveprës së Çabejit” dhe së fundi “Profesor Çabej dheballkanistika”. Po kështu kam vepruar edhe meProfesor Jup Kastratin. Studimit të veprës së tij i jamqasur duke filluar me kërkimin dhe studimin ebibliografisë së tij, prej së cilës ka dalë edhe vepra“Mbi autorësinë e Bibliografisë së Skënderbeut”, përtë vazhduar pastaj me projektet e tjera “Profesor JupKastrati dhe Kosova”, “Profesor Jup Kastrati dhe

albanologjia”, “Letërkëmbimi Çabej – Kastrati -Rrota” etj. Të kësaj natyre janë edhe projektet përdisa albanologë, të cilët kanë shënuar rezultate tërëndësishme shkencore në fushë të gjuhësisë sëgjysmës së dytë të shekullit XX.

Sa i përket toponimisë së Kosovës, unë kamgjetur aty veprën time jetësore: “Fjalori

mikrotoponimik i Kosovës”. Prandaj të gjithaprojektet e përgatitura apo të botuara në ndërkohë janë vetëm pjesë të këtij projekti largvajtës. Pokështu mund të thuhet edhe për sprovën e botuar“Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan”, e cilaështë vetëm faza e parë e një projekti më të gjerëkërkimor, që u botua me kërkesë të disa kolegëve,me të cilët kishim punuar shumë kohë në Këshillin

për Standardizimin e Emërvendeve të Kosovës.- Ndërkohë ju merreni edhe me letërsi: poezi,

prozë, dramë, ese, ligjëroni në Fakultetin e Edukimit, jeni editor i një shtëpie botuese dhe i angazhuar në një faqe interneti.



Begzad Baliu286

- Letërsinë, në të vërtetë leximin e saj, e kamhobi. Gjithmonë kam qenë i pasionuar pas romanitdhe rezultat i këtij pasioni janë dy projekte në të cilatpunoj herë pas here: “Onomastikoni i romanitshqiptar” dhe “Skënderbeu në romanin shqiptar”.Dramën e shkruaj nganjëherë, ndërsa prej poezisëpothuajse kam hequr dorë, ndoshta, përkohësisht.Si editor vazhdoj të përgatis vepra të ndryshme, pormendoj se jam treguar tregtar i dobët, e në kushtet esotme, tregtari i dobët nuk mund të jetë edhe editor imirë. Ligjëratat i mbaj me rregull dhe jam i gatshëm

që studentëve t’ua fal çdo kohë dhe çdo ditë. Esenë elexoj dhe e shkruaj me shumë dashuri, aq më tepërqë kjo është dhuratë pasionante e gruas sime,ligjëruese e letërsisë shqipe në Universitetin ePrishtinës dhe si përpjekje e përbashkët, këto ditëpritet që në Tiranë, në botim të “Ars-it”, të dalë ngashtypi vepra eseistike “Pesha e komunikimit”.Internetin e përdor shumë dhe e konsderoj dhuratën

më të madhe të kësaj kohe. Përmes tij mbaj njëkomunikim shumë të rregullt me albanologë nga egjithë bota: nga Los Anxhelosi deri në Hiroshimë. Nëkëtë linjë, në faqen e internetit Alb-shkenca, i jambashkuar një grupi prej gjashtëqind studiuesishshqiptarë dhe të huaj nga e gjithë bota dhe përpiqemtë jem i përgjegjshëm ndaj detyrimeve që më dalin.

- Përmendët botimet, jemi në fund të vitit 2005,është e zakonshme të pyeten bashkëbiseduesit për

planet dhe botimet?

- Në fillim të këtij viti kam botuar në InstitutinAlbanologjik monografinë studimore “Veprabibliografike e Profesor Jup Kastratit”, ndërsa në




botimin tim editorial veprat “Profesor Jup Kastratipër Kosovën”, “Mbi autorësinë e Bibliografisë sëSkënderbeut” dhe kam ribotuar dramën “Kafenejaballkanike”. Gjithashtu, në bashkautorësi meKëshillin për Standardizimin e Emërvendeve, kampërgatitur “Regjistrin e standardizuar tëemërvendeve të Kosovës”. Për vitin që vjen kam gatiedhe vëllime të tjera me studime nga historia ealbanologjisë dhe nga fusha e onomastikës. Jam gatitë përmbyll edhe ndonjë vepër tjetër, por botimi nukvaret nga përfundimi i tyre. Më parë, ato varen prej

mundësive financiare.



Begzad Baliu288

TOPONIMI DHE IDENTITET: TROJE QËRËNKOJNË ENDE NGA “USHTA GJUHËSORE”

“Ne nuk i durojmë dot çibanët e huaja zoti

gjeneral...” (nga filmi “Në fillim të verës”)84

Gjatë muajve të luftës në Kosovë, në ’99-ën, media e Tiranës do të binte herë pas herë në kurthet gjuhësore serbe të imponuar në zhargonin mediatik ndërkombëtar, duke artikuluar emrat e qyteteve kosovare sipas versionit serb: Pec në vend të Pejë,ose, dy vjet më vonë, Tanushës në veri të Maqedonisë

i thoshin Tanushevc.

Toponiminë e huaj në viset shqiptare, përfaqësiaruse, në Konferencën e Londrës, do ta përdorte siargument për mosekzistimin e një shteti shqiptar.Për rusët, do të ishte më e udhës që Shqipëria tëishte një principatë (sipas terminologjisë së asajkohe), e cila të kufizohej pikërisht në trekëndëshin

Tiranë – Durrës – Krujë, duke pretenduar se vetëmnë këtë trevë nuk kishte toponimi të huaj. Pra, sipaskëndvështrimit rus, sigurisht të mbrojtur me politi-kë, vetëm në këtë trevë mund të flitet për një

84Bisedë me gazetarin e së përditshmes “Shqip”, Ermir Hoxha, e

botuar më 16 qershor 2006, Tiranë, f. 38-39.




Shqipëri të pastër. Dhe është fakt se trojet shqiptarerënkojnë prej toponimeve të huaja (sllave, bizantine eotomane), por sipas albanologëve vendas e të huaj,ky nuk është argument për të cunguar autoktoninëshqiptare.

Njëzet studiues kosovarë kanë ndërmarrë inicia-tivën për standardizimin e emërvendeve në Kosovë,duke u dhënë atyre shqiptarizimin që kanë pasur nëshekuj. Për ta është më i rëndësishëm ky proces,tashmë kur serbët nuk kanë më atë pushtet qëpërvijohej në trajta manipuluese dhe mbi toponiminë

e emërvendeve të Kosovës. Profesori kosovar, BegzadBaliu, është një ndër ata studiues, që e kashndërruar në kauzë studimin dhe pasqyrimin etoponimisë në trevat shqiptare të Ballkanit.

Në një studim të tij thuhet se “Problemi iemërtimeve të vendbanimeve të Kosovës ështëndërlikuar posaçërisht gjatë njëqind vjetëve të

fundit, kur pas pushtimit serb të Kosovës, pasqyra eemërtimeve u bë pasqyrë nacional-mitike epushtuesit të ri dhe gjendje e padurueshme ebanuesve shekullorë të këtyre vendbanimeve. Pasvitit 1912, dhe sidomos ndërmjet viteve 1914-1924,qeveria serbe e Beogradit, me dekret të veçantë dheme të ashtuquajturat “kërkesa të vetë qytetarëveshqiptarë” (!), ka bërë ndërrimin e emrave tëvendbanimeve të Kosovës, duke i stërkequr emrat emëparshëm, duke i ndërruar emërtimet emëparshme, duke iu shtuar emrave të mëparshëmprapashtesat sllave –iq e –viq , duke hequr emërtimete mëparshme dhe duke vënë emrat e rinj etj. Mëtutje, qeveria serbe ka ndjekur së paku dy rrugë,



Begzad Baliu290

sidomos, gjatë gjysmës së parë të shekullit XX:vendbanimet e reja i ka emërtuar me emra mitikë tëmiteve sllave (madje të krijuar kryesisht në fund tëshekullit XIX), për të ndërtuar tezën e tyre mbi tëdrejtën historike serbe mbi Kosovën, ndërsa nëgjysmën e dytë të shekullit XX, me qëllim të krijimittë një baraspeshe më të madhe ndërmjet shumicësabsolute shqiptare dhe pakicës serbe, qeveria serbeka krijuar vendbanime të reja, qoftë edhe prej lagjeveserbe, të cilat gjendeshin pranë fshatrave të mëdhashqiptare. Vendbanimet e reja janë emërtuar, ose me

emra të rinj sllavë, ose shpesh, për të fshehurqëllimin, emrit të mëparshëm të fshatit u shtoninfjalët e Poshtme, ose e Epërme. P.sh. fshati Makresh (Gjilan) u nda nga një vendbanim në tri: Makresh i Poshtëm, Makresh i Epërm dhe Dragancë , edhe pseDraganca ishte pjesë e Makreshit të Poshtëm , tëbanuar krejtësisht me shqiptarë, ndërsa lagjja evetme me shqiptarë e Makreshit të Epërm u shua pas

masakrës që kryen partizanët e Brigadës Maqedono-Kosovare në dhjetor të vitit 1944. Në këtë rrafshshikimi besoj se ka rëndësi të theksohet edhe fakti izhvillimit të vendbanimeve koloniale serbe, apo tëatyre të përziera dhe shuarja e vendbanimevekomunale të banuara krejtësisht me shqiptarë.Shembulli më i mirë besoj se janë Juniku dheDeçani. Juniku, nga një vendbanim i madh, metraditë historike të organizimit urban, u rrudh në njëvendbanim rural, ndërsa Deçani, nga një vendbanimi vogël u zgjerua dukshëm për të marrë më në fundedhe statusin e një komune”85 .

85 Shtojcë e nxjerrë nga vepra, Demitizimi dhe standardizimi i




Veç kësaj, profesor Baliu, na sjell edhe shembujtë toponimisë së Shqipërisë zyrtare, si dhe emratpërbërës të disa vendeve që u standardizuan gjatëperiudhës komuniste: “Toponimet e standardizuaranë Shqipëri janë rezultat i një leksiku tëpërgjithshëm shqiptar me motive nga fitonimia dhezoonimia, por edhe me motive nga atmosfera politikee koncepteve klasore-politike për kohën. Më në fundkëtë e dëshmon më së miri pasqyra e saj: Baribardhë (ish Dobrevë), Bardhaj (Rosover), Ujëbardhë (Bello-vodë), Dardhas (Beragozhd), Bletas (Bratomir),

Buçimas (Starovë), Burim (Gollobërd), Buronjë (Mavropull), Buzëliqen (Zagradec), Jah Salih (Cernicë), Kullas (Çernjevë), Dardhas (Beragozhdë),Baribardhë (Debrovë), Ujëmirë (Dërbaç), Shqiponjë (Dolan), Drilon (Volorekë), Mollaj (Dvoran), Fshati i Ri (Novosellë), Gështenjas (Zërvakë), Lënginas (Grizë),Grunjas (Vërçun), Vrëpckë (Gurkuq), Gurras (Zagorçan), Qerret (Herbert), Holtas (Poroçani i

Poshtëm), Katundi i Vogël (Obok), Mesmal (Krushovë), Liqenas (Pustec), Mjaltas (Gribec),Katundi i Ri (Mozgë), Vreshats (Nizhavec), Partizani (Theollogo), Përparim (Vërlen), Rad/e-ja (Radomirë),Vadhizë (Radostinë), Breglumë (Raj/ë), Katundi i Vjetër (Rubik-Bulg/ër), Buçimas (Starovë), Shpatmal (Varvarë), Shqiponjë (Dolan), Thanë (Belik), Thartor (Hasmallije), Gurkuq (Vrëpskë), Bregas (Vromero),Gurras (Zagorçan), Gështenjas (Zërvaskë). Në toponi-minë e standardizuar mund të gjesh edhe emërtimetë reja të vendbanimeve me toponimi sllave në vendtë toponimit të vjetër me prejardhje shumë të vjetër

onomastikës së Kosovës, “Argeta LMG”, Tiranë, 2006, f. 33-34.



Begzad Baliu292

shqipe: Stojan (Brinjë), apo greke Neohor (Kasëmallajbej) etj”86 .

Sipas profesor Baliut, vite më parë, akademikët

shqiptarë bënë përpjekje për të standardizuartoponimet e emërvendeve, duke qenë se ato bartninsllavizma dhe greqizma, e përgjithësishtorientalizma. Por synimi ishte që hapësira shqiptaretë pastrohej nga toponimia sllave. Dhe janë jo pak,por rreth 200 emërtime që janë ndryshuar nëterritorin shqiptar. Toponimia sllave e jugut kabartur toponimi sllave, por me prejardhje bullgare,

ndërsa në rastin e Veriut të Shqipërisë dhe kryesishtKosovës, është toponimia serbe ajo që ka dominuar.

Profesor Baliu shprehet në një studim se: “NëKosovë, administrata serbe, pas vitit 1912, kandërruar disa emra të vendbanimeve të mëparshmeshqiptare, ose ka krijuar vendbanime kolonësh meserbë e malazezë, kryesisht nga Serbia, Mali i Zi dhe

Bosnjë e Hercegovina, si: Serbobran e Veriç (Istog),Bellopojë (Pejë), Serbovec (Zveçan), Milloshevë,Llazarevë e Obiliq (Obiliq), Devet Jugoviq e Orlloviq (Prishtinë), Shumadi (Prizren), Hercegovë (Vushtrri),Petrovë (Prizren), Gjeneral Jankoviq (Hani i Elezit),Tankosiq (Ferizaj), Dobrushë, Kaliçanin e Tuçep (Istog), Vidishiq (Mitrovicë), Sfarçak (Vushtrri),Davidovce (Shtimje) etj. Siç mund të shihet, orientimii administratës serbe për të emëruar, ose riemëruarvendbanimet kolonialiste ka vepruar në dy drejtime:

86 Shtojcë e nxjerrë nga vepra Gjendja e toponimisë shqiptare në

Ballkan, “Era”, Prishtinë, 2004, f. 52 – 53.




Së pari, rrëzë kryeqytetit të Kosovës, ose thënëmë përafër në komunat Obiliq, Fushë Kosovë ePrishtinë, Serbia ka krijuar një sistem emërtimesh,të cilat në politikën e saj ndaj Kosovës identifikojnëhistorinë e Betejës së Kosovës (1389), mbi idenë e sëcilës ajo ka mbështetur të drejtën e saj historike mbiKosovën dhe mbi bazë të së cilës, disa herë meradhë, vetëm gjatë shekullit XX, ka kryer krime mbipopullatën shqiptare të kësaj ane;

Së dyti , pas vitit 1912, pushteti serb ka emërtuardisa vendbanime të reja me kolonë dhe ka

riemërtuar disa të tjera me emra, të cilët, siç thuhet,në propozime “janë luftëtarë serbë, të cilët kanëkontribuar më së shumti për eliminimin e banorëve, jo serbë të Kosovës, si: Gjeneral Jankoviq, Tankosiç(Ferizaj), Kaliçan (Istog) etj”87 .

Për profesor Baliun duket e habitshme qëtoponimet më të pakta mbi emërvendet e trojeve

shqiptare në Ballkan, janë ato turke, me gjithësundimin e gjatë 500-vjeçar. Nga hulumtimet e tij, aika nxjerrë një numër të vogël të toponimisë turke,ndaj dhe shprehet: “Duket e pabesueshme, por ështëshumë e vërtetë dhe është për t’u theksuar se nëkrahasim me kohëzgjatjen e administrimit tëPerandorisë Osmane në Kosovë, numri iemërvendeve me bazë orientale është më se ikufizuar: Azizi (emri i vjetër i Milloshevës së Obiliqit),Hani i Elezit, Ballaban e Hajvali (Prishtinë), Karaçicë

87 Shtojcë e nxjerrë nga vepra, Demitizimi dhe standardizimi i

onomastikës së Kosovës, “Argeta LMG”, Tiranë, 2006, f. 42-43.



Begzad Baliu294

(Shtimje), Hamidi (Obiliq), Hatmaxha (Prizren), Qerim (Gjakovë) etj. Po të kihet parasysh fakti se numri mëi madh i emërvendeve me bazë antroponimike tëtraditës orientale janë të vetë shqiptarëve, familjet etë cilëve, sot gjëllijnë edhe më tutje, atëherë kuptohetsesa i kufizuar ka qenë ndikimi oriental në këto anë,në fushë të toponimisë”.

E kundërta ka ndodhur me serbët. Ata, sipasprofesor Baliut, kanë manipuluar keq me emrat evendeve dhe në periudha të gjata sundimi në Kosovë, janë përpjekur të zëvendësojnë toponiminë shqiptare

me atë sllave. Më e theksuar është kjo pas 1913-ës,kur një valë kolonësh serbë të ardhur nga Bosnja,Kroacia, Mali i Zi dhe madje edhe nga Italia, uvendosën në Kosovë dhe, sipas elaboratit famëkeq tëÇubriloviçit, nisën të serbizonin emrat e vendeve. Nëprojektin e standardizimit të toponimisë sëemërvendeve, shprehet profesor Baliu, nuk tentohet

të ndryshojë toponimia mesjetare, por vetëm ajo epasluftës së parë botërore.

Nga ana tjetër, nuk do të ketë ndryshimetoponimike, aty ku janë 50% banorë shqiptarë e 50%serbë. Madje nuk preken emërtimet e emërvendeveas atje ku ka dominancë sllave, pavarësisht ngamanipulimi.




Standardizimi i toponimisë në Shqipëri gjatë sistemit komunist 88

Pas Luftës së Dytë Botërore, në Shqipëri janëbërë ndryshime të mbështetura kryesisht në natyrëne zhvillimeve politike dhe ideologjike të kohës. Sotnuk mund të përjashtohet ndonjë emërtim i ri ikarakterit të trashëgimisë së antikitetit, si: Drilon (Volorekë) burim në afërsi të Pogradecit; apo ngatradita historike, si: Bajram Curri (Kolgecaj), i cili në

esencë është me paradigmë politike të brendshmedhe të jashtme (Bajram Curri ishte likuiduar ngaqeveria e Ahmet Zogut, paraardhësit politikë tëEnver Hoxhës, ndërsa me vendosjen e emrit të tij nëkufi me Kosovën, politika e kohës donte të tregontepërkujdesje anësore të shtetit shqiptar ndajshqiptarëve të mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë),dhe të paradigmës ideologjike: Qyteti Stalin, Fshati i

Ri, Përparim, Fitore etj.Ndryshimet toponomastike në Shqipëri

përgjithësisht kanë karakter të standardizuar, pornuk mund të thuhet se janë përcjellë nga njëindiferentizëm nacional e gjuhësor, pavarësisht ngavija politike dhe ideologjike që i ka udhëhequr.

Në këtë rrjedhë mund të thuhet se janë

ndryshuar toponimet, oronimet, hidronimet etj., papërjashtuar krahina të veçanta dhe pa përjashtuar

88Shtojcë studimore dhe fragmente të vendosura në pjesë të ndryshme

të gazetës, shkëputur nga veprat Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan dhe Demitizimi dhe standardizimi i toponimisë së Kosovës.



Begzad Baliu296

besime, shtresa sociale, kulturore e historike etj.,duke ju përmbajtur disa paradigmave që në vija tëtrasha do të mund të ndaheshin në:

1. Toponimet me përmbajtje fetare: Vërrin (ishShënvlash), Përparim (Shënvasil), Kodra e Alfabetit (Shëndilli), Anëvjosë (Shehaj), Fushas (Balhaxhias),Bardhaj (Hajdarbejas), Miras (Bozhigrad), Bardhaj (Bozhiq), Burimas (Shënmëri), Çestije (Haxhialiaj),Çlirim (Shënmërtir), Demirxhias (Shënkollë-Demirxhias), Dritaj (Manastirec), Dritës (Paping),Erzen (Shënepremte), Fitore (Shënkollas), Fshati i Ri

(Dervishas), Fushas (Balhaxhias), Fushë (Shën-pjetër), Gurbardhë (Shëngjergj), Klos (Haxhias),Kodras (Hixhaj), Livadhaj (Hoxh/ë), Kodras (Protopapë), Kuben (Vakuf) etj.

2. Toponimet me përmbajtje zbunuese: Guri i Bardhë (ish Qelbësirë), Golem (ish -Mali i Robit),Afrim (Qenas), Blerim (Sakat), Blerimaj (Bullutaj),

Çlirim (Murtajas), Dritas (Karaalibej), Dritë (Ferrë-Karicë), Ilirias (Përrenjas), Luadh (Keçerisht), Lamollë (Prapanikë), Lezhë (Lesh), Pëllumbas (Sëmuraj),Goriçan –Çlirim (Goriçan – Xhahil) etj.

3. Toponime me prejardhje feudale, pra tëpadëshirueshme për sistemin politik të kohës: Adriatik (ish Alibejas), Agim (Qifligu i Madh), Vjosë

(Ahmetbejas), Kodras dhe Burim (Allajbeg), Arrës (Kadipashaj), Fitore (Imer Efendi), Fshati i Vogël (Kurt-beg), Lumas (Kadipashaj), Kodër (Kalivja e Pashait) , Neohor (Kasëmallajbej), Urakë (Kulla ePashës), Përparim (Mahmut Aga), Pllakë (Memushbej), Bregas (Sallbeg), Shqitas (Çaushi), etj.




4. Toponime të ndryshuara me paradigmëideologjike të kohës: Dritë (ish Ajnikollë), Bukëmirë,Shqitas (Çaushli), Çermë-Shkumbin (Çermë-Çiflig),Jeta e re (Çifligu i Ri), Agim (Çifligu i Madh), Diellas (Shulin), Lefter Talo (Hadëraga), Bardhaj (Hajdarbe- jas), Prruell (Kaprruell), Ndriçim (Katund, Stratobë-rdë), Një Maji (Moglicë), «8 Marsi» (Papllukës), Drithas (Vloçisht), Ullinjas (Vrion, nga një familje e njohur eklasë politike shqiptare), Grunjas (Vërçun) etj.

5. Toponime të standardizuara thjesht meqëllim lehtësues të përdorimit: Pra, këtu

standardizimi ka pasur funksion thjesht pragmatik:Bubës (Bubësi i Parë), Malas (Bubësi i Dytë), Bletëz (Shëmbërdhenji), Gurtop (Guri i Topit), Bashkim (Rreth-Fikth), Krioner (Kakogoranxi) Kashisht (Kallëm-Kashisht), Kujtim (Kurdaria e Poshtme),Qafëbarë (Qafa e Barit), Qafëbotë (Qafa e Botës),Qafëbuall (Qafa e Buallit), Qafëkashtë (Qafa e

Kashtës), Qafëkumbull (Qafa e Kumbullës), Qafëmal (Qafa e Malit), Qafëmollë (Qafa e Mollës), Liras (Strorii Poshtëm), Shtëpazë (Lanabregas-Shtëpazë) etj.

Ashtu siç kanë vepruar shtetet fqinje, edheShqipëria ka bërë ndryshime të toponimeve, tëoronimeve e të hidronimeve, të cilat kanë pasuretimologji sllave, greke, italiane apo arumune, porndryshe nga fqinjët e saj, të cilët toponimet i kanëndryshuar kryesisht aty ku kishte banorë tënacionalitetit tjetër dhe kryesisht në krahina mepërbërje etnike historikisht vendase, banorët evendbanimeve në Shqipëri kanë qenë të përkatësisëshqiptare, ndërsa ndryshimet janë bërë kryesisht merastin e riorganizimit të vendbanimeve: bashkimit të



Begzad Baliu298

dy vendbanimeve apo themelimit të një vendbanimitë ri. Përtej saj, edhe nëse në ndonjë rast banorët esaj kanë qenë minoritarë, emri i ri në asnjë mënyrënuk ka ardhur sipas një paradigme të theksuarnacionaliste dhe kulturore e hegjemoniste shqiptare.

Toponimia në arealin shqiptar të Malit të Zi. Duke imituar simotrat e saj, Serbinë dhe sidomosMaqedoninë, administrata malazeze është kujdesurqë toponiminë e vendbanimeve shqiptare, jo vetëm tastandardizojë duke u mbështetur në nevojat epërdorimit shumëgjuhësor dhe zyrtar, por edhe për

nevojat e përmbushjes së idealeve hegjemoniste se-rbe, përjashtimin dhe fshirjen e shenjave identifiku-ese të kulturës autoktone të shqiptarëve në këto anë.

Prej toponimeve të standardizuara dhe tëndryshuara, si: Krythë (Krute), Milla Katund (Mide),Katërkollë (Vlladimir), Sukubina (Sukobinë);Shtegvasha (Podstegllah), Kraja (Kraina); Hasçobaj

(Kovaçeviq), Gjonikaj (Gjeçbitriqi), Kështenja (Koshtanjica), Thtjen - Ftjan (Tejani), Liarja (Livari),Selca (Seoce), Trieshi - Triepshi (Zatrijebaç), Nënhelm (Podhum) etj, mund të shihet dhe mund të kuptohetse disa prej tyre ka qenë e arsyeshme të shënohen sidublete, por disa ndryshime të tjera janë bërë thjeshtpër të plotësuar konceptet serbe të politikës ditore.

Toponimia në arealin shqiptar të Greqisë. Prej

kujtesës historike të popullatës shqiptare të dëbuarnga Çamëria dhe prej asaj të mbetur në vendbanimete të parëve të tyre nuk duhet të jesh etimolog për tëkuptuar origjinën shqipe të toponimisë së krahinëssë Çamërisë, e cila është ndryshuar me emra të rinjtë leksikut grek, me metoda administrative nga




shteti grek: Ahuri i Likut (sot Aj Varvara), Birbili (Ajdhoni), Bulmeti (Lelovë), Gardhiqi (Aj Jorjios),Gorrica (Stavrohori), Guri i Kuq (Kaqinolithari),Gurrëza (Anapaloklisi), Hani i Xhumbes (Dhafni),Ledheza (Lladhohori), Lëkurësi (Mesopotamo), Lopësi (Asproklisi), Laurati (Katavathra), Lugati (Agora), Muri (Pirji), Palofshati (Filat), Peshtani (Kriovrisi), Popova (Ajia Qiriaqi), Rrëzanji (Aj Jeojis), Spatari (Trikorifo),Shënmëriza (Ajia Maria), Shënedjella (Ajia Qiriaqi),Shënikolla (Ajos Nikolaos), Shkëmbi (Mili), Tabani (Themelo), Vreshtat (Ambelia) etj.

Etnonimi kosovar. Tradita gojore e ka “shqiptar -kosovar” dhe anasjelltas: “jam shqiptar e kosovarë”thotë rapsodi, mbase një shprehje e traditës, si“italo-arbëror” dhe “italo-shqiptarë”. E ndihmuaredhe nga një ndërhyrje politike, pas vitit 1981, nëtraditën gojore emri malësor në shumë raste erdhi eu bë sinonim i emrit shqiptar. Këngëtari popullor në

shumë raste për toponimin Shqipëri përdorte toponi-min Malësi ndërsa për etnonimin shqiptar përdorteetnonimin malësor. Në shumë raste kjo shprehje,megjithëse jo në administratë, përdorej në bisedimete përditshme edhe brenda qarqeve politike eshkencore. Një drejtues i Bibliotekës Universitare tëBeogradit, duke më njoftuar për ardhjen e njëpunëtori të ri në Bibliotekën e albanologjisë, më

thoshte: “Kemi pranuar një punëtorë nga Mali i Zi,por ai është malësor e jo cërnogorac”, me çka më jepte të nënkuptoja se megjithëse punëtori ibibliotekës ishte nga Mali i Zi, ai nuk ishte mekombësi malazeze, por shqiptare.



Begzad Baliu300

EMËRVENDET E STANDARDIZUARA TË KOSOVËSNJËSI REFERENCIALE EDHE NË “FJALORIN

ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR”

Synimi largvajtës i një misioni

- Z. Baliu, në fund të vitit 1999, u themeluaKomisioni për Standardizimin e Emërvendeve teKosovës. Premtimet e tij ishin se Kosova do tëripagëzohej shpejt, ndoshta brenda pak vitesh, nëmos muajsh. A mund të thuhet se ka qenë njëpremtim i mbështetur në vullnetin e mirë, por jo nërealitetin politik dhe juridik të Kosovës?

- Komisioni për Standardizimin e Emërvendeve tëKosovës nuk kishte qëllim as synim ripagëzimin eKosovës, por mbrojtjen e oikonimisë së saj nga kaosii shkaktuar sidomos dy dekadat e fundit. Pasojat ekësaj politike po shiheshin sidomos vitin e parë të

pasluftës në Kosovë, kur emërtimi, standardizimiapo riemërtimi i emërvendeve të Kosovës ishte bërëmodë, ndërsa këtë ‘obligim kombëtar’, që i kalontekufijtë gjuhësorë, kulturorë dhe historikë, shpesh emerrnin përsipër individë dhe grupe të vullnetshme,por pa përgatitjen profesionale. Sikur dihet




toponimia në ish-Jugosllavi qe keqpërdorur nëmënyrën më absurde. Në njëfarë mënyre edhe luftaqe nisur në emër të saj. Le të kujtojmë parullënserbe “Deri aty ku gjendet një varr serb aty ështëSerbi”. Në të vërtetë mjaftonte të shpikej njëmikrotoponim në stilin “Varri i Sfeti ...?” dhe pastajai varr të bëhej mit nga kisha pravosllave serbe, përtë kulmuar si një vend i shenjtë dhe madje si kufilufte për mbrojtjen e interesave nacionaliste serbe!

Kur formuam Komisionin, ne bëmë disa llogariparaprake dhe dolëm me konstatimin se për gjashtë

muajt e parë, e kjo do të thoshte deri para vendimitpër regjistrimin e popullsisë dhe pasurisë së saj, qëishte planifikuar atëherë, ne mund të dorëzonimversionin e parë, i cili do të shërbente përregjistrimin e planifikuar.

Ka qenë një përpjekje e individëve dhe struktura-ve të caktuara që angazhimi dhe puna jonë të

cilësohet si përpjekje e një Komisioni të vullnetit tëmirë. Jo! Komisioni është themeluar me një vendimtë Qeverisë së Përkohshme të Kosovës. Atë e kanëmbështetur të gjitha institucionet më të larta shke-ncore dhe arsimore, duke dërguar specialistët më tëmirë që kishin në fushë të onomastikës, historisë,arkeologjisë, gjuhësisë krahasimtare, arkivistikës,gjeografisë, hartografisë, kulturës, standardologjisëetj. Pra, Komisioni gjithashtu ka pasur edhevullnetin edhe dijen përkatëse për të përmbushur njëmision, fillimisht shkencor e pastaj edhe politik, epse jo edhe atë kombëtar. Është e vërtetë se ne derimë tani nuk kemi pasur një ligj të ri për ekzekutimine këtij standardi, por është po aq e vërtetë se në të



Begzad Baliu302

shumtën e rasteve, në komunikimin gojor dhe nënivelin komunal, emrat e vjetër pothuajse nuk për-doren më nga popullata vendore dhe administrata.

Ndërdisiplinorja, etikja dhe kombëtarja

- Komisioni ka propozuar ndonjëherë propozime emrash që nuk përkojnë shumë me vendbanimin. Mos kjo e ka humbur seriozitetin e tij shkencor?

- Së pari, Komisioni nuk ka qenë propozuesi i

vetëm i emërvendeve të reja të Kosovës. Propozues tëtyre kanë qenë edhe komisionet lokale, komisionet epërhershme në nivel të komunave, grupet e caktuaratë këtyre vendbanimeve dhe madje studiues(individë) të vendbanimeve përkatëse. Emrat e disavendbanimeve madje ishin “sanksionuar” që më parëdhe mund t’i gjeje si trajta të përdorimit ndërshqiptarët edhe në regjistrat e organizatave serbe.

Me qëllim që të mos miratonim emra, të cilët nukpërkonin shumë me vendbanimet përkatëse, apo tëmos ishin emërtime shumë arbitrare, ne propozuamqë secila komunë të kishte komisionin e vet dhe tëbashkërendonte aktivitetin e saj me Komisioninqendror. Komisioni ka pasur rreth vetes gjeografë,historianë, arkivistë, etj., të cilët që në fillim kanë

prezantuar gjendjen morfogjeografike, traditënetnokulturore, historike e gjuhësore si dhe moshën evendbanimit. Pas gjithë kësaj, në të gjitha rastet kurka pasur dilema, është konsultuar komisionikomunal, është marrë mendimi me shkrim i




banorëve të fshatit, janë organizuar diskutime nënivel komunal e qendror etj.

Pra, mund të flitet për dobësi të trashëguara, për

të cilat ende ka vend për diskutim, por asnjëherënuk mund të flitet për mungesë të seriozitetitshkencor. Në këtë projekt, si rrallë herë më parë janëbashkuar: struktura ndërdisiplinore e studiuesve,puna e disiplinuar, e nëse doni, edhe etika epërgjegjësisë dhe respektit për shenjat nacionale.

Toponimia e Kosovës dhe vetëdija jonë e rrëgjuar

- E megjithatë ka pasur disa shkrime që e kanë kundërshtuar dhe e kundërshtojnë këtë projekt!

- Po, e kundërshtojnë ata që luftën për çlirimin eKosovës dikur e quanin mentalitet krahinor, ndërsasot, vullnetin e popullit të Kosovës për t’u liruar nga

mitet serbe, të projektuara forcërisht edhe përmestoponimeve, vazhdojnë ta quajnë folklorizëmshkencor.

E kundërshtojnë ata që, internacionalizimin edjeshëm, sot e propagandojnë më zëshëm përmeskozmopolitizmit dhe globalizmit.

E kundërshtojnë madje për arsye se nuk kanë

qenë pjesë e këtij projekti, për arsye se nuk kanëarritur të realizojnë më shumë patriotizëm nëemërtimin e vendlindjeve të tyre, për arsye se nukështë dëgjuar më fuqishëm zëri i tyre në Komision,për arsye se pikëpamjet e Komisionit kanë qenë nëkundërshtim me pikëpamjet që ata kanë shtruar



Begzad Baliu304

para një dekade a më shumë (!), për arsye se nëemrin e standardizuar të një katundi, thonë “kanëvënë re edhe arbitraritet”.

Por e kundërshtojnë para së gjithash për arsye sekështu u përmbysen “parimet” me të cilat ata dekadame radhë kanë treguar përvojën e tyre shkencore.

E kundërshtojnë madje duke përsëritur një kons-tatim, të cilin strukturat shkencore dhe politikeserbe e propagandojnë prej më shumë se një she-kulli: “Toponimia e Kosovës është kryesisht serbe”!

Kush e ka konstatuar këtë dhe me cilat vepra estudime sintetike të toponimisë së Kosovës? Ështëtoponimia apo mikrotoponimia kryesisht serbe? Janëemrat e qyteteve kryesore apo të vendbanimeverurale ato që janë kryesisht serbe? Kush i ka bërëkëto matje dhe mbi cilat baza shkencore, mbi cilatrrafshe historike?

Çfarë mbrojnë ata me këtë diskurs: konceptet etyre shkencore, konceptet tashmë të përtypura tëshkencës serbe, apo marrëveshjen e pashait turk meprejardhje serbe Mustafa Saraxhulldin dhe të kishësserbe, 500 vjet më parë!

Le të thonë se mbrojnë mendimin shkencor tëAkademisë Serbe, por le të vënë fusnotën në fund të

konstatimit të tyre për toponiminë serbe të Kosovësdhe këtu nuk ka asgjë të keqe.

Le të thonë se për shkaqe thjesht profesionale poe mbrojnë kodin e tyre etik profesional dhe këtu nukka asgjë të keqe, e kanë historinë në dhjetëra harta earkiva dhe le të merren me të. Edhe ne synojmë




pikërisht këtë, që t’u lëmë historinë historianëve,ndërsa brezave që vijnë t’u lëmë të vendosin përardhmërinë e tyre, pra, edhe për emrat e venduani-meve në të cilat jetojnë. Pse fëmijëve, e fëmijëve tëfëmijëve tanë, t’ua lëmë barrë historinë, atë histori ecila ka prodhuar të keqen, luftën, urrejtjen.

Le të vazhdojnë të thonë se ne jemi të parët që poe bëjmë këtë, por të mos bëjnë përpjekje të na bindinedhe neve, sepse ne e dimë që të tjerët këtë e kanëbërë që në gjysmën e parë të shekullit XX, emegjithatë nuk është përmbysur bota.

Serbia këtë e ka bërë nga Kriza Lindore e deri nëfund të shekullit XX, Greqia ka nxjerrë ligj të veçantëqë në vitin 1936 dhe dihet si kanë përfunduar emrate vendbanimeve shqiptare në Çamëri, por edhe nërrethinën e Selanikut; Shqipëria po në këtë kohë patimiratuar një ligj në vitin 1939 për ndryshimin eemrave të vendbanimeve, por realizimin e tij e pengoi

Lufta e Dytë Botërore; nuk bëri më pak asMaqedonia, Mali i Zi, Kroacia etj. Shikoniemërvendet e fshatrave shqiptare të themeluara nëUkrainë në shekullin XVIII, dikur quheshin:Karakurt (sot Zhovtnjovoje), Devneskoje (sot Taz),Gjeorgjevka (sot Tyshki) dhe Gamovra (sotXhandran). Nuk e di nëse kundërshtarët e standa-rdizimit e dinë se pas vrasjes së Xhon Kenedit, njëishulli që mbante emrin e tij, iu rikthye përsëri emri ivjetër. E megjithatë, ende thuhet se Amerikareflekton shkallën më të lartë të demokracisë!

Dhe sikur të mos u mjaftonte kjo, kundërshtuesite këtij projekti, pengesë për realizimin e tij shohinpërdorimin e disa toponimeve a oronimeve të



Begzad Baliu306

njohura më parë në toponiminë shqiptare brendakufijve politikë të Shqipërisë. Si t’i kuptosharsyetimet e tyre: amerikanët nuk paskan problemkomunikimi me emrin e qyteteve të tyre, njëheraziedhe shtete, ndërsa ne shqiptarët paskemi problemme emra krahinash të humbura etnografike dhe tanikemi emra vendbanimesh; amerikanët në të vërtetënuk paskan problem komunikimi me Parisin e tyre,ndonëse Parisin e Francës e njeh e gjithë bota, e nepaskemi problem me Matin a Mirditën, për të cilëtdinë kryesisht etnologët.

Nuk më brengos përkrahja apo kundërshtimi istandardizimit të toponimisë, më brengos etika emendimit shkencor. Kundërshtimi i standardizimittë toponimisë së Kosovës mbi këto parime nuk ështëi ri dhe pa bazë.

E kuptueshme!

- Ku ka mbetur tani puna e Komisionit dhe a është përfunduar zyrtarisht puna e tij?

- Komisioni e ka përmbyllur punën e tij mebotimin dhe përurimin e “Regjistrit për standardi-zimin e emërvendeve të Kosovës”. Gjatë punës së tijprej disa vjetësh janë mbajtur shumë tribunashkencore, janë shkruar shumë studime dhe janëbërë shumë komente për probleme teorike, praktike,

aktuale dhe historike të onomastikës së Kosovës, tëcilat mund të përmblidhen në një vëllim të madh.Gjatë kësaj kohe unë kam botuar dy vepra të kësajnatyre: sprovën “Gjendja e toponimisë shqiptare nëBallkan” (Prishtinë, 2004) dhe përmbledhjen me




studime “Demitizimi dhe standardizimi ionomastikës së Kosovës” (Tiranë, 2006).

Austriakët e vitit 1918, shembulli që duhet ta ndjekin ndërkombëtarët sot

- Cilët janë hapat e mëtejmë në aspektin juridik?

- Standardizimi i oikonimisë së Kosovës nuk ështëvetëm çështje juridike, por, edhe po të ishte, nuk dotë ishte çështje e Komisionit tonë. Me punën e tij dhetë bashkëpunëtorëve në gjithë Kosovën, ky Komision,toponiminë e standardizuar e ka bërë realitet tëpërditshëm në shkallë të shoqërisë. Dëgjojenipopullin se si i përdor emrat e vendbanimeve tëKosovës, lexojeni shtypin. Ditë më parë dëgjuam njëintervistë të presidentit në televizion dhe vura re mekujdes se si ai përdorte të dy format toponimike tëdisa vendbanimeve. Këtë realitet e kanë kuptuar tëgjitha strukturat shtetërore, vendore e

ndërkombëtare, sidomos ata që bashkëpunojnëdrejtpërdrejt me qytetarët e Kosovës, duke përfshirëkëtu edhe KFOR-in dhe UNMIK-un, edhe pse këtënuk e thonë hapur. Meqenëse UNMIK-u pritet tëlargohet, KFOR-it do t’i propozoja që me toponiminëe Kosovës të veprojë ashtu sikur bëri ushtriaaustriake në vitin 1918 në Shqipërinë Veriore, kurpër hartat e tyre model emërtimi mori trajtën që

përdorte popullata vendore e secilit fshat, ndërsakrahas trajtave shumëgjuhësore, lokale dhekrahinore, shënonin vetëm trajtën shqipe, e ne do tëthoshim këtu vetëm trajtën e gjuhës së popullit që jeton në atë vendbanim. Prej përvojës historike tëkësaj kohe ndërkaq do të mund të mësonin edhe



Begzad Baliu308

disa kryebashkiakë tanë. Në dokumentet e kësajkohe kujtohet se si nëntëmbëdhjetë kryetarëkatundesh për një ditë kishin kërkuar në zyrat eKomandës qendrore austriake, që “emrat ekatundeve të tyre të shqipëroheshin”.

Dua të kujtoj me këtë rast se gjatë kësaj kohekemi pasur përkrahjen edhe të institucioneveakademike të Tiranës. Mbase nuk është larg dita kuredhe në Tiranë të nisë iniciativa për pasurimin estrukturës gjuhësore shqiptare të toponimeve tëShqipërisë, pra, jo vetëm të oikonimeve, por edhe të

oronimeve, hidronimeve etj. Dhe pse të mos ndodhë.Problemet e standardizimit të emërvendeve, tësimboleve dhe madje të miteve nacionale edhe jashtëkufijve të tyre shtetërorë, shumë shtete po idiskutojnë dhe po vihen në mbrojtje të tyre, herë nëmënyrë të heshtur brenda institucioneve akademikedhe herë me zë përmes institucioneve politike:

Greqia, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi, Bosnja eHercegovina, Kroacia etj.

Së shpejti, në Tiranë pritet të dal nga shtypi“Fjalori enciklopedik shqiptar”, i Akademisë sëShkencave të Shqipërisë, në të cilin, të gjithavendbanimet e Kosovës, burim themelor kanëformën apo trajtën e standardit, të cilin e kemiparaqitur në fazën e fundit të “Regjistrit tëstandardizuar të emërvendeve të Kosovës”. Në këtëmënyrë Komisioni ka përmbushur edhe një prejsynimeve të tij, përfshirjen e emërvendeve tëstandardizuara të Kosovës në botimet akademike.




TË JETOSH NË “LAGJEN E ALBANOLOGËVE”

Po tejkalohet modeli shkencor i shekullit XIX

- I nderuari z. Baliu, keni një kohë të gjatë që merreni me studime albanologjike. A mund të na thoni se në ç’nivel është shkenca albanologjike te ne ?

- Në shekullin XXI studimet albanologjike hyjnë jo

vetëm si dije që kanë trashëguar shkollën evropianetë shek. XIX apo konceptet nacionale – ideologjike tëgjysmës së dytë të shekullit XX, por si shkencë elinguistikës evropiane dhe metodave kërkimore të sajpothuajse në të gjitha fushat e dijes humanistike:nga arkeologjia e mitologjia deri te, bie fjala,antropologjia e semasiologjia. Në aspektin e

organizimit, institucionet shkencore albanologjike,kudo ku janë, kanë informacione të plotakoordinuese dhe prani të përhershme tëpersonaliteteve shkencore në të gjitha projektetkombëtare. Në Konferenca albanologjike gjithnjë emë shumë shtohet numri i studiuesve të rinj mepërgatitje teorike të shkollave moderne evropiane dhe



Begzad Baliu310

gjithnjë e më pak në krye të tyre shohim “të njëjtatkëmisha”, sikur shprehej dikur Elsie.

Shkenca e albanologjisë i ka tejkaluar tashmë

disa çështje, që vetëm disa dekada më parë ikonsideronte themelore në projektet nacionale të saj.

Në fushë të historisë, problemin e dikurshëm tëgjenezës së popullit shqiptar e konsideron të mbyllurdhe të pranuar prej institucioneve ndërkombëtare padomosdoshmërinë e mitizimit të saj; çështjen eformimit të kombit shqiptar tashmë e diskuton në

kontekst të identitetit të saj evropian; projektimin ehistorisë së popullit shqiptar e konsideron jo si njëhistori të Shqipërisë, që në të vërtetë ishte histori ekufijve shtetërorë e politikë, por si një historikombëtare e popullit shqiptar në kufijtë e tijetnografikë. Brenda këtyre kritereve metodologjikepritet të realizohet projekti i ri i historisë së popullitshqiptar, enciklopedisë së popullit shqiptar etj.,

ndonëse për shkaqe të caktuara në periudhëntransitore të kësaj kohe në Tiranë kanë përfunduartë ashtuquajturat projekte kalimtare “Historia epopullit shqiptar” deri në vitin 1912 dhe “Fjalorienciklopedik shqiptar”.

Në fushë të filologjisë, ka tejkaluar studimin meçdo kusht të problemeve gjuhësore me karakter

historik dhe madje me metodologji historiciste,ndërsa gjithnjë e më shumë merret me çështjepragmatike të nevojave të saj: fjalorët elektronikë,fjalorët terminologjikë, diskutimin e standarditgjuhësor në kontekst të rrethanave të reja,problemin e standardizimit të onomastikës etj.Qendrat e studimeve albanologjike në Prishtinë




tashmë janë pjesë e projekteve mbarëkombëtare,sikur është Komisioni ndërakademik për gjuhënshqipe, në të cilin tash sa kohë po diskutohen jashtëprirjeve ideologjike dhe dogmatike disa çështje tëstandardit të shqipes, ndërsa pas disa vitesh punenjë komision ekspertësh në shkallë Kosove i kadhënë fund draftit të parë të standardizimit tëemërvendeve të Kosovës.

Në fushë të letërsisë, përveç kthimit të autorëve tëndaluar, në Tiranë është zgjeruar metoda shkencoree studimit, ndërsa në Prishtinë gjithnjë e më shumë,

madje edhe nga brezi i ri i studiuesve, po provohet iashtuquajturi “studim personal” i autorëve dheveprave letrare.

Në fushë të ndërkombëtarizimit të albanologjisë,Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dheKulturën Shqiptare paraqet institucionin më tërëndësishëm kombëtar, përmes të cilit bëhet i

mundur popullarizimi i albanologjisë si shkencë dhei historisë e kulturës shqiptare si pjesë e kulturësuniversale.

Synimet e Institutit Alb-Shkenca

- Jeni njeri prej drejtuesve në Institutin Alb-

Shkenca. Konkretisht, drejtoni Seksionin e Albanologjisë. Cili është synimi i këtij institucioni për zhvillimet albanologjike ?

- Instituti Alb-Shkenca është njëri prej projektevebesoj më serioze që studiuesit shqiptarë kanë krijuarviteve të fundit. Nga viti 2002 ai ka funksionuar si



Begzad Baliu312

forum elektronik rreth të cilit janë bashkuar mbi1800 studiues dhe ekspertë të fushave të ndryshme.Gjatë këtyre viteve, nga komunikimi me këtë forum,kanë përfituar mijëra studentë, studiues e ligjëruesuniversitarë (kryesisht shqiptarë) të shpërndarë në tëgjitha anët e botës. Vitin që shkoi u mbajt Kuvendi iParë i këtij forumi në Tiranë dhe u pa e arsyeshmeqë të përtokësohet puna e tij, pra, të regjistrohetfillimisht si Institutit legal në Tiranë, në Prishtinëdhe në Shkup. Sivjet do të mbahet Kuvendi i Dytë nëPrishtinë, më 15-16 gusht 2007 dhe në kuadër të tij

do të organizohen disa konferenca shkencore ngafusha e albanologjisë, mjekësisë, mjedisit, shkencavetë natyrës, teknologjisë e informatikës etj. NëSeksionin e Albanologjisë do të kumtohen disakumtesa për perspektiven e albanologjisë në venddhe në botë, ndërsa do të organizohet edhe njëseancë për “Ndre Mjedën”, në përvjetorin e tij tëvdekjes.

Kur kujtoj punën që është bërë në Forum,frikësohem se zyra e Institutit Alb-Shkenca nuk dotë mund të luajë rolin që ka pasur dhe që do të ketëForumi. Forumi, që po i paraprin Institutit, ka bërëtë mundur një jetë të secilit prej nesh në “Lagjen ealbanologëve”, pavarësisht ku kemi qenë dhepavarësisht ku kemi jetuar.

Instituti Alb-Shkenca është formuar jo për tëpunësuar njerëz, po për të bashkuar studiuesit rrethprojekteve të caktuara shkencore. Le të besojmë seInstituti Alb-Shkenca do të ndihmojë çintegriminpolitik, partiak, klanor dhe madje inferior të disa prejinstitucioneve tona shkencore.




Albanologjia në Poloni

- Kohë më parë në Poloni u mbajt Konferenca shkencore “Kosova sot”, ku, mes përfaqësuesve nga

Kosova, ishit edhe Ju. A mund të na flisni diçka në lidhje me këtë konferencë dhe rezultatet e saj?

- Universiteti “Nikolla Kopernik” nё Torunj,Poloni, organizoi konferencën shkencore ndёrko-mbёtare “Kosova sot”. Konferenca i zhvilloi punimetnga data 26 - 28. 3. 2007.

Nё kёtё konferencё shkencore kanё marrё pjesё

me kumtesat e tyre studiues nga qendratuniversitare dhe shkencore tё Polonisë (Torunj,Poznanj, Gnjiezno, Varshavё), si dhe tё Rusisë, tё Shqipёrisё, tё Kosovës, tё Bullgarisë, tё Gjermanisëdhe tё Serbisë. Nga Kosova ishin të ftuar edhe kolegënga Akademia e Shkencave, Instituti Albanologjik,Universiteti i Prishtinës, dhe nga Instituti përMbrojtjen e Monumenteve në Pejë. Të gjithakumtesat e paraqitura nga autorët e tyre apo tëlexuara në mungesë, janë shoqëruar me pyetje të tëpranishmëve dhe me diskutime të gjera.

Konferenca ishte rezultat i punës shumë tëmadhe që seminaristët e deridjeshëm të SeminaritNdërkombëtar të Gjuhës, Letërsisë dhe KulturësShqiptare në Prishtinë, po bëjnë për përhapjen e

kulturës shqiptare në Poloni dhe për çështjen eKosovës në veçanti. Nga vijuesit e Seminarit tëPrishtinës, në qendrat universitare të Polonisë janëformuar bërthama të qëndrueshme albanologjike dheorganizuese të aktiviteteve kulturore e shkencore. Kyështë brezi i dytë i albanologëve polakë, pas atij brezi



Begzad Baliu314

që u prinin albanologët Vacllav Cimohovski (linguist)dhe Pajakovski (historian), mbrojtës të përkushtuartë tezës ilire të prejardhjes së popullit shqiptar e tëgjuhës shqipe. Brezi i dytë i albanologëve (Sawicka,Mindak, Jarek), tani mbajnë përgjegjësinë e drejtimittë institucioneve shkencore e kulturore në Varshavë,Poznanj dhe Torun. Ata kanë nxjerrë pas vete edhebrezin e tretë të albanologëve, të cilët në konferencënshkencore sollën rezultate serioze, në përmasat qësot paraqet albanologjia në qendrat shkencoreevropiane.

Ndër të pranishmit kishte mjaft diskutime dheinteresime për historinë e gjuhës, strukturëngramatikore dhe perspektiven e institucionevealbanologjike, jo vetëm në Kosovë, por edhe nëShqipëri.

Kumtesat e tyre për trashëgiminë shpirtërore dhemateriale të Kosovës, përveçse me gjuhën,

trashëgiminë dhe historinë shqiptare, shumëstudiues i kishin pasuruar edhe me elemente tëgjuhës dhe kulturës boshnjake, serbe, gorane etj.

Nё kёtё konferencё, studiues nga fusha egjuhёsisё, e letёrsisё, e folklorit, e historisë, eetnologjisë, e muzeologjisë, e antropologjisë, eshkencave politike, e shkencave tё komunikimit dhe

analistë tё fushave tё tjera, pёr tri ditë me radhë, nё pesë seanca shkencore, diskutuan pasurinëshpirtërore, materiale, fetare dhe identitetare tëKosovës.

Pjesëmarrësit e kësaj konference i kanё konsideruar shumë tё rёndёsishme rezultatet e kësaj




konference, prandaj besojnë se me mendimin e tyreshkencor do tё ndihmojnë zhvillimet e reja kulturoredhe shkencore nё Kosovё. Ata besojnё se me fjalёn etyre kanё ndihmuar mendimin shkencor, politik dhekulturor tё Kosovёs, nё kontekstin historik dheaktual tё saj.

Në fund të kësaj konference njëzëri kanë miratuaredhe një deklaratë për Kosovën. Ata kanë konstatuarse pavarёsia e Kosovёs ёshtё zgjidhja mё e mirё pёrardhmёrinё e kёtij vendi dhe pёr tё qytetarёt e saj.

- Një pjesë të studimeve tuja ua keni kushtuar edhe profesorëve Jup Kastrati dhe Eqrem Çabej. Pse,cili ishte motivi?

- Pasi ju me pyetni edhe për motivin, po nisemnga ky fakt. Fëmijëria dhe rinia ime lidhet me kohëne lulëzimit të brezit të idealistëve dhe duket që diçkatë jetë mbjellë edhe në ndërdijen time. Fillimisht kampasur në dorë veprën e Profesor Çabejit. Ajo ështësinteza e madhe e shkollës evropiane tëalbanologjisë, prandaj nuk kam mundur të ndahemlehtë. Me Profesor Jup Kastratin më ka lidhur, madjemiqësisht, vepra e Profesor Çabejit. Te ky albanologkam gjetur tërësinë e mendimit shkencor në fushë tëalbanologjisë. Përtej një albanologu, ai është, sikursee kam thënë disa herë, arkivi i madh i qytetërimit

shqiptar, prej të cilit nuk mund të tërhiqesh shpejt.Dhe pse të tërhiqesha. Nëse nga kërkimet e mia nëveprën e Çabejit kam botuar një bibliografi tëstudimit të saj në Kosovë, nga kërkimet në arkivin eProfesor Jup Kastratit kam botuar të parënmonografi albanologjike në fushë të bibliografisë. Kjoështë arsyeja pse veprën time për Profesor Çabejin



Begzad Baliu316

fillimisht e kam projektuar në tre vëllime, ndërsakërkimet për Profesor Jup Kastratin nuk i kampërcaktuar, sepse trashëgimisë së tij në studimet emia albanologjike, do t’i kthehem ashtu sikur ikthehem terrenit për të mbledhur njësi onomastike,sa herë shteroj skedarin e studimit të saj.

Toponimia e Kosovës dhe etika jonë e rrëgjuar

- Kohëve të fundit njëra ndër temat që ka zgjuar shumë interesim dhe që është mjaft e diskutuar është

edhe çështja e onomastikës. Ju keni qenë pjesëmarrës në Komisionin për standardizimin e toponimisë së Kosovës. Dihet se është përfunduar pjesa profesional.Cilët janë hapat e mëtejmë në aspektin juridik?

- Standardizimi i oikonimisë së Kosovës nukështë vetëm çështje juridike, por, edhe po të ishtekështu nuk do të ishte çështje e Komisionit tonë. Mepunën e tij dhe të bashkëpunëtorëve në të gjithë

Kosovën, ky Komision, toponiminë e standardizuar eka bërë realitet të përditshëm në shkallë tëshoqërisë. Dëgjojeni popullin se si i përdorë emrat evendbanimeve të Kosovës, lexojeni shtypin. Ditë mëparë dëgjuam një intervistë me presidentin dhe vurare me kujdes se si ai përdorte të dy trajtattoponimike të disa vendbanimeve. Këtë realitet ekanë kuptuar të gjitha strukturat shtetërore vendoree ndërkombëtarëve, sidomos ata që drejtpërdrejtbashkëpunojnë me qytetarët e Kosovës, dukepërfshirë këtu edhe KFOR-in dhe UNMIK-un edhepse këtë nuk e thonë hapur. Meqenëse UNMIK-upritet të shkoj vitin që vjen, KFOR-it do t’i propozojaqë me toponiminë e Kosovës të veprojë ashtu sikur




bëri ushtria austriake në vitin 1918, kur për hartat etyre model emërtimi mori trajtën që përdortepopullata vendore e secilit fshat, ndërsa krahastrajtave shumëgjuhësore, lokale dhe krahinore,shënonte vetëm trajtën shqipe, e ne do të thoshimkëtu vetëm trajtën e gjuhës së popullit që jeton nëatë vendbanim.

Prej përvojës historike të kësaj kohe ndërkaq,do të mund të mësonin edhe disa kryebashkiakëtanë. Në dokumentet e kësaj kohe kujtohet se sinëntëmbëdhjetë kryetarë katundesh për një ditë

kishin kërkuar në zyrat e Komandës qendroreaustriake, që ‘emrat e katundeve të tyre tëshqipëroheshin’.

Dua të kujtoj me këtë rast se gjatë kësaj kohekemi pasur përkrahjen edhe të institucioneveakademike të Tiranës, madje nuk është e largët kohakur edhe në Tiranë të nisë iniciativa për pasurimin estrukturës gjuhësore shqiptare të toponimeve të

Shqipërisë, pra, jo vetëm të oikonimeve, por edhe tëoronimeve, hidronimeve etj.

Dhe pse të mos ndodhë.

Problemet e standardizimit të emërvendeve, tësimboleve dhe madje të miteve nacionale edhe jashtëkufijve të tyre shtetëror, po i diskutojnë dhe po vënënë mbrojtje të tyre, kur heshtur brenda

institucioneve akademike dhe kur me zë përmesinstitucioneve politike, edhe vendet tjera të rajonit:Greqia, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi, Bosnja eHercegovina, Kroacia etj.

Këtë vit del nga shtypi “Fjalori enciklopedikshqiptar”, në të cilin, të gjitha vendbanimet e



Begzad Baliu318

Kosovës janë përfshirë sipas standardit të ri. Në këtëmënyrë Komisioni ka përmbushur edhe një prejsynimeve të tij, përfshirjen e emërvendeve tëstandardizuara të Kosovës në botimet akademike.

- Çfarë mund të na thoni për punën tuaj në fushë të albanologjisë?

- Vazhdoj të punoj në këtë fushë duke përcjellëbotimet akademike, konferencat shkencore dheprojektet e institucioneve shkencore kudo ku

realizohen ato. Natyrisht, për aq sa arrij duke qenëedhe pjesëmarrës i këtyre zhvillimeve. Vitin që shkoibotova dy vepra. Vepra të tjera presin në shtyp. Jamnë fazën e parë të finalizimit të asaj pjese tëkërkimeve shkencore, të cilën e kam realizuar gjatëprocesit të studimit të albanologjisë, jo si kërkim, posi mësim.

- Momentalisht ligjëroni në Fakultetin e Mësuesisë.

A mendoni se kuadrot që do të dalin nga ky fakultet do të plotësojnë boshllëkun e krijuar në shkollat tona

për kuadro profesionale në ciklin e ultë ?

- Unë kam kaluar një kohë të gjatë larginstitucioneve arsimore dhe nuk më lejohet të flaspër një institucion në të cilin punoj pak më shumëse një vit. E di se Fakulteti i Mësuesisë është

ndërtuar sipas programeve, sot më të avancuara, qënjeh arsimi kanadez dhe shtetet skandinave.Natyrisht unë e vlerësoj ketë dhe ndjehem mirë nënjë institucion si ky, por duke parë gjendjen nëshkallë të arsimit të Kosovës, frikësohem se po ishikojmë shumë të tjerët dhe po e harrojmë veten.




Ne kemi nga njëzet studentë në një program, ndërsame profile të tilla nuk i kemi të diplomuar asgjysmën e arsimtarëve në qytetet kryesore tëKosovës. Frikësohem se Kosova është shumë e varfërqë të imitojë me çdo kusht më të pasurit. Lutem tëmos kem të drejtë.



Begzad Baliu320




GJUHA, IDENTITETI DHEHISTORIA



Begzad Baliu322




KONSULTA GJUHËSORE E PRISHTINËS DHEMOTOJA “NJË KOMB – NJË GJUHË LETRARE”

Tri paradigmat ideologjike

Kam vendosur të merrem me idenë iluministe“Një komb – një gjuhë” të Profesor Ali Hadrit për disaarsye: teksti i Profesorit të njohur Ali Hadri nukështë fjalë hyrëse e Konsultës, nuk është referat e

madje as tekst i shkruar. Fjala është për njëdiskutim gjithsesi të programuar, i cili bëhet motopolitike, kulturore dhe madje morale e kohës. Do tëdoja që këtë tekst diskutimi njëkohësisht ta quajmëManifest të Lëvizjes Iluministe të Kosovës së viteve’68 -, sado mund të mos i plotësojë të gjitha normate një manifesti, në kuptimin historik, të cilin si

duket Profesor Hadri as që e ka menduar për t’idhënë një ngjyrim të tillë atëherë kur e ka diskutuar.

Titullin e këtij diskutimi e nxjerrin gazetarët aredaktorët e gazetës “Rilindja”, por që u botua sikryeartikull në revistën “Përparimi”, e cila gjithashtubotoi konkluzionet e Konsultës së Prishtinës.



Begzad Baliu324

Profesor Ali Hadri ishte historian me dhunti të jashtëzakonshme dhe e dinte se gjuha kombëtareishte njëra nga çështjet e mëdha të popujveevropianë disa shekuj më parë. Fjala e tij dhe motoja“një komb – një gjuhë, një drejtshkrim” ishinmendime të një militanti që me konceptet e tij teorikepërmblidhte filozofinë dhe lëvizjen kombëtare tërinisë studentore të kohës. Në kontekstin historik tëRilindjes ai i përgjigjej Manifesitit të Vaso Pashës“Feja e shqiptarit është shqiptaria”, në kontekstingjuhësor parullës së Gjergj Fishtës =“Bashkim

dialektesh – dasi zemrash; dallim dialektesh – bashkim zemrash”, ndërsa në kontekstin politiksindromit maqedon të projektuar në kabinetet epolitikëbërjes jugosllave: shiptari i albanci.

Le të përvijojmë tekstin e Profesor Hadrit, dukenxjerrë fjalët nyje, përkatësisht idetë kryesore nëkontekst të zhvillimeve të kohës, në kontekst të

projekteve gjuhësore nga vitit 1952 e këndej dhe nëkontekst të dy referuesve të tjerë: Kostallarit nëShqipëri e Arshi Pipës më vonë në Amerikë.

Konceptet për shqipen standarde, përkatësishtmotot e tyre, Hadri dhe Kostallari i ndërtonin mbidisa paradigma, të cilat i diktonin vetëdijet e tyrehistorike, përkatësisht ideologjitë e kohës: ‘vetëdijekombëtare’ (Hadri); ‘vetëdije kombëtare dheideologjike, mbështetur në doktrinën e Marksit,Engelsit dhe Enver Hoxhës’ (Kostallari).

Arritjet e Konsultës së Prishtinës Hadri i shihtesi ‘projekt madhor të Rilindjes Kombëtare Shqiptaredhe të Kongresit të Manastirit’ ; ndërsa Kostallari mëvonë, Kongresin e Drejtshkrimit se shihte si ‘synim




konvergjent të Rilindjes, Kongresit të Manastirit,Komisisë Letrare të Shkodrës, Kongresit Arsimor tëLushnjës dhe Konsultës së Prishtinës’.

Në diskutimin/tekstin programatik të ProfesorHadrit, sikur ndodh përgjithësisht në të gjithadiskutimet e kohës, mund të evidentohen shprehje tëndërtuara mbi modele tipike të kohës: ‘progres,Shqipëri socialiste, devizë’ etj., të cilat te ProfesorKostallari, sigurisht janë më të sforcuara: ‘Pikëpamjedivergjente, lokaliste e partikulariste, antikombëtaree antidemokratike, antihistorike’ etj.

Ndonëse, disa vjet më vonë,koncepteve/përvojës së Ali Hadrit dhe AndrokliKostallarit do t’iu përgjigjet Arshi Pipa, me fjalësinrefuzues, i cili tejkalon diskursin e komunikimit përçështje gjuhësore: ‘propagandë’, ‘stalinizëm’,‘simpatizues’, ‘agjentë’, ‘stalinizëm shqiptar’;‘antistalinizëm jugosllav’(!).

Tri paradigmat historike

Shikuar në kontekstin historik të kohës, nëKonsultën e Prishtinës angazhimi i pjesëmarrësvekishte të bënte me pozitën politike të shqiptarëve në

Jugosllavi: popull/komb, (komb/kombësi), meqenëseajo binte pikërisht në kohën e avancimit të statusittë Kosovës. Pra, lufta bëhej jo vetëm në gjuhë dhepër gjuhën, por në gjuhë dhe për statusin kombëtardhe politik. Po kështu mund të thuhet edhe përrrethanat e sendërtimit të kësaj ideje në Tiranë,



Begzad Baliu326

ndonëse rrugët e planifikimit gjuhësor mes Tiranësdhe Prishtinës ishin të ndara. Në Tiranë, lufta bëhejnë gjuhë / për statusin shoqëror të një dialekti,ndërsa në Prishtinë, lufta bëhej në gjuhë / përstatusin politik të një populli, pozita e të cilitqëndronte mes kombësisë dhe kombit89 .

Gjuha, në këto rrethana (gjendja postbrioniane),nga Profesor Hadri, identifikohej si veçori ethelbësore e qenies kombëtare, ndërsa për ProfesorKostallarin, ajo ishte koncept shkencor: qenieshoqërore. Gjithashtu, Profesor Hadri, këtë moment

historik e lidhte me shenjat e largëta të traditës sëRilindjes Kombëtare, përkatësisht RilindjenShqiptare, sikur shprehej ai, për t’iu dhënë kështuKonkluzioneve të Konsultës karakterin epërgjithshëm iluminist dhe historik njëkohësisht.

Vendimet e tubimeve gjuhësore të vitit ’52, si në Tiranë ashtu edhe në Prishtinë, shënojnë kthesa

gjithsesi historike, të cilat nuk kishin ndodhur qënga Kongresi i Manastirit dhe Komisia Letrare eShkodrës, sado diskutimi për shqipen standardenuk kishte pushuar asnjëherë.

89 Kohëve të fundit vendimi për gjuhën standarde po diskutohet si për mundësinë e zgjedhjes së Kosovës mes ‘gjuhës’ dhe ‘kombit’. Në të

vërtetë shqiptarët atëherë mund të zgjidhnin mes gjuhës së njësuar dhe secesionizmit gjuhësor. Por, ata vendosen për shenjat nacionale(gjuhën , flamurin, referencat historike: Teutën, Skënderbeun,Kuvendin e Arbërit, Lidhjen e Prizrenit, Festën e Flamurit,Kongresin e Manastirit etj.), të cilat i kanë paraprirë njësisëkombëtare, në kohën që nuk mund të vendosnin për bashkiminkombëtar. Në Kosovë, për këtë ide angazhohej Lëvizja ilegaleshqiptare dhe bardi i saj historik Adem Demaçi.




Vendimi i Rezolutës së Prishtinës në vitin 1952,ishte njëri prej tri vendimeve kyçe, i cili do tëpërmbyset në vitin 1968 dhe do të përmbyllet nëvitin 1972. Në vitin 1952 u vendos që gjuha eshkrimit në Kosovë të jetë: gegnishtja (as shkodrani-shtja as elbasanishtja) me nëndialektet e ndryshmetë saj: kosovarishten dhe dibranishten’. Lejohejgjithashtu ‘përvetësimi nga elbasanishtja e shkrodra-nishtja ajo që ishte për t’u përvetësuar’. Fjalorindërkaq mund të pasurohej ‘nga të gjitha dialektet’.

Ishte kohe kur shqiptarët përkatësisht gjuha

shqipe rrezikohej nga i ashtuquajturi sindrommaqedon, për të krijuar një gjuhë kosovare, as gegeas toske, po me strukturë gramatikore gege e leksiktë gegërishtes e të toskërishtes, përballë një vendimitë përkundërt që përgatitej të merrej në Tiranë, sipassë cilit gjuha shqipe duhej të kishte strukturëngramatikore toske, ndërsa të lëvrohej për aq sa

lejohej edhe leksiku i gegërishtes.Rëndësia historike e këtyre vendimeve,

pavarësisht rezervave dhe përjashtimit të plotë tëdiskutimit / mbrojtjes së vendimeve të vitit 1952,apo edhe vitit 1957 e 1963, përkujtohet dhevlerësohet edhe në Konkluzionet e Konsultës sëPrishtinës, më 1968.

Duke u mbështetur në paradigmën historike se‘njësimi i gjuhës shqipe paraqet progresin më të lartëtë shoqërisë shqiptare’, një ide kjo themelore eRilindjes dhe një Rilindje e vërtetë e kohës, bardët ekëtyre vendimeve vendosën që gjuhë letrare eshqiptarëve në Kosovë të jetë gjuha e vendit amë; qëprojekti i Ortografisë së Tiranës, i vitit 1967 të jetë



Begzad Baliu328

bazë e diskutimit në Konsultën e Prishtinës e jovendim, ndërsa Projekti definitiv dhe forma zyrtarepërkatësisht e zyrtarizimit të bëheshin në Shqipëri90 .

Në dukje të parë, këto janë vendime politike, pormbështetja e tyre në të vërtetë ishte dhe e natyrësshkencore. Në Kosovë, nuk kishte ekspertë tëmjaftueshëm për diskutimin dhe zgjidhjen e disaproblemeve gramatikore të strukturës së shqipes.

Frika e drejtë nga mungesa e bazave tëshëndosha shkencore në Kosovë, më saktë do të

sintetizohet nga Kostallari në vitin 1972. Sipas tijzotërimi i normës në Kosovë nuk ishte në shkallë tëmasave të gjera, po në shkallë të krijimtarisë letrare,ndërsa tek arbëreshët e Italisë vetëm në shkallë tëpërpjekjeve. Pra, sikur shihet theksohen tri nivele tëperceptimit të deriatëhershëm të normës letrare:(Shqipëri-Kosovë-Arbëreshët e Italisë), sado lihej tëkuptohej se në planifikimin gjuhësor në Kosovë

prihej në të gjitha rrafshet. Vendimet e KonsultësGjuhësore të Prishtinës, që në të vërtetë ishinvendimet e Ortografisë së Tiranës së vitit 1967,tashmë ishin të obligueshme në institucionetshkencore e kulturore, në shtypin e shkruar eprogramet elektronike. Funksioni i pozitës politike tëpopullit shqiptar jo në shkallë të pakicës kombëtare

90 Sa për kujtesë mund të identifikohen edhe dy mesazhe, që lidhen medy skajet e përpjekjeve për gjuhën: Mesazhi i vitit 1952 i shkonteKryetarit të Jugosllavisë Titos, pra institucionit më të lartë shtetëror Jugosllav, ndërsa mesazhi i vitit 1968 i shkonte UniversitetitShtetëror të Tiranës, përkatësisht institucionit më të lartë arsimor nëShqipëri.




po në shkallë të kombësisë shfrytëzohej përndërtimin e një uniteti të ri të kulturës kombëtare.

Për shkak se vendimet e Konsultës së Prishtinës

do të sendërtohen mbi konceptet themelore të njëakti historik dhe të drejtuesve të prirë nga vetëdijahistorike, nuk do t’i duhet shumë kohë që edhe ajopas pak vjetësh të bëhet edhe vetë referencëhistorike.

Në vendimet e Rezolutës së Kongresit tëDrejtshkrimit, Konsulta shkencore e Prishtinës(1968), si referencë gjuhësore-historike, radhitet në

paragrafin e tretë, menjëherë pas referencavepolitiko-ideologjike dhe referencave linguistike.

Gjuha e njësuar - si sinonim i njësimit kombëtar

Konsulta e Prishtinës merr konotacione tëveçanta edhe për disa arsye: Ajo organizohet prejinstitucioneve arsimore – shkencore (InstitutitAlbanologjik, Katedrës së Gjuhës dhe LetërsisëShqipe) dhe përkrahej njëanshëm nga institucionetpolitike shtetërore (LKJ në Kosovë) e nga Lëvizjailegale shqiptare e kohës. Konsulta e Prishtinës,është njëra nga ngjarjet kulturore, arsimore,shkencore dhe politike e kohës, te realizimi dhe

synimi i të cilës duan të gjejnë idealet e tyre të gjithë.Kjo është arsyeja pse Konsulta merr përmasa

tipike historike të një lëvizjeje iluministe: me gjuhën,kulturën, popullin/kombësinë/kombin, mitet,simbolet.



Begzad Baliu330

Po kështu mund të thuhet edhe për qëndrimin eqeverisë shqiptare. Përkrahja e Partisë KomunisteShqiptare këmbëngulte në të drejtat kulturore,gjuhësore dhe politike të shqiptarëve në Jugosllavibrenda shoqërisë jugosllave.

Në këtë kohë vëmë re pranimin e kujdesshëmnga qeveria shqiptare të politikës së përpjekjevekulturore dhe kombëtare të shqiptarëve në Jugosllavi. Në fjalorin politik, arsimor dhe kulturortë institucioneve të Tiranës është i pranishëmetnonimi kosovar dhe përcaktimi i vlerave kulturore

me këtë sintagmë identifikuese (‘refuzuese’!): ‘letërsianga Kosova’, ‘kosovarët’, ‘shkrimtarë kosovarë’, praasnjëherë, nëse jo shkrimtarë shqiptarë nga Kosova,atëherë së paku shkrimtarë shqiptarë nga Jugosllavia. Kjo qon deri te ‘reagimi’ përkatësishtkërkesa e studiuesve dhe krijuesve nga Kosova, që“në përparimin e bashkëpunimit në lëmin e letërsisë,

t’i kushtohej kujdes përfaqësimit të mbarë letërsisëshqiptare në historinë e letërsisë, antologjitë endryshme dhe në botime të tjera”91.

Në Kosovë ndërkaq botohej letërsi e shkruarkryesisht në dialektin toskë, e cila duke pasurpërmbajtje kryesisht sentimentale, bëhej shumë

91

Bashkëkohësit më vonë kanë folur edhe për të ashtuquajturin‘refuzim të identitetit jugosllav dhe statusit të një ‘Republike’ qëshqiptarëve iu afrohej si ‘dhuratë’ për barazi nacionale dheshtetërore. Sotme nuk e di a ia vlen të verifikohet ‘ky fakt politik’

për hir të gjuhës. Në rrethana të një diskutimi më të gjerë ndoshta po të përjashtohet aspekti historik i identifikimit tonë si kosovar, pikërisht këtu do të duhej të kërkonim ‘barazimet’ shqiptar (komb)/kosovar (kombësi).




shpejt e popullarizuar mes lexuesve92 . Në anën tjetërbotoheshin fjalorë të gegërishtes e të toskërishtes:Gazulli, ‘Bashkimi’, Tase, Kristoforidhi.

Me të gjitha këto përpjekje, institucionet dhebardët e tyre, të përkrahur në mënyrë masive ngapopulli shqiptar, përplotësojnë projektin e tyre tëmadh kombëtar dhe historik njëkohësisht: shqipenstandarde për të gjithë shqiptarët.

Në vend të përfundimit

Kisha dashur që kumtesën time për Konsultën ePrishtinës ta përmbyll me një sinopsis për pozitën egjuhës shqipe gjatë këtij gjysmë shekulli.

Gjuha shqipe në Kosovë ka rrëshqitur prejrrezikut të sindromit maqedon (1952) dhe ideologjisë jugosllave (1968), deri te sindromi malazias: gjuha siatdhe (1990- e tutje); dhe prej etnonimit kosovar derite ‘kombi’ kosovar, si identifikim i ri me shtetin e ri.

Përbërësit më të rëndësishëm të saj: etnonimidhe simboli identifikues, për gjysmë shekulli kanëlëvizur prej simbolit: shqiponja me apo pa yll, teflamuri (fillimisht ‘dardan’), deri te ky i fundit, paasnjë nga paradigmat nacionale; dhe prej kosovari-shtes me nënvariantet dhe dialektet e gegërishtes

deri te gjuha e rrëgjuar e tranzicionit dhe dialekti ipaqenë i shtetit të ri të Republikës së Kosovës, tëcilës jo njëherë ka përpjekje që t’i bëhet madje edhe

92Shih veprat e Haki Stërmillit, Mustafa Greblleshit, Fan Nolit, SterioSpasses, Petro Markos, Ismail Kadaresë etj.



Begzad Baliu332

pozita historike: kosovarishtja, gjenetikisht e lidhur jo me ilirishten, po me dardanishten.

Dyzimeve të atëhershme dhe sigurisht edhe të

sotme, më së miri do t’iu përgjigjej dje/sot reagimi iAli Hadri: “Nuk mund të flitet për dy kulturakombëtare” dhe madje më saktësisht, nuk mund tëflitet për kulturë kombësie dhe kulturë kombëtare,që qarqet e sotme e kanë ngritur në kulturëshqiptare dhe kulturë kosovare.

Në rrethana të sotme, a do të mund të quhet

motoja e Ali Hadrit “Një komb - një gjuhë – njëdrejtshkrim”, i pranueshëm moralisht, teorikisht dhepraktikisht?

Tirana, theksonte Profesor Kostallari, në fjalënhyrëse të lexuar në Kongresin e Drejtshkrimit (1972),po bëhet vendi ku po kryhet procesi i bashkëveprimitndërdialektor; qendra e cila “po kryen rolin epërpunuesit e të rrezatuesit kryesor të normësletrare shqiptare të shqipes, duke ndikuar fuqimishtsi rregullues i normalizimit të gjuhës së shkruar e tëfolur në shkallë kombëtare”. Po kjo, që atëherë, siedhe sot, mund të thuhej dhe të thuhet edhe përPrishtinën.

Shqiptarët, që tashmë janë një popull modernme historinë, me gjuhën standarde, me kulturën

unike, me simbolet kombëtare unike, të cilëtpretendojnë që përmes dy shteteve të krijuara nënjëqind vjetët e fundit, të bëhen pjesë e bashkësisësë popujve modernë të Europës, më shumë se kurrëmë parë kanë nevojë të përsërisin moton eidentifikuar me emrin e Ali Hadrit: Jemi dy shtete,




por jemi një komb dhe kemi një gjuhë e njëdrejtshkrim.

Prishtinë, më 22 prill 2008



Begzad Baliu334

BIBLIOGRAFIA PËRCJELLËSE

Pjesën më të madhe të këtyre shkrimeve e kam botuar në të përditshme e të përkohshme shkencore të

Prishtinës, Shkupit dhe të Tiranës, apo në faqe interneti. Me pak ndryshime këto studime i kam lexuar në tryezat shkencore gjatë tri vjetëve të punës së Komisionit për Standardizimin e Emërvendeve të Kosovës. Tekstet e tjera botohen për herë të parë.

Motivet denominuese në antroponiminë e të dëbuarve të Kosovës më 1998-1999, (1, 2) “Zëri i

Kosovës”, nr. 400, 17 shtator 2001, f. 21; nr. 401, 23shtator 2001, f. 23.

Etnonimi arbëresh - shqiptar në rrjedhat gjuhësore e historike, (Engjëll Sedaj, Etnonimi arbresh - shqiptar (Kontribut për autoktoninë e shqiptarëve), InstitutiAlbanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1996, f. 138. – Kosova, nr. 20-21, 1998-1999, Instituti i Historisë,Prishtinë, 2001, f. 277-287.

Hulumtim shterrues i toponimisë së Ulqinit me rrethinë, (Mr. Maksut Haxhibrahimit, Toponimia e Ulqinit me rrethinë , Asociacioni Ulqini, 2001, f. 184.),Sheshi, Mujore për Kulturë, Prishtinë, nr. 47-48,korrik –gusht 2001, f. 12; in “Gjurmine




albanologjike”, -sshf, nr. 32-33, 2002/2003, InstitutiAlbanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2005, f. 223-225.

Onomastika dhe çështja e Kosovës, (Rexhep Doçi,

Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë - sipas onomastikës , “Fjala jonë”, Prishtinë, maj 1996, f. 3;in “Zëri i Kosovës”, Cyrih, Zvicër, nr. 43, 12dhjetor1996, f. 13 ; in “Gjurmime albanologjike” -seria e shkencave filologjike, nr. 27-1997, Prishtinë,1998.

Onomastika dhe gjeografia e kuptueshme, (dr.

Nail Dragës, Gjurmë gjeografike , “Art Club”, Ulqin,1997, - “Koha javore”, Podgoricë, nr. 18, viti I, eenjte, 20 qershor 2002, f. 12; in “Gjurmëgjeografike”, Art Club, Ulqin, 1997, - “24 orë”,Prishtinë, 22 qershor 2002, f. 19.

Onomastika e Hashanisë, (dr. Bahtijar Kryeziut,Onomastika e Hashanisë , Prishtinë, 2000), në“Çlirimi”, Organ i Lëvizjes Kombëtare për Çlirimin eKosovës, nr. 146, 7 mars 2001, Prishtinë, f. 27-29.

Onomastika shqiptare dhe etnocidi ballkanik i fqinjëve të tyre, “Bashkimi sindikal”, Prishtinë, 4nëntor 1997, f. 14.

Onomastikoni i romanit “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, “Filologji”, nr. 6, Fakulteti i Filologjisë,

Prishtinë, 1998, f.Pjetër Bogdani –në vështrim të ri, “Pasqyra”,

Prishtinë, v.II. nr. 16, 20 mars 2000, f. 22

Spiro Kondo, Shqiptarët dhe problemi pellazgjik, “Gjurmime albanologjike -seria e shkencave



Begzad Baliu336

filologjike”, Instituti albanologjik i Prishtins, nr. 27-1997, Prishtinë, 1998, f. 60-63.

Standardizimi i onomastikës së Kosovës, në

“Gjurmime albanologjike - Seria e shkencavefilologjike”, nr. 20-29, Prishtinë, 2002.

Toponimia e Dushkajës, (Skënder Hoxha, Toponimia e Dushkajës, Pejë, 2007), dorëshkrim(Parathënie për librin).




Biografi e shkurtër

Begzad Baliu është lindur më 20. 11. 1966 nëkatundin Makresh i Poshtëm, komuna e Gjilanit.Pesë vjetët e para të shkollimit i kreu në shkollënfillore “Skënderbeu” në Makresh të Poshtëm, ndërsatri të fundit në shkollën fillore “Liria” në Marec,

komuna e Prishtinës. Shkollën e mesme, drejtimi:Bashkëpunëtor Teknik i Matematikës, e mbaroi nëGjimnazin “Zenel Hajdini” në Gjilan.

Fakultetin e Filologjisë - Dega e Gjuhës dhe eLetërsisë Shqipe e kreu në Universitetin e Prishtinës.Po këtu, në Degën e Gjuhës, mbaroi edhe studimetpasuniversitare. Nga viti 1996 punon në InstitutinAlbanologjik të Prishtinës, Dega e Gjuhësisë - Sektori

i Onomastikës. Po në këtë institucion ka mbrojturtezën e magjistraturës (2000) dhe tezën e doktoratës(2003). Nga viti 2004 është ligjërues në Universitetine Prishtinës, Fakulteti i Edukimit dhe ka titullinProf. ass. dr.

Ka qenë kryeredaktor i revistës për art, shkencëdhe kulturë «Shenjëzat» (1998-2000) dhe drejtues ipo të njëjtës shtëpi botuese; gjithashtu, edheredaktor i kulturës në të përjavshmen «Pasqyra»(Prishtinë).

Në vitin 1994 ka themeluar Qerthullin e tëRinjve të Onomastikës «Eqrem Çabej» në kuadër tëShoqatës së të rinjve «Pjetër Bogdani» të Prishtinës.



Begzad Baliu338

Nga viti 2001 është drejtor i shtëpisë botuese«Era» dhe i OJQ-ës «Qendra e Ndërlidhjes Arsimoredhe Shkencore» në Prishtinë. Udhëheqës i Seksionittë albanologjisë në Institutin Alb-shkenca, në Tiranë,dhe drejtor i këtij instituti për Prishtinën.

Prej vitit 1992 ka qenë pjesëmarrës, bashkorga-nizator, organizator dhe drejtues i disa aktivitetevekulturore, letrare dhe shkencore në Prishtinë, Tiranë, Tetovë, Shkodër etj.

Deri më tash është paraqitur në shtypin ditordhe shkencor më me shumë se 200 artikuj nga

fusha e kulturës, e gjuhësisë, e letërsisë, e folkloritdhe e historisë.

Veprat

• Gustav Majer dhe albanologjia, Prishtinë, 2000; Tiranë, 2001.• Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan,

Prishtinë, 2004.• Vepra bibliografike e Profesor Jup Kastratit(monografi), Prishtinë, 2005.• Regjistri i standardizuar i emërvendeve tëKosovës (bashkautor), Prishtinë, 2005.• Demitizimi dhe standardizimi i emërvendevetë Kosovës, Argeta-LMG, Tiranë, 2006.

• Çështje të studimit të onomastikës në veprëne Eqrem Çabejt (teza e magjistraturës), InstitutiAlbanologjik i Prishtinës, 2000, Prishtinë.• Onomastika e Gallapit (teza e disertacionit),Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2004.




• Çabej 1 (Bibliografi e studimit të veprës sëÇabejt në Kosovë, Prishtinë, 2006. • Mbi autorësinë e bibliografisë së Skënderbeut,

Prishtinë, 2005. • Profesor Jup Kastrati për Kosovën, Prishtinë,2004.• Bibliografia përmbajtësore e SeminaritNGJLKSH 1974-2007, Prishtinë, 2008.• Gjaku i lirisë (1981-1995), I-IV (bashkautor),Prishtinë, 1996-2000.• Kafeneja ballkanike (dramë), Prishtinë, 1996;

Shkodër, 2000; Prishtinë, 2005.• Grua e dashuruar (poezi) Prishtinë, 1996.

Flamuri vjen nga Kosova (dramë e shfaqur),Prishtinë, 1994.

Pesha e komunikimit (ese), bashkautor, Tiranë,2006 (në shtyp)

II. Vepra dhe revista të përgatitura për shtyp

• Eqrem Çabej – Jeta dhe vepra (Sesioni kushtuar90-vjetorit të lindjes së Eqrem Çabejt, më 24 dhe 25nëntor 1998, në IAP, Prishtinë. Redaksi: AkademikRexhep Qosja, Dr. Zymer Neziri, dr. Sadri Fetiu, dr.Raxhep Doçi, mr. Begzad Baliu.) Përgatitja: Dr.Zymer Neziri, Instituti Albanologjik i Prishtinës,

Prishtinë, 2003.• Jeta e re, Revistë letrare (Numër i veçantëkushtuar 90-vjetorit të lindjes së Eqrem Çabejt(1908-1998), nr. 4, Prishtinë, 1998.• Kontributi i Eqrem Çabejt në fushë tëalbanologjisë (Sesioni kushtuar 90-vjetorit të lindjes



Begzad Baliu340

së Eqrem Çabejt, më 24 dhe 25 nëntor 1998, në IAP,Prishtinë. Redaksi : Akademik Rexhep Qosja, dr.Zymer Neziri, dr. Sadri Fetiu, dr. Raxhep Doçi, mr.Begzad Baliu.) Instituti Albanologjik i Prishtinës,Prishtinë, 2003.• Prof. dr. Jup Kastrati, Bibliografa e prof. dr.Eqrem Çabejt, (Përkujdesja dhe parathenia e mr.Begzad Baliut), Gjimnazi i filologjisë, Prishtinë, 2003.• Prof. dr. Jup Kastrati, Bibliografi albanistike, I,(Përkujdesja dhe parathënia e mr. Begzad Baliut),Sh.b. ERA, Prishtinë, 2001.

• Prof. dr. Jup Kastrati, Figura të ndrituna tërilindjes kombëtare, I (Përkujdesja dhe paratheniae mr. Begzad Baliut), Sh.b. ERA, Prishtinë, 2003.• Prof. dr. Shefki Sejdiu, Sprova etimologjike (Përkujdesja dhe parathenia e mr. Begzad Baliu),Era, Prishtinë, 2002.• Prof. dr. Shefki Sejdiu, Struktura, sisteme,raporte, (Përkujdesja dhe parathenia e mr. BegzadBaliu), Era, Prishtinë, 2002.• Rëndësia e veprës së Gustav Majerit përstudimet albanologjike, Sesion shkencor kushtuar100-vjetorit të botimit të këngës kreshnike shqiptare,Prishtinë, më 15. XII. 1997, Sekretar i Këshillitorganizativ në sesion. (Redaksia: Dr. Zymer Neziri,dr. Rrustem Berisha, dr. Raxhep Doçi, Begzad Baliu.

Redaktor konsulent: Akademik Rexhep Ismajli),Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1998.• Shenjëzat (kryeredaktor), revistë për shkencëkulturë, art , nr. 1, 1998. (Numër i veçantë, merastin e 90-vjetorit të lindjes së Eqrem Çabejt).




Indeksi

A. Shkurti, 198Abdullah Zymberi, 216Abdyl Frashëri, 22

Abllan, 273Abri, 213Açarevë, 213Ada (Vada), 219Adam Handžić (Adam

Hanxhiq), 59Adem Jashari, 22Adri Nurellari, 27Agon Tahir Halilaj

(Tërdevc), 86Ahishta e Shullanit, 39Ahishta Kull's, 206Ahishta, 233Ajshja e Zeçanit, 104Albanopoli, 179Albinot Ibrahim

Doberdolani, 90Albion, 78Albulenë, 78Aleks Buda, 178Ami Bue, 19Andre Martine, 110Andrea Prumi, 198Androkli Kostallari, 207Andrra, 79Aqifi i Dukagjinit, 103

Aqifi i Kasapit, 101, 117,144Aqifi i Xhemajl Abazit, 111

Ara e Drumit, 46Ara e Gat, 233Ara e Mark Lulashit

(Sapot), 270Ara e Vad’s, 270Ara Gllogës, 47Ara n’Prrue, 233Ara Plepit, 233Ara Pylles, 36Ara Rrezës, 39Ara Sali Metes, 236Arashi, 273Arat Çerkeze, 267Arat e Koznicës, 48Arbanas e Malosh, 208Arbanushi, 157Arbënica (Zona e Filatit),

157Arbëria, 7, 78, 79, 179,

183, 185, 186, 191Arbias, 78Argyrotopas, 157Arhia, 32Aria, 33Aribantioni, 33Arifi i Hamallit, 101



Begzad Baliu342Arnold Von Harfi, 19Arrnica, 273Arusha, 32Asllani i Kastratit, 111

Asoja, 273Atanasije Urosheviq, 42,54Athina, 53Babshori, 273Baçevishta, 53Baci (Baciq), 205Bahri Beci, 207Bahtijar Kryeziu, 58Baja, 213Bajkoci, 273Bajram Curri, 22, 314Bajroni, 19Baksi, 213Bal (Baliqi), 205Bala, 207Ballkani, 2, 13, 34, 41, 52,

59, 54, 154, 237, 248, 255,265, 290, 295, 304, 308,

311, 313, 314, 326, 358Ballovani, 228Balshaj, 260Balta, 273Bardha (Bardhosh, emri

babait) (Bardhosh, emri igjyshit) Gërvalla, 80Bardhaj (Rosover), 310Bardheci, 34

Bare, 273Baribardhë (ish Dobrevë),

310Baruti, 273Bashkim (Bashkim)

Berisha, 81Batalltë, 50

Batushë (Gjakovë), 103Beçiqi, 213Beçuku, 41Begzad Baliu, 55, 98, 265,

276, 281, 308, 310, 314,320, 329Berati, 90Bërdë, 273Bershë, 213Besianë-Podujevë, 37, 40,

42Beteja Luan Kadriaj

(Deçan), 87Bezhani, 273Binaku i Kusarajve, 110Birat e Azbacit, 233Bletas (Bratomir), 310Bllacë, 76Bojku, 221Bollodincë, 273Bostan (Novobërdë-

Artanë), 45, 47, 53Bota e Kuçe, 233

Botë, 273Bradosan, 91Brajshë, 221Braticë, 221Bregu i Diellit, 80Bria, 273Brokard –Bocardus

Monacus (Guillelmus Adae),19

Buçimas (Starovë), 310Bujanovcë, 164Bujashkë, 273Bukor, 207Bukuresht, 20Bunë, 90Burim (Gollobërd), 310



Onomastika e Kosovës 343Buronj (Mavropull), 310Burrel, 83, 90Butë, 273Butoc (Prishtinë), 39, 46

Buzëliqen (Zagradec), 310Buzmi, 35Çamëri, 164, 178, 204,

325Cani (Hasani), 111Cani i Kastratit, 101, 141Car Dushani, 18Çardak, 52Çavlo, 207Çegran, 76Ceni (Hyseni) i Plepollit,

111Ciklode, 199Çlirim Ali Totaj (Gjonaj,

Prizren), 83Çlirim Qosaj (Ferizaj), 87Çlirim Ragip Krasniqi

(Carrallukë, Malishevë), 82Çlirim Xhevat Sinani, 85

Çlirim, 78Çlirimtar, 79Çlirimtare, 79Cubolltë, 53Cufrekë (Isuf Reka), 166Çuka Arës Dautit, 228Çuka, 206

D’ Anzhely (RobertD’Angjely), 200Dahnor-i, 208Dajt, 90Danço, 108Dane, 108Danillo, 108Danjolli i Serkës, 109Dardan Fatmir Jashari, 83

Dardani, 23, 33, 78Dardha Makreshit, 42Dardhas (Beragozhd), 310Dardhishtë, 166

Dashinoc, 268David, 108Debar, 158Deçan, 44, 87, 264Dedol, 207Dejvid Kristal, 58Delvina, 79Deshat, 208Desivojcë (Dardanë), 40,

50, 54Desnickaja (Desnickaja,

Agnia Vasilievna), 229Deti Jon, 198Deti Mesdhe, 198Deus 108Devetjugoviq, 259Dhimitër S. Shuteriqi, 43,

60, 78Dhori Qiriazit, 261

Diabolo, 108Dibra, 22, 158Dimitër (Dhimitër), 205Dino, 108Dominique Hamon, 18Don Kasi, 196Dragancë, 309Drenas, 81, 82, 86, 88Drenicë, 8, 74, 211

Drilon Musa Gashi(Prizren), 83Drilon, 83, 90, 310, 314Drin, 32, 90Drisht, 17Dritëro Agolli, 98Driton Ahmeti, 81



Begzad Baliu344Drumi Kapitit, 46, 51Drumi Salihit, 46Durmishi i Pezës, 103Durrs, 20, 76, 307

Dushkaja, 9, 262Egjipt, 20, 199Ejona, 79Elbasan, 20, 90Elfati, 78Elmedina, 78Enis Ibrahimi, 89Enis Sylejman Zhdredha,

88Epir, 182Eqrem Çabej, 2, 35, 36,

41, 43, 45, 55, 181, 187,195, 207, 220, 235, 303,357, 359, 273Erih From, 110Ernest Nejgel, 59Eshref Kovaçeviq (Ešref

Kovačević), 59Etnik, 79

Etolia, 53Europa Juglindore, 154Europa Qendrore, 154Europa, 21, 23, 26, 28,

78, 154, 177, 282, 285Fahri Fadil Fazliu, 80Faik Konica, 256Falmerajeri (Jakob Filip

Fallmerayer), 177, 195

Fanollt, 53Fanula Papazogulli, 23,

32, 59Ferë, 167Ferizaj (Uroshevac), 160Festa, 79Fillim Ilir Kongjeli, 88

Finland, 26Firaja e Madhe, 227Fitim, 79Fitore Dan Hameli, 86

Flaka (Isak) Kadriaj, 87Flaka Krasniqi, 87Flaka, 79Flamur, 78Flora Brovina, 85Fratishi, 47Frosina, 157Fshati i Ri, 167Furtuna, 78Fusha e Pajtimit, 74, 75Fusha e Shkumdetit, 38Fusha Murrizit, 47Fushës Dhene, 236Galabroi, 166Gallap, 2, 12, 31, 32, 33,

35, 36, 38, 39, 41, 42, 44,45, 47, 48, 49, 51, 53, 54,57, 58, 72, 165, 276, 292,359

Gardhiq, 206Georges Xexo, 17Gëzim Gurga, 162Gjakovë, 22, 266Gjeçbitriq, 159Gjeneral Jankoviq, 295Gjerana, 295Gjergjec, 223, 227Gjermani, 27, 333

Gjirokastër, 20Gjon Muzaka, 258Gjonikaj, 159Gjovalin Shkurtaj, 60, 207Gjurgj (Gjergj), 205Gjylekar, 170Gjytetëz, 206



Onomastika e Kosovës 345Gjyteti, 206Glisha Elezoviq (Gliša

Elezović), 57Gllogjan, 44, 74

Gllogovicë, 34, 45, 47, 55Gmicë (Dardanë), 50Gojfile, 206Gollak, 165Gollap, 165Grac, 282Gradinë, 206Gramoz, 79Granit, 79Gregjenik, 45Greqi, 27, 157, 159, 325,

328, 338Guri i Plakës, 206Guri Keq, 227Guri Rrezës Butocit, 40Guri Zbrift, 235Gurt e Rrasës, 233Gustav Majer (Gustav

Meyer), 2, 180,195, 358

Gustav Weigandi, 195Habunga, 235Hajdini i Mëhallës së Qylit,

103, 130Hajkobillë (Prishtinë), 42Hajnovo Kola, 54Haki Muharrem

Ramadani, 81Halim (Halim) Bajraktari,

81Halit Nehat Asllani, 91Hamidžibegić, 59Hani (Johann Georg von

Hahn), 19,195Hani i Elezit (Gjeneral

Jankoviçit), 160

Hans Krahe, 195Hasdeu, 195Hashania, 223, 224Hasi, 49

Haxhi Shabani, 216Henrik Bariç, 195Herman Hirt, 195Herolinda Musli Krasniqi

(Negroc), 83Hivzi Islami, 256Hogosht, 49, 53Holandë, 26Holger Pedersen, 181Homeri, 196Hyrije Veliu - Jeta, 85Ibrahim Rugova, 23Idriz Ajeti, 55,178, 181,

216, 225, 273Igor Gostl, 73, 74II. Molla, 198Ilaz Rexha, 60Ilazi Rrezes, 39Ilia Mitrushi, 33, 58

Ilirët e Jugut (Propi iliri),24Iliridë, 164Ismail Kadare, 98Ismet Shkëlzen Ramadani,

81Istog, 44, 92, 312, 313Itali, 20, 27, 198, 348

Jabllanicë, 50, 223

Jahja Drançolli, 57 Jakov Xoxe, 98 Janinë, 157, 182 Jarqishta, 48 Jetëlira Selim Sahiti(Korreticë e Ulët), 85



Begzad Baliu346 Johan Erih Tunman,(Johann Tunmann), 125,177 Jon, 79

Jovan Cvijiq, 204 Jugosllavia, 24, 64, 65,68, 299, 348 Junik, 74 Jup Kastrati, 2, 293, 303,305, 336, 358 Justiniana, 33Kafjan (Rakovinë), 270Kalaja e Ulqinit, 219Kalaja, 206Kaliman, 221Kaliqan(in), 295Kallakanxha, 100Kampi i Bllacës, 77Kapija, 51Kapit (Medvegjë), 46, 51Karadak, 49Karaqevë, 34, 170Karl Paç (Karl Patsch), 59

Karolli Bugarve, 50, 233Karolli Çershisë, 50Karolli Dautit, 50Karolli Shkaut, 50Karolli Shkret, 51Karolli Turkut, 51Karolli Vjeter, 51Kasem Biçoku, 190, 191,

293

Kastriot, 79Katërkollë (Vlladimir -

Jovan Vlladimiri), 159, 221,253, 318Katiçiq, (Radoslav Katiçiq),

195Katunishtë, 34

Këllezën, 221Këqik, 50Kërçovë, 158Kërcuna Zezë, 35

Kërcunë, 35Kështenja, 159Kështjella e Rozafatit, 22Keta (Chetta), 183Kiçevo, 158Kisha e Zeqve (Kralan),

269Kisha Makreshit, 42Kisha Sasve, 53Kitka, 232Klinton Naim Mehaj, 92Klysuara, 46Kodër, 221Kodra Dushnje, 233Kodra e Çerkezit (Vraniq),

270Kodra e Kapitit, 51Kodra e Malsorve (Zhabel),

270

Kodra Shkekës, 235Kolishta Eper, 232Kolludra e Madhe, 44Kolopnisht, 35Koman, 54, 207Komandant Çeliku (Fatmir

Limaj), 83Komani, 54Koshare, 74

Koshtanjica, 159Kosiq, 221Kosovare Rexhep Rexhepi,

83Kosovë, 2, 13, 22, 33, 37,

40, 41, 42, 43, 44, 45, 47,49, 57, 58, 64, 65, 68, 72,



Onomastika e Kosovës 34773, 74, 77, 82, 87, 88, 89,90, 91, 104, 160, 163, 164,165, 168, 169, 202, 203,204, 206, 207, 209, 224,

232, 236, 237, 252, 256,260, 295, 296, 300, 303,307, 308, 311, 312, 313,320, 334, 336, 346, 347,348, 349, 351, 355, 359Kosovka Ristiç, 60Kozarnik, 49Koznicat, 48Koznicë (Muranë), 48Krahina e Moravicës, 164Kranidell (Dardanë), 38,

39, 223Kravar, 221Kreçmer (Paul

Kretschmer), 195Kret, 199Krijona Jetullah Havolli

(Resnik), 86Krilevë (Dardanë), 39, 46,

47Kristo Frashëri, 178Kristo Kordha, 198Kroi Gjigjonit, 39Kroi te Dahen Udht, 236Kroi Xhixhonit, 38, 228Kroni Bardhecit, 34Kroni Drumit, 46Kroni Gjingjonit, 39

Kroni Hasan Nikës, 37Kroni i Karollit, 50Kroni Kish’s (Bardhaniq),

269Kroni Niklecit, 37Kroni Nikolles, 38Kroni Plakut, 208

Kroni Pyllit, 36Kroni Rrezës, 39Kroni Zharinave, 40Kroni Zharit, 40

Krusha Vogël (Prizren), 89Krute, 159Kryeziu, 58Kryshec (Komuna a

Obiliqit), 166Krytha e Ana Malit, 221Krytha e Ulqinit, 221Krytha, 159Ksilanderi (Karl August

Anton Alfons Joseph Ritervon Xylander),177Kujtim, 90Kukavicë (Prishtinë), 36,

48Kukës, 22, 76, 85Kulla Trinës, 206Kullomzë, 221Kuplec, 232Kushtrim, 90

Laberion, 78Labinot, 90Lajbnic (Gottfried Wilhelm

Leibnitz), 195Lazar (Lazër), 205Leci, 37Ledhasi, 206Leonard Blumfild, 181Leutrim Fadil Dvorani, 82

Leutrim, 79Lezhë, 170, 316Liarja (Livari), 159Likoc, 44Likoshan, 44, 74, 81Liman, 218, 219Linditë, 79



Begzad Baliu348Liridon Nexhip Maloku, 88Lirie Bylykbashi, 87Lirie Fazli Koçinaj (Blaç),

85

Lirije Shemsi Ramadani,88Lirim Milaim Gashi

(Verbovc), 85Lisi Çarrit, 233Lisi i Kronit (Kodrali), 270Lisi i Kuvendit (Kralan),

270Lisi Kapisë, 51Lisi Malokut (Bec), 270Lisi n’Rreze, 39Lisna-Borë, 221Lisockë, 46Livadhet e Fushës së

Ulqinit dhe të Zogajve, 221Livadhet e Mdha (Bec),

270Livadhi Batallit, 49Livadhi Begit, 267

Livadhi Murat Ag’s, 270Livadhi Pajtimit, 75Livadhi Pylles, 36Livadhi Zhar`s, 40Llajshec, 41Llap, 74Llapushë, 34, 37, 39, 43,

56, 160, 275Llazareva, 259

Llukar-i, 41, 207Ludovicus de Thalloczy, 54Lug (Zalug), 205Lugaja e Karollit, 50Lugi Arushës, 33Lugi Batallit, 49Lugi i Ahmet Vuk's, 208

Lugina e Pajtimit, 75Lumbardhi, 78, 167Macrexa, 43Magure, 41

Mahalla e Hodumit, 104Makoc (Prishtinë), 52Makresh i Epërm, 43, 309Makresh i Poshtëm, 35,

41, 42, 48, 53, 309, 357Maksut Xh. Haxhibrahimi,

216Mal (Malishiqt, Maloshiq),

205Malësore Shaban Reci

(Siçevë), 83Malet e Berishës, 83, 87Malet e Resnikut, 86Malet e Tërstenikut, 82Malet e Vërbovcit te Fusha

e Mollës, 86Maletiq-i, 208Mali i Zharit, 40Mali i Zi, 22, 67, 89, 159,

160, 164, 204, 215, 250,252, 253, 256, 272, 300,312, 314, 319, 325, 328,338Mali Makreshit, 42Mali Ner Livadhe, 227Mali te Karolli, 50Malishevo, 208Maloku, 208

Malsore Driton Plakiçi(Nekoc), 87Mana Ismail Bakiut, 92Manaj, 208Manastirc-i, 44Manastiri (Bitola), 158



Onomastika e Kosovës 349Manastir-i, 19, 20, 21, 45,

158, 344, 346, 347Manastirishta, 45Manishinc-a, 34

Manush-i, 208Maqedonia Shqiptare, 164Maqedonia, 22, 65, 67, 76,

77, 78, 82, 87, 89, 158,159, 164, 204, 251Marec-i, 32, 36, 37, 39,

40, 46, 47, 48, 50, 52, 53,54, 357Marinko Mitkov, 58Mark Krasniqi, 58Mas Kodre, 233Masari i Rugovës, 103,

133Materizi, 218Mati, 179Matteo Bartoli, 35Mavriq-i, 44Mazniku, 268Mazrek (Prizren), 86

Mbretëresha Teutë, 21,288, 290Mbreti Bardhyl, 21Mbreti Gent, 21Medvegjë, 31, 164, 224Mëhalla e (Ab)dylit, 111Mëhalla e Re, 219Mehalla e Vejushkave e të

Vejanave, 104

Mëhalla e Vuk Mërkshiqit,43Mehmet Ahmetaj, 216Melishta, 227Mendra, 218, 219Mesokastra, 206Meta, 219

Metalia e Batushës, 103Migjen Kelmendi, 23Mihail Llukareviqi, 43Mihali e Petri Arbanas,

206Mihaliq-i, 44Mikloshiç (Franz

Miklosich), 195Mikushnicë, 41Milivoj Shrepel, 60Milla Katund (Mide), 159Millë, 221Milloshevë, 259Milutin Garashanin, 23,

156Mistra, 157Mojstirë, 44Molos, 78Moravë, 42Mount Holly, 91Mramor, 46, 50Mrizi i Karollit, 50Muhamet Tërrnava, 61

Muharrem Cërrabregu, 56Muharrem Nexhat Asllani,

89Mujo Ulqinaku, 22Munihu, 282Muqibabë, 170Murrizet te Dardhat e

Egra, 47Musliu i Gjym (Shytit), 111

Musliu i Kapeshnikut, 103Mustafë Mustafë Veseli, 80Muzakov Kuçishte, 260Muzaq, 207Nail Draga, 216, 250, 251,

253, 256, 257Naim Frashëri, 21, 287



Begzad Baliu350Naissus, 33Nebih Bala, 85Nënhelmi (Podhum), 159Nermin Vlora-Falaski, 200

Nexhmedin Spahiu, 23Nikleci, 37Nizhna Kolla, 54Nju Xhersi, 91Nopça (Franz Nopça), 19Norbert Boretzky, 55Novi Pazari, 22Novo Bërda, 31Novosella, 223Nuhi Nuhi Geci, 81Obiliq-i, 259Ohër, 158Ohrid, 158Olt Pacollit, Bilisht (Korçë),

91Orizet (Janosh), 270Orllan (Galab), 37Palok Daka, 207Pantinë, 44

Papaz, 44Parku i Dëshmorëve të

Kombit, 75Peja, 22Pëllumb e Qelik Ejup

Thaçi, 83Petar Skok, 180Petro Zheji, 181Pinjeshi, 218

Pistullë, 221Pjetër Bogdani, 24Plaku, 208Plemetin (Kastrioti), 89Plepat e Llugaxhisë

(Llugaxhi), 270Polanë, 223

Potoqan-i, 85Pozheget, 270Prapashticë - Prishtinë,

46, 53

Prel-Vuk-aj, 208Preshevë, 164Priboc, 223Prishtinë, 2, 3, 4, 5, 13,

14, 28, 32, 33, 34, 35, 36,37, 38, 39, 40, 41, 42, 43,45, 46, 47, 48, 49, 50, 52,53, 54, 55, 56, 57, 58, 59,60, 61, 71, 72, 73, 74, 80,83, 86, 88, 90, 98, 99, 106,110, 155, 176, 181, 194,202, 211, 222, 223, 241,249, 250, 262, 263, 265,266, 275, 293, 297, 311,312, 313, 326, 331, 332,333, 346, 353, 354, 355,356, 357, 358, 359, 360,361Prizreni, 22

Progoni, 37Prroi Beçoviqe, 227Prroi Fushës Dhene, 233Prroi Smakoves, 54Prroni Arush’s, 32Prroni i Vratiqit, 48Prroni Shullanit, 39Prroni Vratiqit, 47Ptolemeu, 33, 177

Pushkëdajt, 90Pyllë, 36Qafa e Krushqëve

t’Pajtimit, 75Qafa e Krushqëve të

Ngrirë, 75Qafa e Morinit, 76



Onomastika e Kosovës 351Qafa e Prushit, 32Qafa Qumurlisë, 52Qafë e Morinës, 76Qafë Lari, 219

Qafë të Prushit, 87Qarri, 223Qemal Murati, 59, 229Qëndresa, 78, 79Qëndresë Sabit Gashi, 82Qëndrim e Mërgim

Rexhepi, 88Qëndrim Jakë Bytyçi

(Shkozë, Malishevë), 83Qëndrim Naim Zabeli

(Rezallë), 83Qereminet (Doblibare), 270Qereminja (Marmull), 270Qipro, 199Qumurli, 52Qurkaj, 221Qyteti i Argjendtë, 32Radoniqi, 273Rakoc-i, 273

Rakovina, 273Ramabajë (Medvegjë), 38Ramabuçë, 223Rashkoc, 268, 273Rastovicë, 87Ratishë e Poshtme, 221,

273Ratishitë e Epërm, 268Reç, 221

Reka e Gjergjecit, 223Reka e Keqe, 74Reka e Shullanit, 39Reka Kallugjericës, 44Rexhep Doçi, 203Rexhep Doçi, 56, 57Rexhep Ismajli, 176, 178

Rexhep Qosja, 97, 98, 99,106, 112, 114, 360Rikard Simeon, 61Rilind Shefki Bellaqa, 85

Rimanishtë, 41Rin(ushi) i Abazit, 111Rinor Behrami (Domanek),

86Riza Çavolli, 55Roga Bardhecit, 34Roga Drumit, 45, 47Rogani, 206Rogat e Niklecit, 37Roma, 17, 119, 123, 125Rozhaja, 22Rrafshet, 270Rrafshi i Dukagjinit, 74Rrafshi Zharit, 40Rrafshin e Kosovës, 54Rreza Mullinit, 39Rrezja e Brahës, 40Rruga e Keçekollit, 104,

109, 110

Rugova, 74Ruzhdi Alibegu, 217Ruzhdi Ushaku, 61, 216,

218Sabit Uka, 242Sadri A. Kelmendi, 197Saharna, 223Sahebi Shefki Brahaj, 91Salç-i, 221

Sapoti, 268Sarasellat (Jabllanicë), 270Sedllar, 35Sedllari, 223Selami Pulaha, 42, 56Selca, 159Selim Islami, 179



Begzad Baliu352Selishta (Maznik), 270Selitë, 221Selman Riza, 288, 293Seoce, 159

Serbia, 23, 50, 57, 64,156, 157, 164, 243, 333Sfircë (Medvegjë), 51, 52Shaban Demiraj, 56Shahin e Dragan Arnaut,

206Sharri, 32, 75, 85, 91Shasi, 221Shefki Sejdiu, 33, 40, 60,

71, 73, 106, 264, 265, 360Shëngjergji, 221Shkaba, 167Shkalla e Filatit, 157Shkalla e Zorjanit, 157Shkodra, 17, 20, 56, 60,

103, 134, 142, 267, 294,298, 345, 347Shkodran Mërgim

Rexhepi, 90

Shkumbini, 179Shkupi, 158, 176Shkurta Statovci, 88Shkurta Vesel Rrusta, 88Shokalivadhi, 235Shota, 79Shpati Livadhit Padam,

236Shpati, 79

Shpresim, 79Shqipëria, 20, 23, 24, 25,

33, 55, 56, 58, 59, 60, 65,66, 69, 90, 162, 183, 187,225, 294, 298, 299, 301,310, 311, 315, 325, 328,330, 337

Shqipton, 79Shtegvasha (Podstegllah),

159Shtodri, 221

Shtoji, 218, 221Shtrubullova, 85Shuhardi, 195Siarina (Medvegjë), 45Sibofci, 41Skënder Gashi, 57, 58,

274Skënder Riza, 242Skënder Riza, 61Skënderaj, 41, 44, 81Skënderbeu, 2, 17, 197,

258, 288, 290, 293, 303,305, 359Skera Vidhaxhiu, 110Skiroi i Ri, 76, 179, 181Skoku, 229Skopje, 158Skordion, 79Smakova, 54, 230

Sofija Trimi, 198Softaj, 44Sokaki, 46Spiro N. Kondo, 194, 196Stambolli, 20Stamolla, 52, 53Stanishori, 42Stanistur, 42Stankovec, 76

Stepan (Shtjefën), 205Strezovci, 45Stylian Madhi, 198Sufreka, 166Suharekë (Sufrekë,

Suharekë, Suvarekë), 160Suki Shpajeve, 206



Onomastika e Kosovës 353Sukrrëke, 166Sukubina (Sukobinë), 159,

221Sumë, 221

Suzi Çelebi, 19Syne, 44 Tahir Dizdarit, 293 Tankosiq, 295 Taulant, 83 Te Gurt e Kozarnikut, 49 Te Kisha, 269 Te Pylla, 36 Te Rogat, 227 Te Rréza, 39 Te Stani, 227 Te Vllat, 227 Telalli i Pasjaçes, 104 Telalli i Pllanës, 103 Teqeja se Madhe, 101,129, 141 Tërstenë (Vranjë), 45, 46,50 Tërstenik, 81, 82, 87

Tetovë, 158 Theranda, 32, 81 Thesalia, 199 Thimi Mitko, 239 Thtjan (Ftjan), Tejani, 159 Tirana, 2, 13, 20, 33, 54,55, 56, 58, 59, 60, 76, 81,98, 155, 176, 181, 191,196, 225, 258, 266, 286,

293, 294, 305, 307, 310,313, 326, 328, 330, 331,332, 337, 346, 347, 358,359 Tivari, 77 Todori, i biri Arbanasit,206

Tomori, 90 Toskë, 78 Trieshi (Triepshi),Zatrijebaç, 159

Trim Fadil Maloku, 87 Troja (Gërgoc), 270 Troja (Rakoc), 270 Troja, 206 Trojet e Kleçkës, 206 Trojet e Moçme, 206 Trojet, 270 Trolli Hazorit, 206 Tropoja, 22 Trulli i Buklek’s, 270 Tunelet e Ujmirit, 86 Turiçeci, 41 Turqia, 27 Tushila, 81 Tyrbja Becit (Bec), 269 Tyrbja e Doblibares(Doblibare), 269 Tyrbja e Fat’s (Maznik),270

Uashington, 24Udha e Zharit, 40Ujëbardha (Bellovodë), 310Ujkani, 208Ukija, 208Ulica Spahive, 267Ulkata, 208Ulkianum, 208Ullishta, 219

Ulpiana, , 32, 208Ulqini, 22, 61, 83,176,

215, 354Ura e Fshejt, 22Ura e Spahisë, 82Valdanosi, 218Valentina Saraçini, 90



Begzad Baliu354Vanesa Gashi, 89Vanesa Mehmet Gashi

(Çabiq, Klinë), 88Vasileva, 44

Vaso Pashë Shkodrani, 20Vatër, 79Velegllavë (Dardanë), 50Vermica, 33Vija e Teodosit, 16Vinçeno Dorsa, 180Viti, 32, 44, 281Vjena, 282Vladimir Georgiev, 287Vllasali, 40, 42, 45Vlora, 20, 187Vlqijaku, 208Voislav Dançetoviq, 56Vorret e Hasallakit, 270Vorret e Moçme, 42Vorret te Karolli, 50Vorri Plakut, 208Vraniqit, 268Vratiqi, 47

Vushtrria, 41, 44, 88, 312Xhaferi i Nallbanit, 101Xhamia e Kapitit, 51

Xheneta, 78Xhevat Lloshi, 207Xhezairi i Gjikës, 106,

107, 146, 150

Ylli, 79Yllka Naim Bazaj, 82Yvan Serge Keller, 18Zabeli Nikolles, 38Zaharija Majani, 200Zajmova, (Klina), 166Zajqeci (Dardanë), 36, 38,

50Zarbica, 223Zef Mirdita, 32Zefmal, 208Zejnullah Rrahmani, 98Zgërdheshi, 179Zijadin Munishi, 58Zubin Potoku, 44Zhabel, 268, 273Zhara, 40Zhdrella, 268, 273Gjergj Zheji, 221

Zherar Zhenet, 111Zhuja (Dardanë), 34, 47

Documents

tike e Kosoves[1]. Paust