Embed Size (px)
Citation preview
Báo Cáo Phát TriểnCon Người 2010
TỔNG QUAN
Báo cáo lần thứ 20
Của cải thực sự của các quốc gia:Đường đi tới phát triển con người
©Bản quyền thuộc Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc năm 2010
Biên tập và sản xuất: Communications Development Inc., Washington, D.C.
Thiết kế: Bounford.com
Tổng quanBáo cáo Phát triển Con người 2010Kỷ niệm 20 năm báo cáo phát triển con người
Của cải thực sự của các quốc gia:Đường đi, Thành tựu và Thách thức
Xuất bản bởiChương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP)
iv Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Lời nÓi ĐẦu
Năm 1990, UNDP đã xuất bản Báo cáo Phát triển Con người lần đầu tiên, trong đó có đưa ra Chỉ số Phát triển Con người (HDI) mới được xây dựng. Luận điểm của HDI - một chỉ số được coi là mang tính cấp tiến vào thời điểm đó - là hết sức đơn giản: không nên đo lường sự phát triển của mỗi quốc gia chỉ bằng thu nhập của quốc gia đó, như điều vẫn thường được làm trong thực tiễn, mà còn cần đo lường bằng tuổi thọ trung bình và tỉ lệ biết chữ - là những khía cạnh mà hầu hết các quốc gia thường có sẵn số liệu.
Chỉ số HDI vào thời điểm đó còn có một số điểm bất cập, như các tác giả Báo cáo đã thẳng thắn thừa nhận, trong đó có việc quá phụ thuộc vào các mức trung bình cả nước khiến cho không thể thể hiện được những chênh lệch trong phân bổ, và chưa có “một cách đo lường định lượng về tự do con người”. Tuy nhiên chỉ số này đã phát triển thành công luận điểm có tính trung tâm của Báo cáo, được nêu lên một cách cô đọng trong câu mở đầu: “Con người là của cải thực sự của mỗi quốc gia.”
Hai mươi năm sau, tính chất phù hợp và nổi trội về mặt khái niệm của mẫu hình ban đầu về phát triển con người đó là vấn đề không thể tranh cãi. Ngày nay, một điều hầu như đã được công nhận trên toàn thế giới là thành công của mỗi quốc gia hay an sinh của mỗi cá nhân không thể chỉ được đánh giá bằng tiền. Đương nhiên thu nhập có vai trò quan trọng: không có các nguồn lực thì việc đạt được bất cứ tiến bộ nào cũng sẽ gặp khó khăn. Tuy nhiên chúng ta cũng cần đo lường xem người dân có thể sống lâu và sống khỏe mạnh hay không, có cơ hội được học hành hay không, và có được tự do sử dụng kiến thức và tài năng của mình để làm nên vận mệnh của chính mình hay không.
Đó chính là tầm nhìn ban đầu và cho đến nay vẫn là thành tựu to lớn của các tác giả Báo cáo Phát triển Nhân quyền, Mahbub ul-Haq người Pakistan và người bạn thân thiết, cũng là đồng sự của ông, Amartya Sen người Ấn Độ, cùng với các nhân vật bậc thầy trong tư duy về phát triển khác. Những khái niệm mà họ đề ra đã dẫn đường cho không chỉ 20 năm phát hành các Báo cáo Phát triển Con người mà còn là trên 600 Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia – tất cả đều được nghiên cứu, soạn thảo và phát hành ở mỗi quốc gia tương ứng – cũng như rất nhiều báo cáo khu vực được thực hiện với sự hỗ trợ của các văn phòng khu vực của UNDP.
Có lẽ điều quan trọng nhất là cách tiếp cận phát triển con người đã có ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ một thế hệ các nhà hoạch định chính sách và chuyên gia phát triển trên khắp thế giới – trong đó có hàng ngàn cán bộ UNDP và các cơ quan khác trong hệ thống LHQ.
Cột mốc 20 năm ngày ra đời Báo cáo Phát triển Con người này cho chúng ta một cơ hội rà soát, đánh giá các thành tựu đã đạt được cũng như các thách thức còn tồn tại trong phát triển con người một cách có hệ thống ở cả cấp độ toàn cầu và quốc gia – một việc làm chưa được thực hiện kể từ Báo cáo đầu tiên – và phân tích các tác động về mặt chính sách cũng như những nội dung có thể được đưa vào công tác nghiên cứu trong tương lai.
Có một điểm quan trọng chứa đựng tính thuyết phục và rất rõ ràng: các quốc gia có thể làm rất nhiều điều để cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân ngay cả trong những điều kiện bất lợi. Nhiều quốc gia đã đạt được những thành tựu to lớn trong y tế và giáo dục mặc dù thu nhập chỉ tăng trưởng ở mức độ rất khiêm tốn, trong khi một số quốc gia khác có mức tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ trong các thập kỷ vừa qua đã không thể đạt được những tiến bộ ấn tượng tương tự ở các khía cạnh tuổi thọ trung bình, học hành và mức sống nói chung. Những
v
sự cải thiện không phải tự nhiên mà có – cần phải có ý chí chính trị, có các lãnh đạo can đảm và sự tiếp tục cam kết của cộng đồng quốc tế.
Các số liệu về giai đoạn 40 năm qua cũng cho thấy một sự đa dạng rất lớn trong các đường đi để tiến tới thực hiện phát triển con người: không có một mô hình duy nhất hay một công thức khuôn mẫu nào cho thành công.
Báo cáo này chỉ ra những tiến bộ đáng kể của hầu hết các quốc gia ở hầu hết các lĩnh vực, trong đó những nước nghèo nhất thường cho thấy những tiến bộ lớn nhất. Mặc dù có thể đây không phải là một điều đáng ngạc nhiên đối với những người làm công tác thống kê, nhưng có một thực tế khác xa với giả định của 4 thập kỷ trước, đó là hầu hết các quốc gia thu nhập thấp có thể đạt được những bước tiến mạnh mẽ như số liệu thống kê hiện nay thể hiện trong các lĩnh vực y tế, giáo dục và (ở mức độ khiêm tốn hơn) thu nhập.
Như chúng ta đều biết rất rõ, không phải mọi xu hướng đều là tích cực. Có một thực tế đáng buồn là một số quốc gia đã bước thụt lùi trong các thành tựu HDI tổng thể kể từ thời điểm phát hành Báo cáo năm 1990. Các quốc gia này cho chúng ta một bài học về hậu quả có tính tàn phá của mâu thuẫn, của đại dịch AIDS và những sai lầm trong quản lý kinh tế và chính trị. Hầu hết các quốc gia đó đều đã trải qua nhiều hơn một các yếu tố trên, có khi là tất cả.
Tôi đặc biệt hoan nghênh việc Báo cáo năm nay phát huy truyền thông đổi mới trong đo lường sự phát triển con người. Ba cách đo lường mới – phản ánh sự bất bình đẳng đa chiều, bất bình đẳng giới và nghèo khổ cùng cực – được giới thiệu trong Báo cáo năm nay. Chỉ số HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng, chỉ số bất bình đẳng giới và chỉ số nghèo đa chiều, được xây dựng dựa trên những đổi mới trong lĩnh vực này và những tiến bộ trong lý thuyết và số liệu, được áp dụng cho hầu hết các quốc gia trên thế giới và cho chúng ta những hiểu biết sâu sắc mới, quan trọng.
Các công cụ đo lường mới này càng củng cố giá trị của tầm nhìn ban đầu về phát triển con người. Nhìn về phía trước, các Báo cáo trong tương lai sẽ phải bao trùm được những vấn đề thậm chí còn khó hơn, trong đó có lĩnh vực đảm bảo tính bền vững ngày càng trở nên quan trọng, cũng như vấn đề bất bình đẳng và các ý niệm có phạm vi rộng lớn hơn về nâng cao vị thế. Rất nhiều trong số những thách thức về mặt phân tích và số liệu đã được xác định trong Báo cáo năm 1990 vẫn tiếp tục là vấn đề khó khăn đối với chúng ta ngày hôm nay.
UNDP có thể tự hào về những hỗ trợ dành cho Báo cáo có tính đổi mới và độc lập về mặt tri thức này trong vòng 2 thập kỷ qua, nhưng các Báo cáo Phát triển Con người chưa bao giờ là sản phẩm riêng của UNDP. Các báo cáo được xây dựng dựa rất nhiều trên các kiến thức và kinh nghiệm sâu sắc của các cơ quan khác thuộc LHQ, chính phủ các quốc gia và hàng trăm học giả trên khắp thế giới, và chúng tôi luôn luôn biết ơn những sự hợp tác đó. Như Báo cáo của năm nay đã thể hiện một cách thuyết phục, chúng ta có thể và nên tiếp tục được định hướng bởi những giá trị và phát hiện trong Báo cáo Phát triển Con người cho giai đoạn 20 năm sắp tới – và xa hơn thế nữa.
Helen Clark Tổng Giám đốc
Chương trình Phát triển Liên hợp quốc
Những phân tích và khuyến nghị chính sách của Báo cáo này không nhất thiết phản ánh quan điểm của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc hay Ban giám đốc Chương trình. Báo cáo là một ấn phẩm độc lập do UNDP tổ chức thực hiện. Phần nghiên cứu và soạn thảo Báo cáo là những nỗ lực chung của ban soạn thảo Báo cáo Phát triển Con người và một nhóm cố vấn cấp cao, đứng đầu là Jeni Klugman, Giám đốc Văn phòng Báo cáo Phát triển Con người.
Lời nói đầu
vi Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Năm 1990, hiểu biết của công chúng về vấn đề phát triển đã được đẩy mạnh với sự ra đời của Báo cáo Phát triển Con người lần đầu tiên. Được chủ trì biên soạn bởi Mahbub ul Haq, một người có tầm nhìn xa trông rộng, Báo cáo này đã có tác động to lớn đến cách nhìn nhận về tiến bộ xã hội của các nhà hoạch định chính sách, của các cán bộ công quyền và giới thông tấn báo chí, cũng như các nhà kinh tế và các nhà khoa học xã hội khác. Thay vì chỉ tập trung vào một vài chỉ số về tăng trưởng kinh tế có tính truyền thống (như tổng sản phẩm quốc dân bình quân đầu người), những phân tích về “phát triển con người” đề xuất việc xem xét một cách có hệ thống kho thông tin về cuộc sống của người dân trong mỗi xã hội và những quyền tự do đáng kể mà họ được hưởng.
Vào thời điểm Mahbub ul Haq trở thành nhà lãnh đạo tiên phong của cách tiếp cận phát triển con người, một số người đã thể hiện sự không đồng tình, đòi hỏi phải có một cách tiếp cận có phạm vi rộng hơn so với các cách đo lường kinh tế chuẩn mực được đưa ra, và đề xuất những thay đổi có tính xây dựng. Với tư duy rất sâu sắc, Mahbub đã nhận thấy khả năng tận dụng các sáng kiến này, hướng đến việc xây dựng một cách nhìn rộng lớn có tính thực tiễn và bao gồm nhiều khía cạnh ngay lập tức. Các Báo cáo Phát triển Con người chứa đựng rất nhiều thông tin và phân tích đa dạng liên quan đến các khía cạnh khác nhau của cuộc sống nhân loại.
Tuy nhiên, khó khăn của việc thay thế một con số đơn giản như GNP bởi một loạt các bảng biểu (và rất nhiều phân tích có liên quan) là ở chỗ các bảng biểu và phân tích đó không có được tính thuận tiện cho sử dụng như GNP. Vì vậy một chỉ số đơn giản là Chỉ số Phát triển Con người (HDI) đã được thiết lập như một đối thủ của GNP và chỉ tập trung vào 3 yếu tố tuổi thọ, giáo dục cơ bản và thu nhập tối thiểu. Không có gì đáng ngạc nhiên khi HDI – một chỉ số được đề cập đến rất nhiều trong các cuộc thảo luận công – có một vẻ “thô kệch” ít nhiều giống với GNP. Cách gọi này không phải là một sự mô tả “ác ý”. Là một người đã từng có vinh dự cùng làm việc với Mahbub trong việc xây dựng chỉ số HDI, tôi xin được khẳng định rằng HDI đã làm đúng những gì nó được mong đợi: đóng vai trò là một thước đo đơn giản giống như GNP, nhưng khác với GNP, HDI không lãng quên tất cả mọi thứ khác ngoài thu nhập và hàng hóa. Tuy nhiên, chúng ta không nên nhầm lẫn giữa tầm mức to lớn của cách tiếp cận phát triển con người với các giới hạn nhỏ bé của HDI – điều này đôi khi vẫn xảy ra.
Thế giới vẫn tiếp tục đi lên kể từ năm 1990. Đã có nhiều thành tựu đạt được (ví dụ trong xóa mù chữ), nhưng cách tiếp cận phát triển con người vẫn tiếp tục tập trung vào những điều chưa làm được – những điều đòi hỏi phải có sự lưu tâm nhiều nhất trong thế giới đương đại – từ nghèo đói, thiếu thốn đến bất bình đẳng và mất an ninh. Những bảng biểu mới vẫn tiếp tục xuất hiện trong các Báo cáo Phát triển Con người được công bố hàng
giỚi thiỆu amartya Sen
vii
năm, và những chỉ số mới đã được thiết lập nhằm bổ sung cho chỉ số HDI và làm phong phú thêm cho đánh giá của chúng ta.
Trên thực tế, những thách thức mới mà chúng ta phải đối mặt cũng đã tăng cường – ví dụ, các thách thức xung quanh việc bảo tồn môi trường và đảm bảo tính bền vững của an sinh cho mọi người cũng như những quyền tự do trọng yếu. Cách tiếp cận phát triển con người đủ linh hoạt để có thể ghi nhận những triển vọng tương lai của cuộc sống nhân loại trên trái đất, trong đó có những triển vọng về các khía cạnh mà chúng ta coi trọng trên thế giới này, dù có liên quan đến an sinh của chúng ta hay không (ví dụ, chúng ta có thể cam kết duy trì sự sống còn của các chủng loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng dù điều đó không liên quan trực tiếp đến an sinh của chúng ta). Nếu nhồi nhét quá nhiều vấn đề cần cân nhắc vào chỉ một chỉ số như HDI thì sẽ là một sai lầm rất lớn, nhưng cách tiếp cận phát triển con người đã đủ phức tạp để khơi gợi những mối quan tâm và cân nhắc về các viễn cảnh tương lai (trong đó có các dự đoán về mức chỉ số HDI trong tương lai) mà không cần nỗ lực đưa thêm nhiều nội dung vào một thước đo tổng thể.
Hai mươi năm sau sự kiện công bố Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên, có rất nhiều thành tựu đạt được cần được chúng ta chào mừng. Nhưng chúng ta cũng cần phải tỉnh táo tìm ra các cách cải thiện việc đánh giá những yếu tố bất lợi vẫn còn tồn tại và nhận ra – và ứng phó – với những mối đe dọa mới đối với an sinh và tự do của loài người. Sự cam kết tiếp tục đó thực ra chính là một phần của tầm nhìn rộng lớn của Mahbub ul Haq. Yêu cầu cần có sự cam kết đó vẫn chưa mất đi theo thời gian.
giới thiệu
1tổng quan
CỦA CẢI THỰC SỰ CỦA CÁC QUỐC GIA: ĐƯỜNG ĐI, THÀNH TỰU VÀ THÁCH THỨCTỔNG QUAN
“Con người chính là của cải của mỗi quốc gia”. Bằng lời nói này, Báo cáo Phát triển Con người năm
1990 đã khởi xướng một cách tiếp cận mới trong nhìn nhận về vấn đề phát triển. Sự phát triển cần
hướng tới mục tiêu tạo dựng một môi trường trong đó người dân được tạo điều kiện sống lâu, khỏe
mạnh và sáng tạo – điều này ngày nay có thể là một điều hiển nhiên. Tuy nhiên, từ trước đến nay
không phải lúc nào cũng như vậy. Một mục tiêu có tính trung tâm của Báo cáo Phát triển Con người
trong 20 năm vừa qua là nhấn mạnh rằng phát triển trước hết và cơ bản là xoay quanh con người.
Báo cáo năm nay một lần nữa khẳng định những đóng góp của cách tiếp cận phát triển con người – một cách tiếp cận rất phù hợp cho việc lý giải thế giới đang thay đổi mỗi ngày của chúng ta, đồng thời tìm ra các cách để cải thiện đời sống cho người dân. Trên thực tế, phát triển con người là một khái niệm liên tục thay đổi, chứ không phải là một tập hợp các quy tắc bất di bất dịch, và khi thế giới thay đổi, các công cụ phân tích và khái niệm cũng thay đổi theo. Vì vậy, Báo cáo này cũng đề cập đến cách điều chỉnh phương pháp tiếp cận phát triển con người nhằm giải quyết các thách thức của thiên niên kỷ mới.
Trong 20 năm qua, đã có những tiến bộ to lớn trong nhiều khía cạnh của phát triển con người. Đa số người dân ngày nay đều khỏe mạnh hơn, sống lâu hơn, được giáo dục tốt hơn và có thể tiếp cận nhiều hơn với các hàng hóa và dịch vụ. Ngay cả ở những quốc gia đang phải đối mặt với các điều kiện kinh tế bất lợi, sức khỏe và giáo dục cho người dân đã được cải thiện rất nhiều. Tiến bộ không chỉ đạt được trong việc cải thiện sức khỏe, giáo dục và tăng thu nhập, mà còn ở việc nâng cao quyền lực của người dân trong việc lựa chọn người lãnh đạo, tác động đến các quyết định và chia sẻ kiến thức.
Tuy nhiên không phải mọi khía cạnh của vấn đề đều khả quan như vậy. Trong hai thập kỷ vừa qua, bất bình đẳng đã gia tăng – cả trong nội bộ mỗi quốc gia và giữa quốc gia này
với quốc gia khác – cũng như những mô hình sản xuất và tiêu dùng ngày càng được chứng minh là không đảm bảo tính bền vững. Tiến bộ đạt được còn chưa đồng đều, và người dân ở một số khu vực – như Nam Phi và Liên Xô cũ – đã trải qua những giai đoạn thoái lui, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế. Những nguy cơ mới phát sinh đòi hỏi phải có các chính sách công đổi mới để đương đầu với các nguy cơ và giải quyết tình trạng bất bình đẳng, đồng thời khai thác các lực lượng thị trường năng động vì lợi ích của tất cả mọi người.
Để giải quyết những vấn đề nêu trên cần phải có các công cụ mới. Trong Báo cáo này, chúng tôi giới thiệu 3 chỉ mới bổ sung vào hệ thống các chỉ số của Báo cáo Phát triển Con người – Chỉ số Phát triển Con người có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng, Chỉ số Bất bình đẳng Giới, và Chỉ số Nghèo Đa chiều (xem định nghĩa các thuật ngữ cơ bản sử dụng trong Báo cáo này ở Bảng 1). Các chỉ số tiên tiến này được lồng ghép những tiến bộ mới đây trong lý thuyết và đo lường, khuyến khích việc đưa bất bình đẳng và nghèo đói trở thành các vấn đề trung tâm trong khuôn khổ phát triển con người. Chúng tôi giới thiệu các chỉ số có tính thử nghiệm này với ý định khơi gợi tranh luận một cách hợp lý trong công chúng, vượt khỏi cách đặt trọng tâm vào tổng thể vẫn được áp dụng từ trước đến nay.
2 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Các thách thức của ngày hôm nay cũng đòi hỏi phải có một tầm nhìn chính sách mới. Mặc dù không có biện pháp hữu hiệu thần kỳ hay liều thuốc tiên nào cho phát triển con người nhưng rõ ràng cần cân nhắc một số vấn đề liên quan đến chính sách. Thứ nhất, chúng ta không thể mặc định rằng sự phát triển trong tương lai sẽ giống với những tiến bộ trong quá khứ: xét ở nhiều khía cạnh, những cơ hội của ngày hôm nay và của ngày mai là to lớn hơn nhiều. Thứ hai, các trải nghiệm khác nhau và bối cảnh cụ thể không cho phép xây dựng những chính sách có tính bao trùm mà hướng đến những nguyên tắc và hướng dẫn khái quát hơn. Thứ ba, các thách thức mới chủ đạo cần được giải quyết – nhất là vấn đề biến đổi khí hậu.
Rất nhiều thách thức đang chờ đợi chúng ta phía trước. Một số thách thức có liên quan đến chính sách: các chính sách phát triển cần được dựa trên bối cảnh địa phương và các nguyên tắc bao trùm đúng đắn; rất nhiều vấn đề vượt khỏi
năng lực của cá nhân các quốc gia và đòi hỏi phải có các thể chế toàn cầu chịu trách nhiệm một cách dân chủ. Bên cạnh đó cũng có những vấn đề đặt ra cho công tác nghiên cứu, ví dụ như phân tích sâu hơn mối liên hệ lỏng lẻo đến mức đáng ngạc nhiên giữa tăng trưởng kinh tế và những cải thiện trong y tế và giáo dục, và xem xét kỹ lưỡng tính đa chiều của các mục tiêu phát triển tác động như thế nào đến tư duy về phát triển.
Kỷ niệm 20 năm báo cáo phát triển con người
Cách đây 20 năm, thế giới vừa trải qua một thập kỷ nợ nần, biến động và khổ hạnh, với rất nhiều biến động chính trị xảy ra. Với giọng điệu hùng hồn và tinh thần nhân văn, Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên đã kêu gọi áp dụng một cách tiếp cận khác đối với kinh tế học và phát triển, trong đó người dân được đặt ở vị
hỘ
P 1 các thuật ngữ cơ bản được sử dụng trong Báo cáo này
Các nhóm nước có chỉ số HDI rất cao, cao, trung bình, thấp. Việc phân loại các quốc gia được thực hiện dựa trên vị trí trong bảng phân bổ HDI. Một quốc gia sẽ thuộc nhóm có chỉ số HDI rất cao nếu chỉ số HDI của nước đó thuộc số ¼ cao nhất, thuộc nhóm cao nếu HDI ở trong khoảng 51–75, thuộc nhóm trung bình nếu HDI ở trong khoảng 26–50, và thuộc nhóm thấp nếu HDI thuộc số ¼ thấp nhất. Các Báo cáo Phát triển Con người trong giai đoạn đầu sử dụng các mức giới hạn tuyệt đối chứ không phải tương đối.
Phát triển/ đang phát triển. Việc phân loại quốc gia được thực hiện dựa trên vị trí trong bảng phân bổ HDI (xem dưới đây). Những quốc gia thuộc nhóm có chỉ số HDI rất cao được gọi là các quốc gia phát triển, và những quốc gia không thuộc nhóm này được gọi là các quốc gia đang phát triển. Thuật ngữ này chỉ được sử dụng vì mục đích đảm bảo sự thuận tiện, nhằm làm nổi bật các quốc gia đã đạt được mức chỉ số HDI cao nhất.
Chỉ số Phát triển Con người (HDI). Một cách đo lường phối hợp các thành tựu ở 3 khía cạnh cơ bản của phát triển con người – sống lâu và mạnh khỏe, tiếp cận với tri thức, và một mức sống tốt. Để thuận tiện cho việc so sánh, giá trị trung bình của các thành tựu trong 3 khía cạnh này được đặt trong thang bậc đo từ 0 đến 1, trong đó chỉ số càng cao thì càng tốt, và các chỉ số này được tổng quát hóa bằng các phương tiện hình học (xem bảng 1.2 chương 1).
HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng (IHDI). Một cách đo lường mức độ trung bình của phát triển con người trong một xã hội, trong đó có xem xét vấn đề bất bình đẳng. Chỉ số này là HDI trung bình của một người
trong xã hội. Chỉ số này sẽ thấp hơn HDI tổng thể nếu có sự bất bình đẳng trong phân bổ y tế, giáo dục và thu nhập, Trong điều kiện bình đẳng hoàn hảo, HDI và IHDI sẽ bằng nhau; sự chênh lệch giữa 2 chỉ số này càng lớn thì bất bình đẳng càng lớn.
Chỉ số bất bình đẳng giới (GII). Một cách đo thể hiện những thất thoát trong các thành tựu đạt được do bất bình đẳng giới ở các khía cạnh sức khỏe sinh sản, nâng cao vị thế và sự tham gia trong lực lượng lao động. Các giá trị thay đổi từ 0 (hoàn toàn bình đẳng) đến 1 (hoàn toàn không bình đẳng).
Chỉ số Nghèo đa chiều (MPI). Một cách đo những sự thiếu thốn nghiêm trọng ở các khía cạnh y tế, giáo dục và mức sống, kết hợp số lượng người nghèo túng và mức độ nghèo túng của họ.
HDI kết hợp. HDI được tính toán sử dụng công thức mới được mô tả trong Báo cáo đầy đủ và 3 khía cạnh vẫn được sử dụng từ trước đến nay, đo lường ở các mặt tuổi thọ trung bình, tỉ lệ biết chữ, tỉ lệ nhập học tổng và GDP bình quân đầu người. Khi có nhiều số liệu đáng tin cậy hơn thì cách tính toán HDI này sẽ phù hợp hơn cho việc phân tích các xu thế dài hạn.
Các quốc gia đứng đầu/ đứng cuối. Các quốc gia đã đạt được tiến bộ nhiều nhất hay ít nhất trong việc cải thiện chỉ số HDI, được đo lường bằng mức chênh lệch so với tiêu chí chung.
Ghi chú: Xem Báo cáo đầy đủ và Ghi chú kỹ thuật 1–4 để biết chi tiết về các chỉ số mới.
3
Một đóng góp lớn
của Báo cáo này là
việc đánh giá có hệ
thống các xu hướng
trong các hợp phần
chủ đạo của phát
triển con người
trong 40 năm qua.
Chúng tôi nhận thấy
đã có những tiến bộ
to lớn, nhưng không
phải tất cả mọi khía
cạnh đều tích cực
trí trung tâm. Cách tiếp cận này đã được củng cố thông qua một cách nhìn mới đối với phát triển, được hình thành từ lòng đam mê và tầm nhìn của Mahbub ul Haq, tác giả chính của các Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên, và các công trình có tính khai phá của Amartya Sen.
Trong Báo cáo Phát triển Con người lần thứ 20 này, chúng tôi một lần nữa khẳng định tính chất phù hợp lâu dài của cách tiếp cận phát triển con người. Chúng tôi sẽ chứng minh cách tiếp cận phát triển con người đã đi trước thời đại như thế nào – những khái niệm, cách đo lường và chính sách của cách tiếp cận này đem đến những hiểu biết sâu sắc quan trọng về các mẫu hình tiến bộ ra sao, và nó có thể giúp chỉ ra đường lối phát triển lấy con người làm trung tâm như thế nào.
Báo cáo Phát triển Con người năm 1990 bắt đầu bằng một định nghĩa rõ ràng về phát triển con người. Đó là một quá trình “mở rộng sự lựa chọn cho con người”, nhấn mạnh quyền được khỏe mạnh, được học hành và được hưởng một mức sống tốt. Nhưng Báo cáo cũng nhấn mạnh rằng phát triển và an sinh của con người vượt xa những khía cạnh kể trên và bao gồm nhiều nội dung hơn, trong đó có quyền tự do chính trị, nhân quyền, và theo như Adam Smith, “khả năng tự do đi lại mà không cảm thấy hổ thẹn”. Sự hoan nghênh nhiệt thành của chính phủ các nước, của xã hội dân sự, các nhà nghiên cứu và giới thông tấn báo chí đã cho thấy sự ủng hộ sâu sắc cách tiếp cận đổi mới này trong phát triển cộng đồng và hơn thế nữa.
Một sự tái khẳng định
Mặc dù Báo cáo Phát triển Con người lần thứ nhất rất thận trọng trong việc trình bày một cách nhìn khác đi về phát triển con người, nhưng cùng với thời gian, cụm từ mô tả “mở rộng sự lựa chọn cho con người” đã được sử dụng rộng rãi. Đây là một cách mô tả có tính chất cơ bản – nhưng chưa đầy đủ. Phát triển con người là việc duy trì các kết quả tích cực đạt được một cách liên tục, đều đặn và đấu tranh chống lại những quá trình làm bần cùng hóa con người hay làm bàn đạp cho sự áp bức và bất công có cơ cấu. Vì vậy, nhiều nguyên tắc
như bình đẳng, bền vững và tôn trọng nhân quyền là các nguyên tắc có tính chủ đạo.
Một yếu tố hiển nhiên trong phát triển con người từ trước đến nay là cách tiếp cận luôn thay đổi chứ không tĩnh tại. Ở đây chúng tôi khẳng định lần nữa định nghĩa về phát triển con người nhất quán với thực tiễn phát triển cũng như với những lý thuyết, nghiên cứu mang tính học thuật về phát triển và năng lực con người:
Phát triển con người là việc mở rộng quyền tự do của con người được sống lâu, sống mạnh khỏe và sáng tạo; tiến tới đạt được những mục đích khác trong cuộc sống mà họ có lý do để coi trọng; và tham gia tích cực vào việc hình thành nên một sự phát triển bình đẳng và bền vững trên một hành tinh chung. Con người vừa là đối tượng hưởng lợi vừa là tác nhân thúc đẩy phát triển con người, dù với tư cách cá nhân hay tư cách một nhóm người.
Việc tái khẳng định này nhấn mạnh yếu tố cốt lõi của phát triển con người – sự đảm bảo tính bền vững, bình đẳng và nâng cao vị thế, cũng như tính linh hoạt vốn có của nó. Bởi vì những thành tựu đạt được có thể rất mong manh và có nguy cơ bị thoái trào, và bởi vì các thế hệ tương lai cần được đối xử công bằng, cần có những nỗ lực đặc biệt nhằm đảm bảo phát triển con người được duy trì mãi mãi – nghĩa là có tính bền vững. Phát triển con người cũng có nghĩa là giải quyết các vấn đề bất bình đẳng có cơ cấu – nghĩa là cần phải bình đẳng. Và phát triển con người còn có nghĩa là tạo điều kiện cho con người thực hiện sự lựa chọn cá nhân đồng thời tham gia vào, hình thành nên và hưởng lợi từ các quá trình ở cấp hộ gia đình, cộng đồng và quốc gia – nghĩa là họ được nâng cao vị thế.
Phát triển con người đòi hỏi nhất định phải có sự cân nhắc kỹ lưỡng và tranh luận, đưa các mục tiêu của phát triển ra thảo luận cởi mở, công khai. Con người, dù là cá nhân hay nhóm, hình thành nên những quá trình này. Khuôn khổ phát triển con người áp dụng cho tất cả các quốc gia trên thế giới, dù là giàu hay
tổng quan
4 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
nghèo, và áp dụng cho tất cả mọi người. Đó là một khuôn khổ có tính gợi mở, đủ vững mạnh và có sức ảnh hưởng lâu dài để có thể đưa ra một mẫu hình cho thế kỷ mới.
Sự đi lên của đời sống: một sự phát triển không đồng đều
Một đóng góp lớn của Báo cáo này là việc đánh giá có hệ thống các xu hướng trong các hợp phần chủ đạo của phát triển con người trong 40 năm qua . Việc đánh giá này - một mục tiêu quan trọng của Báo cáo được viết nhân kỷ niệm 20 năm ra đời bản Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên – là phân tích toàn diện nhất trong các Báo cáo Phát triển Con người cho đến nay và đem lại những hiểu biết sâu sắc.
Ở một số khía cạnh cơ bản, thế giới ngày nay tốt đẹp hơn nhiều so với năm 1990 – hay 1970. Trong 20 năm qua, nhiều người trên khắp thế giới đã được trải nghiệm những sự cải thiện to lớn trong các khía cạnh chủ đạo của cuộc sống. Nhìn chung, họ đã khỏe mạnh hơn, được giáo dục tốt hơn, giàu có hơn và có nhiều quyền lực hơn trong việc bổ nhiệm lãnh đạo của mình và buộc họ phải chịu trách nhiệm. Ví dụ, hãy xem xét những sự gia tăng trong thước đo tóm tắt sự phát triển của chúng tôi – Chỉ số Phát triển Con người (HDI), trong đó có kết hợp các thông tin về tuổi thọ, việc học hành và thu nhập vào một thước đo có tính tổng hợp đơn giản (hình 1). Chỉ số HDI trung bình của cả thế giới đã tăng 18% kể từ năm 1990 (và 41% kể từ năm 1970), thể hiện những cải thiện to lớn trên phạm vi tổng thể ở các khía cạnh tuổi thọ, tỉ lệ nhập học, tỉ lệ biết chữ và thu nhập. Tuy nhiên có những sự chênh lệch đáng kể trong mức độ cải thiện, cũng như những cải thiện đó nhiều khi không được duy trì bền vững. Chúng tôi sẽ quay trở lại vấn đề này trong các phần sau.
Hầu hết mọi quốc gia đều được hưởng lợi từ những tiến bộ này. Trong số 135 quốc gia được chọn làm mẫu cho giai đoạn 1970–2010, với 92% dân số toàn thế giới, chỉ có 3 quốc gia là Cộng hòa Dân chủ Công-gô, Zambia và Zim-babue có chỉ số HDI hiện nay thấp hơn năm 1970 (hình 1).
hÌn
h 1 tiến bộ tổng thể, chênh lệch đáng kể: các xu thế về chỉ số Phát triển con người trên thế giới, 1970–2010
Zimbabwe
DR Congo
Zambia
Nepal
Oman
Russia
China
Indonesia
Guatemala
Saudi Arabia
Japan
1.0
HDI
0.8
0.6
0.4
0.2
0
19701975
19801985
19901995
20002005
2010
Lưu ý: Các kết quả này là của 135 quốc gia làm mẫu dựa trên việc áp dụng chỉ số HDI được mô tả trong Báo cáo đầy đủ. Các quốc gia có nhiều cải thiện nhất là Oman, Trung Quốc, Nepal, Indonesia và Ả rập Xê-ut; các quốc gia có ít cải thiện nhất là CHDC Công-gô, Zambia và Zimbabue.
Nguồn: Các tính toán HDRO (Tổng quan Báo cáo Phát triển Con người) từ cơ sở dữ liệu HDRO. Các dữ liệu được lấy từ phần phân tích xu thế—xem chương 2 để có thêm thông tin chi tiết.
5
Nhìn chung, các nước nghèo đang theo kịp các nước giàu về chỉ số HDI. Điểm tương đồng này vẽ nên một bức tranh lạc quan hơn cách nhìn chỉ giới hạn ở các xu hướng thu nhập, nơi lại bắt đầu có sự khác biệt giữa các quốc gia. Nhưng không phải mọi quốc gia đều đạt được những tiến bộ nhanh chóng, và sự chênh lệch giữa các nước lớn đến mức kinh ngạc. Những quốc gia đạt sự tiến bộ chậm nhất là những nước ở khu vực Châu Phi cận Sahara bị hoành hành bởi đại dịch HIV và các nước thuộc khối Liên bang Xô Viết cũ, nơi tỉ lệ tử vong ở người lớn đang gia tăng.
Các quốc gia đạt được tiến triển nhiều nhất trong việc cải thiện chỉ số HDI bao gồm những nước có mức tăng trưởng “diệu kỳ” về thu nhập như Trung Quốc, Indonesia và Hàn Quốc. Nhưng bên cạnh đó cũng có những nước khác – như Nepal, Oman và Tunisia - là những nước mà tiến bộ trong các khía cạnh phi thu nhập của phát triển con người cũng đáng kể như khía cạnh thu nhập (bảng 1). Điều đáng ngạc nhiên là trong danh sách 10 quốc gia nổi bật nhất có một số quốc gia thường không được coi là những nước có thành tựu nổi bật. Ethiopia đứng ở vị trí 11, và 3 quốc gia khu vực Châu Phi cận Sahara khác (Botswana, Benin và Burkina Faso) thuộc số 25 quốc gia đạt được nhiều tiến bộ nhất.
Như vậy, cách nhìn nhận rộng hơn về phát triển con người đưa ra một cách đánh giá sự thành công rất khác so với một số cách đánh giá khác, ví dụ của Ủy ban Spence về Tăng trưởng và Phát triển. Cách nhìn nhận này cho thấy rằng những tiến bộ trong y tế và giáo dục có thể tạo đà cho thành công trong phát triển con người – trên thực tế, trong số 10 quốc gia có thành tựu nổi bật nhất thì có 7 quốc gia
hÌn
h 2 Sự đa dạng trong đường đi: những tiến bộ về chỉ số hDi từ điểm khởi đầu tương tự năm 1970
Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO.
BẢ
ng 1
những tiến bộ nhanh nhất trong phát triển con người được thực hiện theo các cách khác nhau: các quốc gia có nhiều tiến bộ nhất trong chỉ số hDi, hDi phi thu nhập và gDP, 1970–2010
Cải thiện vềThứ hạng HDI HDI phi thu nhập Thu nhập
1 Oman Oman Trung Quốc
2 Trung Quốc Nepal Botswana
3 Nepal Ả rập Xê út Hàn Quốc
4 Indonesia Lybi Hồng Kông, Trung Quốc
5 Ả rập Xê út Angeri Malaysia
6 CHDCND Lào Tunisia Indonesia
7 Tunisia Iran Malta
8 Hàn Quốc Ethiopia Việt Nam
9 Angeri Hàn Quốc Mauritius
10 Morocco Indonesia Ấn Độ
Ghi chú: Những cải thiện về HDI và HDI phi thu nhập được đo lường bằng những khác biệt so với mức chung – đo lường một
quốc gia đạt được tiến bộ như thế nào so với các quốc gia khác có cùng một điểm khởi đầu (xem Báo cáo đầy đủ). Những cải
thiện trong thu nhập được đo lường bằng tỉ lệ tăng trưởng GDP bình quân đầu người hàng năm.
Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO.
tổng quan
6 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
được đưa vào danh sách này nhờ những thành tựu to lớn trong y tế và giáo dục, trong một số trường hợp thậm chí sự tăng trưởng đó không có gì nổi bật.
Không phải tất cả mọi quốc gia đều đạt được sự tiến bộ nhanh chóng, và sự khác biệt giữa các nước là rất đáng ngạc nhiên. Trong 40 năm qua, chỉ số HDI ở ¼ số quốc gia đang phát triển tăng dưới 20%, ¼ khác tăng trên 65%. Những sự khác biệt này phần nào thể hiện những điểm khởi đầu khác nhau – tính trung bình thì những quốc gia kém phát triển hơn đạt được tiến bộ nhanh hơn trong các lĩnh vực y tế và giáo dục so với các quốc gia phát triển hơn. Nhưng một nửa những khác biệt trong tiến bộ về chỉ số HDI chưa được giải thích qua chỉ số HDI sơ bộ, và những nước có điểm khởi đầu tương tự lại có những tiến triển rất khác nhau. Điều này cho thấy các yếu tố thuộc về từng quốc gia như các chính sách, thể chế và địa lý là hết sức quan trọng (hình 2).
Đã có rất nhiều tiến bộ đạt được trong lĩnh vực y tế, nhưng hiện nay sự tiến triển này đang bị chậm lại. Sự chậm lại trong tốc độ tiến triển ở mức tổng quát một phần lớn là do những sự thụt lùi rất đáng kể ở 19 quốc gia. Ở 9 trong số các quốc gia này – 6 thuộc khu vực Châu Phi cận Sahara và 3 thuộc Liên Xô cũ – tuổi thọ trung bình đã giảm xuống dưới mức của năm 1970. Nguyên nhân của sự sụt giảm này là do dịch HIV và tỉ lệ tử vong ờ người lớn gia tăng ở các quốc gia đang trong thời kỳ quá độ.
Những tiến bộ trong lĩnh vực giáo dục là rất to lớn và phổ biến, thể hiện không chỉ những cải thiện về mặt số lượng mà còn là sự bình đẳng trong tiếp cận với giáo dục giữa trẻ em nam và trẻ em nữ. Ở một chừng mực đáng kể, tiến bộ này thể hiện sự tham gia lớn hơn của Nhà nước, thường được đặc trưng bởi việc đưa nhiều trẻ em đến trường hơn là phổ biến một nền giáo dục chất lượng cao.
Những tiến bộ về thu nhập có nhiều sự khác biệt hơn. Mặc dù đã đạt được những tiến bộ ở mức độ tổng thể nhưng không có điểm chung giữa các quốc gia về thu nhập – trái ngược với y tế và giáo dục – bởi vì tính trung bình các nước giàu hơn vẫn tăng trưởng nhanh hơn các nước nghèo trong vòng 40 năm qua. Sự phân định giữa các quốc gia phát triển và đang phát
triển vẫn tiếp tục tồn tại: một nhóm nhỏ các quốc gia vẫn giữ vị trí đứng đầu toàn thế giới về phân bổ thu nhập, và chỉ một số rất ít các quốc gia khởi đầu là nước nghèo đã tham gia vào nhóm các nước thu nhập cao.
Tóm lại, chúng ta đã thấy có những tiến bộ to lớn đạt được, nhưng những thay đổi trong vài thập kỷ vừa qua không phải là hoàn toàn tích cực. Một số quốc gia đã trải qua những sự thụt lùi nghiêm trọng – đặc biệt là trong lĩnh vực y tế - đôi khi chỉ trong vòng vài năm đã xóa đi mất những thành tựu của hàng chục năm. Tăng trưởng kinh tế diễn ra cực kỳ không đồng đều – cả ở những quốc gia đạt được tăng trưởng nhanh chóng và ở các nhóm đạt được lợi ích từ tiến bộ của quốc gia mình. Và những khoảng cách trong phát triển con người trên khắp thế giới, mặc dù đang được thu hẹp lại, vẫn còn rất lớn.
hiểu các hình mẫu và tác nhân của phát triển con người
Những tiến bộ của toàn thế giới đạt được đồng thời với những sự khác biệt giữa các quốc gia. Điều này cho thấy các nguồn lực của toàn thế giới đã khiến cho tiến bộ trở thành một điều khả thi cho các quốc gia ở mọi trình độ phát triển, nhưng sự khác biệt là ở chỗ các quốc gia tận dụng các cơ hội có được như thế nào.
Một trong những phát hiện đáng ngạc nhiên nhất của công tác nghiên cứu về phát triển con người trong những năm vừa qua, được khẳng định trong Báo cáo này, là sự thiếu vắng mối liên hệ tỉ lệ thuận giữa tăng trưởng kinh tế và những cải thiện về y tế và giáo dục (hình 3). Nghiên cứu của chúng tôi thể hiện rằng mối liên hệ này đặc biệt yếu ở những mức độ HDI thấp và trung bình. Có thể nhận thấy điều này qua những thay đổi trong mức độ con người trở nên khỏe mạnh hơn và được học hành tốt hơn. Mối quan hệ tỉ lệ xét về mức độ của ngày hôm nay, trái ngược với sự thiếu vắng mối quan hệ tỉ lệ về sự thay đổi theo thời gian, phản ánh những hình mẫu vẫn tồn tại từ trước đến nay, đó là chỉ những quốc gia giàu lên mới có khả năng trang trải chi phí cho những thành tựu rất tốn kém trong y tế và giáo dục. Nhưng những tiến bộ và thay đổi về mặt kỹ thuật
7
Các kết quả nghiên cứu
của chúng tôi xác nhận
2 luận điểm trung tâm
của Báo cáo Phát triển
Con người từ trước
đến nay, đó là phát
triển con người khác
với tăng trưởng kinh tế,
và có thể đạt được
những thành tựu to lớn
trong phát triển con
người ngay cả khi
không có tăng trưởng
nhanh chóng
trong các cơ cấu xã hội ngày nay cho phép cả những nước nghèo hơn đạt được những thành tựu đáng kể.
Những dòng chảy của kiến thức và sự hiểu biết chưa từng có giữa các quốc gia trong thời gian gần đây – từ các công nghệ y tế đến các mô hình lý tưởng về chính trị và các thực tiễn sản xuất cho năng suất cao – đều có tính biến đổi. Nhiều sáng kiến đã cho phép các quốc gia cải thiện y tế và giáo dục với chi phí rất thấp – điều này giải thích tại sao mối liên hệ giữa các khía cạnh thu nhập và phi thu nhập của phát triển con người đã yếu dần đi theo thời gian.
Thu nhập và tăng trưởng vẫn là những yếu tố thiết yếu. Nếu kết luận khác đi thì có nghĩa là không công nhận tầm quan trọng của thu nhập trong việc mở rộng các quyền tự do của con người. Thu nhập có vai trò trọng yếu trong việc quyết định khả năng con người sử dụng các nguồn lực cần thiết để tiếp cận được với lương thực, nơi ở và quần áo, và đem lại nhiều sự lựa chọn hơn – ví dụ như làm những việc có ý nghĩa và có giá trị thực chất hơn, hay dành nhiều thời gian hơn cho những người thân yêu. Tăng trưởng trong thu nhập có thể cho thấy các cơ hội có việc làm tốt đang được mở rộng – mặc dù không phải lúc nào cũng là như vậy – và những sự thu hẹp kinh tế và hiện
tượng mất việc làm đi theo đó là những tin xấu cho mọi người trên khắp thế giới. Thu nhập cũng là nguồn thu thuế và các nguồn thu khác mà chính phủ các nước cần có để có thể cung cấp các dịch vụ và thực hiện các chương trình tái phân phối. Như vậy, tăng thu nhập trên diện rộng vẫn là một vấn đề ưu tiên quan trọng trong chính sách của các nước.
Các kết quả nghiên cứu của chúng tôi cũng không phủ nhận tầm quan trọng của thu nhập cao hơn đối với việc tăng cường khả năng tiếp cận của người nghèo với các dịch vụ xã hội - một mối quan hệ được khẳng định qua nhiều minh chứng kinh tế vi mô. Mối quan hệ tỉ lệ thuận mạnh mẽ giữa địa vị kinh tế - xã hội và sức khỏe thường thể hiện ưu thế tương đối của những người giàu hơn trong việc tiếp cận với các dịch vụ y tế. Nhưng những phân tích trong Báo cáo này nêu lên một vấn đề còn nghi ngờ là liệu tăng trưởng thu nhập trong phạm vi toàn bộ nền kinh tế có đủ để thúc đẩy tiến bộ trong y tế và giáo dục ở các quốc gia có chỉ số HDI thấp và trung bình hay không. Và đây là một tin tốt, ít nhất ở khía cạnh tăng trưởng đôi khi không được duy trì.
Với những số liệu và phân tích mới, các kết quả nghiên cứu của chúng tôi cũng xác nhận 2 luận điểm trung tâm của Báo cáo Phát triển
hÌn
h 3 Mối quan hệ lỏng lẻo giữa những thay đổi trong y tế và giáo dục với tăng trưởng kinh tế, 1970–2010
HDI change
Income growth
0.010
0.000
0.005
–0.005
–0.050.00
0.050.10
–0.010
Nonincome HDI change
Income growth
0.010
0.000
–0.050.00
0.050.10
–0.010
–0.005
0.005
Ghi chú: Dựa trên phân tích về mức độ khác biệt so với mức phổ thông (xem Báo cáo đầy đủ), thu nhập ở đây là GDP bình quân đầu người. Những dòng
kẻ đậm thể hiện mối quan hệ rất lớn về mặt số liệu thống kê.
Nguồn: các tính toán HDRO sử dụng dữ liệu từ cơ sở dữ liệu HDRO.
tổng quan
8 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Con người từ trước đến nay, đó là phát triển con người khác với tăng trưởng kinh tế, và có thể đạt được những thành tựu to lớn trong phát triển con người ngay cả khi không có tăng trưởng nhanh chóng . Các Báo cáo Phát triển Con người thời gian đầu chỉ ra rằng bang Kerala thuộc Ấn Độ và các quốc gia như Costa Rica, Cuba và Sri Lanka đã đạt được mức độ phát triển con người cao hơn các quốc gia khác có cùng mức thu nhập. Những thành tựu này có thể đạt được là do tăng trưởng đã tách khỏi các quá trình quyết định sự tiến bộ trong các khía cạnh phi tiền tệ của phát triển con người.
tầm quan trọng của thể chế
Những chính sách và cải cách tương thích với sự tiến bộ trong các bối cảnh thể chế khác nhau là rất khác nhau, và phụ thuộc vào những hạn chế về cơ cấu và chính trị. Những nỗ lực nhằm đưa các giải pháp thể chế và chính sách của một quốc gia này sang áp dụng ở một quốc gia khác có các điều kiện khác biệt thường là thất bại. Và các chính sách thường cần cân nhắc bối cảnh thể chế chủ đạo để có thể đem lại sự thay đổi. Ví dụ, công cuộc tự do hóa kinh tế ở Ấn Độ nhằm mục đích nới lỏng một môi trường kinh doanh bị hạn chế quá mức và bị chi phối bởi gia đình qua việc giảm các quy định và nâng cao tính cạnh tranh. Nói một cách ngắn gọn, mặc dù các thể chế là yếu tố quyết định có tính then chốt đối với phát triển con người, nhưng các thể chế đó có mối quan hệ như thế nào với bối cảnh của nó là một vấn đề cần được nghiên cứu, xem xét kỹ lưỡng.
Một khía cạnh quan trọng là các mối quan hệ giữa thị trường và nhà nước được tổ chức như thế nào. Chính phủ các nước, bằng cách này hay cách khác, đã ghi nhận mối quan hệ căng thẳng giữa yêu cầu các thị trường phải tạo được thu nhập và phải có tính năng động với yêu cầu giải quyết các thất bại về thị trường. Các thị trường có thể là yếu tố cần thiết đối với tính năng động bền vững của nền kinh tế, nhưng các thị trường không tự động đem lại tiến bộ trong các khía cạnh khác của phát triển con người. Sự phát triển quá coi trọng tăng trưởng kinh tế nhanh chóng thường ít khi có tính bền
vững. Nói cách khác, nền kinh tế thị trường là yếu tố cần thiết, nhưng vẫn là chưa đủ.
Những nhận định trên đây đưa chúng ta trở lại với một bình luận tuyệt vời của Karl Polanyi từ cách đây 60 năm về những tưởng tượng về một thị trường tự điều phối – đó là các thị trường có thể tồn tại ngay cả khi không có chính trị và thể chế. Nói chung, các thị trường đều không giỏi đảm bảo việc cung cấp các lợi ích công, như an ninh, sự ổn định, y tế và giáo dục. Ví dụ, các công ty sử dụng nhiều nhân công để sản xuất hàng hóa rẻ hoặc các công ty khai thác tài nguyên thiên nhiên có thể không muốn có một lực lượng lao động có trình độ hơn và có thể ít quan tâm đến sức khỏe của công nhân nếu như luôn có sẵn một nguồn lao động dồi dào. Nếu không có những hành động bổ sung kịp thời của xã hội và nhà nước thì các thị trường có thể yếu kém ở khía cạnh đảm bảo bền vững môi trường, tạo điều kiện cho sự xuống cấp môi trường, thậm chí là các thiên tại như lũ bùn ở Java hay tràn dầu ở Vịnh Mexico.
Tuy nhiên, việc điều phối thị trường đòi hỏi phải có một nhà nước có năng lực cũng như sự cam kết chính trị, và năng lực nhà nước thường là còn thiếu. Chính phủ một số quốc gia đang phát triển đã cố gắng làm y hệt như cách làm của một nước phát triển hiện đại trong khi họ không có đủ nguồn lực hay năng lực để làm như vậy. Ví dụ, khi một số quốc gia Châu Mỹ La tinh cố gắng xây dựng một chính sách công nghiệp có mục tiêu thì các cơ chế thay thế cho nhập khẩu của họ đã mất đi sự vững mạnh. Trái lại, một bài học quan trọng cho những thành công của các quốc gia khu vực Đông Á là một Nhà nước có năng lực, làm việc có trọng tâm có thể giúp đẩy mạnh phát triển và tăng trưởng kinh tế. Những việc làm phù hợp và có thể thực hiện được chính là những việc làm phù hợp cho từng bối cảnh cụ thể. Vượt ra ngoài phạm vi Nhà nước, các tác nhân thuộc khối xã hội dân sự đã cho thấy tiềm năng hạn chế những sự đi quá giới hạn của thị trường và Nhà nước, mặc dù việc Chính phủ các nước nỗ lực kiểm soát sự bất đồng quan điểm có thể hạn chế hoạt động của khối xã hội dân sự.
Các động lực có thể trở nên đúng đắn khi các quốc gia quá độ sang cả các thể chế thị trường hòa nhập và các thể chế chính trị hòa nhập.
h Ì n h
9
Nhưng điều này rất khó khăn và ít khi xảy ra. Chế độ tư bản do một số ít người đứng đầu thường tự tuyên bố băng hà, hoặc là do nó làm đình trệ guồng quay đổi mới – như trường hợp thất bại của các cơ chế thay thế nhập khẩu của Châu Mỹ Latinh và vùng Ca-ri-bê – hoặc là do những tiến bộ về vật chất làm tăng cường các mong muốn của người dân và thu hẹp sự thâu tóm quyền lực của nhóm người nói trên, như các ví dụ của Brazil, Indonesia và Hàn Quốc từ những năm 1990.
những điều tốt đẹp không phải lúc nào cũng đến cùng lúc
Phát triển con người không chỉ là các vấn đề y tế, giáo dục và thu nhập, mà còn là sự tham gia tích cực của người dân trong việc hình thành nên sự phát triển, sự bình đẳng và tính bền vững – những khía cạnh thực chất của quyền tự do mà con người có được để sống một cuộc sống mà họ có lý do để coi trọng. Hiện chưa có nhiều sự nhất trí về những yêu cầu cần có để đạt được tiến bộ trong những lĩnh vực này, và các thước đo cũng còn đang thiếu. Tuy nhiên việc thiếu cách đo lường định lượng không phải là lý do để chúng ta sao nhãng hay bỏ qua các khía cạnh kể trên.
Ngay cả khi các quốc gia đạt được tiến bộ trong chỉ số HDI thì điều đó không phải lúc nào cũng có nghĩa là họ đạt được những tiến bộ ở các khía cạnh rộng lớn hơn. Một quốc gia có thể có chỉ số HDI cao trong khi vẫn thiếu bền vững, thiếu dân chủ và thiếu sự bình đẳng, cũng giống như một quốc gia có thể có chỉ số HDI thấp nhưng vẫn tương đối bền vững, dân chủ và bình đẳng. Những mẫu hình này đặt ra các thách thức quan trọng đối với cách chúng ta nhìn nhận về phát triển con người, cách đo lường phát triển con người và các chính sách nhằm cải thiện các kết quả và quá trình theo thời gian.
Không có một mẫu hình rõ ràng nào cho việc liên hệ chỉ số HDI với các khía cạnh khác của phát triển con người như nâng cao vị thế và tính bền vững (hình 4). Một trường hợp ngoại lệ là vấn đề bất bình đẳng, yếu tố này có quan hệ trái ngược với giá trị chỉ số HDI, nhưng ngay cả mối quan hệ đó cũng cho thấy những khác biệt rất lớn. Sự thiếu mối liên hệ này có thể được nhận thấy ở một số lượng lớn các quốc gia có giá trị HDI cao nhưng lại yếu kém ở các khía cạnh khác: khoảng ¼ các quốc gia có chỉ số HDI cao nhưng tính bền vững thấp; và chúng ta có thể nhìn thấy một bức tranh tương
Fig
ur
E 4 Mối liên hệ giữa chỉ số Phát triển con người và các khía cạnh rộng lớn hơn của phát triển con người: nâng cao vị thế, bất bình đẳng và tính bền vững, 2010
7%
38% 11%
44% 22%
21% 31%
25%
Inequality in human development (% loss)
HDI HDI
50
30
10
40
20
0.0 0.2 0.4 0.6 0.80
Adjusted net savings (% of GNI)
100
50
–50
0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.01.0–100
21%
23% 42%
14%
HDI
Measure of political freedom
12
6
9
0
–6
–9
3
–3
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0–12
Ghi chú: Số liệu cho năm 2010 hoặc năm gần đây nhất có được số liệu. Các dòng kẻ là các phương tiện phân chia. Các giá trị phần trăm là tỉ lệ phần trăm của các quốc gia mẫu trong mỗi phần đã được chia. Xem
Báo cáo đầy đủ để có thông tin chi tiết về các cách đo lường quyền tự do chính trị, sự bền vững môi trường và bất bình đẳng.
Nguồn: các tính toán HDRO sử dụng số liệu từ Các chỉ số Phát triển Thế giới 2010, Washington, D.C.: Ngân hàng Thế giới và M. Marshall và K. Jaggers, 2010, “Dự án Chính thể số IV, các đặc điểm và sự quá
độ của cơ chế chính trị, 1800–2008,” Chương trình mạng lưới tổng hợp cho nghiên cứu mâu thuẫn xã hội (INSCR), College Park, Md.: Trung tâm phát triển quốc tế và quản lý mâu thuẫn (CIDCM), Đại học
Maryland.
tổng quan
h Ì n h
10 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Chúng tôi giới thiệu 3
chỉ số mới nhằm thể
hiện những khía cạnh
quan trọng của sự phân
bổ an sinh là bất bình
đẳng, bình đẳng giới và
nghèo đói, các chỉ số
này cũng thể hiện các
phương pháp tiến bộ
và việc tiếp cận được
với nhiều số liệu hơn.
tự như vậy, mặc dù ít sắc nét hơn, về các quyền tự do chính trị.
Các xu hướng cho phép nâng cao vị thế của người dân bao gồm những mức tăng mạnh trong tỉ lệ biết chữ và giáo dục ở nhiều nơi trên thế giới, qua đó tăng cường khả năng của người dân đưa ra những sự lựa chọn có cân nhắc và buộc Chính phủ phải chịu trách nhiệm. Phạm vi và biểu hiện của nâng cao vị thế đã được mở rộng, thông qua cả công nghệ và thể chế. Đặc biệt, sự phát triển nhanh chóng của ngành điện thoại di động và truyền hình vệ tinh cùng với khả năng truy cập Inter-net ngày càng tăng đã giúp tăng cường đáng kể nguồn thông tin và khả năng nói lên quan điểm của người dân.
Số lượng các quốc gia có nền dân chủ chính thức đã tăng từ dưới 1/3 năm 1970 lên một nửa vào giữa thập kỷ 90 và 3/5 trong năm 2008. Nhiều hình thức tổ chức chính trị kết hợp đã ra đời. Mặc dù còn có nhiều khác biệt giữa các nơi liên quan đến những thay đổi thực sự và hoạt động chính trị lành mạnh, và nhiều nền dân chủ chính thức còn yếu kém và mong manh, nhưng quá trình hoạch định chính sách đã cân nhắc nhiều hơn đến các quan điểm và mối quan tâm của người dân. Các quá trình dân chủ ở địa phương đang dần trở nên sâu sắc hơn. Những đấu tranh chính trị đã dẫn đến những thay đổi to lớn ở nhiều quốc gia, tăng cường đáng kể sự đại diện của những nhóm người từ trước đến nay vẫn bị gạt ra ngoài lề, bao gồm phụ nữ, người nghèo, người thổ dân bản xứ, người tị nạn, và các nhóm khuynh hướng tình dục thiểu số.
Tuy nhiên các con số trung bình có thể khiến cho người ta ít chú ý đến vấn đề bất bình đẳng. Kể từ năm 1980, bất bình đẳng về thu nhập đã gia tăng ở nhiều quốc gia. Cứ mỗi quốc gia có sự cải thiện trong vấn đề bất bình đẳng thu nhập trong vòng 30 năm qua thì có trên 2 quốc gia có tình hình xấu đi, đáng lưu ý nhất là các quốc gia thuộc Liên Xô cũ. Hầu hết các quốc gia ở khu vực Đông Á và Thái Bình Dương cũng có mức bất bình đẳng thu nhập lớn hơn so với một vài thập kỷ trước đây. Châu Mỹ Latinh và khu vực Ca-ri-bê là một ngoại lệ đáng kể gần đây: vốn là khu vực có khoảng cách thu nhập và tài sản sở hữu lớn nhất thế
giới trong một thời gian dài, những cải thiện lớn gần đây ở khu vực đã dẫn đến việc chi tiêu ngân sách công và các chính sách xã hội có nhiều tiến bộ hơn.
Giai đoạn những năm gần đây cũng đã cho thấy tính chất mong manh của một số trong các thành tựu mà chúng ta đã đạt được – có lẽ minh hoạ tốt nhất cho vấn đề này là cuộc khủng hoảng tài chính lớn nhất trong vòng vài thập kỷ, khiến cho 34 triệu người mất việc làm và 64 triệu người khác bị rơi xuống dưới mức chuẩn nghèo về thu nhập là 1,25 đô la Mỹ/ngày. Nguy cơ xảy ra suy thoái kép vẫn còn tồn tại, và có thể phải mất nhiều năm mới có thể hồi phục hoàn toàn.
Nhưng có lẽ thách thức lớn nhất đối với việc duy trì tiến bộ trong phát triển con người là ở tính không bền vững của các mẫu hình sản xuất và tiêu thụ. Để cho phát triển con người trở nên thực sự bền vững thì cần quan tâm nhiều hơn nữa đến mối liên hệ chặt chẽ giữa tăng trưởng kinh tế và khí thải hiệu ứng nhà kính. Một số quốc gia phát triển đã bắt đầu giảm nhẹ các tác động tồi tệ nhất qua công tác tái chế và đầu tư vào hệ thống giao thông công cộng và cơ sở hạ tầng. Nhưng hầu hết các quốc gia đang phát triển lại bị hạn chế bởi chi phí cao và không có đủ năng lượng sạch.
các cách đo lường cho một thực tại đang biến đổi
Đẩy mạnh công tác đo lường phát triển vẫn luôn là một việc làm có vai trò nền tảng trong cách tiếp cận phát triển con người. Tuy nhiên đo lường không phải chỉ để đo lường. Chỉ số HDI đã cho phép hình thành nên những tư duy đổi mới về tiến bộ qua việc thể hiện một ý tưởng đơn giản nhưng mạnh mẽ, đó là sự phát triển bao gồm nhiều khía cạnh hơn là chỉ vấn đề thu nhập. Trong những năm qua các Báo cáo Phát triển Con người đã giới thiệu các cách đo lường mới nhằm đánh giá sự tiến bộ trong công tác giảm nghèo và nâng cao vị thế cho phụ nữ. Tuy nhiên sự thiếu hụt những số liệu đáng tin cậy đã và đáng là một hạn chế rất lớn.
Năm nay chúng tôi giới thiệu 3 chỉ số mới nhằm thể hiện những khía cạnh quan trọng của sự phân bổ an sinh là bất bình đẳng, bình
11
đẳng giới và nghèo đói. Các chỉ số này thể hiện các phương pháp tiến bộ và việc tiếp cận được với nhiều số liệu hơn. Chúng tôi cũng trình bày ở đây một chỉ số HDI đã được cải thiện, vẫn với 3 khía cạnh như cũ, nhưng trong đó có tính đến những ý kiến đóng góp có giá trị và sử dụng các công cụ thích hợp hơn để đánh giá tiến bộ trong tương lai.
Điều chỉnh Chỉ số Phát triển con người ở khía cạnh bất bình đẳng. Phản ánh vấn đề bất bình đẳng trong từng khía cạnh của chỉ số HDI là một mục tiêu đã được đề ra ngay từ Báo cáo Phát triển Con người năm 1990. Báo cáo năm nay giới thiệu chỉ số HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng (IADI), một cách đo lường mức độ phát triển con người trong xã hội trong đó có cân nhắc vấn đề bất bình đẳng. Trong điều kiện bình đẳng hoàn hảo, HDI và IHDI sẽ bằng nhau. Khi có sự bất bình đẳng trong phân bổ y tế, giáo dục và thu nhập, HDI của một người trung bình trong một xã hội sẽ có giá trị ít hơn tổng mức HDI; giá trị HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng càng cao
(và sự chênh lệch giữa chỉ số này và HID càng lớn) thì bất bình đẳng trong xã hội đó càng lớn. Chúng tôi đã áp dụng cách đo lường này ở 139 quốc gia. Một số kết quả bao gồm:• Mức thất thoát trung bình của HDI do sự
bất bình đẳng là khoảng 22% - nghĩa là sau khi điều chỉnh ở khía cạnh bất bình đẳng, HDI toàn cầu trong năm 2010 là 0,62 sẽ giảm xuống còn 0,49, giảm từ nhóm HDI cao xuống nhóm trung bình. Mức thất thoát này dao động từ 6% (Cộng hòa Séc) đến 45% (Mozambique), trong đó 4/5 các quốc gia thất thoát hơn 10%, và gần 2/5 các quốc gia thất thoát hơn 25%.
• Những quốc gia đạt được ít tiến bộ hơn trong phát triển con người thường có sự bất bình đẳng lớn hơn ở nhiều khía cạnh hơn – do đó cũng có nhiều thất thoát hơn trong phát triển con người. Namibia thất thoát 44%, Cộng hòa Trung Phi 42% và Haiti 41% trong phát triển con người do bất bình đẳng đa chiều.
• Người dân khu vực Châu phi cận sa mạc Sahara có những thất thoát lớn nhất về chỉ số
tổng quan
hÌn
h 5 những thất thoát trong chỉ số Phát triển con người và các hợp phần của chỉ số do bất bình đẳng, theo khu vực
Living standards
Education
Health
24%
57%
19%
24%
33%
43%
34%
27%
39%
18%
34%
45%
32%
22%
15%17%67%
50%
15%
28%
54%
Arab States
0
5
10
15
20
25
30
35Loss due to inequality (%)
East Asia and the Pacific Europe and Central AsiaLatin America and the Caribbean
South Asia Sub-Saharan Africa Developed countries
Ghi chú: Các con số bên trong mỗi cột là tỉ lệ phần trăm của tổng mức thất thoát do bất bình đẳng có nguyên nhân liên quan đến từng khía cạnh của chỉ số HDI.
Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO.
12 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
HDI do sự bất bình đẳng rất lớn xảy ra ở tất cả 3 khía cạnh. Ở những khu vực khác, csac mức thất thoát thường là nguyên nhân trực tiếp của bất bình đẳng ở một khía cạnh duy nhất – ví dụ như y tế ở Nam Phi (hình 5).
Một cách đo lường mới đối với vấn đề bất bình đẳng giới. Những khó khăn mà phụ nữ và trẻ em gái phải đối mặt là một nguyên nhân lớn gây nên tình trạng bất bình đẳng. Phụ nữ và trẻ em gái thường xuyên bị phân biệt đối xử trong các lĩnh vực y tế, giáo dục và thị trường lao động, gây nên những tác động tiêu cực đối với quyền tự do của họ. Chúng tôi giới thiệu ở đây một cách đo lường mới những bất bình đẳng này, được xây dựng trên cùng một khuôn khổ với HDI và IHDI – nhằm thể hiện rõ hơn những khác biệt trong phân bổ các thành tựu đạt được giữa phụ nữ và nam giới. Chỉ số bất bình đẳng giới cho thấy:• Tình trạng bất bình đẳng giới rất khác
nhau giữa các quốc gia – những thất thoát trong thành tựu đạt được do bất bình đẳng giới (không so sánh trực tiếp được với tổng mức thất thoát do bất bình đẳng do sử dụng những biến số khác nhau) dao động từ 17% đến 85%. Hà Lan là nước đứng đầu danh sách các quốc gia bình đẳng giới nhất, theo sau là Đan Mạch, Thụy Điển và Thụy Sĩ.
• Những quốc gia có sự phân bổ thành tựu phát triển con người không đồng đều cũng là những nước có bất bình đẳng cao giữa phụ nữ và nam giới, và các quốc gia có bất bình đẳng giới cao cũng là những nước có sự phân bổ thành tựu phát triển con người không đồng đều. Trong số những quốc gia còn yếu kém ở cả hai khía cạnh này có Cộng hòa Trung Phi, Haiti và Mozambique.
Cách đo lường nghèo đói đa chiều. Cũng giống như phát triển, nghèo đói là một vấn đề đa chiều – nhưng thực tế này vẫn thường bị bỏ qua trong các số liệu thống kê. Báo cáo năm nay giới thiệu Chỉ số nghèo đa chiều (MPI), bổ sung cho các cách đo lường dựa trên tiền tệ qua việc xem xét nhiều sự thiếu thốn mà con người có thể phải chịu đựng và sự chồng chéo giữa chúng. Chỉ số này xác định những sự thiếu thốn ở cả 3 khía cạnh của chỉ số HDI và
cũng thể hiện số lượng người nghèo (phải chịu đựng một số lượng sự thiếu thốn nhất định) và số lượng những sự thiếu thốn mà các hộ gia đình thường phải chịu đựng. Chỉ số này có thể được phân chia theo khu vực, dân tộc và các cách phân chia khác, cũng như theo các khía cạnh, làm cho nó trở thành một công cụ phù hợp cho các nhà hoạch định chính sách. Một số kết quả nghiên cứu:• Khoảng 1,75 tỉ người ở 104 quốc gia có
tiến hành nghiên cứu sử dụng chỉ số MPI –chiếm 1/3 tổng dân số của các nước đó – sống trong nghèo đói đa chiều, với ít nhất 1/3 các chỉ số phụ thể hiện sự thiếu thốn nghiêm trọng về y tế, giáo dục hay mức sống. Con số này vượt xa con số ước tính 1,44 tỉ người ở 104 quốc gia nói trên sống dưới 1,25 đô la Mỹ/ngày (mặc dù vẫn thấp hơn số lượng người sống dưới 2 đô la/ngày. Các mẫu hình của sự thiếu thốn cũng khác với nghèo đói về mặt thu nhập ở một số khía cạnh quan trọng.
• Khu vực Châu Phi cận sa mạc Sahara có tỉ lệ nghèo đa chiều cao nhất. Tỉ lệ này dao động từ mức rất thấp là 3% ở Nam Phi đến mức rất cao là 93% ở Niger; và tỉ lệ thiếu thốn trung bình dao động từ khoảng 45% (ở Gabon, Lesotho và Swaziland) đến 69% (ở Niger). Tuy nhiên một nửa số người nghèo đa chiều trên thế giới lại sống ở khu vực Nam Á (51%, hay 844 triệu người), và hơn ¼ sống ở Châu Phi (28%, hay 458 triệu người).
* * *
Những cách đo lường mới nêu trên đem lại nhiều kết quả và cách nhìn nhận mới mẻ khác, có thể dẫn dắt các tranh luận cũng như công tác xây dựng chính sách phát triển. Những thất thoát lớn trong chỉ số HDI do bất bình đẳng cho thấy xã hội sẽ có thể đạt được nhiều lợi ích từ việc tập trung nỗ lực vào các cải cách nhằm cải thiện sự bình đẳng. Và một Chỉ số nghèo đa chiều ở mức cao bên cạnh tỉ lệ nghèo về thu nhập ở mức thấp cho thấy có thể đạt được nhiều lợi ích từ việc cải thiện công tác cung cấp các dịch vụ cơ bản cho người dân. Các cách đo lường này mở ra
Những cách đo lường
mới nêu trên đem lại
nhiều kết quả và cách
nhìn nhận mới mẻ
khác, có thể dẫn dắt
các tranh luận cũng
như công tác xây dựng
chính sách phát triển
13
Đặt con người ở vị trí
trung tâm của phát
triển có nghĩa là làm
cho tiến bộ trở nên
bình đẳng và có phạm
vi rộng lớn, làm cho
con người trở thành
những đối tượng tham
gia tích cực, làm nên
sự thay đổi, và đảm bảo
rằng các thành tựu hiện
có không phải đạt được
bằng những hy sinh
của các thế hệ tương
lai
những khả năng mới đầy thú vị cho công tác nghiên cứu, cho phép chúng ta trả lời những câu hỏi quan trọng. Quốc gia nào thành công nhất trong việc giảm bất bình đẳng trong phát triển con người? Những tiến bộ trong bình đẳng giới là nguyên nhân hay là tấm gương phản chiếu những xu hướng phát triển rộng lớn hơn? Nghèo về thu nhập giảm đi thì có dẫn đến giảm nghèo đa chiều hay không, và ngược lại?
hướng đi tiến tới phát triển con người trong tương lai
Ở đây có những ngụ ý gì về mặt chính sách, cả ở phạm vi quốc gia và quốc tế? Tình hình hiện nay là rất đáng khích lệ nhưng cũng đưa ra một số cảnh báo. Có thể đạt được tiến bộ ngay cả khi không có nhiều nguồn lực: cuộc sống của người dân có thể được cải thiện qua việc sử dụng các phương tiện sẵn có ở hầu hết các quốc gia. Nhưng thành công không phải lúc nào cũng được đảm bảo, và những con đường tiến tới đạt được tiến bộ trong phát triển con người là rất khác nhau, tùy thuộc vào các điều kiện lịch sử, chính trị và thể chế của mỗi nước.
Nhiều thảo luận về phát triển đã cố gắng tìm kiếm những công thức chung về chính sách có thể áp dụng ở hầu hết các quốc gia. Những bất cập của việc làm này hiện đã trở nên rõ ràng và được công nhận rộng rãi. Những vấn đề bất cập đó giúp chúng ta thấy rõ yêu cầu công nhận tính chất riêng biệt, cá thể của các quốc gia và cộng đồng bên cạnh những nguyên tắc cơ bản trong việc xây dựng các chiến lược và chính sách phát triển ở những bối cảnh khác nhau. Một báo cáo toàn cầu giống như báo cáo này có thể giúp rút ra những bài học khái quát và đẩy mạnh công tác nghiên cứu và xây dựng chính sách cũng như các nội dung thảo luận ở những phạm trù có tính bổ sung.
Nếu các giải pháp áp dụng cho mọi quốc gia là điều không thể thì chúng ta có thể chỉ ra đường đi cho quá trình hoạch định chính sách như thế nào? Các chính sách vẫn được xây dựng và thực hiện hàng ngày trên khắp thế giới, và các ý kiến cố vấn cụ thể vẫn được tham khảo từ các viện, các cơ quan phát triển và các nhà nghiên cứu. Một số ý tưởng cơ bản:
• Nghĩ đến các nguyên tắc trước. Việc cân nhắc một chính sách cụ thể nào đó nhìn chung có tốt cho phát triển con người không không phải là cách tiếp cận tốt nhất, bởi vì nhiều chính sách có hiệu quả ở bối cảnh này nhưng lại không có hiệu quả ở bối cảnh khác. Vấn đề cần cân nhắc ở đây là chúng ta có thể sử dụng những nguyên tắc nào để đánh giá các chính sách thay thế. Ví dụ ở đây có thể là việc đưa vấn đề bình đẳng và nghèo đói vào vị trí trọng tâm của việc xây dựng chính sách và thiết lập các thể chế nhằm kiểm soát mâu thuẫn và giải quyết tranh chấp. Nguyên tắc này được áp dụng vào việc xây dựng các chính sách cụ thể như thế nào sẽ khác nhau trong những bối cảnh khác nhau. Việc cân nhắc kỹ lưỡng những kinh nghiệm và hạn chế về thể chế, cơ cấu và chính trị là việc làm thiết yếu.
• Coi trọng vấn đề bối cảnh. Năng lực Nhà nước và các hạn chế về chính trị là các ví dụ việc bối cảnh có vai trò quan trọng như thế nào và tại sao. Một nguyên nhân phổ biến gây thất bại là việc giả định rằng đã tồn tại sẵn một Nhà nước và một hệ thống luật định hoạt động tốt, hoặc có thể chuyển đổi hay tạo ra Nhà nước và hệ thống luật định đó một cách nhanh chóng. Tương tự như vậy, các chính sách quốc gia cũng thường bỏ qua bối cảnh kinh tế chính trị rộng lớn hơn của mình. Những thiết kế chính sách không được bắt nguồn từ sự hiểu biết các thực tế nói trên sẽ rất dễ trở nên không phù hợp.
• Hướng đến các chính sách toàn cầu. Rất nhiều thách thức hiện nay như di cư quốc tế, các quy tắc thương mại và đầu tư hiệu quả và bình đẳng, và các mối đe dọa toàn cầu như biến đổi khí hậu, vượt quá khả năng giải quyết của từng quốc gia riêng lẻ. Một hệ thống quản lý toàn cầu trong đó có thúc đẩy tinh thần trách nhiệm dân chủ, tính minh bạch và sự hòa nhập của các quốc gia kém phát triển nhất – và hướng đến xây dựng một môi trường kinh tế toàn cầu ổn định và bền vững – cần được áp dụng rộng rãi nhằm giải quyết những thách thức nêu trên. The impacts of the
tổng quan
14 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
HDR have illustrated that policy thinking can be informed and stimulated by deeper exploration into key dimensions of human development. An important element of this tradition is a rich agenda of research and analysis. This Report suggests ways to move this agenda forward through better data and trend analysis. But much is left to do. Three priorities: improving data and analy-sis to inform debates, providing an alterna-tive to conventional approaches to studying development, and increasing our under-standing of inequality, empowerment, vul-nerability and sustainability.
Các tác động của Báo cáo Phát triển Con người đã cho thấy tư duy về chính sách có thể được hình thành và khuyến khích qua việc tìm hiểu sâu hơn những khía cạnh chủ chốt của phát triển con người. Một yếu tố quan trọng của truyền thống này là một chương trình làm việc phong phú cho công tác nghiên cứu và phân tích. Báo cáo này chỉ ra cách thúc đẩy chương trình làm việc này thông qua những phân tích số liệu và xu hướng tốt hơn. Nhưng vẫn còn nhiều việc cần phải làm. Ba vấn đề ưu tiên là: cải thiện các số liệu và phân tích nhằm cung cấp thông tin cho các tranh luận chính sách, đưa ra một cách tiếp cận thay thế cho cách tiếp cận truyền thống đối với công tác nghiên cứu phát triển, và nâng cao hiểu biết của chúng ta về bất bình đẳng, nâng cao vị thế, tính dễ bị tổn thương và tính bền vững.
Đặc biệt, cần có sự tư duy cấp tiến về tăng trưởng kinh tế và mối quan hệ của nó với phát triển. Một khối lượng tài liệu lý thuyết và thực tiễn lớn gần như đánh đồng tăng trưởng kinh tế với phát triển. Các mô hình này thường cho rằng con người chỉ quan tâm đến việc tiêu dùng; và việc áp dụng các mô hình này trong thực tế hầu như chỉ xoay quanh tác động của các chính sách và thể chế đối với tăng trưởng kinh tế. Trái với điều đó, luận điểm trung tâm của cách tiếp cận phát triển con người là an sinh của con người bao gồm nhiều khía cạnh hơn là chỉ khía cạnh tiền tệ: đó còn là khả năng con người có thể thực hiện những kế hoạch trong cuộc sống mà họ có lý do để lựa chọn và theo đuổi. Vì vậy, chúng tôi kêu gọi thực hiện một nguyên lý kinh tế mới – kinh tế học
phát triển con người – mà mục tiêu của nó là tiếp tục thúc đẩy an sinh cho người dân và sự tăng trưởng, và trong đó các chính sách khác được đánh giá và theo đuổi thực hiện một cách mạnh mẽ trong chừng mực các chính sách đó thúc đẩy phát triển con người trong thời gian ngắn hạn và dài hạn.
Như Martin Luther King, Jr. đã viết, “Tiến bộ của loài người không bao giờ đi trên những bánh xe của sự tất yếu. Tiến bộ của loài người có được là nhờ những nỗ lực không mệt mỏi và những việc làm bền bỉ… Không có sự cố gắng đó thì bản thân thời gian cũng sẽ trở thành một đồng minh của các thế lực gây nên sự đình trệ của xã hội.” Ý tưởng phát triển con người chính là một ví dụ của những nỗ lực này, được đem lại bởi một nhóm các học giả và người hoạt động chuyên môn có tâm huyết, muốn thay đổi cách chúng ta nhìn nhận và tư duy về tiến bộ của xã hội.
Nhưng việc thực hiện đầy đủ các mục tiêu phát triển con người đòi hỏi chúng ta phải tiến xa hơn. Đặt con người ở vị trí trung tâm của phát triển không phải chỉ là một bài tập trí tuệ. Điều đó có nghĩa là làm cho tiến bộ trở nên bình đẳng và có phạm vi rộng lớn, làm cho con người trở thành những đối tượng tham gia tích cực, làm nên sự thay đổi, và đảm bảo rằng các thành tựu hiện có không phải đạt được bằng những hy sinh của các thế hệ tương lai. Giải quyết các thách thức này không chỉ là một việc làm có thể - đó là một việc làm cần thiết. Và việc làm đó đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Các Báo cáo Phát triển Con người 1990–2009
Để có thêm thông tin, vui lòng truy cập:http://hdr.undp.org
Báo cáo Phát triển Con người Toàn cầu, Khu vực và Quốc gia
Khái niệm và thước đo phát triển con ngườiĐảm bảo tài chính cho phát triển con ngườiCác khía cạnh toàn cầu của phát triển con ngườiSự tham gia của người dânCác khía cạnh mới của an sinh cho con ngườiGiới và phát triển con ngườiTăng trưởng kinh tế và phát triển con ngườiPhát triển con người nhằm xóa đói giảm nghèoTiêu dùng vì phát triển con ngườiToàn cầu hóa trên phương diện con ngườiNhân quyền và phát triển con ngườiPhát huy hiệu quả của các công nghệ mới vì phát triển con ngườiThực hiện sâu sắc vấn đề dân chủ trong một thế giới bị gián đoạnCác Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ: một thỏa ước giữa các quốc gia nhằm chấm dứt đói nghèoTự do văn hóa trong thế giới đa dạng ngày nayHợp tác quốc tế ở ngã ba đường: Viện trợ, thương mại và an ninh trong một thế giới không bình đẳngHơn cả sự khan hiếm: Quyền lực, nghèo đói và khủng hoảng nước sạch toàn cầuĐấu tranh chống biến đổi khí hậu: Đoàn kết toàn nhân loại trong một thế giới bị chia rẽVượt qua rào cản: Khả năng lưu động và phát triển con người
19901991199219931994199519961997199819992000200120022003200420052006
2007/20082009
Báo cáo Phát triển Con người: Báo cáo Phát triển Con người toàn cầu được UNDP phát hành thường niên kể từ năm 1990, là các tài liệu phân tích độc lập về mặt tri thức và căn cứ vào kinh nghiệm về các vấn đề, xu hướng, tiến bộ và chính sách phát triển. Các thông tin liên quan đến Báo cáo năm 2010 và các Báo cáo Phát triển Con người những năm trước đay có thể được truy cập miễn phí tại trang web hdr.undp.org, bao gồm nguyên văn báo cáo và các bản tóm tắt bằng các ngôn ngữ chính của LHQ, tóm tắt các ý kiến đóng góp và thảo luận, loạt Tài liệu Nghiên cứu Phát triển Con người và các bản tin về Báo cáo Phát triển Con người cũng như các tài liệu thông tin công khai khác. Ngoài ra còn có các chỉ số thống kê, các công cụ số liệu khác, bản đồ tương tác, thông tin về từng quốc gia và các thông tin thêm liên quan đến Báo cáo Phát triển Con người.
Báo cáo Phát triển Con người của khu vực: Hơn 40 Báo cáo Phát triển Con người của từng khu vực, do các khu vực tự biên soạn, đã ra đời trong vòng 2 thập kỷ qua với sự hỗ trợ của các văn phòng khu vực của UNDP. Với những phân tích thường có tính gợi mở và các nội dung vận động chính sách, các báo cáo này đã xem xét các vấn đề trọng yếu như tự do của công dân và nâng cao vị thế phụ nữ ở các quốc gia A rập, tham nhũng ở khu vực Châu Á và Thái Bình Dương, đối xử với người Roma và các dân tộc thiểu số khác ở Trung Âu và sự phân bổ của cải không đồng đều ở Châu Mỹ La tinh và vùng Ca-ri-bê.
Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia: Kể từ khi Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia lần đầu tiên ra đời vào năm 1992, các Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia đã được xây dựng ở 140 quốc gia trên thế giới bởi các ban soạn thảo trong nước, với sự hỗ trợ của UNDP. Các báo cáo này – bao gồm hơn 650 báo cáo đã được phát hành cho đến nay – đưa cách nhìn nhận phát triển con người vào các vấn đề quan tâm trong chính sách của quốc gia thông qua các cuộc thảo luận đóng góp ý kiến và nghiên cứu được thực hiện trong nước.Các Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia thường tập trung vào các vấn đề giới, dân tộc hay khoảng cách giữa thành thị và nông thôn, nhằm giúp xác định những bất bình đẳng, đo lường sự tiến bộ và phát hiện sớm những dấu hiệu đe dọa ban đầu của mâu thuẫn có thể xảy ra. Bởi vì những báo cáo này được xây dựng trên cơ sở các yêu cầu và cách nhìn nhận của quốc gia nên nhiều báo cáo đã có những tác động to lớn đến các chính sách quốc gia, trong đó có các chiến lược thực hiện các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ và các vấn đề ưu tiên khác trong phát triển con người.
Để có thêm thông tin về các Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia và Khu vực, bao gồm các tài liệu tập huấn và tài liệu tham khảo có liên quan, vui lòng truy cập hdr.undp.org/en/nhdr/.
Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên năm 1990 mở đầu bằng một luận điểm được trình bày rất đơn giản nhưng đã dẫn đường cho tất cả các Báo cáo tiếp theo: “Con người là của cải thực sự của mỗi quốc gia”. Bằng việc chứng minh cho luận điểm này qua rất nhiều số liệu có được cùng với một cách tư duy và đo lường mới về phát triển, Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên đã có một tác động to lớn đến các chính sách phát triển trên khắp thế giới.
Báo cáo lần thứ 20 này bao gồm phần giới thiệu với những suy nghĩ của nhà kinh tế học đã đạt giải Nô-ben Amartya Sen – người đã từng làm việc với nhà sáng lập Báo cáo Phát triển Con người Mahbub ul Haq trong việc xây dựng các khái niệm choBáo cáo Phát triển Con người đầu tiên, đồng thời đã đóng góp và khơi gợi các nội dung cho nhiều Báo cáo tiếp theo.
Báo cáo năm 2010 tiếp tục phát huy truyền thống đẩy mạnh các lĩnh vực tư duy về phát triển. Lần đầu tiên kể từ năm 1990, Báo cáo đã xem xét một cách cặn kẽ giai đoạn một vài thập kỷ vừa qua, và tìm ra những xu hướng và mẫu hình thường gây ngạc nhiên cho người đọc, qua đó đưa ra các bài học quan trọng cho tương lai. Những con đường khác nhau dẫn đến phát triển con người cho thấy không có một công thức duy nhất cho tiến bộ bền vững, và những thành tựu dài hạn ấn tượng có thể đạt được và đã đạt được ngay cả khi không có tăng trưởng kinh tế liên tục.
Nhằm phát huy tinh thần đổi mới của những người sáng lập báo cáo, Báo cáo năm nay đưa ra một phiên bản cập nhật của HDI – Chỉ số Phát triển Con người – và trình bày các chỉ số mới có tính tiên phong:
• Chỉ số HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng, chỉ số này giảm các giá trị HDI quốc gia theo mức độ bất bình đẳng trong các tiêu chuẩn y tế và giáo dục và phân bổ thu nhập.
• Chỉ số bất bình đẳng giới trong đó có xem xét các vấn đề sự tham gia của phụ nữ trong Chính phủ và lực lượng lao động, cũng như các số liệu về tình trạng giáo dục và y tế, nhằm phản ảnh những bất bình đẳng giữa nam giới và phụ nữ trong nội bộ các quốc gia và giữa các quốc gia.
• Chỉ số nghèo đa chiều xác định những sự túng thiếu chồng chất ở cấp hộ gia đình – bao gồm y tế, giáo dục, và điều kiện sống – và đưa ra một sự tính toán là 1/3 dân số ở 104 quốc gia được nghiên cứu sống trong nghèo đa chiều cùng cực.
Nhìn xa hơn năm 2010, Báo cáo này cũng xem xét các khía cạnh quan trọng của phát triển con người ngoài phạm vi những chỉ số kể trên, từ các quyền tự do chính trị và nâng cao vị thế chính trị đến vấn đề đảm bảo bền vững và an sinh con người – đồng thời vạch ra một chương trình hành động rộng lớn hơn cho công tác nghiên cứu và các chính sách để có thể ứng phó với những thách thức đó.
Amartya Sen có viết: “Hai mươi năm sau sự kiện công bố Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên, có rất nhiều thành tựu đạt được cần được chúng ta chào mừng. Nhưng chúng ta cũng cần phải tỉnh táo tìm ra các cách cải thiện việc đánh giá những yếu tố bất lợi vẫn còn tồn tại và nhận ra – và ứng phó – với những mối đe dọa mới đối với an sinh và tự do của loài người”.
Báo cáo lần thứ 20 này là một sự đáp lại mệnh lệnh đó về phát triển con người.
