Tri91 31+สังยุตตนิกาย+มหาวารวรรค+เล่ม+๕+ภาค+๒

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค เลม ๕ ภาค ๒ - หนาท 1

พระสตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค เลมท ๕ ภาคท ๒ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

อนทรยสงย สทธกวรรคท ๑ ๑. สทธกสตร วาดวยอนทรย ๕ [๘๔๓] สาวตถนทาน. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาไดตรสพระ- พทธพจนน วา ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปนไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญญนทรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบสทธกสตรท ๑


อนทรยสงยตตวรรณนา สทธกวรรคท ๑ อรรถกถาสทธสตร อนทรยสงยต สทธกสตรท ๑.อนทรย ๓ อยางน คอ สทธน- ทรย สตนทรย ปญญนทรย ยอมได ทงในกศลและวบากทเปนไปในภม ๔ ทงในกรยา. วรยนทรย สมาธนทรย ยอมไดในจตทกดวงคอ ในกศล ทเปนไปในภม ๔ ในอกศลวบาก ในกรยา. พงทราบวา พระสตรน พระผมพระภาคเจา ไดตรสดวยอานาจการกาหนดธรรม ทรวมเขาไวทงสภม. จบอรรถกถาสทธกสตรท ๑ ๒. ปฐมโสตาสตร* รคณโทษของอนทรย ๕ เปนพระโสดาบน [๘๔๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญ- ญนทรย ๑ เมอใดแล อรยสาวกรชดซง (ความเกด ความดบ) คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรง เมอนน เราเรยกอรยสาวกนวา เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปน ผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบปฐมโสตาสตรท ๒ *ตงแตสตรท ๒-๖ ไมมอรรถกถา


๓. ทตยโสตาสตร รความเกดดบของอนทรย ๕ เปนพระโสดาบน [๘๔๕ ] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน. ฯลฯเมอใดแล อรยสาวกรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และ อบายเครองสลดออก... เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปน ผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบทตยโสตาสตรท ๓ ๔. ปฐมอรหตสตร รความเกดดบของอนทรย ๕ เปนพระอรหนต [๘๔๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญ- ญนทรย ๑ เมอใดแล. ภกษรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และ อบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรงแลว เปน ผหลดพนเพราะไมยดมน เมอนน เราเรยกภกษนนวา เปนพระอรหนต- ขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรล ประโยชนของตนแลว สนสงโยชนทจะนาไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะร โดยชอบกอน. จบปฐมอรหนตสตรท ๔


๕.ทตยอรหนตสตร รความเกดดบของอนทรย ๕ เปนพระอรหนต [๘๔๗] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญ- ญนทรย ๑ เมอใดแล ภกษรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และ อบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรงแลว เปน ผหลดพนเพราะไมถอมน เมอนน เราเรยกภกษนนวา พระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรลประโยชน ของตนแลว สนสงโยชนทจะนาไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะรโดยชอบ. จบทตยอรหนตสตรท ๕ ๖. ปฐมสมณพราหมณสตร ผไมรความเกดดบของอนทรย ๕ ไมนบวาสมณะหรอพราหมณ. [๘๔๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญ- ญนทรย ๑ กสมณะหรอพราหมณพวกใดพวกหนง ไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตาม ความเปนจรง สมณะหรอพราหมณพวกนน เราไมนบวาเปนสมณะในพวก สมณะ หรอเปนพราหมณในพวกพราหมณ เพราะทานเหลานนยงไมกระทา


ใหแจง ซงประโยชนของความเปนสมณะ หรอของความเปนพราหมณ ดวย ปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. [๘๔๙] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพรหมณเหลาใดรชด ซง ความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน เรานบวาเปน สมณะในพวกสมณะ หรอเปนพราหมณในพวกพราหมณ เพราะทานเหลา นนกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะและของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. จบปฐมสมณพราหมณสตรท ๖ ๗. ทตยสมณพราหมณสตร ผรชดถงความเกดของอนทรย ๕ นบวาเปนสมณพราหมณ [๘๕๐] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไมรชดซงสทธนทรย ความเกดแหงสทธนทรย ความดบแหงสทธนทรย และปฏปทา อนใหถงความดบแหงสทธนทรย ไมรชดซงวรยนทรย ฯลฯ สตนทรย ฯลฯ สมาธนทรย ฯลฯ ไมรชดซงปญญนทรย ความดบแหงปญ- ญนทรย ปฏปทาอนใหถงความดบแหงปญญนทรย สมณะหรอพราหมณเหลา นน เราไมนบวาเปนสมณะในพวกสมณะ หรอเปนพราหมณในพวกพราหมณ เพราะทานเหลานนยงไมกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะหรอ ของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย.


[๘๕๑] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงรชดซงสทธนทรย ความเกดแหงสทธนทรย ความดบแหงสทธนทรย และปฏปทาอนใหถงความดบแหงสทธนทรย รชดซงวรยนทรย... สตน- ทรย... สมาธนทรย... รชดซงปญญนทรย ความเกดแหงปญญนทรย ความดบแหงปญญนทรย และปฏปทาใหถงความดบแหงปญญนทรย สมณะ หรอพราหมณพวกนน เรานบวาเปนสมณะในพวกสมณะ หรอเปนพราหมณ ในพวกพราหมณ เพราะทานเหลานนกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปน สมณะและของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย. จบทตยสมณพราหมณสตรท ๗ อรรถกถาทตยสมณพราหมณสตร สตรท ๗. คาวา ไมรชดซงสทธนทรย คอไมเขาใจดวยอานาจ แหงทกขสจ. คาวา ไมรชดซงความเกดขนแหงสทธนทรย คอไมเขา ใจชดดวยอานาจสมทยสจ ไมเขาใจชดนโรธดวยสามารถแหงนโรธสจ ไมเขา ใจชดทางปฏบต ดวยอานาจมรรคสจ อยางนแล. แมในคาทเหลอกนย นแหละ. สวนในฝายขาว การเกดขนพรอมแหงสทธนทรย ยอมมไดดวยการ เกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจอธโมกข (การนอมใจเชอ). การ เกดขนพรอมแหงวรยนทรย ยอมมไดดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณา ดวยอานาจการประคบประคองจตไว การเกดขนพรอมแหงสตนทรย ยอมมได


ดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจการเขาไปตงจตใจ (การ ปรากฏ) การเกดขนพรอมแหงสมาธนทรย ยอมมไดดวยการเกดขนพรอม แหงการพจารณาดวยอานาจความไมซดสาย (ไมฟงซาน) การเกดขนพรอม แหงปญญนทรย ยอมมไดดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจ ทรรศนะ (ความเหน). อกอยางหนง การเกดขนพรอมแหงสทธนทรย ยอมมไดดวยการ เกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจฉนทะ (ความพอใจ). การเกดขน พรอมแหงวรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย และปญญนทรย ยอมมได ดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจฉนทะ. การเกดขนพรอม แหงสทธนทรย ยอมมไดดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจ มนสการ (การใสใจ). การเกดขนพรอมแหงวรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย และปญญนทรย ยอมมไดดวยการเกดขนพรอมแหงการพจารณาดวยอานาจ มนสการ. พงทราบใจความแมดวยประการฉะน. ใน ๖ สตรตามลาดบเหลาน พระผมพระภาคเจาไดทรงแสดงเกยวกบสจจะสประการนนเอง. จบอรรถกถาทตยสมรพรหมณสตรท ๗


๘. ทฏฐพพสตร วาดวยการเหนอนทรย ๕ ในธรรมตาง ๆ [๘๕๒] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย. [๘๕๓] ดกอนภกษทงหลาย กจะพงเหนสทธนทรยในธรรมไหนเลา. ในโสตาปตตยงคะ ๔ พงเหนสทธนทรยในธรรมน. [๘๕๔] กจะพงเหนวรยนทรยในธรรมไหนเลา. ในสมมปปธาน ๔ พงเหนวรยนทรยในธรรมน. [๘๕๕] กจะพงเหนสตนทรยในธรรมไหนเลา. ในสตปฏฐาน ๔ พงเหนสตนทรยในธรรมน. [๘๕๖] กจะพงเหนสมาธนทรยในธรรมไหนเลา. ในฌาน ๔ พงเหน สมาธนทรยในธรรมน. [๘๕๗] กจะพงเหนปญญนทรยในธรรมไหนเลา. ในอรยสจ ๔ พง เหนปญญนทรยในธรรมน ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบทฏฐพสตรท ๘


อรรถกถาทฏฐพพสตร สตรท ๘. คาวา ดกอนภกษทงหลาย กจะพงเหนสทธนทรย ในธรรมไหนเลา ความวา พระผมพระภาคเจาไดตรสคาเปนตน วา ใน โสตาปตตยงคะ ๔ ประการ เพอทรงชความทอนทรยเหลานสาคญทสดใน วสย (อารมณ) ของตน. เหมอนอยางวา ลกชายเศรษฐ ๔ คน ในเมอกลมเพอนซงมพระราชา ธราชเปนท ๕ หยงลงสถนน ดวยคดวา พวกเราจะเลนงานนกษตรฤกษ เวลา ไปถงเรอนลกชายเศรษฐคนหนง นอกน ๔ คนกนงนง. เจาของเรอนเทานน ทไดเทยวสงงานในเรอนวา จงใหของเคยว ของกน แกทานเหลาน จงให เครองแตงตวมของหอมและพวงมาลยเปนตนแกทานเหลาน. ครนเวลาไปถง เรอนคนท ๒ ท ๓ และท ๔ อก คนนอกน กนงนง. เจาของเรอนเทานน ทไดเทยวสงงานในเรอนวา จงใหของเคยว ของกนแกทานเหลาน จงให เครองแตงตวมของหอมและพวงมาลยเปนตนแกทานเหลาน ฉนใด กฉนนน เหมอนกน แมเมออนทรยทมศรทธาเปนท ๕ ซงเกดขนในอารมณอน เดยวกนเหมอนเมอพวกเพอนเหลานน หยงลงสถนนไปดวยกน เมอไปถง โสดาปตตยงคะ (สวนประกอบแหงการถงกระแส) สทธนทรยซงมการนอมลง เชอเปนลกษณะเทานน ยอมเปนใหญ เปนหวหนา อนทรยทเหลอตางก คลอยไปตามสทธนทรยนน เหมอนในเรอนของคนแรก อก ๔ คน นงนง เจาของเรอนเทานนเทยวสงงาน ฉะนน เมอมาถงความเพยรชอบ วรยนทรยซงมความประคบประคองเปนลกษณะเทานน ทมาเปนใหญ เปน หวหนา อนทรยทเหลอตางกคลอยไปตามวรยนทรยนน เหมอนในเรอนคน ท ๒ อก ๔ คนนงนง ปลอยใหเจาของเรอนเทานนเทยวสงงาน ฉะนน


ครนมาถงสตปฏฐาน สตนทรยซงมการเขาไปปรากฎเปนลกษณะเทานน ทเปนใหญ เปนหวหนาอนทรยทเหลอตางกคลอยไปตามสตนทรยนนเหมอน ในเรอนคนท ๓ อก ๔ คนนงนง ปลอยใหเจาของเรอนเทานนเทยวสงงาน ฉะนน. ครนถงเรองฌาน และวโมกข สมาธนทรยทมลกษณะไมซดสายเทานน เปนใหญเปนหวหนาอนทรยทเหลอตางกคลอยไปตามสมาธนทรยนน เหมอน ในเรอนคนท ๔ อก ๔ คนนงนง ปลอยใหเจาของเรอนเทานนเทยวสงงาน ฉะนน. แตทายสดเมอถงอรยสจ ปญญนทรยทมลกษณะรชดเทานน ยอมเปน ใหญเปนหวหนาอนทรยทเหลอตางกคลอยไปตามปญญนทรยนน เหมอนเวลา ไปถงพระราชวง ๔ คนนอกน นงนง พระราชาเทานน ยอมทรงเทยวสงงาน ในพระตาหนก ฉะนน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาทฏฐพพสตรท ๘ ๙. ปฐมวภงคสตร วาดวยความหมายของอนทรย [๘๕๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย. [๘๕๙] ดกอนภกษทงหลาย กสทธนทรยเปนไฉน ดกอนภกษ ทงหลาย อรยสาวกในธรรมวนยน เปนผมศรทธา เชอพระปญญาตรสรของ พระตถาคตวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปน พระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ ทรงถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไป


ดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปน ศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย ทรงเบกบานแลว เปนผจาแนกธรรม นเรยกวา สทธนทรย. [๘๖๐] กวรยนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน ปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรม เพอความถงพรอมแหง กศลธรรม มกาลง มความบากบนมนคง ไมทอดทงธระในกศลธรรมทงหลาย นเรยกวา วรยนทรย. [๘๖๑] กสตนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน เปนผมสต ประกอบดวยสตเปนเครองรกษาตวอยางยง ระลกได ตามระลกได ซงกจทกระทาและคาทพดแมนานได นเรยกวา สตนทรย. [๘๖๒] กสมาธนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน กระทาซงนพพานใหเปนอารมณ แลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต นเรยกวา สมาธนทรย. [๘๖๓] กปญญนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน เปนผมปญญา ประกอบดวยปญญาเครองกาหนดความเกด ความดบ อนประเสรฐ ชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ นเรยกวา ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบปฐมวภงคสตรท ๙


อรรถกถาปฐมวภงคสตร สตรท ๙. ในบทวา สตเนปกเกน น หมายถง ความเปน คอ ปญญาเครองรกษาตว. คาวา ปญญาเครองรกษาตว น เปนชอของปญญา. ถามวา ทาไมพระผมพระภาคเจาจงทรงเรยกปญญา ในภาชนะ (ทรองรบ) แหง สตเลา. ตอบวา เพอทรงแสดงถงสตทมกาลง จรงอยางนน ในทน พระองค ทรงหมายเอาแตสตทมกาลงเทานน. กเมอจะทรงแสดงถงสตทประกอบดวย ปญญาวา สตทประกอบดวยปญญานน เปนสตทมกาลง ทไมประกอบดวย ปญญายอมไมมกาลง จงไดตรสอยางน. คาวา จรกต คอ ทาน ศล หรออโบสถกรรมทไดทามาสนกาลนานแลว. คาวา จรภาสต ความวา ใน ทโนน ไดพดคาชอโนนเทานน. คาพดอนบคคลพงพดในเวลาทนานอยางน. คาวา โวสสคคารมมณ กรต วา คอ ทานพพานเปนอารมณ. คาวา อทยตถคามนยา คอ ถงความเกดขน และความดบไป หมายความวา ทกาหนดถอเอาทงความเกดขนและความเสอมไป. ในสตรน พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงแตโลกตระทใหเกดสทธนทรย สตนทรย ปญญนทรย อนเปน สวนเบองตน สมาธนทรยทเจอกบวรยนทรยไวเทานน. จบปฐมวภงคสตรท ๙


๑๐. ทตยวภงคสตร วาดวยหนาทของอนทรย ๕ [๘๖๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย. [๘๖๕] ดกอนภกษทงหลาย กสทธนทรยเปนไฉน ดกอนภกษ ทงหลาย อรยสาวกในธรรมวนยน เปนผมศรทธา เชอพระปญญาตรสรของ พระตถาคตวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปน พระอรหนต... เปนผจาแนกธรรม นเรยกวา สทธนทรย. [๘๖๖] กวรยนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน ปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรม เพอความถงพรอมแหง กศลธรรม มกาลง มความบากบน มนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย อรยสาวกนนยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไวมน เพอความไมบงเกดขนแหงอกศลธรรมอนลามกทยงไมบงเกดขน เพอละอกศลธรรมอนลามกทบงเกดขนแลว เพอความบงเกดขนแหงกศลธรรม ทยงไมบงเกดขน เพอความถงพรอม เพอความไมหลงลม เพอเจรญยงขน เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณแหงกศลธรรมทบงเกด ขนแลว นเรยกวา วรยนทรย. [๘๖๗] กสตนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกในธรรม วนยน เปนผมสต ประกอบดวยสตเครองรกษาตวอยางยง ระลกได ตาม ระลกได ซงกจทกระทาและคาพดแมนานได อรยสาวกนนยอม พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา


และโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณา เหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย นเรยกวา สตนทรย. [๘๖๘] กสมาธนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน กระทานพพานใหเปนอารมณแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต อรยสาวกนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดเเตวเวกอย บรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตใน ภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปตและสขเกดแตสมาธอย เธอมอเบกขา มสตสมปชญญะ เสวยสขดวย นามกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌาน ทพระอรยเจาทงหลายสรรเสรญ วา ผไดฌานนเปนผมอเบกขา มสตอยเปนสข เธอบรรลจตตถฌาน ไมม ทกข ไมมสข เพราะละสขและทกขและดบโทมนสโสมนสกอน ๆ ได ม อเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย นเรยกวาสมาธนทรย. [๘๖๙] กปญญนทรยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกใน ธรรมวนยน เปนผมปญญา ประกอบดวยปญญาเครองกาหนดความเกดความ ดบ อนประเสรฐ ชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ อรยสาวกนน ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน ปฏปทา นเรยกวา ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบทตยวภงคสตรท ๑๐ จบสทธกวรรคท ๑


แมในพระสตรท ๑๐ มการกาหนดธรรมนเหมอนกน

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ

๑. สทธกสตร ๒. ปฐมโสตาสตร ๓. ทตยโสตาสตร ๔. ปฐม อรหนตสตร ๕. ทตยอรหนตสตร ๖. ปฐมสมณพราหมณสตร ๗. ทตยสมณพราหมณสตร ๘. ทฏฐพพสตร ๙. ปฐมวภงคสตร ๑๐. ทตย- วภงคสตร พรอมทงอรรถกถา.


มทตรวรรคท ๒ ๑. ปฏลาภสตร วาดวยอนทรย ๕ [๘๗๐] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย. [๘๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กสทธนทรยเปนไฉน อรยสาวกใน ธรรมวนยน เปนผมศรทธา เชอพระปญญาตรสรของพระตถาคตวา แม เพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนต... เปน ผตนแลว เปนผจาแนกธรรม นเรยกวา สทธนทรย. [๘๗๒] กวรยนทรยเปนไฉน อรยสาวกปรารภสมมปธาน ๔ ยอม ไดความเพยร นเรยกวา วรยนทรย. [๘๗๓] กสนทรยเปนไฉน อรยสาวกปรารภสตปฏฐาน ๘ ยอมได สต นเรยกวา สตนทรย. [๘๗๔] กสมาธนทรยเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ยดหนวง นพพานใหเปนอารมณแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต นเรยกวา สมาธนทรย. [๘๗๕] กปญญนทรยเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน เปนผม ปญญา ประกอบดวยปญญาเครองกาหนดความเกดและความดบ อนประเสรฐ ชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ นเรยกวา ปญญนทรย ดกอน ภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบปฏลาภสตรท ๑


มทตรวรรคท ๒ อรรถกถาปฎลาภสตร ปฏลาภสตรท ๑. คาวา ปรารภสมมปปธาน คอ อาศยความ เพยรชอบ หมายความวา เจรญความเพยรชอบ. แมในสตนทรยกทานอง เดยวกนนแหละ. จบอรรถกถาปฏลาภสตรท ๑ ๒. ปฐมสงขตตสตร ความเปนพระอรยบคคลระดบตาง ๆ [๘๗๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการน แล. [๘๗๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนตเพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระอรหนต เปนพระสกทาคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระอนาคาม เปนพระโสดาบน เพราะอนทร ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระสกทาคาม เปนพระโสดาบนผธมมานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน เปนพระโสดาบนผสทธานสาร เพราะ อนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบนผธมมานสาร. จบปฐมสงขตตสตรท ๒


อรรถกถาปฐมสงขตตสตร ปฐมสงขตตสตรท ๒. คาวา ตโต คอ พงทราบความคละ ปนกนดวยอานาจวปสสนา มรรค และผล. จรงอย ปญญนทรย ทสมบรณ เตมทแลว ยอมชอวาเปนวปสสนนทรยของอรหตมรรค. คาวา ตโต มทตเรห คอ ทออนกวาวปสสนนทรยของอรหตมรรคเหลานน ชอวาเปน วปสสนนทรยของอนาคามมรรค. ทออนกวานน กเปนของสกทาคามมรรค. ทออนกวานน ชอวา เปนวปสสนนทรยของโสดาปตตมรรค. ออนกวา นน กเปนของธมมานสารมรรค ทออนกวานน ชอวา เปนวปสสนนทรย ของสทธานสารมรรค. ปญญนทรยทสมบรณเตมทอยางนน ชอวา เปน อนทรยของอรหตมรรคและอรหตผล. ทออนกวานน ชอวา เปนอนทรย ของอนาคามมรรค สกทาคามมรรคและโสดาปตตมรรค. ทออนกวานน ก เปนของธมมานสารมรรค. ทออนกวานน ชอวา เปนอนทรยของสทธา- นสารมรรค. อนทรยทงหา ทสมบรณเตมท ชอวา เปนอนทรยของ อรหตผล. ทออนกวานน กเปนของอนาคามผล. ทออนกวานน กเปนของ สกทาคามผล. ทออนกวานน ชอวา เปนอนทรยของโสดาปตตผล. สวนธมมานสารและสทธานสาร แมทงสอง กคอบคคลผดารงอยในโสดาปตต มรรค ดวยอานาจแหงบคคลผดารงอยในมรรคแลว จะทราบความแตกตาง ของบคคลทงสองนน ไมได เพราะดวยการบรรลบาง ดวยมรรคบาง สทธาน สารบคคล ทกาลงใหเรยนอเทศ สอบถามอย ยอมจะบรรลมรรคโดยลาดบ. ธมมานสารบคคล ยอมบรรลมรรคดวยการฟงเพยงครงเดยว หรอสองครง เทานน พงเขาใจความแตกตางในการบรรลของธมมานสารบคคลและสทธาน-


สารบคคลเหลานน อยางนกอน. สาหรบของธมมานสารบคคล มรรคเปน ของกลาแขง ยอมนาไปสญาณทแกลวกลา ยอมตดกเลส ดวยไมตองมใคร มากระตน ไมตองใชความเพยร เหมอนใชคมดาบทคมกรบ ตดตนกลวย ฉะนน. สวนมรรคของสทธานสารบคคลไมกลาแขงเหมอนธมมานสารบคคล ไมนาไปสญาณทแกลวกลา ยอมตดกเลสโดยไมตองใหใครมากระตนไมตองใช ความเพยร เหมอนใชดาบททอตดตนกลวยฉะนน. แตในเรองการสนกเลสแลว ทานเหลานน ไมมความแตกตางกนเลย. และเหลากเลสทเหลอ กยอมจะสนไป (เหมอนกน). จบอรรถกถาปฐมสงขตตสตร ๓. ทตยสงขตตสตร ความตางแหงผลเพราะความตางแหงอนทรย [๘๗๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๗๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระอรหนต เปนพระสกทาคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระอนาคาม เปนพระโสดาบน เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระสกทาคาม เปนพระโสดาบนผธมมานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน เปนพระโสดาบนผสทธานสาร เพราะ อนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบนผธมมานสาร ดงพรรณนามา ฉะน ความตางแหงผลยอมมไดเพราะความตางแหงอนทรย ความตางแหง บคคลยอมมไดเพราะความตางแหงผล.

จบทตยสงขตตสตรท ๓


อรรถกถาทตยสงขตตสตร สตรท ๓. คาวา ตโต คอ พงทราบความคละปนกนดวยอานาจ ผล. จรงอย อนทรยทงหาทสมบรณเตมทแลว กยอมชอวาเปนอนทรยของ อรหตผล. บคคลทประกอบดวยอรหตผล กเปนพระอรหนต ทออนกวานน กยอมชอวาเปนอนทรยของอนาคามผล ฯลฯ ทออนกวานน กเปนอนทรย ของโสดาปตตผล. บคคลทประกอบดวยโสดาปตตผล กเปนพระโสดาบน ความเปนตาง ๆ ของผล ยอมมเพราะความเปนตาง ๆ ของอนทรย. ความ แตกตางของบคคล ยอมมเพราะความแตกตางของอนทรย เพราะความ แตกตางกนของผล. จบอรรถกถาทตยสงขตตสตรท ๓ ๔. ตตยสงขตตสตร อนทรย ๕ ไมเปนหมน [๘๘๐] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ๑ อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๘๑ ] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเปนพระอรหนต เพราะ อนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออน กวาอนทรยของพระอรหนต....เหนพระโสดาบนผสทธานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบนผธมมานสาร ดงพรรณนามาฉะนแล บคคลผบาเพญอรหตมรรคใหบรบรณ ยอมไดชมอรหตผล บคคลผบาเพญ


มรรค ๓ ทเหลอใหบรบรณ ยอมไดชมผลทง ๓ เรากลาวอนทรย ๕ วาไม เปนหมนเลย. จบตตยสงขตตสตรท ๔ อรรถกถาตตยสงขตตสตร สตรท ๔. คาวา ปรปร ปรปรการ อาราเธต คอ ผกระทา อรหตมรรคใหบรบรณ ยอมสาเรจอรหตผล. คาวา ปเทส ปเทสการ คอ ผกระทามรรคบางสวน ทเหลออกสาม กยอมสาเรจผลสามเปนบางสวน เทานน. ใน ๔ สตรน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงอนทรยคละกนไป ดวย ประการฉะน. จบอรรถกถาตตยสงขตตสตรท ๔


๕. ปฐมวตถารสตร ความเปนพระอรยบคคลระดบตาง ๆ [๘๘๒] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล [๘๘๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอรหนต เปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เปนพระอนาคามผมอสงขารปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรย ของพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย เปนพระอนาคามผสสงขารปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของอนาคามผอสงขารปรนพพาย เปน อนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของ พระอนาคามผสสงขารปรนพพาย เปนพระสกทาคาม เพราะอนทรย ๕ ยง ออนกวาอนทรยของพระอนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม เปนพระโสดาบน เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระสกทาคาม เปนพระโสดาบนผ ธมมานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน เปน พระโสดาบนผสทธานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระ- โสดาบนผธมมานสาร. จบปฐมวตถารสตรท ๕


อรรถกถาปฐมวตถารสตร สตรท ๕. คาวา ตโต มทตเรห คอ พงทราบความเจอกนดวย อานาจวปสสนา จรงอย อนทรยทงหาทเตมทแลว ยอมเปนวปสสนนทรย ของอรหตมรรค. ทออนกวานน เปนวปสสนนทรยของอนตราปรนพพาย ทออนกวานนกเปนของอปหจจปรนพพาย ทออนกวานน กเปนของอสงขาร ปรนพพาย ทออนกวานน กเปนของสสงขารปรนพพาย. ทออนกวานน กยอมชอวา เปนวปสสนนทรยของอทธงโสตอกนฏฐคาม. สาหรบในฐานะน พงชกเอาแตความเจอปนกนทงหาอยางทตงอยในอรหตมรรคเทานนออกมา. คอวา วปสสนนทรยของอนตราปรนพพาย อนแรก ออนกวาวปสสนนทรย ของอรหตมรรค ทออนกวานน กเปนของอนตราปรนพพายอนทสอง ทออน กวานน กเปนของอนตราปรนพพายชนดทสาม ทออนกวานน กเปนของ อปหจจปรนพพาย ทออนกวานน กเปนวปสสนนทรยของอทธงโสตอกนฏฐ คาม ของอสงขารปรนพพาย และของสสงขารปรนพพาย ชน ๕ พวก เหลานแหละ. สวนความเจอปนอก ๓ อยาง เปนอนทรยของสกทาคามมรรค. จบอรรถกถาปฐมวตถารสตรท ๕


๖.ทตยวตถารสตร ความตางแหงผลเพราะความตางแหงอนทรย [๘๘๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๘๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอรหนต... เปนพระโสดาบนผสทธานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบนผธมมานสาร ดง พรรณนามาฉะน ความตางแหงผลยอมมไดเพราะความตางแหงอนทรย ความ ตางแหงบคคลยอมมไดเพราะความตางแหงผล. จบทตยวตถารสตรท ๖ สตรท ๖ และท ๗ นนยอนทานกลาวไวเสรจแลว. แตใน ๓ สตรน พระผมพระภาคเจามไดทรงแสดงวปสสนนทรย อนเปนสวนเบองตนไวเลย.


๗. ตตยวตถารสตร อนทรย ๕ ไมเปนหมน [๘๘๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๘๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เพราะอนทรย ทง ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอรหนต... เปนพระโสดาบนผสทธานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาพระโสดาบนผธมนานสาร ดงพรรณนามาฉะนแล บคคลผบาเพญอรหตมรรคใหบรบรณ ยอมไดชมอรหตผล บคคลผบาเพญ มรรค ๓ ทเหลอใหบรบรณ ยอมไดชมผลทง ๓ เรากลาวอนทรย ๕ วาไม เปนหมนเลย. จบตตยวตถารสตรท ๗ ๘. ปฏปนนสตร ผปฏบตอนทรย ๕ [๘๘๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๘๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนผปฏบตเพอทาอรหตผลใหแจง เพราะอนทรย


๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอรหนต เปนอนาคาม เพราะอนทรย ๕ ยง ออนกวาอนทรยของผปฏบตเพอทาอรหตผลใหแจง เพราะอนทรย ๕ ยง ออนกวาอนทรยของพระอนาคาม เปนพระสกทาคาม เพราะอนทรย ๕ ยง ออนกวาอนทรยของผปฏบตเพอทาอนาคามผลใหแจง เปนผปฏบตเพอทา สกทาคามผลใหแจง เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระสกทาคาม เปนพระโสดาบน เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของผปฏบตเพอทา สกทาคามผลใหแจง เปนผปฏบตเพอทาโสดาปตตผลใหแจง เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ไมมแกผใดเสยเลยโดยประการทงปวง เราเรยกผนนวา เปนคน ภายนอก ตงอยในฝายปถชน. จบปฏปนนสตรท ๘ อรรถกถาปฏปนนสตร สตรท ๘. คาวา ตโต มทตเรห คอ พงทราบความคละปะปนกน ดวยอานาจมรรคและผลนนเอง. ความคละปะปนกนนน พระผมพระภาคเจา ไดตรสไวในบาลเสรจแลว. คาวา ภายนอก คอ เปนคนทนอกจากบคคล ทง ๘ เหลาน. คาวา ตงอยในฝายเปนปถชน คอ ดารงอยในสวนของ คนกเลสหนา. ในสตรน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแตอนทรยทเปน โลกตระเทานน. จบอรรถกถาปฏปนนสตรท ๘


๙. อปสมสตร วาดวยผถงพรอมดวยอนทรย ๕ [๘๙๐] ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครน แลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา ผถง พรอมดวยอนทรยอน ๆ ดงน ดวยเหตเพยงเทาใดหนอ ภกษจงชอวาเปนผ ถงพรอมดวยอนทรย. [๘๙๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อน ใหความสงบ ใหถงความตรสร ดกอนภกษ ดวยเหตเพยงเทานแล ภกษจงจะ ชอวาเปนผถงพรอมดวยอนทรย. จบอปสมสตรท ๙ อรรถกถาอปสมสตร สตรท ๙. คาวา ผถงพรอมดวยอนทรย คอ ผมอนทรยเตมท. จบอรรถกถาอปสมสตรท ๙


๑๐. อาสวกขยสตร ผลของการปฏบตอนทรย ๕ [๘๙๒] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๘๙๓] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อนทรย ๕ ประการน ภกษจงกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขา ถงอย. จบอาสวกขยสตรท ๑๐ จบมทตรวรรคท ๒ อรรถกถาอาสวกขยสตร สตรท ๑๐ ตนทงนนแล. ใน ๒ สตรน (สตรท ๙-๑๐) พระ- ผมพระภาคเจาทรงแสดงอนทรยเจอกน.

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฏลาภสตร ๒. ปฐมสงขตตสตร ๓. ทตยสงขตตสตร ๔. ตตย- สงขตตสตร ๕. ปฐมวตถารสตร ๖. ทตยวตถารสตร ๗. ตตยวตถารสตร ๘. ปฏปนนสตร ๙. อปสมสตร ๑๐. อาสวกขยสตร และอรรถกถา


ฉฬนทรยวรรคท ๓ ๑. ปนพภวสตร* วาดวยอนทรย ๕ [๘๙๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย. [๘๙๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมรทวถงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการนตามความเปน จรง เพยงใด เรากยงไมปฏญาณตนวา ไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ ในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทง สมณพราหมณ เทวดาและมนษย เพยงนน. [๘๙๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด เรารทวถงความเกด ความ ดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการนตามความ เปนจรง เมอนน เราจงปฏญาณตนวา ไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ ในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทง สมณพราหมณ เทวดาและมนษย กแลญาณทสสนะไดบงเกดขนแกเราวา วมตตของเราไมกาเรบ ชาตนเปนชาตมในทสด บดน ความเกดอกไมม. จบปนพภวสตรท ๑ * ปนพภวสตรท ๑ ไมมอรรถกถาแก.


๒. ชวตนทรยสตร วาดวยอนทรย ๓ [๘๙๗] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๓ ประการน ๓ ประการ เปนไฉน คอ อตถนทรย ๑ ปรสนทรย ๑ ชวตนทรย ๑ อนทรย ๓ ประการนแล. จบชวตนทรยสตรท ๒ ฉฬนทรยวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาชวตนทรยสตร สตรท ๒. ในคาเปนตนวา อตถนทรย พงทราบวเคราะหดง ตอไปน. ทชอวา อตถนทรย เพราะยอมกระทาอรรถวาใหญในความเปน หญง. ทชอวา ปรสนทรย เพราะยอมกระทาอรรถวาใหญในความเปนชาย. ทชอวา ชวตนทรย เพราะยอมกระทาอรรถวาใหญในความเปนอย. เลากน มาวา พระสตรนมเหตเกดแหงเนอความวา กแลในทามกลางสงฆ เกดถอยคา วา อนทรยทเปนวฏฏะมเทาไรหนอแล. ลาดบนน เมอพระผมพระภาคเจาทรง เหนอนทรยทเปนวฏฏะอยจงตรสคาเปนตนวาภกษทงหลาย อนทรยสามเหลาน. จบอรรถกถาชวตนทรยสตรท ๒


๓. อญญาตาวนทรยสตร อนทรย ๓ อกอยางหนง [๘๙๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๓ ประการน ๓ ประการเปน ไฉน คอ อนญญาตญญสสามตนทรย ๑ อญญนทรย ๑ อญญาตาวนทรย ๑ อนทรย ๓ ประการนแล. จบอญญาตาวนทรยสตรท ๓ อรรถกถาอญญาตาวนทรยสตร สตรท ๓. อนทรยทเกดขนในขณะแหงโสดาปตตมรรคของผ ปฏบต ทคดวา เราจกรสงทยงไมเคยรในสงสารทมทสดเบองตนอนไมมใครร ได ชอวา อนญญาตญญสสามตนทรย. อนทรยทเกดขนในฐานะทง ๖ มโสดาปตตผลเปนตน ดวยอาการคอรสงทรทวถงแลวเหลานนแหละ ชอวา อญญนทรย. ทชอวา อญญาตาวนทรย ไดแก อนทรยทเกดขนใน ธรรมทงหลาย ในอรหตผล ทรทวถงแลวเปนตน. คาวา อนทรย น เปนชอของญาณทเกดขนดวยอาการนน ๆ ในมรรคผลนน ๆ แมสตรน กม เหตเกดขนแหงเนอความเหมอนกน คอในทามกลางสงฆเกดถอยคาขนวา อนทรยทเปนโลกตระ มเทาไรหนอแล. ลาดบนน เมอพระผมพระภาคเจาจะ ทรงแสดงอนทรยเหลานน จงตรสคาเปนตนวา ภกษทงหลาย อนทรย ๓ อยางเหลาน ดงน. จบอรรถกถาอญญาตาวนทรยสตรท ๓


๔. เอกาภญญาสตร ความเปนพระอรยบคคลระดบตาง ๆ [๘๙๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ ประการนแล. [๙๐๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปนพระอรหนต เพราะอนทรย ๕ ประการนเตมบรบรณ เปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอรหนต เปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอนาคามผอนตราปรนพพาย เปน พระอนาคามผอสงขารปรนพพาย เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของ พระอนาคามผอปหจจปรนพพาย เปนพระอนาคามผสสงขารปรนพพาย เพราะ อนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระอนาคามผอสงขารปรนพพาย เปนพระ- อนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของ พระอนาคามผสสงขารปรนพพาย เปนพระสกทาคาม เพราะอนทรย ๕ ยง ออนกวาอนทรยของพระอนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม เปนพระโสดาบนผ เอกพช เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระสกทาคาม เปนพระ- โสดาบนผโกลงโกละ เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน ผเอกพช เปนพระโสดาบนผสตตกขตตปรมะ เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวา อนทรยของพระโสดาบนผโกลงโกละ เปนพระโสดาบนผธมมานสาร เพราะ อนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบนผสตตกขตตปรมะ เปนพระ- โสดาบนผสทธานสาร เพราะอนทรย ๕ ยงออนกวาอนทรยของพระโสดาบน ผธมมานสาร. จบเอกาภญญาสตรท ๔


อรรถกถาเอกาภญญาสตร สตรท ๔. พงทราบความคละปนกนโดยวปสสนาดวยคาวา ตโต มทตเรห. คอ อนทรยทง ๕ อยางทสมบรณแลว กยอมชอวาวปสสนนทรย ของอรหตมรรค. ทออนกวานน กเปนของอนตราปรนพพาย ฯลฯ ชอวา เปนวปสสนนทรย ของอทธงโสโตอกนฏฐคาม. แมในฐานะน กพงชกเอาแต ความเจอปนกนทงหาอยางทตงอยในอรหตมรรคออกตามนยกอนเหมอนกน. และในทนตองชกเอาความเจอปนหาอยางออกมาเหมอนทตงอยในสกทาคาม มรรค ตองชกเอาความเจอปนสามอยางออกมาตามนยกอนนนแหละ. กวปส- สนนทรยแหงโสดาปตตมรรคออนกวาวปสสนนทรยของสกทาคามมรรค และ วปสสนนทรยของมรรคของเอกพชเปนตน กออนกวาวปสสนนทรยเหลานน ของโสดาปตตมรรค. และกพงทราบวนจฉยในคาวา เอกพช มพชเดยว นตอไป บคคลใดไดเปนพระโสดาบนแลว ละเพยงอตภาพเดยวเทานน แลว สาเรจเปนพระอรหนต บคคลน ชอ เอกพช. สมดงทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา กแล เอกพชบคคล เปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เพราะ สงโยชน ๓ หมดไปอยางสนเชง จงเปนพระโสดาบน ซงไมมความตกตา เปนธรรมดา เทยงแท มงหนาแตจะตรสร ทองเทยวไปสภพมนษยอกครงเดยว เทานนแลว กจะทาทสดแหงทกขได บคคลนเรยกวา เอกพช. สวนบคคลใด ทองเทยวไปสองสามภพแลว จงจะทาทสดทกขได บคคลน ชอโกลงโกละ ผออกจากตระกลไปสตระกล. สมดงทพระผม พระภาคเจาตรสไววา


กแล โกลงโกลบคคล เปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เพราะสงโยชน ๓ หมดไปอยางสนเชง จงเปนพระโสดาบน ซงไมม ความตกตาเปนธรรมดา แนนอนมงหนาแตจะตรสร เขาเทยววงไป อกสองหรอสามตระกลแลว จงจะทาทสดแหงทกขได บคคลน เรยกวา โกลงโกละ. พงทราบวา ตระกล ในพระพทธดารสนน ไดแก ภพ. และคาวา สองหรอสาม น สกวาเปนการแสดงในทนเทานน เพราะผทองเทยวไป จนถงภพท ๖ กยงเปนโกลงโกละอยนนเอง. ผทเกดขนอกอยางมากกแคเจดครง ไมถอเอาภพทแปด นชอ สตตกขตตปรมะ มเจดครงเปนอยางยง สมดงทพระพทธเจาตรสไววา กแล สตตกขตตปรมบคคล เปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เพราะสงโยชน ๓ สนไปอยางสนเชง จงเปนพระโสดาบน ทไมมความตกตาเปนธรรมดาเปนผแนนอน มงหนาแตจะตรสร เขา ทองเทยวไปสเทพและมนษย อก ๗ ครงแลว จงจะทาทสดแหงทกข ได บคคลนเรยกวา สตตกขตตปรมะ. กแล ฐานะของทานเหลานน ยอมมไดดวยอานาจชอทพระผมพระ- ภาคเจาทรงถอเอาแลว คอ พระผมพระภาคเจาทรงถอเอาชอของทานเหลาน วา ผถงฐานะเทาน เปนเอกพช เทานเปนโกลงโกละ เทานเปนสตตก- ขตตปรมะ สวนทกาหนดตายตวลงไปวา นเปนเอกพช นเปนโกลงโกละ นเปนสตตกขตตปรมะ ไมม. ถามวา กใครกาหนดประเภทเทานนเทานของทานเหลานน ลงไป.


ตอบวา กพระเถระบางทานกลาววา บรพเหต กาหนดลงไป บาง กวา ปฐมมรรค บางกวา มรรค ๓ ขางบน บางกวา วปสสนาแหงมรรค ทง ๓ กาหนดลงไป ในวาทะทวา บรพเหต กาหนดลงไปนน อปนสยแหง ปฐมมรรค ยอมชอเปนอนทานไดกระทาไวแลว ยอมพองกบคาวา มรรค ๓ ขางบน กเปนอปนสยทเกดแลว. ในวาทะทวา ปฐมมรรค กาหนดลงไป กจะไปตดกบขอทวามรรค ๓ ขางบนหาประโยชนอะไรไมได. ในวาทะทวา มรรค ๓ ขางบน กาหนดลงไป กจะไปพองกบขอวา เมอปฐมมรรคยงไม เกดขนเลย มรรค ๔ ขางบนกเกดขนแลว. สวนวาทะทวา วปสสนาแหง มรรคทงสาม ยอมกาหนดลงไป ถก. เพราะวา หากวปสสนาแหงสามมรรค ขางบนมกาลงพอ กยอมชอวาเปนเอกพช. ทออนกวานน กเปนโกลงโกละ. ทออนกวานนอก กเปนสตตกขตตปรมะ ดวยประการฉะน. จรงอย พระโสดาบนบางทานยงมอธยาศยในวฏฏะ ชอบวฏฏะจงทองเทยวอยในวฏฏะ นนแหละอยราไป. อนาถปณฑกเศรษฐ วสาขาอบาสกา จลลรถเทพบตร มหารถเทพบตร อเนกวรรณเทพบตร ทาวสกกเทวราช นาคทตตเทพบตร ทานเหลานเทานแหละ. ยงมอธยาศยในวฏฏะ ชอบวฏฏะ ตองชาระเทวโลก หกชนตงแตตน แลวดารงอยในชนอกนฏฐพรหมโลก จงจะปรนพพาน ทานเหลาน ไมถอเอาในกรณน. ไมใชแตทานเหลานเทานน ผททองเทยว อยในมนษยเทานน ครบเจดครงแลว จงสาเรจเปนพระอรหนตกด ผทเกด ในเทวโลกแลวเทยวไปเทยวมาแตในเทวโลกเทานนจนครบเจดครง แลวจง จะสาเรจเปนพระอรหนตกด แมทานพวกน กไมถอเอาในทน แตในทนถอ เอาแตผทบางทกทองเทยวไปในมนษย บางทกในเทวดาแลวสาเรจเปนพระ- อรหนตเทานน เพราะฉะนน คาวา สตตกขตตปรมะ น พงทราบวา


ในทนทรงแสดงชอของพระโสดาบนประเภทสกขวปสสกทปะปนอยในพระอรย บคคลทง ๘ หมวด. สาหรบในบทวา ธมมานสาร ผไปตามธรรม สทธานสาร ผไปตามความเชอถอ น หมายความวา ในศาสนาน มธระสองอยางคอ ศรทธาธระ ปญญาธระ มความตงมนสองอยางคอ ตงมนในศรทธา ตงมน ในปญญา สาหรบผทจะใหโลกตรธรรมเกดขน. ในธระและความตงมน เหลานน ภกษใด ถาอาจใหเกดขนดวยศรทธาได แลวทาศรทธาธระวา เราจะใหโลกตรธรรมเกดขน แลวยงโสดาปตตมรรคใหเกดขนมาได ภกษนน ยอมเปนผชอวา สทธานสาร ผไปตามความเชอถอในขณะแหงมรรค. สวน ในขณะแหงผลกชอวา สทธาวมต เปนผหลดพนดวยความเชอถอ แบง เปนสามพวกคอ เอกพช เปนผมพช (การเกด) ครงเดยว โกลงโกละ ผจากตระกลสตระกล สตตกขตตปรมะ ผอยางมากกเจดครง. ในบคคล เหลาน บคคลแตละคนยอมถงสพวกดวยอานาจแหงทกขาปฏปทาเปนตน ฉะนน ดวยศรทธาธระจงมอย ๑๒ พวก. สวนภกษใด ถาอาจใหเกดดวยปญญาได แลวทาปญญาธระวา เราจะใหโลกตรธรรมเกดขน แลวยงโสดาปตตมรรค ใหเกดขนมาได ภกษนน ในขณะแหงมรรค ยอมเปนผชอวา ธมมานสาร ผไปตามธรรม. สวนในขณะแหงผล กชอวา ปญญาวมต เปนผหลดพน ดวยความรแจมชด ซงแบงเปน ๑๒ พวกตางดวยพระอรยบคคลมเอกพชเปนตน ดวยประการฉะน พระโสดาบนทดารงอยในมรรค ๒ กรวมเปน ๒๔ พวก ไปในขณะแหงผล. เลากนมาวา พระตสสเถระผชานาญพระไตรปฏก คดวา เราจะ ชาระปฏกทงสาม จงไปสฝงอน. มกฏมพคนหนง บารงทานดวยปจจย ๔ พระเถระกลาววา อบาสก เราจะไปในเวลามา.


กฎมพ. ทไหนครบ. เถระ. สานกอาจารยและอปชฌาย ของอาตมา. กฏมพ. กระผมไปดวยไมไดหรอกครบ กแล กระผมรคณพระศาสนา ได กเพราะอาศยพระคณทาน ลบหลงทานแลวกระผมจะเขาไปหาภกษแบบ ไหนไดเลา. ลาดบนน พระเถระไดบอกเขาวา ภกษใดทสามารถเพอจะชพระ- โสดาบน ๒๔ พวก พระสกทาคาม ๑๒ พวก พระอนาคาม ๔๘ พวก พระ อรหนต ๑๒ พวก แลวแสดงธรรมได ทานควรบารงภกษเหนปานนนเถด ดงทกลาวมาน จงเปนอนวาในพระสตรน พระองคไดทรงแสดงวปสสนาไว ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาเอกาภญญาสตรท ๔


๕. สทธกสตร วาดวยอนทรย ๖ [๙๐๑] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๖ ประการน ๖ ประการ เปนไฉน. คอ จกขนทรย ๑ โสตนทรย ๑ ฆานนทรย ๑ ชวหนทรย ๑ กายนทรย ๑ มนนทรย ๑ อนทรย ๖ ประการนแล. จบสทธกสตรท ๕ อรรถกถาสทธกสตรท ๕ เปนตน สตรท ๕ จกษและธรรมทชอวา อนทรย เพราะอรรถวาใหญ คอ เปนอธบดของธรรมทงหลายทเกดในจกขทวารนนชอวา จกขนทรย. แมใน โสตนทรยเปนตน กเปนนยเดยวกนนแหละ. คาทเหลอทกแหงตนทงนน. สตร ทง ๖ สตร คอสตรท ๑ ในวรรคน และอก ๕ สตร มสตรท ๖ เปนตน พระผมพระภาคเจา ไดทรงแสดงดวยอานาจสจจะ ๔ แลวแล. จบอรรถกถาสทธกสตรท ๕ เปนตน


๖. โสตาปนนสตร การรอนทรย ๖ ของพระโสดาบน [๙๐๒] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๖ ประการน ๖ ประการ เปนไฉน. คอ จกขนทรย.. .มนนทรย. [๙๐๓] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด อรยสาวกรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๖ ประการน ตามความเปนจรง เมอนน เราเรยกอรยสาวกนวา เปนพระโสดาบน มความไม ตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรเปนเบองหนา. จบโสตาปนนสตรท ๖ ๗. ปฐมอรหนตสตร การรอนทรย ๖ ของพระอรหนต [๙๐๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๖ ประการน ๖ ประการ เปนไฉน คอ จกขนทรย...มนนทรย. [๙๐๕] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด ภกษรชดซงความเกด ความ ดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๖ ประการนตามความ เปนจรงแลว เปนผหลดพนเพราะไมถอมน เมอนน ภกษนเราเรยกวา เปนพระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลง ภาระลงแลว บรรลประโยชนของตนแลว สนสงโยชนทจะนาไปสภพ หลดพน แลวเพราะรโดยชอบ. จบปฐมอรหนตสตรท ๗


๘. ทตยอรหนตสตร การรอนทรย ๖ ของพระพทธเจา [๙๐๖ ] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๖ ประการน ๖ ประการ เปนไฉน คอ จกขนทรย...มนนทรย. [๙๐๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมรทวถงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๖ ประการนตามความเปน จรง เพยงใด เรากยงไมปฏญาณตนวา ไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธ- ญาณในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทง สมณพราหมณ เทวดาและมนษย เพยงนน. [๙๐๘] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด เรารทวถงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๖ ประการน ตามความ เปนจรง เมอนน เราจงปฏญาณตนวา ไดตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ ในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลn ในหมสตว พรอมทงสมณ- พราหมณ เทวดาและมนษย กแหละญาณทสสนะไดบงเกดขนแกเราวา วมตต ของเราไมกาเรบ ชาตนเปนชาตมในทสด บดน ความเกดอกไมม. จบทตยอรหนตสตรท ๘


๙. ปฐมสมณพราหมณสตร วาดวยอนทรย [๙๐๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๖ ประการน ๖ ประการเปน ไฉน คอ จกขนทรย...มนนทรย. [๙๑๐] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกเเหง อนทรย ๖ ประการน ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน เรา ไมนบวาเปนสมณะในหมสมณะ หรอวาเปนพราหมณในหมพราหมณ เพราะ ทานเหลานนไมกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะหรอของความ เปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. [๙๑๑] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหง อนทรย ๖ ประการน ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน เรา นบวาเปนสมณะในหมสมณะ และวาเปนพราหมณในหมพราหมณ เพราะ ทานเหลานนกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะและของความเปน พราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. จบปฐมสมณพราหมณสตรท ๙


๑๐. ทตยสมณพราหมณสตร วาดวยการรอนทรย ๖ [๙๑๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไมรชดซงจกขนทรย ความเกดแหงจกขนทรย ความดบแหงจกขนทรย และ ปฎปทาทจะใหถงความดบแหงจกขนทรย ไมรชดซงโสตนทรย... ฆานนทรย . . .ชวหนทรย ...กายนทรย ....มนนทรย ความเกดแหงมนนทรย ความดบ แหงมนนทรย และปฏปทาทจะใหถงความดบแหงมนนทรย สมณะหรอ พราหมณเหลานน เราไมนบวาเปนสมณะในหมสมณะ หรอวาเปนพราหมณ ในหมพราหมณ เพราะทานเหลานนไมกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปน สมณะ หรอของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. [๙๑๓] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงรชดซงจกขนทรย ความเกดแหงจกขนทรย ความดบแหงจกขนทรย และปฏปทาทจะใหถงความดบแหงจกขนทรย รชดซงโสตนทรย. . . ฆานน- ทรย...ชวหนทรย..กายนทรย..มนนทรย ความเกดแหงมนนทรย ความ ดบแหงมนนทรย แสะปฏปทาทจะใหถงความดบแหงมนนทรย สมณะหรอ พราหมณเหลานน เรานบวาเปนสมณะในหมสมณะ และวาเปนพราหมณใน หมพราหมณ เพราะทานเหลานนกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปน สมณะและของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. จบทตยสมณพราหมณสตรท ๑๐ จบฉฬนทรยวรรคท ๓


รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปนพภวสตร ๒. ชวตนทรยสตร ๓. อญญาตาวนทรยสตร ๔. เอกาภญญาสตร ๕. สทธกสตร ๖. โสตาปนนสตร ๗. ปฐมอรหนตสตร ๘. ทตยอรหนตสตร ๙. ปฐมสมณพราหมณสตร ๑๐. ทตยสมณพราหมณสตร และอรรถกถา


สขนทรยวรรคท ๔ ๑. สทธกสตร วาดวยอนทรย ๕ [๙๑๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สขนทรย ๑ ทกขนทรย ๑ โสมนสสนทรย ๑ โทมนสสนทรย ๑ อเบกขนทรย ๑ อนทรย ๕ ประการนแล จบสทธกสตรท ๑ สขนทรยวรรควรรณนาท ๔ อรรถกถาสทธกสตร สขนทรยวรรคท ๔ สทธกสตรท ๑. ความเปนสขและเปนอนทรย เพราะอรรถวาใหญ กลาวคอ เปนอธบดแหงธรรมทงหลายทเกดรวมกนนน เพราะเหตนน จงชอวา สขนทรย. แมในทกขนทรยเปนตนกนยนแหละ. และในอนทรยเหลานน สขนทรย ทกขนทรย และโทมนสสนทรยเปนกามาวจร อยางเดยว อรปาวจร* รปาวจร เวนโสมนสสนทรยทเหลอ เปนไปในสามภม อเปกขนทรยเปนไปในสภม. จบอรรถกถาสทธกสตรท ๑ ๑. อรปาวจรฌานและรปาวจรฌาน (เฉพาะจตตถฌาน) ไมประกอบดวย โสมนสสนทรย รปาวจรฌานทเหลอ ประกอบดวยโสมนสสนทรย.


๒. โสตาปนนสตร รการเกดดบแหงอนทรย ๕ เปนโสดาบน [๙๑๕] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สขนทรย....อเบกขนทรย. [๙๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด อรยสาวกรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรง อรยสาวกนเรยกวา เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปน ธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรเปนเบองหนา จบโสตาปนนสตรท ๒ อรรถกถาโสตาปนนสตรท ๒ เปนตน สตร ๔ สตรม สตรท ๒ เปนตน พระผมพระภาคเจาทรงแสดง ดวยอานาจสจจะ ๔ อยางเดยว.


๓. อรหนตสตร รความเกดดบแหงอนทรย ๕ เปนพระอรหนต [๙๑๗] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สขนทรย. ..อเบกขนทรย. [๙๑๘] ดกอนภกษทงหลาย เมอใด ภกษรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหงอนทรย ๕ ประการน ตามความ เปนจรง เปนผหลดพนแลวเพราะไมถอมน เมอนน ภกษนเรยกวา เปน พระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระลง แลว บรรลประโยชนของตนแลว สนสงโยชนทจะนาไปสภพ หลดพนแลว เพราะรโดยชอบ. จบอรหนตสตรท ๓ ๔. ปฐมสมณพราหมณสตร รความเกดดบแหงอนทรย ๕ นบวาเปนสมณพราหมณ [๙๑๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สขนทรย...อเบกขนทรย. [๙๒๐] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหง อนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน เรา


ไมนบวาเปนสมณะในหมสมณะ หรอวาเปนพราหมณในหมพราหมณ เพราะ ทานเหลานนไมกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะ หรอของความ เปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. [๙๒๑] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และอบายเครองสลดออกแหง อนทรย ๕ ประการน ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน เรา นบวาเปนสมณะในหมสมณะ และวาเปนพราหมณในหมพราหมณ เพราะ ทานเหลานนกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะและของความเปน พราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. จบปฐมสมณพราหมณสตรท ๔ ๕. ทตยสมณพราหมณสตร รความเกดดบแหงอนทรย ๕ เปนสมณพราหมณ [๙๒๒] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สขนทรย...อเบกขนทรย. [๙๒๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ไมรชดซงสขนทรย ความเกดแหงสขนทรย ความดบแหงสขนทรย และปฏปทา ทจะใหถงความดบแหงสขนทรย ไมรชดซงทกขนทรย...โสมนสสนทรย... โทมนสสนทรย...อเบกขนทรย ความเกดแหงอเบกขนทรยความดบแหงอเบก- ขนทรยและปฏปทาทจะใหถงความดบแหงอเบกขนทรย สมณะหรอพราหมณ


เหลานน เราไมนบวาเปนสมณะในหมสมณะ หรอวาเปนพราหมณในหม พราหมณเพราะทานเหลานน ไมกระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะ หรอของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย [๙๒๔] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงรชดซงสขนทรย ความเกดแหงสขนทรย ความดบแหงสขนทรย และ ปฏปทาทจะใหถงความดบแหงสขนทรย รชดซงทกขนทรย...โสมนสสนทรย .... โทมนสสนทรย... อเบกขนทรย ความเกดแหงอเบกขนทรย ความดบ แหงอเบกขนทรย และปฏปทาทจะใหถงความดบแหงอเบกขนทรย สมณะหรอ พราหมณเหลานน เรานบวาเปนสมณะในหมสมณะ และวาเปนพราหมณในหม พราหมณ เพราะทานเหลานน กระทาใหแจงซงประโยชนของความเปนสมณะ และของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย. จบทตยสมณพราหมณสตรท ๕ ๖. ปฐมวภงคสตร วาดวยการจาแนกอนทรย [๙๒๕] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการเปน ไฉน คอ สขนทรย... อเบกขนทรย. [๙๒๖] ดกอนภกษทงหลาย กสขนทรยเปนไฉน ความสขทางกาย ความสาราญทางกาย เวทนาอนเปนสขสาราญเกดแตกายสมผส นเรยกวา สขนทรย.


[๙๒๗] ดกอนภกษทงหลาย กทกขนทรยเปนไฉน ความทกขทาง กาย ความไมสาราญทางกาย เวทนาอนเปนทกขไมสาราญ เกดแตกายสมผส น เรยกวา ทกขนทรย. [๙๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กโสมนสสนทรยเปนไฉน ความสข ทางใจ ความสาราญทางใจ เวทนาอนเปนสขสาราญเกดแตมโนสมผส น เรยก วา โสมนสสนทรย. [๙๒๙] ดกอนภกษทงหลาย กโทมนสสนทรยเปนไฉน ความทกข ทางใจ ความไมสาราญทางใจ เวทนาอนเปนทกขไมสาราญ เกดแตมโนสมผส นเรยกวา โทมนสสนทรย. [๙๓๐] ดกอนภกษทงหลาย กอเบกขนทรยเปนไฉน เวทนาอน สาราญกไมใช ไมใชความสาราญกไมใช ทางกายหรอทางใจ น เรยกวา อเบกขนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบปฐมวภงคสตรท ๖ อรรถกถาปฐมวภงคสตร ปฐมวภงคสตรท ๖. คาวา กายก ทางกาย ไดแก สขทมกาย ประสาทเปนทตง นเปน คาแสดงสรปของสขนน ดวยประการฉะน. คาวา สาตะ (ความสาราญ) กเปนคาใชแทนคาวาสขนนเอง. นอธบายวาอรอย. คาวา กายสมผสสช เกดแตกายสมผส กมทานองทกลาวแลววา ความสข ความสาราญทเกดจากกายสมผส. คาวา เวทยต นเปนคาแสดงสภาวะทวเศษ ของธรรมขออนจากเวทนาททวไปทงหมดของสขนน. แมในขอทเหลอทงหลาย


กพงทราบใจความตามน. สวนในคาวา ทางกาย หรอทางใจ น ทาน กลาววาทางกายดวยอานาจการเกดขน เพราะทากายประสาททง ๔ มตาเปนตน ใหเปนทตง. สวนทชอวาอทกขมสขทมกายประสาทเปนทตง ไมม. จบอรรถกถาปฐมวภงคสตร ๗.ทตยวภงคสตร* วาดวยอนทรย ๕ เปนสขทกขและอทกขมสข [๙๓๑] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สขนทรย... อเบกขนทรย. [๙๓๒] ดกอนภกษทงหลาย กสขนทรยเปนไฉน ความสขทาง กาย ...น เรยกวา สขนทรย. [๙๓๓] ดกอนภกษทงหลาย กทกขนทรยเปนไฉน ความทกข ทางกาย. . .นเรยกวา ทกขนทรย. [๙๓๔] ดกอนภกษทงหลาย กโสมนสสนทรยเปนไฉน ความสข ทางใจ ...น เรยกวา โสมนสสนทรย. [๙๓๕] ดกอนภกษทงหลาย กโทมนสสนทรยเปนไฉน ความทกข ทางใจ ...น เรยกวา โทมนสสนทรย. [๙๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กอเบกขนทรยเปนไฉน เวทนาอน สาราญกไมใช ไมใชความสาราญกไมใช ทางกายหรอทางใจ นเรยกวา อเบกขนทรย. * สตรท ๗-๙ ไมมอรรถกถาแก.


[๙๓๗] ดกอนภกษทงหลาย ในอนทรย ๕ ประการนน สขนทรย และโสมนสสนทรย พงเหนวาเปนสขเวทนา. [๙๓๘] ในอนทรย ๕ ประการนน ทกขนทรยและโทมนสสนทรย พงเหนเปนทกขเวทนา. [๙๓๙] ในอนทรย ๕ ประการนน อเบกขนทรย พงเหนวาเปน อทกขมสขเวทนา ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนแล. จบทตยวภงคสตรท ๗ ๘. ตตยวภงคสตร วาดวยอนทรย ๕ ยนเขาเปน ๓ [๙๔๐] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ สขนทรย.. อเบกขนทรย. [๙๔๑] ดกอนภกษทงหลาย กสขนทรยเปนไฉน ความสขทาง กาย . . .นเรยกวา สขนทรย. [๙๔๒] ดกอนภกษทงหลาย กทกขนทรยเปนไฉน ความทกข ทางกาย...นเรยกวา ทกขนทรย. [๙๔๓] ดกอนภกษทงหลาย กโสมนสสนทรยเปนไฉน ความสข ทางใจ...นเรยกวา โสมนสสนทรย. [๙๔๔] ดกอนภกษทงหลาย กโทมนสสนทรยเปนไฉน ความทกข ทางใจ ... นเรยกวา โทมนสสนทรย.


[ ๙๔๕] ดกอนภกษทงหลาย กอเบกขนทรยเปนไฉน เวทนาอน สาราญกไมใช ไมใชความสาราญกไมใช ทางกายหรอทางใจ นเรยกวา อเบกขนทรย. [๙๔๖] ดกอนภกษทงหลาย ในอนทรย ๕ ประการนน สขนทรย และโสมนสสนทรย พงเหนวาเปนสขเวทนา. [๙๔๗] ในอนทรย ๕ ประการนน ทกขนทรยและโทมนสสนทรย พงเหนวาเปนทกขเวทนา. [๙๔๘] ในอนทรย ๕ ประการนน อเบกขนทรย พงเหนวาเปน อทกขมสขเวทนา อนทรยม ๕ ประการน เปน ๕ แลวยนเขาเปน ๓ เปน ๓ แลว ขยายออกเปน ๕ กได โดยปรยายดวยประการดงนแล. จบตตยวภงคสตรท ๘ ๙. อรหนตสตร อนทรย ๕ อาศยผสสะเกดเวทนา [๙๔๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการน เปนไฉน คอ สขนทรย... อเบกขนทรย. [๙๕๐] ดกอนภกษทงหลาย สขนทรยยอมอาศยผสสะอนเปนทตง แหงสขเวทนาเกดขน ภกษนนสบายกาย กรชดวาสบายกาย ยอมรชดวา เพราะผสสะเปนทตงแหงสขเวทนานนแหละดบไป เวทนาซงเกดแตผสสะนน คอ สขนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป.


[๙๕๑] ดกอนภกษทงหลาย ทกขนทรยยอมอาศยผสสะอนเปนทตง แหงทกขเวทนาเกดขน ภกษนนไมสบายกาย กรชดวาเราไมสบายกาย ยอม รชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงทกขเวทนานนแหละดบไป เวทนาซง เกดแตผสสะนน คอ ทกขนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหงทกขเวทนา เกดขนนน ยอมดบไป สงบไป. [๙๕๒] ดกอนภกษทงหลาย โสมนสสนทรยยอมอาศยผสสะอน เปน ทตงแหงโสมนสเวทนาเกดขน ภกษนนสบายใจ กรชดวาเราสบายใจ ยอม รชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงโสมนสสเวทนานนแหละดบไป เวทนา ซงเกดแตผสสะนน คอ โสมนสสนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหงโสมนส- เวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป. [๙๕๓] ดกอนภกษทงหลาย โทมนสสนทรยยอมอาศยผสสะอนเปน ทตงแหงโทมนสสเวทนาเกดขน ภกษไมสบายใจ กรชดวา เราไมสบายใจ ยอมรชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงโทมนสสเวทนานน แหละดบไป เวทนาซงเกดแตผสสะนน คอ โทมนสสนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหง โทมนสเวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป. [๙๕๔] ดกอนภกษทงหลาย อเบกขนทรยยอมอาศยผสสะอนเปน ทตงแหงอเบกขาเวทนาเกดขน ภกษนนรสกเฉย ๆ กรชดวา เรารสกเฉย ๆ ยอมรชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงอเบกขาเวทนานนแหละดบไป เวทนา ซงเกดแตผสสะนน คอ อเบกขนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหงอเบกขา เวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป. [๙๕๕] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไม ๒ อนเสยดสกนจง เกดความรอน เกดไฟขน เพราะแยกไม ๒ อนนนเองใหออกจากกนเสย


ความรอนทเกดเพราะความเสยดส ยอมดบสงบไป ฉนใด สขนทรยยอม อาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนาเกดขน ภกษนนสบายกาย กรชดวา เราสบายกาย ยอมรชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนานนแหละ ดบไป เวทนาซงเกดแตผสสะ คอ สขนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหง สขเวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป ทกขนทรยยอมอาศยผสสะอนเปน ทตงแหงทกขเวทนาเกดขน ฯลฯ โสมนสสนทรยยอมอาศยผสสะอนเปนทตง แหงโสมนสเวทนาเกดขน ฯลฯ โทมนสสนทรยยอมอาศยผสสะอนเปนทตง แหงโทมนสเวทนาเกดขน ฯลฯ อเบกขนทรยยอมอาศยผสสะอนเปนทตง แหงอเบกขาเวทนาเกดขน ภกษนนรสกเฉย ๆ กรชดวา เรารสกเฉย ๆ ยอม รชดวา เพราะผสสะอนเปนทตงแหงอเบกขาเวทนานนแหละดบไป เวทนา ซงเกดแตผสสะนน คอ อเบกขนทรยทอาศยผสสะอนเปนทตงแหงอเบกขา เวทนาเกดขนนน ยอมดบไป สงบไป ฉนนนเหมอนกน. จบอรหนตสตรท ๙ อรรถกถาอรหนตสตร อรหนตสตรท ๙. คาวา ทวนน กฏาน ไดแก แหงไมสไฟ ๒ อน. คาวา สฆฏนสโมธานา ไดแก ดวยการเสยดสและดวยการ ประชมเขาดวยกน. คาวา อสมา คอ บอเกดความอน. คาวา เตโช คอควนไฟ. และในคาวา เตโช น พงเหนวา อารมณทเปนไปเหมอน ไมสไฟอนลาง ผสสะเหมอนไมสไฟอนบน การเสยดสของผสสะเหมอนความ


รอนระอ เวทนาเหมอนไฟ. หรอพงเหนวา อารมณทเปนไป เหมอนไม สไฟอนบน ผสสะเหมอนไมสไฟอนลาง. จบอรรถกถาอรหนตสตรท ๙ ๑๐. อปปฏกสตร อนทรย ๕ มนมต มเหต มเครองปรงแตง มปจจย [๙๕๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการน ๕ ประการ เปนไฉน คอ ทกขนทรย ๑ โทมนสสนทรย ๑ สขนทรย ๑ โสมนส- สนทรย ๑ อเบกขนทรย ๑. [๙๕๗] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษในธรรมวนยน ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ทกขนทรยเกดขน เธอยอมรชดอยางนวา ทกขนทรยน เกดขนแลวแกเรา และทกขนทรยนนมนมต มเหต มเครอง ปรงแตง มปจจย แตจะอนมานเอาวา ทกขนทรยนนไมตองมนมต ไมมเหต ไมมเครองปรงแตง ไมมปจจย จกเกดขนได ดงน มใชฐานะทจะมได เธอยอมรชดทกขนทรย เหตเกดแหงทกขนทรย ความดบทกขนทรย และ ขอปฏบตเปนทดบโดยไมเหลอแหงทกขนทรยทเกดขนแลว กทกขนทรยท เกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอในทไหน ดกอนภกษทงหลาย ภกษใน ธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม เขาปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย. ทกขนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอ ในทน ภกษนเรากลาววา ไดรแลวซงความดบแหงทกขนทรย และนอมจต เขาไปเพอความเปนอยางนน.


[๙๕๘] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษในธรรมวนยน ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว โทมนสสนทรยเกดขน เธอยอมรชดอยางนวา โทมนสสนทรยเกดขนแลวแกเรา และโทมนสสนทรยนนมนมต มเหต ม เครองปรงแตง มปจจย แตจะอนมานเอาวา โทมนสสนทรยนนไมตองม นมต ไมมเหต ไมมเครองปรงแตง ไมมปจจย จกเกดขนได ดงน มใช ฐานะทจะมได เธอยอมรชดโทมนสสนทรย เหตเกดแหงโทมนสสนทรย ความดบแหงโทมนสสนทรย และขอปฏบตเปนทดบโดยไมเหลอแหงโทมนส สนทรยทเกดขนแลว กโทมนสสนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอ ในทไหน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เขาทตยฌาน อนม ความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปตและสขเกดแตสมาธอย โทมนสสนทรยทเกด ขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอในทน ภกษนเรากลาววา ไดรแลวซงความ ดบแหงโทมนสสนทรยและนอมจตเขาไปเพอความเปนอยางนน. [๙๕๙] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษในธรรมวนยน ไมประมาท มความเพยร มความเดดเดยว สขนทรยเกดขน เธอยอมรชดอยางนวา สขนทรยนเกดขนแลวแกเรา และสขนทรยนนมนมต มเหต มเครอง ปรงแตง มปจจย แตจะอนมานเอาวา สขนทรยนนไมตองมนมต ไมมเหต ไมมเครองปรงแตง ไมมปจจย จกเกดขนได ดงน มใชฐานะทจะมได เธอยอมรชดสขนทรย เหตเกดแหงสขนทรย ความดบแหงสขนทรย และ ขอปฏบตเปนทดบโดยไมเหลอแหงสขนทรยทเกดขนแลว กสขนทรยทเกด ขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอในทไหน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรม วนยน มอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยนามกาย เพราะปต สนไป เขาตตยฌานทพระอรยเจาทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานนเปนผม


อเบกขา มสตอยเปนสข สขนทรยเกดขนเเลว ยอมดบไปไมเหลอในทน ภกษนเรากลาววา ไดรแลวซงความดบแหงสขนทรย และนอมจตเขาไปเพอ ความเปนอยางนน. [๙๖๐] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษในธรรมวนยน ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว โสมนสสนทรยเกดขน เธอรชดอยางนวา โสมนสสนทรยนเกดขนแลวแกเรา และโสมนสสนทรยนนมนมต มเหต มเครองปรงแตง มปจจย แตจะอนมานเอาวา โสมนสสนทรยนนไม ตองมนมต ไมมเหต ไมมเครองปรงแตง ไมมปจจย จกเกดขนได ดงน มใชฐานะทจะมได เธอยอมรชดโสมนสสนทรย เหตเกดแหงโสมนสสนทรย ความดบแหงโสมนสสนทรย และขอปฏบตเปนทดบโดยไมเหลอแหงโสมนส- สนทรยทเกดขนแลว กโสมนสสนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอใน ทไหน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เขาจตตถฌานไมมทกข ไมมสข และละทกขละสขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขาเปน เหตใหสตบรสทธอย โสมนสสนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอในท น ภกษนเรากลาววา ไดรแลวซงความดบแหงโสมนสสนทรย และนอมจต เขาไปเพอความเปนอยางนน. [๙๖๑] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษในธรรมวนยน ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว อเบกขนทรยเกดขน เธอยอมรชดอยางนวา อเบกขนทรย นเกดขนแลวแกเรา และอเบกขนทรยนนมนมต มเหต ม เครองปรงแตง มปจจย แตจะอนมานเอาวา อเบกขนทรยนนไมตองมนมต ไมมเหต ไมมเครองปรงแตง ไมมปจจย จกเกดขนได ดงน มใชฐานะท จะมได เธอยอมรชดอเบกขนทรย เหตเกดแหงอเบกขนทรย ความดบแหง อเบกขนทรย และขอปฏบตเปนทดบโดยไมเหลอแหงอเบกขนทรยทเกดขน


แลว กอเบกขนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมเหลอในทไหน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ลวงเนวสญญานาสญญายตนโดยประการทงปวง แลว เขาสญญาเวทยตนโรธอย อเบกขนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไม เหลอในทน ภกษนเรากลาววา ไดรแลวซงความดบแหงอเบกขนทรย และ นอมจตเขาไปเพอความเปนอยางนน. จบสตรท ๑๐ จบสขนทรยวรรคท ๔ อรรถกถาอปปฏกสตร อปปฏกสตรท ๑๐. ยถาธรรมเทศนาทไมจาเปนตองแสดงพงทราบ วา ชอวาเปนสตรทนอกเหนอไปจากลาดบ (ไมเขาลาดบ) เหมอนอยางสตร ทเหลอในอนทรยวภงคแมทกลาวแลวตามลาดบน. ในสตรท ๑๐ นน คาทงหมดเปนตน วา นมต เปนคาใชแทนปจจย นนเอง. คาวา และยอมรชดทกขนทรย คอ ยอมรดวยอานาจทกขสจนน เอง. คาวา ทกขน ทรยสมทย คอวญาณทสหรคตดวยทกข ยอม เกดขนแกผทถกหนามตาเอา ถกเรอดกด หรอถกรอยยนทปนอนกระทบ ยอมรชดสงนนวาเปนเหตใหเกดขนพรอมของทกขนทรยนน. พงทราบสมทย ดวยอานาจเหตแหงอนทรยเหลานนแมในบทเปนตนวา โทมนสสนทรย- สมทย ขางหนา. โทมนสสนทรยยอมเกดขนดวยอานาจความฉบหาย แหงสงขารขางนอกมบาตรและจวรเปนตน หรอแหงเหลาสตวมสทธวหารก เปนตน ดวยประการฉะน ยอมรชดความฉบหายแหงสงขารและสตว


เหลานนวาเปนสมทยแหงโทมนสสนทรยนน. ผทกนอาหารอยางดแลว นอนบนทนอนอยางประเสรฐ ยอมเกดสขนทรยขนดวยการสมผสมการ นวดมอและเทาและลมทเกดจากพดใบตาลเปนตน ยอมรชดผสสะนนวาเปน เหตของสขนทรยนน. สวนโสมนสสนทรยอนเกดขนดวยอานาจการไดเฉพาะ สตวและสงขารทนาชนใจมประการทกลาวมาแลว ยอมรชดการไดเฉพาะนน วาเปนเหตแหงโสมนสสนทรยนน. สวนอเบกขนทรยยอมเกดขนดวยอาการท เปนกลาง ๆ ยอมรชดอาการทเปนกลาง ๆ ในสตวและสงขารนนวาเปนเหต แหงอเบกขนทรยนน. กแหละคาชขาดไปพรอม ๆ กนในคาวา ทกขนทรยท เกดขนแลว ยอมดบสนไปโดยไมมเหลอในทใด ภกษทงหลาย ภกษในธรรม วนยน สงดแลวจากกามทงหลายเปนตน ดงตอไปน แทจรง ทกขนทรย ยอมดบสนไปในขณะอปจาระแหงฌานท ๑ ทเดยว ทกขนทรยยอมเปนอนละ ไดแลว. โทมนสเปนตน ยอมดบสนไปในอปจารขณะแหงฌานท ๒ เปนตน แมเมอเปนอยางน ความดบสนไปในฌานทงหลายนนเองนแล (กยอมม) เพราะความทโทมนสเปนตนเหลานนดบสนไปเปนอยางยง จรงอย ความดบ สนไปเปนอยางยงแหงโทมนสเปนตนเหลานน กคอความดบสนไปในฌานท ๑ เปนตนนนเอง กแหละความดบสนไปนนเอง กคอความดบสนไปอยางยง ดวยอปจารขณะ. จรงอยางนน ความเกดขนแหงทกขนทรยแมทดบสนไปแลว ในอปจาระแหงฌานท ๑ ซงมอาวชชนจตตาง ๆ ดวยสมผสแหงเหลอบยง และลมเปนตน ดวยความอบอาวทไมคงท หรอดวยมดพรา หรอวาทกขนทรย ทดบสนไปแลวในอปจาระในภายในอปปนากไมใช และทกขนทรยนนกไม ใชดบหมดไปอยางดดวย. แตกายยอมเปนสข นาใครอยางทวถงดวยการแผ ปตไปภายในอปปนา เพราะไมถกสงทเปนฝายตรงกนขามกาจดได ชอวาเปน สขแมเพราะความเปนของทนาใคร ทกขนทรย จงชอวายอมดบลงไปอยางด


เพราะถกฝายตรงกนขามกาจดไป. และเพราะเมอโทมนสสนทรยถกละในอป- จาระแหงฌานท ๒ ซงมอาวชชนจตแตกตางกนนนแหละ ฉะนน โทมนส สนทรยนน เมอมความลาบากกาย และใจถกเบยดเบยนเพราะความตรกตรอง เปนปจจย กเกดขน เพราะไมมความตรกตรองนนแหละสขนทรยจงเกดขน กและเกดขนในทใด ในทนน กเปนอปปนาเพราะไมมความตรกตรอง. ก ความตรกตรองยอมเกดขนในอปจาระแหงฌานท ๒ อยางน. หากจะพง มการเกดขนแหงสขนทรยนนในอปจาระแหงฌานท ๒ กไมใชเกดในฌานทสอง เลยเพราะละปจจยไดแลว แมเมอสขนทรยถกละในอปจาระแหงฌานท ๓ ก อยางนน พงมการเกดขนแหงกายทรปอนประณตซงมปตเปนสมฎฐานถกตอง แลว แตหาใชเกดขนในฌานท ๓ ไม. เพราะปตอนเปนปจจยแหงสขดบไป หมดแลวดวยฌานทสาม ในอปจาระแหงฌานท ๔ กเหมอนกน เพราะยงไมม อเบกขาทถงอปปนา เหตวาอยใกลโสมนสสนทรยทแมจะละไดแลว กอาจจะม การเกดขนได เพราะยงกาวลวงไมไดอยางถกตอง แตกไมใชเกดขนในฌาน ท ๔ เลย เพราะฉะนน ในฌานท ๔ น ทกขนทรยทเกดขนแลวจงดบไปโดย ไมเหลอ การถอเอาโดยไมเหลอในฌานนน ๆ ทานไดทาแลว ดงทวามาน. กคา ใดทพระผมพระภาคเจาตรสไวในทนวา ยอมนอมจตไปเพอความเปนอยางนน ในคานนพงทราบใจความอยางนวา บคคลเปนผทยงไมได ยอมนอมจตไป เพอประโยชนการเกดขน ฉะนน บคคลเปนผได กยอมนอมจตไปเพอ ประโยชนการเขาถง. กแลวาระการพจารณาในสองสตรน พระองคไดตรสไว ดงทกลาวมาน. จบอรรถกถาอปปฏกสตรท ๑๐ จบสขนทรยวรรควรรณนาท ๔


รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สทธกสตร ๒. โสตาปนนสตร ๓. อรหนตสตร ๔. ปฐมสมณ- พราหมณสตร ๕. ทตยสมณพราหมณสตร ๖. ปฐมวภงคสตร ๗. ทตย วภงคสตร ๘. ตตยวภงคสตร ๙. อรหนตสตร ๑๐. อปปฏกสตร และอรรถกถา.


ชราวรรคท ๕ ๑. ชราสตร วาดวยความแก [๙๖๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปราสาทของนางวสาขา- มคารมารดา ในบพพาราม ใกลกรงสาวตถ กสมยนน พระผมพระภาคเจา เสดจออกจากทหลกเรนในเวลาเยน แลวประทบนงผนพระปฤษฎางคผงแดด ในทมแสงแดดสองมาจากทศประจมอย ครงนน ทานพระอานนทเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว บบนวด พระกายของพระผมพระภาคเจาดวยฝามอพลางกราบทลวา. [๙๖๓] ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรย ไมเคยมมาแลว เวลาน พระฉววรรณของพระผมพระภาคเจาไมบรสทธผดผองเหมอนเมอกอน พระ- สรระกหยอนยนเปนเกลยว พระกายกคอมไปขางหนา และความแปรปรวน ของอนทรย คอ พระจกษ พระโสตะ พระฆานะ พระชวหา พระกาย ก ปรากฏอย. [๙๖๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท ขอนเปนอยาง นน ชราธรรมยอมมในความเปนหนมสาว พยาธธรรมยอมมในความไมมโรค มรณธรรมยอมมในชวต ผวพรรณไมบรสทธผดผองเหมอนเมอกอน สรระ กหยอนยนเปนเกลยวกาย กคอมไปขางหนา และความแปรปรวนแหงอนทรย คอ จกษ โสตะ ฆานะ ชวหา กาย กปรากฏอย.


[๙๖๕] พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษตน จบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา ถงทานจะตความแกอนเลวทราม ถง ทานจะตความแกอนทาใหผวพรรณทราม ไป รปอนนาพงใจกคงถกความแกยายอย นนเอง แมผใดพงมชวตอยไดรอยป (ผ นนเองกไมพนความตายไปได) สตวทงปวงม ความตายเปนเบองหนา ความตายยอมไม ละเวนอะไร ๆ ยอมยายทงหมดทเดยว. จบชราสตรท ๑ ชราวรรคท ๕ อรรถกถาชราสตร ชราวรรคท ๕ สตรท ๑. คาวา ปจฉาตปเก (มแดดอยทาง หลง) คอมแดดอยทางทศตะวนตกเเหงปราสาท เพราะเงาปราสาทบงทศ- ตะวนออก อธบายวา เสดจประทบนงบนพระบวรพทธอาสนทปไวในทนน. คาวา ผนพระปฤษฎางคผงแดด ความวา เพราะในพระสรระทเปน อปาทนนกสงขารแทของพระสมพทธเจา ในเวลารอนกรอน ในเวลาเยนก เยน กสมยนเปนสมยหนาวมนาคางตก ฉะนน ในเวลานนจงทรงเอา มหาจวรออกแลว เสดจประทบนงหนพระปฤษฎางคผงแดด. ถามวา แสงแดด


สามารถขมรศมพระพทธเจาเขาไปภายในไดหรอ. ตอบวาไมได. เมอเปนเชนน อะไรสองใหรอน. เดชแหงรศมสองใหรอน เหมอนอยางวา แสงแดดถกตองตว คนทนงโคนไมใตรมทเปนปรมณฑลในเวลาเทยงไมไดกจรงอย ถงอยางนน ความรอนกยงแผไปทกทศ เหมอนเอาเปลวไฟมาลอมรอบ ฉนใด ฉนนน เหมอนกน เมอแสงแดดไมสามารถขมรศมพระพทธเจาแลวแทรกเขาไปขาง ในได กพงทราบวาพระศาสดาประทบนงรบความรอนอย. คาวา บบนวด คอทรงลบขยาดวยอานาจทาการผงพระปฤษฎางค. คาวา ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรย คอ พระเถระปลดมหาจวรออกจากพระปฤษฎางคของพระผม พระภาคเจา ไดเหนรอยหยอนยานเทาปลายผม เหมอน ขดทองคาในระหวาง ปลายพระองสะ (บา) ทงสองขางของพระองคผประทบนงเกดความสงเวช เมอจะตาหนความแกวา แมแตในพระสรระขนาดน กยงปรากฏมความแกจน ได จงกลาวอยางนน. นยวา นชอวาเปนของอศจรรยสาหรบชางต. เมอแสดง วาพระฉววรรณทหมดจดโดยปกต ไมอยางนนเสยแลว จงทลอยางนวา บดน พระผมพระภาคเจา หาไดหมดจดเหมอนเมอกอนไม พระเจาขา. จรง เมอเวลาทพระตถาคตเจา ยงทรงหนมอย พระวรกายไมมรอยยน เหมอน หนงโคทเขาเอาขอตงรอยเลม มาดงขงใหเทากน ดวยประการฉะน. ฝน- ละอองทมาตงไวในพระหตถนน กตกหลนไป คางอยไมไดเลย เหมอนถง อาการเชดดวยนามน แตในยามแกเฒา (สาหรบคนทวไป) เปลวทศรษะ กเหยวหอไป แมแตขอตอกหางกนออกไป เนอกไมเกาะกระดกสนท ถง ความหยอนยานหอยยอยไปในทนน ๆ. แตของพระพทธเจาทงหลาย หาเปน อยางนนไม อาการดงทมาน หาไดปรากฏแกคนเหลาอนไม ปรากฏแตแก พระอานนทเถระเทานน เพราะทานอยใกลชด ฉะนน ทานจงทลอยางนน. คาวา พระสรระหยอนยน คอ เกลยวยนปรากฏในทนน ๆ คอ ทหนา


ทระหวางจะงอยบา ของคนเหลาอน แตสงนนหามแกพระศาสดาไม แตพระ เถระมองเหนขดรอยยนระหวางปลายพระองสะทงสองขาง จงไดทลอยางนน. แมคาวา สณฐานเกดเปนเกลยวน ทานกกลาวดวยอานาจทปรากฎแกตน เทานน. แตรอยยนเหมอนของคนเหลาอนหามแกพระศาสดาไม. คาวา พระวรกายกคอมไปขางหนา คอ พระศาสดาทรงมพระกายตรงเหมอนกาย พรหม คอ พระกายของพระองคสงตรงขนไป เหมอนเสาหลกทองคาทปก ไวในเทพนคร แตเมอทรงพระชราแลว พระกายกคอมไปขางหนา และทาน วา พระกายทคอมไปขางหนาน หาปรากฏแกคนเหลาอนไม ปรากฏแตแกพระเถระเทานน เพราะทานอยใกลชด ฉะนน ทานจงกลาวอยางนน. คาวา และความแปรปรวนแหงอนทรยทงหลายก ปรากฏ คอ ทชอวาอนทรยทงหลาย หาใชอนทรยทตองรแจงดวยตาไม เพราะ โดยปกต พระฉววรรณกหมดจดอยแลว แตบดนหาไดหมดจดอยางนนไม รอยยนปรากฏทระหวางปลายพระองสะ พระกายทตรงเหมอนกายพรหม ก โกงไปขางหนา ดวยเหตนแล ทานจงกลาวอยางนดวยการถอเอานยวา กแล ความทอนทรยมตาเปนตนแปรปรวนไปตองม. คาวา ธ ต ชมมชเร อตถ ความวา โธ ความแกลามก จงมกะเจา คอแกเจา. ธ อกษรคอ ความตเตยนจงถกตองเจา. อตภาพ ชอวา พมพ. จบอรรถกถาชราสตรท ๑ * พมาเปน สพพาน ฉบบอรรถกถาไทยเปน สณาน


๒. อณณาภพราหมณสตร อนทรย ๕ มอารมณตางกน [๙๖๖] สาวตถนทาน. ครงนน อณณาภพราหมณเขาไปเฝาพระผ- มพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการ ปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวได ทลถามพระผมพระภาคเจาวา [๙๖๗] ขาแตพระโคดมผเจรญ อนทรย ๕ ประการน มอารมณ ตางกน มโคจรตางกน ไมเสวยอารมณอนเปนโคจรของกนและกน อนทรย ๕ ประการเปนไฉน คอ จกขนทรย ๑ โสตนทรย ๑ ฆานนทรย ๑ ชวหนทรย ๑ กายนทรย ๑ อะไรเปนทยดเหนยวของอนทรย ๕ ประการน ซงมอารมณ ตางกน มโคจรตางกน ไมเสวยอารมณอนเปนโคจรของกนและกน และอะไร ยอมเสวยอารมณอนเปนโคจรของอนทรย ๕ ประการน. [๙๖๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ อนทรย ๕ ประการน มอารมณตางกน มโคจรตางกน ไมเสวยอารมณอนเปนโคจร ของกนและกน อนทรย ๕ ประการเปนไฉน คอ จกขนทรย ๑ โสตนทรย ๑ ฆานนทรย ๑ ชวหนทรย ๑ กายนทรย ๑ ใจเปนทยดเหนยวของอนทรย ๕ ประการน ซงมอารมณตางกน มโคจรตางกน ไมเสวยอารมณอนเปนโคจร ของกนและกน และใจยอมเสวยอารมณอนเปนโคจรของอนทรย ๕ ประการน. [๙๖๙] อ. ขาแตพระโคดมผเจรญ กอะไรเปนทยดเหนยวแหงใจเลา. พ. ดกอนพราหมณ สตเปนทยดเหนยวแหงใจ. [๙๗๐] อ. ขาแตพระโคดมผเจรญ กอะไรเปนทยดเหนยวแหงสตเลา.


พ. ดกอนพราหมณ วมตตเปนทยดเหนยวแหงสต. [๙๗๑] อ. ขาแตพระโคดมผเจรญ กอะไรเปนทยดเหนยวแหง วมตตเลา. พ. ดกอนพราหมณ นพพานเปนทยดเหนยวแหงวมตต. อ. ขาแตพระโคดมผเจรญ กอะไรเปนทยดเหนยวแหงนพพานเลา. พ. ดกอนพราหมณ ทานลวงเลยปญหาไปเสยแลว ไมอาจถอเอาท สดแหงปญญาได ดวยวาพรหมจรรยทบคคลอยจบแลว มนพพานเปนทหยง ลง มนพพานเปนเบองหนา มนพพานเปนทสด. [๙๗๒] ครงนน อณณาภพราหมณชนชมอนโมทนาพระภาษตของ พระผมพระภาคเจา ลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา กระทา ประทกษณแลวหลกไป. [๙๗๓] ครนอณณาภพราหมณหลกไปแลวไมนาน พระผมพระภาค- เจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา [๙๗๔] ดกอนภกษทงหลาย เรอนยอดหรอศาลาคลายเรอนยอด ม หนาตางในทศเหนอหรอทศตะวนออก เมอพระอาทตยขนไปแสงสองเขาไป ทางหนาตางตงอยทฝาดานไหน ภกษทงหลายกราบทลวา ตงอยทฝาดาน ตะวนตก พระเจาขา. พ. อยางนน เหมอนกน ภกษทงหลาย ศรทธาในพระตถาคตของ อณณาภพราหมณมนคงแลว มรากเกดแลว ตงอยมนแลว อนสมณพราหมณ เทวดา มาร พรหม หรอใคร ๆ ในโลกจะพงชกนาไปไมได ถาอณณาภ- พราหมณ พงทากาละในสมยนไซร ยอมไมมสงโยชนซงเปนเครองประกอบ ใหอณณาภพราหมณตองมายงโลกนอก. จบอณณาภพราหมณสตรท ๒


อรรถกถาอณณาภพราหมสตร อณณาภพราหมณสตรท ๒. คาวา โคจรวสย ไดแกอารมณ อนเปนทเทยวไป (ของจต). คาวา ของกนและกน คอ อนทรยอยางหนง ยอมไมเสวยอารมณอกอยางหนง เชนตาจะเสวยอารมณแทนหไมได หรอห จะเสวยอารมณแทนตา (กไมได) จรงอย หากจะเอาอารมณคอรปทแตกตาง กนดวยสเขยวเปนตน มารวมกนแลวกปอนเขาไปใหโสตนทรยวา เอาส แกลองชแจงมนมาใหแจมแจงทวา นมนชออารมณอะไรกน ? จกษวญญาณ แมจะยกเอาปากออกแลว กจะตองพดโดยธรรมดาของตนอยางนวา เฮย ! ไอบอดโง ตอใหแกวงวนตงรอยป พนปกตาม นอกจากขาแลว แกจะได ผรอารมณนทไหน แกลองนาเอามนมาปอนเขาไปทจกษประสาทส ขาจะ รจกอารมณ ไมวามนเปนสเขยวหรอสแดง เพราะนมนมใชวสยของผอน แตมนเปนวสยของขาเองเทานน . แมในทวารทเหลอกทานองนแหละ อนทรย เหลาน ชอวาไมเสวยอารมณของกนและกนดงทวามาน. คาวา ก ปฏสรณ คอ ทานถามวา อะไรเปนทพงอาศยของ อนทรยเหลาน คออนทรยเหลานพงอะไร. คาวา มโน ปฏสรณ คอใจ ทเปนชวนะ (แลนไปเสพอารมณ) เปนทพงอาศย. คาวา มโน จ เนส ความวา ใจนนแล ทแลนไปตามมโนทวารนนแหละ ยอมเสวยอารมณของ อนทรยเหลานน ดวยอานาจความรกเปนตน. จรงอย จกษวญญาณ เหน แตรปเทานนเอง ความรกความโกรธหรอความหลงในความรแจงทางตาน หามอยไม แตชวนะในทวารหนง ยอมรก โกรธ หรอหลง. แมใน โสตวญญาณเปนตน กนยนแหละ. ในเรองนนมขอเปรยบเทยบดงน.


เลากนวา มกานนทรพล ๕ คน ดวยความยากลาบาก คบพระราชา ไดสวยเลกนอยในหมบาน ๕ ตระกลแหงหนง ในหมบานนน พวกเขาได รบของเพยงเทานเองคอ สวนปลา สวนเนอ กหาปณะพอซอเชอกได กหาปณะกงเดยว กหาปณะมคาหนงมาสก กหาปณะแปดเหรยญ กหาปณะ ๑๖ เหรยญ กหาปณะ ๖๘ เหรยญ และการปรบ (หรอลงโทษสถานเบา ๆ). พระราชาเทานน ทรงรบเอาสวยใหญโต มวตถตงรอยอยาง หารอยอยาง พน อยาง. ในเรองเปรยบเทยบนน พงเหนประสาททง ๕ เหมอนหมบานของ ๕ ตระกล วญญาณทง ๕ เหมอนกานนทรพล ๕ คน ชวนะเหมอนพระราชา หนาทสกวา เหนรปเปนตนของจกขวญญาณเปนตน เหมอนการรบสวย เลกนอยของพวกกานนทรพล แตความกาหนดเปนตนไมมในจกษวญญาณ เปนตน น พงทราบวาความกาหนดเปนตนเปนเรองของชวนะในทวารเหลานน เหมอนการทรงรบเอาสวยใหญโตของพระราชา. ชวนะทงทเปนกศลและอกศล ทานเรยกวาใจ ในทน ดงทวามาน. คาวา สต ปฏสรณ ไดแก ความ ระลกในมรรค เปนทพงอาศย. จรงอย ใจทเปนชวนะ ยอมพงอาศยความ ระลกในมรรค. คาวา วมตต คอ ความหลดพนดวยอานาจผล. คาวา นพพาน คอนพพานเปนทพงอาศยของความหลดพนดวยอานาจผล เพราะ ความหลดพนนนยอมอาศยนพพานนน. คาวา ไมอาจถอเอาทสดของ ปญหาได คอ ไมสามารถถอเอาประมาณอนเปนขนตอนของปญหาได ทานถามสงซงหาทพงพาอาศยมไดวา มทพงพาอาศย ธรรมดาวานพพานน ไมเปนทพงพาอาศย คอ ไมพงพาอาศยอะไร ๆ ดวยประการฉะน. คาวา นพพาโนคธ คอ หยงลงไปภายในนพพาน เขาไปตามนพพาน. คาวา พรหมจรรย หมายถงมรรคพรหมจรรย. คาวา มนพพานเปนเบองหนา คอนพพานเปนทไปขางหนา คอเปนคตเบองหนาของพรหมจรรยนน


หมายความวา นอกจากนพพานนน พรหมจรรยนนไมไปทอน (อกแลว). ทชอวา มนพพานเปนทสด กเพราะนพพานเปนทลงทายคอเปนทสดของ พรหมจรรยนน. ทานเรยกความเชอทมาดวยกนกบมรรควา รากตงมนแลว พระ ผมพระภาคเจาทรงหมายเอาอะไร จงตรสวา ภกษทงหลาย หากในสมยน ทรงหมายเอาความเปนอนาคามทประกอบดวยฌาน. จรงอยางนน ในสมยนน จตทเปนอกศลทง ๕ ดวงเปนสภาพทพราหมณละไดแลว ดวยมรรคแรก นวรณทง ๕ กละไดแลวดวยฌานท ๑ เพราะฉะนน พราหมณนนตงอยใน ตาแหนงอนาคามทประกอบดวยฌาน ไมเสอมจากฌาน ตายไปกตอง ปรนพพานในทนนนนแหละ แตถาเมอพราหมณปกครองลกเมย จดการจด งานอย ฌานหายไป เมอฌานหายไปแลว คตกไมเกยวเนองกน แตเมอฌาน ไมหาย คตจงจะเกยวเนองกน เพราะฉะนน จงตรสหมายเอาความเปน อนาคามทประกอบดวยฌานน อยางน. จบอรรถกถาอณณาภพราหมณสตรท ๒ ๓. สาเกตสตร วาดวยอนทรย ๕ พละ ๕ [๙๗๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปาอญชนมคทายวน ใกลเมองสาเกต ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลว ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย ปรยายทอนทรย ๕ อาศยแลว ยอมเปน พละ ๕ ทพละ ๕ อาศยแลว ยอมเปนอนทรย ๕ มอยหรอหนอ ภกษทงหลาย


กราบทลวา ๔ ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมของขาพระองคทงหลาย มพระผม พระภาคเจาเปนมล มพระผมพระภาคเจาเปนแบบอยาง มพระผมพระภาคเจา เปนทพง ขอประทานวโรกาส ขอเนอความแหงภาษตนจงแจมแจงกะพระผม พระภาคเจาเถด ภกษทงหลายไดสดบแลวจกทรงจาไว. [๙๗๖] พ. ดกอนภกษทงหลาย ปรยายทอนทรย ๕ อาศยแลว เปนพละ ๕ ทพละ ๕ อาศยแลว เปนอนทรย ๕ มอย ปรยายทอนทรย ๕ อาศยแลว เปนพละ ๕ ทพละ ๕ อาศยแลว เปนอนทรย ๕ เปนไฉน ? [๙๗๗] ดกอนภกษทงหลาย สงใดเปนสทธนทรย สงนนเปน สทธาพละ สงใดเปนสทธาพละ สงนนเปนสทธนทรย สงใดเปนวรยนทรย สงนนเปนวรยพละ สงใดเปนวรยพละ สงนนเปนวรยนทรย สงใดเปน สตนทรย สงนนเปนสตพละ สงใดเปนสตพละ สงนนเปนสตนทรย สงใด เปนสมาธนทรย สงนนเปนสมาธพละ สงใดเปนสมาธพละ สงนนเปน สมาธนทรย สงใดเปนปญญนทรย สงนนเปนปญญาพละ สงใดเปนปญญา พละ สงนนเปนปญญนทรย. [๙๗๘] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนา ซงไหลไปทาง ทศตะวนออก หลงไปทางทศตะวนออก บาไปทางทศตะวนออก ทตรงกลาง แมนานนมเกาะ ปรยายทกระแสแหงแมนานนอาศยแลว ยอมถงซงความ นบวากระแสเดยวมอย อนง ปรยายทกระแสแหงแมนานนอาศยแลว ยอมถง ซงความนบวา สองกระแสทมอย. [๙๗๙] ดกอนภกษทงหลาย กปรยายทกระแสแหงแมนานน อาศย แลว ยอมถงซงความนบวากระแสเดยวเปนไฉน คอ นาในทสดดานตะวนออก และในทสดดานตะวนตกแหงเกาะนน ปรยายนแล ทกระแสแหงแมนานน อาศยแลว ยอมถงซงความนบวากระแสเดยว.


[๙๘๐] ดกอนภกษทงหลาย กปรยายทกระแสแหงแมนานน อาศย แลว ยอมถงซงความนบวาสองกระแสเปนไฉน คอ นาในทสดดานเหนอ และในทสดดานใตแหงเกาะนน ปรยายนแล ทกระแสแหงแมนานนอาศยแลว ยอมถงซงความนบวา สองกระแสฉนใด. [๙๘๑] ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สงใดเปนสทธนทรย สงนนเปนสทธาพละ สงใดเปนสทธาพละ สงนนเปนสทธนทรย สงใดเปน วรยนทรย สงนนเปนวรยพละ สงใดเปนวรยพละ สงนนเปนวรยนทรย สงใดเปนสตนทรย สงนนเปนสตพละ สงใดเปนสตพละ สงนนเปนสตนทรย สงใดเปนสมาธนทรย สงนนเปนสมาธพละ สงใดเปนสมาธพละ สงนนเปน สมาธนทรย สงใดเปนปญญนทรย สงนนเปนปญญาพละ สงใดเปนปญญา พละ สงนนเปนปญญนทรย. [๙๘๒] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ อนตน เจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษจงกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ใน ปจจบน เขาถงอย. จบสาเกตสตรท ๓ อรรถกถาสาเกตสตร สาเกตสตรท ๓. คาวา ในปาอญชน คอในปาทปลกตนไม มดอกสเหมอนดอกอญชน. คาวา ภกษทงหลาย สงใดเปนสทธนทรย สงนนเปนสทธาพละ คอ กทชอวา สทธนทรย เพราะอรรถวาใหญ ในสง


ทมความนอมเชอไปเปนลกษณะ ชอวาเปนสทธาพละ เพราะไมหวนไหวใน อนทรยทไมพงเชอ ความทคณธรรมนอกนเปนอนทรย กเพราะอรรถวา ใหญในลกษณะคอความประคบประคอง ความปรากฏ ความไมฟงซานและ ความรชด. พงทราบความเปนพละเพราะไมหวนไหวในเพราะความเกยจคราน ความลมสต ความซดสายและความไมร. พงทราบเหตททาใหอนทรยและ พละเหลานน ไมแตกตางกนดวยอานาจ สทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา เหมอนกระแสนาสายหนงของแมนานน ดวยคาวา เอวเมว โข. พงทราบ เหตททาใหแตกตางกน ดวยอานาจอนทรยและพละ ดวยอรรถวาใหญและไม หวนไหวเหมอนกระแสนาสองสาย ฉะนน. จบอรรถกถาสาเกตสตรท ๓ ๕. ปพพโกฏฐกสตร พระสารบตรไมเชอพระพทธเจา [๙๘๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปพพโกฎฐกะ ใกล กรงสาวตถ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกทานพระสารบตรมาแลว ตรสวา [๙๘๔] ดกอนสารบตร เธอเชอหรอวา สทธนทรยทบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะ เปนทสด วรยนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด.


[๙๘๕] ทานพระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ใน เรองน ขาพระองคไมถงความเชอตอพระผมพระภาคเจาวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมจตหยงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ดวยวาอมตะนน ชนเหลาใดยงไมร ไมเหน ไมทราบ ไมกระทาใหแจง ไมพจารณาเหนดวยปญญา ชนเหลานน พงถงความเชอตอชนเหลาอนในอมตะนนวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหลงลงสอมตะ มอมตะเปน เบองหนา มอมตะเปนทสด กแลอมตะนน ชนเหลาใดรเเลว เหนแลว ทราบแลว กระทาใหแจงแลว พจารณาเหนแลวดวยปญญา ชนเหลานน หมดความเคลอบแคลงสงสยในอมตะนนวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหลงลงสอมตะ มอมตะเปน เบองหนา มอมตะเปนทสด ขาแตพระองคผเจรญ กอมตะนน ขาพระองค รแลว เหนแลว ทราบแลว กระทาใหแจงแลว พจารณาเหนแลวดวยปญญา ขาพระองคจงหมดความเคลอบแคลงสงสยในอมตะนนวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหลงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด. [๙๘๖] พ. ดละ ๆ สารบตร ดวยวาอมตะนน ชนเหลาใดยงไมร ไมเหน ไมทราบ ไมกระทาใหแจง ไมพจารณาเหนแลวดวยปญญา ชน- เหลานนพงถงความเชอตอชนเหลาอนในอมตะนนวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหลงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด กแลอมตะนน ชนเหลาใดรแลว เหนแลว ทราบแลว กระทาใหแจงแลว พจารณาเหนแลวดวยปญญา


ชนเหลานนหมดความเคลอบแคลงสงสยในอมตะนนวา สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด. จบปพพโกฏฐกสตรท ๔ อรรถกถาปพพโกฏฐกสตร ปพพโกฏฐกสตรท ๔. คาวา หยงลงสอมตะ คอสภายในอมฤต. คาวา มอมตะเปนเบองหนา คอ ทเกดจากอมตะสาเรจจากอมตะ. คาวา มอมตะเปนทสด คอสนสดทอมตะ. คาวา สาธ สาธ ดละ ๆ คอ เมอ จะทรงสรรเสรญคาพยากรณของพระเถระ กประทานสาธการ. จบอรรถกถาปพพโกฏฐกสตรท ๔ ๕. ปฐมปพพารามสตร วาดวยปญญนทรยเปนใหญ [๙๘๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปราสาทของนางวสาขา มคารมารดา ในปพพาราม ใกลกรงสาวตถ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เพราะความ


ทอนทรยเทาไรหนอ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพ ยอมพยากรณอรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ภกษทงหลาย กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรรมทงหลายของพวกขาพระองค ม พระผมพระภาคเจาเปนแบบอยาง ฯลฯ [๙๘๘] พ. ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรยประการหนง อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว . . . กจอนเพอความเปนอยางนมไดม อนทรย อยางหนงเปนไฉน คอปญญนทรย. [๙๘๙] ดกอนภกษทงหลาย สทธา วรยะ สต สมาธ อนไปตาม ปญญาของพระอรยสาวกผมปญญา ยอมตงมน. [๙๙๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรยประการหนงนแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว . . .กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. จบปฐมปพพารามสตรท ๕


อรรถกถาปฐมปพพารามสตร ปฐมปพพารามสตรท ๕. คาวา ตทนวยา คอไปตามปญญานน หมายความวา หมนไปตาม (ปญญานน ). พระผมพระภาคเจาทรงกระทาสวน เบองตนใหเปนตนแลว ตรสแตอนทรยในผลเทานน ใน ๖ สตรตามลาดบ. จบอรรถกถาปฐมปพพารามสตรท ๕ ๖. ทตยปพพารามสตร* วาดวยอนทรย ๒ [๙๙๑] นทานนนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ดกอน ภกษทงหลาย เพราะความทอนทรยเทาไรหนอ อนตนเจรญแลว กระทา ใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสน แลว...กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ธรรมทงหลายของพวกขาพระองค มพระผมพระภาคเจา เปนแบบอยาง ฯลฯ [๙๙๒] พ. ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๒ ประการ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว...กจอนเพอความเปนอยางนมไดม * สตรท ๖-๗-๘ ไมมอรรถกถาแก


[๙๙๓] อนทรย ๒ ประการเปนไฉน. คอ ปญญาอนเปนอรยะ ๑ วมตตอนเปนอรยะ ๑ กปญญาอนเปนอรยะของภกษนน เปนปญญนทรย วมตตอนเปนอรยะของภกษนน เปนสมาธนทรย. [๙๙๔] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๒ ประการนแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว . .. กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. จบทตยปพพารามสตรท ๖ ๗. ตตยปพพารามสตร วาดวยอนทรย ๔ [๙๙๕] นทานนนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรยเทาไรหนอ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว ....กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทงหลายของพวกขาพระองค มพระผมพระภาคเจา เปนแบบอยาง ฯลฯ [๙๙๖] พ. ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๔ ประการ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว.... กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๙๙๗] อนทรย ๔ ประการเปนไฉน คอ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญญนทรย ๑.


[๙๙๘] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๔ ประการนแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว .. .กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. จบตตยปพพรามสตรท ๗ ๘. จตตถปพพารามสตร วาดวยอนทรย ๕ [๙๙๙] นทานนนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรยเทาไรหนอ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว...กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทงหลายของพวกขาพระองค มพระผมพระภาคเจา เปนแบบอยาง ฯลฯ [๑๐๐๐] พ. ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ ประการ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว ...กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๑๐๐๑] อนทรย ๕ ประการเปนไฉน. คอ สทธนทรย ๑ วร- ยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญญนทรย ๑ [๑๐๐๒] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ ประการนแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษผขณาสพ ยอมพยากรณอรหตผล ไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว . .. กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. จบจตตถปพพารามสตรท ๘


๙. ปณโฑลภารทวาชสตร วาดวยอนทรย ๓ [๑๐๐๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ โฆสตาราม ใกลกรง โกสมพ กสมยนน ทานพระบณโฑลภารทวาชะ ไดพยากรณอรหตผลวา เรารชดวา ชาตสนแลว....กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๑๐๐๔ ] ครงนน ภกษมากรปเขาเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทานพระบณโฑล- ภารทวาชะพยากรณอรหตผลวา เรารชดวา ชาตสนแลว . . . กจอนเพอความ เปนอยางนมไดม. [๑๐๐๕] ขาแตพระองคผเจรญ ทานพระบณโฑลภารทวาชะเหน อานาจประโยชนอะไรหนอ จงพยากรณอรหตผลวา เรารชดวา ชาตสน แลว . . กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๑๐๐๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เพราะ ความทอนทรย ๓ ประการ อนตนเจรญเเลว กระทาใหมากแลว ภกษ บณโฑลภารทวาชะ จงพยากรณอรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว.... กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๑๐๐๗] อนทรย ๓ ประการเปนไฉน คอ สตนทรย ๑ สมาธน- ทรย ๑ ปญญนทรย ๑.


[๑๐๐๘] ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๓ ประการนแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภกษบณโฑลภารทวาชะจงพยากรณ อรหตผลไดวา เรารชดวา ชาตสนแลว.. .กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๑๐๐๙] ดกอนภกษทงหลาย กอนทรย ๓ ประการน มอะไรเปน ทสด มความสนเปนทสด มความสนแหงอะไรเปนทสด มความสนแหงชาต ชราและมรณะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษบณโฑลภารทวาชะเหนวา ความสนแหงชาต ชราและมรณะดงนแล จงพยากรณอรหตผลวา เรารชดวา ชาตสนแลว . . .กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. จบปณโฑลภรทวาชสตรท ๙ ๑๐. สทธาสตร วาดวยศรทธาของพระอรยสาวก [๑๐๑๐] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของชาวองคะชอ อาปณะ ในแควนองคะ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกทาน พระสารบตรมาแลวตรสวา ดกอนสารบตร อรยสาวกผใดมศรทธามน เลอม ใสยงในพระตถาคต อรยสาวกนนไมพงเคลอบแคลงหรอสงสยในตถาคตหรอ ในศาสนาของตถาคต. [๑๐๑๑] พระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ อรยสาวก ใดมศรทธามน เลอมใสยงในพระตถาคต อรยสาวกนนไมพงเคลอบแคลง


หรอสงสยในพระตถาคต หรอในศาสนาของพระตถาคต ดวยวาอรยสาวกผม ศรทธา พงหวงขอนไดวา จกเปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม เพอยงกศลธรรมใหถงพรอม มกาลง มความบากบน มนคง ไมทอดธระใน กศลธรรมทงหลาย. [๑๐๑๒] ขาแตพระองคผเจรญ กรยะของอรยสาวกนนเปนวรยน- ทรย ดวยวาอรยสาวกผมศรทธา ปรารภความเพยรแลว พงหวงขอนไดวา จกเปนผมสต. ประกอบดวยสตเปนเครองรกษาตนอยางยง จกระลกถง ตาม ระลกถงกจททาและคาทพดแมนานได. [๑๐๑๓] ขาแตพระองคผเจรญ กสตของอรยสาวกนน เปนสตนทรย ดวยวาอรยสาวกผมศรทธา เราปรารภความเพยร เขาไปตงสตไวแลว พงหวง ขอนไดวา จกยดหนวงนพพานใหเปนอารมณ ไดสมาธ ไดเอกคคตาจต. [๑๐๑๔] ขาแตพระองคผเจรญ กสมาธของอรยสาวกนนเปนสมา- ธนทรย ดวยวาอรยสาวกผมศรทธา ปรารภความเพยร เขาไปตงสตไว มจต ตงมนโดยชอบ พงหวงขอนไดวา. จกรชดอยางนวา สงสารมทสดและเบองตน อนบคคลรไมไดแลว เบองตนทสดไมปรากฏแกเหลาผมอวชชาเครองกน ม ตณหาเปนเครองผกไว ผแลนไปแลว ทองเทยวไปแลว กความดบดวยการ สารอกโดยไมเหลอแหงกองมดคออวชชา นนเปนบทอนสงบ นนเปนบท อนประณต คอ ความระงบสงขารทงปวง ความสละคนอปธทงปวง ความ สนตณหา ความสนกาหนด ความดบ นพพาน. [๑๐๑๕] ขาแตพระองคผเจรญ กปญญาของอรยสาวกนนเปน ปญญนทรย อรยสาวกนนแลพยายามอยางน ครนพยายามแลว ระลกอยางน ครนระลกแลว ตงมนอยางน ครนตงมนแลว รชดอยางน ครนรชดแลว


ยอมเชอมนอยางนวา ธรรมเหลาน กคอธรรมทเราเคยไดฟงมาแลวนนเอง เหตนน บดน เราถกตองดวยนามกายอย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา. [๑๐๑๖] ขาแตพระองคผเจรญ กศรทธาของสาวกเปนสทธนทรยดง นแล. [๑๐๑๗] พ. ดละ ๆ สารบตร อรยสาวกใดมศรทธามน เลอมใส ในตถาคต อรยสาวกนนไมพงเคลอบแคลงหรอสงสยในพระตถาคตหรอใน ศาสนาของพระตถาคต ดวยวาอรยสาวกผมศรทธา พงหวงขอนไดวา จก เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม เพอยงกศลธรรมใหถงพรอม ม กาลง มความบากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย. [๑๐๑๘] ดกอนสารบตร กวรยะของอรยสาวกนน เปนวรยนทรย ดวยวาอรยสาวก ผมศรทธา ปรารภความเพยรแลว พงหวงขอนไดวา จก เปนผมสต ประกอบดวยสตเปนเครองรกษาตนอยางยง จกระลกถงตามระลก ถงกจททาและคาทพดแมนานได. [๑๐๑๙] ดกอนสารบตร กสตของอรยสาวกนน เปนสตนทรย ดวย วาอรยสาวกผมศรทธา ปรารภความเพยร เขาไปตงสตไวแลว พงหวงขอน ไดวา ซงทาความสละอารมณแลว กไดสมาธ จกไดเอกคคตาจต. [๑๐๒๐] ดกอนสารบตร กสมาธของอรยสาวกนน เปนสมาธนทรย ดวยวาอรยสาวกผมศรทธา ปรารภความเพยร เขาไปตงสตไว ทจตตงมนโดย ชอบ พงหวงขอนไดวา จกรชดอยางนวา สงสารมทสดและเบองตนอนบคคล รไมไดแลว เบองตน ทสดไมปรากฏแกเหลาสตวผมอวชชาเปนเครองกน ม ตณหาเปนเครองผกไว ผแลนไปแลว ทองเทยวไปแลว กความดบดวยการ


สารอกโดยไมเหลอแหงกองมดคออวชชา นนเปนบทอนสงบ นนเปนบทอน ประณต คอ ความระงบสงขารทงปวง ความสละคนอปธทงปวง ความสน ตณหา ความสนกาหนด ความดบ นพพาน. [๑๐๒๑] ดกอนสารบตร กปญญาของอรยสาวกนน เปนปญญนทรย อรยสาวกนนแลพยายามอยางน ครนพยายามแลว ระลกอยางน ครนระลกแลว ตงมนอยางน ครนตงมนแลว รชดอยางน ครนรชดแลว ยอมเชอมนอยางน วาธรรมเหลาน กคอธรรมทเราเคยไดฟงมาแลวนนเอง เหตนน บดน เรา ถกตองดวยนามกายอย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา. [๑๐๒๒] ดกอนสารบตร สงใดเปนศรทธาของอรยสาวกนน สงนน เปนสทธนทรยของอรยสาวกนน ดงนแล. จบสทธาสตรท ๑๐ จบชราวรรคท ๕


อรรถกถาสทธาสตร สทธาสตรท ๑๐. คาวา อเม โข เต ธมมา ไดแกมรรค ๓ เบองบนทพรอมกบวปสสนา. คาวา ธรรมเหลาใดทขาพเจาฟงมากอน แลวเทยว ไดแก ธรรมเหลาใด ของพวกทานทกาลงกลาวอยวา อนทรย แหงอรหตผล มอยทเดยว เปนธรรมทขาพเจาไดฟงมากอนแลว. คาวา และถกตองดวยกาย คอ และถกตอง คอไดเฉพาะดวยนามกาย. คาวา และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา คอ และเหนแจงแทงตลอดอยางยง ดวยปญญาเครองพจารณา. คาวา พระเจาขา กศรทธาอนใดของเขา คอ ศรทธาอนไหนน คอ ศรทธาทประกอบดวยอนทรยทง ๔ อยางทตรสไวใน หนหลงแลว. กแหละ ศรทธา เปนศรทธาสาหรบพจารณา จรงอย สมปยตต- ศรทธา เปนศรทธาทเจอกน. ปจจเวกขณศรทธาเปนโลกยะอยางเดยว. คา ทเหลอทกบท ตนทงนนแล. จบอรรถกถาสทธาสตรท ๑๐ จบชราวรรควรรณนาท ๕

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ

๑. ชราสตร ๒. อณณาภพราหมณสตร ๓. สาเกตสตร ๔. ปพพ- โกฏฐกสตร ๕. ปฐมปพพารามสตร ๖. ทตยปพพารามสตร ๗. ตตยปพพา รามสตร ๘. จตตถปพพารามสตร ๙. ปณโฑลภารทวาชสตร ๑๐. สทธา สตร


สกรขาตวรรคท ๖ ๑. โกสลสตร* ปญญนทรยเปนยอดแหงโพธปกขยธรรม [๑๐๒๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ โกสลพราหมณคาม ในแควนโกศล ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายแลว ตรสวา [๑๐๒๔] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสตวดรจฉานทกจาพวก สหมฤคราชโลกกลาววาเปนยอดของสตวเหลานน เพราะมกาลง มฝเทา ม ความกลา ฉนใด บรรดาโพธปกขยธรรมทกอยาง ปญญนทรย เรากลาววา เปนยอดแหงโพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนน เหมอนกน. [๑๐๒๕] ดกอนภกษทงหลาย โพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรยเปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร วรยนทรย สตนทรย... สมาธนทรย... ปญญนทรยเปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไป เพอความตรสร. [๑๐๒๖] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสตวดรจฉานทกจาพวก สหมฤคราชโลกกลาววาเปนยอดของสตวเหลานน เพราะมกาลง มฝเทา มความ กลา ฉนใด บรรดาโพธปกขยธรรมทกอยาง ปญญนทรย เรากลาววาเปนยอด แหงโพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอน กน. จบโกสลสตรท ๑


สกรขาตวรรควรรณนาท ๖ อรรถกถาโกสลสตร สกรขาตวรรคท ๖ โกสลสตรท ๑. คาวา ดวยความกลา คอดวยความเปนผกลาหาญ. คาวา เพอความร คอประโยชนแกความร. จบอรรถกถาโกสลสตรท ๑ ๒. มลลกสตร วาดวยอนทรย ๔ [๑๐๒๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของชาวมลละ ชออรเวลกปปะ ในแควนมลละ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรส เรยกภกษทงหลายแลวตรสวา [๑๐๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กอรยญาณยงไมเกดขนแกอรยสาวก เพยงใด อนทรย ๔ กยงไมตงลงมนเพยงนน เมอใดอรยญาณเกดขนแลวแก อรยสาวก เมอนน อนทรย ๔ กตงลงมน. [๑๐๒๙] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเรอนยอด เมอเขายง ไมไดยกยอดขนเพยงใด กลอนเรอนกยงไมชอวา ตงอยมนคง เพยงนน เมอ ใด เขายกยอดขนแลว เมอนนกลอนเรอนจงเรยกวา ตงอยมนคง ฉนใด


อรยญาณยงไมเกดขนแกอรยสาวกเพยงใด อนทรย ๔ กยงไมตงลงมนเพยงนน เมอใด อรยญาณเกดขนแลวแกอรยสาวก เมอนน อนทรย ๔ กตงลงมน ฉนนนเหมอนกน อนทรย ๔ เปนไฉน คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑. [๑๐๓๐] ดกอนภกษทงหลาย สทธา วรยะ สต สมาธอนไปตาม ปญญาของอรยสาวกผมปญญา ยอมตงมน. จบมลลกสตรท ๒ อรรถกถามลลกสตร มลลกสตรท ๒. คาวา ในแควนมลละ คอ ในชนบททมชอ อยางนน ในสตรน อนทรยทง ๔ เจอกน อรยญาณเปนโลกตระ. แหละก อรยญาณแมนน กควรจาแนกวา ทาใหอาศยอนทรยทง* ๔ เปนของเจอกน. จบอรรถกถามลละสตรท ๒ ๓. เสขสตร วาดวยพระเสขะและพระอเสขะ [๑๐๓๑] ขาพเจาไดสดบนาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ โฆสตาราม ใกลกรง- โกสมพ ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ปรยายทภกษผเปนเสขะอาศยแลว ตงอยในเสขภม พง รวา เราเปนพระเสขะ ทภกษผเปนอเสขะอาศยแลว ตงอยในอเสขภมพงรวา เราเปนพระอเสขะ มอยหรอ ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ

* พมาเปนอาศยอนทรยท ๔


ธรรมทงหลายของพวกขาพระองค มพระผมพระภาคเจาเปนแบบอยาง ฯลฯ [๑๐๓๒] พ. ดกอนภกษทงหลาย ปรยายทภกษผเปนเสขะอาศย แลวตงอยในเสขภม พงรวา เราเปนพระเสขะ ทภกษผเปนอเสขะอาศยแลว ตงอยในอเสขภม พงรวา เราเปนพระอเสขะมอย. [๑๐๓๓] ดกอนภกษทงหลาย ปรยายทภกษผเปนเสขะอาศยแลว ตง อยในเสขภม ยอมรวา เราเปนพระเสขะ เปนไฉน ภกษผเปนเสขะใน ธรรมวนยน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย ปรยายแมนแล ทภกษผเปน เสขะอาศยแลว ตงอยในเสขภม ยอมรชดวา เราเปนพระเสขะ. [๑๐๓๔] ดกอนภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษผเปนเสขะ ยอม พจารณาเหนดงน วา สมณะหรอพราหมณอนภายนอกจากศาสนาน ซงจะแสดง ธรรมทจรงแทแนนอนเหมอนพระผมพระภาคเจา มอยหรอ พระเสขะนนยอม รชดอยางนวา สมณะหรอพราหมณอนภายนอกจากศาสนาน ซงจะแสดงธรรม ทจรงแทแนนอนเหมอนพระผมพระภาคเจา ไมม ดกอนภกษทงหลาย ปรยาย แมนแล ทภกษผเปนเสขะอาศยแลว ตงอยในเสขภน ยอมรวา เราเปนพระ- เสขะ. [๑๐๓๕] ดกอนภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษผเปนเสขะยอม รชด ซงอนทรย ๕ คอ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญญนทรย ๑ อนทรย ๕ นน มสงใดเปนคต มสงใดเปนอยางยง มสง ใดเปนผล มสงใดเปนทสด ภกษผเปนเสขะยงไมถกตองสงนนดวยนามกาย แตเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา ดกอนภกษทงหลาย ปรยายแมนแล ทภกษ เปนเสขะอาศยแลว ตงอยในเสขภม ยอมรวา เราเปนพระเสขะ.


[๑๐๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กปรยายทภกษผเปนอเสขะอาศยแลว ตงอยในอเสขภม ยอมรวา เราเปนพระอเสขะ เปนไฉน ภกษผเปนอเสขะ ในธรรมวนยน ยอมรชดซงอนทรย ๕ คอ สทธนทรย... ปญญนทรย อนทรย ๕ มสงใดเปนคต มสงใดเปนอยางยง มสงใดเปนผล มสงใดเปนทสด อรยสาวกผเปนอเสขะถกตองสงนนดวยนามกาย และเหนแจงแทงตลอดดวย ปญญา ดกอนภกษทงหลาย ปรยายแมนแล ทภกษผเปนอเสขะอาศย และ ตงอยในอเสขภม ยอมรวา เราเปนพระอเสขะ. [๑๐๓๗] ดกอนภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษผเปนอเสขะ ยอมรชดซงอนทรย ๖ คอ จกขนทรย ๑ โสตนทรย ๑ ฆานนทรย ๑ ชวหน- ทรย ๑ กายนทรย ๑ มนนทรย ๑ อรยสาวกผเปนอเสขะยอมรชดวา อนทรย ๖ เหลานจกดบไปหมดสนโดยประการทงปวง ไมมเหลอ และอนทรย ๖ เหลาอน จกไมเกดขนในภพไหน ๆ ดกอนภกษทงหลาย ปรยายแมนแล ท ภกษผเปนอเสขะอาศยแลว ตงอยในอเสขภม ยอมรชดวา เราเปนพระอเสขะ. 9 เ ส. ร ๓ จบเสขสตรท ๓ อรรถกถาเสขสตร เสขสตรท ๓. คาวา น เหวโข กาเยน ผสตวา วหรต ไดแก ยอมไมถกตอง คอไดเฉพาะดวยนามกายแลวแลอย อธบายวา ยอมไมอาจถก ตองคอไดเฉพาะ. คาวา แตเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา คอ กแล ยอมรชดดวยปญญาเครองพจารณาวา ชอวาอนทรย คอ อรหตผลเบอง บน ยงมอย. ในภมของอเสขะ คาวา ถกตองแลวอย คอไดเฉพาะ แลวแลอย. คาวา ดวยปญญา คอ ยอมรชดดวยปญญาเครองพจารณาวา


ชอวาอนทรยคออรหตผล ยงมอย. แมคาทงสองวา น กหจ กสมจ กเปนคาทใชแทนกนและกน. อธบายวา จะไมเกดขนในภพไรๆ. ในสตรน อนทรยทงหาเปนโลกตระ พระผมพระภาคเจาตรสอนทรย ๖ ทเปนโลกยะ อาศยวฏฏะเทานน. จบอรรถกถาเสขสตรท ๓ ๕. ปทสตร บทธรรมทเปนไปเพอความตรสร [๑๐๓๘] ดกอนภกษทงหลาย รอยเทาของสตวผเทยวไปบนพนแผน ดนชนดใดชนดหนง รอยเทาเหลานนทงหมดยอมรวมลงในรอยเทาชาง รอย เทาชาง โลกกลาววาเปนยอดของรอยเทาเหลานน เพราะเปนรอยใหญ แม ฉนใด บทแหงธรรมเหลาใดเหลาหนง ยอมเปนไปเพอความตรสร บท คอ ปญญนทรย เรากลาววาเปนยอดแหงบทธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความ ตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๓๙] ดกอนภกษทงหลาย บทแหงธรรมทงหลายเปนไฉน ยอม เปนไปเพอความตรสร ไดแกบทแหงธรรม คอ สทธนทรย . . .วรยนทรย ..... สตนทรย...สมาธนทรย ..ปญญนทรย ยอมเปนไปเพอความตรสร. จบปทสตรท ๔ อรรถกถาปทสตร ปทสตรท ๔. คาวา บทแหงธรรมเหลาใดเหลาหนง ยอมเปน ไปเพอความตรสร คอ บทธรรมบทใดบทหนง ไดแกสวนธรรมสวนใด

สวนหนงยอมเปนไปเพอความตรสร. จบอรรถกถาปทสตรท ๔


๕. สารสตร ปญญนทรยเปนยอดแหงบทธรรม [๑๐๔๐] ดกอนภกษทงหลาย รอยเทาของสตวผเทยวไปบนพนแผน ดนชนดใดชนดหนง รอยเทาเหลานนทงหมด ยอมรวมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชาง โลกกลาววาเปนยอดของรอยเทาเหลานน เพราะเปนรอยใหญ แมฉนใด บทแหงธรรมเหลาใดเหลาหนง ยอมเปนไปเพอความตรสร บท คอ ปญญนทรย เรากลาววาเปนยอดของบทแหงธรรมเหลานน เพราะเปน ไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๔๑] ดกอนภกษทงหลาย ไมมกลนทแกนชนดใดชนดหนง จนทนแดง โลกกลาววาเปนยอดของไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรม เหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย เรากลาววาเปนยอดแหงโพธปกขยธรรมเหลา นน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๔๒] ดกอนภกษทงหลาย กโพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรย... วรยนทรย... สตนทรย... สมาธนทรย... ปญญนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร. [๑๐๔๓] ดกอนภกษทงหลาย ไมมกลนทแกนชนดใดชนดหนง จนทนแดง โลกกลาววาเปนยอดของไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรม เหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย เรากลาววาเปนยอดแหงโพธปกขยธรรมเหลา นน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. จบสารสตรท ๕


สารสตรท ๕ มเนอความตนทงนน. ๖. ปตฏฐตสตร วาดวยธรรมอนเอก [๑๐๔๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เปนอนภกษผตงอยใน ธรรมอนเอกเจรญแลว เจรญดแลว ธรรมอนเอกเปนไฉน คอ ความไม ประมาท. [๑๐๔๕] ดกอนภกษทงหลาย กความไมประมาทเปนไฉน ภกษใน ธรรมวนยน ยอมรกษาจตไวในอาสวะและธรรมทมอาสวะ เมอเธอรกษาจตไว ในอาสวะและธรรมทมอาสวะ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย แมปญญนทรย กยอมถงความเจรญบรบรณ. [๑๐๔๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เปนอนภกษผตงอยใน ธรรมอนเอกเจรญแลว เจรญดแลว แมดวยประการฉะนนแล. จบปตฏฐตสตรท ๖ อรรถกถาปตฏฐสตร ปตฏฐตสตรท ๖. คาวา ยอมรกษาจตไวในอาสวะและธรรม ทมอาสวะ คอ ผปรารภธรรมทเปนไปในสามภมแลวหามการเกดขนแหง อาสวะ ชอวายอมรกษาในสงทเปนอาสวะและทประกอบดวยอาสวะ. จบอรรถกถาปตฏฐตสตรท ๖


๗. พรหมสตร วาดวยทาวสหมบดพรหม [๑๐๔๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาแรกตรสร ประทบอย ณ ควงไม อชปาลนโครธ แทบฝงแมนาเนรญชรา ตาบลอรเวลา ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงหลกเรนอยในทลบ ทรงเกดความปรวตกแหงพระ- หฤทยอยางนวา อนทรย ๕ ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงส อมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรยทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปน เบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ปญญนทรยทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด อนทรย ๕ เหลาน ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปน เบองหนา มอมตะเปนทสด. [๑๐๔๘] ครงนน ทาวสหมบดพรหมทราบความปรวตกแหงพระ- หฤทยดวยใจแลว จงหายตวจากพรหมโลกมาปรากฏเบองของพระพกตรพระผม พระภาคเจา เหมอนบรษผมกาลงเหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน. [๑๐๘๙] ครงนน ทาวสหมบดพรหมกระทาผาหมเฉวยงบาขางหนง ประณมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจา แลวกราบทลวา ขาแตพระผมพระ ภาคเจา ขอนเปนอยางนน ขาแตพระสคต ขอนเปนอยางนน อนทรย ๕ ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรยทเจรญแลว กระทา


ใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ปญญนทรยทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปน เบองหนา มอมตะเปนทสด อนทรย ๕ เหลาน ทเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด. [๑๐๕๐] ขาแตพระองคผเจรญ เรองเคยมมาแลว ขาพระองคได ประพฤตพรหมจรรย ในพระสมมาสมพทธเจาทรงพระนามวา กสสปะ แม ในเวลานน เขารจกขาพระองคอยางนวา สหกะภกษ ๆ เพราะความทอนทรย ๕ เหลาน อนขาพระองคเจรญแลว กระทาใหมากแลว ขาพระองคจงคลาย กามฉนทในกามทงหลายเสยได เมอตายไป ไดเขาถงสคตพรหมโลก แมใน พรหมโลกนน เขากรจกขาพระองคอยางนวา ทาวสหมบดพรหม ๆ. [๑๐๕๑] ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอนเปนอยางนน ขาแตพระสคต ขอนเปนอยางนน ขาพระองคร ขาพระองคเหน ขอทอนทรย ๕ เหลานท บคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด. จบพรหมสตรท ๗ พรหมสตรท ๗ มเนอความงายทงนน.


๘. สกรขาตาสตร ธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะ [๑๐๕๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ถาสกรขาตา เขาคชฌกฎ ใกลกรงราชคฤห ณ ทนน พระองคตรสเรยกทานพระสารบตร แลวตรสถามวา ดกอนสารบตร ภกษผขณาสพเหนอานาจประโยชนอะไรหนอ จงประพฤตนอบนอมอยางยงในตถาคตหรอในศาสนาของตถาคต. [๑๐๕๓] ทานสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษผ ขณาสพเหนธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม จงประพฤตนอบนอม อยางยงในพระตถาคต หรอในศาสนาของพระตถาคต. [๑๐๕๔] พ. ถกละ ๆ สารบตร ภกษผขณาสพเหนธรรมเปน แดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม จงประพฤตนอบนอมในตถาคตหรอในศาสนา ของตถาคต. [๑๐๕๕] ดกอนสารบตร กธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอน ยอดเยยม ทภกษขณาสพเหนอย จงประพฤตนอบนอมอยางยงในตถาคตหรอ ในศาสนาของตถาคตนน เปนไฉน. [๑๐๕๖] สา. ขาแตพระองคผเจรญ ภกษผขณาสพในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธนทรย อนใหถงความสงบ ใหถงความตรสร ยอมเจรญ วรยนทรย.. สตนทรย... สมาธนทรย... ปญญนทรย อนใหถงความสงบ ใหถงความตรสร. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอน ยอดเยยมนแล ทภกษผขณาสพเหนอย จงประพฤตนอบนอมอยางยงใน พระตถาคต หรอในศาสนาของพระตถาคต.


[๑๐๕๗] พ. ถกละ ๆ สารบตร ธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอน ยอดเยยมนแล ทภกษผขณาสพเหนอย จงประพฤตนอบนอมอยางยงใน ตถาคตหรอในศาสนาของตถาคต. [๑๐๕๘] ดกอนสารบตร การนอบนอมอยางยง ทภกษผขณาสพ พระพฤตในตถาคตหรอในศาสนาของตถาคต เปนไฉน. [๑๐๕๙] สา. ขาแตพระองคผเจรญ ภกษผขณาสพในธรรมวนยน มความเคารพยาเกรงในพระศาสดา ในพระธรรม ในพระสงฆ ในการศกษา ในสมาธ ขาแตพระองคผเจรญ การนอบนอมอยางยงนแล ทภกษผขณาสพ ประพฤตในพระตถาคตหรอในศาสนาของตถาคต. [๑๐๖๐] พ. ถกละ ๆ สารบตร การนอบนอมอยางยงนแล ทภกษ ผขณาสพประพฤตในตถาคตหรอในศาสนาของตถาคต. จบสกรขาตาสตรท ๘ อรรถกถาสกรขาตาสตร สตรท ๘. คาวา สกรขาตาย คอในทเรนทหมขดไว. เลากนวา ในเวลาพระกสสปพทธเจา ถานน เมอแผนดนงอกขนมาในพทธนดรหนง กจมอยในแผนดน. วนหนง หมตวหนง ขดคยดนในทใกล รอบ ๆ หลงคา ถานน. เมอฝนตกมา ดนกถกชะ จงปรากฏรอบ ๆ เปนหลงคา พรานปา คนหนงมาพบเขา จงคดวา แตกอนตองเปนทททานผมศลทงหลายเคยใช สอยมาแลวเปนแน เราจะปรบปรงมน จงขนเอาดนโดยรอบออกไป ทาถา ใหสะอาด ลอมรวรอบกระทอม ตดประตหนาตาง โบกปนขาววาดภาพ


จตรกรรมจนสาเรจเปนอยางด แลวเอาทรายทเหมอนแผนเงนมาเกลยจนทว บรเวณ ตงเตยงและตงไวแลว ไดถวายเพอประโยชนเปนทประทบของพระ- ผมพระภาคเจา ถาเปนของลก เปนของทพงขนลงได คานน พระอานนท หมายเอาถานนจงกลาวแลว. คาวา การนอบนอมอยางยง เปนคา นปงสกลงคแสดงถงภาวะ มคาททานอธบายไววา เปนผทาความออนนอม เปนอยางยงแลว กาลงเปนไปอย ยอมเปนไป. คาวา เกษมจากโยคะอน ยอดเยยม ไดแก ความเปนพระอรหนต. คาวา ผมความเคารพยาเกรง คอ ผมความเจรญทสด คาทเหลอทกแหงมเนอความตนทงนนแล. จบอรรถกถาสกรขาตาสตรท ๘ จบสกรขาตาวรรควรรณนาท ๖ ๙. ปฐมอปาทสตร อนทรย ๕ ไมเกดนอกพทธกาล [๑๐๖๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด จะเกดขน นอกจาก ความอบตแหงพระตถาคตอรหนตสมนาสมพทธเจา หาเกดไม. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย... ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด จะเกดขน นอกจากความอบตแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา หาเกดไม. จบปฐมอปาทสตรท ๙


๑๐. ทตยอปาทสตร อนทรย ๕ ไมเกดนอกวนยพระสคต [๑๐๖๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด จะเกดขน นอกจากวนย ของพระสคต หาเกดไม. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย... ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ทยงไมเกด จะเกดขน นอกจากวนยของพระสคต หาเกดไม. จบทตยอปาทสตรท ๑๐ จบสกรขาตาวรรคท ๖

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โกสลสตร ๒. มลลกสตร ๓. เสขสตร ๔. ปทสตร ๕. สารสตร ๖. ปตฏฐตสตร ๗. พรหมสตร ๘. สกรขาตาสตร ๙. ปฐม- อปาทสตร ๑๐. ทตยอปาทสตร และอรรถกถา.


โพธปกขยวรรคท ๗ ๑. สญโญชนสตร เจรญอนทรย ๕ เพอละสงโยชน [๑๐๖๓] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอม เปนไปเพอละสงโยชน. อนทรย๕ เปนไฉน คอ สทธนทรยฯลฯ ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน. จบสญโญชนสตรท ๑ ๒ . อนสยสตร เจรญอนทรย ๕ เพอถอนอนสย [๑๐๖๔] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากเเลว ยอมเปนไปเพอถอนอนสย. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถอนอนสย. จบอนสยสตรท ๒


๓. ปรญญาสตร เจรญอนทรย ๕ เพอกาหนดรอทธานะ [๑๐๖๕] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกาหนดรอทธานะ (ทางไกล). อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไป เพอกาหนดรอทธานะ. จบปรญญาสตรท ๓ ๔. อาสวกขยสตร เจรญอนทรย ๕ เพอความสนอาสวะ [๑๐๖๖] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ. [๑๐๖๗] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน เพอถอนอนสย เพอ กาหนดรอทธานะ เพอความสนอาสวะ อนทรย ๕ เปนไฉน คอสทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน เพอถอนอนสย เพอกาหนดร อทธานะ เพอความสนอาสวะ. จบอาสวกขยสตรท ๔


๕. ปฐมผลสตร เจรญอนทรย ๕ หวงผลได ๒ อยาง [๑๐๖๘] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯล ฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ เหลานแล ดกอน ภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว พงหวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลใน ปจจบน หรอเมอยงมความถอมนเหลออย เปนพระอนาคาม. จบปฐมผลสตรท ๕ ๖. ทตยผลสตร เจรญอนทรย ๕ ไดอานสงส ๗ ประการ [๑๐๖๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน. อนทรย ๕ เปนไฉน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย อนทรย ๕ เหลานแล ดกอน ภกษทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว พงหวงผลานสงสได ๗ ประการ ผลานสงส ๗ ประการ เปนไฉน คอ จะไดชมอรหตผลในปจจบนกอน ๑ ถาไมไดชมอรหตผลใน ปจจบนกอน จะไดชมเวลาใกลตาย ๑ ถาปจจบนกไมไดชม ในเวลาใกลตาย กไมไดชมไซร ทนนจะไดเปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย ๑ ผอปหจจ- ปรนพพาย ๑ ผอสงขารปรนพพาย ๑ ผสสงขารปรนพพาย ๑ ผอทธงโส


โตอกนฏฐคาม ๑ เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป ดกอนภกษ ทงหลาย เพราะความทอนทรย ๕ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว พงหวงผลานสงส ๗ ประการเหลาน. จบทตยผลสตรท ๖ ๗. ปฐมรกขสตร ปญญนทรยเปนยอดแหงโพธปกขยธรรม [๑๐๗๐] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมในชมพทวปชนดใดชนดหนง ตนหวา โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรม เหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหงโพธปกขยธรรม เหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กโพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร ฯลฯ ปญญนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร. [๑๐๗๒] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมในชมพทวปชนดใดชนดหนง ตนหวา โลกกลาววาเปนยอดแหงตนไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรม เหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววา เปนยอดแหงโพธปกขยธรรม เหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. จบปฐมรกขสตรท ๗


๘. ทตยรกขสตร ปญญนทรยเปนยอดแหงโพธปกขยธรรม [๑๐๗๓] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมของเทวดาชนดาวดงสชนดใด ชนดหนง ตนปารฉตตกะ โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหง โพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๗๔] ดกอนภกษทงหลาย กโพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรยเปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร ฯลฯ ปญญนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร. [๑๐๗๕] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมของเทวดาชนดาวดงสชนดใด ชนดหนง ตนปารฉตตกะ โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหง โพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. จบทตยรกขสตรท ๘ ๙. ตตยรกขสตร ปญญนทรยเปนยอดเเหงโพธปกขยธรรม [๑๐๗๖] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมพวกอสรชนดใดชนดหนง ตนจตตปาฏล โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธ- ปกขยธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหง โพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน.


[๑๐๗๗] ดกอนภกษทงหลาย กโพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรยเปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร ฯลฯ ปญญนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร. [๑๐๗๘] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมของพวกอสรชนดใดชนดหนง ตนจตตปาฏล โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลาน แมฉนใด โพธปกขย- ธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหงโพธปกขย- ธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. จบตตยรกขสตรท ๙ ๑๐. จตตถรกขสตร ปญญนทรยเปนยอดแหงโพธปกขยธรรม [๑๐๗๙] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมของพวกครฑชนดใดชนดหนง ตนโกฏสมพล (ไมงวปา) โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธปกขยธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหง โพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๘๐] ดกอนภกษทงหลาย โพธปกขยธรรมเปนไฉน คอ สทธนทรยเปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร ฯลฯ ปญญนทรย เปนโพธปกขยธรรม ยอมเปนไปเพอความตรสร. [๑๐๘๑] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมของพวกครฑชนดใดชนดหนง ตนโกฏสมพล โลกกลาววาเปนยอดของตนไมเหลานน แมฉนใด โพธ-


ปกขยธรรมเหลาใดเหลาหนง ปญญนทรย บณฑตกลาววาเปนยอดแหง โพธปกขยธรรมเหลานน เพราะเปนไปเพอความตรสร ฉนนนเหมอนกน จบจตตถรกขสตรท ๑๐ จบโพธปกขยวรรคท ๗ อรรถกถาโพธปกขยวรรคท ๗ ในโพธปกขยวรรคท ๗. ผล ๗ อยาง เปนสวนเบองตน บรรดา ผลทง ๗ อยางนน ผล ๒ อยางในหนหลง ทาใหเปนตนแลว กเปนของ เจอกน. คาทเหลอในพระสตรน และคาทงหมดนอกจากน ลวนแตตน ทงนนแล. จบอรรถกถาโพธปกขยวรรคท ๗ จบอรรถกถาอนทรยสงยตท ๔ อนทรยสงยต คงคาทเปยยาลท ๘* อานสงสแหงการเจรญอนทรย ๕ [๑๐๘๒] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญอนทรย ๕ กระทา ใหมากซงอนทรย ๕ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป นพพาน ฉนนนเหมอนกน. * คงคาทเปยยาลท ๘ ไมมอรรถกถาแก.


[๑๐๘๓] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญอนทรย ๕ กระทาใหมาก ซงอนทรย ๕ อยางไรเลา ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสท- ธนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ยอม เจรญวรยนทรย... สตนทรย.. สมาธนทรย... ปญญนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญ อนทรย ๕ กระทาใหมากซงอนทรย๕ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. [๑๐๘๔] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ น สงโยชนอนเปนสวนเบองตน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ นแล. [๑๐๘๕] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ อนภกษพงเจรญเพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ น แล อนทรย ๕ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสทธนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการ สละ ฯลฯ ยอมเจรญปญญนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อนภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบอง บน ๕ นแล (อนทรยทอาศยวเวกเปนตน พงขยายความออกไปเหมอนมรรค สงยต ). [๑๐๘๖] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ลงสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญอนทรย ๕ กระทา


ใหมากซงอนทรย ๕ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๘๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญอนทรย ๕ กระทาใหมาก ซงอนทรย ๕ อยางไรเลา ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธนทรย มอนกาจดราคะ เปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอม เจรญปญญนทรย มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอน กาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญอนทรย ๕ กระทาให มากซงอนทรย ๕ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. [๑๐๘๘] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลา น สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. [๑๐๘๙] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ อนภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล อนทรย ๕ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธนทรย มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญปญญนทรย มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนท สด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๕ เหลาน อน


ภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชน อนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล (อนทรยสงยตมสวนเหมอนในมรรคสงยต ). จบคงคาทเปยยาลท ๘ จบอนทรยสงยต

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สญโญชนสตร ๒. อนสยสตร ๓. ปรญญาสตร ๔. อาสวก- ขยส ร ๕. ปฐมผลสตร ๖. ทตยผลสตร ๗. ปฐมรกขสตร ๘. ทตย รกขส ร ๙. ตตยรกขสตร ๑๐. จตตถรกขสตรและอรรถกถา สมมปปธานสงยต วาดวยสมมปปธาน ๔ [๑๐๙๐] สาวตถนทาน. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษ ทงหลายแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ เหลาน. สมมปปธาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยรประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศลธรรม ทยงไมเกดเกดขน ๑ เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ เพอใหกศลธรรม ทยงไมเกดเกดขน ๑ เพอความตงอย เพอความไมเลอนหาย เพอความม ยง ๆ ขนไป เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณแหงกศล ธรรมทบงเกดขนแลว ๑ ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ เหลานแล.


[๑๐๙๑] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญสมมปปธาน ๔ กระทา ใหมากซงสมมปปธาน ๔ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๙๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญสมมปปธาน ๔ กระทาให มากซงสมมปปธาน ๔ อยางไรเลา ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปส นพพาน โอนไปสนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยรประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศธรรมทยงไมเกด เกดขน ๑ เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ เพอใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน ๑ เพอความไมเลอนหาย เพอความมยง ๆ ขนไป เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณ แหงกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเจรญสมมปปธาน ๔ กระทาใหมากซงสมมปปธาน ๔ อยาง นแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. ปาจนนนนสตร ๖ สตร สมททนนนสตร ๖ สตร ๒ อยางเหลานน อยางละ ๖ สตร รวมเปน ๑๒ สตร เพราะฉะนน จงเรยกวาวรรค (พงขยาย ความคงคาเปยยาลแหงสมมปปธานสงยต ดวยสามารถสมมปปธาน). จบวรรคท ๑ ๑. ตถาคตสตร ๒. ปทสตร ๓. กฏสตร ๔. มลสตร ๕. สารสตร ๖. วสสกสตร ๗. ราชสตร ๘. จนทมสตร ๙. สรยสตร ๑๐. วตถสตร (พงขยายความอปปมาทวรรคทง ๑๐ สตรดวยสามารถสมมปปธาน) จบวรรคท ๒


[๑๐๙๓] ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทาดวยกาลงอยางใด อยางหนง อนบคคลทาอย การงานทจะพงทาดวยกาลงทงหมดนน อนบคคล อาศยแผนดน ดารงอยบนแผนดน จงทาไดอยางนน แมฉนใด ภกษอาศย ศล ตงอยในศลแลว จงเจรญสมมปปธาน ๔ กระทาใหมากซงสมมปปธาน ๔ ฉนนนเหมอนกน. [๑๐๙๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จง เจรญสมมปปธาน ๔ กระทาใหมากซงสมมปปธาน ๔ อยางไรเลา ภกษใน ธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน ๑ เพอ ละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ เพอใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน ๑ เพอความตงอย เพอความไมเลอนหาย เพอความมยง ๆ ขนไป เพอความ ไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณ แหงกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญสมมปปธาน ๔ กระทาใหมากซงสมมปปธาน ๔ อยางนแล (พงขยายความพลกรณยวรรคดวย สามารถสมมปปธานอยางน) จบวรรคท ๓ [๑๐๙๕] ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๓ อยางเปน ไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหาพรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๑๐๙๖] ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ อนภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอความละซงการแสวงหา ๓ อยางน สมมปปธาน ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศลธรรมทยงไมเกด


เกดขน ฯลฯ เพอความตงอย เพอความไมเลอนหาย เพอความมยง ๆ ขนไป เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณ แหงกศลธรรมทเกดขน แลว ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ เหลาน อนภกษพงเจรญ เพอ ความรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละการแสวงหา ๓ อยางนแล. [๑๐๙๗] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ น สงโยชนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ นแล. [๑๐๙๘] ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ อนภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชน อนเปนสวน เบองบน ๕ เหลานแล สมมปปธาน ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม ยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอ ไมใหบาปอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน ฯลฯ เพอความตงอย เพอความไม เลอนหาย เพอความมยง ๆ ในรป เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอ ความบรบรณ แหงกศลธรรมทเกดขนแลว ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน ๔ เหลาน อนภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอสนความไป เพอ ละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. (พงขยายความออกไป เหมอนเอสนาวรรค) จบสมมปปธานสงยต แมในสมมปปธานสงยตทงสน พระองคกตรสแตวปสสนาทเปนสวน เบองตนทงนนแล.


พลสงยต วาดวยพละ ๕ [๑๐๙๙] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ประการน. ๕ ประการเปนไฉน คอ สทธาพละ ๑ วรยพละ ๑ สตพละ ๑ สมาธพละ ๑ ปญญาพละ ๑ ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ ประการนแล. [๑๑๐๐] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญพละ ๕ กระทาให มากซงพละ ๕ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๑๐๑] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญพละ ๕ กระทาใหมากซง พละ ๕ อยางไรเลา ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธาพละ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ยอมเจรญวรยพละ... สตพละ... สมาธพละ... ปญญาพละ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอม ไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญพละ ๕ กระทาใหมากซงพละ ๕ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. [๑๑๐๒] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลาน สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล.


[๑๑๐๓] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ อนภกษพงเจรญเพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลา นแล พละ ๕ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธาพละ.... วรยพละ.. สตพละ... สมาธพละ..4 ปญญาพละ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ เหลาน อนภกษพงเจรญ. เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชน อนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. [๑๑๐๔] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญพละ ๕ กระทาให มากซงพละ ๕ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๑๐๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญพละ ๕ กระทาใหมากซง พละ ๕ อยางไรเลา ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธาพละมอนจากดราคะเปนทสด มอนจากดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ... ยอมเจรญปญญาพละ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญพละ ๕ การทาใหมากซงพละ ๕ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. [๑๑๐๖] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลาน สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน เหลานแล.


[๑๑๐๗] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ อน ภกษพงเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล พละ ๕ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสทธาพละม อนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ยอมเจรญปญญาพละมอน กาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย พละ ๕ เหลานแล อนภกษ พงเจรญเพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปน สวนเบองบน ๕ เหลานแล. จบพลสงยต อรรถกถาพลสงยต พละทงหลายทตรสไวใน พลสงยต กเปนของเจอกนเหมอนกน. คาทเหลอทกแหงตนทงนนแล. จบอรรถกถาพลสงยต


อทธบาทสงยต ปาวาลวรรคท ๑ ๑. อปารสตร วาดวยอทธบาท ๔ [๑๑๐๘] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝงจากทมใชฝง. อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร เจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ และปธานสงขาร เจรญอทธบาทอนประกอบดวยจตตสมาธ และปธานสงขาร เจรญอทธบาท อนประกอบดวยวมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝง จากทมใชฝง. จบอปารสตรท ๑


อรรถกถาอทธปาทสงยต ปาวาลวรรควรรณนาท ๑๑

อรรถกถาอปารสตร อทธปาทสงยต อปารสตรท ๑. สมาธทอาศยฉนทะเปนไป ชอวา ฉนทสมาธ พวกสงขารทเปนประธาน ชอวา ปธานสงขาร. คาวา สมนนาคต คอ เขาถงดวยธรรมเหลานน. ชอวา อทธบาท เพราะ เปนบาทของฤทธ หรอบาททเปนฤทธ. แมในพวกคาทเหลอกทานองนแหละ. นเปนความสงเขปในอทธปาทสงยตน. สวนความพสดารมาเสรจแลวใน อทธปาทวภงค สวนใจความของอทธปาทสงยตนน ทานกไดแสดงไวแลวใน วสทธมรรค. ในมรรคสงยต โพชฌงคสงยค สตปฏฐานสงยต และอทธปาท สงยตน กอยางนน คอเปนปรจเฉทอยางเดยวกนโดยแท. จบอรรถกถาอปารสตรท ๑ ๒. วรทธสตร ผปรารภอทธบาทชอวาปรารภอรยมรรค [๑๑๐๙] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ อนชนเหลาใดเหลาหนง เบอแลว ชนเหลานนกชอวาเบออรยมรรคเครองใหถงความสนทกขโดยชอบ อทธบาท ๔ อนชนเหลาใดเหลาหนงปรารภแลว ชนเหลานนชอวาปรารภ อรยมรรคเครองใหถงความสนทกขโดยชอบ อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอน

* พมา จาปาลวรรค


ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร . . . วรยสมาธ . . . จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและปธาน สงขาร อทธบาท ๔ เหลาน อนชนเหลาใดเหลาหนงเบอแลว ชนเหลานน กชอวาเบออรยมรรคทใหถงความสนทกขโดยชอบ อทธบาท ๔ เหลาน อนชนเหลาใดเหลาหนงปรารภแลว ชนเหลานนชอวาปรารภอรยมรรคทให ถงความสนทกขโดยชอบ. จบวรทธสตรท ๒ ๓. อรยสตร เจรญอทธบาท ๔ เพอความสนทกข [๑๑๑๐] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว เปนอรยะ นาออกจากทกข ยอมนาผบาเพญ อทธบาทนนไป เพอความสนทกขโดยชอบ อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร... วรยสมาธ.... จตตสมาธ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษ ทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนอรยะ นาออกจากทกข ยอมนาผบาเพญอทธบาทนนไปเพอความสนทกข โดยชอบ. จบอรยสตรท ๓


๔. นพพตสตร เจรญอทธบาท ๔ เพอความหนาย [๑๑๑๑] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว เพอ คลายกาหนด เพอดบ เพอความสงบ เพอความตรสร เพอนพพาน อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวย ฉนทสมาธและปธานสงขาร .... วรยสมาธ .... จตตสมาธ .... วมงสาสมาธ และปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว.... เพอนพพาน. จบนพพตสตรท ๔ ๕. ปเทสสตร ผทาฤทธไดเพราะเจรญอทธบาท [๑๑๑๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ยงสวนแหงฤทธใหสาเรจแลว สมณะหรอพราหมณทงหมด นน ยงสวนแหงฤทธใหสาเรจได กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกยงสวนแหงฤทธให สาเรจ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน จกยงสวนแหงฤทธใหสาเรจได ก


เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนง ในปจจบน ยงสวนแหงฤทธใหสาเรจ สมณะหรอพราหมณทงหมด นน ยอมยงสวนแหงฤทธใหสาเรจได กเพราะเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญ อทธบาทประกอบดวยวรยสมาธ .... จตตสมาธ .... วมงสาสมาธและปธาน สงขาร. [๑๑๑๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ยงสวนแหงฤทธใหสาเรจแลว สมณะหรอพราหมณทงหมด นน ยงสวนแหงฤทธใหสาเรจได กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกยง สวนแหงฤทธใหสาเรจ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน จกยงสวนแหงฤทธ ใหสาเรจได กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะ หรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในปจจบน ยอมยงสวนแหงฤทธใหสาเรจ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน ยอมยงสวนแหงฤทธใหสาเรจได กเพราะ เจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบปเทสสตรท ๕ อทธปเทสสตร อทธปเทสสตรท ๕. มรรค ๓ เเละผล ๓ ชอวา อทธปาทปเทส จบอรรถกถาอทธปเทสสตรท ๕


๖. สมมตตสตร ทาฤทธใหบรบรณไดเพราะเจรญอทธบาท [๑๑๑๔] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ยงฤทธใหสาเรจบรบรณแลว สมณะหรอพราหมณทงหมด นนยงฤทธใหสาเรจไดบรบรณ กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกยงฤทธ ใหสาเรจ บรบรณ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน ยอมยงฤทธใหสาเรจไดบรบรณ ก เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในปจจบน ยอมยงฤทธใหสาเรจบรบรณ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน ยอมยงฤทธใหสาเรจไดบรบรณ กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔. อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาท ประกอบดวยวรยสมาธ . . . จตตสมาธ ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร. [๑๑๑๕] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ยงฤทธใหสาเรจบรบรณแลว สมณะหรอพราหมณทงหมด นน ยงฤทธใหสาเรจไดบรบรณ กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกยงฤทธ ใหสาเรจบรบรณ สมณะหรอพราหมณทงหมดนน จกยงฤทธใหสาเรจบรบรณ กเพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนงในปจจบน ยอมยงฤทธใหสาเรจบรบรณ สมณะหรอ


พราหมณทงหมดนน จกยงฤทธใหสาเรจไดบรบรณ กเพราะเจรญ กระทา ใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบสมมตตสตรท ๖ อรรถกถาสมมตตสตร สมมตตสตรท ๖. คาวา สมตต อทธ คอ อรหตผลนนเอง. กแหละใน ๙ สตรตงแตตนมา พระองคไดตรสแตอทธบาททมววฏฏะเปนบาท เทานน. จบอรรถกถาสมมตตสตรท ๖ ๗. ภกขสตร* ไดเจโตวมตต ปญญาวมตตเพราะเจรญอทธบาท [๑๑๑๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทง หลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทง หลายสนไปดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะเจรญ กระทา ใหมากซงอทธบาท ๔ ภกษเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกทาใหแจงซง * สตรท ๗-๘-๙ ไมมอรรถกถาแก.


เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวย ปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซง เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวย ปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล ภกษเหลาใดเหลาหนงในปจจบน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอน ยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอน ยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ อทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทประกอบ ดวยวรยสมาธ . . . จตตสมาธ. . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร. [๑๑๑๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะ อาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะ มได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนรยงเอง ในปจจบน เขา ถงอย เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล ภกษเหลาใด เหลาหนง ในอนาคตกาล จกทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อน


หาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล ภกษเหลา ใดเหลาหนง ในปจจบน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษทงหมดนน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อน หาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบภกขสตรท ๗ ๘. พทธสตร เปนพระอรหนตสมมาสมพทธะเพราะเจรญอทธบาท [๑๑๑๘] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและ ปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยวรยสมาธ . . . จตตสมาธ . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล เขาจงเรยกตถาคต วา พระอรหนตสมมาสมพทธเจา. จบพทธสตรท ๘


๙. ญาณสตร พระพทธเจาเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๑๙] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวางไดเกดขนแลวแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นเปนอทธ- บาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร.. อทธบาทอนประกอบดวย ฉนทสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราควรเจรญ . . . อทธบาทอนประกอบ ดวยฉนทสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราเจรญแลว . [๑๑๒๐] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวางไดเกดขนแลวแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นเปนอทธบาท อนประกอบดวยวรยสมาธและปธานสงขาร. . . อทธบาทอนประกอบดวยวรย สมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราควรเจรญ . . . อทธบาทอนประกอบ ดวยวรยสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราเจรญแลว. [๑๑๒๑] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวางไดเกดขนแลวแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นเปนอทธบาท อนประกอบดวยจตตสมาธและปธานสงขาร. .. อทธบาทอนประกอบดวยจตต สมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราควรเจรญ ... อทธบาทอนประกอบ ดวยจตตสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราเจรญแลว. [๑๑๒๒] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวางไดเกดขนแลวแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นเปนอทธบาท อนประกอบดวยวมงสาสมาธและปธานสงขาร. . . อทธบาทอนประกอบดวย


วมงสาสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราควรเจรญ . . . อทธบาทอน ประกอบดวยวมงสาสมาธและปธานสงขารนนนแล อนเราเจรญแลว. จบญาณสตรท ๙ ๑๐. เจตยสตร เจรญอทธบาท ๔ ทาใหอายยน [๑๑๒๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน ใกลกรงเวสาล ครงนนเปนเวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอ บาตรและจวร เสดจเขาไปบณฑบาตยงกรงเวสาล ครนเสดจเทยวบณฑบาต แลว เวลาปจฉาภต เสดจกลบจากบณฑบาตแลว ตรสเรยกทานพระอานนท มาตรสวา ดกอนอานนท เธอจงถอเอาผานสทนะ เราจะเขาไปยงปาวาลเจดย เพอพกผอนในตอนกลางวน ทานพระอานนททลรบพระดารสของพระผมพระ- ภาคเจาแลว ถอผานสทนะตามพระผมพระภาคเจาไปทางเบองพระปฤษฏางค. [๑๑๒๔] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปยงปาวาลเจดย ประทบนงบนอาสนะททานพระอานนทปถวาย สวนทานพระอานนทถวายบงคม พระผมพระภาคเจาแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง พระผมพระภาคเจาตรส กะทานพระอานนทวา ดกอนอานนท กรงเวสาลเปนทนารนรมย อเทนเจดยก เปนทนารนรมย โคตมกเจดยกเปนทนารนรมย สตตมพเจดยกเปนทนารนรมย พหปตตกเจดยกเปนทนารนรมย สารนททเจดยกเปนทนารนรมย ปาวาลเจดย กเปนทนารนรมย อทธบาท ๔ อนผใดผหนงเจรญแลว กระทาใหมากแลว


กระทาใหเปนดจยาน กระทาใหเปนทตง ใหคลองแคลวแลว สงสมแลว ปรารภ ดแลว ผนน เมอจานงอยพงดารงอยไดกปหนง หรอเกนกวากปหนง ดกอน อานนท อทธบาท ๔ อน ตถาคตเจรญแลว กระทาใหมากแลว กระทาให เปนดจยาน กระทาใหเปนทตง ใหคลองแคลวแลว สงสมแลว ปรารภดแลว ตถาคตนน เมอจานงอย พงดารงอยไดกปหนงหรอเกนกวากปหนง. [๑๑๒๕] แมเมอพระผมพระภาคเจาทรงกระทานมตอนโอฬาร กระ- ทาโอภาสอนโอฬารอยางน ทานพระอานนทกมอาจรทน จงมไดทลวงวอนพระ ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงทรงดารง อยตลอดกปหนง ขอพระสคตจงทรงดารงอยตลอดกปหนง เพอประโยชนสข แกชนเปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพอประโยชนเกอกลและความสขแก เทวดาและมนษยทงหลาย ดงน เพราะถกมารเขาดลใจ. [๑๑๒๖] แมครงท ๒ แมครงท ๓ พระผมพระภาคเจากตรสกะ ทานพระอานนทวา ดกอนอานนท เมองเวสาลเปนทนารนรมย. .. ตถาคต นน เมอจานงอยพงดารงอยไดกปหนงหรอเกนกวากปหนง. [๑๑๒๗] แมเมอพระผมพระภาคเจาทรงกระทานมตอนโอฬาร กระทา โอภาสอนโอฬารอยางน ทานพระอานนทกมอาจรทน จงมไดทลวงวอนพระ ผมพระภาคเจา. . . เพราะถกมารเขาดลใจ. [๑๑๒๘] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะทานพระอานนท วา เธอจงไปเถด อานนท เธอรกาลอนควรในบดนเถด ทานพระอานนททลรบ พระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว ลกจากอาสนะถวายบงคมพระผมพระ- ภาคเจา กระทาประทกษณแลว ไปนง ณ โคนไมแหงหนงในทไมไกล. [๑๑๒๙] ครงนน มารผมบาป เมอทานพระอานนทหลกไปแลว ไมนาน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ แลวยน ณ ทควรสวน


ขางหนง ไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจง ปรนพพานในบดนเถด ขอพระสคตจงปรนพพานในบดนเถด บดน เปน เวลาปรนพพานของพระผมพระภาคเจา กพระผมพระภาคเจาไดตรสพระดารส นวา ดกอนมารผมบาป ภกษสาวกของเราจกยงไมเฉยบแหลม ไมไดรบ แนะนา ไมแกลวกลา ไมเปนพหสต ไมทรงธรรม ไมปฏบตธรรมสมควร แกธรรม ไมปฏบตชอบ ไมประพฤตตามธรรม เรยนกบอาจารยตนแลว ยงบอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหงายไมได ยงแสดงธรรมมปาฏหารยขมขปรปปวาททบงเกดขนใหเรยบรอยโดยสหธรรม ไมได เพยงใด เราจกยงไมปรนพพาน เพยงนน ดงน ขาแตพระองคผเจรญ กบดน ภกษสาวกของพระผมพระภาคเจาเปนผเฉยบแหลมแลว ไดรบแนะนา แลว แกลวกลา เปนพหสต ทรงธรรม ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรรม เรยนกบอาจารยของตนแลว บอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหงายได แสดงธรรมมปาฏหารยขมขปรปปวาทท บงเกดขนใหเรยบรอยโดยสหธรรมได ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผม พระภาคเจาทรงปรนพพานในบดนเถด ขอพระสคตจงปรนพพานในบดนเถด บดน เปนในเวลาปรนพพานของพระผมพระภาคเจา. [๑๑๓๐] ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาไดตรสพระ- ดารสนไววา ดกอนมารผมบาป ภกษณสาวกาของเราจกยงไมเฉยบแหลม . . . ขาแตพระองคผเจรญ กบดน ภกษณผเปนสาวกาของพระผมพระภาคเจาเปน ผเฉยบแหลมแลว. . . แสดงธรรมมปาฏหารยขมขปรปปวาททบงเกดขนให เรยบรอยโดยสหธรรมได ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจง ทรงปรนพพานในบดนเถด ขอพระสคตจงทรงปรนพพานในบดนเถด บดน เปนเวลาปรนพพานของพระผมพระภาคเจา.


[๑๑๓๑] ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาไดตรสพระ- ดารสนไววา ดกอนมารผมบาป อบาสก ฯลฯ อบาสกาสาวกาของเราจกยง ไมเฉยบแหลม ไมไดรบแนะนา ไมแกลวกลา ไมเปนพหสต ไมทรงธรรม ไมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ไมปฏบตธรรม ไมประพฤตธรรม เรยน กบอาจารยของตนแลว ยงบอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหงายไมได ยงแสดงธรรมมปาฏหารยขมขปรปปวาททบงเกดขนให เรยบรอยโดยสหธรรมไมได เพยงใด เราจกยงไมปรนพพาน เพยงนน ดงน ขาแตพระองคผเจรญ กบดน อบาสกาสาวกาของพระผมพระภาคเจาเปนผ เฉยบแหลมแลว ไดรบแนะนาแลว แกลวกลา เปนพหสต ทรงธรรม ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เรยนกบ อาจารยของตนแลว บอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหงายได แสดงธรรมมปฏหารยขมขปรปปวาททบงเกดขนใหเรยบรอย โดยสหธรรมได ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงปรนพพาน ในบดนเถด ขอพระสคตจงปรนพพานในบดนเถด บดน เปนเวลาปรนพพาน ของพระผมพระภาคเจา. [๑๑๓๒] ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาไดตรสพระ- ดารสนไววา ดกอนมารผมบาป พรหมจรรยของเราน จกยงไมสมบรณ แพรหลาย กวางขวาง รกนโดยมาก แนนหนา (มนคง) จนกระทงพวก เทวดาและมนษยประกาศไดดแลว เพยงใด เราจกยงไมปรนพพาน เพยงนน ขาแตพระองคผเจรญ กบดน พรหมจรรยของพระผมพระภาคเจาสมบรณแลว แพรหลาย กวางขวาง รกนโดยมาก แนนหนา (มนคง) จนกระทงพวก เทวดาและมนษยประกาศไดดแลว ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา


จงปรนพพานในบดนเถด ขอพระสคตจงปรนพพานในบดน เถด บดน เปน เวลาปรนพพานของพระผมพระภาคเจา. [๑๑๓๓] เมอมารกราบทลอยางนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรส ตอบวา ดกอนมารผมบาป ทานจงมความขวนขวายนอยเถด การปรนพพาน แหงตถาคตจกมในไมชา แตนลวงไปอก ๓ เดอนตถาคตจกปรนพพาน. [๑๑๓๔] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงมพระสตสมปชญญะ ทรงปลงอายสงขาร ณ ปาวาลเจดย และเมอพระผมพระภาคเจาทรงปลง อายสงขารแลว ไดเกดแผนดนไหวใหญ และเกดขนพองสยองเกลานาพงกลว ทงกลองทพยกบนลอลน. [๑๑๓๕] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนนแลว ทรงเปลงพระอทานนในเวลานน ความวา มน เมอเทยบเคยงนพพาน และภพ ไดปลงเสยแลวซงธรรมอนปรงแตงภพ ยนดแลวในภายใน มจตตงมนแลว ได ทาลายแลวซงขาย คอกเลสอนเกดในตน เปรยบดงเกราะ. จบเจตยสตรท ๑๐ จบปาวาลวรรคท ๑


อรรถกถาเจตยสตร สตรท ๑๐. คาวา นสทน คอ หมายเอาทอนหนง. ทานเรยกวด ทสรางไวทเจดยสถานของอเทนยกษวา อเทนเจดย. แมใน โคตมกเจดย เปนตนกนยเดยวกนนเอง. คาวา ภาวตา คอ อนเจรญแลว . คาวา พหลกตา คอ ทกระทาเรอย ๆ ไป. คาวา ทาใหเปนดจยาน คอ ทาใหเหมอนยานทเทยม (โคไวทแอก) แลว. คาวา ทาใหเปนทตง คอ ทาใหเหมอนเปนวตถ เพราะอรรถวาเปนทตง. คาวา ใหคลองแคลวแลว คออนมนคงยง. คาวา อนสงสมแลว ไดแก สงสมไวโดยทกดาน คอ อนเจรญดแลว. คาวา อนปรารภดแลว คอ ทเรมไวแลวเปนอยางด. ครนตรสโดยไมชชดลงไปอยางนแลว เมอจะทรงแสดงชชดลงไป อกครง จงตรสคาวา ตถาคตสส โข ดงนเปนตน. และในคาเหลาน คาวา กป หมายเอาอายกป (กาหนดอาย). ในกาลนน อนใดเปนประมาณ อายของพวกมนษย บคคลพงทาประมาณอายนนใหบรบรณดารงอย. คาวา กปปาวเสส คอ หรอเกนรอยปทตรสวา กปหรอเกน. ฝายทานพระมหาสว เถระ กลาววา สาหรบพระพทธเจาทงหลายแลว ยอมไมมการคกคามในสง ทเปนไปไมได กเหมอนเมอทรงขมเวทนาปางทแทบจะสนพระชนมทเกดขน ในหมบาน เวฬวะ (เวฬวคาม) ตงสบเดอน นนแหละ ฉนใด กฉนนน เมอทรงเขาสมาบตนนบอยๆ พงขมไวไดเปนสบเดอน กจะพงทรงดารงอยได ตลอดภทรกปนทเดยว.


ถามวา กทาไมจงไมทรงดารงอยเลา. ตอบวา ขนชอวา พระสรระ ทเปนผลของกรรมทถกกเลสเขาไปยดครองแลว ถกชราทงหลายมพระทนต หกเปนตน จะครอบงา ธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลาย ยงไมถง ความเปนผมพระทนตหกเปนตนเลย กยอมปรนพพานในสวนพระชนมาย ท ๕ ในเวลาทยงทรงเปนทรกทชนใจของคนจานวนมากนนเอง แตเมอเหลา พระมหาสาวกผเปนพทธานพทธปรนพพานแลว กยอมเปนสรระทตองตงอย โดดเดยว เหมอนตอไม. หรอมภกษหนมและสามเณรหอมลอมบาง แตนน กจะตองถงความเปนผทพงถกเยาะเยยเหยยดหยามวา โอ บรษทของพวกพทธ เพราะฉะนน พระองคจงไมดารงอย. แตเมอตรสคาเชนนแลว มารนน กชอบใจ. คาวา อายกป นแหละ ทานไดชชดลงไปในอรรถกถาแลว. คาวา ต นน ในคาวา ยถา ต มาเรน ปรยฏ ตจตโต เปนเพยงคาลงมาแทรกเขาไว. อธบายวา ปถชนแมอนใด ๆ ทถกมารดลใจ คอ ถกมารทวมทบใจแลว ไมพงอาจเพอแทงตลอดไดฉนใด พระเถระ กไมสามารถแทงตลอดฉนนน เหมอนกน. จรงอย มารยอมดลจตผทยงละ วปลาส ๑๒ อยางไมไดหมด. สวนพระเถระ ยงละวปลาส ๔ อยางไมได เพราะฉะนน มารจงยงดลใจของทานได. ถามวา กแล เมอมารนนจะทาการ ดลใจ ยอมทาอะไร. ตอบวา ยอมแสดงรปารมณทนากลวบาง ใหยนอารมณ คอเสยงบาง จากนน สตวทงหลายไดเหนรปนน หรอไดยนเสยงนนแลว กทงสต เกดเวยนหนาขนมา มนสอดมอเขาปากแลวบบหวใจสตวเหลานน สตวเหลานนกยนสลบไสล. กมารนสามารถสอดมอเขาไปในปากของพระเถระ เจยวหรอ กมนแสดงอารมณทนากลว พระเถระไดเหนอารมณนน ก แทงตลอดแสงแหงนมตไมได ทง ๆ ทรอยวา พระผมพระภาคเจาตรสถง


สามครง เพออะไร. เพอทรงทาใหเพลาโศก ดวยการยกความผดขนวา น เปนความกระทาไมดของเธอเอง นเปนความผดของเธอเอง เมอพระเถระทล ออนวอนภายหลงวา ขอพระผมพระภาคเจาจงทรงดารงอยเถด พระพทธเจาขา. ในคาวา มารผมบาป น ชอวา มาร เพราะประกอบสตวไวใน ความฉบหายใหตาย. คาวา ผมบาป เปนคาใชแทนมารนนเอง. กมารนน เพราะประกอบดวยบาปธรรม จงเรยกวา ผมบาป. ถงคาวา กณห (ดา) อนตกะ (ผทาทสด) นมจ เผาพนธผประมาท กลวนแตเปนชอของมารนนเอง. คาวา พระผมพระภาคเจาไดตรสพระดารสน คอในสปดาหท ๘ แหงการบรรล ความตรสรพรอมของพระผมพระภาคเจา มารนแล ไดมาทโคนโพธทเดยว ทล วา ขาแตพระผมพระภาคเจาพระองคไดทรงบาเพญพระบารมมาเพอประโยชน อนใดพระองคกทรงไดบรรลประโยชนอนนนแลว ทรงแทงตลอดสพพญตญาณ แลว พระองคทองเทยวไปในโลกหาประโยชนอะไรกน แลวไดออนวอน เหมอนในวนนแหละวา พระเจาขา บดน ขอพระผมพระภาคเจาจงปรนพพาน เถด ขอพระสคตเจาจงปรนพพานเถด. และพระผมพระภาคเจาไดตรสปฏเสธ ไปกะมารนนเปนตน วา น ตาวห. มารหมายเอาพระดารสนน จงกลาวคาวา พระเจาขา พระผมพระภาคเจาไดตรสพระดารสนไวแลวแล ดงนเปนตน. ในบทเหลานน คาวา ผเฉยบแหลม หมายถงผฉลาดดวยอานาจ มรรค. ผไดรบการแนะนา และผแกลวกลา กอยางนนนนแล. คาวา เปนพหสต คอ ชอวา เปนพหสต เพราะเขาไดฟงดวยอานาจปฎกสาม มามาก. ชอวา ผทรงธรรม กเพราะจาทรงธรรมนนแหละ. อกอยางหนง พงเหนใจความในคาวา ผทรงธรรม นอยางนวา เปนพหสตทางปรยต


และเปนพหสตทางปฏเวธ จงชอวา เปนผทรงธรรม เพราะจาทรงธรรมคอ ปรยตและปฏเวธนนเอง. คาวา ธมมานธมมปฏปนนา คอ เปนผปฏบต ธรรม คอวปสสนาอนเปนธรรมทไปตามธรรมของพระอรยเจา. คาวาสาม- จปฏปนนา คอ เปนผปฏบตขอปฏบตทสมควร. คาวา อนธมมจารโน คอ เปนผประพฤตตามธรรมเปนปกต. คาวา สก อาจรยก คอ วาทะ อาจารยของตน. คาทงหมดเปนตนวา จกบอก เปนคาสาหรบใชแทนกน และกนนนเอง. คาวา โดยสหธรรม คอ ดวยถอยคาทมเหต มการณ. คาวา มปาฏหารย คอ จะแสดงธรรมทาใหออกจากทกขได. คาวา พรหมจรรย ไดแกศาสนพรหมจรรยทงสน ทสงเคราะหดวย ไตรสกขา. คาวา อทธ ไดแกสาเรจพรอมแลวดวยความยนดในฌานเปนตน. คาวา ผต ไดแก ถงความเจรญ ดวยอานาจการถงพรอมแหงอภญญา เหมอนดอกไมบานสะพรง. คาวา วตถารต ไดแก แผไปดวยอานาจตงมน ในสวนแหงทศนน ๆ. คาวา รกนโดยมาก ไดแกทคนหมมากรคอแทงตลอด ดวยอานาจการตรสรของมหาชน. คาวา หนาแนน ไดแกถงความเปนของ หนาแนน ดวยอาการทกอยาง. ถามวา อยางไร. ตอบวา จนกระทงพวก เทวดาและมนษยประกาศดแลว หมายความวา อนพวกเทวดาและมนษย ทประกอบดวยชาตแหงผรทงหมด ประกาศดแลว. คาวา มความขวนขวายนอย คอ หมดอาลย. พระผมพระภาคเจา ตรส วา มารผมบาป เจาแล ตงแตสปดาหทแปดมาไดเทยวโวยวายวา พระเจาขา บดน ขอพระผมพระภาคเจาจงปรนพพานเถด ขอพระสคตเจา จงปรนพพาน เถด. พระผมพระภาคเจาตรสวา บดนตงแตวนน เจาจงเลกความอตสาหะได แลว จงอยาทาความพยายามเพอการปรนพพานของเราเลย.


คาวา ทรงมพระสตสมปชญญะทรงปลงอายสงขาร คอ ทรงตงพระสตไวเปนอยางด ทรงใชพระญาณกาหนดแลวจงทรงปลง คอ ทรงสละอายสงขาร. ในกรณนน พระผมพระภาคเจามไดทรงปลงอายสงขาร อยางใชพระหตถโยนกอนดนทง แตทรงเกดความคดวา เราจะเขาผลสมาบต ตลอดเวลาประมาณสามเดอนเทยว ตอจากนนจกไมเขาสมาบตอน พระอานนท หมายเอาอาการอยางนน จงไดกลาววา ทรงปลงแลว. ปาฐะวา อสสชช ดงนกม. คาวา มหาภมจาโล คอ การไหวของแผนดนอยางใหญ. เลากน วา ครงนน หมนโลกธาตไดหวนไหวแลว . คาวา นาสะพรงกลว คอ ทาใหเกดความกลว. คาวา กลองทพย กบนลอลน คอ กลองของเทวดา กดงกอง. ฝนกคารามแสนคาราม. สายฟาทมใชเวลากแปลบปลาบ มคาท ทานอธบายวา ฝนกตกชวขณะ. ถามวา คาวา ทรงเปลงอทาน น ทรงเปลงทาไม อาจมบางคน พดวา พระผมพระภาคเจา ถกมารทตดตามขางพระปฤษฎางค รบกวนวา ปรนพพานเถด พระเจาขา ปรนพพานเถด พระเจาขา จงทรงปลงอายสงขาร เพราะความกลว. ตอบวา โอกาสของมารนนจงอยาม สาหรบผกลวหาได มอทานไม เพราะฉะนนจงทรงเปลงอทานชนดทปลอยออกมาเพราะแรงปต. ในพระอทานน ชอวา สงทเทยบเคยง เพราะถกเทยบถกกาหนด แลว โดยความเปนสงประจกษแมแกสนขและจงจอกเปนตนทงหมด. สงเทยบ นนคออะไร. คอ กามาวจรกรรม. ทชอวา ไมมสงเทยบ เพราะไมใช สงทเทยบได หรอสงทเทยบได คอสงทเหมอนกน ของสงนนไดแกโลกย- กรรม อยางอนไมม. สงทไมมอะไรเทยบไดนนคออะไร คอ มหคคตกรรม. อกอยางหนง สงทเปนกามาวจรและรปาวจร เปนสงทเทยบได สงทเปน อรปาวจรเปนสงทเทยบไมได สงทมวบากนอยเปนสงทเทยบได สงทม


วบากมาก เปนสงทเทยบไมได. คาวา สมภว คอ เปนเหตแหงการเกด ของสตวเหลานน อธบายวา ทาใหเปนกอน ทาใหเปนกอง. คาวา ภวสขาร คอ เครองปรงแหงการเปนขนอก. คาวา ไดปลงเสยแลว คอ ปลอยแลว. คาวา มน คอ มนผเปนพทธะ. คาวา ยนดแลวในภายใน คอ ผยนดภายในอยางแนนแฟน. คาวา มจตตงมน คอ ผตงมนดวยอานาจ อปจารสมาธ และอปปนาสมาธ. คาวา ไดทาลายแลว เหมอนเกราะ คอไดทาลายเหมอนผทาลายเกราะ. คาวา เกดในตน คอ กเลสทเกดในตน. ขอนมคาอธบายวา ทรงปลงสงทได ชอวา สมภพ เพราะอรรถวา มวบาก. ชอวา ภวสงขาร เพราะอรรถวาเปนเครองปรงแตงภพ และชอวาทรงปลง โลกยกรรมกลาวคอสงทเทยบไดและเทยบไมได ทรงไดทาลายกเลสทเกด ในตนเหมอนนกรบผยงใหญในสงความทาลายเกราะ และทรงเปนผยนดใน ภายใน ทรงเปนผ (มพระหฤทย) ตงมนแลว. อกอยางหนง คาวา ตล (แปลวา ชงกได) ไดแกทรงชงอย คอ ทรงพจารณาอย. คาวา สงทชงไมได และ ความเกดพรอม ไดแก นพพานและภพ. คาวา ธรรมอนปรงแตงภพ ไดแก กรรมทใหถงภพ. คาวา พระมนไดทรงปลงแลว คอพระพทธมนไดทรงชงโดยนยเปนตนวา ขนธ ๕ ไมเทยง ความดบขนธ ๕ ไดสนทเปนนพพาน เปนของเทยง ทรง เหนโทษในภพ และเหนอานสงสในพระนพพานแลวไดทรงปลงตวปรงแตงภพ อนเปนรากเงาของขนธ ๕ เสยดวยอรยมรรคอนทาความสนกรรม ทตรสไวอยาง นวา เปนไปเพอสนกรรม คอ ภวสงขาร อยางไร ทรงยนดภายในมพระ- หฤทยตงมน ไดทรงทาลายแลวซงขาย คอ กเลสอนเกดในตน เหมอนนกรบ


ผยงใหญทาลายเกราะฉะนน. จรงอย พระผมพระภาคเจาพระองคนน ไดทรง ทาลายกเลสทงหมดซงรวบรดมดอตภาพตงอย เหมอนทหารผยงใหญทาลาย เกราะ ดวยกาลงสมถะและวปสสนา เรมตงแตสวนเบองตนอยางนคอ ทรงยนด ในภายในดวยอานาจวปสสนา ทรงเปนผมนคงดวยอานาจสมถะ (และไดทรง ทาลายกเลส) ทไดชอวา สรางตวตน เพราะสรางใหเกดภายในตน และเพราะ ไมมกเลส จงชอวาทรงละกรรม ดวยการละกเลสอยางนคอ กรรม ชอวาเปน อนถกปลงลงแลว เพราะไมทรงทาใหสบเนอง สาหรบผทละกเลสไดแลว ขนชอวา ความกลวไมม ฉะนน จงทรงเปนผไมกลวเลย ทรงปลงอาย สงขารแลว และพงทราบวา ทรงเปลงพระอทานเพอทรงใหรความเปนผไม กลวดวย ดงน. จบอรรถกถาเจตยสตรท ๑๐ จบอรรถกถาปาวาลวรรคท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อปารสตร ๒. วรทธสตร ๓. อรยสตร ๔. นพพตสตร ๕. ปเทสสตร ๖. สมมตตสตร ๗. ภกษสตร ๘. พทธสตร ๙. ญาณสตร ๑๐. เจตยสตร และอรรถกถา


ปาสาทกมปนวรรคท ๒ ๑. ปพพสตร วธเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๓๖] ในกรงสาวตถ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย เมอกอนแตตรสร ครงเราเปนพระโพธสตว ยงมไดตรสร ไดม ความคดอยางนวา อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยของการเจรญอทธบาท. [๑๑๓๗] ดกอนภกษทงหลาย เราไดมความคดอยางนวา ภกษใน ธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาท อนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ดงนวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดห ในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญในเบองหลงและ เบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย. [๑๑๓๘] ภกษยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธและปธาน สงขาร ดงนวา วรยะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป.... ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย. [๑๑๓๙] ภกษยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยจตตสมาธและ ปธานสงขาร ดงนวา จตของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคอง เกนไป...ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย.


[๑๑๔๐] ภกษยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยวมงสาสมาธและ ปธานสงขาร ดงนวา วมงสาของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคอง เกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปภายนอก และเธอมความสาคญใน เบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลง ฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบน ฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย. [๑๑๔๑] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปน คนเดยวกได ทาใหปรากฎกได ทาใหหายไปกได ทะลฝา กาแพง ภเขา ไปไดไมตดขดเหมอนไปในทวางกได ผดขนดาลงในแผนดนเหมอนในนา กได เดนบนนาไมแตกเหมอนเดนบนแผนดนกได เหาะไปในอากาศเหมอน นกกได ลบคลาพระจนทร พระอาทตยซงมฤทธมอานภาพมากอยางนดวย ฝามอกได ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได. [๑๑๔๒] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางน ยอมไดยนเสยง ๒ ชนด คอ เสยงทพยและเสยงมนษย ทงอยไกลและใกล ดวยทพโสตธาตอนบรสทธลวงโสตของมนษย. [๑๑๔๓] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางนยอม กาหนดรใจของสตวอนของบคคลอนดวยใจ คอ จตมราคะกรวา จตมราคะ หรอจตปราศจากราคะกรวา จตปราศจากราคะ จตมโทสะกรวา จตมโทสะ หรอจตปราศจากโทสะกรวา จตปราศจากโทสะ จตมโมหะกรวา จตมโมหะ หรอจตปราศจากโมหะกรวา จตปราศจากโมหะ จตหดหกรวา จตหดห


หรอจตฟงซานกรวา จตฟงซาน จตเปนมหรคตกรวา จตเปนมหรคต หรอจตไมเปนมหรคตกรวา จตไมเปนมหรคต จตมจตอนยงกวากรวา จตมจตอนยงกวา หรอจตไมมจตอนยงกวากรวา จตไมมจตอนยงกวา จต ตงมนกรวา จตตงมน หรอจตไมตงมนกรวา จตไมตงมน จตหลดพนกรวา จตหลดพน หรอจตไมหลดพนกรวา จตไมหลดพน . [๑๑๔๔] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางน ยอมระลกชาตกอนไดเปนอนมาก คอ ระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบาง สบชาตบาง ยสบชาตบาง สามสบ ชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบาง รอยชาตบาง พนชาตบาง แสนชาตบาง ตลอดสงวฏฏะกปเปนอนมากบาง ตลอดววฏฏกปเปนอนมากบาง ตลอดสงวฏฏะ- ววฏฏะกปเปนอนมากบางวา ในภพโนน เรามชออยางนน มโคตรอยางนน มผวพรรณอยางนน มอาหารอยางนน เสวยสขเสวยทกขอยางนน ๆ มกาหนด อายเพยงเทานน ครนจตจากภพนนแลว ไดไปเกดในภพโนน แมในภพนน เรากไดมชออยางนน มโคตรอยางนน มผวพรรณอยางนน มอาหารอยางนน เสวยสขเสวยทกขอยางนน ๆ มกาหนดอายเพยงเทานน ครนจตจากภพนนแลว ไดมาเกดในภพน เธอยอมระลกถงชาตกอนไดเปนอนมาก พรอมทงอาการ พรอมทงอเทศ ดวยประการฉะน. [๑๑๔๕] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางน ยอมเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอบต เลว ประณต มผวพรรณด ผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธลวงจกษของมนษย ยอมรชดซงหมสตว ผเปนไปตามกรรมวา สตวเหลานประกอบดวยกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ตเตยนพระอรยเจา เปนมจฉาทฏฐ ยดมนการกระทาดวยอานาจมจฉาทฏฐ เมอตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก สวนสตวเหลานประกอบดวย


กายสจรต วจสจรต มโนสจรต ไมตเตยนพระอรยเจา เปนสมมาทฏฐ ยดมนการกระทาดวยอานาจสมมาทฏฐ เมอตายไป ยอมเชาถงสคตโลกสวรรค เธอยอมเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอบต เลว ประณต มผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดดตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ยอมรชด ซงหมสตวผเปนไปตามกรรม ดวยประการฉะน. [๑๑๔๖] ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อยางน ยอม กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทง หลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย. จบปพพสตรท ๑ ปาสาทกมปนวรรควรรณนาท ๒ อรรถกถาปพพสตร ปาสาทกมปนวรรคท ๒ ปพพสตรท ๑. คาเปนตนวา อตลโน (แปลวา ไมยอหยอนเกนไป) จะแจมแจงขางหนา. ในสตรน ทรงแสดงอทธบาท ซงมอภญญา ๖ เปนบาท. จบอรรถกถาปพพสตรท ๑


๒. มหปผลสตร อานสงสของการเจรญอทธบาท [๑๑๔๗] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อนภกษเจรญ กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก กอทธบาท อนภกษเจรญ แลว กระทาใหมากแลวอยางไร จงมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรม วนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ดง นวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดหใน ภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญในเบองหลงเบองหนา อยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉน นน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอม จตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยวรยสมาธ.. . จตตสมาธ. . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดงน วา วมงสาของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดหใน ภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญในเบองหลงและเบอง หนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนา กฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉน นน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ อน ภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมมผล มาก มอานสงสมาก.


[๑๑๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ อยางน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคน กได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได. [๑๑๔๙] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ อยางน ยอมกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย . จบมหปผลสตรท ๒ มหปผลสตรท ๒ กเหมอนอยางนน. (คอเหมอนสตรท ๑). ๓. ฉนทสตร วาดวยอทธบาท กบ ปธานสงขาร [๑๑๕๐] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษอาศยฉนทะแลว ไดสมาธ ไดเอกคคตาจต นเรยกวา ฉนทสมาธ. เธอยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภ ความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว เพอใหกศลธรรมทยงไมเกด เกด ขน เพอความตงอย เพอความไมเลอนหาย เพอเจรญยง ๆ ขนไป เพอ


ความไพบลย เพอความเจรญบรบรณแหงกศลธรรมทเกดขนแลว เหลาน เรยกวา ปธานสงขาร. ฉนทะนดวย ฉนทสมาธนดวย และปธานสงขารเหลาน ดวย ดงพรรณนามาน นเรยกวา อทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธาน สงขาร. [๑๑๕๑] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษอาศยวรยะแลว ไดสมาธ ไดเอกคคตาจต นเรยกวา วรยสมาธ เธอยงฉนทะใหเกด ฯลฯ เพอความ เจรญบรบรณแหงกศลธรรมทเกดขนแลว เหลานเรยกวา ปธานสงขาร วรยะ นดวย วรยสมาธนดวย และปธานสงขารเหลานดวย ดงพรรณนามาน นเรยกวา อทธบาทประกอบดวยวรยสมาธและปธานสงขาร. [๑๑๕๒] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษอาศยจตแลว ไดสมาธ ได เอกคคตาจต นเรยกวา จตตสมาธ เธอยงฉนทะใหเกด ฯลฯ เพอความเจรญ บรบรณแหงกศธรรมทเกดขนแลว เหลานเรยกวา ปธานสงขาร จตนดวย จตตสมาธนดวย และปธานสงขารเหลานดวย ดงพรรณนามาน นเรยกวา อทธบาทประกอบดวยจต สมาธ และปธานสงขาร. [๑๑๕๓] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษอาศยวมงสาแลว ไดสมาธ ไดเอกคคตาจต นเรยกวา วมงสาสมาธ เธอยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอไมใหบาปอกศลธรรมทยง ไมเกด เกดขน เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว เพอใหกศลกรรมทยง ไมเกด เกดขน เพอความตงอย เพอความไมเลอนหาย เพอความเจรญยงๆ ขนไป เพอความไพบลย เพอความเจรญบรบรณแหงกศลธรรมทเกดขนแลว


เหลานเรยก ปธานสงขาร วมงสานดวย วมงสาสมาธนดวย และปธานสงขาร เหลานดวย ดงพรรณนามาน นเรยกวา อทธบาทประกอบดวยวมงสาสมาธ และปธานสงขาร. จบฉนทสตรท ๓ อรรถกถาฉนทสตร ฉนทสตรท ๓. ความพอใจคอความเปนผใครจะทา ชอวา ฉนทะ คาวา อาศยแลว ไดแกทาใหเปนทพงพาอาศย หมายความวาทาใหยงใหญ เครองปรงทเปนความเพยร ชอวา ปธานสงขาร คาน เปนชอของความ เพยรทเรยกชอวา ความเพยรชอบททาหนาทสอยางใหสาเรจ. ความพอใจใน คาเปนตนวา อต อย จ ฉนโท เปนฉนทสมาธประกอบดวยฉนทะและปธาน สงขาร แมปธานสงขารกประกอบดวยฉนทะและสมาธ เพราะฉะนน พระองค จงทรงรวมธรรมทงหมดนนเขาดวยกน แลวตรสวา ภกษทงหลาย นเรยกวา อทธบาททประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร. สวนในอทธบาทวภงค ตรสถงธรรมทหารปมไดทเหลอซงประกอบดวยธรรมเหลานดวยนยเปนตนวา เวทนาขนธของผเชนนนใด วาเปนอทธบาท. อกอยางหนง ธรรมทงสามอยาง เปนทงฤทธ เปนทงทางใหถงฤทธ. อยางไร. จรงอย เมอเจรญฉนทะ ฉนทะกยอมชอวาเปนฤทธ. สมาธและ ปธานสงขาร กยอมชอวาเปนทางใหถงฤทธ. เมอเจรญสมาธ สมาธกยอม


ชอวาเปนฤทธ ฉนทะและปธานสงขาร กยอมกลายเปนทางใหถงฤทธแหง สมาธ เมอเจรญปธานสงขาร ปธานสงขารกกลายเปนฤทธ. ฉนทะและ สมาธ กจะกลายเปนทางใหถงฤทธแหงปธานสงขาร เพราะเมอธรรมท ประกอบพรอมกนสาเรจในธรรมอยางหนง แมธรรมทเหลอ กยอมสาเรจ เหมอนกน. อกอยางหนง พงทราบความทธรรมเหลานเปนอทธบาท แมดวย อานาจความเปนสวนเบองตนของธรรมนน ๆ. จรงอย ฌานท ๑ ชอวาเปน ฤทธ ฉนทะเปนตนทประกอบพรอมกบการตระเตรยมอนเปนสวนเบองตนของ ฌานท ๑ กชอวาเปนทางใหถงฤทธ. ตามนยนไปจนถงเนวสญญานาสญญาย- ตนะ เรมแตการแสดงฤทธไปจนถงอภญญาคอตาทพย แลวนาเอานยนไป ใชไดตงแตโสดาปตตมรรคกระทงถงอรหตมรรค. แมในอทธบาททเหลอก ทานองน. แตสาหรบบางทานกลาววา ฉนทะทยงไมสาเรจ* เปนอทธบาท. ใน กรณน เพอเปนการยายวาทะของทานเหลานน เรามถอยคาชอวา อตตรจฬวาร ทมาในอภธรรมวา อทธบาทม ๔ อยาง คอ ฉนททธบาท วรยทธบาท จตตทธบาท วมงสทธบาท. ในอทธบาท ๔ นน ฉนททธบาท เปนไฉน. ภกษในธรรม วนยน สมยใด เจรญโลกตรฌาน ทนาออกจากทกข ทใหถงความสนไป แหงทกข สงดจากกามทงหลายไดแลว เพอบรรลชนท ๑ สาหรบละความเหนผด ฯลฯ แลวเขาถงฌานท ๑ ซงปฏบตยาก รไดชาแลวอย ในสมยนน ความพอใจ ความเปนผพอใจ ความอยากทา ความฉลาดเฉลยว ความใครธรรม * พมา-ยงไมเกด


อนน เราเรยกวา อทธบาทคอความพอใจ. ธรรมทเหลอ ประกอบเขากบ อทธบาทคอความพอใจ แตอทธบาทเหลาน มาแลว ดวยอานาจโลกตระ เทานน. ในอทธบาท ๔ นน พระรฐปาลเถระ ทาความพอใจใหเปนธระ แลวจงยงโลกตรธรรมใหเกดได. พระโสณเถระทาความเพยรใหเปนธระ พระสมภตเถระ ทาความเอาใจใสใหเปนธระ พระโมฆราชผมอาย ทาความ พจารณาใครครวญหาเหตผลใหเปนธระ ดวยประการฉะน. ในอทธบาท ๔ นน เหมอนเมอลกอามาตย ๔ คน ปรารถนาตาแหนง เขาไปอาศยพระราชา อย คนหนงเกดความพอใจในการรบใช รพระราชอธยาศย และความพอ พระราชหฤทยของพระราชา จงรบใชทงกลางวนและกลางคน ทาใหพระราชา โปรดปรานแลว กไดรบตาแหนงฉนใด พงทราบผใหโลกตรธรรมเกดได ดวยฉนทธระ ฉนนน. แตอกคนหนง ไมอาจรบใชทกๆ วนได จงคดวาเมอเกดความจาเปน ขน เราจะรบใชจนสดสามารถ เมอชายแดนกาเรบ ถกพระราชาสงไปแลวก ปราบขาศกจนสดสามารถ ไดรบตาแหนง. คนนน ฉนใด พงทราบผทให โลกตรธรรมเกดได ดวยวรยธระ ฉนนน. อกคนคดวา การรบใชทกๆ วนกด การเอาทรวงอกรบหอกและลกศร กด เปนภาระโดยแท เราจะรบใชดวยกาลงมนต แลวกตงหนาตงตา ฝกหดความรเกยวกบเพลงอาวธ ทาใหพระราชาโปรดปรานดวยการจดแจง มนต (ความร) จนไดรบตาแหนง. บคคลนนฉนใด พงทราบผทใหโลกตรธรรม เกดไดดวยจตตธระ (การเอาใจใส) ฉนนน. อกคนหนงคดวา การรบใชเปนตน จะมประโยชนอะไร ธรรมดา พวกพระราชา ยอมประทานตาแหนงแกผสมบรณดวยชาต (ลกผด) เมอ


ประทานแกผเชนนน กจะประทานแกเรา อาศยความถงพรอมดวยชาต เทานน กไดรบฐานนดร. เขาฉนใด พงทราบผทอาศยความพนจพจารณา ไตรตรองหาเหตผลลวน ๆ แลวทาใหเกดโลกตรธรรมดวยวมงสาธระ ฉนนน. ในสตรน ทรงแสดงอทธทมววฏฏะเปนบาท ดงทวามาน. จบอรถกถาฉนทสตรท ๓ ๔. โมคคลลานสตร พระโมคคลลานะแสดงฤทธ [๑๑๕๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปราสาทของมคารมารดา ในบพพาราม ใกลกรงสาวตถ สมยนน ภกษมากรปทอยภายใตปราสาทของ มคารมารดา เปนผฟงซาน อวดตว มจตกวดแกวง ปากกลา พดจาออฉาว ลมสต ไมมสมปชญญะ มจตไมตงมน คดจะสก ไมสารวมอนทรย. [๑๑๕๕] ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกทานพระมหาโมค- คลลานะมาตรสวา ดกอนโมคคลลานะ สพรหมจารเหลาน ทอาศยอยภายใต ปราสาทของมคารมารดา เปนผฟงซาน อวดตว มจตกวดแกวง ปากกลา พดจาออฉาว ลมสต ไมมสมปชญญะ มจตไมตงมน คดจะสก ไมสารวม อนทรย ไปเถดโมคคลลานะ เธอจงยงภกษเหลานนใหสงเวช. ทานพระ- มหาโมคคลลานะทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว แสดงอทธาภ สงขาร ใหปราสาทของมคารมารดาสะเทอนสะทานหวนไหวดวยนวหวแมเทา.


[๑๑๕๖] ครงนน ภกษเหลานนเกดความสลดใจ ขนพองสยองเกลา ไดไปยนอย ณ สวนขางหนงแลวพดกนวา นาอศจรรยหนอทาน ไมเคยม มาแลว ลมกไมม ทงปราสาทของมคารมารดาน กมรากลก ฝงไวดแลว จะโยกคลอนไมได กแหละเมอเปนเชนน อะไรสกอยางหนงททาใหปราสาท นสะเทอนสะทานหวนไหว. [๑๑๕๗] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปยงทซงภกษ เหลานนยนอยแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอเกดความสลดใจ ขนพองสยองเกลา ไปยนอย ณ สวนขางหนง เพราะเหตอะไร ภกษเหลานน กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรย ไมเคยมมาแลว ลมกไมม ทงปราสาทของมคารมารดาน กมรากลก ฝงไวดแลว จะโยกคลอนไมได กแหละเมอเปนเชนนน อะไรสกอยางหนงททาใหปราสาทนสะเทอนสะทาน หวนไหว. [๑๑๕๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ โมคคลลานะประสงคจะใหเธอทงหลายสงเวช จงทาปราสาทของมคารมารดา ใหสะเทอนสะทานหวนไหวดวยนวหวแมเทา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลาย จะสาคญความขอนนเปนไฉน ภกษโมคคลลานะมฤทธมากอยางน มอานภาพ มากอยางน เพราะไดเจรญธรรมเหลาไหน เพราะไดกระทาใหมากซงธรรม เหลาไหน. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมของขาพระองคทงหลาย มพระผม พระภาคเจาเปนรากฐาน มพระผมพระภาคเจาเปนผนา มพระผมพระภาคเจา เปนทพง ขอประทานพระวโรกาส ขอเนอความแหงภาษตนจงแจมแจงกะ พระผมพระภาคเจาเถด ภกษทงหลายไดฟงแลว จกทรงจาไว.


[๑๑๕๙] พ. ดกอนภกษทงหลาย ถาอยางนน เธอทงหลายจง ฟงเถด ภกษโมคคลลานะมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะ ไดเจรญ ไดการทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษ โมคคลลานะยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร. . . วรยสมาธ.. . จตตสมาธ. . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดงนวา วมงสา ของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวน ฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ภกษโมคคลลานะมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลา นแล. [๑๑๖๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลาน ภกษโมคคลลานะยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง ฯลฯ ใช อานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได. [๑๑๖๑] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลาน ภกษโมคคลลานะยอมกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญา วมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย. จบโมคคลลานสตรท ๔


อรรถกถาโมคคลลานสตร โมคคลลานสตรท ๔. ผฟงเปนปกต คอผมจตหวนไหว ชอวาเปน ผฟงซาน. จรงอย จตยอมหวนไหวในอารมณอยางหนงดวยอทธจจะเหมอน ชายธงถกลมพดฉะนน. คาวา อวดตว คอลาพอง. มคาอธบายวา มกถอ ตวอนหาสารมได. คาวา มจตกวดแกวง คอประกอบดวยความกวดแกวงใน บาตรจวรและเครองประดบเปนตน. คาวา ปากกลา คอปากจด มคาอธบายวา มคาพดกลาแขง. คาวา พดจาออฉาว คอไมยงปากคอ ไดแกพดตลอดวน บาง พดคาทไรประโยชนบาง. คาวา ลมสต คอลมความระลกได. คาวา ไมมสมปชญญะ คอ เวนจากปญญา. คาวา มจตไมตงมน คอเวนจาก อปจารสมาธและอปปนาสมาธ. คาวา วพภนตจตตา คอมจตหมนผดดวย ความฟงซานทไดโอกาสเพราะเวนจากสมาธ. คาวา ปากตนทรยา คอ ไม สารวมอนทรย. คาวา แสดงฤทธ คอเขาอาโปกสณออกแลว อธษฐานสวน แหงแผนดนทตงปราสาทวาจงเปนนา เหาะขนฟาซงมปราสาทตงอยบนหลงนา แลวเอานวฟาดลงไป. คาวา มรากลก คอหลมลก. หมายความวา ฝงเขาไป สสวนแผนดนทลก. คาวา ฝงไวดแลว คอทฝงมดลงไปอยางด คอตอกเขม ตงไวอยางด. ในสตรน ทรงแสดงฤทธทมอภญญาเปนบาท. จบอรรถกถาโมคคลลานสตรท ๔


๕. พราหมณสตร วาดวยปฏปทาเพอละฉนทะ [๑๑๖๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง ทานพระอานนทอย ณ โฆสตาราม ใกลกรงโกสมพ ครงนน อณณาภพราหมณเขาไปหาทานพระอานนทถงทอย ไดปราศรยกบ ทานพระอานนท ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระอานนทวา [๑๑๖๓] ดกอนทานอานนท ทานประพฤตพรหมจรรยในพระสมณ โคดมเพอประโยชนอะไร ทานพระอานนทตอบวา ดกอนพราหมณ เรา ประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจาเพอละฉนทะ. [๑๑๖๔] อณ. ดกอนทานอานนท กมรรคา ปฏปทา เพอละฉนทะ นน มอยหรอ. อา. มอย พราหมณ. [๑๑๖๕] อณ. ดกอนทานอานนท กบรรดาเปนไฉน ปฏปทา เปนไฉน. อ. ดกอนพราหมณ ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาท อน ประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวย วรยสมาธ... จตตสมาธ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร นแลเปนมรรคา เปนปฏปทาเพอละฉนทะนน.


[๑๑๖๖] อณ. ดกอนทานอานนท เมอเปนเชนนน ฉนทะนนยง มอย ไมใชไมม บคคลจกละฉนทะดวยฉนทะนนเอง ขอนมใชฐานะทจะ มได. อา. ดกอนพราหมณ ถาเชนนน เราจะยอนถามทานในเรองน ทาน เหนควรอยางไร พงแกอยางนนเถด. [๑๑๖๗] ดกอนพราหมณ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ใน เบองตน ทานไดมความพอใจวา จกไปอาราม เมอทานไปถงอารามแลว ความ พอใจทเกดขนนนกระงบไปมใชหรอ. อณ. อยางนน ทานผเจรญ. อา. ในเบองตน ทานไดมความเพยรวา จกไปอาราม เมอทาน ไปถงอารามแลว ความเพยรทเกดขนนน กระงบไปมใชหรอ. อณ. อยางนน ทานผเจรญ. อา. ในเบองตน ทานไดมความคดวา จกไปอาราม เมอทานไป ถงอารามแลว ความคดทเกดขนนน กระงบไปมใชหรอ. อณ. อยางนน ทานผเจรญ. อา. ในเบองตน ทานไดตรตรองพจารณาวา จกไปอาราม เมอ ทานไปถงอารามแลว ความตรตรองพจารณาทเกดขนนนกระงบไปมใชหรอ. อณ. อยางนน ทานผเจรญ. [๑๑๖๘] อา. ดกอนพราหมณ อยางนนเหมอนกน ภกษใดเปน พระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระ ลงไดแลว มประโยชนของตนถงแลวโดยลาดบ สนสงโยชนทจะนาไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะรโดยชอบ ภกษนน ในเบองตน กมความพอใจเพอบรรล


อรหต เมอบรรลแลว ความพอใจทเกดขนนนกระงบไป ในเบองตนกม ความเพยรเพอบรรลอรหต เมอบรรลแลว ความเพยรทเกดขนนนกระงบไป ในเบองตนกมความคดเพอบรรลอรหต เมอบรรลแลว ความคดทเกดขนนน กระงบไป ในเบองตนกมความตรตรองพจารณาเพอบรรลอรหต เมอบรรล แลว ความตรตรองพจารณาทเกดขนนนกระงบไป. [๑๑๖๙] ดกอนพราหมณ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน เมอ เปนเชนนน ความพอใจนนยงมอยหรอวาไมม. อณ. ขาแตทานอานนท เมอเปนเชนนน ความพอใจกมอยโดยแท ไมมหามได ขาแตทานพระอานนท ภาษตของทานแจมแจงนก ขาแตทาน พระอานนท ภาษตของทานแจมแจงนก ขาแตทานพระอานนท ทานประกาศ ธรรมโดยอเนกปรยาย เปรยบเหมอนหงายของทควา เปดของทปด บอกทาง แกคนหลงทาง หรอตามประทปในทมดดวยหวงวาผมจกษจกเหนรป ฉะนน ขาพเจานขอถงทานพระโคดมกบทงพระธรรมและพระสงฆวาเปนสรณะ ขอ ทานพระอานนทจงจาขาพเจาไววาเปนอบาสกผถงสรณะจนตลอดชวต ตงแต วนน เปนตนไป. จบพราหมณสตรท ๕ อรรถกถาพราหมณสตร พราหมณสตรท ๕. คาวา เพอละฉนทะ คอ เพอละความ พอใจอนไดแกตณหา. แมในสตรน กแสดงอทธทมววฏฏะเปนบาท. จบอรรถกถาพราหมณสตรท ๕


๖. ปฐมสมณพราหมณสตร ผมฤทธมาก เพราะเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๗๐] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมด นน เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกมฤทธ มาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมดนน จกเปนผมฤทธมาก ม อานภาพมาก เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอ พราหมณเหลาใดเหลาหนง ในปจจบน เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมดนน เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก เพราะเปน ผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทง หลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและ ปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ . .. จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร. [๑๑๗๑] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมดนน เปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกเปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมดนน จกเปน ผมฤทธมาก มอานภาพมาก กเพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในปจจบน ยอมเปนผม


ฤทธมาก มอานภาพมาก สมณะหรอพราหมณทงหมดนน ยอมเปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบปฐมสมณพราหมณสตรท ๖ ๗. ทตยสมณพราหมณสตร แสดงฤทธไดหลายอยางเพราะเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๗๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล แสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได สมณะหรอพราหมณทงหมดนน แสดงฤทธไดหลายอยางเชนนน เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล. . . สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนง ในปจจบน แสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปน หลายคนกได... ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได สมณะหรอ พราหมณทงหมดนน แสดงฤทธไดหลายอยางเชนนน กเพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน. ดกอนภกษทงหลายภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ... จตตสมาธ... วมงสาสมาธ และปธานสงขาร.


[๑๑๗๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล แสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได... ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได สมณะหรอพราหมณทงหมดนน แสดงฤทธไดหลายอยางเชนนน กเพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล... สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในปจจบน แสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได... ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได สมณะหรอพราหมณทงหมดนน แสดงฤทธหลายอยางเชนนน กเพราะเปนผ เจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบทตยพราหมณสตรท ๗ ๘. อภญญาสตร ไดเจโตวมตตและปญญาวมตตเพราะเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๗๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนยง เอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะเปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ อทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยวรยสมาธ ... จตตสมาธ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอน ภกษทงหลาย ภกษกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะ


มไดเพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนเขาถงอย เพราะ เปนผเจรญ กระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. จบอภญญาสตรท ๘ ๙. เทสนาสตร แสดงปฏปทาเขาถงอทธบาทภาวนา [๑๑๗๕] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอทธ อทธบาท อทธ บาทภาวนาและปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาแกเธอทงหลาย เธอทงหลาย จงฟง กอทธเปนไฉน ภกษในธรรนวนยน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทาง กายไปตลอดพรหมโลกกได นเรยกวา อทธ. [๑๑๗๖] กอทธบาทเปนไฉน บรรดาอนใด ปฏปทาอนใด ยอม เปนไปเพอไดฤทธ เพอไดเฉพาะซงฤทธ นเรยกวา อทธบาท. [๑๑๗๗] กอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาท อนประกอบดวยวรยสมาธ. . จตตสมาธ. . วมงสาสมาธและปธานสงขาร นเรยกวา อทธบาทภาวนา. [๑๑๗๘] กปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน อรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ปฏปทา ทจะใหถงอทธบาทภาวนา. จบเทสนาสตรท ๙


อรรถกถาเทสนาสตร เทสนาสตรท ๙. คาวา ภกษทงหลาย บรรดาอนใด หมาย เอาฌานท ๔ ทมอภญญาเปนบาท. จบอรรถกาเทสนาสตรท ๙ ๑๐. วภงคสตร วธเจรญอทธบาท ๔ [๑๑๗๙] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อนภกษเจรญ แลว กระทาใหมาnแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก กอทธบาท ๔ อนภกษ เจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร จงมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทประกอบดวยฉนทสมาธและปธาน สงขาร ดงนวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญในเบอง หลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบอง ลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนก ฉนนน เธอมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ยอม เจรญอทธบาทประกอบดวยวรยสมาธ... จตตสมาธ... วมงสาสมาธและ ปธานสงขาร ดงนวา วมงสาของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคอง


เกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญ ในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบอง หลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบน ฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย [๑๑๘๐] ดกอนภกษทงหลาย กฉนทะทยอหยอนเกนไปเปนไฉน ฉนทะทระกอบดวยความเกยจคราน สมปยตดวยความเกยจคราน นเรยกวา ฉนทะทยอหยอนเกนไป. [๑๑๘๑] กฉนทะทตองประคองเกนไปเปนไฉน ฉนทะทประกอบ ดวยอทธจจะ สมปยตดวยอทธจจะ นเรยกวา ฉนทะทตองประคองเกนไป. [๑๑๘๒] กฉนทะทหดหในภายในเปนไฉน ฉนทะทประกอบดวย ถนมทธะ สมปยตดวยถนมทธะ นเรยกวา ฉนทะทหดหในภายใน. [๑๑๘๓] กฉนทะทฟงซานไปในภายนอกเปนไฉน ฉนทะทฟงซานไป พลานไป ปรารภกามคณ ๕ ในภายนอก นเรยกวา ฉนทะทฟงซานไปใน ภายนอก [๑๑๘๔] ภกษมความสาคญในเบองหลง และเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน อยางไร ความสาคญในเบองหลงและเบองหนา อนภกษในธรรมวนยน ยดไว ดแลว กระทาไวในใจดแลว ทรงไวดแลว แทงตลอดดแลว ดวยปญญา ภกษชอวามความสาคญในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน อยางนแล. [๑๑๘๕] กภกษมความสาคญอยวา เบองลางฉนใด เบองบนก ฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน อยางไร ภกษในธรรมวนยน


ยอมพจารณากายน เบองบนแตพนเทาขนมา เบองลางแตปลายผมลงไป ม หนงหมอยโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาด มประการตาง ๆ วา ในกายน มผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา มนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร ภกษชอวา มความสาคญอยวา เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบน ฉนใด เบองลางกฉนนน อยางนแล. [๑๑๘๖] กภกษมความสาคญอยวา กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน อยางไร ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ อทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขารในกลางวน ดวยอาการ เหลาใด ดวยเพศเหลาใด ดวยนมตเหลาใด เธอยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขารในกลางคน ดวยอาการเหลานน ดวยเพศเหลานน ดวยนมตเหลานน อกอยางหนง ภกษยอมเจรญอทธบาท อนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขารในกลางคน ดวยอาการเหลาใด ดวยเพศเหลาใด ดวยนมตเหลาใด เธอยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวย ฉนทสมาธและปธานสงขารในกลางวน ดวยอาการเหลานน ดวยเพศเหลานน ดวยนมตเหลานน ภกษมความสาคญอยวา กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน อยางนแล. [๑๑๘๗] กภกษมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย อยางไร อาโลกสญญา (ความสาคญวาแสงสวาง) อนภกษในธรรมวนยน ยดไวดแลว ความสาคญวา กลางวน ตงมน ดแลว ภกษมจตเปดเผย ไมม อะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอยอยางนแล.


[๑๑๘๘] กวรยะทยอหยอนเกนไปเปนไฉน วรยะทประกอบดวย ความเกยจคราน สมปยตดวยความเกยจคราน นเรยกวาวรยะทยอหยอน เกนไป. [๑๑๘๙] กวรยะทตองประคองเกนไปเปนไฉน วรยะทประกอบดวย อทธจจะ สมปยตดวยอทธจจะ นเรยกวา วรยะทตองประคองเกนไป. [๑๑๙๐] กวรยะทหดหในภายในเปนไฉน วรยะทประกอบดวย ถนมทธะ สมปยตดวยถนมทธะ นเรยกวา วรยะหดหในภายใน. [๑๑๙๑] กวรยะทฟงซานไปในภายนอกเปนไฉน วรยะทฟงซานไป พลานไป ปรารภกามคณ ๕ ในภายนอก นเรยกวา วรยะทฟงซานไปใน ภายนอก ฯลฯ [๑๑๙๒] กภกษมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย อยางไร อาโลกสญญา อนภกษในธรรนวนยนยดไวดแลว ความสาคญวา กลางวน ตงมน ดแลว ภกษมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย อยางนแล. [๑๑๙๓] กจตทยอหยอนเกนไปเปนไฉน จตทประกอบดวยความ เกยจคราน สมปยตดวยความเกยจคราน นเรยกวา จตทยอหยอนเกนไป [๑๑๙๔] กจตทตองประคองเกนไปเปนไฉน จตทประกอบดวย อทธจจะ สมปยตดวยอทธจจะ นเรยกวา จตทตองประคองเกนไป. [๑๑๙๕] กจตทหดหในภายในเปนไฉน จตทประกอบดวยถนมทธะ สมปยตดวยถนมทธะ นเรยกวา จตทหดหในภายใน. [๑๑๙๖] กจตทฟงซานไปในภายนอกเปนไฉน จตทฟงซานไป พลานไป ปรารภกามคณ ๕ ในภายนอก นเรยกวา จตทฟงซานไปใน ภายนอก ฯลฯ


[๑๑๙๗] ภกษมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย อยางนแล. [๑๑๙๘] กวมงสาทยอหยอนเกนไปเปนไฉน วมงสาทประกอบดวย ความเกยจคราน สมปยตดวยความเกยจคราน นเรยกวา วมงสาทยอหยอน เกนไป. [๑๑๙๙] กวมงสาทตองประคองเกนไปเปนไฉน วมงสาทประกอบ ดวยอทธจจะ สมปยตดวยอทธจจะ นเรยกวา วมงสาทตองประคองเกนไป. [๑๒๐๐] กวมงสาทหดหในภายในเปนไฉน วมงสาทประกอบดวย ถนมทธะ สมปยตดวยถนมทธะ นเรยกวา วมงสาทหดหในภายใน. [๑๒๐๑] กวมงสาทฟงซานไปในภายนอกเปนไฉน วมงสาทฟงซาน ไป พลานไป ปรารภกามคณ ๕ ในภายนอก นเรยกวา วมงสาทฟงซานไป ในภายนอก ฯลฯ [๑๒๐๒] ภกษมจตเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย อยางนแล ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๒๐๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ การทาใหมาก ซง อทธบาท ๔ อยางนแล ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปน หลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดถง พรหมโลกกได. [๑๒๐๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ การทาใหมาก ซง อทธบาท ๔ อยางนแล ยอมการทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา


อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย. (พงขยายอภญญาแมทงหกใหพสดาร) จบวภงคสตรท ๑๐ จบปาสาทกมปนวรรคท ๒ อรรถกถาวภงคสตร วภงคสตรท ๑๐. ในคาวา ประกอบดวยความเกยจคราน น ภกษเมอปลกความพอใจใหเกดขนแลวนงเอาใจใสกมมฏฐานอย ทนน เธอม อาการยอทอหยงลงในจต เธอรวา อาการยอทอหยงลงในจตเรา กเอาภยใน อบายมาขมจต ทาใหเกดความพอใจขนมาอก แลวตงจตตงใจทากมมฏฐาน. ทนน เธอเกดมอาการยอทอหยงลงในใจอก เธอกยกเอาภยในอบายมาขมจตอก ปลกความพอใจใหเกดขนแลวกตงหนาตงตาทากมมฏฐานดงวามาน ความ พอใจของเธอชอวายอมประกอบดวยความเกยจคราน เพราะความทเธอถก ความเกยจครานครอบงา ดวยประการฉะน. คาวา สมปยตดวยความเกยจ คราน เปนคาทใชแทน คาวา ประกอบดวยความเกยจคราน นนเอง. ในคาวา ประกอบดวยอทธจจะ น ภกษเมอทาความพอใจให เกดขนแลว กนงตงใจทากมมฏฐานอย. ทนน จตเธอตกไปในความฟงซาน เธอกมาราพงถงคณพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ ทาใจใหราเรง ใหยนด ทาใหควรแกการงาน แลวยงความพอใจใหเกดขนใหมอก แลวก


พจารณากมมฏฐาน. คราวนจตของเธอกตกไปในความฟงซานอก เธอกมา ราพงถงคณพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆอก ทาใจใหราเรง ใหยนด ปลกฝงความพอใจใหเกดขนใหม แลวกพจารณากมมฏฐาน เพราะเหตน ความพอใจของเธอ กยอมชอวาประกอบดวยความฟงซาน เพราะถกความ ฟงซานครอบงา ดวยประการฉะน. ในคาวา ประกอบดวยถนมทธะ น ภกษทาความพอใจใหเกด ขนแลว กนงตงใจทากมมฏฐานอย ทนน ความงวงเหงาหาวนอน กเกดขน แกเธอ เธอทราบไดวา ถนมทธะ เกดขนแกเราแลว กเอานามาลางหนา ดงใบหทองธรรมทคลอง (ดวยเสยงดง) หรอสนใจความสาคญวาแสงสวางท ถอเอาไว เมอตอนกลางวน บรรเทาถนมทธะออกไป แลว ยงความพอใจให เกดขนอก พจารณา กมมฏฐานอย. ทนน ถนมทธะเกดขนแกเธออก เธอก บรรเทาถนมทธะออกไปอกตามนยทกลาวแลวนนแหละ ทาความพอใจใหเกด ขนใหม แลวพจารณากมมฏฐานอย เพราะเหตน ความพอใจของเธอจงชอวา ประกอบดวยถนมทธะ เพราะถกถนมทธะครอบงา ดวยประการฉะน. ในคาวา ฟงซาน น ภกษเมอทาความพอใจใหเกดขนแลว กนง พจารณากมมฏฐานอย. ทนน จตของเธอกซดสายไปในอารมณ คอกามคณ เธอรไดวา จตเราซดสายไปขางนอกแลว กมาคานงถงอนมตคคสตร เทวทต สตร เวลามสตร และอนาคตภยสตรเปนตน เอาพระสตรมาเปนเครองขมจต ทาใหควรแกการงาน ปลกความพอใจใหเกดขนมาอกแลว กเอาใจใสกมมฏฐาน อย. ทนน จตของเธอกซดสายไปอก เธอกขมจตดวยอาชญา คอ พระสตรทา ใหควรแกการงาน ปลกความพอใจใหเกดขนมาอก แลวกพจารณากมมฏฐาน อย เพราะเหตน ความพอใจของเธอจงยอมชอวา ปรารภกามคณ ๕ อยาง


ในภายนอก แลวเปนของซดสายไปตาม ซานไปตาม เพราะระคนปนเจอไป ดวยความตรกไปในกาม ดวยประการฉะน. ในคาวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน พงทราบเบองหนา และเบองหลง ดวยอานาจกมมฏฐานบาง ดวยอานาจเทศนาบาง อยางไร ในเรองกมมฏฐานกอน การตงมนแหงกมมฏฐาน ชอวา เบองหนา อรหต ชอวา เบองหลง ในเรองนน ภกษใดยดเอามลกมมฏฐานไวมนแลว เกยดกนความยอหยอนของจต ในฐานะทง ๔ อยาง มความยอหยอนเกนไป เปนตน ไมตดขดในฐานะทง ๔ แมแตแหงเดยว เหมอนเทยมโคพยศใชงาน จนไค หรอเหมอนดอกไม ๔ เหลยมแทรกเขาไป พจารณาสงขารทงหลายยอม บรรลพระอรหต. ภกษแมน กยอมชอวา เบองหนาฉน ใด เบองหลงกฉนนน นเปนเบองหนาและเบองหลงดวยอานาจกมมฏฐาน สวนทวาดวยอานาจเทศนา ผมชอวาเบองหนา มนสมอง ชอวาเบองหลง. ในเรองเกยวกบเทศนา (การแสดง) นน ภกษใดยดมนในผมทงหลาย แลว กาหนดผมเปนตน ดวยอานาจสและสณฐานเปนตน ไมตดขดในฐานะ ทง ๔ อยาง ยงภาวนาใหถงจนถงมนสมอง. แมภกษน กยอมชอวา เบองหนา ฉนใด เบองหลงกฉนนนอย. พงทราบความเปนเบองหนาและเบองหลง ดวย อานาจเทศนาดงทวามาน. คาวา เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน นเปนคาทใชแทนกนของนยกอนนนเอง. คาวา เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน นพงทราบดวย อานาจสรระ. เพราะเหตนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ขางบนแต ฝาเทาขนนา ขางลางแตปลายผมลงไป ดงน ในกรณนน ภกษใดยงภาวนา ใหถงดวยอานาจอาการ ๓๒ ประการ ตงแตฝาเทาในรปจนถงปลายผม หรอ


ดวยอานาจกระดก แตกระดกขอตออนปลายสดของนวเทาขนไปจนถงกระโหลก ศรษะ แตกระดกกระโหลกศรษะลงไปจนถงกระดกขอตออนปลายสดของนวเทา ไมมของขดในฐานะทง ๔ แมแตแหงเดยว ภกษน ยอมชอวา เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนนอย. คาวา ดวยอาการเหลาใด คอดวยสวนเหลาใด. คาวา ดวยเพศ เหลาใด คอดวยทรวดทรงเหลาใด. คาวา ดวยนมตเหลาใด คอ ดวย ลกษณะทปรากฏเหลาใด. คาวา อาโลกสา สคคหตา โหต ความวา ภกษใดนงทลานแลวมาเอาใจใสตออาโลกสญญา หลบตาลงเปนบางครง บาง ครงกลมตาขน ขณะทเธอแมจะหลบตาอย รปกยอมปรากฏเปนอยางเดยวกน ทเดยว เหมอนเมอเธอกาลงลมตาแลดอย นนชอวา ความสาคญวาแสงสวาง ยอมเปนอนไดเกดแลว. แมคาวา ทวาสสา กเปนชอของความสาคญวา แสงสวางนนเหมอนกน. กแตวา ความสาคญวาแสงสวางทเกดขนอยในตอน กลางคน ยอมชอวาเปนอนถอเอาดแลว . แมคาวา เปนอนตงมนดแลว กเปนชอสาหรบใชแทนบทนนเหมอนกน . คาวา อนตงมนดแลว ไดแกตง มนไดเปนอยางดคอ เรยกวาชอวาตงไวโดยด. ความสาคญวาแสงสวางนน โดย เนอความกคอความสาคญชนดทถอเอาไวแลวอยางดนนเอง. อกอยางหนง ภกษใดบรรเทาถนมทธะไดดวยแสงสวาง สรางความพอใจไหเกดขนแลว เอาใจใสทากมมฏฐานอย ความสาคญวาแสงสวางแมในกลางวนของภกษนน กชอวา เปนอนถอเอาไวดแลว เปนอนตงขนไวดแลว ไมวาจะเปนกลางคน หรอกลางวนกตาม ภกษใชแสงสวางใดบรรเทาถนมทธะไดแลวมาตงอกตงใจ ทากมมฏฐานอย ความสาคญทเกดขนในแสงสวางซงใชเปนเครองบรรเทา


ถนมทธะนน กชอวา เปนอนถอเอาไวดแลวโดยแท. แมในอทธบาทมวรยะ เปนตน กทานองนแล. ในสตรน ทรงแสดงฤทธสาหรบเปนบาทอภญญาทง ๖ ประการ. จบอรรถกถาวภงคสตรท ๑๐ จบอรรถกถาปาสาทกมปนวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปพพสตร ๒. มหปผลสตร ๓. ฉนทสตร ๔. โมคคลลานสตร ๕. พราหมณสตร ๖. ปฐมสมณพราหมณสตร ๗. ทตยสมณพราหมณสตร ๘. อภญญาสตร ๙. เทสนาสตร ๑๐. วภงคสตร พรอมทงอรรถกถา.


อโยคฬวรรคท ๓ ๑. มรรคสตร* วาดวยปฏปทาแหงการเจรญอทธบาท [๑๒๐๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย กอนแตตรสร ครง เราเปนพระโพธสตว ยงมไดตรสร ไดมความคดอยางนวา อะไรหนอ เปนบรรดา เปนปฏปทาแหงการเจรญอทธบาท เรานน ไดมความคดอยางนวา ภกษนนยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขารดงนวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปภายนอก และเธอมความสาคญในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวน ฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ดวยประการฉะน ภกษยอมเจรญ อทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ . . . จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและ ปธานสงขาร ดงนวา วมงสาของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคอง เกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอมความสาคญ ในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลง ฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวน * มรรคสตรท ๑ ไมมอรรถกถาแก


กฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ดวย ประการฉะน. [๑๒๐๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอทธบาท ๔ แลว อยางน กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คน เดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไป ตลอดพรหมโลกกได. [๑๒๐๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอทธบาท ๔ แลว อยางน กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญา วมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย (แมอภญญาทงหกกพงขยายความออกไป) จบมรรคสตรท ๑ ๒. อโยคฬสตร วาดวยการแสดงฤทธ [๑๒๐๘] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาทรงทราบอยหรอวา พระองคทรงเขาถงพรหมโลกดวย พระฤทธ พรอมทงพระกายอนสาเรจแตใจ.


พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เราทราบอย อานนท วาเราเขาถง พรหมโลกดวยฤทธ พรอมทงกายอนสาเรจแตใจ. อา. ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาทรงทราบอยหรอวา พระองคทรงเขาถงพรหมโลกดวยพระฤทธ พรอมทงพระกายอนประกอบดวย มหาภตรป ๔ น. พ. เราทราบอย อานนท วาเราเขาถงพรหมโลกดวยฤทธ พรอม ทงกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ น. [๑๒๐๙] อา. ขาแตพระองคผเจรญ ขอทพระผมพระภาคเจาทรง ทราบวา พระองคทรงเขาถงพรหมโลกดวยพระฤทธ พรอมทงพระกายอน สาเรจดวยใจ และทรงทราบวา พระองคทรงเขาถงพรหมโลกดวยพระฤทธ พรอมทงพระกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ น เปนสงนาอศจรรย ทงไม เคยมมาแลว. พ. ดกอนอานนท พระตถาคตทงหลายเปนผอศจรรย และประกอบ ดวยธรรมอนนาอศจรรย เปนผไมเคยมมา และประกอบดวยธรรมอนไมเคย มมา [๑๒๑๐] ดกอนอานนท สมยใด ตถาคตตงกายไวในจต หรอตงจต ลงไวทกาย กาวลงสสขสญญาและลหสญญาในกายอย สมยนน กายของ ตถาคตยอมเบากวาปกต ออนกวาปกต ควรแกการงานกวาปกต และ ผดผองกวาปกต. [๑๒๑๑] ดกอนอานนท เปรยบเหมอนกอนเหลกทเผาไฟอยวนยงคา ยอมเบากวาปกต ออนกวาปกต ควรแกการงานกวาปกต และผดผอง กวาปกต ฉนใด สมยใด ตถาคตตงกายลงไวในจต หรอตงจตลงไวทกาย กาวลงสสขสญญาและลหสญญาในกายอย สมยนน กายของตถาคตยอมเบา


กวาปกต ออนกวาปกต ควรแกการงานกวาปกต และผดผองกวาปกต ฉนนนเหมอนกน. [๑๒๑๒] ดกอนอานนท สมยใด ตถาคตตงกายลงไวในจต หรอ ตงจตลงไวทกาย กาวลงสสขสญญาและลหสญญาในกายอย สมยนน กายของ ตถาคตยอมลอยจากแผนดนขนสอากาศไดโดยไมยากเลย ตถาคตนนยอมแสดง ฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยว กได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได. [๑๒๑๓] ดกอนอานนท เปรยบเหมอนปยนนหรอปยฝาย ซงเปน เชอธาตทเบา ยอมลอยจากแผนดนขนสอากาศไดโดยไมยากเลย ฉนใด สมยใด ตถาคตตงกายลงไวในจต หรอตงจตลงไวทกาย กาวลงสสขสญญา และลหสญญาอย สมยนน กายของตถาคตยอมลอยจากแผนดนขนสอากาศได โดยไมยากเลย ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ [๑๒๑๔] ดกอนอานนท สมยนน กายของตถาคตยอมลอยจาก แผนดนขนสอากาศไดโดยไมยากเลย ตถาคตนนยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอคนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจ ทางกายไปตลอดพรหมโลกกได. จบอโยคฬสตรท ๒


อโยคฬวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาอโยคฬสตร อโยคฬวรรคท ๓ สตรท ๒. คาวา อนประกอบดวยมหาภต รป ๔ น คอ สาเรจมาจากมหาภตทง ๔ น แมเปนภาระ เปนของหนกอยางน. คาวา โอมาต ไดแก ยอมเพยงพอ คอ ยอมสามารถ. บทนเปนบททไม แตกตางในพระพทธพจน คอ พระไตรปฏก. คาวา ยอมตงแมกายไวในจต ไดแก ถอเอากายมาไวในจต คอทาใหอาศยจต สงไปในคตของจต. ทชอวา จต หมายเอามหคคตจต. การไปของคตแหงจต ยอมเปนของเบาเรว. คาวา ยอมตงแมจตไวในกาย ไดแก ยกเอาจตมาไวในกาย คอ ทาใหอาศยกาย สงไปในคตของกาย. กรชกายชอวากาย. การไปของคตแหงกายเปนของชา. คาวา สขสญญา และลหสญญา หมายถงสญญาทเกดพรอมกบอภญญา จต. จรงอย สญญานน เพราะประกอบดวยสขสงบ จงชอวาสขสญญา และ เพราะไมมความประพฤตชกชาเพราะกเลส จงชอวา ลหสญญา. คาวา กอนเหลกทเผาไฟ อยวนยงคายอมเบากวาปกต ความวา กแล กอนเหลกนนแมถกคนสองสามคนชวยกนยกใสในเตาชางเหลก ถกเผาอยตลอดวน เปนสงทไปดวยกนกบลม เพราะไฟทใสเขาไปตามชอง และเพราะลม เปนของทไปดวยกนกบไอ และเปนของทไปดวยกนกบไฟ อยางนจงกลายเปนของเบา. ชางเหลก เอาคมใหญมาคบจบมนดานหนงพลก ไปมา ยกขนเอาออกมาขางนอกฉนใด กายของพระตถาคตกฉนนน ยอมออน


และเหมาะแกการงาน. ชางเหลกจะตดมนเปนทอนเลกทอนใหญ จะเอาคอน มาทบทาตางดวยรปสเหลยมยาวเปนตนไดฉนใด ในพระสตรนทรงแสดงการ แผลงฤทธฉนนน. จบอรรถกถาอโยคฬสตรท ๒ ๓. ภกขสทธกสตร วาดวยการเจรญอทธบาท [๑๒๑๕] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร. . .วรยสมาธ . . . จตตสมาธ ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๘ เหลานแล. [๑๒๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ กระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลานแล ภกษจงกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย. จบภกขสทธกสตรท ๓


อรรถกถาภกขสทธกสตรท ๓ ในภกขสทธกสตรท ๓ ทรงตรสฤทธทมววฏฏะเปนบาท. จบอรรถกถาภกขสทธกสตรท ๓ ๔. ปฐมผลสตร เจรญอทธบาทหวงผลได ๒ อยาง [๑๒๑๗] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร... วรยสมาธ . . . จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล. [๑๒๑๘] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลานแล ภกษพงหวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความถอมนเหลออย เปนพระอนาคาม. จบปฐมผลสตรท ๔


อรรถกถาปฐมผลสตรท ๔ เปนตน ในปฐมผลสตรท ๔ กอยางนน อกอยางหนง ตงแตผลสอง เปนตนไป ทรงแสดงเครองรองรบฤทธทเจอปนกนไวในหนหลง. ทรงแสดง บพภาคในผลทง ๗ อก ๔ สตรมสตรท ๗ เปนตน กมทานองอยางทกลาวไว ในหนหลงแลวแล. จบอรรถกถาปฐมผลสตรท ๔ เปนตน ๕. ทตยผลสตร วาดวยผลานสงส ๗ [๑๒๑๙] ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลาน อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร . . . วรยสมาธ . . . จตตสมาธ . . .วมงสาสมาธและปธานสงขาร ดกอนภกษทงหลาย อทธบาท ๔ เหลานแล. [๑๒๒๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลานแล ภกษพงหวงไดผลานสงส ๗ ประการ ผลานสงส ๗ ประการเปนไฉน คอ จะไดชมอรหตผลในปจจบนกอน ๑ ถาไมไดชมอรหต- ผลในปจจบนกอน จะไดชมเวลาใกลตาย ๑ ถาในปจจบนไมไดชม ในเวลา ใกลตายกไมไดชมไซร เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป จะได เปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย ๑ ผอปหจจปรนพพาย ๑ ผอสงขาร


ปรนพพาย ๑ ผสสงขารปรนพพาย ๑ ผอทธงโสโตอกนฏฐคาม ๑ ดกอน ภกษทงหลาย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล ภกษพงหวงไดผลานสงส ๗ ประการเหลาน. จบทตยผลสตรท ๕ ๖. ปฐมอานนทสตร วาดวยปฏปทาทจะใหถงอทธบาท [๑๒๒๑] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองค ผเจรญ อทธเปนไฉน อทธบาทเปนไฉน อทธบาทภาวนาเปนไฉน ปฏปทา ทาจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน. [๑๒๒๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนอานนท ภกษใน ธรรมวนยน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได นเรยกวา อทธ. [๑๒๒๓] กอทธบาทเปนไฉน บรรดาอน ใด ปฏปทาอนใด ยอม เปนไปเพอไดฤทธ เพอไดเฉพาะฤทธ นเรยกวา อทธบาท. [๑๒๒๔] กอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาท อนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร. .. ยอมเจรญ


อทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ. . . จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและ ปธานสงขาร นเรยกวา อทธบาทภาวนา. [๑๒๒๕] ปฏปทาทจะถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน อรยมรรคประกอบ ดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ปฏปทา ทจะใหถงอทธบาทภาวนา. จบปฐมอานนทสตรท ๖ ๗. ทตยอานนทสตร วาดวยอทธฤทธ [๑๒๒๖] พระผมพระภาคเจาไดตรสถามทานพระอานนทผนงอย ณ ทควรสวนขางหนงวา ดกอนอานนท อทธเปนไฉน อทธบาทเปนไฉน อทธบาทภาวนาเปนไฉน ปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน ทาน พระอานนทกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมของขาพระองคทงหลาย มพระผมพระภาคเจาเปนรากฐาน ฯลฯ [๑๒๒๗] พ. ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน ยอมแสดงฤทธ ไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได นเรยกวา อทธ. [๑๒๒๘] กอทธบาทเปนไฉน บรรดาอนใด ปฏปทาอนใด ยอม เปนไปเพอไดฤทธ เพอไดเฉพาะซงฤทธ นเรยกวา อทธบาท [๑๒๒๙] กอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาท


อนประกอบดวยวรยสมาธ . .. จตสมาธ . .. วมงสาสมาธและปธานสงขาร น เรยกวา อทธบาทภาวนา. [๑๒๓๐] กปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน อรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนา. จบทตยอานนทสตรท ๗ ๘. ปฐมภกขสตร วาดวยอทธฤทธ [๑๒๓๑] ครงนน ภกษหลายรปเขาไปเขาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคเจรญ อทธเปนไฉน อทธบาทเปนไฉน อทธบาทภาวนาเปนไฉน ปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนา เปนไฉน. [๑๒๓๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคน กได หลายคนเปนคนเดยวดได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได นเรยกวา อทธ. [๑๒๓๓] กอทธบาทเปนไฉน มรรคาอนใด ปฏปทาอนใด ยอม เปนไปเพอไดฤทธ เพอไดเฉพาะซงฤทธ นเรยกวา อทธบาท.


[๑๒๓๔] กอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาท อนประกอบดวยวรยสมาธ.. . จตตสมาธ .. . วมงสาสมาธและปธานสงขาร น เรยกวา อทธบาทภาวนา. [๑๒๓๕] กปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน อรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนา. จบปฐมภกขสตรท ๘ ๙. ทตยภกขสตร วาดวยอทธฤทธ [๑๒๓๖] ครงนน ภกษหลายรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ฯลฯ พระผมพระภาคเจาไดตรสถามภกษเหลานนวา ดกอนภกษทงหลาย อทธเปนไฉน อทธบาทเปนไฉน อทธบาทภาวนาเปนไฉน ปฏปทาทจะให ถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทงหลายของขาพระองคทงหลายมพระมพระภาคเจาเปนรากฐาน ฯลฯ [๑๒๓๗] พ. ดกอนภกษทงหลาย อทธเปนไฉน ภกษในธรรม วนยน ยอมแสดงฤทธไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลาย คนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดถงพรหมโลกกได นเรยก วา อทธ.


[๑๒๓๘] กอทธบาทเปนไฉน บรรดาอนใด ปฏปทาอนใด ยอม เปนไปเพอไดฤทธ เพอไดเฉพาะซงฤทธ นเรยกวา อทธบาท. [๑๒๓๙] กอทธบาทภาวนาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาท อนประกอบดวยวรยสมาธ... จตตสมาธ... วมงสาสมาธและปธานสงขาร น เรยกวา อทธบาทภาวนา. [๑๒๔๐] กปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนาเปนไฉน อรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ปฏปทาทจะใหถงอทธบาทภาวนา. จบทตยภกขสตรท ๙ ๑๐. โมคคลลานสตร สรรเสรญพระโมคคลลานะวามฤทธมาก [๑๒๔๑] ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมา แลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนน เปนไฉน ภกษโมคคลลานะมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงธรรมเหลาไหน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ ธรรมทงหลายของขาพระองคทงหลายมพระผมพระภาคเจาเปนราก ฐาน ฯลฯ


[๑๒๔๒] พ. ดกอนภกษทงหลาย ภกษโมคคลลานะมฤทธมาก อยางน มอานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงอทธบาท ๔ อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษโมคคลลานะยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวย ฉนทสมาธและปธานสงขารดงนวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตอง ประคองเกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และเธอนความ สาคญในเบองหลงและเบองหนาอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลงฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบน ฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด ยอมกลางวนกฉนนน เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย เจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ . . . จตสมาธ . . . วมงสาสมาฐและ ปธานสงขารดงนวา วมงสาของเราจกไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกน ไป ฯลฯ เธอมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษโมคคลลานะ มฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะ ไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงอทธบาท ๔ เหลานแล. [๑๒๔๓] ดกอนภกษทงหลาย อนง ภกษโมคคลลานะแสดงฤทธ ไดหลายอยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลาน. [๑๒๔๔] ดกอนภกษทงหลาย อนง ภกษโมคคลลานะ ยอมกระทา ใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลาย


สนไปดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะไดเจรญ ไดกระทา ใหมากซงอทธบาท ๔ เหลาน. จบโมคคลลานสตรท ๑๐ ๑๑. ตถาคตสตร พระตถาคตมฤทธมาก [๑๒๔๕] ณ ทนนแล พระผมพระภาคตรสเรยกภกษทงหลายมาแลว ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ตถาคตมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดกระทา ใหมากซงธรรมเหลาไหน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทงหลายของขาพระองคทงหลายมพระผมพระภาคเจาเปนรากฐาน ฯลฯ [๑๒๔๖] พ. ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมฤทธมากอยางน ม อานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดการทาใหมากซงอทธบาท อทธบาท ๔ เปนไฉน ตถาคตยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธและปธาน สงขารดงนวา ฉนทะของเราจกไมยอหยอนเกนไป. ไมตองประคองเกนไป ไมหดหในภายใน ไมฟงซานไปในภายนอก และตถาคตมความสาคญในเบอง หนาและเบองหลงอยวา เบองหนาฉนใด เบองหลงกฉนนน เบองหลง ฉนใด เบองหนากฉนนน เบองลางฉนใด เบองบนกฉนนน เบองบนฉนใด เบองลางกฉนนน กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลาง วนกฉนนน ตถาคตมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ยอม


เจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ. . . จตตสมาธ. .. วมงสาสมาธและ ปธานสงขารดงนวา วมงสาของเราจก ไมยอหยอนเกนไป ไมตองประคองเกน ไป ฯลฯ ตถาคตมใจเปดเผย ไมมอะไรหมหอ อบรมจตใหสวางอย ตถาคต มฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลานแล. [๑๒๔๗] ดกอนภกษทงหลาย อนง ตถาคตยอมแสดงฤทธไดหลาย อยาง คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ฯลฯ ใช อานาจทางกายไปตลอดพรหมโลกกได เพราะไดเจรญไดกระทาใหมากซง อทธบาท ๔ เหลาน. [๑๒๔๘] ดกอนภกษทงหลาย อนง ตถาคตยอมกระทาใหแจงซง เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมาก ซงอทธบาท ๔ เหลาน. จบตถาคตสตร ๑๑ จบอโยคฬวรรคท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. มรรคสตร ๒. อโยคฬสตร ๓. ภกขสทธกสตร ๔. ปฐมผลสตร ๕. ทตยผลสตร ๖. ปฐมอานนทสตร ๗. ทตยอานนทสตร ๘ ปฐมภกข สตร ๙. ทตยภกขสตร ๑๐. โมคคลลานสตร ๑๑. ตถาคตสตรและอรรถกถา.


อรรถกถาโมคคลลานสตรเปนตน ในสตรท ๑๑ และ ๑๒ ทรงแสดงอภญญา ๖ ไว. คาทเหลอในท ทกแหง มใจความทตนทงนนแล. จบอรรถกถาโมคคลลานสตรเปนตน จบอรรถกถาอโยคฬวรรคท ๓ จบอรรถกถาอทธปาทสงยต คงคาทเปยยาลแหงอทธบาทสงยต* วาดวยผลแหงอทธบาท ๔ [๑๒๔๙] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเจรญอทธบาท ๔ กระทา ใหมากซงอทธบาท ๔ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๒๕๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญอทธบาท ๔ กระทาให มากซงอทธบาท ๔ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวย ฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ. . . จตตสมาธ. . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ภกษเจรญอทธบาท ๔ การทา ใหมากซงอทธบาท ๔ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปส นพพาน โอนไปสนพพาน. (พงขยายความบาลในอทธบาท จนกระทงถงความแสวงหา) * ไมมอรรถกถาแก


[๑๒๕๑] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลา น สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. [๑๒๕๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเจรญอทธบาท ๔ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลา นแล อทธบาท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอน ประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวย วรยสมาธ. . . จตตสมาธ . . . วมงสาสมาธและปธานสงขาร ภกษพงเจรญ อทธบาท ๔ เหลาน เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชน อนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. (คงคาเปยยาลเหมอนกบมรรคสงยต ทขาพเจาใหพสดารแลว พง ขยายความบาลในอทธบาท จนกระทงถงความแสวงหา) จบอทธบาทสงยต


อนรทธสงยต รโหคตวรรคท ๑ ๑. ปฐมรโหคตสตร วาดวยสตปฏฐาน ๔ [๑๒๕๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน;- สมยหนง. ทานพระอนรทธะอย ณ พระวหารเชตวน อารามของ ทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ ครงนนแล ทานพระอนรทธะ หลกเรนอยในทลบ ไดเกดความปรวตกขนในใจอยางนวา สตปฏฐาน ๔ อนชนเหลาใดเหลาหนงเบอแลว ชนเหลานน ชอวาเบออรยมรรคทจะใหถง ความสนทกขโดยชอบ สตปฏฐาน ๔ อน ชนเหลาใดเหลาหนงปรารภแลว ชนเหลานนชอวา ปรารภอรยมรรคทจะใหถงความสนทกขโดยชอบ. [๑๒๕๔] ลาดบนน ทานพระมหาโมคคลลานะรความปรวตกในใจ ของทานพระอนรทธะดวยใจ จงไปปรากฏในทเฉพาะหนาทานอนรทธะ เหมอนบรษมกาลง เหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ครงนน ทานพระมหาโมคคลลานะไดถามทานพระอนรทธะวา ดกอนทานอนรทธะ ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ ภกษจงจะชอวา ปรารภสตปฏฐาน ๔. [๑๒๕๕] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผมอาย ภกษในธรรม วนยน ยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายในภายในอย พจารณา เหนธรรม คอ ความเสอมไปในกายในภายในอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปในกายในภายในอย มสมปชญญะ มสต พง


กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความ เกดขนในกายในภายนอกอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมไปในกาย ในภายนอกอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปใน กายในภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได ยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายทง ภายในและภายนอกอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมไปในกายภายใน และภายนอกอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปใน กายทงภายในและภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๕๖] ภกษนน ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลอยเถด กยอมเปนผมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฏกล นนอย ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกล อยเถด กยอมเปนผมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลนนอย ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวาปฎกลในสงไมปฏกลและสงปฎกลอยเถด กยอม เปนผมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฏกลและสงปฏกลนนอย ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวาไมปฎกลในสงปฏกลและสงไมปฎกลอยเถด ก ยอมเปนผมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลและสงไมปฎกลนนอย ถาหวง อยวา ขอเราพงเปนผเวนขาดสงไมปฏกลและสงปฏกลทงสองนน แลวม อเบกขา มสตสมปชญญะอยเถด กยอมเปนผมอเบกขา มสตสมปชญญะใน สงทงสองนนอย. [๑๒๕๗] ภกษยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในเวทนา ในภายในอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมไปในเวทนาในภายในอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปในเวทนาในภายในอย


มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในเวทนาในภายนอกอย พจารณา เหนธรรม คอ ความเสอมไปในเวทนาในภายนอกอย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขน และความเสอมไปในเวทนาในภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ยอมพจารณา เหนธรรม คอ ความเกดขนในเวทนาทงภายในและภายนอกอย พจารณา เหนธรรม คอ ความเสอมไปในเวทนาทงภายในและภายนอกอย พจารณา เหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปในเวทนาทงภายในและภายนอก อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลก เสยได. [๑๒๕๘] ภกษนนถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลอยเถด กยอมเปนผมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฏกล นนอย ฯลฯ ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผเวนขาดสงไมปฏกลและสงปฏกล ทงสองนน แลวมอเบกขา มสตสมปชญญะอยเถด กยอมเปนผมอเบกขา มสตสมปชญญะในสงทงสองนนอย. [๑๒๕๙] ภกษยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในจตใน ภายใน ฯลฯ พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปในจต ทงภายในและภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๖๐] ภกษนน ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลอยเถด ฯลฯ กยอมเปนผมอเบกขา มสตสมปชญญะใน สงทงสองนนอย.


[๑๒๖๑] ภกษยอมพจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรม ทงหลายในภายใน ฯลฯ พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอม ไปในธรรมทงหลาย ทงภายในและภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๖๒] ภกษนน ถาหวงอยวา ขอเราพงเปนผมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลอยเถด ฯลฯ กยอมเปนผมอเบกขา มสตสมปชญญะใน สงทงสองนนอย ดกอนทานผมอาย ดวยเหตเพยงเทานแล ภกษจงจะชอวา ปรารภสตปฏฐาน ๔. . . . .. 4 . จบปฐมรโหคตสตรท ๑ อนรทธสงยตตวรรณนา รโหคตวรรคท ๑ อรรถกถาปฐมรโหคตสตร อนรทธสงยต ปฐมรโหคตสตรท ๑. คาวา อนปรารภแลว คอ เตมทแลว. กแลในสตรน วาโดยยอ กคอไดทรงแสดงวปสสนาทใหถง ความเปนพระอรหนตใน ๓๖ ฐานะ. จบอรรถกถาปฐมรโหคตสตรท ๑


๒. ทตยรโหคตสตร วาดวยสตปฏฐาน ๔ [๑๒๖๓] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระอนรทธะหลกเรนอยใน ทลบ ไดเกดความปรวตกขนในใจอยางนวา สตปฎฐาน ๔ อนชนเหลาใด เหลาหนงเบอแลว ชนเหลานนชอวาเบออรยมรรคทจะใหถงความสนทกข โดยชอบ สตปฏฐาน ๔ อนชนเหลาใดเหลาหนงปรารภเเลว ชนเหลานน ชอวาปรารภอรยมรรคทจะใหถงความสนทกขโดยชอบ. [๑๒๖๔] ลาดบนน ทานพระมหาโมคคลลานะรความปรวตกในใจ ของทานพระอนรทธะดวยใจ จงไปปรากฏในทเฉพาะหนาทานพระอนรทธะ เหมอนบรษมกาลงเหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน. [๑๒๖๕] ครงนน ทานพระมหาโมคคลลานะไดถามทานพระ อนรทธะวา ดกอนทานอนรทธะ ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ ภกษจงจะชอวา ปรารภสตปฏฐาน ๔. [๑๒๖๖] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผมอาย ภกษในธรรม วนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายในภายในอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได พจารณาเหนกายในกายใน ภายนอกอย ฯลฯ พจารณาเหนกายในกายทงภายในและภายนอกอย มความ เพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๖๗] ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาในภายในอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสยได ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาในภายนอกอย ฯลฯ พจารณาเหนเวทนา


ในเวทนาทงภายในและภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๖๘] ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตในภายในอย. . . พจารณา เหนจตในจตในภายนอกอย . . . พจารณาเหนจตในจตทงภายในและภายนอก อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๒๖๙] ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมในภายในอย . . . พจารณาเหนธรรมในธรรมในภายนอกอย ... พจารณาเหนธรรมในธรรมทง ภายในและภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได ดกอนทานผมอาย ดวยเหตเพยงเทานแล ภกษจงจะ ชอวาปรารภสตปฏฐาน ๔. จบทตตยรโหคตสตรท ๒ อรรถกถาทตยรโหคตสตร ในรโหคตสตรท ๒ ทรงแสดงวปสสนาทใหถงพระอรหต ใน ๑๒ ฐานะ. จบอรรถกถาทตยรโหคตสตรท ๒


๓. สตนสตร การบรรลภาวะแหงมหาอภญญา [๑๒๗๐] สมยหนง ทานพระอนรทธะอยทฝงแมนาสตน ใกลกรง สาวตถ ครงนน ภกษมากรปเขาไปหาทานพระอนรทธะถงทอย ไดปราศรย กบทานพระอนรทธะ ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงไป นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามวา ทานอนรทธะบรรลภาวะแหง มหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงธรรมเหลาไหน. [๑๒๗๑] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผมอายทงหลาย เรา บรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน เรายอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได เราพจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย . . . เราพจารณาเหนจตในจตอย . . . เราพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได ดกอนผมอายทงหลาย เราบรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล อนง เพราะได เจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน เราจงไดรธรรมอนเลว โดยความเปนธรรมอนเลว รธรรมปานกลาง โดยความเปนธรรมปานกลาง รธรรมอนประณต โดยความเปนธรรมอนประณต. จบสตนสตรท ๓


อรรถกถาสตนสตร สตนสตรท ๓. คาวา ความเปนแหงมหาอภญญา คอความเปน อภญญา. ในคาวา ธรรมอนเลว เปนตน พงทราบใจความตามบาลนวา ชอวา ธรรมอนเลวเปนไฉน ความเกดขนแหงจตทเปนอกศล ๑๒ ดวง เหลานเปนธรรมอนเลว. ธรรมปานกลาง เปนไฉน กศลใน ๓ ภม วบากในภมทง ๓ และรปทงหมดทงเปนกรยาอพยากฤตในภมทง ๓ เหลาน เปนธรรมปานกลาง. ธรรมอนประณตเปนไฉน มรรคทง ๔ ทเปนสงไม เกยวเนอง สามญญผล ๔ และนพพาน ๑ เหลาน เปนธรรมอนประณต จบอรรถกถาสตนสตรท ๓ ๔. ปฐมกณฏกสตร ธรรมทพระเสขะพงเขาถง [๑๒๗๒] สมยหนง ทานพระอนรทธะ ทานพระสารบตร และ ทานพระมหาโมคคลลานะอย ณ กณฏกวน ใกลเมองสาเกต ครงนน เปนเวลาเยน ทานพระสารบตรและทานพระมหาโมคคลลานะออกจากท พกผอน เขาไปหาทานพระอนรทธะถงทอย ไดปราศรยกบทานพระอนรทธะ ครน ผานการปราศรยพอใหระลกถงกน ไปแลว จงนง ณ ทควรสวน ขางหนง * สตรท ๔ ถงสตรท ๗ แกรวมไวทายสตรท ๗


ครนแลวทานพระสารบตรไดถามทานพระอนรทธะวา ดกอนทานอนรทธะ ธรรมเหลาไหนอนภกษผเปนเสขะพงเขาถงอย. [๑๒๗๓] ทานพระอนรทธะตอบวา ขาแตทานพระสารบตร สต- ปฏฐาน ๔ อนภกษผเปนเสขะพงเขาถงอย สตปฎฐาน ๔ เปนไฉน ภกษใน ธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกาย... ยอมพจารณาเหนเวทนาใน เวทนา.. . ยอมพจารณาเหนจตในจตะ. . .ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนทานพระสารบตร สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนภกษผเปนเสขะพงเขาถงอย. จบปฐมกณฏกสตรท ๔ ๕. ทตยกณฏกสตร ธรรมทพระอเสขะพงเขาถง [๑๒๗๔] สาเกตนทาน. . . ครนแลว ทานพระสารบตรไดถามทาน พระอนรทธะวา ดกอนทานอนรทธะ ธรรมเหลาไหน อนภกษผเปนอเสขะ พงเขาถงอย. [๑๒๗๕] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนทานพระสารบตร สต- ปฏฐาน ๔ อนภกษผเปนอเสขะพงเขาถงอย สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ภกษ ในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย... ยอมพจารณาเหนเวทนา ในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรม ในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน


โลกเสยได ดกอนทานพระสารบตร สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนภกษผเปน อเสขะพงเขาถงอย. จบทตยกณฏกสตรท ๕ ๖. ตตยกณฏกสตร การบรรลภาวะแหงมหาอภญญา [๑๒๗๖] สาเกตนทาน. ครนแลว ทานพระสารบตรไดถามทาน พระอนรทธะวา ทานอนรทธะบรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงธรรมเหลาไหน. [๑๒๗๗] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนทานผมอาย ผมบรรล ภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ สตปฎฐาน ๔ เปนไฉน ผมยอมพจารณาเหนกายในกายอย ... ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได ดกอนทานผมอาย ผมบรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล อนง เพราะ ไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฎฐาน ๔ เหลาน ผมจงรโลกพนหนง. จบตตยกณฏกสตรท ๖


๗. ตณหกขยสตร เจรญสตปฏฐานเพอความสนตณหา [๑๒๗๘] สาวตถนทาน. ณ ทนน แล ทานพระอนรทธะเรยกภกษ ทงหลายมาแลวไดกลาววา ดกอนผมอายทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน อน บคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนตณหา สต ปฏฐาน ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย... ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย. . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนทานผมอายทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสน ตณหา. จบตณหกขยสตรท ๗ อรรถกถาปฐมกณฏกสตรท ๔ เปนตน ปฐมกณฏกสตรท ๔. คาวา ณ กณฏกวน คอในปาขนนใหญ. ตตยกณฏกสตรท ๖. ทานแสดงธรรมเปนเครองอยเปนนตย ของ พระเถระดวยคาวา โลกพนหนง น. จรงอย พระเถระลางหนาแตเชาตรแลว กมาระลกถงพนกปในอดตและอนาคต. แตในปจจบน มาสคลองแหงการคานง หนงมจานวนหนงหมนจกรวาล. ตณหกขยสตรท ๗ เนอความตนทงนนแล. จบอรรถกถาปฐมกณฏกสตรท ๔ เปนตน


๘. สลฬาคารสตร ภกษผเจรญสตปฏฐานไมลาสกขา [๑๒๗๙] สมยหนง ทานพระอนรทธะอย ณ สลฬาคาร ใกลกรง สาวตถ ณ ทนนแล ทานพระอนรทธะเรยกภกษทงหลายมาแลวไดกลาววา ดกอนผมอายทงหลาย เปรยบเหมอนแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลงไป สทศปราจน บาไปสทศปราจน เมอเปนเชนนน หมมหาชนถอเอาจอบและ ตะกรามาดวยประสงควา จกทดแมนาคงคาใหไหลกลบ หลงกลบ บากลบ ดงน ทานทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน หมมหาชนนนจะพงทดนา คงคาใหไหลกลบ หลงกลบ บากลบ ไดบางหรอ. ภกษเหลานนตอบวา ไมได ขอรบ. อ. เพราะเหตไร. ภ. เพราะการทจะทดแมนาคงคาอนไหลไปสทศปราจน หลงไปส ทศปราจน บาไปสทศปราจน ใหไหลกลบ หลงกลบ บากลบ มใชกระทา ไดงาย หมมหาชนนนจะพงเปนผมสวนแหงความเหนดเหนอยลาบากเปลา แนนอน. อ. ฉนนนเหมอนกน ผมอายทงหลาย พระราชา มหาอามาตย ของพระราชา มตร อมาตย ญาตหรอสาโลหต จะพงเชอเชญภกษผเจรญ กระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ ใหยนดดวยโภคะวา ดกอนบรษผเจรญ จง มาเถด ทานจะครองผากาสาวะเหลานอยทาไม ทานจะเปนผมศรษะโลนมอ ถอกระเบองเทยวบณฑบาตอยทาไม นมนตทานสกมาบรโภคสมบตและ บาเพญบญเถด ขอทภกษผเจรญ ผกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ จกลา


สกขาออกมานน มใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะจตทนอม ไปในวเวก โนมไปในวเวก โอนไปในวเวก ตลอดกาลนาน จกหวนสก มใชฐานะทจะมได. [๑๒๘๐] ดกอนผมอายทงหลาย กภกษยอมเจรญ กระทาใหมาก ซงสตปฏฐาน ๔ อยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมพจารณาเหนกายในกายอย... ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนผมอายทงหลาย ภกษยอมเจรญ กระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ อยางนแล. จบสลฬาคารสตรท ๘ อรรถกถาสลฬาคารสตรท ๘ สลฬาคารสตรท ๘. คาวา ณ สลฬาคาร คอในศาลามงใบไม เอาตน สนสราง หรอในอาคารทมชอเชนนน เพราะอยใกลประตตนสน. ในสตรน ทรงแสดงวปสสกบคคลพรอมกบวปสสนา. จบสลฬาคารสตรท ๘


๙. อมพปาลสตร วาดวยวหารธรรม ๑๒๘๑] สมยหนง ทานพระอนรทธะและทานพระสารบตร อยใน อมพปาลวน ใกลเมองเวสาล ครงนนเปนเวลาเยน ทานพระสารบตรออก จากทพกเขาไปหาทานพระอนรทธะ ครนแลวไดถามทานพระอนรทธะวา ดกอนทานอนรทธะ อนทรยของทานผองใส ผวหนาของทานบรสทธผองแผว ในเวลาน ทานอนรทธะอยดวยวหารธรรมขอไหนมาก. [๑๒๘๒] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนทานผมอาย เวลานผม มจตตงมนอยในสตปฎฐาน ๔ มาก สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ผมยอมพจารณา เหนกายในกายอย ... ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณา เหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนทานผมอาย เวลานผมมจตตงมนอยในวหารธรรมเหลานเปนอนมากอย ภกษใดเปน อรหนตขณาสพอยจบพรหมจรรย มกจทควรทา ทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรลถงประโยชนของตนแลว สนสงโยชนทจะนาไปสภพแลว เพราะรโดยชอบ ภกษนนมจตตงมนในสตปฎฐาน ๔ เหลานอยมาก. ส. เปนลาภของเราแลว เราไดดแลว ทไดฟงอาสภวาจาในทเฉพาะ หนาทานพระอนรทธะผกลาว. จบอมพปาลสตรท ๙


อรรถกถาอมพปาลสตร อมพปาลสตรท ๙. คาวา อาสภวาจา หมายถงวาจาสงสดทสอง ถงความเปนพระอรหนตของตน. คาทเหลอในททกแหงมใจความตนทงนนแล. จบอรรถกถาอมพปาลสตรท ๙ จบรโหคตวรรควรรณนาท ๑ ๑๐. คลานสตร* จตตงมนในสตปฏฐานทกขเวทนาไมครอบงา [๑๒๘๓] สมยหนง ทานพระอนรทธะอยในปาอนธวน ใกลพระ- นครสาวตถ อาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก ครงนน ภกษมากรปเขาไป หาทานพระอนรทธะถงทอย ครนแลวไดถามทานพระอนรทธะวา ทาน อนรทธะอยดวยวหารธรรมขอไหน ทกขเวทนาในสรรกายทบงเกดขน จง ไมครอบงาจต. [๑๒๘๔] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผมอายทงหลาย เราม จตตงมนอยในสตปฏฐาน ๔ ทกขเวทนาในสรรกายทบงเกดขน จงไมครอบงาจต สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน เรายอมพจารณาเหนกายในกายอย ...ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส * คลานสตรท ๑๐ ไมมอรรถกถาแก


ในโลกเสยได ดกอนทานผมอายทงหลาย เรามจตตงมนอยในสตปฎฐาน ๔ เหลานแล ทกขเวทนาในสรรกายทบงเกดขน จงไมครอบงาจต. จบคลานสตรท ๑๐ จบรโหคตวรรคท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมรโหคตสตร ๒. ทตยรโหคตสตร ๓. สตนสตร ๔. ปฐม กณฏกสตร ๕. ทตยกณฏกสตร ๖. ตตยกณฏกสตร ๗. ตณหกขยสตร ๘. สลฬาคารสตร ๙. อมพปาลสตร ๑๐. คลานสตร และอรรถกถา


ทตยวรรคท ๒* ๑. สหสสตร การบรรลภาวะแหงมหาอภญญา [๑๒๘๕] สมยหนง ทานพระอนรทธะอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศษรฐ ใกลพระนครสาวตถ ครงนน ภกษมาก รปเขาไปหาทานพระอนรทธะถงทอย ไดปราศรยกบทานพระอนรทธะ ฯลฯ ครนแลวไดถามทานพระอนรทธะวา ทานอนรทธะบรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงธรรมเหลาไหน. [๑๒๘๖] ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผมอายทงหลาย เราบรรล ภาวะแหงมหาอภญญา เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ สต- ปฏฐาน ๔ เปนไฉน เรายอมพจารณาเหนกายในกายอย... ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณา เหนธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสยได ดกอนผมอายทงหลาย เราบรรลภาวะแหงมหาอภญญา เพราะ ไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฎฐาน ๔ เหลานแล อนง เรายอมระลก ไดตลอดพนกป เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบสหสสสตรท ๑ * ทตยวรรคท ๒ อรรถกถาแกรวม ๆ กนไวทายสตรวรรคน.


๒. อทธสตร เจรญสตปฏฐานแสดงฤทธได [๑๒๘๗] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมแสดงฤทธไดหลาย อยางคอ คนเดยวเปนหลายคนกได ฯลฯ ใชอานาจทางกายไปตลอดพรหมโลก กได เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบอทธสตรท ๒ ๓ . ทพโสตสตร วาดวยเสยง ๒ ชนด [๑๒๘๘] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมไดยนเสยง ๒ ชนด คอ เสยงทพยและมนษย ทงทอยไกลและใกล ดวยทพโสตอนบรสทธลวง โสตของมนษย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบทพโสตสตรท ๓


๔. เจโตปรจจสตร วาดวยการกาหนดรใจผอน [๑๒๘๙] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมกาหนดรใจของสตว อน ของบคคลอนดวยใจ คอ จตมราคะกรวา จตมราคะ ฯลฯ จตหลดพน กรวา จตหลดพน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบเจโตปรจจสตรท ๔ ๕. ฐานาฐานสตร วาดวยการรฐานะและอฐานะ [๑๒๙๐] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรฐานะโดยความเปน ฐานะและอฐานะโดยความเปนอฐานะ ตามความเปนจรง เพราะไดเจรญ ได การทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบฐานาฐานสตรท ๕ ๖.วปากสตร วาดวยการรวบากของกรรม [๑๒๙๑] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรวบากของการกระ ทากรรมทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน โดยฐานะ โดยเหต ตามความ เปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน.

จบวปากสตรท ๖


๗. สพพตถคามนปฏปทาสตร ปฏปทาอนใหถงประโยชนทงปวง [๑๒๙๒] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรจกปฏปทาอนใหถง ประโยชนทงปวง ตามความเปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสต ปฏฐาน ๔ เหลาน. จบสพพตถคามนปฏปทาสตรท ๗ ๘. นานาธาตสตร วาดวยการรธาตตาง ๆ [๑๒๙๓] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรธาตเปนอเนกและ โลกธาตตาง ๆ ตามความเปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสต- ปฏฐาน ๔ เหลาน. จบนานาธาตสตรท ๘


๙. อธมตตสตร วาดวยการรอธมตตตาง ๆ [๑๒๙๔] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรอธมตตอนเปนตางๆ กนของสตวทงหลาย ตามความเปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง สตปฎฐาน ๔ เหลาน. จบอธมตตสตรท ๙ ๑๐. อนทรยสตร วาดวยการรความยงหยอนแหงอนทรย [๑๒๙๕] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรความยงและหยอน แหงอนทรยของสตวอน ของบคคลอน ตามความเปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบอนทรยสตรท ๑๐


๑๑. สงกเลสสตร วาดวยรความเศราหมองความผองแผว [๑๒๙๖] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมรความเศราหมอง ความผองแผว ความออกแหงฌาน วโมกข สมาธ และสมาบต ตามความ เปนจรง เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบสงกเลสสตรท ๑๑ ๑๒. ปฐมวชชาสตร วาดวยการระลกชาตได [๑๒๙๗] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมระลกถงชาตกอนได เปนอนมาก คอ ระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง ฯลฯ เรายอมระลกถง ชาตกอนไดเปนอนมาก พรอมทงอาการ พรอมทงอเทศ ดวยประการฉะน เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมาซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบปฐมวชชาสตรท ๑๒


๑๓. ทตยวชชาสตร วาดวยการเหนจตและอบต [๑๒๙๘] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมเหนหมสตวทกาลง จต กาลงอบต ฯลฯ ดวยทพจกษอนบรสทธลวงจกษของมนษย ยอมรชดซง หมสตวผเปนไปตามกรรม ฯลฯ เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบทตยวชชาสตรท ๑๓ ๑๔. ตตยวชชาสตร วาดวยการทาอาสวะใหสนไป [๑๒๙๙] ดกอนผมอายทงหลาย อนง เรายอมกระทาใหแจงซง เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวย ปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง สตปฏฐาน ๔ เหลาน. จบตตยวชชาสตรท ๑๔ จบทตยวรรคท ๒ จบอนรทธสงยต


อรรถกถาทตยวรรคท ๒ ทตยวรรคท ๒. พระเถระปฏญาณทศพลญาณดวยคาเปนตน วา ฐานะ โดยความเปนฐานะ. กทศพลญาณน พวกสาวกมหรอไม มเปน บางสวน. แตสาหรบพระสพพญพทธเจาทงหลาย ทศพลญาณน มครบ บรบรณดวยอาการทกอยางแล. จบอรรถกถาอนรทธสงยต

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สหสสสตร ๒. อทธสตร ๓. ทพโสตสตร ๔. เจโตปรจจสตร ๕. ฐานาฐานสตร ๖. วปากสตร ๗. สพพตถคามนปฏปทาสตร ๘. นานา ธาตสตร ๙. อธมตตสตร ๑๐. อนทรยสตร ๑๑. สงกเลสสตร ๑๒. ปฐม วชชาสตร ๑๓. ทตยวชชาสตร ๑๔. ตตยวชชาสตร. ฌานสงยต วาดวยฌาน ๔ [๑๓๐๐] สาวตถนทาน. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ฌาน เหลาน ฌาน ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌานมวตกวจาร มปตและสข เกดแตวเวกอย บรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปน


ธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปตและสข เกดแตสมาธอย มอเบกขา มสตสมปชญญะ เสวยสขดวยนามกาย เพราะปต สนไป บรรลตตยฌาน ทพระอรยเจาทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานน เปน ผมอเบกขา มสตอยเปนสข บรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะ ละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธ อย ดกอนภกษทงหลาย ฌาน ๔ เหลานแล. [๑๓๐๑] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนาคงคา ไหลไป สทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน ฉนใด ภกษเจรญ กระทาใหมากซงฌาน ๔ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๓๐๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญ กระทาใหมากซงฌาน ๔ อยางไร ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย บรรลทตยฌาน... ตตยฌาน... จตตถฌาน... ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญ กระทาใหมากซงฌาน ๔ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน (พงขยายความบาลออกไปอยางน จนถงความแสวงหา) [๑๓๐๓] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลาน สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. [๑๓๐๔า ดกอนภกษทงหลาย ฌาน ๔ อน ภกษพงเจรญเพอความ รยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลาน ฌาน ๕ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจาก


อกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย บรรล ทตยฌาน ... ตตยฌาน... จตตถฌาน... ดกอนภกษทงหลาย ฌาน ๔ อนภกษพงเจรญ เพอความรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละ สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล. (คงคาเปยยาล พงขยายเนอความฌานสงยต ตลอดถงบาล ไปจนถง ความแสวงหา เหมอนมรรคสงยต) จบฌาณสงยต ฌาณสงยต มใจความตน ๆ ทงนน.


อานาปานสงยต เอกธรรมวรรคท ๑ ๑. เอกธรรมสตร วาดวยอานาปานสต [๑๓๐๕] กรงสาวตถ ฯลฯ พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมอนหนง อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ธรรมอนหนงเปนไฉน คอ อานาปานสต. [๑๓๐๖] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา เมอหายใจออกยาว กรชดวา หายใจออกยาว เมอหายใจเขายาวกรชดวา หายใจเขายาว เมอ หายใจออกสนกรชดวา หายใจออกสน เมอหายใจเขาสนกรชดวา หายใจ เขาสน ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผรแจงกายทงปวงหายใจออก ยอม สาเหนยกวา เราจกรแจงกายทงปวงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปน ผระงบกายสงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผระงบกายสงขาร หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกรแจงปตหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกรแจงปตหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกรแจงสขหายใจออก ยอม สาเหนยกวา เราจกรแจงสขหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกรแจงจต- สงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกรแจงจตสงขารหายใจเขา ยอม


สาเหนยกวา เราจกเปนผระงบจตสงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจก ระงบจตสงขารหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผรแจงจตหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผรแจงจตหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกทา จตใหบนเทงหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกทาจตใหบนเทงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกตงจตมนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกตงจตมน หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปลองจตหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปลองจตหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความ เปนของไมเทยงหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความ เปนของไมเทยงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความ คลายกาหนดหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความคลาย กาหนดหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความดบหายใจ ออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความดบหายใจเขา ยอม สาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา ดกอนภกษทงหลาย อานา- ปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. จบเอกธรรมสตรท ๑


อานาปานสงยตตวรรณนา เอกธรรมวรรคท ๑ อรรถกถาเอกธรรมสตร อานาปานสงยต เอกธรรมสตรท ๑. ธรรมอยางเอก ชอวา เอกธรรม. คาใดทเหลออนจะพงกลาวในทน คานนทงหมด ไดกลาวไว เสรจแลวในนเทศทวาดวยอานาปานสสตกมมฏฐาน ในวสทธมรรค. จบอรรถกถาเอกธรรมสตร ๒. โพชฌงคสตร* วาดวยโพชฌงค [๑๓๐๗] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๐๘] กอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสต สมโพชฌงค อนสหรคตดวยอานาปานสต อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ยอมเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค... วรยสมโพชฌงค ... ปตสมโพชฌงค.. ปสสทธสมโพชฌงค... สมาธสมโพชฌงค... อเบกขา สมโพชฌงค อนสหรคตดวยอานาปานสต อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศย * สตรท ๒ ถง ๔ ไมมอรรถกถาแก.


นโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษ ผเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. จบโพชฌงคสตรท ๒ ๓. สทธกสตร วธเจรญอานาปานสต [๑๓๐๙] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๑๐] กอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไว เฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา (พงขยายเนอความให พสดารตลอดถง ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจเขา) ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. จบสทธกสตรท ๓


๕. ปฐมผลสตร ผลานสงสเจรญอานาปานสต ๒ ประการ [๑๓๑๑] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๑๒] กอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไว เฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา (พงขยายเนอความให พสดารตลอดถง ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจเขา) ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๑๓] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางน พงหวงไดผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความถอมนอย เปนพระอนาคาม. จบปฐมผลสตรท ๔


๕. ทตยผลสตร ผลานสงสการเจรญอานาปานสต ๗ ประการ [๑๓๑๔] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๑๕] กอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไว เฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา (พงขยายเนอความใหพสดาร ตลอดถง ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจ ออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา) ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เมออานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางน พงหวงไดผลานสงส ๗ ประการ ผลานสงส ๗ ประการ เปนไฉน คอ จะไดชมอรหตผลในปจจบนกอน ๑ ถาไมได ชมอรหตผลในปจจบนกอน จะไดชมในเวลาใกลตาย ถาในปจจบนกไม ไดชม ในเวลาใกลตายกไมไดชมไซร เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา สนไป จะไดเปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย ๑ ผอปหจจปรนพพาย ๑ ผอสงขารปรนพพาย ๑ ผสสงขารปรนพพาย ๑ ผอทธงโสโตอกนฏฐคาม ดกอนภกษทงหลาย เมออานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล พงหวงไดผลานสงส ๗ ประการเหลาน. จบทตยผลสตรท ๕


๖. อรฏฐสตร การเจรญอานาปานสต [๑๓๑๗] กรงสาวตถ. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจา ฯลฯ ได ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายยอมเจรญอานาปานสตหรอหนอ. [๑๓๑๘] เมอพระผมพระภาคเจาตรสถามอยางนแลว ทานพระ อรฏฐะไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองค เจรญอานาปานสตอย. พ. ดกอนอรฏฐะ กเธอเจรญอานาปานสตอยางไรเลา. [๑๓๑๙] อ. ขาแตพระองคผเจรญ กามฉนทในกามทลวงไป ขา- พระองคละไดแลว กามฉนทในกามทยงไมมาถงของขาพระองคไปปราศแลว ปฏฆสญญาในธรรมทงหลาย ทงทเปนภายในและภายนอก ขาพระองคกาจด เสยแลว ขาพระองคมสตหายใจออก มสตหายใจเขา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเจรญอานาปานสตอยางนแล. [๑๓๒๐] พ. ดกอนอรฏฐะ อานาปานสตนนมอย เราไมไดกลาว วาไมม กแตวา อานาปานสตยอมบรบรณโดยกวางขวางดวยวธใด เธอจงฟง วธนน จงใสใจใหด เราจกกลาว ทานพระอรฏฐะทลรบพระดารส พระผมพระ- ภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนอรฏฐะ กอานาปานสตยอม บรบรณโดยกวางขวางอยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยท โคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะ หนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา ฯลฯ ยอมสาเหนยกวา เราจก พจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณา


เหนโดยความสละคนหายใจเขา ดกอนอรฏฐะ อานาปานสตยอมบรบรณโดย กวางขวางอยางนแล. จบอรฏฐสตรท ๖ อรรถกถาอรฏฐสตร อรฏฐสตรท ๖. คาวา ภาเวถ โน คอ ภาเวถ น (แปลวา พวกทานยอมเจรญหรอ). คาวา กามฉนท ไดแก ความรกใครทเปนไปใน กามคณ ๕. คาวา ในธรรมทงหลาย ทงทเปนภายในและภายนอก ไดแก ปฏฆสญญา ในธรรม คออายตนะ ๑๒ ทงภายในและภายนอก อน ขาพระองคกาจดเสยแลว ไดแก ความสาคญทประกอบดวยความรสก กระทบกระทง ไดถกนาออกไปไดโดยเฉพาะโดยด หมายความวา ถกตดขาด แลว. ดวยบทน ทานยอมแสดงถงอนาคามมรรคของตน. คราวน เมอจะชถง วปสสนาแหงอรหตมรรค ทานจงกลาวคาเปนตน วา ขาพระองคมสตหายใจ ออก ดงน. จบอรรถกถาอรฏฐสตรท ๖


๗. กปปนสตร วาดวยอานาปานสตสมาธ [๑๓๒๑] กรงสาวตถ. กสมยนน ทานพระมหากปปนะ นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา ในทไมไกลพระผมพระภาคเจา. [๑๓๒๒] พระผมพระภาคเจาไดทอดพระเนตรเหนทานพระมหากป- ปนะนงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา ครนแลวไดตรสถาม ภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายเหนความไหวหรอความ เอนเอยงแหงกายของภกษนนหรอหนอ. [๑๓๒๓] ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ เวลาใด ขาพระองคทงหลายเหนทานผมอายนนนงอยในทามกลางสงฆ หรอนงในทลบ รปเดยว ในเวลานน ขาพระองคทงหลายมไดเหนความไหวหรอความเอนเอยง แหงกายของทานผมอายนนเลย. [๑๓๒๔] พ. ดกอนภกษทงหลาย ความไหวหรอความเอนเอยง แหงกายกด ความหวนไหวหรอความกวดแกวงแหงจตกด ยอมไมม เพราะ ไดเจรญไดกระทาใหมากซงสมาธใด ภกษนนไดสมาธนนตามความปรารถนา ไดโดยไมยากไมลาบาก. [๑๓๒๕] ดกอนภกษทงหลาย กความไหวหรอความเอนเอยงแหง กายกด ความหวนไหวหรอความกวดแกวงแหงจตกด ยอมไมม เพราะไดเจรญ กระทาใหมากซงสมาธ เปนไฉน เพราะไดเจรญ ไดการทาใหมากซงอานาปาน สตสมาธ.


[๑๓๒๖] ดกอนภกษทงหลาย เมออานาปานสตสมาธ อนภกษเจรญ แลว กระทาใหมากแลวอยางไร ความไหวหรอความเอนเอยงแหงกายกด ความหวนไหวหรอความกวดแกวงแหงจตกด ยอมไมม ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา (พงขยายเนอความ ใหพสดารตลอดถงยอมสาเหนยกวา เราเปนผพจารณาเหนโดยความสละคนหาย ใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา) ดกอนภกษทงหลาย เมออานาปานสตสมาธ อนภกษเจรญ กระทาใหมาก แลวอยางนแล ความไหวหรอความเอนเอยงแหงกายกด ความหวนไหวหรอ ความกวดแกวงแหงจตกด ยอมไมม. จบกปปนสตรท ๗ อรรถกถากปปนสตร กปปนสตรท ๗. ทานแสดงถงความหวนไหวนนเอง แมดวย สองคาวา ความไหวหรอความเอนเอยง. จบอรรถกถากปปนสตรท ๗


๘. ทปสตร อานสงสแหงการเจรญอานาปานสตสมาธ [๑๓๒๗] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสตสมาธ อนภกษเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กอานาปานสตสมาธ อนภกษเจรญ แลว กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรณม วนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกาย ตรง ดารงสตมนไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา (พง ขยายเนอความใหพสดารตลอดถง ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาโดย ความเหนสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผพจารณาเหนโดย ความสละคนหายใจเขา) ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสตสมาธ อนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๒๙] ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวา เมอกอนแตตรสร ครง เราเปนโพธสตวยงมไดตรสร กยอมอยดวยวหารธรรมนโดยมาก เมอเราอย ดวยวหารธรรมนโดยมาก กายไมลาบาก จกษไมลาบาก และจตของเรายอม หลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน. [๑๓๓๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล ถาแมภกษพงหวง วา แมกายของเราไมพงลาบาก จกษของเราไมพงลาบาก และจตของเราพง หลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน กพงมนสการอานาปานสตสมาธน แหละใหด.


[๑๓๓๑] ...ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนนแหละ ถาแมภกษพง หวงวา เราพงสละความระลกและความดารของเราทอาศยเรอนนนเสย กพง มนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๒] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงเปนผมความสาคญในสง ไมปฏกลวาปฏกลอย กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๓] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงเปนผมความสาคญในสง ปฏกลวาไมปฏกลอย กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๔] ... ถาแมภกษหวงวา เราพงเปนผมความสาคญทงในสง ไมปฏกลและในสงปฏกลอย กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๕] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราเปนผมความสาคญทงในสง ปฏกลและในสงไมปฏกลอย กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๖] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงเวนสงไมปฏกลและสง ปฏกลทงสองนนเสย เเลววางเฉย มสตสมปชญญะอย กพงมนสการอานาปาน สตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๗] ...ถาแมภกษพงหวงวา เราพงสงดจากกาม สงดจาก กศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย กพง มนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๓๘] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลทตยฌาน มความ ผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะ วตกวจารสงบไป มปตและสขเกดแกสมาธอย กพงมนสการอานาปานสตสมาธ นแหละใหด. [๑๓๓๙] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงมอเบกขา มสต มสมป- ชญญะ เสวยสขดวยนามกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌานทพระอรยเจา


ทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานน เปนผมอเบกขา มสตอยเปนสข กพง มนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๐] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขา เปนเหตใหสตบรสทธอย. กพงมนสการอานาปานสตสมาธน แหละใหด. [๑๓๔๑] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลอากาสานญจายตน ฌานดวยมนสการวา อากาศหาทสดมได เพราะลวงรปสญญาโดยประการทงปวง เพราะดบปฎฆสญญา เพราะไมมนสการถงมานตตสญญา กพงมนสการอานา- ปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๒] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลวญญาณญจายตน- ฌาน ดวยมนสการวา วญญาณหาทสดมได เพราะลวงอากาสานญจายตนฌาน โดยประการทงปวง กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๓] ... ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลอากญจญญายตนฌาน ดวยมนสการวา ไมมอะไรนอยหนง เพราะลวงวญญาณญจายตนฌานโดย ประการทงปวง กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๔] ...ถาแมภกษพงหวงวา เราพงบรรลเนวสญญานาสญญาย- ตนฌาน เพราะลวงอากญจญญายตนฌานโดยประการทงปวง กพงมนสการ- อานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๕] ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนแหละ ถาแมภกษ พงหวงวา เราพงบรรลสญญาเวทยตนโรธ เพราะลวงเนวสญญานาสญญาย- ตนฌานโดยประการทงปวง กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแหละใหด. [๑๓๔๖] ดกอนภกษทงหลาย เมออานาปานสตสมาธ อนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ถาเธอเสวยสขเวทนา กยอมจะรชดวา


สขเวทนานน ไมเทยง ไมนายนด ไมนาเพลดเพลน ถาเธอเสวยทกขเวทนา กยอมรชดวา ทกขเวทนานนไมเทยง ไมนายนด ไมนาเพลดเพลน ถาเธอเสวยอทกขมสขเวทนา กยอมรชดวา อทกขมสขเวทนานนไมเทยง ไมนายนด ไมนาเพลดเพลน ถาเธอเสวยสขเวทนา เธอกไมพวพนเสวยสข- เวทนานน ถาเธอเสวยทกขเวทนา เธอกไมพวพนเสวยทกขเวทนานน ถาเธอ เสวยอทกขมสขเวทนา เธอกไมพวพนเสวยอทกขมสขเวทนานน เมอเธอ เสวยเวทนามกายเปนทสด กรชดวา เสวยเวทนามกายเปนทสด เมอเสวยเวทนา มชวตเปนทสด กรชดวา เสวยเวทนามชวตเปนทสด ยอมรชดวา เวทนา ทงหมดในโลกนแหละ อนไมนาเพลดเพลน จกเปนของเยน เพราะสนชวต เบองหนาแตกายแตก. [๑๓๔๗] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนประทปนามนจะพง ลกโพลงได กเพราะอาศยนามนและไส เพราะหมดนามนและไส ประทป นามนไมมเชอพงดบไป ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน เมอเสวยเวทนา มกายเปนทสด กรชดวา เสวยเวทนามกายเปนทสด เมอเสวยเวทนามชวต เปนทสด กรชดวา เสวยเวทนามชวตเปนทสด ยอมรชดวา เวทนาทงหมด ในโลกนแหละ อนไมนาเพลดเพลน จกเปนของเยน เพราะสนชวตเบองหนา แตกายแตก. จบทปสตรท ๘


อรรถกถาทปสตร ทปสตรท ๘. คาวา เนว เม กาโยป กลมต น จกขน ความวา โดยทวไป เมอกาลงทางานในกมมฏฐานอยางอน กายยอมเหนด เหนอยบาง จกษกยอมลาบากบาง จรงอย เมอกาลงทางานในธาตกมมฏฐาน กายยอมลาบาก เปนเหมอนถงอาการจบใสในเครองยนตแลวเบยดเบยน. เมอ กาลงทางานในกสณกมมฏฐานอย จกษกกลอกไปมา ยอมเหนอย เปนเหมอน ถงอาการทะลกตกลงไป. แตเมอกาลงทางานในกมมฏฐานน กายกไมเหนอยเลย จกษทงสองขางกไมลาบากดวย ฉะนน ทานจงกลาวอยางนน. ถามวา ทาไม ทานจงกลาวคาเปนตนวา รปสญญาทงหมด เราจะ เพกกสณในอานาปานะ (ลมหายใจออกเขา) ไดหรอ. ตอบวา ได. สาหรบ พระจฬาภยเถระผชานาญไตรปฎก กลาววา เพราะเหตทนมตของอานาปานะ ยอมปรากฏเปนเหมอนแถวแกวมกดาในรปดาว ฉะนน ในอานาปานะนน เรา จงเพกเอากสณออกได. พระจฬนาคเถระผทรงไตรปฎก กลาวคานวา ไมไดเลย. อยาเลย ขอรบ แลวทาไม เราจงจะถอเอาชนดอนมฤทธของพระอรยะเปนตน นไดเลา. เพอชถงอานสงส คอวา ภกษผตองการ ฤทธทเปนอรยะกด รปาวจรฌานสกด อรปสมาบตสกด นโรธสมาบตกด ตองทาความสนใจสมาธ ทเกยวกบความระลกอานาปานนใหด. เหมอนเมอไดกรงแลว ของสงใดท ตองใชความขยนจงจะไดมาในทศทงส ของสงนน กยอมเขาสกรงโดยประต ทงสนนแหละ เพราะฉะนน กเปนอนวาไดทงชนบทดวย นแลเปนอานสงส ของกรงนนเทยว ฉนใด ชนดมอรยฤทธเปนตนน กฉนนน เปนอานสงส


ของอานาปานสสตสมาธภาวนา เมอไดเจรญอานาปานสสตสมาธโดยอาการ ทงหมดแลว สงทงหมดน กยอมสาเรจแกพระโยค ฉะนน ทานจงไดกลาวไว เพอชถงอานสงส. ทาไมในคาวา สขเจ น (ถาเธอเสวยสขเวทนา) ทานจง กลาววา โส (แปลวา เขาผนน . . .) เพราะในวาระน คาวา ภกษ มไดมา. จบทปสตรท ๘ ๙. เวสาลสตร วาดวยการเจรญอสภกรรมฐาน [๑๓๔๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน ใกลกรงเวสาล กสมยนน พระผมพระภาคเจาตรสอสภกถา ตรสสรรเสรญ คณแหงอสภะแกภกษทงหลาย โดยอเนกปรยาย ครงนน พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายมาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรน อยสกกงเดอน ใคร ๆ ไมพงเขามาหาเรา เวนแตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว ภกษเหลานนรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว ใคร ๆ ไมเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจา เวนแตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว. [๑๓๔๙] ครงนน ภกษเหลานนคดกนวา พระผมพระภาคเจา ตรสอสภกถา ตรสสรรเสรญคณแหงอสภะ ตรสสรรเสรญคณแหงการเจรญอสภะ โดยอเนกปรยาย จงขวนขวายประกอบการเจรญอสภะ อนเกลอนกลนดวย อาการเปนอเนกอย ภกษเหลานนอดอดระอาเกลยดกายน ยอมแสวงหาศาสตรา


สาหรบปลงชวต สบรปบาง ยสบรปบาง สามสบรปบาง ยอมนาศาสตรามา โดยวนเดยวกน. [๑๓๕๐] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนโดยลวง กงเดอนนนแลว ตรสเรยกทานพระอานนทมาตรสถามวา ดกอนอานนท เพราะเหตไรหนอ ภกษสงฆจงดเหมอนเบาบางไป ทานพระอานนทกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ เปนเชนนน พระผมพระภาคเจาตรสอสภกถา ตรส สรรเสรญคณแหงอสภะ ตรสสรรเสรญคณแหงการเจรญอสภะ แกภกษทงหลาย โดยอเนกปรยาย ภกษเหลานนคดกนวา พระผมพระภาคเจาตรสอสภกถา ตรสสรรเสรญคณแหงอสภะ ตรสสรรเสรญคณแหงการเจรญอสภะ โดยอเนก ปรยาย จงขวนขวายประกอบการเจรญอสภะอนเกลอนnลนดวยอาการเปนอเนก อย อดอดระอา เกลยดกายน ยอมแสวงหาศาสตราสาหรบปลงชวต สบรปบาง ยสบรปบาง สามสบรปบาง ยอมนาศาสตรามาโดยวนเดยวกน ขอประทาน พระวโรกาส ขอพระผมพระภาคเจาจงตรสบอกปรยาย โดยวธทภกษสงฆ จะพงดารงอยในอรหตผลเถด. [๑๓๕๑] พ. ดกอนอานนท ถาอยางนน ภกษมประมาณเทาใด ทอาศยกรงเวสาลอย เธอจงใหภกษเหลานนทงหมดประชมกน ในอปฏฐานศาลา. ทานพระอานนททลรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว ยงภกษทงหมดท อาศยกรงเวสาลอย ใหมาประชมกนในอปฏฐานศาลา แลวเขาไปเฝาพระผม- พระภาคเจาถงทประทบ กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษสงฆประชม กนแลว ขอพระผมพระภาคเจาจงทราบกาลอนควรในบดนเถด. [๑๓๕๒] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปยงอปฏฐานศาลา แลวประทบนงบนอาสนะทเขาปลาดไว ครนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายแลว ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตนแล อนภกษ


เจรญแลว การทาใหมากแลว เปนสภาพสงบ ประณต ชนใจ เปนธรรม เครองอยเปนสขและยงอกศลธรรมอนลามกทบงเกดขนแลว ๆ ใหอนตรธาน สงบไปโดยพลน. [๑๓๕๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนธลและละอองทฟงขน ในเดอนทายฤดรอน ฝนใหญในสมยมใชกาล ยอมยงธลและละอองนนให อนตรธานสงบไปโดยพลน ฉนใด สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อน ภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนสภาพสงบ ประณต ชนใจ เปน ธรรมเครองอยเปนสขและยงอกศลธรรมอนลามกทบงเกดขนแลว ๆ ใหอน- ตรธานสงบไปโดยพลน ฉนนนเหมอนกน. [๑๓๕๔] ดกอนภกษทงหลาย กสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร เปนสภาพสงบ.. ใหอนตรธานสงบไปโดยพลน ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไม กด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา ฯลฯ ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณา เหนโดยความสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดย ความสละคนหายใจเขา ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมาแลวอยางน เปนสภาพสงบ.. ใหอนตรธานสงบไปโดยพลน. จบเวสาลสตรท ๙


อรรถกถาเวสาลสตร เวสาลสตรท ๙. คาวา ใกลกรงเวสาล คอ ใกลกรงทมโวหาร อนเปนไปดวยอานาจเพศหญง ซงมชออยางนน. จรงอยางนน กรงนน เรยกวา เวสาล เพราะเปนนครทกวางขวาง ดวยการขยายกาแพงลอมรอบ ถง ๓ ครง. และกรงแมน เมอพระสมมาสมพทธเจาไดทรงบรรลความเปน พระสพพญนนเอง กพงทราบวา ไดบรรลความไพบลยดวยอาการทงปวง เมอทานพระอานนทไดระบโคจรคามอยางนเสรจแลว กไดกลาวถงทสาหรบ อยวา ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน. ในคาเหลานน ปาอยางใหญมเขต กาหนด ไมมใครปลกไว เกดขนเอง ชอ มหาวน (ปาใหญ). สวนปาใหญ ซงอยใกลกบกรงกบลพสด เปนปาทมเขตกาหนดตดเปนพดเดยวกนกบ ปาหมพานต ไปจนตดทะเลหลวง. ปาใหญนหาเปนเชนนนไม เปนปาใหญ ทยงมขอบเขต ฉะนนจงเรยกวา มหาวน. สวนศาลาเรอนยอด คอศาลาทได สรางเปนเรอนมยอดไวภายในสวนทอาศยปาใหญสรางไว ดวยหลงคากลม ดจหงส. สมบรณดวยอาการทกอยาง พงทราบวาเปนพระคนธฏของพระ- ผมพระภาคพทธเจา. คาวา ทรงแสดงอสภกถาโดยอเนกปรยาย คอ ทรงแสดงถอยคา ททาใหหมดความพอใจในกาย* เปนไปเพอชใหเหนชดถงอาการทไมงาม ดวย เหตมใชนอย เชน มในรางกายน คอ ผม ขน เลบ ฟน ฯลฯ นามตร ดงน. คานทรงอธบายไวอยางไร. (ทรงอธบายไววา) ภกษทงหลาย ในซากศพขนาด วาหนงน ใครๆเมอพจารณาใหถถวนแลว ยอมไมเหนของสะอาดอะไรๆ แมแต * กมพช ทเปนเหตใหตดกายไดเดดขาด


นอยหนง ทจะเปนมกดา มณ ไพฑรย กฤษณา จนทน หญาฝรน การบร หรอผงเครองอบเปนตนเลย ทแทจะเหนแตของทสกปรก มประการตางๆ เชน ผม ขน เลบ เปนตน ซงแสนจะเหมน มองดนาเกลยด และเสยศกดศร ทงนน ฉะนน อยาไปทาความพอใจ หรอความรกใครในรางกายนเลย ชอวา ผมทงหลาย ทเกดบนศรษะ ซงเปนสวนทสงสดแลว กยงไมงามเปนของ สกปรก และนาสะอดสะเอยนอยนนเอง. และความไมสวยไมสะอาดนาสะอด สะเอยนของผมทงหลายนน พงทราบโดยอาการ ๕ อยาง คอ โดยส โดย สณฐาน โดยกลน โดยทอาศย และโดยโอกาส. แมขนเปนตน กเปน อยางน. นเปนความสงเขปในสตรน สวนความพสดาร พงทราบตามนยท กลาวไวแลวในวสทธมรรค. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงอสภกถาโดยอเนก ปรยาย จาแนกเปนสวนละ ๕ อยาง. คาวา ตรสสรรเสรญคณแหงอสภะ คอ เมอทรงวางแมบทแหงอสภะ ดวยอานาจศพทขนอดเปนตนแลว กทรงจาแนกแจกขยายศพนน ดวยรายละเอยด (บทภาชนย) ตรสถงคณของอสภะ. คาวา ตรสสรรเสรญคณของการเจรญ อสภะ คอ การอบรม การเจรญจต ทถอเอาอาการอนไมงามในผมเปนตน หรอในวตถทงภายในและภายนอกมศพทขนอดเปนตน แลวเปนไปน. เมอจะทรงชถงอานสงสแหงการเจรญอสภะนน จงตรสถงคณ คอระบถงคณ. คอ ตรสวา ภกษทงหลาย ภกษทประกอบอยางยงในการเจรญอสภะ ในผม เปนตน หรอในวตถมศพทขนอดเปนตน ยอมไดเฉพาะซงปฐมฌานทละ องค ๕ ประกอบดวยองค ๕ มความงาม ๓ อยาง สมบรณดวยลกษณะ ๑๐ อยาง เธออาศยหบคอจต กลาวคอปฐมฌานนน เจรญวปสสนาแลว ยอม สาเรจความเปนอรหนตอนเปนประโยชนทสงสด ดงน.


คาวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรนอยสกกง เดอน ความวา ภกษทงหลาย เราตองการพกผอน คอหลกเรน ไดแก อย เพยงคนเดยวตลอดกงเดอนหนง. คาวา ใคร ๆ ไมพงเขามาหาเรา เวน แตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว คอ ภกษใด ไมกระทาคาพดทควรแกตน นาบณฑบาตทเขาจดไวในตระกลทมศรทธามาเพอประโยชนแกเราแลวนอม เขาไปให นอกจากภกษผนาเอาบณฑบาตมาใหรปเดยวแลว ใครอน ไมวาจะ เปนภกษ หรอคฤหสถไมพงเขาไปหาเรา. ทาไมจงตรสอยางนนเลา. มเรองเลาวา ในอดตกาล พวกพราน เนอ ๕๐๐ คน เอาทอนไมและบวง๑ เปนตน ขนาดใหญ ๆ มาลอมปา ตาง ดอกดใจ เลยงชวตดวยการทาการฆาเนอและนกตลอดชวตมาดวยกนทเดยว (ตายแลว ). กเกดในนรก. พวกเขาไหมในนรกนนแลว ดวยกศลกรรม บางอยางททาไวเมอกอนนนแหละ กมาเกดในหมมนษย ดวยอานาจอปนสย อนงาม ทกคนกไดบรรพชาและอปสมบทในสานกพระผมพระภาคเจา. เพราะ อกศลกรรมเดมนน ของทานเหลานน อปราปรเจตนาทใหผลยงไมเสรจ ก ไดทาโอกาสเพอเขาไปตดชวต ดวยความพยายามของตวเอง และดวยความ พยายามของคนอน ในภายในกงเดอนนน พระผมพระภาคเจาไดทรงเหน เหตการณนน. อนง ขนชอวา วบากของกรรมแลว ไมมใครจะสามารถปองกน ได กในภกษเหลานน ปถชนกม พระโสดาบน พระสกทาคาม พระ- อนาคาม พระขณาสพกม. ในทานเหลานน ทเปนพระขณาสพ ไมมการ สบตอภพชาต อรยสาวกนอกน มคตทแนนอนเปนทไปในเบองหนา.๒ คต ของพวกปถชนไมแนนอน. อยางไร. ๑ กมพช. กอนดน. . . เปนตน. ๒ พมา มคตทแนนอน มสคตเปนทไปในเบองหนา


พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา ภกษเหลาน เพราะความพอใจ รกใครในอตภาพ กลวมรณภยแลว จะไมศกษาเพอชาระคต เอาเถดเรา จะแสดงอสภกถาเพอใหภกษเหลานนละความพอใจรกใคร พวกเธอ เมอไดฟง อสภกถานนแลว. เพราะความทปราศจากความพอใจรกใครในอตภาพแลว จะทาการชาระคตแลวจะถอเอาปฏสนธในสวรรค เมอเปนอยางน การบวช ในสานกเราของพวกเธอกจะมประโยชน เพราะเหตนน เพออนเคราะห พวกเธอ จงทรงแสดงอสภกถา ดวยทรงนงกมมฏฐานเปนสาคญ มใชทรง มงจะพรรณนาคณแหงความตาย. ครนทรงแสดงแลว พระองคกทรง พระดารอยางนวา หากกงเดอนน พวกภกษจะเหนเรา กจะพากนมาบอกวา วนนมภกษ ๑ รป มรณภาพแลว วนน ๒ รป ฯลฯ วนน ๑๐ รป มรณภาพแลว กผลของกรรมน จะเปนเราหรอคนอนกตาม ไมสามารถจะหามได เรานนถง ไดยนกรรมวบากนน กจะทาอะไรได. ประโยชนอะไรของเราดวยการฟงเรอง ฉบหายเรองพนาศดวยเลา เอาละ เราจะหลบไมใหภกษทงหลายเหน เพราะ ฉะนน จงไดตรสอยางนนวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรน อยสกกงเดอน ใครๆไมพงเขามาหาเรา เวนแตภกษผนาบณฑบาตไปใหเพยง รปเดยว. แตทานเหลาอนอก กลาววา หลกเรน (พกผอน) อยางนน กเพอ เวนจากการตเตยนของคนอน. เขาวา คนเหลาอนจะพากนตเตยนพระผม พระภาคเจาวา ผนปฏญาณอยวา เราเปนสพพญ เปนผยงพระธรรมจกร อนประเสรฐ คอ พระสทธรรมใหเปนไป ไมสามารถแมแตหามปรามพวกสาวก ของตนทกาลงฆาตวเองได จะสามารถหามปรามคนอนไดหรอ. ในกลมนน ทเปนบณฑตจะกลาววา พระผมพระภาคเจาเสดจตามประกอบการหลกเรน (พกผอน) ยอมไมทรงทราบความเปนไปน แมใคร ๆ ทเปนผกราบทลใหทรง ทราบกไมม หากทรงทราบจะพงทรงหามปรามเปนแน แตน เเคเปนความตอง


การเทานน เปนเหตการณครงแรกเทานนในเรองน. คาวา อสสธา ในบทวา นาสสธา น เปนคาลงแทรกเขามาในอรรถเพยงทาใหเตมบท หรอในอรรถ หามขอความอยางอน ความกคอ ไมมใครๆ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาเลย. ทชอวา เกลอนกลนดวยอาการเปนอเนก กเพราะการขวนขวาย ประกอบการเจรญอสภะนนเกลอนกลนดวยเหตเปนอเนก มสและสณฐานเปน ตน. มคาอธบายวา ระคนปนเปไปดวยอาการเปนอเนก คอ เจอคละไปดวย การณเปนอเนก. นนคออะไร คอ การขวนขวายประกอบการเจรญอสภะ. คาวา ขวนขวายประกอบการเจรญอสภะอนเกลอนกลนดวยอาการเปน อเนกนนอย คอ เปนผประกอบแลวประกอบเลาอย. คาวา อดอด คอ เปน ทกข เพราะกายนน. คาวา ระอา คอ รสกละอายอย. คาวา เกลยด คอ ยงความเกลยดชงใหเกดขนอย. คาวา แสวงหาศาสตราสาหรบปลงชวต คอแสวงหาศสตราเครองนาเอาชวตไป ภกษเหลานน ไมใชแตแสวงหาศสตรา มาอยางเดยวเทานน แตปลงตนจากชวตดวย กแลพวกภกษไดเขาไปหา แมนายมคลณฑกผแตงตวคลายสมณะแลว พดวา คณ ! ดละขอคณชวย ปลงชวตพวกอาตมาทเถด. กในทน พวกอรยะไมไดทาปาณาตบาตเลย ไมได ชกชวน ไมไดเหนดเหนงามไปตามดวย. แตปถชนไดทาทกอยาง. คาวา เสดจออกจากการหลกเรน (พกผอน) คอเมอไดทรงทราบ ความทพวกภกษทง ๕๐๐ รปเหลานน ถงความสนชวตแลว กทรงออกจาก ความอยผเดยวนน แมทรงทราบอย กเหมอนไมทรงทราบ เพอใหถอยคา ตงขนพรอม จงตรสเรยกทานพระอานนท วา ดกอนอานนท เพราะเหตไร หนอ ภกษสงฆ จงดเหมอนเบาบางไป. ความวา อานนท กอนแตน พวกภกษเปนอนมากพากนมาสทบารงดวยกน ถอเอาอเทศ และการสอบถาม อาราม ดคลายกะวาโชตชวงเปนอนเดยวกน แตบดน โดยลวงไปแหงเวลา


แคครงเดอน. ภกษสงฆ คลายกบมนอยลง คอเกดเปนเหมอนเบาบาง ออน นอย ประปรายไป เหตอะไรหรอหนอแล หรอวาพวกภกษตางพากน หลกไปในทศทงหลาย. ทนน ทานพระอานนท เมอไมเขาใจถงความสนชวตของภกษ เหลานน เพราะผลกรรม แตเขาใจวาเพราะการตามประกอบในอสภกมมฏฐาน เปนปจจย จงกราบทลคาวา ขาแตพระองคผเจรญ เปนเชนนน พระผม พระภาคเจาเปนตน เมอจะทลขอกมมฏฐานอยางอน เพอใหภกษทงหลาย ไดสาเรจเปนพระอรหนต จงกราบทลคาเปนตนวา ขอประทานพระวโรกาส พระผมพระภาคเจา ใจความของคากราบทลขอนน (พงทราบดงตอไปน) ขาแตพระองคผเจรญ ดงขาพระองคขอพระวโรกาส ขอพระผมพระภาคเจา จงโปรดตรสบอกการณอยางอน ซงเปนเหตใหภกษสงฆพงดารงอยใน พระอรหตเถด มอธบายวา กมมฏฐานทลงสพระนพพานไดยงมมาก ไดแก ประเภทอนสสต ๑๐ กสณ ๑๐ จตธาตววตถานะ พรหมวหารและอานาปานสต แมเหลาอน เหมอนทาสาหรบลงสทะเลหลวง. ในบรรดากมมฏฐานเหลานน ขอพระผมพระภาคเจา ทรงปลอบโยนพวกภกษแลว โปรดตรสบอก กมมฏฐานขอใดขอหนงเถด. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงมพระประสงคจะทรงทาอยางนน เมอจะทรงสงพระเถระไป จงตรสคาเปนตน วา ถาอยางนน อานนท. ในคา เหลานน คาวา อาศยกรงเวสาล ความวา พวกภกษมประมาณเทาใดท เขาไปอาศย กรงเวสาล อยหางออกไปหนงคาวตบาง กงโยชนบาง โดยรอบ เธอจงใหพวกภกษทงหมดนนประชมกน. คาวา ใหภกษเหลานนทงหมด ประชมกนในอปฏฐานศาลา คอทซงพอจะไปดวยตนเองกไปเอง สงภกษ * ส. นสสาย อาศย


หนม ๆ ไปในทอน ครเดยวเทานน กทาพวกภกษมาไมเหลอ ใหประชมกนท อปฏฐานศาลา ตอไปน เปนคาอธบายในคาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอ พระผมพระภาคเจา จงทราบกาลอนสมควรในบดนเถด น ขาแต พระผมพระภาคเจา ภกษสงฆประชมกนแลว นเปนในเวลาแหงเทศนา* เพอ ทรงกระทาธรรมกถา บดน ขอพระองคทรงทราบเวลาเพอสงใด พงทรง กระทาสงนนเถด. ครงนนเเล พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายมาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตนเเล ครนตรส เรยกมาแลว เมอจะทรงบอกปรยายอน จากอสภกมมฏฐานทไดทรงบอกมาแลว เมอกอน เพอการบรรลพระอรหตของพวกภกษ จงตรสคาเปนตนวา อานา- ปานสตสมาธ. ในคาเหลานน คาวา อานาปานสสตสมาธ ไดแก การตงใจมนทประกอบพรอมกบความระลกทกาหนดถอเอาลมหายใจออกและ หายใจเขา หรอความตงใจมนในการระลกถงลมหายใจออกและหายใจเขา เปน สมาธทมการระลกถงลมหายใจออกและหายใจเขาเปนอารมณ. คาวา เจรญแลว ไดแก อนใหเกดขนแลว หรออนใหเจรญแลว. คาวา กระทาใหมากเเลว ไดแก อนกระทาแลวบอย ๆ. คาวา สนโต เจว ปณโต จ แปลวา สงบ และประณตนนเทยว. พงทราบความแนนอนดวยเอวศพททงสองแหง. ทาน อธบายไวอยางไร. อธบายวา กแลอสภกมมฏฐาน สงบและประณต ดวย อานาจการแทงตลอดอยางเดยว แตเพราะมอารมณหยาบ และเพราะเปน อารมณในขณะเกดขน ดวยอานาจแหงอารมณ จงไมสงบ ไมประณต ฉนใด อานาปานสตสมาธน หาเปนฉนนนไม บางปรยายอาจไมสงบ หรอไมประณต * พมา ไมมแหงเทศนา


กได แตวา ชอวาสงบ ระงบดบแลวเพราะความทอารมณสงบบาง ชอวา ประณต ทาใหไมรสกอม เพราะความทองคสงบกลาวคอความแทงตลอดบาง เพราะความทอารมณประณตบาง เพราะความทธรรมประณตบาง. เหตนนพระ ผมพระภาคเจาจงตรสวา สนโต เจว ปณโต จ ดงน. กในคาวา ชนใจ (ละเมยดละไม) เปนธรรมเครองอยเปนสข น ชอวา ชนใจ เพราะอานาปานสตสมาธนนไมหยาบ ไมเปรอะ ไมปน แยกเปน หนงไดจาเพาะตว หมายความวาในอานาปานสตสมาธน บรกรรม หรอความ สงบดวยอปจารไมม อานาปานสตสมาธนน สงบและประณต ตาม ธรรมชาตของตวเอง เรมแตการรวบรวมจตใน เบองตนมาทเดยว. บางทานวา คาวา ชนใจ คอไมตองใสโอชะลงไป กมรสเอรดอรอยได หวานตามธรรมชาต โดยแท. พงทราบวา อานาปานสตสมาธน ชอวา ชนใจ และชอวาเปนธรรม เครองอยเปนสข เพราะเปนไปเพอไดรบความสขทงทางกายและทางใจในขณะ ทจตใจแนบแนนแลว ดวยประการฉะน. คาวา ทบงเกดขนแลว ๆ คอ ทยงไมไดขมไวแลว. คาวา ปาปเก คอ ลามก. คาวา อกศลธรรม คอ ธรรมทเกดพรอมเพราะความ ไมฉลาด. คาวา ใหอนตรธานสงบโดยพลน คอ ใหหายไปไดแกขมไวได โดยทนททนใดทเดยว. คาวา วปสเมต คอทาใหสงบไดโดยด มคาททาน อธบายไววา อานาปานสตสมาธทถงความเจรญแหงอรยมรรคแลว ชอวายอม ตดขาด คอทาใหสงบระงบไดโดยลาดบ เพราะเปนไปในฝายแทงตลอด. คาวา ในเดอนทายฤดรอน คอ ในเดอนอาสาฬหะ. คาวา ธลและละอองท ฟงขน คอ ในกงเดอน* ฝนและละอองบนแผนดนทแหงเพราะลมและแดด * พมา เพราะความทอารมณเปนของปฏกล.


แตกแยกเพราะเทาววและควายเปนตนเหยยบยางไป กฟงไปเบองบน กลบขน คอตงขนพรอมในอากาศ. คาวา ฝนใหญมใชกาล คอฝนทตงขนปกคลม ทวทงทองฟาแลวกตกลงมาหมดทงกงเดอนในขางขนเดอนอาสาฬหะ กฝนนน ทานประสงคเอาในทนวา ฝนมใชกาล เพราะเกดขนเมอยงไมถงเวลาฝน. คา วา ใหอนตรธานสงบไป โดยพลน คอ นาไปสความไมเหน ไดแก ใหชาแรกแทรกจมไปในแผนดนโดยทนททนใดทเดยว. คาวา ฉนนน เหมอนกน นเปนคาแสดงขอเปรยบเทยบ. คาตอจากนนไปกมนยอยางทกลาว แลวแล. จบอรรถกถาเวสาลสตรท ๙ ๑๐. กมลสตร การเจรญอานาปานสตสมาธ [๑๓๕๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬวน ใกล เมองกมลา ณ ทนน พระผมพระภาคเจาตรสถามทานพระกมละวา ดกอน กมละ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร กระทา ใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก เมอพระผมพระภาคเจาตรส อยางนแลว ทานพระกมละนงอย. [๑๓๕๖] แมครงทสอง แมครงทสาม พระผมพระภาคเจากตรส ถามทานกมละวา ดกอนกมละ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษ เจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ทานกมละกนงอย.


[๑๓๕๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระอานนท ไดกราบทลพระผมภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เปนกาลสมควรท พระองคจะพงตรสสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต ขาแตพระสคต เปน กาลสมควรทพระองคจะพงตรสสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต ภกษทงหลาย ไดฟงตอพระผมพระภาคเจาแลวจกทรงจาไว พระผมพระภาคเจาตรสวา ด กอนอานนท ถาเชนนน เธอจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาว ทานพระอานนท ทลรบพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนอานนท สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร กระทาใหมาก แลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไว เฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา ฯลฯ ยอมสาเหนยกวา เรา จกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออกเราจกพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจเขา ดกอนอานนท สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญ แลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๑๓๕๘] ดกอนอานนท สมยใด ภกษเมอหายใจออกยาว กรชด วา หายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาว กรชดวา หายใจเขายาว เมอ หายใจออกสน กรชดวา หายใจออกสน หรอเมอหายใจเขาสน กรชดวา หายใจเขาสน ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมหายใจทงปวง หายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมหายใจทงปวง หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเรากลาวกายอนหนง ในบรรดากายทงหลาย


ซงไดแกลมหายใจออกและลมหายใจเขา เพราะฉะนนแหละ อานนท สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๕๙] ดกอนอานนท สมยใด ภกษยอมสาเหนยกวา เราจกเปน ผกาหนดรปตหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรปตหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรสขหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรสขหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดร จตสงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรจตสงขารหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบจตสงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบ จตสงขารหายใจเขา สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเรากลาวเวทนาอนหนงในบรรดาเวทนาทงหลาย ซงไดแกการกระทาไวในใจใหดซงสมหายใจออกและลมหายใจเขา เพราะฉะนน แหละอานนท สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๖๐] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมสาเหนยกวา เราจก กาหนดรจตหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกกาหนดรจตหายใจเขา ยอม สาเหนยกวา เราจกทาจตใหบนเทงหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกทาจต ใหบนเทงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกตงจตมนหายใจออก ยอม สาเหนยกวา เราจกตงจตมนหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปลองจต หายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกเปลองจตหายใจเขา สมยนน ภกษยอม พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเราไมกลาวซงการเจรญ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต สาหรบผมสตหลง ไมมสมปชญญะ


เพราะฉะนนแหละ อานนท สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๖๑] ดกอนอานนท สมยใด ภกษยอมสาเหนยกวา เราจก พจารณาเหนโดยความเปนของไมเทยงหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจก พจารณาเหนโดยความเปนของไมเทยงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจก พจารณาเหนโดยความคลายกาหนดหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจก พจารณาเหนโดยความคลายกาหนดหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณา เหนโดยความดบหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความ ดบหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได เธอเหนการละอภชฌาและโทมนส นนดวยปญญา จงวางเฉยเสยไดเปนอยางด เพราะฉะนนแหละ อานนท สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๖๒] ดกอนอานนท เปรยบเหมอนมกองดนใหญอยทหนทาง ใหญ ๔ แพรง ถาเกวยนหรอรถผานมาในทศบรพา กยอมกระทบกองดนนน ถาผานนาในทศปจฉม ทศอดร ทศทกษณ กยอมกระทบกองดนนนเหมอนกน ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน เมอพจารณาเหนกายในกายอย พจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย พจารณาเหนจตในจตอย พจารณาเหนธรรมใน ธรรมอย ยอมจะกาจดอกศลธรรมอนลามกนนเสยได จบกมลสตรท ๑๐ จบเอกธรรมวรรคท ๑


อรรถกถากมลสตร กมลสตรท ๑๐. คาวา ใกลเมองกมลา* คอในนครมชออยางนน . คาวา เอตทโวจ ความวา ไดยนวา พระเถระคดวา เทศนานมไดทาอยางม อนสนธ เราจะใหถงอยางมอนสนธ (ยถานสนธ) เมอจะสบตออนสนธแหง เทศนา จงไดกลาวคาน. คาวา กายอนหนงในบรรดากายทงหลาย คอ เรากลาวกายอยางใดอยางหนงในกายทงหลายมกายคอ ดนเปนตน หมายความวา เรากลาวถงกายคอ ลม. อกอยางหนง สวนแหงรป ๒๕ ชนด คอ อายตนะ คอ ตา ฯลฯ อาหารททาเปนคา ๆ ชอวารปกาย. ในสวนแหงรปเหลานน ลมหายใจออกและหายใจเขายอมเปนกายอยางหนง เพราะรวมเขาในอายตนะ คอ สงทจะพงถกตอง. แมเพราะเหตนน พระเถระจงไดกลาวอยางนน. คาวา ตสมา ตห ความวา เพราะยอมพจารณาเหนกายคอ ลม ซงเปนกายอยาง หนงในกายทง ๔ หรอยอมพจารณาเหนลมหายใจออกและหายใจเขา ซงเปน กายอยางหนงในรปกาย ในสวนแหงรป ๒๕ ฉะนน จงชอวา เปนผพจารณา เหนกายในกาย. พงทราบใจความในทกบทอยางน. คาวา เวทนาอนหนงใน บรรดาเวทนาทงหลาย คอ เวทนาอยางหนงในเวทนาทง ๓ อยาง คาน ทานกลาวหมายเอาสขเวทนา. คาวา การทาไวในใจใหด คอ ความเอาใจใสอยางด ทเกดขนแลว ดวยอานาจการเสวยปตเปนตน. ถามวา กความเอาใจใสเปนสขเวทนา หรอ. ตอบวา ไมเปน นเปนหวขอเทศนา เหมอนอยางวา สญญาทานเรยกโดย ชอวาสญญา ในคานวา เปนผประกอบตามการอบรมอนจจสญญา (ความ สาคญวาไมเทยง) ฉนใด แมในทนกฉนนน พงทราบวา ทานเรยก * ส. ในเมองกมพลา


เวทนาในฌาน โดยชอวาความเอาใจใส (มนสการ). จรงอย ในหมวด ๔ น ทานเรยกเวทนาโดยหวขอแหงปตในบทแรก. ในบทท ๒ เรยกโดยสรปวา สข เทานน ในจตตสงขาร ๒ บท เพราะพระบาลวา ธรรมเหลาน คอ สญญา และเวทนานเปนเจตสก เกยวกบจต เปนเครองปรงจต ทานจงกลาวเวทนา โดยชอวาจตตสงขาร (เครองปรงจต) เพราะพระบาลวา ยกเวน ความตรก และความตรองแลว ธรรมทประกอบกบจตแมทงหมด รวมลงในจตตสงขาร. พระเถระรวมธรรมทงหมดนน โดยชอวา มนสการ (คอ ความเอาใจใส) แลว กลาววา การกระทาไวในใจใหด ในทน. กเมอเปนเชนนน กเลยมผคานวา เพราะเหตทเวทนานเปนอารมณ ไมได ฉะนน การพจารณาเหนเวทนากไมถกนะซ เพราะแมในมหาสต ปฏฐานสตรเปนตน บคคลทาวตถมสขเปนตนนน ๆ ใหเปนอารมณแลวยอม เสวยเวทนา แตวตถมสขเปนตนนน เพราะอาศยความเปนไปแหงเวทนาจง เปนเพยงโวหารวา เราเสวยอย ทานหมายเอาวตถมสขเปนตนนน จงกลาววา เมอเสวยสขเวทนา (กรชดวา) เราเสวยสขเวทนาอย ดงนเปนตน. อกอยางหนง ทานยงไดกลาวคาตอบของปญหานไวในการพรรณนาเนอความของ คาวา ปตปฏสเวท เปนตน ไวเหมอนกน. สมจรงดงคาททานกลาวไวในวสทธ มรรค วา ปตยอมเปนอนรแจงแลวโดยอาการ ๒ อยาง คอโดยอารมณ ๑ โดยความไมหลงใหล ๑. ปตยอมเปนอนรแจงแลว โดยอารมณเปนอยางไร ภกษ ยอมเขาฌานทมปต ๒ ฌาน ในขณะเขาฌานนน ปตยอมเปนอนผได ฌานรแจงแลวโดยอารมณ เพราะความทอารมณอนตนรแจงแลว. ปตยอมเปน อนรแจงแลว โดยความไมหลงใหลอยางไร ภกษเขาฌานทมปต ๒ ฌานออก แลว ยอมพจารณาปตทประกอบกบฌานโดยความเปนของสนไป โดยความ


เปนของเสอมไป ในขณะการเหนแจมแจงของภกษนน ปตยอมเปนอนรแจง แลว เพราะความไมหลงใหลดวยการแทงตลอดลกษณะ. ดงทพระสารบตร ไดกลาวไวในปฏสมภทามรรควา เมอภกษรชดความทจตมอารมณเปนหนง คอ ความไมซดสายของจตดวยอานาจการหายใจออกยาว สตยอมเปนอนเขาไป ตงไวแลว ปตนนยอมเปนอนรแจงแลว ดวยสตนน ดวยญาณนน บณฑต พงทราบใจความ แมบททเหลอ โดยทานองนแหละ. เครองปรงจตคอปตและสข โดยอารมณ ยอมเปนอนผไดบรรลฌาน ไดรแจงแลว ดงทวามาน ฉนใดนนแหละ เวทนาโดยอารมณกยอมเปนอนได รแจงแลว ดวยการไดเฉพาะซงมนสการกลาวคอเวทนาทประกอบดวยฌาน แมน ฉนนน. เพราะเหตนน คาวา ภกษ เปนผตามพจารณาเหนเวทนา ในเวทนาทงหลาย อยในสมยนน จงเปนคาทกลาวไวดแลวทเดยว. ในคาวา นาห อานนท มฏสสตสส อสมปชานสส น มอธบายดงตอไปน เพราะเหตท ภกษผเปนไปแลวโดยนยเปนตนวา เรา จกกาหนดรจต หายใจออก ยอมเอาลมหายใจออกและหายใจเขามาเปน อารมณ แมโดยแท ถงอยางนน เมอเขาไปตงสต และสมปชญญะในอารมณ ของจตนนแลว ยอมชอวา ภกษนเปนผพจารณาเหนจตในจต เพราะความ เปนไปโดยแท. อานาปานสตภาวนา (การเจรญสตในการหายใจออกและ หายใจเขา) ของผลมสต ผไมมความรสกตว ยอมมไมไดเลย ฉะนน โดยอารมณแลว ในสมยนน ภกษเปนผพจารณาเหนจตในจตอย ดวย สามารถรแจงจต ดงน. อภชฌา ทรงแสดงไวในคาวา เธอเหนการละอภชฌาและ โทมนสนนดวยปญญา จงวางเฉยเสยไดดวยปญญาเปนอยางด น


ไดแกกามฉนทนวรณนนเอง. ทรงแสดงพยาบาทนวรณดวยอานาจแหงโทมนส กแล หมวดสน ตรสดวยอานาจวปสสนาเทานน สวนธมมานปสสนาม ๖ อยาง* ดวยอานาจนวณบรรพเปนตน นวรณบรรพ เปนขอตนของธมมานปสสนานน แมของนวรณบรรพนน ม หมวดสองแหงนวรณนขนตน. เพอจะทรงชถงคาขน ตนแหงธมมานปสสนา ดงทวามาน จงตรสวา อภชฌาและโทมนส ดงน. คาวา การละ หมายเอา ความรสาหรบละอยางนวา ภกษยอมละ ความสาคญวาเทยง ดวยการตามพจารณาเหนความไมเทยง. คาวา ต ปาย ทสวา คอ ญาณเครองละอนไดแกอนจจญาณ วราคญาณ นโรธญานและ ปฏนสสคคญาณนน ยอมมดวยวปสสนาปญญา อกอยางหนง ทรงแสดงถงความ สบตอถด ๆ กนแหงวปสสนา แมนนอยางนวา อยางอนอก. คาวา จง วางเฉยเสยได คอ ชอวา ยอมวางเฉยอยางยงโดยสองทางคอ ยอมวางเฉย อยางยงกะผดาเนนไปในความสงบ ๑ ยอมวางเฉยอยางยงกะการบารง พรอมกน ๑. ในกรณนน ความวางเฉยอยางยง ยอมมแมตอธรรม ทเกดรวมกนบาง ความวางเฉยอยางยง ยอมมตออารมณบาง ในทนประสงค เอาความวางเฉยอยางยงตออารมณ. คาวา เพราะฉะนนแหละอานนท คอ เพราะเหตทอานาปานสตสมาธเปนไปแลวโดยทานองเปนตนวา เราจกตาม พจารณาเหนความไมเทยงหายใจออก ไมใชเปนไปแตในธรรมมนวรณ เปนตนเทานน แตภกษไดเหนญาณเครองละธรรมทกลาวไวแลวในหวขอ คอ อภชฌาและโทมนส ดวยปญญาแลว ยอมเปนผวางเฉยอยางยง ฉะนน พงทราบวา ภกษเปนผตามพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย ในสมยนนอย. * พมา - ๕ อยาง


ในคาวา ฉนนนเหมอนกน น พงเหนอายตนะทง ๖ อยาง เหมอนทางใหญ ๔ แพรง กเลสในอายตนะทง ๖ อยางเหมอนกอง ฝน (ขยะ) สตปฏฐาน ๔ ทเปนไปในอารมณทง ๔ เหมอนเกวยนและรถทกาลงมาจากทศ ทง ๔ พงทราบการเขาไปฆาธรรมทเปนบาปอกศลดวยกายานปสนาเปนตน เหมอนการกาจดกองฝน ดวยเกวยนหรอรถนน ดวยประการฉะน. จบกมลสตรท ๑๐ จบเอกธรรมวรรควรรณนาท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. เอกธรรมสตร ๒. โพชฌงคสตร ๓. สทธกสตร ๔.. ปฐม- ผลสตร ๕. ทตยผลสตร ๖. อรฏฐสตร ๗. กปปนสตร ๘. ทปสตร ๙. เวสาลสตร ๑๐. กมลสตร และอรรถกถา.


ทตยวรรคท ๒ ๑. อจฉานงคลสตร ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะ [๑๓๖๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ไพรสณฑชอ อจฉานงคละ ใกลอจฉานงคลนคร ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยก ภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรนอย สกสามเดอน ใคร ๆ ไมพงเขามาหาเรา เวนแตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว ภกษเหลานน ทลรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว ใคร ๆ ไมเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจา เวนแตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว. [๑๓๖๔] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนโดยลวง สามเดอนนนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถยปรพาชกจะพงถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอาย ทงหลาย พระสมณโคดมอยจาพรรษาดวยวหารธรรมขอไหนมาก เธอทงหลาย ถกถามอยางนแลว พงตอบพวกอญญเดยรถยปรพาชกนนอยางนวา ดกอน ผมอายทงหลาย พระผมพระภาคเจาอยจาพรรษาดวยสมาธอนสมปยตดวย อานาปานสตมาก. [๑๓๖๕] ดกอนภกษทงหลาย เรามสตหายใจออก มสตหายใจเขา เมอหายใจออกยาวกรชดวา หายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาวกรชดวา หายใจเขายาว เมอหายใจออกสนกรชดวา หายใจออกสน หรอเมอหายใจ เขาสนกรชดวา หายใจเขาสน ยอมรชดวา เราจกกาหนดรกองลมหายใจ


ทงปวงหายใจออก . . . ยอมรชดวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคน หายใจออก ยอมรชดวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา. [๑๓๖๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอจะกลาวถงสงใดโดยชอบ พงกลาวถงสงนนวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครอง อยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ดงน พงกลาวถง สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครองอยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ภกษเหลาใดเปนเสขะยงไมบรรลอรหตผล ยอมปรารถนาความเกษมจากโยคะ อนยอดเยยมอย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเหลานนเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ. [๑๓๖๗] ดทอนภกษทงหลาย กภกษเหลาใดเปนพระอรหนต ขณาสพ อยจบพรหมจรรย มกจทควรทาทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรล ประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนเครองนาไปสภพแลว หลดพนแลว เพราะรโดยชอบ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเหลานนเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความอยเปนสขในปจจบน และเพอ สตสมปชญญะ. [๑๓๖๘] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอจะกลาวถงสงใดโดยชอบ พงกลาวถงสงนนวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครอง อยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ดงน พงกลาวถง สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครองอยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง. จบอจฉานงคลสตรท ๑


ทตยวรรควรรณนาท ๒ อรรถกถาอจฉานงคลสตร ทตยวรรคท ๒ อจฉานงคลสตรท ๑. ถามวา ทาไมพระผมพระ ภาคเจา จงตรสบอกวหารสมาบต (การเขาถงธรรมเครองอย) ของพระองควา พวกเธอพงตอบอยางนเลา. ตอบวา เพอเปลองความตเตยน. จรงอย ถาหาก พวกภกษเหลานนพงกลาววา พวกเราไมทราบ ทนน พวกเดยรถยกจะพงยกขอ ตาหนขนแกภกษเหลานนวา พวกทานยอมไมทราบวา ศาสดาของพวกเรา อยแลวตลอดสามเดอน ดวยสมาบตชอโนน แลวกทาไม พวกทานจงยอม รบใชทานอยเลา เพราะเหตนน จงตรสอยางนน เพอปลดเปลอง. ถามวา เมอเปนอยางนน ทาไมในทนจงไมตรสเหมอนทตรส วาอกษร ในทอนวา มสตเทยว ยอมหายใจออก หรอ เมอกาลงหายใจออกยาว ดวยเลา. ตอบวา เพราะความเปนธรรมสงบอยางยง. จรงอย ลมหายใจออก หรอลมหายใจเขาเปนสงทปรากฏแกคนเหลาอน สงทงสองอยางน เปนสงท ปรากฏแกพระผมพระภาคเจา. เพราะความททรงมพระสตททรงเขาไปตงไว เปนนจ เหตนจงไมตรสไว เพราะความเปนธรรมสงบอยางยง. และเมอเปน อยางนน ทาไมจงไมตรสวา สกขาม (เรายอมศกษา) ตรสแตเพยงวา อสสสาม (เรายอมหายใจออก) เทานเลา. เพราะไมมสงทจะตองศกษา. จรงอย พระเสกขะ ๗ จาพวก ชอวา เปนผศกษา เพราะยงมสงทจะตอง ศกษา พระขณาสพ ชอวา อเสกขะ (ผไมตองศกษา) เพราะไมมสงทจะ ตองศกษา. พระตถาคตเจาทงหลาย เปนผไมตองศกษา จงชอวา อเสกขะ กจทจะตองศกษาของพระอเสกขะเหลานนไมม เหตน จงไมตรสไว เพราะไม มกจทจะตองศกษา. จบอรรถกถาอจฉานงคลสตรท ๑


๒. โลมสกงภยสตร* วหารธรรมของพระเสขะ ตางกบของพระพทธองค [๑๓๖๙] สมยหนง ทานพระโลมสกงภยะอย ณ นโครธาราม ใกล เมองกบลพสด แควนสกกะ ครงนน เจาศากยะพระนามวามหานาม เสดจ เขาไปหาทานพระโลมสกงภยะถงทอย ถวายนมสการแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดตรสถามวา ขาแตทานผเจรญ สมาธอน สมปยตดวยอานาปานสตนน เปนวหารธรรมของพระเสขะ เปนวหารธรรม ของพระตถาคต หรอวาวหารธรรมของพระเสขะอยางหนง ของพระตถาคต อยางหนง ทานพระโลมสกงภยะถวายพระพรวา ดกอนมหาบพตร สมาธอน สมปยตดวยอานาปานสตนนแล เปนวหารธรรมของพระเสขะ เปนวหารธรรม ของพระตถาคต หามได วหารธรรมของพระเสขะอยางหนง ของพระตถาคต อยางหนง. [๑๓๗๐] ดกอนมหาบพตร ภกษเหลาใดเปนเสขะ ยงไมบรรล อรหตผล ยอมปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยมอย ภกษเหลานน ยอมละนวรณ ๕ นวรณ ๕ เปนไฉน คอ กามฉนทนวรณ พยาบาท นวรณ ถนมทธนวรณ อทธจจกกกจจนวรณ วจกจฉานวรณ ภกษเหลาใด เปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตผล ยอมปรารถนาความเกษมจากโยคะอน ยอดเยยมอย ภกษเหลานนยอมละนวรณ ๕ เหลาน. [๑๓๗๑] ดกอนมหาบพตร ภกษเหลาใดเปนพระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย มกจทควรทา ทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรล ประโยชนตนแลว สนสงโยชนเครองนาไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะร โดยชอบ นวรณ ๕ อนภกษเหลานนละไดแลว ถอนรากเสยแลว กระทาไม * อรรถกถา กลาววา มเนอความงายทงนน I


ใหมทตงดจตาลยอดดวน กระทาไมใหม มอนไมเกดขนอกตอไปเปนธรรมดา นวรณ ๕ เปนไฉน คอ กามฉนทนวรณ พยาบาทนวรณ ถนมทธนวรณ อทธจจกกกจจนวรณ วจกจฉานวรณ ภกษเหลาใดเปนพระอรหนตขณาสพ. หลดพนแลว เพราะรโดยชอบ นวรณ ๕ เหลาน อนภกษเหลานนละไดแลว ถอนรากเสยแลว กระทาไมใหมทตงดจตาลยอดดวน กระทาไมใหม มอน ไมเกดขนอกตอไปเปนธรรมดา. [๑๓๗๒] ดกอนมหาบพตร พระองคพงทราบขอน โดยปรยายท วหารธรรมของพระเสขะอยางหนง ของพระตถาคตอยางหนง. [๑๓๗๓] ดกอนมหาบพตร สมยหนง พระผพระภาคเจาประทบ อย ณ ไพรสณฑ ชออจฉานงคละ ใกลอจฉานงคลนคร ณ ทนนแล พระ- ผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เรา ปรารถนาจะหลกเรนอยสกสามเดอน ใคร ๆ ไมพงเขามาหาเรา เวนแตภกษ ผนาบณฑบาตรปเดยว ภกษเหลานนทลรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว ใคร ๆ ไมเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา เวนแตภกษผนาบณฑบาตรปเดยว [๑๓๗๔] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนโดยลวง สามเดอนนนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถยปรพาชกจะพงถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอาย ทงหลาย พระสมณโคดมอยจาพรรษาดวยวหารธรรมขอไหนมาก เธอทงหลาย ถกถามอยางนแลว พงตอบพวกอญญเดยรถยปรพาชกนนอยางนวา ดกอน ผมอายทงหลาย พระผมพระภาคเจาจาพรรษาอยดวยสมาธอนสมปยตดวย อานาปานสตมาก. [๑๓๗๕] ดกอนภกษทงหลาย เรามสตหายใจออก มสตหายใจเขา เมอหายใจออกยาวกรชดวา หายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาวกรชดวา


หายใจเขายาว ฯลฯ ยอมรชดวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจ ออก ยอมรชดวา เราจกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา. [๑๓๗๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอกลาวถงสงใดโดยชอบ พงกลาวถงสงนนวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครอง อยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ดงน พงกลาวถง สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครองอยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ภกษเหลาใดเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตผล ยอมปรารถนาความเกษมจาก โยคะอนยอดเยยมอย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเหลานน เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอควานสนอาสวะ. [๑๓๗๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเหลาใดเปนพระอรหนต ขณาสพ อยจบพรหมจรรย มกจทควรทา ทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว บรรลประโยชนตนโดยลาดบแลว สนสงโยชนเครองนาไปสภพแลว หลดพน แลว เพราะรโดยชอบ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเหลานน เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความอยเปนสขในปจจบน และเพอสตสมปชญญะ. [๑๓๗๘] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอจะกลาวถงสงใดโดยชอบ พงกลาวถงสงนนวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครอง อยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง ดงน พงกลาวถง สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตวา ธรรมเปนเครองอยของพระอรยะบาง ธรรมเปนเครองอยของพรหมบาง ธรรมเปนเครองอยของพระตถาคตบาง. [๑๓๗๙] ดกอนมหาบพตร พระองคพงทราบขอน โดยปรยายท วหารธรรมของพระเสขะอยางหนง ของพระตถาคตอยางหนง. จบโลมสกงภยสตรท ๒


๓. ปฐมอานนทสตร วาดวยปญหาของพระอานนท [๑๓๘๐] กรงสาวตถ. ครงนนแล ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผ มพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมอยางหนง อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ ธรรม ๔ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๗ ขอใหบรบรณ ธรรม ๗ ขอ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอให บรบรณ มอยหรอหนอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา มอย อานนท. [๑๓๘๑] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กธรรมอยางหนงอนภกษเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ ธรรม ๔ ขอ ... ธรรม ๗ ขอ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอให บรบรณ เปนไฉน. พ. ดกอนอานนท ธรรมอยางหนง คอ สมาธอนสมปยตดวยอานา ปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ให บรบรณ สตปฏฐาน ๔ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยง วชชาและวมตตใหบรบรณ. [๑๓๘๒] ดกอนอานนท กสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อน ภกษเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ให บรบรณ ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยทเรอนวางกด


นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสต หายใจเขา เมอหายใจออกยาวกรชดวา หายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขา ยาวกรชดวา หายใจเขายาว ฯลฯ ยอมรชดวา จกพจารณาเหนโดยความสละ คนหายใจออก ยอมรชดวา จกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจเขา ใน สมยใด ภกษเมอหายใจออกยาวกรชดวาหายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขา ยาวกรชดวา หายใจเขายาว เมอหายใจออกสนกรชดวา หายใจออกสน หรอ เมอหายใจเขาสน กรชดวา หายใจเขาสน ยอมสาเหนยกวา จกระงบกาย สงขารหายใจออก ยอมสาเหนยกวา จกระงบกายสงขารหายใจเขา ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พง กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเรากลาว กายอนหนง ในบรรดากายทงหลาย ซงไดแกลมหายใจออกและลมหายใจเขา เพราะฉะนนแหละ อานนท ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๘๓] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษสาเหนยกวา จกเปนผ กาหนดรปตหายใจออก หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกเปนผกาหนดรสข หายใจออก . . . หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกเปนผกาหนดรจตสงขารหายใจ ออก . . . หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกระงบจตสงขารหายใจออก . . . หายใจ เขา ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมป- ชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ขอนน เพราะเหตไร เพราะเรากลาวเวทนาอนหนงในบรรดาเวทนาทงหลาย ซงไดแกการกระทาไว ในใจใหดซงลมหายใจออกและลมหายใจเขา เพราะฉะนนแหละ อานนท ใน สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได.


[๑๓๘๔] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมสาเหนยกวา จกเปน ผกาหนดจตหายใจออก. . . หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกทาจตใหบนเทง หายใจออก .. . หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกตงจตมนหายใจออก . . หาย ใจเขา ยอมสาเหนยกวา จกเปลองจตหายใจออก . . หายใจเขา ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจด อภชฌา เละโทมนสในโลกเสยได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเราไมกลาวซง การเจรญสมาธอนสมปยตดวยอานปานสต สาหรบผมสตหลงลม ไมมสมป- ชญญะ เพราะฉะนนแหละ อานนท ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนจตใน จตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลก เสยได. [๑๓๘๕] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมสาเหนยกวา จก พจารณาเหนโดยความเปนของไมเทยงหายใจออก... หายใจเขายอมสาเหนยก วาจกพจารณาเหนโดยความคลายกาหนดหายใจออก . . . หายใจเขา ยอม สาเหนยกวา จกพจารณาเหนโดยความดบหายใจออก . . . หายใจเขา ยอม สาเหนยกวา จกพจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออก . . . หายใจเขา ใน สมยนน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได เธอเหนการละอภชฌาและ โทมนสนนดวยปญญา จงวางเฉยเสยไดเปนอยางด เพราะฉะนนแหละ อานนท ในสมยนน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได. [๑๓๘๖] ดกอนอานนท สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษ เจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ.


[๑๓๘๗] ดกอนอานนท กสตปฏฐาน ๔ อนภกษเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ ในสมยใด ภกษ ยอมพจารณาเหนกายในกายอย ในสมยนน สตของเธอยอมตงมน ไมหลงลม ในสมยใด สตของภกษตงมน ไมหลงลม ในสมยนน สตสมโพชฌงคชอวา เปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมเจรญสตสมโพชฌงค ในสมยนน สตสม- โพชฌงคยอมถงความเจรญบรบรณแกภกษ ในสมยนน เธอมสตอยอยางนน ยอมคนควา พจารณา สอดสองธรรมนนดวยปญญา. [๑๓๘๘] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษมสตอยอยางนน ยอมคน ควาพจารณาสอดสองธรรมนนดวยปญญา ในสมยนน ธรรมวจยสมโพชฌงค ชอวาเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค ในสมย นน ธรรมวจยสมโพชฌงคยอมถงความเจรญบรบรณแกภกษ เมอเธอคนควา พจารณาสอดสองธรรมนนดวยปญญา เปนอนชอวาปรารภความเพยรไมยอ หยอน. [๑๓๘๙] ดกอนอานนท ในสมยใด เมอภกษคนควาพจารณาสอด สองธรรมนนดวยปญญา เปนอนชอวาปรารภความเพยรไมยอหยอน ในสมย นน วรยสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมเจรญวรยสมโพช- ฌงค วรยสมโพชฌงคยอมถงความเจรญบรบรณแกภกษ ปตอนหาอามสมได ยอมเกดแกภกษผปรารภความเพยร. [๑๓๙๐] ดกอนอานนท ในสมยใด ปตอนหาอามสมได ยอมเกด แกภกษผปรารภความเพยร ในสมยนน ปตสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษ ปรารภแลว ภกษยอมเจรญปตสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค ยอมถงความ เจรญบรบรณแกภกษ แมกายของภกษผมใจเอบอมดวยปตกยอมสงบ แมจต กยอมสงบ.


[๑๓๙๑] ดกอนอานนท ในสมยใด แมกายของภกษผมใจเอบอม ดวยปตกยอมสงบ แมจตกยอมสงบ ในสมยนน ปสสทธสมโพชฌงคชอวา เปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมเจรญปสสทธสมโพชฌงค ปสสทธสม- โพชฌงค ยอมถงความเจรญบรบรณแกภกษ จตของภกษผมกายสงบ มความ- สข ยอมตงมน. [๑๓๙๒] ดกอนอานนท ในสมยใด จตของภกษผมกายสงบ ม ความสขยอมตงมน ในสมยนน สมาธสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษปรารภ แลว ภกษยอมเจรญสมาธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงคยอมถงความเจรญ บรบรณแกภกษ เธอยอมเพงดจตซงตงมนอยางนนอยดวยด. [๑๓๙๓] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมเพงดจตซงตงมน อยางนนอยดวยด ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษปรารภ แลว ภกษยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อเบกขาสมโพชฌงคยอมถงความ เจรญบรบรณแกภกษ. [๑๓๙๔] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมพจารณาเหนเวทนา ในเวทนา... เหนจตในจต ... เหนธรรมในธรรม ในสมยนน สตของเธอ ยอมตงมนไมหลงลม. [๑๓๙๕] ดกอนอานนท ในสมยใด สตของภกษยอมตงมน ไมหลง ลม ในสมยนน สตสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมเจรญ สตสมโพชฌงค สตสมโพชฌงคยอมถงความเจรญบรบรณแกภกษ (พงขยาย เนอความใหพสดารเหมอนสตปฏฐานขอตน) เธอยอมเพงดจตซงตงมนอยาง นนอยดวยด. [๑๓๙๖] ดกอนอานนท ในสมยใด ภกษยอมเพงดจตซงตงมน อยางนนอยดวยด ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงคชอวาเปนอนภกษปรารภ แลว ภกษยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อเบกขาสมโพชฌงค ยอมถงความ เจรญบรบรณแกภกษ.


[๑๓๙๗] ดกอนอานนท สตปฏฐาน ๔ อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ. [๑๓๙๘] ดกอนอานนท กโพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลวอยางไร การทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ ภกษในธรรม วนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ยอมเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค... วรยสมโพชฌงค... ปตสมโพชฌงค... ปสสทธสมโพชฌงค... สมาธสมโพชฌงค... อเบกขา- สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนอานนท โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลว อยางน ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ. จบปฐมอานนทสตรท ๓ อรรถกถาปฐมอานนทสตร ปฐมอานนทสตรท ๓. คาวา ยอมคนควา คอ ยอมเลอกเฟน ดวยอานาจแหงความไมเทยงเปนตน. อก ๒ บทนอกน เปนคาใชแทน คาวา ยอมคนควา นเอง. คาวา อนหาอามสมได คอไมมกเลส ไดแก ทงกายทงจต ยอมสงบระงบ. ดวยความสงบระงบความกระวนกระวายทางกาย และทางใจ. คาวา ยอมตงมน ไดแก ถกตงไวโดยชอบ คอ เปนเหมอน อปปนาจต. คาวา ยอมเปนผวางเฉยอยางยง คอยอมเปนผวางเฉยอยาง ยง ดวยความวางเฉยอยางยงคอธรรมทเกดรวมดวย. สตในกายนน ของภกษผกาหนดกายดวยวธ ๑๔ อยาง ดงทวามาน ชอวา สตสมโพชฌงค ณาณทประกอบกบสตนน เปนธมมวจยสมโพชฌงค


ความเพยรทเปนไปในทางกาย และทางจตทประกอบกบธมมวจยสมโพชฌงค นนแหละ เปนวรยสมโพชฌงค ปต ปสสทธ และจตเตกคคตา เปนปต สมโพชฌงค ปสสทธสมโพชฌงค และสมาธสมโพชฌงค อาการทเปนกลางๆ คอไมหยอนไมตงเกนไปของโพชฌงคทง ๖ น เปนอเบกขาสมโพชฌงค. เหมอนอยางวา เมอพวกมา วงไปสมาเสมอ การทมแทงวา ตวนชกชา หรอการรงวา ตวนวงเรวเกนไป ยอมไมมแกสารถ มเพยงอาการตงอยของมา ทวงอยอยางนนอยางเดยว ฉนใดเทยว อาการทเปนกลาง ๆ คอไมหยอนไม ตงเกนไป ของโพชฌงคทง ๖ น กชอวาเปนอเบกขาสมโพชฌงคฉนนนแล. ดวยถอยคาเทาน พระผมพระภาคเจาไดตรสอะไรไว ไดตรสชอวา วปสสนา โพชฌงคพรอมทงลกษณะ ทประกอบดวยขณะจตเดยวไวแลว. คาเปนตน วา อนอาศยวเวก มใจความทกลาวไวเสรจแลว. ถามวา กในสตรน ทรงแสดงสตกาหนดลมหายใจออกและหายใจเขา สบหกครง เปน แบบเจอกนไปอยางไร. ตอบวา การตงสต (สตปฏฐาน) ทมลมหายใจออกและ หายใจเขาเปนมล เปนสวนเบองตน ความระลกถงลมหายใจออกและหายใจเขา ซงเปนมล เปนสวนเบองตนของการตงสตเหลานน การตงสตทยงโพชฌงค ใหบรบรณ กเปนสวนเบองตน แมโพชฌงคเหลานน กเปนสวนเบองตน แต โพชฌงคททาใหความรแจง และความหลดพนบรบรณ เปนโลกตระทใหเกด ขนแลว ความรแจงและความหลดพน เปนสงทประกอบกบอรยผล หรอความ รแจง เปนสงทประกอบกบมรรคท ๔ ความหลดพนเปนสงทประกอบกบผล ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาปฐมอานนทสตรท ๓


๕. ทตยอานนทสตร วาดวยปญหาของพระอานนท [๑๓๙๙] ครงนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถง ทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสถามทานพระอานนทวา ดกอนอานนท ธรรมอยางหนงอนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอให บรบรณ ธรรม ๔ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๗ ขอใหบรบรณ ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอม ยงธรรม ๒ ขอใหสมบรณ มอยหรอหนอ. ทานพระอานนทไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมของขาพระองคทงหลาย มพระผมพระภาคเจา เปนรากฐาน ฯลฯ พ. ดกอนอานนท ธรรมอยางหนง . อนภกษเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ ... ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอใหบรบรณ มอย.. [๑๔๐๐] ดกอนอานนท กธรรมอยางหนง อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ ธรรม ๔ ขอ . . . ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอใหบรบรณ เปนไฉน ดกอนอานนท ธรรมอยางหนง คอ สมาธอนสมปยตดวยอานา- ปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ให บรบรณ สตปฏฐาน ๔ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยง


โพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ. [๑๔๐๑] ดกอนอานนท กสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อน ภกษเจรญแลวอยางไร การทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ให บรบรณ ภกษในธรรมวนยน อยในปากด ฯลฯ ดกอนอานนท โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมยงวชชาและวมตต ใหบรบรณ. จบทตยอานนทสตรท ๔ สตรท ๔ ท ๕ และท ๖ มขอกาหนดเทากบสตรท ๓ นเอง. คา ทเหลอทกแหง ตนทงนนแล. จบอานาปานสงยตตวรรณนาท ๑๐ ๕. ปฐมภกขสตร วาดวยปญหาของภกษหลายรป [๑๔๐๒] ครงนน ภกษมากรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรม


อยางหนงอนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอให บรบรณ... ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอใหบรบรณ มอยหรอหนอ. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา มอย ภกษทงหลาย. [๑๔๐๓] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กธรรมอยางหนงอนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ... ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ เปนไฉน. พ. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอยางหนง คอ สมาธอนสมปยตดวย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสตปฎฐาน ๔ ใหบรบรณ สตปฏฐาน ๔ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยง โพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ. (พงขยายเนอความใหพสดารเหมอนไวยากรณภาษตขางตน) จบปฐมภกขสตรท ๕ ๖. ทตยภกขสตร วาดวยปญหาของภกษหลายรป [๑๔๐๔] ครงนน ภกษมากรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสถามภกษเหลานนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรม


อยางหนงอนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอให บรบรณ... ธรรม ๗ ขออนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอใหบรบรณ มอยหรอหนอ ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ ธรรมของขาพระองคทงหลาย มพระผมพระภาคเจาเปนรากฐาน ฯลฯ ภกษทงหลายไดสดบแลว จกทรงจาไว. พ. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอยางหนง อนภกษเจรญแลว กระทา ใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ . . . ธรรม ๗ ขอ อนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอ ใหบรบรณ มอย. [๑๔๐๕] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมอยางหนง อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๔ ขอใหบรบรณ... ธรรม ๗ ขอ อน ภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงธรรม ๒ ขอใหบรบรณ เปนไฉน. ธรรมอยางหนง คอ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ขอใหบรบรณ สตปฏฐาน ๔ อน ภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ ฯลฯ จบทตยภกขสตรท ๖ ๗. สงโยชนสตร เจรญอานาปานสตเพอสมาธเพอละสงโยชน [๑๔๐๖] ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน.


[๑๔๐๗] ดกอนภกษทงหลาย กสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอละ สงโยชน ภกษในธรรมวนยน อยในปากด ฯลฯ ยอมสาเหนยกวา จก พจารณาเหนโดยความสละคนหายใจออก ยอมสาเหนยกวา จกพจารณาเหน โดยความสละคนหายใจเขา ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานา- ปานสต อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไป เพอละสงโยชน ฯลฯ จบสงโยชนสตรท ๗ ๘. อนสยสตร เจรญอานาปาสตสมาธเพอถอนอนสย [๑๔๐๘] ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอนเปนไปเพอถอนอนสย ฯลฯ ดกอน ภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยปานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอถอนอนสย จบอนสยสตรท ๘


๙. อทธานสตร เจรญอานาปานสตสมาธเพอรอทธานะ [๑๔๐๙] ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกาหนดรอทธานะ ฯลฯ สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางน กระทาใหมาก แลวอยางน ยอมเปนไปเพอกาหนดรอทธานะ. จบอทธานสตรท ๙ ๑๐. อาสวกขยสตร เจรญอานาปานสตสมาธเพอสนอาสวะ [๑๔๑๐] ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย สมาธอนสมปยตดวยอานาปานสต อนภกษเจรญแลว อยางน การทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ. จบอาสวกขยสตรท ๑๐ จบวรรคท ๒


รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อจฉานงคลสตร ๒. โลมสกงภยสตร ๓. ปฐมอานนทสตร ๔. ทตยอานนทสตร ๕. ปฐมภกขสตร ๖. ทตยภกขสตร ๗. สงโยชนสตร ๘. อนสยสตร ๙. อทธานสตร ๑๐. อาสวกขยสตร และอรรถกถา จบอานาปานสงยต


โสตาปตตสงยต เวฬทวารวรรคท ๑ ๑. ราชสตร คณธรรมของพระอรยสาวก [๑๔๑๑] กรงสาวตถ. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาไดตรสพระ- พทธพจนนวา ดกอนภกษทงหลาย พระเจาจกรพรรดเสวยราชสมบตเปน อสราธบดในทวปทง ๔ สวรรคตแลว ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค คอ ไดเปน สหายของพวกเทพชนดาวดงส ทาวเธอแวดลอมไปดวยหมนางอปสร เอบอม พรงพรอมบาเรออยดวยกามคณ ๕ อนเปนทพย ณ สวนนนทวน ในดาวดงส พภพนน ทาวเธอประกอบดวยธรรม ๔ ประการ กจรง ถงอยางนน ทาวเธอ กยงไมพนจากนรก จากกาเนดสตวดรจฉาน จากปตตวสย และจากอบาย ทคต วนบาต. [๑๔๑๒] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกเยยวยาอตภาพอยดวยคา ขาวทแสวงหามาดวยปลแขง นงหมแมผาทเศราหมอง เธอประกอบดวยธรรม ๔ ประการ กจรง ถงอยางนน เธอกพนจากนรก จากกาเนดสตวดรจฉาน จากปตตวสย และจากอบาย ทคต วนบาต ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ พทธเจาวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษย


ทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจาแนกธรรน ประกอบดวยความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระธรรมวา พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว อน ผใดบรรลจะพงเหนเอง ไมประกอบดวยกาล ควรเรยกใหมาด ควรนอมเขามา อนวญซนพงรเฉพาะตน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆ วา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจาปฏบตดแลว ปฏบตตรง ปฏบตเปน ธรรม ปฏบตสมควร คอ คแหงบรษ ๔ บรษบคคล ๘ นพระสงฆสาวกของ พระผมพระภาคเจา ผควรของคานบ ควรของตอนรบ ควรของทาบญ ควร ทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา ประกอบดวยศลทพระ อรยเจาใครแลว ไมขาด ไมทะล ไมดาง ไมพรอย เปนไทย วญชน สรรเสรญ อนตณหาและทฏฐไมลบคลาแลว เปนไปเพอสมาธ อรยสาวกยอม ประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลาน. [๑๔๑๓] ดกอนภกษทงหลาย การไดทวปทง ๔ กบการไดธรรม ๔ ประการ การไดทวปทง ๔ ยอมไมถงเสยวท ๑๖ ซงจาแนกออกไปแลว ๑๖ หน ของการไดธรรม ๔ ประการ. จบราชสตรท ๑


โสตาปตตสงยตวรรณนา อรรถกถาราชสตร พงทราบอธบายในราชสตรท ๑. คาวา กจาป เปนนบาตลงในอรรถวาอนเคราะหและตเตยน. จรงอย พระศาสดาเมอจะทรงอนเคราะห (เมอถอเอา) ราชสมบต คอความเปน อสราธบดแหงมหาทวปทง ๔ และเมอจะทรงตเตยนความเปน คอการละบาย ทง ๔ ยงไมได จงตรสคาเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย พระเจาจกรพรรด... แมกจรง. บรรดาบทเหลานน บทวา แหงทวปทง ๔ ไดแก ทวปใหญ ๔ มทวปพนหนงเปนบรวาร. บทวา อสสรยาธปจจ ความวา ความเปนอสระ ความเปนอธบด ชอวา ความเปนใหญ ความเปนอสระ ความเปนใหญ ชอวา ความเปน อสราธบด เพราะอรรถวา ไมมความแตกตางกนในราชสมบต. บทวา กาเรตวา ไดแก ใหราชสมบตเหนปานนเปนไป. พระผมพระภาคเจา ได ตรสคาเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวก ... แมกจรง. ผามชายหามได ชอวา นนตกาน (ผาทเศราหมอง) ในบทนน. กผา สาฎกแม ๑๓ ศอก ตงแตตดชายผาออก ถงการนบวา ผาไมมชายเหมอนกน. บทวา ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหว ไดแก ความเลอมใสอนไมคลอนแคลน. บทวา กความเลอมใสนนน ความวา ความเลอมใสอยางหนงม หลายอยางเทยว กความเลอมใสทมาถงแลวโดยมรรคนน ยอมเกดขนไมกอน ไมหลงในวตถเหลาใด ดวยอานาจวตถเหลานน ความเลอมใสนน ทานจง กลาวไว ๓ อยาง โดยนยเปนตนวา ดวยความเลอมในอนไมหวนไหวในพระ- * ไมมการชวงชงหรอโคนลมราชสมบตหนง.


พทธเจา. เพราะความเลอมใสอยางเดยว เหตนน ความเลอมใสนน ยอมเปน เหตใหนอมไปตางๆกน. จรงอย อรยสาวก ยอมมความเลอมใส ความรกและ ความเคารพในพระพทธเจาเทานนมาก ในพระธรรมหรอในพระสงฆไมมาก หรอยอมมความเลอมใสในพระธรรมเทานนมาก ในพระพทธเจา หรอใน พระสงฆไมมาก หรอยอมมความเลอมใสในพระสงฆเทานนมาก ในพระพทธเจา หรอพระธรรมไมมาก เพราะเหตนน อรยสาวกมความเลอมใส ความรกและ ความเคารพ (ในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ) เพยงอยางเดยวกหาไม. คาเปนตนวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ดงน ทานใหพสดารแลว ในปกรณวเสส ชอวา วสทธมรรคนนแล. บทวา ทพระอรยเจาใครแลว ความวา ทพระอรยเจาทงหลาย ใครเเลว คอ เปนท ชอบใจเทยว เพราะวา พระอรยบคคลทงหลาย ไปแลวระหวางภพกไมทาให ศลหากาเรบ ทานกลาวแลวอยางน หมายเอาศลหาเหลานน แมของพระอรย- บคคลเหลานน. คาวา ไมขาด เปนตน พระผมพระภาคเจาตรสแลว เชน เดยวกนเทยว. สวนหนงขาดทรม ทานเรยกวา ขาดตามลาดบ. บทวา ขาดทะลในทามกลาง ความวา สวนเหลานนมชนดตางกนในทหนง. บทวา ดาง ไดแก มลวดลายตาง ๆ. บทวา พรอย ความวา ศลทแตกในขอตน หรอทสดไปตามลาดบอยางน ชอวา ขาด ทแตกใน ทามกลาง ชอวา ทะล ชอวา ดาง เพราะขาดไปตามลาดบ ๒-๓ สกขาบท ในทใดทหนง ททาลายระหวางสกขาบทหนง ชอวา พรอย พงทราบความ ทศลไมขาดเปนตน เพราะไมมโทษเหลานน. บทวา เปนไทย ไดแกโดย กระทาความเปนไท. บทวา วญชนสรรเสรญ ความวา อนวญชนทง หลาย มพระพทธเจาเปนตนสรรเสรญแลว.


บทวา อนตณหาและทฏฐไมลบคลาแลว ความวา อนตณหา และทฏฐไมอาจลบคลาอยางนวา ความตรกชออนทานทาแลว ความตรกนทาน ทาแลว. บทวา เปนไปเพอสมาธ ความวา สามารถเพอใหอปปนาสมาธ หรออปจารสมาธเปนไป. จบอรรถกถาราชสตรท ๑ ๒. โอคธสตร องคคณของพระโสดาบน [๑๔๑๔] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะ ตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ฯลฯ อรยสาวกผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลานแล เปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ครนพระผมพระภาคเจาผ สคตศาสดา ไดตรสไวยากรณภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอ ไปอกวา [๑๔๑๕] ศรทธา ศล ความเลอมใสและการ เหนธรรมมอยแกผใด ผนนแล ยอมบรรล ความสข อนหยงลงในพรหมจรรยตาม กาล. จบโอคธสตรท ๒


อรรถกถาโอคธสตร พงทราบอธบายในโอคธสตรท ๒. พระผมพระภาคเจา ทรงถอเอาความเลอมใสในพระพทธเจา ดวยบทวา เยส สทธา. ทรงถอเอาศลทพระอรยเจาใครแลว ดวยบทวา ศล. ทรงถอเอาความเลอมใสในพระสงฆ ดวยบทวา ความเลอมใส. ทรงถอ เอาความเลยมใสในธรรม ดวยบทวา การเหนธรรม เปนอนวา ตรส องคแหงการบรรลโสดา ๔ ดวยประการฉะน. บทวา กาเล ปจเจนต ไดแก บรรล (ผล) ตามกาล. บทวา ความสขอนหยงลงในพรหมจรรย ไดแก สขทสมปยตดวยมรรค ๓ เบองสงทรวมเอาพรหมจรรยแลวดารงอย. กความ เลอมใสทมาแลวในคาถา จดวาเปนความเลอมใสอนเปนโลกตระ พระต- ปฏกจฬาภยเถระ กลาววา ความเลอมใสกอน. พระตปฏกจฬนาคเถระ กลาววา ความเลอมใสคอ การพจารณามรรคทมาแลว. พระเถระ แมทงสอง เปนบณฑต มสตะมาก สภาษตของพระเถระทงสองวา นเปนความเลอมใส ทเจอกน. จบอรรถกถาโอคธสตรท ๒


๓. ทฆาวสตร องคธรรมเครองบรรลโสดา [๑๔๑๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร เวฬวน กลนทกนวาปนสถาน กรงราชคฤห กสมยนน ทฆาวอบาสกปวย ได รบทกข เปนไขหนก. ไดเชญคฤหบดชอโชตยะ ผเปนบดามาสงวา ขาแต คฤหบด ขอทานจงไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวถวายบงคมพระบาททงสอง ของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา แลวกราบทลตามคาของผมวา ขาแต พระองคผเจรญ ทฆาวอบาสกปวย ไดรบทกข เปนไขหนก เขาถวายบงคม พระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา และจงกราบทลอยางน วา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงทรงพระกรณาเสดจไปยง นเวศนของทฆาวอบาสก โชตยคฤหบดรบคาทฆาวอบาสกแลว เขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง. [๑๔๑๗ ] ครนแลว โชตยคฤหบดไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทฆาวอบาสกปวย ไดรบทกข เปนไขหนก เขาถวาย บงคมพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา และเขากราบทล มาอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผมพระ ภาคเจาจงทรงพระกรณาเสดจไปยงนเวศนของทฆาวอบาสก พระผมพระภาคเจา ทรงรบดวยดษณภาพ. [๑๔๑๘] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตรและ จวรเสดจเขาไปยงนเวศนของทฆาวอบาสก ประทบนงบนอาสนะทเขาปลาดไว แลวไดตรสถามทฆาวอบาสกวา ดกอนทฆาวอบาสก ทานพอจะอดทนไดหรอ


พอยงอตภาพใหเปนไปไดละหรอ ทกขเวทนาทเลาลง ไมกาเรบขนแลหรอ ความทเลายอมปรากฏ ความกาเรบไมปรากฎแลหรอ ทฆาวอบาสกกราบทล วา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคอดทนไมได เยยวยาอตภาพใหเปน ไปไมได ทกขเวทนาของขาพระองคกาเรบหนกไมทเลาลงเลย ความกาเรบ ยอมปราฎ ความทเลายอมไมปรากฏ. [๑๔๑๙] พ. ดกอนทฆาว เพราะเหตนนแหละ ทานพงศกษาอยาง นวา เราจกเปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ จกเปนผประกอบดวยศลทพระอรยเจา ใครแลว ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนทฆาว ทานพงศกษาอยางนแหละ. [๑๔๒๐] ท. ขาแตพระองคผเจรญ องคแหงธรรมเปนเครองบรรล โสดา ๔ เหลาใด ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ธรรมเหลานน มอยใน ขาพระองค และขาพระองคกเหนชดในธรรมเหลานน ขาพระองคประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ฯลฯ เปนไปเพอ สมาธ. พ. ดกอนทฆาว เพราะฉะนนแหละ ทานตงอยในองคแหงธรรม เปนเครองบรรลโสดา ๔ เหลานแลว พงเจรญธรรมอนเปนไปในสวนแหง วชชา ๖ ประการ ใหยงขนไป. [๑๔๒๑] ดกอนทฆาว ทานจงพจารณาเหนในสงขารทงปวงวาเปน ของไมเทยง มความสาคญในสงทไมเทยงวาเปนทกข มความสาคญในสงท เปนทกขวาเปนอนตตา มความสาคญในการละ มความสาคญในความคลาย- กาหนด มความสาคญในการดบ ดกอนทฆาว ทานพงศกษาอยางนแล.


[๑๘๒๒] ท. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมอนเปนไปในสวนแหง วชชา ๖ ประการเหลาใด ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ธรรมเหลานน มอยในขาพระองค และขาพระองคกเหนชดในธรรมเหลานน ขาพระองค พจารณาเหนในสงขารทงปวงวาเปนของไมเทยง มความสาคญในสงทไมเทยง วาเปนทกข . . . มความสาคญในความดบ อกอยางหนง ขาพระองคมความ คดอยางนวา โชตยคฤหบดน อยาไดถงความทกขโดยลวงไปแหงขาพระองค เลย โชตยคฤหบดไดกลาววา พอทฆาว พออยาไดใสใจถงเรองนเลย พอ ทฆาว จงใสใจพระพทธพจนทพระผมพระภาคเจาตรสแกทานใหดเถด. [๑๔๒๓] ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสสอนทฆาวอบาสกดวย พระโอวาทนแลว เสดจลกจากอาสนะแลวหลกไป เมอพระผมพระภาคเจา เสดจไปแลวไมนาน ทฆาวอบาสกกระทากาละแลว. [๑๔๒๔] ครงนน ภกษมากรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทฆาวอบาสก ทพระผมพระภาคเจาตรสสอนดวยพระโอวาทโดยยอ กระทากาละแลว คต ของเขาเปนอยางไร อภสมปรายภพของเขาเปนอยางไร พระผมพระภาคเจา ตรสตอบวา ดกอนภกษทงหลาย ทฆาวอบาสกเปนบณฑต มปกตพดจรง ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม และไมยงตนใหลาบาก เพราะมธรรมเปนเหต ทฆาวอบาสกเปนอปปาตกะ จกปรนพพานในภพทเกดนน มอนไมกลบมา จากโลกนนเปนธรรมดา เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป. จบทฆาวสตรท ๓


อรรถกาทฆาวสตร พงทราบอธบายในทฆาวสตรท ๓. บทวา เพราะเหตนน ความวา เพราะทานปรากฎในองคแหง ธรรมเครองบรรลโสดา ๔ บทวา วชชาภาคเย ความวา ในสวนแหงวชชา. บทวา ในสงขารทงปวง ความวา ในสงขารทเปนไปในภม ๓ ทงหมด. พระผมพระภาคเจาไดตรสวปสสนาแหงมรรคทง ๓ เบองสง แกทฆาวอบาสก อยางน. บทวา วฆาต ไดแก ความทกข. จบอรรถกถาทฆาวสตรท ๓ ๔. ปฐมสารปตตสตร เปนพระโสดาบนเพราะมธรรม ๔ ประการ [๑๔๒๕] สมยหนง ทานพระสารบตรกบทานพระอานนทอย พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน เวลาเยน ทานพระอานนทออกจากทเรนเขาไปหาทานพระสารบตรถงทอยแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระสารบตรวา ดกอนทาน สารบตร เพราะเหตทประกอบดวยธรรมเทาไร หมสตวนพระผมพระภาคเจา จงจะทรงพยากรณวาเปนพระโสดาบน มอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา.


[๑๔๒๖] ทานพระสารบตรตอบวา ดกอนผมอาย เพราะเหตท ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ หมสตวนพระผมพระภาคเจาจงจะทรงพยากรณ วาเปนพระโสดาบน มอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ฯลฯ เปนไปเพอ สมาธ เพราะเหตทประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลานแล หมสตวนพระ- ผมพระภาคเจาจงจะทรงพยากรณวาเปนพระโสดาบน มอนไมตกตาเปน ธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบปฐมสารปตตสตรท ๔ ปฐมสารปตตสตรท ๔ มอรรถงายทงนน.


๕. ทตยสารปตตสตร วาดวยองคธรรมเครองบรรลโสดา [๑๔๒๗] ครงนน ทานพระสารบตรเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวพระผมพระภาคเจาไดตรสถามทานพระสารบตรวา ดกอนสารบตร ทเรยกวา โสตาปตตยงคะ* ๆ ดงน โสตาปตตยงคะเปนไฉน. [๑๔๒๘] ทานพระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ โสตาปตตยงคะ คอ สปปรสสงเสวะ การคบสตบรษ ๑ สทธรรมสวนะ ฟงคาสงสอนของทาน ๑ โยนโสมนสการ กระทาไวในใจโดยอบายทชอบ ๑ ธมมานธมมปฏปตต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ๑. [๑๔๒๙] พ. ถกละ ๆ สารบตร โสตาปตตยงคะ คอ สปปรส- สงเสวะ ๑ สทธรรมสวนะ ๑ โยนโสมนสการ ๑ ธมมานธมมปฏปตต ๑. [๑๔๓๐] ดกอนสารบตร กทเรยกวา ธรรมเพยงดงกระแส ๆ ดงน กธรรมเพยงดงกระแสเปนไฉน ทานพระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ นแล คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ชอวา ธรรมเพยงดงกระแส. [๑๔๓๑] พ. ถกละ ๆ สารบตร อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ นแล คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ชอวาธรรมเพยงดงกระแส. [๑๔๓๒] ดกอนสารบตร ทเรยกวา โสดาบน ๆ ดงน โสดาบน เปนไฉน. * องคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา


สา. ขาแตพระองคผเจรญ ผใดประกอบดวยอรยมรรคมองค ๘ น ผนเรยกวาพระโสดาบน ทานผนนน มนามอยางน มโคตรอยางน [๑๔๓๓] พ. ถกละ ๆ สารบตร ผซงประกอบดวยอรยมรรคมองค ๘ น เรยกวาโสดาบน ทานผนนน มนามอยางน มโคตรอยางน. จบทตยสารปตตสตรท ๕ อรรถกถาทตยสารปตตสตร พงทราบอธบายในทตยสารปตตสตรท ๕. บทวา โสตาปตตยงค ความวา องคคณทไดเฉพาะสวนเบองตน แหงธรรมเครองบรรลโสดา. กคณทไดเฉพาะ มความเลอมใสอนไมหวนไหว ในพระพทธเจา ชอวา องคแหงโสดาบน กองคแมเหลานนมาแลววา องค แหงธรรมเครองบรรลโสดา. ในองคเหลานน องคแมทงสองกมอธบาย คาน วา บคคล เสพสตบรษ คบ นงใกล ฟงธรรม ใสใจโดยแยบคาย ปฏบตขอปฏบตทเปนสวนเบองตน อนเปนธรรมสมควรแกธรรม ยอมได เฉพาะธรรมเครองบรรลโสดา. ธรรมมการคบสตบรษเปนตน ชอวา องคแหงธรรมเครองบรรล โสดา เพราะอรรถวา เปนองคเพอประโยชนแหงธรรมเครองบรรลโสดา. ธรรมนอกน ชอวา โสตาปตตยงคะ (องคแหงธรรมเครองบรรลโสดา) เพราะ อรรถวา เปนองคแหงธรรมเครองบรรลโสดา กลาวคอปฐมมรรค. โสดา- ปตตมรรค เปนองคแหงโสดาปตตมรรคทแทงตลอดแลว เพราะเหตนน จงชอวา องคแหงธรรมเครองบรรลโสดา. จบอรรถกถาทตยสารปตตสตรท ๕


๖. ถปตลตร วาดวยชางไมนามวาอสทตตะ [๑๔๓๔] สาวตถนทาน กสมยนน ภกษมากรปกระทาจวรกรรม ของพระผมพระภาคเจาดวยคดวา พระผมพระภาคเจามจวรสาเรจแลว จก เสดจจารกไปโดยลวงสามเดอน [๑๔๓๕] กสมยนน พวกชางไมผเปนพระสกทาคามมากอนนามวา อสทตตะ อยอาศยในหมบานสวยดวยกรณยกจบางอยาง พวกเขาไดฟงขาว วา ภกษมากรปกระทาจวรกรรมของพระผมพระภาคเจาดวยคดวา พระผม พระภาคเจามจวรสาเรจแลว จะเสดจจารกไปโดยลวงสามเดอน จงวางบรษ ไวในหนทางโดยสงวา ดกอนบรษผเจรญ ทานเหนพระผมพระภาค อรหนตสมมาสมพทธเจาเสดจมาในเวลาใด พงบอกพวกเราในเวลานน บรษ นนอยมาได ๒- ๓ วน ไดเหนพระผมพระภาคเจาเสดจมาแตไกล จงเขาไป หาพวกชางไมแลวไดบอกวา ทานผเจรญทงหลาย พระผมพระภาคอรหนต สมมาสมพทธเจากาลงเสดจมา ขอทานทงหลายจงทราบกาลอนควรในบดนเถด. [๑๔๓๖] ครงนน พวกชางไมผเปนพระสกทาคามมากอนนามวา อส- ทตตะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว เดน ตามพระผมพระภาคเจาไปขางพระปฤษฎางค พระผมพระภาคเจาทรงแวะจาก หนทางเสดจเขาไปยงโคนไมแหงหนง แลวประทบนงบนอาสนะทเขาปลาด ถวาย พวกชางไมถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวน ขางหนง ครนแลวไดกราบทลวา


[๑๔๓๗] ขาแตพระองคผเจรญ เวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากกรงสาวตถไปในโกศลชนบท เวลานน ขาพระองคทงหลายมความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจา จก เสดจหางเราทงหลายไป เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจ จารกจากกรงสาวตถไปในโกศลชนบทแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายม ความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจาเสดจหางจากเรา ไปแลว. [๑๔๓๘] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายไดฟง ขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากโกศลชนบทไปยงแควนมลละ เวลานน ขาพระองคทงหลายมความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจา จกเสดจหางเราทงหลายไป เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจ จารกจากโกศลชนบทไปแควนมลละแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายมความ เสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจาเสดจหางเราทงหลายไปแลว. [๑๔๓๙] ขาแดพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนมลละไปยงแควนวชช เวลานน ขาพระองคทงหลายมความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจา จกเสดจหางเราทงหลายไป เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจ จารกจากแควนมลละไปยงแควนวชชแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายม ความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจาเสดจหางเราทงหลายไปแลว. [๑๔๔๐] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนวชชไปยงแควนกาส เวลานน ขาพระองคทงหลายมความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจา จกเสดจหางเราทงหลายไป เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจ


จารกจากแควนวชชไปยงแควนกาสแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายมความ เสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจาเสดจหางเราทงหลายไปแลว. [๑๔๔๑] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนกาสไปในแควนมคธ เวลานน ขาพระองคทงหลายมความเสยใจ นอยใจวา พระผมพระภาคเจา จกเสดจหางเราทงหลายไป เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจ จารกจากแควนกาสไปในแควนมคธแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายมความ เสยใจ นอยใจเปนอนมากวา พระผมพระภาคเจาเสดจหางเราทงหลายไปแลว. [๑๔๔๒] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนมคธมายงแควนกาส เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาจก ใกลเราทงหลายเขามา เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจจารกจาก แควนมคธมายงแควนกาสแลว เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลม ใจวา พระผมพระภาคเจาใกลเราทงหลายเขามาแลว. [๑๔๔๓] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายไดฟง ขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจากแควนกาสมายงแควนวชช เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาจกใกลเราทง หลายเขามา เวลาใด ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา เสดจจารกจากแควนกาส มายงแควนวชชแลว เวลานนขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระ ผมพระภาคเจาใกลเราทงหลายเขามาแลว. [๑๔๔๔] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาววา พระผมพระภาคเจาจกเสดจจารกจากแควนวชชมายงแควนมลละ


เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาจก ใกลเราทงหลายเขามา เวลาใด ขาพระองคทงหลายไดฟงขาวพระผมพระ- ภาคเจาวา เสดจจารกจากแควนวชชมายงแควนมลละแลว เวลานน ขา พระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาใกลเราทงหลาย เขามาแลว. [๑๔๔๕] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลาย ไดฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนมลละมายงแควนโกศล เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาจก ใกลเราทงหลายเขามา เวลาใด ขาพระองคทงหลายไดฟงขาวพระผมพระ ภาคเจาวา เสดจจารกจากแควนมลละมายงแควนโกศลแลว เวลานน ขา พระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาใกลเราทงหลาย เขามาแลว. [๑๔๔๖] ขาแตพระองคผเจรญ กเวลาใด ขาพระองคทงหลายได ฟงขาวพระผมพระภาคเจาวา จกเสดจจารกจากแควนโกศลมายงกรงสาวตถ เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจวา พระผมพระภาคเจาจก ใกลเราทงหลายเขามา เวลาใด ขาพระองคทงหลายไดฟงขาวพระผมพระ ภาคเจาวา ประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑก- เศรษฐ กรงสาวตถ เวลานน ขาพระองคทงหลายมความดใจ ปลมใจเปน อนมากวา พระผมพระภาคเจาใกลเราทงหลายแลว. [๑๔๔๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนชางไมทงหลาย เพราะ ฉะนนแหละ ฆราวาสคบแคบ เปนทางมาแหงธล บรรพชาปลอดโปรง ทาน ทงหลายควรไมประมาท.


[๑๔๔๘] ถ. ขาแตพระองคผเจรญ ความคบแคบอยางอนทเปน ความคบแคบกวา และทนบวาเปนความคบแคบยงกวาความคบแคบนมอยหรอ หนอ. พ. ดกอนชางไมทงหลาย กความคบแคบอยางอนทเปนความคบแคบ กวาและทนบวาเปนความคบแคบยงกวาความคบแคบนเปนไฉน. [๑๔๔๙] ถ. ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เมอ ใด พระเจาปเสนทโกศลมพระราชประสงคจะเสดจออกไปยงพระราชอทยาน เมอนน ขาพระองคทงหลายตองกาหนดชางทขนทรงของพระเจาปเสนทโกศล แลวใหพระชายาซงเปนทโปรดปราน เปนทพอพระราชหฤทยของพระเจา- ปเสนทโกศลประทบขางหนาพระองคหนง ขางหลงพระองคหนง กลนของ พระชายาเหลานนเปนอยางน คอ เหมอนกลนของนางราชกญญาผประพรม ดวยของหอมดงขวดนาหอมทเขาเปดในขณะนน กายสมผสของพระชายาเหลา นนเปนอยางน คอ เหมอนกายสมผสของนางราชกญญาผดารงอยดวยความ สข ดงปยนนหรอปยฝาย กในสมยนน แมชางขาพระองคทงหลายกตองระวง แมพระชายาทงหลายขาพระองคทงหลายกตองระวง แมพระเจาปเสนทโกศล เลา ขาพระองคทงหลายกตองระวง. [๑๔๕๐] ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลายไมรสกวา จต อนลามกบงเกดขนในพระชายาเหลานนเลย ขอนแล คอความคบแคบอยาง อนทเปนความคบแคบกวา และทนบวาเปนความคบแคบยงกวาความคบแคบ น. [๑๔๕๑] พ. ดกอนชางไมทงหลาย เพราะฉะนนแหละ ฆราวาสจง คบแคบ เปนทางมาแหงธล บรรพชาปลอดโปรง กทานทงหลายควรไม ประมาท.


[๑๔๕๒] ดกอนชางไมทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงจะตรส รในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผ มพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ มใจปราศ จากความตระหนอนเปนมลทน มจาคะอนปลอยแลว มฝามออนชม ยนดใน การสละ ควรแกการขอ ยนดในการจาแนกทาน อยครองเรอน ดกอนชางไม ทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลานแล ยอมเปนพระ- โสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๔๕๓] ดกอนชางไมทงหลาย ทานทงหลายประกอบดวยความ เลอมใส อนไมหวนไหวในพระพทธเจา ฯลฯ ในพระธรรม ฯลฯ ในพระสงฆ ฯลฯ กไทยธรรมสงหนงสงใดมอยในตระกล ทานทงหลายเฉลยไทยธรรมนน ทงหมด กบผมศลมกลยาณธรรม ทานทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน เหมอนวาพวกมนษยในแควนโกศลมเทาไร ทานทงหลายกเฉลยแบงปนให เทา ๆ กน. ถ. ขาแตพระองคผเจรญ เปนลาภของขาพระองคทงหลาย ขาพระองค ทงหลายไดดแลว ทพระผมพระภาคเจาทรงทราบพฤตการณอยางนของขา พระองคทงหลาย. จบถปตสตรท ๖


อรรถกถาปตสตร พงทราบอธบายในถปตสตรท ๖. บทวา อยอาศยในหมบานสวย ความวา อยในบานสวยของตน. บรรดาชางไมเหลานน ชางไมชอ อสทตตะ เปนพระโสดาบนพระสกทาคาม มากอน เปนผสนโดษในกาลทกเมอ. บทวา วางบรษไวในหนทาง ความวา ทราบวา ทางเปนทเสดจไปของพระผมพระภาคเจา โดยประตบาน ของพวกชางไมเหลานน เพราะฉะนน พวกชางไมนน จงวางบรษไวกลางหน ทาง ดวยคดวา พระผมพระภาคเจา เมอพวกเราหลบแลว หรอประมาทแลว ในเวลา พงเสดจไป ครงนนพวกเราพงไดเฝา. บทวา เดนตามแลว ความวา ตดตามไปขางพระปฤษฎางค ๆ แตไมไกล. พระผมพระภาคเจา ไดเสดจโดยทางพระบาทในทามกลางทางเกวยน. พวกชางไมนอกน ไดตดตามไปทงสองขาง บทวา ทรงแวะจากหนทาง ความวา การทาปฏสนถารแกพระพทธเจาทงหลาย. ผเสดจไปกบใคร ๆ กควร การทาปฏสนถารของพระพทธเจาทงหลาย ผประทบยนกบใคร ๆ ผประทบนง ตลอดวนกบใคร ๆ กควร เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารแลว วา การทาปฏสนถารของพระพทธเจาผเสดจไปกบคนพวกนไมควรแลว การ ทาปฏสนถารของพระพทธเจาผเสดจไปกบคนผยนอยไมควรแลว เพราะวาชน เหลาน เปนเจาของศาสนาของเรามผลอนถงแลว (เปนพระสกทาคาม) เราจก นงทาปฏสนถารตลอดทงวนกบคนพวกน ดงนแลว จงทรงแวะลงจากหนทาง เสดจเขาไปหาทางทศทมโคนไมอย. บทวา ประทบนงบนอาสนะทเขาปลาด ถวาย ความวา ถามวาพวกชางไมไดใหถอเอารม รองเทา ไมเทา นามนทาเทา


นาปานะ ๘ อยาง และบลลงกมขาเหมอนเทาสตวไปแลวหรอหนอ. ตอบวา ใหปบลลงกทเขานามาถวายแลว. พระศาสดาประทบนงบนบลลงกนน. บท วา นง ณ ทควรสวนขางหนง ความวา พวกชางไม กลาวแลววา พวกทานจงถวายของทเหลอมรมและรองเทาเปนตน แกภกษ สงฆ. แมตนเองกไดถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวนง ณ ทควรสวน ขางหนง คาทงหมดเปนตนวา พระผมพระภาคเจาจกเสดจจารก จากกรงสาวตถไปในโกศลชนบท พวกชางไมมอสทตตะเปนตน กราบทลแลว ดวยอานาจมชฌมประเทศนนเอง. เพราะเหตไร จงกาหนด เพราะวา การเทยวจารกไปกด การยงอรณใหตงขนกด ของพระผมพระภาคเจา พวกชางไมกลาวแลวดวยอานาจมชฌมประเทศ เพราะคานนกาหนดแนนอน วา พระผมพระภาคเจา ยอมเสดจจารกไปในมชฌมประเทศนนเทยว พระองค ยอมใหอรณตงขนในมชฌมประเทศ. ในบทวา พระผมพระภาคเจาจกใกลเราทงหลาย ความวา พวก ชางไมนนมความยนด เพราะพระผมพระภาคเจาอยใกลนนเทยว อยางเดยว หามได ทแทแล พวกเขามความดใจวา บดน เราจกไดถวายทาน ทาการ บชาดวยของหอมและระเบยบเปนตน (และ) ถามปญหา. บทวา คฤหบด ทงหลาย เพราะเหตนนนนแหละ ฆราวาสคบแคบ ความวา คฤหบด ทงหลาย เมอเราอยไกล พวกทานยอมมความเสยใจไมนอย เมอเราอยใกล กยอมมความดใจไมนอย เพราะเหตใด เพราะเหตนน พงทราบคานวา ฆราวาสคบแคบ. กเพราะโทษของฆราวาส พวกทานจงมความคดอยางนวา กถาเราละฆราวาสแลวบวช. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดง เนอความน แกชางไมชอวาอสทตตะนน จงตรสอยางนวา เมอพวกทานไปและ มากบเราอยางน เหตนนจงไมม. พงทราบความทการอยครองเรอนนนคบแคบ


เพราะอรรถวา มกเลสเครองกงวล และ มความหวงใยในคานน. กฆราวาสของผทอยในทอยอาศยใหญ ชอวาคบแคบ เพราะอรรถวา มกเลสชาต เครองใหกงวล และมความหวงใย. บทวา เปนทางมาแหงธล ความวา เปนทางมาแหงธล คอ ราคะ โทสะ และโมหะ อธบายวา เพอประโยชนแกการมา. บทวา บรรพชา ปลอดโปรง ความวา บรรพชา ชอวา ปลอดโปรง เพราะอรรถวา ไมม กเลสชาตเครองกงวล และไมมความหวงใย กบรรพชาของภกษสองรปผนงค บลลงกในหองแม ๔ ศอก ชอวา ปลอดโปรง เพราะอรรถวา ไมมกเลสชาต เครองกงวล และไมมความหวงใย. บทวา คฤหบดทงหลาย กทานทงหลาย ควรไมประมาท ความวา การทพวกทานอยเปนฆราวาสทคบแคบแลว อยางน ควรทาความไมประมาทเทยว. บทวา พวกขาพระองค จะใหพระชายาซงเปนทโปรดปราน นงขางหนาพระองคหนง ขางหลงพระองคหนง ความวาไดยนวาชนแม ทงสองเหลานน ใหหญงเหลานนทประดบดวยเครองอลงการทกอยาง ประทบ นงบนชางสองเชอกเหลานนอยางน ยนชางของพระราชาไวตรงกลาง แลวไป ในขางทงสอง เพราะฉะนน พวกชางไมนนจงกลาวแลวอยางน. บทวา แมชาง ขาพระองคทงหลายกตองระวง ความวา ชางยอมไมทาอะไร ๆ ใหเปนอน เสพผดแลวฉนใด เปนอนพงรกษาไวฉนนน. บทวา พระชายา แมเหลานน ความวา พระชายาเหลานน ยอมไมถงความประมาทโดยประการใด ยอมเปน อนพงรกษาโดยประการนน. บทวา แมตน. ความวา แมตนอนบคคลผไมทา กรยามการแยม การราเรง การกลาว และการชาเลองเปนตน ชอวา เปนอน


พงรกษา ตนแมบคคลกระทาอยอยางนน เปนอนพงขมวา นาย เจาน ประทษราย. คฤหบดทงหลาย เพราะเหตนนนนแล พระราชายอมมอบให พวกทานรบของหลวงเปนนจ เพราะเหตใด เพราะเหตนน ฆราวาสคบแคบ ชอวา เปนทางมาแหงธล. กภกษถอผาบงสกล เมอใหรบอยอยางน ยอมไมม เพราะเหตใด เพราะเหตนน บรรพชา ชอวา ปลอดโปรง. พระผมพระ- ภาคเจาทรงแสดงวา แมบรรพชากเปนอยางน คฤหบดทงหลาย กทานทงหลาย ควรไมประมาท คอทาความไมประมาทนนแล. บทวา มจาคะอนปลอยแลว ความวา มจาคะอนสละแลว. บทวา มฝามออนชม ความวา มมออนลางแลว เพอประโยชนแกการใหแกผท มาแลวทงหลาย. บทวา ยนดในการสละ ความวา ผยนดแลวในการสละ กลาวคอการสละลง. บทวา ควรแกการขอ คอ ผควรทบคคลพงขอ. บทวา ยนดในการจาแนกทาน ความวา ผยนดแลวในการจาแนกวตถ ไร ๆ แมมประมาณนอย ในทานนนเทยวทไดแลวนน. บทวา เฉลยแบง ปนใหเทา ๆ กน ความวา ของทงปวงทไมทาการแบงอยางนวา นจกเปน ของพวกเรา นจกเปนของพวกภกษ เปนของอนพวกเธอพงใหตงอยแลว. จบอรรถกถาถปตสตรท ๑


๙. เวฬทวารสตร วาดวยธรรมปรยายอนควรนอมเขามาในตน [๑๔๕๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:-. สมยหนง พระผมพระภาคเจา เสดจเทยวจารกไปในโกศลชนบท พรอมดวยภกษสงฆเปนอนมาก เสดจถงพราหมณคามของชาวโกศลชอ เวฬทวาระ. [๑๔๕๕] พราหมณและคฤหบดชาวเวฬทวาระไดสดบขาววา พระ- สมณโคดมผเปนโอรสของเจาศากยะ. เสดจออกผนวชจากศากยสกล เสดจ เทยวจารกไปโนโกศลชนบท พรอมดวยภกษสงฆเปนอนมาก เสดจถง เวฬทวารคามแลว กกตตศพทอนงามของทานพระโคดมพระองคนนขจรไป อยางนวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษย ทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจาแนกธรรม พระสมณโคดมพระองคนน ทรงกระทาโลกนพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ใหแจงชดดวย พระปญญาอนยงของพระองคเองแลว ทรงสอนหมสตว พรอมทงสมณะ พราหมณ เทวดาและมนษยใหรตาม พระองคทรงแสดงธรรมอนงามใน เบองตน งามในทามกลาง งามในทสด ประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถ ทงพยญชนะ บรสทธบรบรณสนเชง กการไดเหนพระอรหนตเหนปานนน เปนความด.


[๑๔๕๖] ครงนน พราหมณและคฤหบดชาวเวฬทวารคามไดเขาไป เฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ บางพวกถวายบงคมพระผมพระภาคเจา บางพวกไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา บางพวกประนมอญชลไปทาง พระผมพระภาคเจา บางพวกประกาศชอและโคตรในสานกพระผมพระภาคเจา แลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา [๑๔๕๗] ขาแตพระโคดม ขาพระองคทงหลายมความปรารถนา ม ความพอใจ มความประสงคอยางน ๆ วา. ขอเราทงหลายพงแออดไปดวยบตร อยครองเรอน พงลบไลจนทนทเขานามาแตแควนกาส พงทดทรงมาลา ของหอม และเครองลบไล พงยนดทองและเงน เมอแตกกายตายไป พง เขาถงสคตโลกสวรรค ขาพระองคทงหลายจะพงแออดไปดวยบตรอยครอง เรอน. . . เมอแตกกายตายไป พงเขาถงสคตโลกสวรรค ดวยประการใด ขอทานพระโคดมโปรดทรงแสดงธรรม ดวยประการนน แกขาพระองค ทงหลาย ผมความปรารถนา ผมความพอใจ ผมความประสงคอยางนน ๆ เถด. [๑๔๕๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณและคฤหบด ทงหลาย เราจกแสดงธรรมปรยายอนควรนอมเขามาในตนแกทานทงหลาย ทานทงหลายจงฟงธรรมปรยายนน จงใสใจใหด เราจกกลาว พราหมณและ คฤหบดชาวเวฬทวารคามทลรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว พระผม พระภาคเจาไดตรสวา [๑๔๕๙] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย ธรรมปรยายทควร นอมเขามาในตนเปนไฉน อรยสาวกในธรรนวนยน ยอมพจารณาเหนดงนวา เราอยากเปนอย ไมอยากตาย รกสข เกลยดทกข ผใดจะปลงเราผอยากเปนอย ไมอยากตาย รกสข เกลยดทกข เสยจากชวต ขอนนไมเปนทรกทชอบใจ


ของเรา อนง เราพงปลงคนอนผอยากเปนอย ไมอยากตาย รกสข เกลยดทกข เสยจากชวต ขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรมขอใดไมเปน ทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของผอน ธรรม ขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวยธรรมขอนน อยางไร อรยสาวกนนพจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอมงดเวนจากปาณา- ตบาตดวย ชกชวนผอนเพองดเวนจากปาณาตบาตดวย กลาวสรรเสรญคณ แหงการงดเวนจากปาณาตบาตดวย กายสมาจารของอรยสาวกนน ยอมบรสทธ โดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๐] ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย. อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา ผใดพงถอเอาสงของทเรามไดใหดวยอาการ ขโมย ขอนนไมเปนทรกทชอบใจของเรา อนง เราพงถอเอาสงของทผอน มไดใหดวยอาการขโมย ขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของผอน ธรรมขอใด ไมเปนทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของผอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวยธรรม ขอนนอยางไร อรยสาวกนนพจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอมงดเวนจาก อทนนาทานดวย ชกชวนผอนเพอใหงดเวนจากอทนนาทานดวย กลาว สรรเสรญคณแหงการงดเวนจากอทนนาทานดวย. กายสมาจารของอรยสาวกนน ยอมบรสทธโดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๑] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา. ผใดพงถงความประพฤต (ผด) ในภรยา ของเรา ขอนนไมเปนทรกทชอบใจของเรา อนง เราพงถงความประพฤต (ผด) ในภรยาของคนอน. ขนนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรม ขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของ


ผอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวย ธรรมขอนนอยางไร อรยสาวกนนพจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอมงดเวน จากกาเมสมจฉาจารดวย ชกชวนผอนเพอใหงดเวนจากกาเมสมจฉาจารดวย กลาวสรรเสรญคณแหงการงดเวนจากกาเมสมจฉาจารดวย กายสมาจารของ อรยสาวกนน ยอมบรสทธโดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๒] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา ผใดพงทาลายประโยชนของเราดวยการ กลาวเทจ ขอนนไมเปนทรกทชอบใจของเรา อนง เราพงทาลายประโยชน ของคนอนดวยการกลาวเทจ ขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจ แมของผอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอน ไวดวยธรรมขอนนอยางไร อรยสาวกนนพจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอม งดเวนจากมสาวาทดวย ชกชวนผอนเพอใหงดเวนจากมสาวาทดวย กลาว สรรเสรญคณแหงการงดเวนจากมสาวาทดวย วจสมาจารของอรยสาวกนน ยอมบรสทธโดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๓] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา ผใดพงยยงเราใหแตกจากมตรดวยคา สอเสยด ขอนนไมเปนทรกทชอบใจของเรา อนง เราพงยยงคนอนใหแตก จากมตรดวยคาสอเสยด ขอนนกไมเปนทรกทชอบใจของคนอน ธรรมขอใด ไมเปนทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวยธรรม ขอนนอยางไร อรยสาวกนนพจารณาเหนดงนเเลว ตนเองยอมงดเวนจาก


ปสณาวาจาดวย ชกชวนผอนเพอใหเวนจากปสณาวาจาดวย กลาวสรรเสรญ คณแหงการงดเวนจากปสณาวาจาดวย วจสมาจารของอรยสาวกนน ยอม บรสทธโดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๔] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา ผใดพงพดกะเราดวยคาหยาบ ขอนนไม เปนทรกทชอบใจของเรา อนง เราพงพดกะคนอนดวยคาหยาบ ขอนนกไม เปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของผอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบ ใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวยธรรมขอนนอยางไร อรยสาวกนน พจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอมงดเวนจากผรสวาจาดวย ชกชวนผอนเพอ ใหงดเวนจากผรสวาจาดวย กลาวสรรเสรญคณแหงการงดเวนจากผรสวาจาดวย วจสมาจารของอรยสาวกนน ยอมบรสทธโดยสวนสามอยางน. [๑๔๖๕] ดกอน พราหมณเเละคฤหบดทงหลาย อกประการหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา ผใดพงพดกะเราดวยถอยคาเพอเจอ ขอ นนไมเปนทรกทพอใจของเรา อนง เราพงพดกะคนอนดวยถอยคาเพอเจอ ขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของคนอน ธรรมขอใดไมเปนทรกทชอบใจ ของเรา ธรรมขอนนกไมเปนทรกทชอบใจแมของผอน ธรรมขอใดไมเปนท รกทชอบใจของเรา เราจะพงประกอบผอนไวดวยธรรมขอนนอยางไร อรย- สาวกนนพจารณาเหนดงนแลว ตนเองยอมเวนจากสมผปปลาปะดวย ชก ชวนผอนเพอใหงดเวนจากสมผปปลาปะดวย กลาวสรรเสรญคณแหงการงดเวน จากสมผปปลาปะดวย วจสมาจารของอรยสาวกนน ยอมบรสทธโดยสวนสาม อยางน.


[๑๔๖๖] อรยสาวกนนประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา. . . ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระ- อรยเจาใครแลว . . . เปนไปเพอสมาธ. [๑๔๖๗] ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย เมอใด อรยสาวก. ประกอบดวยสทธรรม ๗ ประการน เมอนน อรยสาวกนนหวงอยดวยฐานะ เปนทตงแหงความหวง ๔ ประการน พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เราม นรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาตสนแลว เราเปน พระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๔๖๘] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พราหมณและ คฤหบดชาวเวฬทวารคานไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผ เจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงยงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงยงนก ฯลฯ ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคเหลาน ขอ ถงทานพระโคดมกบทงพระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอทาน พระโคดมโปรดทรงจาขาพระองคทงหลายวา เปนอบาสกผถงสรณะจนตลอด ชวต ตงแตวนนเปนตนไป. จบเวฬทวารสตรท ๗


อรรถกถาเวฬทวารสตร พงทราบอธบายในเวฬทวารสตรท ๗. บทวา เวฬทวาร ความวา ทไดชออยางน เพราะมกอไมไผทลาม มาแตตนเดมทประตหมบาน. บทวา นอมเขาไปในตน ความวา พงนอม นาเขาไปในตน. บทวา จากการกลาวเพอเจอ ความวา จากการพดเพอเจอ อธบายวา จากการกลาวโดยความไมรซงไมมประโยชน. จบอรรถกถาเวฬทวารสตรท ๗ ๘. ปฐมคญชกาวสถสตร วาดวยธรรมปรยาย ชอ ธรรมทาส [๑๔๖๙] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทพกซงกอดวยอฐ ใน หมบานแหงหนง ครงนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครน แลวไดทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษชอสาฬหะมรณภาพแลว คต ของเธอเปนอยางไร สมปรายภพของเธอเปนอยางไร ภกษณชอนนทามรณ- ภาพแลว ... อบาสกชอสทตตะกระทากาละแลว ... อบาสกาชอสชาดากระทา กาละแลว คตของเขาเปนอยางไร สมปรายภพของเขาเปนอยางไร.


[๑๔๗๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท ภกษชอสาฬหะ มรณภาพแลว กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย ภกษณชอนนทามรณภาพแลว เปนอปปาตกะ จกปรนพพานในภพนน มอน ไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป อบาสกชอวาสทตตะกระทากาละแลว เปนพระสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ สนไป และเพราะราคะ โทสะ โมหะเบาบาง มาสโลกนอกคราวหนงแลว จก กระทาทสดทกขได อบาสกาชอวาสชาดากระทากาละแลว เปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ สนไป มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา. [๑๔๗๑] ดกอนอานนท ขอทบคคลเกดมาเปนมนษยแลวพงการทา กาละมใชเปนของนาอศจรรย ถาเมอผนน ๆ กระทากาละแลว เธอทงหลายพง เขามาหาเราแลวสอบถามเนอความนน ขอนเปนความลาบากของตถาคต เพราะฉะนนแหละ เราจกแสดงธรรมปรยาย ชอ ธรรมาทาส (แวนสองธรรม) ทอรยสาวกประกอบแลว เมอหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เราม นรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เรา เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบอง หนา. [๑๔๗๒] ดกอนอานนท กธรรมปรยายชอธรรมาทาส ทอรยสาวก ประกอบแลว... จะตรสรในเบองหนานน เปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนย น เปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ใน พระธรรม... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว... เปน


ไปเพอสมาธ นแล คอ ธรรมปรยาย ชอวา ธรรมาทาส ทอรยสาวกประกอบ แลว... จะตรสรในเบองหนา. จบปฐมคญชกาวสถสตรท ๘ อรรถกถาปฐมคญชกาวสถสตร พงทราบอธบายในปฐมคญชกาวสถสตรท ๘. บทวา าตเก ความวา หมบาน ๒ ตาบล ของบตรของจลลปต และมหาปตทงสองมอยเพราะอาศยบงหนง. บทวา ญาตเก ไดแก ในบาน หนง บทวา ทพกซงกอดวยอฐ ความวา ทอยทาดวยอฐ. บทวา สวนเบอง ตา ไดแก สวนเบองตาทใหถอปฏสนธในกามภพนนเอง. อกอยางหนง ชอ วา สวนเบองตา เพราะอรรถวาพงละได ดวยมรรค ๓ ทไดชอวา อระ ดงน บรรดาสงโยชนเหลานน สงโยชนสองเหลานคอ กามฉนทะ พยาบาท ไมขมแลวดวยสมาบตหรอไมถอนขนแลวดวยมรรค หรอวาไมให เพอจะถงรปภพทเปนสวนเบองบน ดวยอานาจแหงการเกด. สงโยชน ๓ ม สกกายทฏฐเปนตน นาสตวทเกดแลวในรปภพนนมาใหเกดแมในทนอก เพราะเหตนน สงโยชนแมทงหมด จงชอวา เปนสวนเบองตา. บทวา มความไมตกตาเปนธรรมดา ความวา มการไมมาเปนสภาพ ดวยอานาจ ปฏสนธ บทวา เพราะราคะโทสะและโมหะเบาบาง ความวา พงทราบ ความทราคะโทสะและโมหะเบาบาง โดยสองอยางคอ ดวยการเกดขนในโลกน คราวเดยว ๑ ดวยการทปรยฏฐานกเลสเบาบาง๑. กราคะเปนตน ยอมไมเกดขน เนอง ๆ แกพระสกทาคาม เหมอนแกพวกปถชน บางครงบางคราวกเกดขน


เมอจะเกดขนกไมเกดขนมาก เหมอนพวกปถชน เกดขนเบาบาง เหมอน ปกแมลงวน.* กพระทฆภาณกเตปฎกมหาสวเถระ กลาวแลววา พระสกทาคาม ยอมมบตรและธดา (และ) หมสนม เพราะเหตนน กเลสทงหลายจงมมาก แตวา คานทานกลาวแลวดวยอานาจภพ. กคานน เปนอนถกคดคานแลว เพราะทานกลาวไวในอรรถกถาวา เวน ๗ ภพ ในภพท ๘ พระโสดาบน ยอม ไมมสงโยชนทเบาบางในภพ เวน ๒ ภพ ใน ๕ ภพ พระสกทาคาม ยอมไม มสงโยชนทเบาบางในภพ เวนรปภพ อรปภพ ในกามภพ พระอนาคาม ยอมไมมสงโยชนทเบาบางในภพ ในภพไร ๆ พระขณาสพ ยอมไมมสงโยชน ทเบาบางในภพ. คาวา โลกน ทานกลาว หมายเอากามาวาจรโลกน. กในคาน มอธบายดงตอไปนวา กถาวา ภกษชอวา สาฬหะ บรรล สกทาคามผลในมนษยโลกแลวเกดในเทวโลก ทาใหแจงพระอรหต นนเปน การดแล. แตวา เมอไมอาจมามนษยโลกแลว กจะทาใหแจงพระอรหตแนแท. แมบรรลพระสกทาคามผลในเทวโลกแลว ถามาเกดในมนษยโลกกจะทาพระ- อรหตใหแจง นนเปนการดแล. แตวา เมอไมสามารถ ครนไปเทวโลก แลว กจะทาใหแจงแนแท. ความตกตา ชอวา วนบาต ความตกตาเปน ธรรมของพระโสดาบนหามได เหตนน ชอวา มความไมตกตาเปนธรรมดา อธบายวา มความไมตกตาเปนสภาวะในอบายทง ๔. บทวา เทยง ไดแก เทยงโดยทานองแหงธรรม. บทวา มการตรสรในเบองหนา ความวา การตรสรกลาวคอ มรรค ๓ เบองสง เปนทไปในเบองหนา เปนคต เปนทพง อนเขาพง บรรลแนแท เหตนน ชอวาผมการตรสรพรอมเปนไปในเบองหนา. บทวา ขอนเปนความลาบาก ความวา อานนท ความลาบากกายนนเทยว ยอม * ปาฐะเปน มจฉกปตตา พมาเปน มกขกปตต แปลตามพมา.


ปรากฏแมแกตถาคคผตรวจด คต การอบต และ ญาณเปนเครองตรสรใน เบองหนาของคนเหลานน ๆ ดวยพระญาณ แตวาพระพทธเจาทงหลายไมมความ ลาบากทางจต. บทวา ธมมาทาส ไดแกแวนทสาเรจดวยธรรม. บทวา เยน ความวา ประกอบแลวดวยแวนทสาเรจดวยธรรมใด. คาวา มอบาย ทคต และวนบาตสนแลว น พระผมพระภาคเจา ตรสแลวดวยคาทเปนไวพจนของ นรกเปนตนนนเอง. กนรกเปนตน ชอวา อบาย เพราะไปปราศจากความ กาวหนากลาวคอความเจรญ. คต คอทแลนไปของทกข เหตนน ชอวา ทคต. ผทมปกตทาชว ไรอานาจตกไปในนรกเปนตนนน เหตนน นรกเปนตนนน จงชอวา วนบาต. จบอรรถกถาคญชกาวสถสตรท ๘ ๙. ทตยคญชกาวสถสตร วาดวยธรรมปรยาย ชอ ธรรมทาส [๑๔๗๓] (ขอความเบองตนเหมอนคญชกาวสถสตรท ๑) ครนแลว ทานพระอานนทไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษ ชอวาอโสกะมรณภาพแลว คตของเธอเปนอยางไร สมปรายภพของเธอเปน อยางไร ภกษณชออโสกามรณภาพแลว ฯลฯ อบาสกชออโสกะกระทากาละ แลว ฯ ล ฯ อบาสกาชออโสกากระทากาละแลว คตของเขาเปนอยางไร สมปรายภพของเขาเปนอยางไร. [๑๔๗๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท ภกษชออโสกะ มรณภาพแลว กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย


ภกษณชออโสกา... อบาสกชออโสกะ ... อบาสกาชออโสกา กระทากาละ แลว เปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ สนไป มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา. [๑๔๗๕] ดกอนอานนท นแล คอธรรมปรยาย ชอ ธรรมาทาส ท อรยสาวกประกอบแลว เมอหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เราม นรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปน พระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรเปนเบองหนา. จบทตยคญชกาวสถสตรท ๙ ทตยคญชกาวสถสตรท ๙ มอรรถตนทงนน ๑๐. ตตยคญชกาวสถสตร วาดวยธรรมปรยาย ชอ ธรรมาทาส [๑๔๗๖] (ขอความเบองตนเหมอนคญชกาวสถสตรท ๑) ครนแลว ทานพระอานนทไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ อบาสกชอกกฏะในหมบานแหงหนง กระทากาละแลว คตของเขาเปนอยางไร สมปรายภพของเขาเปนอยางไร... อบาสกชอกฬภะในหมบานแหงหนง... อบาสกชอทนกทธะในหมบานแหงหนง... อบาสกชอกฏสสหะในหมบาน แหงหนง... อบาสกชอตฏฐะในหมบานแหงหนง... อบสกชอสนตฏฐะ


ในหมบานแหงหนง... อบาสกชอภททะในหมบานแหงหนง... อบาสกชอ สภททะในหมบานแหงหนง กระทากาละแลว คตของเขาเปนอยางไร สมปรายภพของเขาเปนอยางไร. [๑๔๗๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท อบาสกชอ กกฏะ กระทากาละแลว เปนอปปาตกะ จกปรนพพานในภพนนมอนไมกลบ จากโลกนนเปนธรรมดา เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป อบาสก ชอกฬภะ... ชอทนกทธะ... ชอกฏสสหะ... ชอตฏฐะ.. ชอสนตฏฐะ... ชอภททะ... ชอสภททะ กระทากาละแลว เปนอปปาตกะ จกปรนพพาน ในภพนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา เพราะสงโยชนอนเปนสวน เบองตา ๕ สนไป. [๑๔๗๘] ดกอนอานนท อบาสกทงหลายในหมบานแหงหนง เกน กวา ๕๐ คน กระทากาละแลว เปนอปปาตกะ จกปรนพพานในภพนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป อบาสกทงหลายในหมบานแหงหนงเกนกวา ๙๐ คน กระทากาละแลว เปนพระสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ สนไป และเพราะราคะ โทสะ โมหะ เบาบาง มาสโลกนอกคราวเดยว แลวจกทาทสดทกขได อบาสกทงหลายใน หมบานแหงหนงจานวน ๕๐๖ คน กระทากาละแลว เปนพระโสดาบน เพราะ สงโยชน ๓ สนไป มอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา. [๑๔๗๙] ดกอนอานนท ขอทบคคลเกดมาเปนมนษยแลว พง กระทากาละ มใชเปนของนาอศจรรย ถาเมอผนน ๆ กระทากาละแลว เธอ


ทงหลายพงเขามาหาเราแลวสอบถามเนอความนน ขอนเปนความลาบากของ ตถาคต เพราะฉะนนแหละ เราจกแสดงธรรมปรยายชอธรรมาทาส ทอรยสาวก ประกอบแลว เมอหวงอยพงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เรามนรก กาเนด สตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๔๘๐] ดกอนอานนท กธรรมปรยาย ชอธรรมาทาส ทอรยสาวก ประกอบแลว เมอหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เรามนรก กาเนด สตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา เปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ- พทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจา ใครแลว... เปนไปเพอสมาธ นแล คอ ธรรมปรยาย ชอ ธรรมาทาส ท อรยสาวกประกอบแลว เมอหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เรามนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปน พระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบตตยคญชกาวสถสตรท ๑๐ จบเวฬทวารวรรคท ๒


อรรถกถาตตยคญชกาวสถสตร พงทราบอธบายในตตยคญชกาวสถสตรท ๑๐ บทวา เกนกวา ๕๐ ไดแก มากกวา ๕๐ คน. บทวา เกนกวา ๙๐ คน ไดแก มากกวา ๙๐ คน. บทวา ฉาตเรกาน ไดแก จานวน ๖ คน ทราบมาวา หมบานน ไมไดใหญยงกจรง ถงกระนน ในหมบานนนกยงม อรยสาวกมาก ในหมบานนน สตว ๒,๔๐๐,๐๐๐ ตายคราวเดยวกน ดวย อหวาตกโรค. ในคนเหลานน อรยสาวกไดมประมาณเทาน. คาทเหลอในท ทกแหงตนนนเทยวแล. จบอรรถกถาตตยคญชกาวสถสตรท ๑๐ จบอรรถกถาเวฬทวารวรรคท ๑

รวมพระสตรทมในรรรคน คอ ๑. ราชสตร ๒. โอคธสตร ๓. ทฆาวสตร ๔. ปฐมสารปตตสตร ๕. ทตยสารปตตสตร ๖. ถปตสตร ๗. เวฬทวารสตร ๘. ปฐมคญชกาวสถ สตร ๙. ทตยคญชกาวสถสตร ๑๐. ตตยคญชกาวสถสตร และอรรถกถา.


ราชากามวรรคท ๒ ๑. สหสสสตร องคคณของพระโสดาบน [๑๔๘๑] พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ราชการาม กรงสาวตถ ครงนน ภกษณสงฆ ๑,๐๐๐ รปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะภกษณเหลานนวา ดกอนภกษณทงหลาย อรย- สาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา ... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระ- อรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ อรยสาวกผประกอบดวย ธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบสหสสสตรท ๑


ราชการามวรรควรรณนา อรรถกถาสหสสสตร พงทราบอธบายในสหสสสตรท ๑ แหงราชการามวรรคท ๒. คาวา ราชการาม ไดแก อารามทไดชออยางน เพราะพระราชา ทรงใหสราง. ถามวา พระราชาองคไหน. ตอบวา พระเจาปเสนทโกศล. ทราบมาวา ในปฐมโพธกาล พวกเดยรถยเหนพระศาสดา ททรง ถงความเลศดวยยศและลาภ พากนคดแลววา พระสมณโคดมถงความเลศ ดวยลาภและยศ กศลหรอสมาธอยางอนไร ๆ ของพระสมณโคดมนนไมม พระสมณโคดมนนถงความเลศดวยลาภและยศอยางน เปนเหมอนถอเอาพน แผนดนทสมบรณเปนเลศ ถาแมพวกเราอาจใหสรางวดใกลพระเชตวนได กจะพงเปนผถงความเลศดวยลาภและยศ. เดยรถยเหลานน จงชกชวนอปฏฐาก ของตนไดประมาณแสนคน ไดกหาปณะ แลวไดพาอปฏฐากเหลานนไปราช สานก. พระราชาตรสถามวา นอะไรกน. ทลวา พวกขาพระองคจะสรางวด ของเดยรถยใกลเชตวน ถาวาพระสมณโคดม หรอพวกสาวกของพระสมณโคดม จกมาหามไซร ขอพระองคอยาใหเพอจะหามเลย แลวไดถวายสนบน. พระราชารบสนบนแลวตรสวา พวกทานจงไปสรางเถด พวกเดยรถยนน จงใหพวกอปฏฐากของตนขนทพพสมภาระมา เเลวทาการยกเสาเปนตน เปลงเสยงอกทกลอลน ทาโกลาหลเปนอยางเดยวกน. พระศาสดาเสดจออกจาก พระคนธกฎประทบทหนามข ตรสถามแลววา อานนท กคนพวกนน เหลาไหน เหนจะเปนพวกชาวประมง เปลงเสยงอกทกลอลน แยงปลากนอย. อา. พวกเดยรถย สรางวดของเดยรถยใกลพระเชตวน พระเจาขา. ศ. อานนท พวกนเปนศตรตอศาสนา จะทาใหอยไมเปนสขแกหม ภกษ เธอจงทลพระราชา และใหรอออกไป.


พระเถระพรอมดวยหมภกษ ไดไปยนทพระทวารหลวง. ราชบรษ ทงหลายกราบทลแกพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ พวกพระเถระมาเฝา. พระราชามไดเสดจออกไป เพราะไดรบสนบนไวแลว พระเถระทงหลายจง ไปกราบทลพระศาสดา. พระศาสดาทรงสงพระสารบตรและพระโมคคลลานะ ไป. พระราชาไมไดพระราชทาน แมการเฝาแกพระเถระทงสองนน พระเถระ เหลานน จงมากราบทลพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระราชาไมได เสดจออกเลย. พระศาสดาทรงพยากรณในขณะนนทเทยววา พระราชาดารงอยใน ราชสมบตของตนจกไมไดเพอจะทากาละ. วนทสอง พระองคนนเทยว มหม ภกษเปนบรวาร ไดเสดจไปประทบยนทประตหลวง พระราชาทรงสดบวา พระศาสดาเสดจมาแลว จงเสดจออกไปกราบทลใหเสดจเขานเวศน ใหประทบ นงบนสารบลลงก ไดทรงถวายขาวตมและของเคยว พระศาสดาเสวยขาวตม และของเคยวแลว ไมตรสวา มหาบพตร พระองคทาเหตนแลว กะพระราชา ผเสดจมาประทบนง ดวยพระราชดารวา เราจกนงในสานกของพระศาสดา จนกวาพระกระยาหารจะเสรจ จงทรงดารวา เราจะใหพระราชานนยนยอม ดวยเหตทเดยว จงทรงนาเหตในอดตนมาวา มหาบพตร ขนชอวา การให พวกบรรพชตรบกนและกนไมสมควร พระราชาทรงใหพวกฤาษเหลานน รบกนและกนแลว ไดจมมหาสมทรไปพรอมกบแวนแควน. พระราชาตรส ถามวา เมอไร ขาแตพระผมพระภาคเจา. มหาบพตร ในอดต พระราชาพระนามวา ภร ในแวนแควนภร ครองราชสมบตอย. คณะฤาษ ๒ คณะ ๆ ละ ๕๐๐ ไปจากเชงภเขาสภรนคร เพอจะเสพรสเคมและเปรยว ทไมไกลพระนครมตนไมอยสองตน. คณะฤาษ ทมากอนนงอยทโคนตนไมตนหนง. แมคณะฤาษทมาภายหลงกไดนงทโคน


ตนไมอกตนหนง. พวกฤาษไดอยตามความพอใจแลวไปทเชงเขาเทยว. พวก ฤาษนนแมมาอกกไดนงในทหนงแหงโคนตนไมของตน. พวกฤาษนนทมา ภายหลงกไดนงทโคนตนไมของตนเหมอนกน. เมอเวลาผานไปนาน ตนไม ตนหนงแหง ( ตาย). พวกดาบสมาทตนไมแหงนน คดวา ตนไมตนน ( ตนท ไมแหง) ใหญ จกเพยงพอ แมแกพวกเรา แมแกดาบสเหลานน จงนงในท แหงหนงของตนไมของพวกดาบสนอกน. ดาบสเหลานนมาแลวภายหลงไมเขา ไปทโคนไมนน ยนอยภายนอกเทยว กลาวแลววา ทานทงหลายนงอยในทน เพราะเหตไร. ดาบสเหลานนกลาววา ทานอาจารย ตนไมของพวกกระผม แหงตาย ตนไมนตนใหญ แมพวกทานกจงเขาไปเถด จกพอแมแกพวกทาน. พวกดาบสกลาววา พวกเราจะไมเขาไป พวกทานจงออกไป แลว ขยายถอยคากลาววา พวกทานจกไมเตมใจออกไปหรอ จงจบทมอเปนตน ดงออกไป. ดาบสเหลานนจงคดวา ชางเถด เราจกใหพวกฤาษนนสาเหนยก แลว นรมตลอ ๒ ลอสาเรจดวยทอง และเพลาสาเรจดวยเงนดวยฤทธไดใหหมนไป พระทวารหลวง. พวกราชบรษ กราบทลคาเหนปานนใหพระราชาทรงทราบ วา พระเจาขา พวกดาบสถอเครองบรรณาการยนอยแลว. พระราชาทรงยนด แลวตรสวา พวกทานจงเรยกมา ใหเรยกมาแลวตรสวา พวกทานทากรรม ใหญแลว เรองไร ๆ ทขาพเจาจะพงทาแกพวกทานมอยหรอ. ดา. ขอถวายพระพร หาบพตร มโคนตนไมตนหนง ซงเปนทนง ของพวกขาพระองค โคนไมนน ถกพวกฤาษอนยดแลว ขอพระองคจงให พวกฤาษนนใหโคนไมนนแกพวกขาพระองค.


พระราชาจงสงพวกบรษไปใหคราพวกดาบสออกไป พวกฤาษทยน ภายนอก แลดอยวา พวกดาบสนใหอะไรหนอแลจงไดแลว เหนวา ชอน จงคดวา ถงแมพวกเราใหสนบนแลวกจะถอเอาอก จงนรมตหนาตางรถแลว ดวยทอง ดวยฤทธ ถอไปแลว. พระราชาทรงเหนแลวยนด ตรสวา เจาขา ขาพเจาพงทาอยางไร. พวกดาบส ทลวา มหาบพตร คณะฤาษอนนงทโคนไมของพวก ขาพระองค ขอพระองคจงประทานโคนไมนนเถด. พระราชาทรงสงพวกบรษไปใหคราดาบสเหลานนออกไป. พวกดาบส ทาการทะเลาะกนและกนแลว เปนผเดอดรอนวา พวกเราทากรรมไมสมควร แลว จงไดไปเชงเขาแลวแล. ลาดบนน เทวดาโกรธแลววา พระราชาน รบสนบนจากมอของคณะดาบสแมทงสอง ใหทาการทะเลาะกนและกน จงทด มหาสมทรทาทแหงหนทางประมาณพนโยชนแหงแวนแควนของพระราชานน ใหเปนสมทรทเดยว. ขาพเจาไดฟงมาวา ภรราชา ทาให ดาบสทงหลายมระหวางใน (แตกกน ) พระราชานน พรอมกบแวนแควนจงถก ทาลายแลวถงความเสอมแลว. ครนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงอดตนอยางนแลว เพราะขนชอวา ถอยคาของพระพทธเจาทงหลาย บคคลควรเชอเหตนน พระราชาทรงกาหนด ใครครวญกรยาของพระองคแลว ทรงดารวา กรรมทไมควรทาเราไดทาแลว จงตรสวา พนาย พวกทานจงไปคราเอาพวกเดยรถยออกไป ครนใหครา ออกไปแลวทรงดารวา วหารทเราใหสรางยงไมม เราจกใหสรางวหารในทนน


นนแหละ แลวไมพระราชทานทพสมภาระแกเดยรถยเหลานน ทรงใหสราง วหารแลว. คานน (ราชการาม) พระสงคตกาจารยกลาวแลวหมายเอาวหารนน. จบอรรถกถาสหสสสตรท ๑. ๒. พราหมณสตร วาดวยอทยคามนปฏปทา [๑๔๘๒] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย พราหมณทงหลายยอมบญญตปฏปทา ชออทยคามน พวกเขายอม ชกชวนสาวกอยางนวา ดกอนบรษผเจรญ มาเถดทาน ทานจงลกขนแตเชาตร แลวเดนบายหนาไปทางทศปราจน ทานอยาเวน บอ เหว ตอ ทมหนาม หลมเตมดวยคถ บอโสโครกใกลบาน ทานพงตกไปในทใด พงรอความตาย ในทนน ดวยวธอยางน เมอแตกกายตายไป ทานจกเขาถงสคตโลกสวรรค. [๑๔๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ขอบญญตของพราหมณทงหลายนน เปนความดาเนนของคนพาล เปนความดาเนนของคนหลง ยอมไมเปนไป เพอความหนาย เพอความคลายกาหนด เพอความดบ เพอความเขาไปสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน สวนในอรยวนย เรากบญญต ปฏปทาชออทยคามนทเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว เพอความคลาย- กาหนด เพอความดบ เพอความเขาไปสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน.


[๑๔๘๔] ดกอนภกษทงหลาย กอทยคามนปฏปทาทเปนไปเพอ ความหนายโดยสวนเดยว เพอนพพาน เปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอน ไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ. .. ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไป เพอสมาธ นแล คอ อทยคามนปฏปทาทเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว เพอความคลายกาหนด เพอความดบ เพอความเขาไปสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน. จบพราหมณสตรท ๒ อรรถกถาพราหมณสตร พงทราบอธบายใน พราหมณสตรท ๒. คาวา ปฏปทา ชอวา อทยคามน ความวา ปฏปทาเครองใหถง ความเจรญในลทธของตน. บทวา พงรอความตาย ไดแก พงปรารถนาความตาย. จบอรรถกถาพราหมณสตรท ๒


๓. อานนทสตร ละธรรม ๔ ประกอบธรรม ๔ เปนพระโสดาบน [๑๔๘๕] สมยหนง ทานพระสารบตรและทานพระอานนทอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนน เวลาเยน ทานพระสารบตรออกจากทเรนแลว เขาไปหาทานพระอานนทถง ทอย ไดปราศรยกบทานพระอานนท ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกน ไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระอานนทวา ดกอนอานนท เพราะละธรรมเทาไร เพราะเหตประกอบธรรมเทาไร หมสตวน พระผมพระภาคเจาจงทรงพยากรณวา เปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๔๘๖] ทานพระอานนทกลาวตอบวา ดกอนทานผมอาย เพราะ ละธรรม ๔ ประการ เพราะเหตประกอบธรรม ๔ ประการ หมสตวน พระผมพระภาคเจาจงทรงพยากรณวา เปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาเหนปานนน ยอมไมมแกปถชนนน สวนอรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ- พทธเจาเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค ความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาเหนปานนน ยอมมแกอรยสาวกนนวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม.


[๑๔๘๗] ดกอนทานผมอาย ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระธรรมเหนปานนน ยอมไมมแกปถชนนน สวนอรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมเหนปานใด เมอแตก กายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค ความเลอมใสอน ไมหวนไหวใน- พระธรรมเหนปานนน ยอมมแกอรยสาวกนนวา พระธรรมอนพระผมพระ- ภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะตน. [๑๔๘๘] ดกอนทานผมอาย ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระสงฆเหนปานนน. ยอมไมมแกปถชนนน สวนอรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆเหนปานใด เมอแตก- กายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค ความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระสงฆเหนปานนน ยอมมแกอรยสาวกนนวา พระสงฆสาวกของพระผม- พระภาคเจา เปนผปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา. [๑๔๘๙] ดกอนทานผมอาย ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวย ความทศลเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความทศลเหนปานนน ยอมไมมแกปถชนนน สวนอรยสาวกผ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลวเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอม เขาถงสคตโลกสวรรค ศลทพระอรยเจาใครแลว เปนศลไมขาด... เปนไป เพอสมาธ เหนปานนน ยอมมแกอรยสาวกนน.


[๑๔๙๐] ดกอนทานผมอาย เพราะละธรรม ๔ ประการน เพราะเหต ประกอบธรรม ๔ ประการน หมสตวน พระผมพระภาคเจาจงทรงพยากรณวา เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา. จบอานนทสตรท ๓ อานนทสตรท ๓ มเนอความตนทงนน. ๔. ปฐมทคตยสตร มธรรม ๕ ประการยอมพนทคต [๑๔๙๑] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมลวงภยคอทคตทงหมดได ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวก ในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรมะ... ในพระสงฆ ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไม ขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวย ธรรม ๔ ประการเหลาน ยอมลวงภย คอ ทคตทงหมดได. จบปฐมทคตสตรท ๔


อรรถกถาปฐมทคตสตร พงทราบอธบายในปฐมทคตสตรท ๕. บทวา ยอมลวงภยคอทคตทงหมดได ความวา ทรงคดคานความ เปนผมสองสวนของมนษย. จบอรรถกถาปฐมทคตยสตรท ๔ ๕ .ทตยทคตสตร มธรรม ๔ ประการ พนทคตและวนบาต [๑๔๙๒ ] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมลวงภยคอทคตและวนบาตทงหมดได ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ- พทธเจา... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจา ใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหลาน ยอมลวงภยคอทคตและวนบาตทง หมดได. จบทตยทคตสตรท ๕


อรรถกถาทตยทคตสตร พงทราบอธบายในทตยทคตสตรท ๕. บทวา ยอมลวงภยคอทคตและวนบาตทงหมดได ความวา ทรง คดคานอบาย ๔ กบความเปนผมสองสวนของมนษย. จบอรรถกถาทตยทคตสตรท ๕ ๖. ปฐมมตตามจจสตร องคธรรมเครองบรรลโสดา ๔ ประการ [๑๔๙๓] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหเหลาชนผ เปนมตร อมาตย ญาตหรอสาโลหต ผทสาคญโอวาทวาเปนสงทตนควรฟง พงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในองคแหงธรรมเปน เครองบรรลโสดา ๔ ประการ องคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา ๔ ประการ เปนไฉน คอ พงใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอยในความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ในศลทพระ- อรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนภกษทงหลาย เธอ ทงหลายพงอนเคราะหเหลาชนผเปนมตร อมาตย ญาตหรอสาโลหต ผท สาคญโอวาทวาเปนสงทตนควรฟง พงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ให ดารงอย ในองคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา ๔ ประการเหลาน. จบปฐมมตตามจจสตรท ๖


อรรถกถาปฐมมตตามจจสตร พงทราบอธบายในปฐมมตตามจจสตรท ๖. คาวา มตร ไดแก มตรตามโวหาร ดวยอานาจการบรโภคอามสใน เรอนของกนและกน. คาวา อมาตย ไดแก ผทใหการงานทควรทาเปน ไปรวมกนในการเชอเชญการปรกษา และอรยาบถเปนตน. คาวา ญาต ไดแก เปนฝายพอตาแมยาย. คาวา สายโลหต ไดแก พชายนองชาย พ สาวนองสาวและลงเปนตนทมโลหตเสมอกน. จบอรรถกถาปฐมมตตามจจสตรท ๖ ๖. ทตยมตตามจจสตร องคธรรมเครองบรรลโสดา ๔ ประการ [๑๔๙๔] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหเหลาชนผ เปนมตร. . . ใหดารงอย ในองคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา ๔ ประการ องคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา ๔ ประการเปนไฉน คอ พงใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แม เพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม. [๑๔๙๕] ดกอนภกษทงหลาย มหาภตรป ๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม พงมความแปรเปนอนไปได สวนอรยสาวกผประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ไมพงมความแปรเปนอนไปได


เลย ความแปรเปนอยางอนในขอนนดงน อรยสาวกผประกอบดวยความเลอม ใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... จกเขา ถงนรก กาเนดสตวดรจฉานหรอปตตวสย ขอนไมเปนฐานะทจะมได เธอ ทงหลายพงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ในศลท พระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ. [๑๔๙๖] ดกอนภกษทงหลาย มหาภตรป ๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม พงมความแปรเปนอยางอนไปได สวนอรยสาวกผประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมพงมความแปรเปนอยางอนไปไดเลย ความ แปรเปนอยางอนในขอนน ดงน อรยสาวกผประกอบดวยศลทพระอรยเจาใคร แลว จกเขาถงนรก กาเนดสตวดรจฉาน หรอปตตวสย ขอนไมเปนฐานะ ทจะมได. [๑๔๙๗] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหเหลาชนผ เปนมตร อมาตย ญาตหรอสาโลหต ผทสาคญโอวาทวาเปนสงทตนควรฟง พงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในองคแหงธรรมเปน เครองบรรลโสดา ๔ ประการเหลาน. จบทตยมตตามจจสตรท ๗


อรรถกถาทตยมตตามจจสตร พงทราบอธบายในทตยมตตามจจสตรท ๗. ชอวา ความแปรเปนอยางอน มหลายอยาง คอ ความแปรเปนอยาง อนโดยความเลอมใส ความแปรเปนอยางอนโดยภาวะ ความแปรเปนอยางอน โดยคต ความแปรเปนอยางอนโดยลกษณะ ความแปรเปนอยางอนโดยการ เปลยนแปลง" ในความแปรเปนโดยอยางอนนน ความแปรเปนอยางอนโดยภาวะ พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในมหาภตทงหลาย กเมอปฐวธาตทเชอมกน โดยความเปนแทงทบ โดยภาวะเปนทองเปนตน ยอยยบแลวถงความเปนนาอย ภาวะในครงกอนกจะหายไป ความแปรเปนอยางอนโดยภาวะกจะปรากฏอย. สวนลกษณะไมหายไป คอปฐวธาตมความแขงกระดางเปนลกษณะแล และเมอ อาโปธาตทสบตอโดยอาการทเปลยนแปลงไป โดยความเปนรสออยเปนตน ขาดไป ถงความเปนแผนดนแทงทบ ภาวะในครงกอนกจะหายไป ความแปร เปนอยางอนโดยภาวะกจะยงปรากฏอย แตลกษณะจะไมหายไป อาโปธาต นนมการประสานใหตดกนเปนลกษณะ. กความแปรเปนอยางอนโดยคตน ใน ความเปนแปรเปนอยางอนนน พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในบทนวา ความแปรเปนอยางอน. กความแปรเปนอยางอนนน ยอมไมมแกอรยสาวก. ถงแมความแปรเปนอยางอนโดยความเลอมใส กไมมนนเอง. เพอประกาศ ผลของความเลอมใส พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงความแปรเปนอยางอน โดยคตไวในบทนนนเอง. คาทเหลอในทก ๆ บทตนทงนนแล. จบอรรถกถาทตยมตตามจจสตรท ๗ จบราชการามวรรคท ๒


๘. ปฐมเทวจารกสตร* ขอปฏบตเขาถงสคต [๑๔๙๘] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระมหาโมคคลลานะไดหาย จากพระวหารเชตวน ไปปรากฏในเทวโลกชนดาวดงส เหมอนบรษมกาลง เหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ลาดบนน เทวดาชนดาวดงส มากดวยกนเขาไปหาทานพระมหาโมคคลลานะ อภวาทแลว ยนอย ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวทานพระมหาโมคคลลานะไดกลาวกะเทวดาเหลานนวา [๑๔๙๙] ดกอนผมอายทงหลาย การประกอบดวยความเลอมใสอน ไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองค นน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม เปนความดแล เพราะเหตทประกอบดวยความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา สตวบางพวกในโลกน เมอแตกกาย ตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค การประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวน ไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... เปนความดแล เพราะเหตทประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ... สตวบาง พวกในโลกน เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค การประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลวไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ เปนความดแล เพราะเหตทประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว สตวบางพวกในโลกน เมอ แตกกายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค. [๑๕๐๐] เทวดาทงหลายกลาววา ขาแตทานพระโมคคลลานะผ นรทกข การประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ใน * สตรท ๘-๙-๑๐. ไมมอรรถกถาแก


พระธรรม ... ในพระสงฆ ... เปนความดแล การประกอบดวยศลทพระอรย- เจาใครแลว ไมขาด ... เปนไปเพอสมาธ เปนความดแล ขาแตทาน พระโมคคลลานะผนรทกข เพราะเหตทประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวน ไหวในพระพทธเจา. . . ในพระธรรม. . . ในพระสงฆ... การประกอบดวยศล ทพระอรยเจาใครแลว สตวบางพวกในโลกน เมอแตกกายตายไป ยอมเขา ถงสคตโลกสวรรค. จบปฐมเทวจารกสตรท ๘ ๙. ทตยเทวจารกสตร ขอปฏบตเขาถงสคต [๑๕๐๑] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระมหาโมคคลลานะไดหาย จากพระวหารเชตวน ไปปรากฏในเทวโลกชนดาวดงสเหมอนบรษมกาลงเหยยด แขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ครงนน เทวดาชนดาวดงสมากดวย กนเขาไปหาทานพระมหาโมคคลลานะ อภวาททานพระมหาโมคคลลานะแลว ยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ทานพระมหาโมคคลลานะไดกลาว กะเทวดาเหลานนวา [๑๕๐๒] ดกอนผมอายทงหลาย การประกอบดวยความเลอมใสอน ไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... เปนความด แล เพราะเหตทประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... สตวบางพวกในโลกน เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค การประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไม


ขาด . . . เปนไปเพอสมาธ เปนความดแล เพราะเหตทประกอบดวยศลทพระ อรยเจาใครแลว สตวบางพวกในโลกน เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถสคตโลก สวรรค. [๑๕๐๓] เทวดาทงหลายกลาววา ขาแตทานพระโมคคลลานะผ นรทกข การประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ใน พระธรรม... ในพระสงฆ ... เปนความดแล ... การประกอบดวยศลทพระ- อรยเจาใครแลว ไมขาด ... เปนไปเพอสมาธ เปนความดแล เพราะเหตท ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว สตวบางพวกในโลกน เมอแตกกายตาย ไป เขาถงแลวซงสคตโลกสวรรค. จบทตยเทวจารกสตรท ๙ ๑๐. ตตยเทวจารกสตร องคคณของพระโสดาบน [๑๕๐๔] สาวตถนทาน. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงหายจาก พระวหารเชตวน ไปปรากฏในเทวโลกชนดาวดงส เหมอนบรษมกาลงเหยยด แขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ครงนน. เทวดาชนดาวดงสมากดวยกน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ยนอย ณ ท ควรขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะเทวดาเหลานนวา [๑๕๐๕] ดกอนผมอายทงหลาย การประกอบดวยความเลอมใสอน ไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... เปนความด


แล เพราะเหตทประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรมะ... ในพระสงฆ... สตวบางพวกในโลกน เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา การประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ... เปนความดแล เพราะเหตทประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว สตวบางพวกในโลกน เปนพระโสดาบน ม ความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๕๐๖] เทวดาทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผนรทกข การ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ...ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... เปนความดแล เพราะเหตทประกอบดวยความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... หมสตวน เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา การประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไป เพอสมาธ เปนความดแล เพราะเหตทประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว หมสตวนเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสร ในเบองหนา. จบตตยเทวจารกสตรท ๑๐. จบราชการามวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สหสสสตร ๒. พราหมณสตร ๓. อานนทสตร ๔. ปฐม- ทคตสตร ๕. ทตยทคตสตร ๖. ปฐมมตตามจจสตร ๗. ทตยมตตามจจสตร ๘. ปฐมเทวจารกสตร ๙. ทตยเทวจารกสตร ๑๐. ตตยเทวจารกสตร และอรรถกถา.


สรกานวรรคท ๓ ๑. ปฐมมหานามสตร วาดวยกาลกรยาอนไมเลวทราม [๑๕๐๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโครธาราม กรง กบลพสด แควนสกกะ ครงนน พระเจามหานามศากยราชเสดจเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดทรงกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ พระนครกบลพสดน เปนพระนครมงคง เจรญรงเรอง มผคนมาก แออดไปดวยมนษย มถนนคบแคบ หมอนฉนนงใกลพระผมพระภาคเจา หรอนงใกลภกษทงหลายผเปนทเจรญใจแลว เมอเขาไปยงพระนครกบลพสด ในเวลาเยน *ยอมไมไปพรอมกบชาง มา รถ เกวยน และแมกบบรษ สมยนน หมอมฉนลมสตทปรารภถงพระผมพระภาคเจา พระธรรม พระสงฆ หมอมฉนมความดารวา ถาในเวลาน เรากระทากาละลงไป คตของเราจะ เปนอยางไร อภสมปรายภพของเราจะเปนอยางไร. [๑๕๐๘] พระผมพระภาคเจาตรสวา ขอถวายพระพร มหาบพตร อยากลวเลย ๆ การสวรรคตอนไมเลวทรามจกมแกมหาบพตร กาลกรยาอนไม เลวทรามจกมแกมหาบพตร ดกอนมหาบพตร จตของผใดผหนงทอบรมแลว * คาวา ยอมไมไป ปาฐะวา ภนเต น แปลวา . . . ยอมไมไป อรรถกถาแกเปน วพภนเตน แปลวาหมนไปรอบ ๆ


ดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ตลอดกาลนาน กายนของผนน มรป ประกอบดวยมหาภตรป ๔ มมารดาบดาเปนแดงเกด เจรญขนดวยขาวสกและ ขนมสด มความไมเทยง ตองขดส นวดพน และมอนแตกกระจดกระจาย ไปเปนธรรมดา พวกกา แรง นกตะกรม สนข สนขจงจอก หรอสตว ตางชนด ยอมกดกนกายนแหละ สวนจตของผนนอนศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาอบรมแลวตลอดกาลนาน ยอมเปนคณชาตไปในเบองบน ถง คณวเศษ. [๑๕๐๙] ขอถวายพระพร เปรยบเหมอนบรษลงไปยงหวงนาลกแลว พงทบหมอเนยใสหรอหมอนามน สงใดทมอยในหมอนนจะเปนกอนกรวด หรอกระเบองกตาม สงนนจะจมลง สงใดเปนเนยใสหรอนามน สงนนจะ ลอยขนถงความวเศษ ฉนใด จตของผใดผหนงทอบรมแลวดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาตลอดกาลนาน กายนของผนน มรป ประกอบดวย มหาภตรป ๔... สวนจตของผนนซงอบรมแลวดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาตลอดกาลนาน ยอมเปนคณชาตไปในเบองบน ถงคณวเศษ ฉนนน เหมอนกน ขอถวายพระพร มหาบพตรอยากลวเลย ๆ การสวรรคตอนไม ลามกจกมแกมหาบพตร กาลกรยาอนไมลามกจกมแกมหาบพตร. จบปฐมมหานามสตรท ๑


สรกานวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาปฐมมหานามสตร พงทราบอธบายในปฐมมหานามสตรท ๑ แหงสรกานวรรคท ๓. คาวา มงคง คอ สาเรจแลวดวยนามน นาผง และนาออยเปนตน. คาวา เจรญรงเรอง คอเบกบานแลว ดวยอานาจเครองประดบ มเครองสวมมอ และสวนศรษะเปนตน. คาวา แออดไปดวยมนษย คอมมนษยหาระหวางมได. ถนนทเดนไมไดตลอด ทานเรยกวา พยหะ ในบทวา มถนนคบแคบ คนทงหลายเขาถงทางทเขาโดยทางทเขาไปในถนนเหลาใดแล ถนนเหลานน คบแคบมมากในนครน เหตนน พระนครนชอวา มถนนคบแคบ. พระผม พระภาคเจา ยอมทรงแสดงการอยกน อยางหนาแนนของชาวพระนคร แมดวย บทน. บทวา วพภนเตน ไดแก หมนไปรอบ ๆ ขางโนนขางน เพราะ ความฟง. จบอรรถกถาปฐมมหานามสตรท ๑ ๒. ทตยมหานามสตร วาดวยกาลกรยาอนไมเลวทราม [๑๕๑๐] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโครธาราม กรง กบลพสด แควนสกกะ ครงนน พระเจามหานามศากยราชเสดจเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว


ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทรงกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ พระนครกบลพสดน เปนพระนครมงคง เจรญรงเรอง มผคนมาก แออดไปดวยมนษย มถนนคบแคบ หมอมฉนนงใกลพระผมพระภาคเจา หรอนงใกลภกษทงหลายผเปนทเจรญใจแลว เมอเขาไปยงพระนครกบลพสด ในเวลาเยน ยอมไมไปพรอมกบชาง มา รถ เกวยน และแมกบบรษ สมยนน หมอมฉนลมสตทปรารภถงพระผมพระภาคเจา พระธรรม พระสงฆ หมอมฉนมความดารวา ถาในเวลาน เรากระทากาละลงไป คตของเราจะเปน อยางไร อภสมปรายภพของเราจะเปนอยางไร. [๑๕๑๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ขอถวายพระพร มหาบพตร อยากลวเลย ๆ การสวรรคตอนไมเลวทรามจกมแกมหาบพตร กาลกรยาอน ไมเลวทรามจกมแกมหาบพตร ดกอนมหาบพตร อรยสาวกผประกอบดวย ธรรม ๔ ประการ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม... ใน พระสงฆ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ... เปนไปเพอสมาธ. [๑๕๑๒] ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนตนไมทนอมโนมโอนไป ทางทศปราจน เมอรากขาดแลว จะพงลมไปทางไหน. ม. กพงลมไปทางทตนไมนอมโนมโอนไป พระเจาขา. พ. ฉนใด อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลาน กยอม เปนผนอมโนมโอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกนแล. จบทตยมหานามสตรท ๒


ทตยมหานามสตรมอรรถตนทงนน. ๓. โคธาสตร ปญหาเกยวกบการเปนพระโสดาบน [๑๕๑๓] กบลพสดนทาน. ครงนน พระเจามหานามศากยราช เสดจเขาไปหาเจาศากยะพระนามวาโคธา ครนแลวไดตรสถามวา [๑๕๑๔] ดกอนโคธา พระองคยอมทรงทราบบคคลผประกอบดวย. ธรรมกประการ วาเปนโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงท จะตรสรในเบองหนา. เจาศากยะพระนามวาโคธาตรสตอบวา ดกอนมหานาม หมอมฉนยอมทราบบคคลผประกอบดวยธรรม ๓ ประการ วาเปนพระ- โสดาบน... ธรรม ๓ ประการเปนไฉน. อรยสาวกในธรรนวนยน เปนผ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... หมอมฉนยอมทราบบคคลผประกอบดวยธรรม ๓ประการนเเล วาเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา. [๑๕๑๕] ดกอนมหานาม กพระองคเลายอมทรงทราบบคคลผ ประกอบดวยธรรมกประการ วาเปนพระโสดาบน. ม. ดกอนโคธา หมอมฉนยอมทราบบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ วาเปนพระโสดาบน ... ธรรม ๔ ประการเปนไฉน. อรยสาวกใน


พระธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนโคธา หมอมฉนยอมทราบบคคลผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล วาเปนพระโสดาบน... [๑๕๑๖] โค. จงรอกอน มหานาม จงรอกอน มหานาม พระผม พระภาคเจาเทานนจะพงทรงทราบเรองน วาบคคลผประกอบดวยธรรมเหลาน หรอมใชทเปนพระโสดาบน. ม. ดกอนโคธา เรามาไปเฝาพระผมพระภาคเจากนเถด แลวจก กราบทลเนอความนแกพระองค. [๑๕๑๗] ครงนน เจาศากยะพระนามวามหานามและเจาศากยะ พระนามวาโคธา เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวาย บงคมพระผมพระภาคเจาแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว เจาศากยะพระนามวามหานามไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทาน พระวโรกาส หมอมฉนเขาไปหาเจาศากยะพระนามวาโคธา ไดกลาวถามวา ดกอนโคธา พระองคยอมทรงทราบบคคลผประกอบดวยธรรมกประการวาเปน พระโสดาบน ... [๑๕๑๘] ขาแตพระองคผเจรญ เมอหมอมฉนกลาวถามอยางนแลว เจาโคธาศากยะไดตรสตอบหมอมฉนวา ดกอนมหานาม หมอมฉนยอมทราบ บคคลผประกอบดวยธรรม ๓ ประการวาเปนพระโสดาบน... ธรรม ๓ ประการ เปนไฉน. อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... หมอมฉน


ยอมทราบบคคลผประกอบดวยธรรม ๓ ประการนแล วาเปนพระโสดาบน ... กพระองคเลา ยอมทรงทราบบคคลผประกอบดวยธรรมกประการ วาเปน พระโสดาบน. [๑๕๑๙] ขาแตพระองคผเจรญ เมอเจาโคธาศากยะตรสถามอยางน แลว หมอมฉนตอบวา ดกอนโคธา หมอมฉนยอมทราบบคคลผประกอบ ดวยธรรม ๔ ประการ วาเปนพระโสดาบน ... ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ- พทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ . . . ประกอบดวยศลทพระอรยเจา ใครแลว ไมขาด ... เปนไปเพอสมาธ หมอมฉนยอมทราบบคคลผประกอบ ดวยธรรม ๔ ประการเหลานแล วาเปนพระโสดาบน... [๑๕๒๐] เมอหมอมฉนกลาวตอบอยางนแลว เจาโคธาศากยะไดตรส กะหมอนฉนวา จงรอกอน มหานาม จงรอกอน มหานาม พระผมพระภาคเจา เทานนจะพงทรงทราบเรองนวา บคคลผประกอบดวยธรรมเหลานหรอมใช ทเปนพระโสดาบน. [๑๕๒๑] ขาแตพระองคผเจรญ ความบงเกดแหงเหตเฉพาะบาง ประการพงบงเกดขนไดในธรรมวนยน คอ ฝายหนงเปนพระผมพระภาคเจา (ตรส) และฝายหนงเปนภกษสงฆ (กลาว) ฝายใด พระผมพระภาคเจาตรส หมอมฉนพงเปนฝายนน ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาหมอมฉนวาเปน ผเลอมใสอยางน. [๑๕๒๒] ...ฝายหนงเปนพระผมพระภาคเจา (ตรส) และฝายหนง เปนภกษสงฆและภกษณสงฆ (กลาว) ฝายใด พระผมพระภาคเจาตรส หมอม ฉนเปนฝายนน...


[๑๕๒๓] ... ฝายหนงเปนพระผมพระภาคเจา (ตรส) และฝายหนง เปนภกษสงฆ ภกษณสงฆ และอบาสกทงหลาย (กลาว) ฝายใด พระผม พระภาคเจาตรส หมอมฉนเปนฝายนน ... [๑๕๒๔] ... ฝายหนงเปนพระผมพระภาคเจา (ตรส) และฝายหนง เปนภกษสงฆ ภกษณสงฆ อบาสกทงหลาย และอบาสกาทงหลาย (กลาว) ฝายใด พระผมพระภาคเจาตรส หมอมฉนเปนฝายนน ... [๑๕๒๕] ขาแตพระองคผเจรญ ความบงเกดแหงเหตเฉพาะบาง ประการ พงบงเกดขนไดในธรรมวนยน คอ ฝายหนงเปนพระผมพระภาคเจา (ตรส) และฝายหนงเปนภกษสงฆ ภกษณสงฆ อบาสกทงหลาย และอบาสกา ทงหลาย โลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก หมสตวพรอมทง สมณพราหมณ เทวดาและมนษย (กลาว) ฝายใด พระผมพระภาคเจาตรส หมอมฉนพงเปนฝายนน ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาหมอมฉนวาเปน ผเลอมใสอยางน. [๑๕๒๖] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ขอถวายพระพร มหาบพตร ผมวาทะอยางน ยอมตรสอะไรกะพระเจามหานามศากยราช เจาโคธาศากยะ กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนผมวาทะอยางน มไดพดอะไร กะพระเจามหานามศากยราช นอกจากกลยาณธรรม นอกจากกศล. จบโคธาสตรท ๓


อรรถกถาโคธาสตร พงทราบอธบายในโคธาสตรท ๓. เจาศากยะนน ตรสคานวา พระผมพระภาคเจาเทานน จะพง ทรงทราบเรองนวา บคคลผประกอบดวยธรรมเหลาน หรอมใช ดวยประสงควา พระผมพระภาคเจาเทานน ทรงทราบความทบคคลประกอบ ดวยธรรม ๓ ประการ เปนพระโสดาบน หรอความทบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนพระโสดาบน. บทวา ความบงเกดแหงเหตเฉพาะบาง ประการพงบงเกดขน ความวา พงเกดเหตไรนนแหละ บทวา ฝายหนง เปนพระผมพระภาคเจา ฝายหนงเปนภกษสงฆ ความวา เมอเหตใด เกดขนแลว พระผมพระภาคเจา ทรงมลทธตางจากภกษสงฆ ตรสวาทะ อยางหนง แมฝายหนงเปนภกษสงฆ กลาววาทะอยางหนง ฝายหนง. บทวา เตเนวาห ความวา ทานนนแหละใหวาทะใด ขาพเจาจะพงถอเอาวาทะ นนนนแหละ. กความแปรเปนอยางอนโดยความเลอมใสในพระรตนตรย ยอม ไมมแกพระอรยสาวกมใชหรอ เพราะเหตไร เจาศากยะนนจงตรสอยางน. เพราะพระผมพระภาคเจาทรงเปนพระสพพญ. กเจาศากยะนน ยอมมความ คดอยางนวา ภกษสงฆ แมไมรพงกลาว เพราะตนมใชสพพญ สวน พระศาสดาขนชอวาไมทรงทราบไมม เพราะเหตนน จงกลาวไวอยางนแล. บทวา นอกจากกลยาณธรรม นอกจากกศล ความวา เรายอมกลาว กลยาณธรรมและกศลนนแล. อกอยางหนง ไดแก พนแลวจากกลยาณ- ธรรมและกศลหามได เพราะเหตนน เจามหานามจงมธรรมทหาโทษมได. จบอรรถกถาโคธาสตรท ๓


๔. ปฐมสรกานสตร ผถงสรณคมนไมไปสวนบาต [๑๕๒๗] กบลพสดนทาน. กสมยนน เจาศากยะพระนามวาสรกาน สนพระชนม พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณทานวา เปนพระโสดาบน ม ความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ดงไดยนมา พวกเจาศากยะมากดวยกนมารวมประชมพรอมกนแลว ยอมยกโทษตเตยน บนวา นาอศจรรยหนอ ทานผเจรญ ไมเคยมมาแลวหนอ ทานผเจรญ บดน ในทน ใครเลาจกไมเปนพระโสดาบน เพราะเจาสรกานศากยะสน พระชนมแลว พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณทานวาเปนพระโสดาบน... เจาสรกานศากยะถงความเปนผทรพลดวยสกขา เสวยนาจณฑ. [๑๕๒๘] ครงนน พระเจามหานามศากยราช เสดจเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอ ประทานพระวโรกาส เจาสรกานศากยะสนพระชนม พระผมพระภาคเจาทรง พยากรณทานวาเปนพระโสดาบน ... ดงไดยนมา พวกเจาศากยะมากดวยกน มาประชมพรอมกนแลว ยอมยกโทษตเตยนบนวา นาอศจรรยหนอ ทาน ผเจรญ ไมเคยมมาแลวหนอ ทานผเจรญ บดน ในทน ใครเลาจกไมเปน พระโสดาบน เพราะเจาสรกานศากยะสนพระชนมแลว พระผมพระภาคเจา ทรงพยากรณทานวาเปนพระโสดาบน ... เจาสรกานศากยะถงความเปนผ ทรพลดวยสกขา เสวยนาจณฑ.


[๑๕๒๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร อบาสกผถง พระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ วาเปนสรณะตลอดกาลนาน อยางไรจะ พงไปสวนบาต กบคคลเมอจะกลาวใหถก พงกลาวอบาสกนนวา อบาสกผ ถงพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ วาเปนสรณะตลอดกาลนาน บคคล เมอจะกลาวใหถก พงกลาวเจาสรกานศากยะวา เจาสรกานศากยะเปนอบาสก ถงพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ เปนสรณะตลอดกาลนาน อยางไร จะพงไปสวนบาต. [๑๕๓๐] ดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา...ในพระธรรม...ในพระสงฆ... มปญญา ราเรง เฉยบแหลม และประกอบดวยวมตต เขายอมกระทาใหแจง ซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย บคคลแมนกพนจากนรก กาเนด สตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๑] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา...ในพระธรรม...ในพระสงฆ... มปญญา ราเรง เฉยบแหลม แตไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชนอน เปนสวนเบองตา ๕ สนไป เขาเกดเปนอปปาตกะ จกปรนพพานในภพทเกด นน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลแมนกพนจากนรก กาเนด สตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๒] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม...ในพระสงฆ... ไมมปญญาราเรง ไมเฉยบแหลม และไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชน ๓ สนไป (และ) เพราะราคะ โทสะ และโมหะเบาบาง เขาไดเปนพระ-


สกทาคาม มาสโลกนอกคราวเดยวเทานน จะกระทาทสดแหงทกขได บคคล แมนกพนจากนรก... อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๓] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ... ไมมปญญาราเรง ไมเฉยบแหลม และไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชน ๓ สนไป เขาไดเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา บคคลแมนกพนจากนรก ... อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๔] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ไมประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ใน พระสงฆ. . . ไมมปญญาราเรง ไมเฉยบแหลม และไมประกอบดวยวมตต แตวาเขามธรรมเหลาน คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ธรรมทงหลายทพระตถาคตประกาศแลว ยอมทนซงการเพงดวย ปญญาของเขา (ยง) กวาประมาณ บคคลแมนกไมไปสนรก กาเนดสตว ดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๕] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ไมประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ใน พระสงฆ ... ไมมปญญาราเรง ไมเฉยบแหลม และไมประกอบดวยวมตต แตวาเขามธรรมเหลาน คอ สทธนทรย ฯลฯ ปญญนทรย และเขามศรทธา มความรกในพระตถาคตพอประมาณ บคคลแมนกไมไปสนรก... อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๓๖] ดกอนมหาบพตร ถาแมตนไมใหญเหลานพงรทวถง สภาษต ทพภาษตไซร อาตมภาพกพงพยากรณตนไมใหญเหลานวา เปน


พระโสดาบน ... จะตรสรในเบองหนา จะปวยกลาวไปไยถงเจาสรกานศากยะ เจาสรกานศากยะสมาทานสกขาในเวลาสนพระชนม ขอถวายพระพร. จบปฐมสรการนสตร ๔ อรรถกถาปฐมสรกานสตร พงทราบอธบายในปฐมสรกานสตรท ๔. คาวา อธ มหานาม เอกจโจ ปคคโล ความวา พระผม พระภาคเจาทรงปรารภเพอจะทรงแสดงวา เจาศากยะชอวา สรกาน นนแหละ พนจากอบายอยางเดยวหามได แมคนเหลานกพนแลว. บทวา ยอมทนซงการเพงดวยปญญา (ยง) กวาประมาณ ความวา ยอมทนซงการตรวจดโดยประมาณ. พระผมพระภาคเจาทรงแสดง บคคลผดารงอยในมรรค ชอวา ธมมานสาร ดวยบทน. บทวา ไมไปสนรก ความวา กการกลาววา บคคลผดารงอยในมรรคเปนผพนแลว หรอวาจก พนจากอบาย ดงน กควร. กบคคลยอมพนโดยรอบ เพราะเหตใด เพราะ เหตนน ขนชอวาบคคลไปแลว ยอมไมม เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ไมไปแลว อธบาย ยอมไมไป. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงบคคลผดารง อยในมรรค ชอวา สทธานสาร ผมศรทธาพอประมาณ มความรกพอประมาณ ดวยบทน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงตนไมมแกนใหญ ๔ ตน ซงตง อยใกลกน จงตรสในบทวา มหาสาลา ดงน. ในคาวา เจาสรกาน


ศากยะสมาทานสกขาในเวลาจะสนพระชนม น พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงวา ไดเปนผทาใหบรบรณในสกขาสามในเวลาจะสนพระชนม. จบอรรถกถาปฐมสรกานสตรท ๔ ๕. ทตยสรกานสตร ผถงสรณคมนไมไปสวนบาต [๑๕๓๗] กบลพสดนทาน. กสมยนน เจาสรกานศากยะสนพระชนม พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณทาน วาเปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ดงไดยนมา พวกเจาศากยะ มากดวยกน มารวมประชมพรอมกนแลว ยอมยกโทษตเตยนบนวา นา- อศจรรยหนอ ทานผเจรญ ไมเคยมมาแลวหนอ ทานผเจรญ บดน ในทน ใครเลาจกไมเปนพระโสดาบน เพราะเจาสรกานศากยะสนพระชนมแลว พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณทาน วาเปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา เจาสรกานศากยะมไดกระทา ใหบรบรณในสกขา. [๑๕๓๘] ครงนน พระเจามหานามศากยราช เสดจเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เจาสรกานศากยะสนพระชนม พระผมพระภาคเจา ทรงพยากรณวาเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา ดงไดยนมา พวกเจาศากยะมากดวยกน มารวม


ประชมพรอมกนแลว ยอมยกโทษตเตยนบนวา... เจาสรกานศากยะมได กระทาใหบรบรณในสกขา. [๑๕๓๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมหาบพตร อบาสกผถง พระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ วาเปนสรณะตลอดกาลนาน จะพงไปส วนบาตอยางไรเลา กบคคลเมอจะกลาวใหถก พงกลาวอบาสกนนวา อบาสก ผถงพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ วาเปนสรณะตลอดกาลนาน เมอจะ กลาวใหถก พงกลาวเจาสรกานศากยะวา เจาสรกานศากยะเปนอบาสกผถง พระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ วาเปนสรณะตลอดกาลนาน เจาสรกาน ศากยะนนจะพงไป สวนบาตอยางไร. [๑๕๔๐] ดกอนมหาบพตร บคคลบางคนในโลกน เลอมใสยง แนวแนในพระพทธเจา... ในพระธรรม... ในพระสงฆ ... มปญญาราเรง เฉยบแหลม และประกอบดวยวมตต เขายอมกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอน ยงเอง ในปจจบน เขาถงอย บคคลแมนกพนจากนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๔๑] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน เลอมใสยง แนวแน ในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... มปญญาราเรง เฉยบแหลม แตไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป เขาเปนพระอนาคาม ผอนตราปรนพพาย อปหจจปรนพพาย อสงขาร ปรนพพาย สสงขารปรนพพาย อทธงโสโตอกนฏฐคาม บคคลแมนกพน จากนรก... อบาย ทคต วนบาต.


[๑๕๔๒] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน เลอมใสยง แนวแน ในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ไมมปญญา ราเรง ไมเฉยบแหลม ไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชน ๓ สนไป เพราะราคะ โทสะ และโมหะเบาบาง เขาไดเปนพระสกทาคาม จกมาสโลก นอกคราวเดยวเทานน แลวกระทาทสดแหงทกขได บคคลแมนกพนจาก นรก ... อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๔๓] ดกอนมหาบพต ร บคคลบางคนในโลกน เลอมใสยง แนวแน ในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ไมมปญญา ราเรง ไมเฉยบแหลม ทงไมประกอบดวยวมตต เพราะสงโยชน ๓ สนไป เขาไดเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสร ในเบองหนา บคคลแมนกพนจากนรก .... อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๔๔] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ไมเลอมใส ยงแนวแนในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ไมมปญญา ราเรง ไมเฉยบแหลม ทงไมประกอบดวยวมตต แตเขามธรรมเหลาน คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ธรรมทงหลาย ทพระตถาคตประกาศแลว ยอมทนซงการเพงดวยปญญาของเขา (ยง) กวา ประมาณ บคคลแมนกไมไปสนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต. [๑๕๔๕] ดกอนมหาบพตร กบคคลบางคนในโลกน ไมเลอมใสยง แนวแน ในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ไมมปญญา ราเรง ไมเฉยบแหลม ทงไมประกอบดวยวมตต แตเขามธรรมเหลาน คอ สตนทรย... ปญญนทรย และเขามศรทธา มความรกในพระตถาคตพอ ประมาณ บคคลแมนกไมไปสนรก.. อบาย ทคต วนบาต.


[๑๕๔๖] ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนนาทไมราบเรยบ มพน ไมด ยงมไดกนหลกตอออก และพชเลากแตกราว เสย ถกลมและแดดกระทบ แลวไมแขง (ลบ) เกบไวไมด ถงฝนจะหลงสายนาลงมาเปนอยางด พชเหลา นนจะพงถงความเจรญงอกงามไพบลยบางไหม พระเจามหานามศากยราชกราบ ทลวาหามไดพระเจาขา. พ. ขอนฉนใด ดกอนมหาบพตร ในขอนกฉนนนเหมอนกน ธรรม ทกลาวไมด ประกาศไมด ไมเปนนยยานกธรรม ไมเปนไปเพอความสงบ มใชพระสมมาสมพทธเจาประกาศ อาตมภาพกลาวเรองนในเพราะนาทไมราบ เรยบและสาวกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตาม ธรรมในธรรมนน อาตมภาพกลาวเรองนในเพราะพชทไมด. [๑๕๔๗] ดกอนมหาบพตร เปรยบเหมอนนาทราบเรยบ มพนด กนหลกตอออกหมดแลว และพชเลากไมแตกราว ไมเสย ลมและแดดมได กระทบ แขงแกรง เกบไวดแลว ฝนพงหลงสายนาลงมาเปนอยางด พชเหลา นนจะพงถงความเจรญงอกงามไพบลยบางไหม. ม. ได พระเจาขา. พ. ขอนนฉนใด ดกอนมหาบพตร ในขอนนกฉนนนเหมอนกน ธรรมทกลาวดแลว ประกาศดแลว เปนนยยานกธรรม เปนไปเพอความสงบ พระสมมาสมพทธเจาประกาศไว อาตมภาพกลาวเรองนในเพราะนาทราบเรยบ และสาวกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม ในธรรมนน อาตมาภาพกลาวเรองนในเพราะพชทไมด จะปวยกลาวไปไยถง เจาสรกานศากยะ เจาสรกานศากยะไดกระทาใหบรบรณในสกขาในเวลาจะสน พระชนม. จบทตยสรกานสตรท ๕


อรรถกถาทตยสรกานสตร พงทราบอธบายในทตยสรกานสตรท ๕. บทวา นาทไมราบเรยบ ไดแกนาทไมเสมอกน. บทวา มพนไมด ไดแก มพนกระดาง ประกอบดวยความเคม. บทวา แตกราว ไดแก แตก ทวไป. บทวา เสย ไดแก ชมนาแลวกเปอยเนา. บทวา ถกลมและแดด กระทบแลว ความวา ถงความไมมรส เพราะลมและแดดกระทบแลว บทวา ไมแขง ไดแก ไมถอเอาแกน คอยงไมเกดแกน. บทวา เกบไวไมด ความวา ใสไวในฉางเปนตนเกบไวดหามได. บทวา เกบไวดแลว ความวา ไมงอกตลอด ๔ เดอนจากท ทเกบไว. จบอรรถกถาทตยสรกานสตรท ๕ ๒. ปฐมทสลยสตร จาแนกโสดาปตตยงคะ ๔ ดวยอาการ ๑๐ [๑๕๔๘] สาวตถนทาน. กสมยนน ทานอนาถบณฑกคฤหบด ปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ครงนนทานอนาถบณฑกคฤหบดเรยกบรษคน หนงมาสงวา ดกอนบรษผเจรญ ทานจงไปเถด จงเขาไปหาทานพระสารบตร ครนแลวจงไหวเทาทงสองของทานพระสารบตรดวยเศยรเกลาตามคาของเราวา ขาแตทานผเจรญ อนาถบณฑกคฤหบดปวย ไดรบทกข เปนไขหนก เขา ขอกราบเทาทงสองของทานพระสารบตรดวยเศยรเกลา และทานจงเรยนอยาง


นวา ขาแตทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระสารบตรจงอาศยความ อนเคราะหเขาไปยงนเวศนของทานอนาถบณฑกคฤหบดเถด บรษนนรบคา ของทานอนาถบณฑกคฤหบดแลว เขาไปหาทานพระสารบตรถงทอย อภวาท แลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดเรยนวา ขาแตทานผเจรญ ทาน อนาถบณฑกคฤหบดปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ทานขอกราบเทาทงสอง ของทานพระสารบตรดวยเศยรเกลา และทานสงมาอยางนวา ขาแตทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระสารบตรจงอาศยความอนเคราะหเขาไปยงนเวศน ของทานอนาถบณฑกคฤหบดเถด ทานพระสารบตรรบนมนตดวยดษณภาพ. [๑๕๔๙] ครงนน เวลาเชา ทานพระสารบตรนงแลว ถอบาตรและ จวร มทานพระอานนทเปนปจฉาสมณะ เขาไปยงนเวศนของทานอนาถบณฑก- คฤหบดแลวนงบนอาสนะทเขาปลาดไว ครนแลวไดถามทานอนาถบณฑก คฤหบดวา ดกอนคฤหบด ทานพออดทนไดหรอ พอยงอตภาพใหเปนไปได หรอ ทกขเวทนาคลายลง ไมกาเรบขนแลหรอ ความทเลายอมปรากฎ ความ กาเรบไมปรากฏแลหรอ ทานอนาถบณฑกคฤหบดตอบวา ขาแตทานผเจรญ กระผมอดทนไมไดยงอตภาพใหเปนไปไมได ทกขเวทนาของกระผมกาเรบ หนก ไมทเลาลงเลย ความกาเรบยอมปรากฏ ความทเลาไมปรากฎ. [๑๕๕๐] สา. ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวย ความไมเลอมใสในพระพทธเจาเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรก ความไมเลอมใสในพระพทธเจาเหนปานนน ยอมไมมแกทานสวนทานมความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แม เพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม ก เมอทานเหนความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจานนอยในตน เวทนา จะพงสงบระงบโดยพลน.


[๑๕๕๑] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความไม เลอมใสในพระธรรมเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความไมเลอมใสในพระธรรมเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมวา ธรรมอนพระผมพระ- ภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะตน กเมอทานเหนความเลอม ใสอนไมหวนไหวในพระธรรมนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๒] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความไม เลอมใสในพระสงฆเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความไมเลอมใสในพระสงฆเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมความเลอมใสในพระสงฆวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา กเมอทาน เหนความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆนนอยในตน เวทนาจะพงสงบ ระงบโดยพลน. [๑๕๕๓] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความเปน ผทศลเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก ความเปนผทศลเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมศลทพระอรยเจา ใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ กเมอทานเหนศลทพระอรยเจาใคร แลวอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๔] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจ- ฉาทฏฐเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาทฏฐเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาทฏฐ กเมอ ทานเหนสมมาทฏฐนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน.


[๑๕๕๕] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา. สงกปปะ เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาสงกปปะเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาสงกปปะ กเมอทานเหนสมมาสงกปปะนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๖] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉาวาจา เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาวาจาเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาวาจา กเมอทาน เหนสมมาวาจานนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๗] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา. กมมนตะเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉากมมนตะเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมากมมนตะ กเมอทานเหนสมมากมมนตะนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๘] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา- อาชวะเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาอาชวะเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาอาชวะ กเมอ ทานเหนสมมาอาชวะนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๕๙] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา- วายามะเหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาวายามะเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาวายามะ กเมอ ทานเหนสมมาวายามะนนอยในตน เวทนาจะพงระงบโดยพลน. [๑๕๖๐] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉาสต เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก


มจฉาสตเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสนมาสต กเมอทานเหน สมมาสตนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๖๑] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา สมาธ เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาสมาธเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาสมาธ ก เมอทานเหนสมมาสมาธนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๖๒] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา. ญาณะ เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาญาณะเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาญาณะ ก เมอทานเหนสมมาญาณะนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๖๓] ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยมจฉา วมตต เหนปานใด เมอแตกกายตายไป ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก มจฉาวมตตเหนปานนน ยอมไมมแกทาน สวนทานมสมมาวมตต ก เมอทานเหนสมมาวมตตนนอยในตน เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน. [๑๕๖๔] ครงนน เวทนาของทานอนาถบณฑกคฤหบดสงบระงบ แลวโดยพลน ทานอนาถบณฑกคฤหบดองคาสทานพระสารบตรและทานพระ- อานนทดวยอาหารทเขาจดมาเฉพาะตน ครงนน ทานอนาถบณฑกคฤหบด เมอทานพระสารบตรฉนเสรจนามอออกจากบาตรแลว จงถอเอาอาสนะตาอน หนง นง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ทานพระสารบตรอนโมทนาดวยคาถา เหลาน [๑๕๖๕] ผใดมศรทธา ตงมนไมหวนไหว ในพระตถาคต มศลอนงามทพระอรยเจา ใครแลว สรรเสรญแลว มความเลอมใส


ในพระสงฆ และมความเหนอนตรง บณ- ฑตทงทลายเรยกผนนวา เปนคนไมขดสน ชวตของผนน ไมเปลาประโยชน. เพราะฉะนน บคคลผมปญญา เมอ ระลกถงคาสอนของพระพทธเจาทงหลาย พงประกอบตามซงศรทธา ศล ความ เลอมใสและความเหนธรรม. [๑๕๖๖] ครงนน ทานพระสารบตรครนอนโมทนาดวยคาถาเหลาน แลวจงลกจากอาสนะหลกไป. [๑๕๖๗] ลาดบนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวน ขางหนง ครนแลวพระผมพระภาคเจาไดตรสถามทานพระอานนทวา ดกอน อานนท เธอมาจากไหนแตยงวน ทานพระอานนทกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ ทานพระสารบตรกลาวสอนอนาถบณฑกคฤหบดดวยโอวาทขอน ๆ พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท สารบตรเปนบณฑต สารบตรม ปญญามาก ไดจาแนกโสดาปตตยงคะ ๔ ดวยอาการ ๑๐ อยาง. จบปฐมทสลยสตรท ๖


อรรถกถาปฐมสลยสตร พงทราบอธบายในปฐมทสลยสตรท ๖. คาวา เวทนาจะพงสงบระงบโดยพลน ไดแก เวทนาพงระงบ ในขณะ. คาวา ดวยมจฉาญาณะ ไดแก ดวยการพจารณาทผด. คาวา ดวยมจฉาวมตต ไดแก ดวยการหลดพนทไมนาออกจากทกข. คาวา ตสมา สทธจ สลจ ทานไดกลาวไวในคาถาแลวทเดยว. คาวา ยตร ห นาม เทากบ โย นาม. จบอรรถกถาปฐมสลยสตรท ๖ ๗. ทตยทสลยสตร กลวความตายเพราะไมมธรรม ๔ ประการ [๑๕๖๘] สาวตถนทาน. กสมยนน ทานอนาถบณฑกคฤหบดปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ครงนน ทานอนาถบณฑกคฤหบดเรยกบรษคนหนง มาสงวา ดกอนบรษผเจรญ ทานจงไปเถด จงเขาไปหาทานพระอานนท ครนแลวจงไหวเทาทงสองของทานพระอานนทดวยเศยรเกลาตามคาของเราวา ขาแตทานผเจรญ อนาถบณฑกคฤหบดปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ขอกราบเทาทงสองของทานพระอานนทดวยเศยรเกลา และทานจงเรยนอยาง- นวา ขาแตทานผเจรญไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทจงอาศยความอน- เคราะหเขาไปยงนเวศนของทานอนาถบณฑกคฤหบดเถด บรษนนรบคาของ


ทานอนาถบณฑกคฤหบดแลว เขาไปหาทานพระอานนทถงทอย อภวาท แลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดเรยนวา ขาแตทานผเจรญ ทานอนาถบณฑกคฤหบดปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ทานขอกราบเทา ทงสองของทานพระอานนทดวยเศยรเกลา และทานสงมาอยางนวา ขาแต ทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทจงอาศยความอนเคราะหเขาไปยง นเวศนของทานอนาถบณฑกคฤหบดเถด ทานพระอานนทรบนมนตดวย ดษณภาพ. [๑๕๖๙] ครงนน เวลาเชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตรเเละ จวรเขาไปยงนเวศนของทานอนาถบณฑกคฤหบด แลวนงบนอาสนะทเขา ปลาดไว ครนแลวไดถามทานอนาถบณฑกคฤหบดวา [๑๕๗๐] ดกอนคฤหบด ทานพออดทนไดหรอ พอยงอตภาพให เปนไปไดแลหรอ ทกขเวทนาคลายลง ไมกาเรบขนแลหรอ ความทเลายอม ปรากฏ ความกาเรบไมปรากฏแลหรอ ทานอนาถบณฑกคฤหบดตอบวา ขาแตทานผเจรญ กระผมอดทนไมได ยงอตภาพใหเปนไปไมได ทกขเวทนา ของกระผมกาเรบหนก ไมทเลาลงเลย ความกาเรบยอมปรากฏ ความทเลา ไมปรากฏ. [๑๕๗๑] อ. ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวย ธรรม ๔ ประการ ยอมมความสะดงหวาดเสยว กลวความตายทจะมาถงใน ภายหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน ปถชนผไมไดสดบในโลกน ประกอบ ดวยความไมเลอมใสในพระพทธเจา กเมอเขาเหนความไมเลอมใสในพระ- พทธเจานน อยในตน ยอมมความสะดงหวาดเสยว กลวความตายทจะมาถงใน ภายหนา.


อกประการหนง ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความไมเลอมใส ในพระธรรม กเมอเขาเหนความไมเลอมใสในพระธรรมนนอยในตน ยอม มความสะดงหวาดเสยว กลวความตายทจะมาถงในภายหนา. อกประการหนง ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความไมเลอมใส ในพระสงฆ กเมอเขาเหนความไมเลอมใสในพระสงฆนนอยในตน ยอมม ความสะดงหวาดเสยว กลวความตายทจะมาถงในภายหนา. อกประการหนง ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยความเปนผทศล กเมอเขาเหนความเปนผทศลนนอยในตน ยอมมความสะดงหวาดเสยวกลว ความตายทจะมาถงในภายหนา. ดกอนคฤหบด ปถชนผไมไดสดบ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ นแล ยอมมความสะดงหวาดเสยว กลวความตายทจะมาถงในภายหนา [๑๕๗๒] ดกอนคฤหบด อรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมไมมความสะดงหวาดเสยว ไมกลวความตายทจะมาถงใน ภายหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกผไดสดบในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม กเมอเขาเหนความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจานนอยในตน ยอมไมมความสะดง หวาดเสยว ไมกลวความตายทจะมาถงในภายหนา. อกประการหนง อรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระธรรมวาพระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะตน กเมอเขาเหนความเลอมใสอนไมหวนไหว ใน พระธรรมนนอยในตน ยอมไมมความสะดงหวาดเสยว ไมกลวความตายทจะ มาถงในภายหนา.


อกประการหนง อรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระสงฆวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผ ปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา กเมอเขาเหนความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆนนอยในตน ยอมไมมความสะดงหวาดเสยว ไมกลวความตายทจะมาถงในภายหนา. อกประการหนง อรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยศลทพระอรยเจา ใครแลว ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ กเมอเขาเหนศลทพระอรยเจาใครแลวนน อยในตน ยอมไมมความสะดงหวาดเสยว ไมกลวความตายทจะมาถงในภายหนา. ดกอนคฤหบด อรยสาวกผไดสดบ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ นแล ยอมไมมความสะดงหวาดเสยว ไมกลวความตายทจะมาถงในภายหนา. [๑๕๗๓] ทานอนาถบณฑกคฤหบด กลาววา ขาแตทานอานนทผ- เจรญ กระผมไมกลว กระผมจกพดแกทานได ดวยวากระผมประกอบดวย ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม... ในพระ- สงฆ ... อนง สกขาบทเหลาใดซงสมควรแกคฤหสถ อนพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงแลว กระผมยงไมแลเหนความขาดอะไร ๆของสกขาบทเหลานน ในตนเลย. อ. ดกอนคฤหบด เปนลาภของทาน ทานไดดแลว โสดาปตตผล ทานพยากรณแลว. จบทตยทสลยสตรท ๗


อรรถกถาทตยทสลยสตร พงทราบอธบายใน ทตยทสลยสตรท ๗ บทวา สมปรายก มรณภย ไดแก ไมกลวความตายทจะมาถง ในภายหนาเปนเหต. บทวา สมควรแกคฤหสถ ไดแก เหมาะแกคฤหสถ คาทเหลอในททงปวง มเนอความตนทงนนแล. จบทตยทสลยสตรท ๗ จบสรกานวรรควรรณนาท ๓ ๘. ปฐมเวรภยสตร วาดวยภยเวร ๕ ประการ [๑๕๗๔] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทานอนาถ- บณฑกคฤหบด ผนงอย ณ ทควรสวนขางหนงวา ดกอนคฤหบด ภยเวร ๕ ประการของอรยสาวกสงบระงบแลว อรยสาวกประกอบแลวดวยโสดาปตต- ยงคะ ๔ ประการ และญายธรรมอนประเสรฐ อรยสาวกนนเหนดแลว แทงตลอดดแลวดวยปญญา อรยสาวกนนหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเอง ไดวา เรามนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะ ตรสรในเบองหนา.


[๑๕๗๕] ภยเวร ๕ ประการอนสงบระงบไปเปนไฉน ดกอนคฤหบด บคคลผมปกตฆาสตว ยอมประสบภยเวรอนใด ทเปนไปในปจจบนกม ทเปน ไปในสมปรายภพกม ไดเสวยทกขโทมนสทเปนไปทางใจกม กเพราะการฆาสตว เปนปจจย เมออรยสาวกเวนจากการฆาสตวแลว ภยเวรอนนนเปนอนสงบ ระงบ ไปดวยประการฉะนบคคลผลกทรพย... บคคลผประพฤตผดในกาม ... บคคลผพดเทจ บคคลผดมนาเมา คอ สราและเมรยอนเปนทตงแหงความ ประมาท ยอมประสบภยเวรอนใด ทเปนไปในปจจบนกม ทเปนไปใน สมปรายภพกม ไดเสวยทกขโทมนสทเปนไปทางใจกม กเพราะดมนาเมาคอ สราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาทเปนปจจย เมออรยสาวกงดเวน จากการดมนาเมาคอสราและเมรยเปนทตงแหงความประมาท ภยเวรอนนน เปนอนสงบระงบไปดวยประการฉะน ภยเวร ๕ ประการเหลาน สงบระงบแลว. [๑๕๗๖] อรยสาวกประกอบดวยโสดาปตตยงคะ ๔ ประการเปนไฉน ดกอนคฤหบด อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... ประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ อรยสาวก ประกอบดวยโสดาปตตยงคะ ๔ ประการเหลาน. [๑๕๗๗] กญายธรรมอนประเสรฐ อนอรยสาวกนนเหนดแลว แทงตลอดดแลวดวยปญญา เปนไฉน ดกอนคฤหบด อรยสาวกในธรรมวนยน ยอมกระทาไวในใจซงปฏจจสมปบาทอยางเดยว โดยอบายอนแยบคายเปน อยางดวา เมอสงนม สงนยอมม เพราะสงนเกด สงนยอมเกด ดวยประการ ดงน เมอสงนไมม สงนยอมไมม เพราะสงนดบ สงนยอมดบ ดวยประการ


ดงน คอ เพราะอวชชาเปนปจจยจงมสงขาร เพราะสงขารเปนปจจยจงม วญญาณ ฯลฯ ความเกดขนแหงกองทกขทงมวลน ยอมม ดวยประการฉะน กเพราะอวชชาดบ ดวยการสารอกโดยหาสวนเหลอมได สงขารจงดบ เพราะ สงขารดบ วญญาณจงดบ ... ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมม ดวย ประการฉะน ญายธรรมอนประเสรฐน อรยสาวกนนเหนดแลว แทงตลอด ดแลวดวยปญญา. [๑๕๗๘] ดกอนคฤหบด เมอใด ภยเวร ๕ ประการนของอรยสาวก สงบระงบแลว อรยสาวกประกอบแลวดวยโสดาปตตยงคะ ๔ ประการเหลาน และญายธรรมอนประเสรฐน อนอรยสาวกนนเหนดแลว แทงตลอดดแลว ดวยปญญา เมอนน อรยสาวกนนหวงอย พงพยากรณตนดวยตนเองไดวา เรามนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรใน เบองหนา. จบปฐมเวรภยสตรท ๘ ๙. ทตยเวรภยสตร ระงบภยเวร ๕ พยากรณตนเองได [๑๕๗๙] สาวตถนทาน ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย เมอใด ภยเวร ๕ ประการนของอรยสาวกสงบระงบแลว อรยสาวกประกอบแลวดวยโสดา- ปตตยงคะ ๔ ประการเหลาน และญายธรรมอนประเสรฐน อนอรยสาวกนน เหนดแลว แทงตลอดดแลวดวยปญญา เมอนน อรยสาวกนนหวงอย พง


พยากรณตนดวยตนเองไดวา เรามนรก กาเนดสตวดรจฉาน ปตตวสย อบาย ทคต วนบาต สนแลว เราเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปน ธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบทตยเวรภยสตรท ๙ ๑๐. ลจฉวสตร ประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนพระโสดาบน [๑๕๘๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฏาคารศาลา ในปามหาวน กรงเวสาล ครงนน มหาอามาตยของเจาลจฉว ชอ นนทกะเขาไป เฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะมหาอามาตย ของเจาลจฉวชอ นนทกะ วา [๑๕๘๑] ดกอนนนทกะ อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทตรสรใน เบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบ ดวยความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ใน พระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด... เปนไปเพอ สมาธ ดกอนนนทกะ อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปน พระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. [๑๕๘๒]ดกอนนนทกะ อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการน เปนผประกอบแลวดวยอายทงทเปนทพย ทงทเปนมนษย


เปนผประกอบดวยวรรณะทงทเปนทพย ทงทเปนของมนษย เปนผประกอบ ดวยสขทงทเปนทพย ทงทเปนของมนษย เปนผประกอบดวยยศทงทเปนทพย ทงทเปนของมนษย เปนผประกอบดวยความเปนใหญทงทเปนทพย ทงท เปนของมนษย ดกอนนนทกะ กเราไดฟงแตสมณะหรอพราหมณอน จงกลาว เรองนน หามได ความจรง เรารเอง เหนเอง ทราบเอง จงกลาวเรองนน. [๑๕๘๓] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว บรษคนหนงได กลาวกะมหาอามาตยของเจาลจฉวชอนนทกะวา ถงเวลาอาบนาแลว ทาน ผเจรญ นนทกะมหาอามาตยกลาววา ดกอนพนาย บดนยงไมตองการอาบนา ภายนอก ตองการจกอาบนาภายใน คอ ความเลอมใสในพระผมพระภาคเจา. จบลจฉวสตรท ๑๐ จบสรกานวรรคท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมมหานามสตร ๒. ทตยมหานามสตร ๓. โคธาสตร ๔. ปฐม สรกานสตร ๕. ทตยสรกานสตร ๖. ปฐมทสลยสตร ๗. ทตยทสลยสตร ๘. ปฐมเวรภยสตร ๙. ทตยเวรภยสตร ๑๐. ลจฉวสตร และอรรถกถา.


ปญญาภสนทวรรคท ๔ ๑. ปฐมอภสนทสตร วาดวยหวงบญกศล ๔ ประการ [๑๕๘๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวก ในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๑ อก ประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมวา พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะตน นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๒ อก ประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญ ของโลก ไมมนาบญอนยงกวา นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามา ซงความสขประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยศลทพระ- อรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล. จบปฐมอภสนทสตรท ๑


อรรถกถาปฐมอภสนทสตร พงทราบอธบายในปฐมอภสนทสตรท ๑ บทวา หวงบญ หวงกศล ไดเเก แมนาคอบญ แมนาคอกศล. บทวา นามาซงความสข ไดแก เปนปจจยแหงความสข. จบอรรถกถาปฐมอภสนทสตรท ๑ ๒. ทตยอภสนทสตร* วาดวยหวงบญกศล ๔ ประการ [๑๕๘๕] ดกอนภกษทงหลาย หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจย นามาซงความสข ๔ ประการน ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรม วนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะ เหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปน หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมวา พระธรรม อนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะตน นเปน หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๒ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหว ในพระสงฆวา พระสงฆ สาวกของพระผมพระภาคเจาเปนผปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมม * สตรท ๒-๓ ไมมอรรถกถาแก.


นาบญอนยงกวา นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกมใจปราศจากความตระหนอนเปน มลทน มจาคะอนไมตดขด มฝามออนชม ยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการจาแนกทาน อยครอบครองเรอน นเปนหวงบญ หวงกศล อน เปนปจจยนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย หวงบญ หวง กศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล. จบทตยอภสนทสตรท ๒ ๓. ตตยอภสนทสตร หวงบญกศล ๔ ประการ [๑๕๘๖] ดกอนภกษทงหลาย หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจย นามาซงความสข ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรม วนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แม เพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๑ อก ประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม วา พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ฯลฯ อนวญชนพงรเฉพาะ ตน นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๒ อกประการหนง อรยสาวกปรกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระสงฆวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผปฏบตดแลว ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา นเปนหวงบญ หวงกศล อนเปน


ปจจยนามาซงความสขประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกมปญญา คอ ประกอบดวยปญญาอนเปนเหตใหถง (เหน) ความเกด เละความดบ เปน อรยะ เปนไปเพอความชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ นเปน หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษ ทงหลาย หวงบญ หวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล จบตตยอภสนทสตรท ๓ ๔. ปฐมเทวปทสตร วาดวยเทวบท ๔ ประการ [๑๕๘๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เทวบท ( ขอปฏบต ของเทวดา) ของพวกเทพ ๔ ประการน เพอความบรสทธของสตวทงหลาย ผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตวทงหลายผยงไมผองแผว เทวบท ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใส อนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจา พระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม เปนเทวบทของพวกเทพ เพอความ บรสทธของสตวทงหลายผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตวทงหลาย ผยงไมผองแผว ประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม... นเปนเทวบทของพวกเทพ... ประการ ท ๒ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระสงฆ... นเปนเทวบทของพวกเทพ... ประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอ


สมาธ นเปนเทวบทของพวกเทพ เพอความบรสทธของสตวทงหลายผยงไม บรสทธ เพอความผองแผวของสตวทงหลายผยงไมผองแผวประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย เทวบทของพวกเทพ ๔ ประการนแล เพอความบรสทธ ของสตวทงหลายผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตวทงหลายผยงไม ผองแผว. จบปฐมเทวปทสตรท ๔ อรรถกถาปฐมเทวปทสตร พงทราบอธบายในปฐมเทวปทสตรท ๔. คาวา ขอปฏบตของเทวดา ไดแก ขอปฏบตททาโดยเคารพดวย ความรของเทวดาทงหลาย คอดวยญาณของเทพ. คาวา เพอความบรสทธ คอ เพอความหมดจด. คาวา เพอความผองแผว คอเพอประโยชนแกความ ผองใส คอ เพอประโยชนโชตชวง. บคคลผดารงอยในผล แมทง ๔ ชอวา เทพ เพราะอรรถวา หมดจด ในสตรน. จบอรรถกถาปฐมเทวปทสตรท ๔


๕. ทตยเทวปทสตร* วาดวยเทวบท ๔ ประการ [๑๕๘๘] ดกอนภกษทงหลาย เทวบทของพวกเทพ ๔ ประการน เพอความบรสทธ ของสตวทงหลายผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตว ทงหลายผยงไมผองแผว เทวบท ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนย น ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหต น ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม อรยสาวกนน ยอมราพงในใจวา อะไรหนอเปนเทวบทของพวกเทพ อรยสาวกนนยอมรชด อยางนวา เราไดฟงในบดนแลววา เทวดาทงหลายมความไมเบยดเบยนเปน อยางยง อนง เรามไดเบยดเบยนใคร ๆ ซงเปนผสะดงหรอมนคง เราประกอบ ดวยธรรมคอเทวบทอยเปนแน นเปนเทวบทของเทพ เพอความบรสทธของ สตวทงหลายผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตวทงหลายผยงไมผอง แผวประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระธรรม ... นเปนเทวบทของพวกเทพ... ประการท ๒ อก ประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆ นเปนเทวบทของพวกเทพ... ประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวก ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลวไมขาด... เปนไปเพอสมาธ อรยสาวก นนยอมราพงในใจวา อะไรหนอเปนเทวบทของพวกเทพ อรยสาวกนนยอม รชดอยางนวา เราไดฟงในบดนแลวา เทวดาทงหลายมความไมเบยดเบยน เปนอยางยง อนง เรามไดเบยดเบยนใคร ๆ ซงเปนผสะดงหรอมนคง เรา * สตรท ๕-๗ ไมมอรรถกถาแก


ประกอบดวยธรรมคอเทวบทอยเปนแน นเปนเทวบทของพวกเทพ... ประ การท ๔ ดกอนภกษทงหลาย เทวบทของพวกเทพ ๔ ประการนแล เพอ ความบรสทธของสตวทงหลายผยงไมบรสทธ เพอความผองแผวของสตวทง หลายผยงไมผองแผว. จบทตยเทวปทสตรท ๕ ๖. สภาคตสตร เทวดาสรรเสรญผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๑๕๘๙] ดกอนภกษทงหลาย เทวดาทงหลายปลมใจไปสทประชม แลว กลาวถงบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ธรรม ๔ ประการเปน ไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปน ผจาแนกธรรม เทวดาเหลาใดประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา จตจากอตภาพนนแลว ไปบงเกดในภพนนเทวดาเหลานน ยอมม ความคดอยางนวา พวกเราประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระ พทธเจาเหนปานใด จตจากอตภาพนนแลว มาบงเกดในทน แมอรยสาวกผ ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาเหนปานนน กยอม เกดในสานกพวกเทวดาดงจะรองเชญวา มาเถด ดงน อกประการหนง อรย- สาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ... อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ


เปนไปเพอสมาธ เทวดาเหลาใดประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว จต จากอตภาพนน แลว ไปบงเกดในภพนน เทวดาเหลานนยอมมความคดอยางน วา พวกเราประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลวเหนปานใด จตจากอตภาพ นนแลว มาบงเกดในทน แมอรยสาวกผประกอบดวยศลทพระอรยเจาใคร แลว เหนปานนน กยอมเกดในสานกพวกเทวดาดงจะรองเชญวา มาเถด ดง น ดกอนภกษทงหลาย เทวดาทงหลายปลมใจไปสทประชมแลว กลาวถงผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล. จบสภาคสตรท ๖ ๗. มหานามสตร วาดวยสมบตของอบาสก [๑๕๙๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโครธาราม ใกลกรงกบลพสด แควนสกกะ ครงนนแล พระเจามหานามศากยราช เสดจ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงอภวาทแลวประทบนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเหตเพยงเทาไร บคคลจงจะชอวาอบาสก พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาบพตร บคคลผถงพระพทธเจาเปนสรณะ ถงพระธรรมเปนสรณะ ถงพระสงฆเปนสรณะ ดวยเหตเพยงเทานแล บคคลจงจะชอวา เปนอบาสก [๑๕๙๑] ม. ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเหตเพยงเทาไร อบาสก จงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยศล


พ. ดกอนมหาบพตร อบาสกเปนผงดเวนจากปาณาตบาต เปนผงด เวน จากอทนนาทาน เปนผงดเวน จากกาเมสมจฉาจาร เปนผงดเวนจากมสา วาท เปนผงดเวน จากสราเมรยมชชปมาทฏฐาน ดวยเหตเพยงเทานแล อบาสก จงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยศล. [๑๕๙๒] ม. ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเหตเพยงเทาไร อบาสก จงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยศรทธา. พ. ดกอนมหาบพตร อบาสกในธรรมวนยน เปนผมศรทธา คอ เชอพระปญญาตรสรของพระตถาคตวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจา พระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม ดวยเหตเพยงเทานแล อบาสกจงจะ ชอวา เปนผถงพรอมดวยศรทธา. [๑๕๙๓] ม. ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเหตเพยงเทาไร อบาสก จงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยจาคะ. พ. ดกอนมหาบพตร อบาสกในธรรมวนยน มใจปราศจากความ ตระหน อนเปนมลทน มจาคะอนไมตดขด มฝามออนชม ยนดในการ สละ ควรแกการขอ ยนดในการจาแนก อยครอบครองเรอน ดวยเหตเพยง เทาน อบาสกจงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยจาคะ. [๑๕๙๔] ม. ขาแตพระองคผเจรญ กดวยเหตเพยงเทาไร อบาสก จงจะชอวา เปนผถงพรอมดวยปญญา. พ. ดกอนมหาบพตร อบาสกในธรรมวนยน เปนผมปญญา คอ ประกอบดวยปญญาเปนเหตใหถง (เหน) ความเกดความดบ เปนอรยะ เปนไปเพอชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ ดวยเหตเพยงเทานแล อบาสก จงชอวา เปนผถงพรอมดวยปญญา. จบมหานามสตรท ๗


๘. วสสสตร ธรรมทเปนไปเพอความสนอาสวะ [๑๕๙๕] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอฝนเมดใหญตกลง บนภเขา นานนไหลไปตามทลม ยอมยงซอกเขา ลาธาร ลาหวย ใหเตม ซอกเขา ลาธาร ลาหวย เตมแลว ยอมยงหนองใหเตม หนองเตมแลว ยอม ยงบงใหเตมแล บงเตมแลวยอมยงแมนานอยใหเตม แมนานอยเตมแลว ยอม ยงแมนาใหญใหเตม แมนาใหญเตมแลว ยอมยงมหาสมทรสาครใหเตม ฉน ใด ความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ในพระธรรม ในพระสงฆ อนใด และศลทพระอรยเจาใครแลว เหลาใด ของอรยสาวก ธรรมเหลาน เมอไหลไปถงฝง ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ ฉนนนเหมอนกน. จบวสสสตรท ๘ อรรถกถาวสสสตร พงทราบอธบายในวสสสตรท ๘. คาวา ถงฝง คอ นพพาน ทานเรยกวา ฝง อธบายวาถงฝงนน กในคาวา เปนไปเพอความสนอาสวะ ทานทาเทศนาไวอยางนวา ถงพระ นพพานกอนแลว เปนไปในภายหลงหามได เมอจะไปกเปนไปพรอมกน. จบอรรถกถาวสสสตรท ๘


๙. กาฬโคธาสตร องคคณของพระโสดาบน [๑๕๙๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโคราราม กรงกบลพสด แควนสกกะ ครงนนแล เวลาเชา พระผมพระภาคเจา ทรงครองอนตรวาสกแลว ทรงถอบาตรและจวรเสดจเขาไปยงนเวศนของ เจาสากยานนามวา กาฬโคธา ประทบนงบนอาสนะทเขาปถวายพระนางกาฬ- โคธาสากยานเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ทรงถวายบงคมพระผมพระ- ภาคเจาแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคเจา ไดตรสกะพระนางกาฬโคธาสากยานวา [๑๕๙๗] ดกอนพระนางโคธา อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกาในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... มใจปราศจากความตระหนอนเปนมลทน มจาคะอนไมตดขด มฝามออนชม ยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการจาแนกทาน อยครอบครองเรอน ดกอนพระนางโคธา อรยสาวกาผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง ทจะตรสรในเบองหนา. [๑๕๙๘] พระนางกาฬโคธา กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ โสตาปตตยงคะ ๔ ประการเหลาใด ทพระองคทรงแสดงไว ธรรมเหลานน * สตรท ๙ ไมมอรรถกถาแก.


มอยในหมอมฉน และหมอมฉนกเหนชดในธรรมเหลานน เพราะวาหมอมฉน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... อนง ไทยธรรมอยางใดอยางหนงทมอยในสกล หมอมฉน เฉลยไทยธรรมนนทงหมดกบทานทมศล มกลยาณธรรม. พ. ดกอนพระนางโคธา เปนลาภของทาน ทานไดดแลว โสดา- ปตตผลทานพยากรณแลว. จบกาฬโคธาสตรท ๙ ๑๐. นนทยสตร อยดวยความประมาทและไมประมาท [๑๕๙๙] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโครธาราม กรงกบลพสด แควนสกกะ ครงนน เจาศากยะพระนามวา นนทยะ เสดจ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผม- พระภาคเจาวา [๑๖๐๐] ขาแตพระองคผเจรญ อรยสาวกใด ไมมโสตาปตตยงค- ธรรม ๔ ประการโดยประการทงปวง ในกาลทกเมอ อรยสาวกนนหรอหนอ ทพระองคตรสเรยกวา อยดวยความไมประมาท พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนนนทยะ อรยสาวกใดไมมโสตาปตตยงคะ ๔ ประการ เราเรยกอรยสาวก นนวา เปนคนภายนอก ตงอยในฝายปถชน อนง อรยสาวnเปนผอยดวย ความประมาท และอยดวยความไมประมาท โดยวธใด ทานจงพงวธนน


จงใสใจใหด เราจกกลาว นนทยศากยะทลรบพระผมพระภาคเจาแลว พระ- ผมพระภาคเจาไดตรสวา [๑๖๐๑] ดกอนนนทยะ กอรยสาวกเปนผอยดวยความประมาท อยางไร อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใส อนไมหวนไหว ในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน... เปนผจาแนกธรรม อรยสาวกนนพอใจแลวดวยความเลอมใสอนไมหวนไหว ในพระพทธเจานน ไมพยายามใหยงขนไป เพอความสงดในกลางวน เพอ หลกเรนในกลางคน เมออรยสาวกนนเปนผประมาทอยอยางน ยอมไมม ปราโมทย เมอไมมปราโมทย กไมมปต เมอไมมปต กไมมปสสทธ เมอไมม ปสสทธ ยอมอยเปนทกข จตของผมความทกขยอมไมเปนสมาธ เมอจตไมเปน สมาธ ธรรมทงหลายยอมไมปรากฏ เพราะธรรมทงหลายไมปรากฏ อรยสาวกนน ยอมถงความนบวา อยดวยความประมาท อกประการหนง อรยสาวกประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ อรยสาวกนน พอใจแลว ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมพยายามใหยงขนไป เพอความ สงดในกลางวน เพอหลกเรนในกลางคน เมออรยสาวกนนเปนผประมาท อยอยางน ยอมไมมปราโมทย เมอไมมปราโมทย กไมมปต เมอไมมปต กไมมปสสทธ เมอไมมปสสทธ ยอมอยเปนทกข จตของผมความทกขยอม ไมมสมาธ เมอจตไมเปนสมาธ ธรรมทงหลายยอมไมปรากฏ เพราะธรรม ทงหลายไมปรากฏ อรยสาวกนนยอมถงความนบวา อยดวยความประมาท ดกอนนนทยะ อรยสาวกเปนผอยดวยความประมาทอยางนแล. [๑๖๐๒] ดกอนนนทยะ กอรยสาวกเปนผอยดวยความไมประมาท อยางไร อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหว


ในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม อรยสาวกนนยงไมพอใจดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจานน พยายามใหยงขนไป เพอความสงดในกลางวน เพอหลกเรน ในกลางคน เมออรยสาวกนนเปนผไมประมาทอยอยางน ยอมเกดปราโมทย เมอเกดปราโมทย ยอมเกดปต เมอมใจกอปรดวยปต กายยอมสงบ ผม กายสงบ ยอมไดเสวยสข จตของผมความสขยอมเปนสมาธ เมอจตเปนสมาธ ธรรมทงหลายยอมปรากฏ เพราะธรรมทงหลายปรากฏ อรยสาวกนนยอมถง ความนบวา อยดวยความไมประมาท อกประการหนง อรยสาวกประกอบ ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ อรยสาวกนน ยงไมพอใจดวยศลทพระอรยเจาใครแลว พยายามใหยงขนไป เพอความสงด ในกลางวน เพอหลกเรนในกลางคน เมออรยสาวกนนเปนผไมประมาท อยอยางน ยอมเกดปราโมทย เมอเกดปราโมทย ยอมเกดปต เมอมใจ กอปรดวยปต กายยอมสงบ ผมกายสงบ ยอมไดเสวยสข จตของผมความสข ยอมเปนสมาธ เมอจตเปนสมาธ ธรรมทงหลายยอมปรากฎ อรยสาวกนนยอม ถงความนบวา อยดวยความไมประมาท ดกอนนนทยะ อรยสาวกเปนผอย ดวยความไมประมาทอยางนแล. จบนนทยสตรท ๑๐ จบปญญาภสนทวรรคท ๔


อรรถกถาอานนทยสตร พงทราบอธบายในนนทยสตรท ๑๐. คาวา เพอความสงดในกลางวน เพอหลกเรนในกลางคน ความวา กลางวนสงด กลางคนหลกเรน. คาวา ธรรมทงหลาย ยอมไม ปรากฏ ไดแกธรรมคอสมถะและวปสสนา ยอมไมเกดขน. คาทเหลอในบท ทงปวงมเนอความตนทงนนแล. จบอรรถกถานนทยสตรท ๑๐ จบปญญาภสนทวรรควรรณนาท ๔

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมอภสนทสตร ๒. ทตยอภสนทสตร ๓. ตตยอภสนทสตร ๔. ปฐมเทวปทสตร ๕. ทตยเทวปทสตร ๖. สภาคตสตร ๗. มหานาม- สตร ๘. วสสสตร ๙. กาฬโคธาสตร ๑๐. นนทยสตร และอรรถกถา.


สคาถกปญญาภสนทวรรคท ๕ ๑. ปฐมอภสนทสตร หวงบญกศล ๔ ประการ [๑๖๐๓] ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวงกศล อนเปนปจจย นามาซงความสข ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนต ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปนหวงบญหวงกศล อนนามาซงความสขประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... นเปน หวงบญหวงกศลอนนามาซงความสขประการท ๒ อกประการหนง อรยสาวก ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆ ... นเปนหวงบญหวง- กศลอนนามาซงความสขประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกประกอบ ดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ นเปนหวงบญ หวงกศลอนนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวง กศลอนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล. [๑๖๐๔] ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ จะนบจะประมาณบญของอรย สาวกผประกอบดวยหวงบญหวงกศล ๔ ประการนวา หวงบญหวงกศลอนเปน ปจจยนามาซงความสข มประมาณเทาน มใชกระทาไดโดยงาย ทแท หวงบญหวงกศลยอมถงความนบวา เปนกองบญใหญ จะนบประมาณมได.


[๑๖๐๕] ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ จะนบจะประมาณนาในมหา- สมทรวา ประมาณเทาน อาฬหกะ* หรอวารอยอาฬหกะ พนอาฬหกะ แสนอาฬหกะ มใชกระทาไดโดยงาย ทแท นายอมถงความนบวาเปนกอง นาใหญ จะนบจะประมาณมได แมฉนใด ใคร ๆ จะนบจะประมาณบญของ อรยสาวกผประกอบดวยหวงบญหวงกศล ๔ ประการนวา หวงบญหวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข มประมาณเทาน มใชกระทาไดโดยงาย ทแท หวงบญหวงกศล ยอมถงความนบวาเปนกองบญใหญ จะนบจะประมาณมได ฉนนนเหมอนกน พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา [๑๖๐๖] แมนาเปนอนมาก ทหม คอคณะ นรชนอาศยแลว ไหลไปยงสาครทะเล- หลวง ซงจะประมาณมได เปนทขงนา อยางใหญ มสงทนากลวมาก เปนทอยของ หมรตนะ ฉนใด สายธารแหงบญยอม ใหไปสนรชนผเปนบณฑต ผใหขาวนา ผา ทนอน ทนงและเครองปลาดเหมอน แมนาไหลไปสสาคร ฉนนนเหมอนกน. จบปฐมอภสนทสตรท ๑ * อาฬหกะ เทากบ ๔ ทะนาน


สคาถกปญญาภสนทวรรควรรณนาท ๕ อรรถกถาปฐมอภสนทสตร พงทราบอธบายในปฐมอภสนทสตรท ๑ แหง สคาถกปญญา- ภสนทวรรคท ๕. คาวา อสเขยโย คอ ไมสนไปดวยการนบตามสลาก. กการนบ กองบญน ยอมไมมดวยอานาจการประกอบ. คาวา มสงทนากลวมาก คอ มสงทนากลวมาก ดวยอานาจอารมณทนากลว ทงทมวญญาณและไมม วญญาณ. คาวา ปถ คอมาก. คาวา ไหลไป คอหลงอย. คาวา อปยนต ไดแก เขาไปอย. จบปฐมอภสนทสตรท ๑ ๒. ทตยอภสนทสตร หวงบญกศล ๔ ประการ [๑๖๐๗] ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวงกศลอนเปนปจจยนามา ซงความสข ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปนหวงบญหวง กศลอนนามาซงความสขประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบ


ดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรม ... นเปนหวงบญหวงกศลอน นามาซงความสขประการท ๒ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆ ... นเปนหวงบญหวงกศลอนนามาซง ความสขประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกมใจปราศจากความตระหน อนเปนมลทน มจาคะอนไมตดขด มฝามออนชม ยนดในการสละ ควรแก การขอ ยนดในการจาแนกทาน อยครอบครองเรอน นเปนหวงบญหวงกศล อนนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวงกศลอน เปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล. [๑๖๐๘] ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ จะนบจะประมาณบญของ อรยสาวกผประกอบดวยหวงบญหวงกศล ๔ ประการนวา หวงบญหวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข มประมาณเทาน มใชกระทาไดโดยงาย ทแท หวงบญหวงกศลยอมถงความนบวา เปนกองบญใหญ จะนบจะประมาณมได. [๑๖๐๙] ดกอนภกษทงหลาย มหานทเหลาน คอ แมนาคงคา ยมนา อจรวด สรภ มห ยอมไหลเรอยไปทปากนาใด จะนบจะประมาณ นาทปากนานนวา ประมาณเทานอาฬหกะ หรอรอยอาฬหกะ พนอาฬหกะ แสนอาฬหกะ มใชกระทาไดโดยงาย ทแท แมนายอมถงความนบวาเปน กองนาใหญจะนบจะประมาณมได แมฉนใด ใคร ๆ จะนบจะประมาณบญ ของอรยสาวกผประกอบดวยหวงบญหวงกศล ประการนวา หวงบญหวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข มประมาณเทาน มใชกระทาไดโดยงาย ทแท หวงบญหวงกศลยอมถงความนบวา เปนกองบญใหญ จะนบจะประมาณมได ฉนนนเหมอนกน พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา


[๑๖๑๐] แมนาเปนอนมากทหมคอคณะนรชน อาศยแลว ยอมไหลไปสสาครทะเลหลวง ซงจะประมาณมได เปนทขงนาอยางใหญ มสงทนากลวมาก เปนทอยของรตนะ ฉนใด สายธารแหงบญยอมไหลไปส นรชนผเปนบณฑต ผใหขาว นา ผา ทนอน ทนงและเครองปลาด เหมอน แมนาไหลไปสสาคร ฉนนนเหมอนกน. จบทตยอภสนทสตรท ๒ อรรถกถาทตยอภสนทสตร พงทราบอธบายในทตยอภสนทสตรท ๒. คาวา มหานท ยอมไหลเรอยไปทปากนาใด ความวา ทปาก นาใด แมนาใหญเหลาน รวมเปนอนเดยวกน ไมมระหวาง. จบอรรถกถาทตยอภสนทสตรท ๒


๓. ตตยอภสนทสตร หวงบญกศล ๔ ประการ [๑๖๑๑] ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวงกศลอนเปนปจจยนามา ซงความสข ๔ ประการน ๔ ประการนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม นเปนหวงบญหวง กศลอนนามาซงความสขประการท ๑ อกประการหนง อรยสาวกประกอบ ดวยความเลอมในอนไมหวนไหวในพระธรรม... นเปนหวงบญหวงกศลอน นามาซงความสขประการท ๒ อกประการหนง อรยสาวกประกอบดวยความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆ... นเปนหวงบญหวงกศลอนนามาซง ความสขประการท ๓ อกประการหนง อรยสาวกเปนผมปญญา คอ ประกอบ ดวยปญญา อนเปนเหตใหถงความเกดและความดบเปนอรยะ เปนไปเพอ ชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ นเปนหวงบญหวงกศลอนเปน ปจจยนามาซงความสขประการท ๔ ดกอนภกษทงหลาย หวงบญหวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข ๔ ประการนแล. [๑๖๑๒] ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ จะนบจะประมาณบญของ อรยสาวกผประกอบดวยหวงบญหวงกศล ๔ ประการนวา หวงบญหวงกศล อนเปนปจจยนามาซงความสข มประมาณเทาน มใชกระทาไดโดยงาย ทแท หวงบญหวงกศลยอมถงความนบวา เปนกองบญใหญ จะนบจะประมาณมได พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา


[๑๖๑๓] ผใดตองการบญ ตงมนในกศล เจรญมรรคเพอบรรลอมตธรรม ผนน บรรลธรรมทเปนสาระ ยนดในธรรมเปน ทสนไป (แหงอาสวะ) ยอมไมหวนไหว ในเมอมจจราชมาถง. จบตตยอภสนทสตรท ๓ อรรถกถาตตยอภสนทสตร พงทราบอธบายในตตยอภสนทสตรท ๓. คาวา ปญกาโม คอ ผตองการบญ. คาวา ผตงมนในกศล คอ ผตงอยในมรรคกศล. คาวา เจรญมรรคเพอบรรลอมตธรรม คอ เจรญ อรหตมรรค เพอบรรลนพพาน. ในบทวา ผบรรลธรรมทเปนสาระ ม วเคราะหวา ธรรมทเปนสาระคอ อรยผล ทานเรยกวา ธรรมทเปนสาระ การ บรรลธรรมทเปนสาระของบคคลนน มอย เหตนน บคคลนน ชอวา ผบรรล ธรรมทเปนสาระ อธบายวา ผบรรลผล. คาวา ยนดในธรรมเปนทสนไป คอ ยนดในความสนกเลส. จบอรรถกถาตตยอภสนทสตรท ๓


๔. ปฐมมหทธนสตร ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนผมงคง [๑๖๑๔] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เราเรยกวา เปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มยศใหญ ธรรม ๔ ประการ เปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไม หวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระภาคเจาพระองค นน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระธรรม... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เราเรยกวา เปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มยศใหญ. จบปฐมมหทธนสตรท ๔ อรรถกถาปฐมมหทธนสตร พงทราบอธบายในปฐมมหทธนสตรท ๔. คาวา เปนผมงคง มทรพยมาก คอ ผมงคง และมทรพยมาก ดวยอรยทรพยเจดอยาง. ผมโภคะมากดวยโภคะนนนนแหละ คาทเหลอใน ททงปวงตนทงนนแล. จบอรรถกถาปฐมมหทธนสตรท ๔ จบสคาถกปญญาภสนทวรรควรรณนาท ๕


๕. ทตยมหทธนสตร* ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนผมงคง [๑๖๑๕] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เราเรยกวา เปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มยศใหญ ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความ เลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระ- ภาคเจาพระองคนน ฯลฯ เปนผจาแนกธรรม ประกอบดวยความเลอมใสอน ไมหวนไหวในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... เปนผมปญญา ฯลฯ ใหถงความ สนทกขโดยชอบ ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เราเรยกวา เปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มยศใหญ. จบทตยมหทธนสตรท ๕ ๒. ภกขสตร องคคณของพระโสดาบน [๑๖๑๖] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงท จะตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ...ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไป * สตรท ๕-๑๐ ไมมอรรถกถาแก


เพอสมาธ ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ นแล ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะ ตรสรในเบองหนา. จบภกขสตรท ๖ ๗. นนทยสตร ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนพระโสดาบน [๑๖๑๗] กบลพสดนทาน. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะเจาศากยะ นนทยะ ผประทบนง ทควรสวนขางหนงวา ดกอนนนทยะ อรยสาวกผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปน ธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระ- อรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนนนทยะ อรยสาวก ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบนนทยสตรท ๗


๘. ภททยสตร ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนพระโสดาบน [๑๖๑๘] กบลพสดนทาน. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะเจาศากยะ ภททยะ ผประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงวา ดกอนภททยะ อรยสาวก ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปน ธรรมดา ... อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนพระ โสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบภททยสตรท ๘ ๙. มหานามสตร ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนพระโสดาบน [๑๖๑๙] กบลพสดนทาน. พระผมพระภาคเจาไดตรสกะพระเจามหา- นามศากยราชผประทบนง ณ ทควรสวนขางหนงวา ดกอนมหาบพตร อรย สาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตก ตาเปนธรรมดา... อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปน พระโสดาบนมความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. จบมหานามสตรท ๙


๑๐. โสดาปตตยงคสตร โสตาปตตยงคะ ๔ ประการ [๑๖๒๐] ดกอนภกษทงหลาย โสตาปตตยงคะ ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ การคบสตบรษ ๑ การฟงธรรมของสตบรษ ๑ การทา ไวในใจโดยแยบคาย ๑ การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ๑ ดกอนภกษทงหลาย โสตปตตยงคะ ๔ ประการนแล. จบโสตาปตตยงคสตรท ๑๐ จบสคถกปญญภสนทวรรคท ๕

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมอภสนทสตร ๒. ทตยอภสนทสตร ๓. ตตยอภสนทสตร ๔. ปรมมหทธนสตร ๕. ทตยมหทธนสตร ๖. ภกขสตร ๗. นนทยสตร ๘. ภททยสตร ๙. มหานามสตร ๑๐. โสตาปตตยงคสตร และอรรถกถา.


สปปญญวรรคท ๖ ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนพระโสดาบน [๑๖๒๑] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนพระโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะ ตรสรในเบองหนา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว .. . ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนพระโสดาบน มความไม ตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา พระผมพระภาคเจาได ตรสพระพทธพจนนวา [๑๖๒๒] ผใดมศรทธาตงมน ไมหวนไหว ในพระตถาคต มศลอนงาม ทพระอรย- เจาใครแลว สรรเสรญแลว มความเลอม ใสในพระสงฆ และมความเหนตรง บณ- ฑตเรยกผนนวา เปนคนไมขดสน ชวต ของเขาไมเปลาประโยชน เพราะฉะนน บคคลผมปญญา เมอระลกถงคาสอนของ พระพทธเจา พงประกอบตามซงศรทธา ศล ความเลอมใส และความเหนธรรม. จบสคาถกสตรท ๑ * สตรท ๑ ไมมอรรถกถาแก


๒. วสสวตถสตร วาดวยพระอรยบคคลมนอยกวากนโดยลาดบ [๑๖๒๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ กสมยนน ภกษรป หนงอยจาพรรษาในกรงสาวตถแลว ไปโดยลาดบ ถงกรงกบลพสด ดวย กรณยบางอยาง พวกเจาศากยะชาวกรงกบลพสดไดทราบขาววา ภกษรปหนง อยจาพรรษาในกรงสาวตถ มาถงกรงกบลพสดแลว จงเสดจเขาไปหาภกษรป นนถงทอย ทรงอภวาทภกษนนแลวประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครน แลว ไดตรสถามภกษนนวา [๑๖๒๔] ขาแตทานผเจรญ พระผมพระภาคเจาไมประชวร และยง มพระกาลงหรอ. ภกษนนทลวา พระผมภาคเจาไมประชวรและยงมพระกาลง ขอถวาย พระพร. ศ. ขาแตทานผเจรญ พระสารบตรและพระโมคคลลานะไมปวยไข และยงมกาลงหรอ. ภ. แมพระสารบตรและพระโมคคลลานะกไมปวยไขและยงมกาลง ขอถวายพระพร. ศ. ขาแตทานผเจรญ ภกษสงฆไมปวยไข และยงมกาลงหรอ. ภ. แมภกษสงฆกไมปวยไขและยงมกาลง ขอถวายพระพร. ศ. ขาแตทานผเจรญ ระหวางพรรษาน อะไร ๆ ททานไดฟงมา ไดรบมาเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา มอยหรอ.


ภ. ขอถวายพระพร เรองนอาตมภาพไดฟงมา ไดรบมาเฉพาะพระ พกตรพระผมพระภาคเจาวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษผกระทาใหแจงซง เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสาวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวย ปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอย มนอย ทแท ภกษผเปนอปปาตกะ เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป จกนพพานในภพทเกดนน ม อนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา มมากกวา อกประการหนง อาตมภาพ ไดฟงมา ไดรบมาเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษผเปนอปปาตกะ เพราะสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ สนไป จกนพพาน ในภพทเกดนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา มนอย ทแท ภกษผ เปนสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ สนไป และเพราะราคะ โทสะ โมหะ เบาบาง กลบมาสโลกนอกคราวเดยวเทานนแลว จกกระทาทสดแหงทกขได มมากกวา อกประการหนง อาตมภาพไดฟงมารบมาเฉพาะพระพกตรพระผม พระภาคเจาวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษผเปนสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ สนไป และเพราะราคะ โทสะ โมหะ เบาบางกลบมาสโลกนอกคราวเดยว เทานนแลว จกกระทาทสดแหงทกขได มนอย ทแท ภกษผเปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ สนไป มความไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสร ในเบองหนา มมากกวา. จบวสสวตถสตรท ๒


สปปญญวรรควรรณนาท ๖ อรรถกถาวสสวตถสตร พงทราบอธบายในวสสวตถสตรท ๒ แหง สปปญญวรรคท ๖. มอธบายดงตอไปน ภกษผเปนพระโสดาบน ไมถงการปลงลงดวย เหตเทาน ตงประชมองคแหงการตรสรคออนทรยและพละ เจรญวปสสนา ก จกบรรลพระสกทาคามมรรค. พระผมพระภาคเจา ทรงหมายเอาเนอความน วา สกทาคามมรรค อนาคานมรรค อรหตมรรค แลวตรสเชอสายประเพณใน ศาสนาในพระสตรน. จบอรรถกถาวสสสตรท ๒ ๓. ธรรมทนนสตร ธรรมทนนะอบาสกพยากรณโสดาปตตผล [๑๖๒๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปาอสปตน- มฤคทายวน กรงพาราณส ครงนน อบาสกชอวาธรรมทนนะ พรอมดวย อบาสก ๕๐๐ คน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระ- ผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลวา ขา แตพระองคผเจรญ ขอใดจะพงมประโยชนเกอกล เพอความสข แกขา พระองคทงหลาย ขอพระผมพระภาคเจาโปรดตรสสอน โปรดทรงพราสอน ขอนนแกขาพระองคทงหลายเถด พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนธรรม


ทนนะ เพราะฉะนนแหละ ทานทงหลายพงศกษาอยางนวา พระสตรเหลาใด ทพระตถาคตตรสแลว อนลกซงมเนอความอนลก เปนโลกตระ ประกอบ ดวยความวาง เราจกเขาถงพระสตรเหลานนตลอดกาลเปนนตยอย ดกอน ธรรมทนนะ ทานทงหลายพงศกษาอยางนแหละ. [๑๖๒๖] ธ. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลายยงครอง เรอนนอนกกลกอย ยงทาจนทนแควนกาส ยงใชมาลาของหอมและเครองลบ ไล ยงยนดทองและเงนอย จะเขาถงพระสตรทพระตถาคตตรสแลว อนลกซง มเนอความอนลก เปนโลกตระ ประกอบดวยความวาง ตลอดนตยกาลอย มใชกระทาไดโดยงาย ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงแสดงธรรมอนยง แก ขาพระองคทงหลายผตงอยแลวในสกขาบท ๕ เถด. พ. ดกอนธรรมทนนะ เพราะฉะนนแหละ ทานทงหลายพงศกษา อยางนวา เราทงหลายจกเปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... จกเปนผประกอบดวยศล ทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ ดกอนธรรมทนนะ ทานทงหลายพงศกษาอยางนแหละ. ธ. ขาแตพระองคผเจรญ โสตาปตตยงคะ ๔ ประการเหลาใด ท พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ธรรมเหลานนมอยในขาพระองคทงหลาย และขาพระองคทงหลายเหนชดในธรรมเหลานน เพราะวาขาพระองคทงหลาย ประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ประกอบดวยศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไป เพอสมาธ.


พ. ดกอนธรรมทนนะ เปนลาภของทานทงหลาย ทานทงหลายได ดแลว โสดาปตตผลอนทานทงหลายพยากรณแลว. จบธรรมทนนสตรท ๓ อรรถกถาธรรมทนนสตร พงทราบอธบายในธรรมทนนสตรท ๓. คาวา ธรรมทนนะ ความวา เปนอบาสกคนหนงในบรรดาเจดคน. ความพสดารวา ในครงพทธกาล คนเจดคนเหลาน คอ ธรรมทนนอบาสก ๑ วสาขอบาสก ๑ อคคคฤหบด ๑ จตตคฤหบด ๑ หตถกะ ๑ อาฬวกะ ๑ จลล- อนาถปณฑกะ ๑ เปนผมอบาสกหารอยเปนบรวาร. ธรรมทนนะอบาสกเปนคน ใดคนหนงบรรดาคนเจดคนเหลานน. บทวา ลกซง ไดเเก คมภรธรรมม สลลสตรเปนตน. บทวา มเนอความอนลก ไดแก มอรรถอนลกซงมเปตวา- สตรเปนตน. บทวา เปนโลกตระ ความวา อนแสดงอรรถทเปนโลกตระ มอสงขตสงยตเปนตน. บทวา ประกอบดวยความวาง ความวา อน แสดงความวางเปลาแหงสตร มขชชนกสตรเปนตน. บทวา จกเขาถงอย ความวาจกไดเฉพาะอย. บทวา ดกอนธรรมทนนะทาน ทงหลายพงศกษา อยางน ความวา เธอทงหลายพงบาเพญ จนโทปมปฏปทา รถวนตปฏปทา โมเนยยปฏปทา มหาอรยวงสปฏปทา ศกษาอย อยางน. พระศาสดา ทรงบอกภาระทไมสามารถทนไดแกอบาสกเหลาน. ดวย ประการฉะน. ไดยนวา อบาสกเหลานน ดารงอยในภมของตนแลว ทลขอ โอวาท. กอบาสกเหลานน เปนเหมอนสามารถยกภาระทงปวงขนโดยไมแปลกกน


ออนวอนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา จงทรงโอวาทพวก ขาพระองคเถด ดงนบาง เพราะเหตนน พระศาสดาเมอจะตรสบอกภาระททน ไมไดแกพวกอบาสกเหลานน จงตรสแลวอยางน. คาวา น โข ปเนต ตดบทเปน น โข เอต แปลวา นนหามไดแล. ก น อกษรในคาวา นโข ปเนต นน พงทราบวาเปนเพยงพยญชนะสนธเทานน. คาวา ตสมา ความวา เพราะฉะนน บดน ทานทงหลาย พงขอโอวาทในภมของตนเถด. จบอรรถกถาธรรมทนนสตรท ๓ ๔. คลายนสตร ธรรมเปนทตงแหงความเบาใจ ๔ ประการ [๑๖๒๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นโครธาราม กรงกบลพสด แควนสกกะ กสมยนน ภกษมากรปกระทาจวรกรรมของ พระผมพระภาคเจาดวยหวงวา พระผมพระภาคเจาทรงทาจวรสาเรจแลว จก เสดจหลกไปสทจารกโดยลวง ๓ เดอน พระเจามหานามศากยราช ไดทรง สดบขาววา ภกษมากรปการทาจวรกรรมของพระผมพระภาคเจาดวยหวงวา พระมพระภาคเจาทรงทาจวรเสรจแลว จกเสดจหลกไปสทจารกโดยลวง ๓ เดอน ครงนน พระเจามหานามศากยราช เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ประทบนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนไดยน มาวา ภกษมากรปกระทาจวรกรรมของพระผมพระภาคเจาดวยหวงวา พระผม


พระภาคเจาทรงทาจวรสาเรจแลว จกเสดจหลกไปสทจารกโดยลวง ๓ เดอน ขาแตพระองคผเจรญ เรองนหมอมฉนยงไมไดฟง ยงไมไดรบมา เฉพาะ พระพกตรพระผมพระภาคเจาวา อบาสกผมปญญาพงกลาวสอนอบาสก ผม ปญญาผปวย ไดรบทกข เปนไขหนก. [๑๖๒๘] พ. ดกอนมหาบพตร อบาสกผมปญญาพงปลอบอบาสก ผมปญญาผปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ดวยธรรมเปนทตงแหงความเบาใจ ๔ ประการวา ทานจงเบาใจเถด ทานมความเลอมใสอนไมหวนไหวใน พระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... มศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด ฯลฯ เปนไปเพอสมาธ. [๑๖๒๙] ดกอนมหาบพตร อบาสกผมปญญา ครนปลอบอบาสก ผมปญญา ผปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ดวยธรรมเปนทตงแหงความเบาใจ ๔ ประการนแลว พงถามอยางนวา ทานมความหวงใยในมารดาและบดาอย หรอถาเขากลาวอยางนวา เรายงมความหวงใยในมารดาและบดาอย อบาสก นนพงกลาวกะเขาอยางนวา ทานผเชนกบเรา ซงมความตายเปนธรรมดา ถาแมทานจกกระทาความหวงใยในมารดาและบดา กจกตายไป ถาแมทาน จกไมกระทาควานหวงใยในมารดาและบดา กจกตายไปเหมอนกน ขอทาน จงละความหวงใยในมารดาและบดาของทานเสยเถด ถาเขากลาวอยางนวา เราละความหวงใยในมารดาและบดาของเราแลว. [๑๖๓๐] อบาสกนนพงถามเขาอยางนวา กทานยงมความหวงใยใน บตรและภรยาอยหรอ ถาเขากลาวอยางนวา เรายงมความหวงใยในบตรและ ภรยาอย อบาสกนนพงกลาวกะเขา อยางนวา ทานผเชนกบเรา ซงมความ ตายเปนธรรมดา ถาแมทานจกกระทาความหวงใยในบตรและภรยา กจกตายไป ถาแมทานจกไมกระทาความหวงใยในบตรและภรยา กจกตายไปเหมอนกน


ขอทานจงละความหวงใย ในบตรและภรยาของทานเสยเถด ถาเขากลาวอยางน วา เราละความหวงใยในบตรและภรยาของเราแลว. [๑๖๓๑] อบาสกนนพงถามเขาอยางนวา ทานยงมความหวงใยใน กามคณ ๕ อนเปนของมนษยอยหรอ ถาเขากลาวอยางนวา เรายงมความ หวงใยในกามคณ ๕ อน เปนของมนษยอย อบาสกนนพงกลาวกะเขาอยางนวา กามอนเปนทพยดกวาประณตกวากามอนเปนของมนษย ขอทานจงพรากจต ใหออกจากกามอนเปนของมนษย แลวนอมจตไปในพวกเทพชนจาตมหาราช เถด ถาเขากลาวอยางนวา จตของเราออกจากกามอนเปนของมนษยแลว จตของเรานอมไปในพวกเทพชนจาตมหาราชแลว. [๑๖๓๒] อบาสกนนพงกลาวกะเขาอยางนวา พวกเทพชนดาวดงส ดกวาประณตกวาพวกเทพชนจาตมหาราช ขอทานจงพรากจตใหออกจาก พวกเทพชนจาตมหาราช แลวนอมจตไปในพวกเทพชนดาวดงสเถด ถาเขา กลาวอยางนวา จตของเราออกจากพวกเทพชนจตมหาราชแลว จตของเรา นอมไปในพวกเทพชนดาวดงสแลว อบาสกนนพงกลาวกะเขาอยางนวา พวก เทพชนยามาดกวาประณตกวาพวกเทพชนดาวดงส... พวกเทพชนดสต ดกวาประณตกวาพวกเทพชนยามา... พวกเทพชนนมมานรดดกวาประณต กวาพวกเทพชนดสต... พวกเทพชนปรนมมตวสวตตดกวาประณตกวา พวกเทพชนนมมานรด... พรหมโลกดกวาประณตกวาพวกเทพชนปรนม มตวสวตต ขอทานจงพรากจตใหออกจากพวกเทพชนปรนมมตวสวตต แลว นอมจตไปในพรหมโลกเถด ถาเขากลาวอยางนวา จตของเราออกจากพวกเทพ ชนปรนมมตวสวตตแลว จตของเรานอมไปในพรหมโลกแลว. [๑๖๓๓] อบาสกนนพงกลาวกะเขาอยางนวา ดกอนทานผมอาย แมพรหมโลกกไมเทยง ไมยงยน ยงนบเนองในสกกายะ ขอทานจงพรากจต


ใหออกจากพรหมโลก แลวนาจตเขาไปในความดบสกกายะเถด ถาเขากลาว อยางนวา จตของเราออกจากพรหมโลกแลว เรานาจตเขาไปในความดบ สกกายะแลว ดกอนมหาบพตร อาตมภาพไมกลาวถงความตางอะไรกนของ อบาสก ผมจตพนแลวอยางน กบภกษผพนแลวตงรอยป คอ พนดวย วมตตเหมอนกน. จบคลายนสตรท ๔ อรรถกถาคลายนสตร พงทราบอธบายในคลายนสตรท ๔. คาวา น โข ปเนต ความวา เหตนน อนขาพระองคทงหลาย หามไดแล. พระโสดาบน พระผมพระภาคเจา ทรงประสงคเอาวา อบาสก ผมปญญา. คาวา ดวยธรรม เปนทตงแหงความเบาใจ ความวา ดวยธรรม ทงหลายททาความเบาใจ. คาวา อสสาสตายสมา แปลวา ทานจงเบาใจ. คาวา ทานผเชนกบเรา ไดแก ผเนองเฉพาะความตาย. คาวา มความตาย เปนธรรมดา ไดแก มความตายเปนสภาพ. คาวา ขอทานจงละ ไดแก จงเวน คาวา ละแลว ไดแก หยดแลว คาวา ผมจตพนแลวอยางน ความวา ผมจตอนพนแลว ดวย การพนคออรหตผลอยางน. คาวา พนดวยวมตตเหมอนกน ความวา ความตางกนแหงวมตต เพราะปรารภจตทพนแลวนใด อนจะพงกลาว เราไม กลาวความตางกนนน. ขนชอวา ประมาณในคณเปนทมา คอ ในวตรทลาน


พระเจดย และลานโพธ และในวตร ๘๐ ขนธกะ ของภกษสงฆ ยอมไมม. กเมอแทงตลอดมรรคหรอผล อบาสกและภกษทงหลาย ยอม ไมมเหตทาใหตางกน. จบอรรถกถาคลานยนสตรท ๔ ๕. ปฐมผลสตร* เจรญธรรม ๔ ประการเพอทาใหแจงโสดาปตตผล [๑๖๓๔] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงโสดาปตตผล ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ การคบสตบรษ ๑ การฟงสทธรรม ๑ การกระทา ไวในใจโดยแยบคาย ๑ การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ๑ ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรม ๔ ประการนแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไป เพอกระทาใหแจงซงโสดาปตตผล. จบปฐมผลสตรท ๕ * สตรท ๕-๗ ไมมอรรถกถาแก


๖. ทตยผลสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอทาใหแจงสกทาคามผล [๑๖๓๕] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงสกทาคามผล... จบทตยผลสตรท ๖ ๗. ตตยผลสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอทาใหแจงอนาคามผล [๑๖๓๖] ...ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงอนาคามผล... จบตตยผลสตรท ๗ ๘. จตตถผลสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอทาใหแจงอรหตผล [๑๖๓๗] ...ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงอรหตผล ... จบจตตถผลสตรท ๘


๙. ปฏลาภสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอไดปญญา [๑๖๓๘] ... ยอมเปนไปเพอไดเฉพาะซงปญญา... จบปฏลาภสตรท ๙ อรรถกถาปฏลาภสตร พงทราบอธบายในปฏลาภสตรท ๙. ในคาวา ยอมเปนไปเพอไดเฉพาะซงปญญา น พระเสขบคคล ๗ จาพวก พงทราบวา ชอวา ผไดเฉพาะซงปญญา พระขณาสพพงทราบวา ชอวา ผไดปญญาแลว. แมในคาเปนตนวา เพอความเจรญแหงปญญา ขางหนา กนยนนนแหละ. คาทเหลอในบททงปวง มเนอความตนทงนนแล จบอรรถกถาปฏลาภสตรท ๙ ๑๐. วฒสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอปญญาเจรญ [๑๖๓๙] ...ยอมเปนไปเพอความเจรญแหงปญญา.. . จบวฒสตรท ๑๐


๑๑. เวปลลสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอปญญาไพบลย [๑๖๔๐] ...ยอมเปนไปเพอความไพบลยแหงปญญา... จบเวปลลสตรท ๑๑ จบสปปญญวรรคท ๖

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สคาถกสตร ๒. วสสวตถสตร ๓. ธรรมทนนสตร ๔. คลายนสตร ๕. ปฐมผลสตร ๖. ทตยผลสตร ๗. ตตยผลสตร ๘. จตตถผลสตร ๙. ปฏลาภสตร ๑๐. วฒสตร ๑๑. เวปลลสตร.


มหาปญญวรรคท* ๗ ๑. มหาปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญามาก [๑๖๔๑] ...ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญามาก... จบมหาปญญสตรท ๑ ๒. ปถปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาแนนหนา [๑๖๔๒] ...ยอมเปนเพอความเปนผมปญญาแนนหนา ... ๓. วปลลปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาไพบลย [๑๖๔๓] ..ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาไพบลย... จบวปลลปญญสตรท ๓ * อรรถกถาวรรคท ๗ แกไวทายวรรคน.


๔. คมภรปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาลกซง [๑๖๔๔] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาลกซง ... จบคมภรปญญสตรท ๔ ๕. อปปมตตปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาหาประมาณมได [๑๖๔๕] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาประมาณมได ... จบอปปมตตปญญสตรท ๕ ๖. ภรปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาดงแผนดน [๑๖๔๖] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาเพยงดงแผนดน ... จบภรปญญสตรท ๖


๗. พาหลปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญามาก [๑๖๔๗] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญามาก ... จบพาหลปญญสตรท ๗ ๘. สฆปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาเรว [๑๖๔๘] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาเรว... จบสฆปญญสตรท ๘ ๙. ลหปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาเบา [๑๖๔๙] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาเบา ... จบลหปญญสตรท ๙


๑๐. หาสปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาราเรง [๑๖๕๐] ... ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาราเรง ... จบหาสปญญสตรท ๑๐ ๑๑. ชวนปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาไว [๑๖๕๑] ... ยอมเปนไปเพอความมปญญาไว ... จบชวนปญญสตรท ๑๑ ๑๒. ตกขปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญากลา [๑๖๕๒] ... ยอมเปนไปเพอความมปญญาคมกลา ... จบตกขปญญสตรท ๑๒


๑๓. นพเพธกปญญสตร เจรญธรรม ๔ ประการเพอมปญญาชาแรกกเลส [๑๖๕๓] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน อนบคคลเจรญ แลว วาระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญา เปนเครอง ชาแรกกเลส ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ การคบสตบรษ ๑. การฟงสท- ธรรม ๑ การกระทาไวในใจโดยแยบคาย ๑ การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ๑ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๑ ประการนแล อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญาเปนเครองชาแรกกเลส. จบนพเพธกปญญสตรท ๑๓ จบมหาปญญวรรคท ๗


มหาปญญวรรควรรณนาท ๗ พงทราบอธบายในมหาปญญวรรคท ๗. พงทราบเนอความในทกบท ตามนยทกลาวในปฏสมภทาโดยนยเปน ตนวา ชอวาผมปญญามาก เพราะอรรถวา กาหนดเอาในเนอความมาก ใน บทเปนตนวา ยอมเปนไปเพอความเปนผมปญญามาก ดงนนนเทยว. คาทเหลอในทก ๆ บทตนทงนนแล. จบมหาปญญวรรควรรณนาท ๗ จบโสตาปตตสงยตท ๑๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. มหาปญญสตร ๒. ปถปญญสตร ๓. วปลลปญญสตร ๔. คมภร- ปญญสตร ๕. อปปมตตปญญสตร ๖. ภรปญญสตร ๗. พาหลปญญสตร ๘. สฆปญญสตร ๙. ลหปญญสตร ๑๐. หาสปญญสตร ๑๑.ชวนปญญสตร ๑๒. ตกขปญญสตร ๑๓. นพเพธกปญญสตร.


สจจสงยต สมาธวรรคท ๑ ๑. สมาธสตร ผมใจตงมนยอมรตามความเปนจรง [๑๖๕๔] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเจรญ สมาธ ภกษผมใจตงมนแลว ยอมรตามความเปนจรง ยอมรอะไรตามความ เปนจรง ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เธอทงหลายจงเจรญสมาธ ภกษผมใจตงมนแลว ยอมรตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย พงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกข นโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบสมาธสตรท ๑ สจจสงยตตาวรรณนา สมาธสตร พงทราบอธบายในสมาธสตรท ๑ แหงอรรถกถาสจจสงยต. คาวา ดกอนภกษทงหลาย... สมาธ ความวา ไดยนวา ภกษ เหลานน ยอมเสอม จากเอกคคตาจต (สมาธ) ลาดบนน พระศาสดาทรง


ปรารภเทศนาน แกภกษเหลานนวา ภกษเหลานน ไดความทจตมอารมณ เลศเปนหนงอยางน เจรญกรรมฐานแลว กจกบรรลคณวเศษได. พงทราบ การตดเหต ดวยอานาจเหตตามทเปนจรง เปนตน ในบทนวา ดกอนภกษ ทงหลายเพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย พงทาความเพยรวา นทกข. กมคาอธบายทพระผมพระภาคเจา ตรสไวแลวนวา ดกอนภกษทงหลายภกษ มจตตงมน ยอมรทวสจจะ ๔ ตามความเปนจรง เพราะเหตใด เพราะเหตนน เธอทงหลายมจตตงมน พงทาความเพยรวา นทกข ดงน เพอตองการร สจจะ ๔ ตามความเปนจรง. สจจะ ๔ ยอมเปนธรรมชาตปรากฏแจมแจงแก พระตถาคตเจานนเทยว พระตถาคตเจาทรงจาแนกไวดแลว ในสจจะ ๔ เหลานน การกลาวสรรเสรญไมมประมาณ บทและพยญชนะไมมประมาณ และวฏฏะยอมเจรญ เพราะสจจะ ๔ เหลานน อนเธอทงหลายมไดแทงตลอด จาเดมแตกาลแทงตลอดสจจะ ๔ เหลานน วฏฏะกไมเจรญ เหตใด เพราะ เหตนน เธอทงหลายพงทาความเพยรวา นทกข ดงน ดวยความหวงวา วฏฏะจกไมเจรญอยางน. จบอรรถกถาสมาธสตรท ๑


๒. ปฏสลลานสตร ผหลกเรนอยยอมรตามความเปนจรง [๑๖๕๕] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงถงความประกอบใน การหลกออกเรนอย ภกษผหลกออกเรนอย ยอมรตามความเปนจรง ยอมร อะไรตามความเปนจรง ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เธอทงหลายจงถงความประกอบใน การหลกออกเรนอย ภกษผหลกออกเรนอย ยอมรตามความเปนจรง ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฏสลลานสตรท ๒ อรรถกถาปฏสลลานสตร ปฏสลลานสตรท ๒ ทานกลาวไวแลว เพอประโยชนแกการได เฉพาะความสงดกาย แหงภกษผมความไมปกตทางกายวเวก. จบอรรถกถาปฏสลลานสตรท ๒


๓. ปฐมกลปตตสตร ผออกบวชโดยชอบเพอรอรยสจ ๔ [๑๖๕๖] ดกอนภกษทงหลาย กกลบตรเหลาใดเหลาหนงในอดตกาล ออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบ กลบตรเหลานนทงหมด ออกบวชแลวเพอร อรยสจ ๔ ตามความเปนจรง กลบตรเหลาใดเหลาหนงในอนาคตกาล จก ออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบ กลบตรเหลานนทงหมด จกออกบวชเพอร อรยสจ ๔ ตามความเปนจรง กลบตรเหลาใดเหลาหนงในปจจบนกาล ออก บวชเปนบรรพชตโดยชอบกลบตรเหลานนทงหมดออกบวชอย เพอรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ทกขสมทย อรยสจ ทกขนโรธอรยสจ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ กกลบตรเหลาใด เหลาหนงในอดตกาล... ในอนาคตกาล... ในปจจบนกาล ออกบวชเปน บรรพชตโดยชอบ กลบตรเกลานนทงหมดออnบวชเพอรอรยสจ ๔ นแล ตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพง กระทาความเพยรเพอรความความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบปฐมกลปตตสตรท ๓


อรรถกถาปฐมกลปตตสตร พงทราบอธบายในกลปตตสตรท ๓. คาวา เพอรยง คอ เพอประโยชนแกการรยง. กพระผมพระภาคเจา ทรงประสงคเอา ผประพฤตลงในศาสนา ในบทนวา สมณะหรอพราหมณ. จบอรรถกถากลปตตสตรท ๓ ๔. ทตยกลปตตสตร ผออกบวชโดยชอบรอรยสจ ๔ ตามเปนจรง [๑๖๕๗] ดกอนภกษทงหลาย กกลบตรเหลาใดเหลาหนงในอดตกาล ออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบ รแลวตามความเปนจรง กลบตรเหลานน ทงหมดรแลวซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง กลบตรเหลาใดเหลาหนงใน อนาคตกาล ออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบ จกรตามความเปนจรง กลบตร เหลานนทงหมดจกรซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง กลบตรเหลาใดเหลาหนง ในปจจบนกาล ออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบ ยอมรตามความเปนจรง กลบตรเหลานนทงหมดยอมรซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏบทาอรยสจ กกลบตร เหลาใดเหลาหนงในอดตกาล . . . ในอนาคตกาล . . . ในปจจบนกาล ออกบวช เปนบรรพชตโดยชอบ รตามความเปนจรง กลบตรเหลานน ทงหมดรซง อรยสจ ๔ เหลาน ตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ


เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ น ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยกลปตตสตรท ๔ อธบายความในทตยกลปตตสตรท ๔ กเหมอนกน. ๕. ปฐมสมณพราหมณสตร สมณพราหมณรอรยสจ ๔ ตามเปนจรง [ ๑๖๕๘] ดกอนภกษทงหลาย กสรณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล รแลวตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน ทงหมด รแลวซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนงในอนาคตกาล จกรตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานน ทงหมด จกรซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนงในปจจบนกาล ยอมรตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณ เหลานนทงหมด ยอมรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ กสมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนงในอดตกาล...ในอนาคตกาล ... ในปจจบนกาล รตาม


ความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานนทงหมด รซงอรยสจ ๔ เหลานน ตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพง กระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบปฐมสมณพราหมณสตรท ๕ อรรถกถาปฐมสมณพราหมณสตร พงทราบอธบายในปฐมสมณพราหมณสตรท ๕. กพระผมพระภาคเจา ตรสสจจะ ๔ เหลานน ตามอธยาศยของผจะ ตรสร ดวยพระสตร ดวยการตรสแกภกษเหลานน. จบอรรถกถาปฐมสมณพราหมณสตรท ๕ ๖. ทตยสมณพราหมณสตร สมณพราหมณประกาศอรยสจ ๔ ทตนร [๑๖๕๙] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ประกาศแลวซงสงทตนรแลวตามความเปนจรง สมณะหรอ พราหมณเหลานนทงหมด ประกาศแลวซงอรยสจ ๔ วาเปนสงทตนรแลวตาม ความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนงในอนาคตกาล จกประกาศ


สงทตนรแลวตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานนทงหมด จก ประกาศอรยสจ ๔ วาเปนสงทตนรแลวตามความเปนจรง สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนงในปจจบนกาล ประกาศอยซงสงทตนรแลวตามความ เปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานนทงหมด ประกาศอยซงอรยสจ ๔ วา เปนสงทตนรแลวตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนงใน อดตกาล... ในอนาคตกาล ... ในปจจบนกาล ประกาศสงทตนรแลวตาม ความเปนจรง สมณะหรอพราหมณเหลานนทงหมด ประกาศอรยสจ ๔ เหลาน วาเปนสงทตนรแลวตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะ ฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยสมณพราหมณสตรท ๖ อรรถกถาทตยสมณพราหมณสตร พงทราบอธบายในทตยสมณพราหมสตรท ๖. คาวา ประกาศแลวซงสงทตนรแลว ความวา ประกาศสงทตนร เฉพาะแลวอยางนวา เราเปนผรพรอมเฉพาะแลว. กในพระสตรน พระผม พระภาคเจา ทรงถอเอาพระสพพญพทธเจาทงหลาย ดวยสมณศพท. จบอรรถกถาทตยสมณพราหมณสตรท ๖


๗. วตกกสตร* วาดวยการตรกในอรยสจ ๔ [๑๖๖๐] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงอยาตรกถงอกศลวตก อนลามก คอ กามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก ขอนน เพราะเหตไร เพราะวตกเหลาน ไมประกอบดวยประโยชน ไมใชพรหมจรรยเบองตน ยอม ไมเปนไปเพอความหนาย ความคลายกาหนด ความดบ ความสงบ ความรยง ความตรสร นพพาน กเมอเธอทงหลายจะตรก พงตรกวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ขอนน เพราะเหตไร เพราะความตรกเหลานน ประกอบดวยประโยชนเปนพรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไปเพอความหนาย ความคลายกาหนด ความดบ ความสงบ ความรยง ความตรสร นพพาน ดกอนภกษทงหลาย เพราะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยร เพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบวตกกสตรท ๗ * สตรท ๗-๘-๙ ไมมอรรถกถา.


๘. จนตสตร วาดวยการคดในอรยสจ ๔ [๑๖๖๑] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงอยาคดถงอกศลจตอน สามกวา โลกเทยง โลกไมเทยง โลกมทสด โลกไมมทสด ชพอนนน สรระก อนนน ชพอยางหนง สรระกอยางหนง สตวเบองหนาแตตายแลวยอมเปนอก สตวเบองหนาแตตายแลวยอมไมเปนอก สตวเบองหนาแตตายแลวยอมเปน อกกม ยอมไมเปนอกกม สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมเปนอกกหามได ยอมไมเปนอกกหามได ขอนน เพราะเหตไร เพราะความคดนไมประกอบ ดวยประโยชน ไมใชพรหมจรรยเบองตน ยอมไมเปนไปเพอความหนาย... นพพาน กเมอเธอทงหลายจะคด พงคดวา นทกข ฯลฯ นทกข- นโรธคามนปฏปทา ขอนน เพราะเหตไร เพราะความคดนประกอบ ดวยประโยชน เปนพรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไปเพอความหนาย... นพพาน ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความ เพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบจนตสตรท ๘


๙. วคคาหกกถาสตร วาดวยการพดทไมเปนประโยชน [๑๖๖๒] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงอยาพดถอยคาแกงแยง กนวา ทานไมรทวถงธรรมวนยน เรารทวถงธรรมวนยน ทานจกรทวถงธรรม วนยนไดอยางไร ทานปฏบตผด เราปฏบตถก สงทควรพดกอน ทานพด เสยทหลง สงทควรพดทหลง ทานพดเสยกอน เปนประโยชนแกเรา ไม เปนประโยชนแกทาน ความเปนไปอยางอนทคลาดเคลอน ทานประพฤตแลว ทานยกวาทะขนแลวเพอเปลองวาทะของผอน ทานถกขมขแลว ทานจงชาแรก ออก ถาทานอาจ ขอนนเพราะเหตไร เพราะถอยคานไมประกอบดวย ประโยชน ไมใชพรหมจรรยเบองตน ยอมไมเปนไปเพอความหนาย... นพพาน กเมอเธอทงหลายจะพด พงพดวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา ขอนนเพราะเหตไร เพราะถอยคานประกอบดวยประโยชน เปน พรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไปเพอความหนาย ... นพพาน ดกอนภกษทง หลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความ เปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบวคคหกกถาสตรท ๙


๑๐. ตรจฉานกถาสตร วาดวยการพดตรจฉานกถา [๑๖๖๓] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงอยาพดตรจฉานกถา ซงมหลายอยาง คอ พดเรองพระราชา เรองโจร เรองมหาอมาตย เรองกอง ทพ เรองภย เรองรบ เรองขาว เรองนา เรองผา เรองทนอน เรองดอก ไม เรองของหอม เรองญาต เรองยาน เรองบาน เรองนคม เรองนคร เรองชนบท เรองสตร เรองบรษ เรองคนกลาหาญ เรองตรอก เรองทานา เรองคนทลวงลบไปแลว เรองเบดเตลด เรองโลก เรองทะเล เรองความ เจรญและความเสอมดวยประการนน ๆ ขอนนเพราะเหตไร เพราะถอยคาทไม ประกอบดวยประโยชน ไมเปนพรหมจรรยเบองตน ยอมไมเปนไปเพอความ หนาย... นพพาน กเมอเธอทงหลายจะพด พงพดวา นทกข ฯลฯ นทกข- นโรธคามนปฏปทา ขอนนเพราะเหตไร เพราะถอยคานประกอบดวยประโยชน เปนพรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไปเพอความหนาย... นพพาน ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบตรจฉานกถาสตรท ๑๐ จบสมาธวรรคท ๑


อรรถกถาตรจฉานกถาสตร พงทราบอธบายในตรจฉานกถาสตรท ๑๐. บทวา อเนกวหต ไดแก มหลายอยาง. คาวา ตรจฉานกถา คอ ถอยคาทเปนเดรจฉาน นอกทางสวรรคและนพพาน เพราะไมเปนการนา ออกจากทกข.ในคาวา เรองพระราชา ดงนเปนตน ถอยคาทปรารภพระราชา แลว เปนไปโดยนยเปนตนวา พระเจามหาสมมต พระเจามนธาตา พระเจา ธรรมาโศก มอานภาพมากอยางน ชอวา เรองพระราชา. แมในเรองโจร เปนตนกนยน. กเรองความรกอาศยเรอนโดยนยเปนตนวา บรรดาพระราชา เหลานน พระราชาพระองคนน มรปงาม นาด ชอวา ตรจฉานกถา. กถอย คาทเปนไปแลวอยางนวา แมผมชอน มอานภาพมากอยางน ไดถงความสน ไป เสอมไปแลว ตงอยในความเปนกรรมฐาน แมในหมโจร การกลาวคา แสดงความรกอาศยเรอนวา คาเหลานน ไดมแลว เพราะอาศยกรรมของพวก โจรนนวา มลเทพเปนผมอานภาพมากอยางน ชอวา ตรจฉานกถา. ในการ รบ ถอยคาดวยอานาจความใครและความยนดวา คนโนน ถกคนโนน แทง ในการรบเปนตนอยางนวา ถกฆาแลวอยางนนนเทยว ชอวา ตรจฉานกถา. กถอยคาทเปนไปแลวอยางนวา ขนชอวา แมพวกนนกถงความสนไปจดเปน กรรมฐานในททกแหงนนเทยว. อกอยางหนง แมในเรองขาวเปนตน การ กลาวดวยอานาจความใครและความยนดวา พวกเราจะเคยว บรโภค ดมขาว เปนตนทมสมกลน ถงพรอมดวยรสและผสสะ ยอมไมควร. สวนการกลาว


เรองทมประโยชนกอนวา พวกเราไดถวายขาว นาดม ผา ยาน ทนอน ดอกไม ของหอม เครองลบไลทถงพรอมดวยสเปนตน แกผมศลทงหลาย พวกเราไดทาการบชาทเจดย ดงน กควร. แมในพวกญาตเปนตน การ กลาวดวยอานาจความยนดวา ญาตทงหลายของพวกเรา เปนผแกลวกลา สามารถ หรอวา พวกเราเทยวดวยยานอนงดงามอยางนในกาลกอน ดงน ยอมไมควร. กควรกลาวถอยคาวา ญาตทงหลายของพวกเราแมเหลานน ทาสงม ประโยชนแลวถงความสนไป หรอวา ครงกอนพวกเราไดถวายยานเหนปาน นแกพระสงฆ. แมในเรองบานเปนตน การกลาวดวยอานาจบานทอยแลวด อยไมดและหาอาหารงายยากเปนตน หรอดวยความยนดอยางนวา ผทอยบาน โนนแกลวกลาสามารถ ดงน ไมควร. กการกลาวถงเรองบานนนวา คนทง หลาย ทาสงใหประโยชน มศรทธา เลอมใสแลว หรอวา คนเหลานนถง ความสนไปเสอมไป ดงน ไมควร. แมในการกลาวเรองอาเภอ นครและชน- บท กนยน แมการกลาวเรองผหญงอาศยผวและทรวดทรงเปนตนแลว ไม ควรเพอจะกลาวดวยอานาจความยนดเปนตน. การกลาวอยางนวา คนพวกน มศรทธาเลอมใสแลวถงความสนไป ดงนเทยว กควร. แมการกลาวเรองคน กลา ไมควรเพอจะกลาว ดวยอานาจความยนดวา นกรบชอวา นนทมต เปนผแกลวกลา. การกลาวอยางนวา ผนเปนผมศรทธา เลอมใสแลวถงความ สนไป ดงนเทยว กควร. ปาฐะวาสรกถา ดงนบาง การกลาวถงผกลาหาญแม นน ยอมไมควรดวยอานาจความยนดวา ขนชอวา หญงเหนปานน เปนผม บดา ชอวา สระ มมารดาชอวา ฤด ดงนนนเทยว. สวนการกลาวดวย


อานาจโทษนนแหละ ยอมควรโดยนย เปนตนวา ผประพฤตวตรของผเปนบา. แมการกลาวเรองตรอก ยอมไมควรเพอจะกลาว ดวยอานาจความยนดวา ตรอกโนน สรางไวดแลว หรอวา พวกตนทอยตรอกโนนแกลวกลา มความ สามารถดงน. การกลาวอยางนวา พวกเขาเปนผมศรทธา เลอมใสแลวถงความ สนไป ดงน กควร. ถอยคาวาดวยเรองทตงหมอ ถอยคาวาดวยเรองทานา ทานเรยกวา เรองทานา. หรอวาดวยเรองนางทาสตกนาดวยหมอ . การกลาว ดวยอานาจความยนดวา แมนางเปนผนาเลอมใส ฉลาดทจะฟอนขบ ดงน ไมควร. การกลาวโดยนยเปนตนวา มศรทธา เลอมใสแลว ดงนเทยว กควร. คาวา เรองคนทลวงลบไปแลว ไดแก เรองญาตทลวงลบไปแลว. การวนจฉยในเรองญาตทลวงลบไปแลวนน กเหมอนกบเรองญาตทยงมชวต อยนนแหละ. คาวา เรองเบดเตลด ไดแก เรองทหาประโยชนมได พนจาก เรองเกดกอนและหลง ทเหลอมสภาพตาง ๆ. คาวา กลาวเรองโลก คอการกลาวเลน ๆ วาดวยเรองโลกเปนตน อยางนวา โลกนใครสราง คนชอโนนสราง กาขาว เพราะมกระดกขาว นก ตะกรมแดง เพราะมโลหตแดง. การกลาวเรองทะเลอน ไมมประโยชนเปนตน อยางนวา เพราะเหตไร ทะเลจงชอวา สาคร ชอวา สมทร เพราะรไดดวยปลายมอ วา ชอวาสาครทเคาขดแลว เพราะสาครเทพขดแลว ชอวา กลาวเรองทะเล. การกลาวเรองทไมมประโยชนทว ๆ ไปวา เจรญ เสอม แลวกลาวเรองทเปนไป ชอวา กลาวเรองความเจรญและความเสอม. กในเรองกลาวความเจรญและ ความเสอมน ความเทยงชอวา ความเจรญ ความขาดสญชอวา ความเสอม


ความกาวหนาชอวา ความเจรญ ความหายนะชอวา ความเสอม กามสข ชอวา ความเจรญ การทาตนใหลาบาก ชอวา ความเสอม รวมกบความ เจรญและความเสอมดวยประการนน ๆ ๖ อยางเหลาน จงเปนการกลาวเรอง เดรจฉาน ๓๒ ดวยประการฉะน. คาทเหลอในบททงปวง ตนทงนนแล. จบอรรถกถาตรจฉานกถาสตรท ๑๐ จบสมาธวรรควรรณนาท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สมาธสตร ๒. ปฎสลลานสตร ๓. ปฐมกลปตตสตร ๔. ทตย- กลปตตสตร ๕. ปฐมสมณพราหมณสตร ๖. ทตยสมณพราหมณสตร ๗. วตกกสตร ๘. จนตสตร ๙. วคคหกกถาสตร ๑๐. ตรจฉานกถาสตร และ อรรถกถา.


ธรรมจกกปปวตตนวรรคท ๒ ๑. ปฐมตถาคตสตร ทรงแสดงพระธรรมจกร [๑๖๖๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปาอสปตนมฤคทายวน กรงพาราณส ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษปญจวคคยมาแลว ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สวนสดสองอยางน อนบรรพชตไมควรเสพ สวนสดสองอยางนนเปนไฉน คอ การประกอบตนใหพวพนดวยกามสขใน กามทงหลาย เปนของเลว เปนของชาวบาน เปนของปถชน ไมประเสรฐ ไมประกอบดวยประโยชน ๑ การประกอบความลาบากแกตน เปนทกข ไม ประเสรฐ ไมประกอบดวยประโยชน ๑ ขอปฏบตอน เปนสายกลาง ไมเขาไป ใกลสวนสด ๒ อยางเหลานน อนตถาคตไดตรสรแลว กระทาจกษ กระทาญาณ ยอมเปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน กขอปฏบตอนเปนสายกลางนน... เปนไฉน คอ อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ นแหละ. ซงไดแก ความเหนชอบ ความดารชอบ วาจาชอบ การงานชอบ เลยงชพชอบ เพยรชอบ ระลกชอบ ตงใจชอบ ขอปฏบต อนเปนสายกลางนแล อนตถาคตไดตรสรแลว กระทาจกษ กระทาญาณ ยอมเปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน. [๑๖๖๕] ดกอนภกษทงหลาย กทกขอรยสจนแล คอ ความเกด กเปนทกข ความแกกเปนทกข ความเจบกเปนทกข ความตายกเปนทกข


ความประจวบดวยสงอนไมเปนทรกกเปนทกข ความพลดพรากจากสงอนเปน ทรกกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดแมสงน กเปนทกข โดยยอ อปาทาน- ขนธ ๕ เปนทกข กทกขสมทยอรยสจนแล คอ ตณหา ตณหาใหมภพใหม ประกอบดวยความกาหนด ดวยอานาจความพอใจ ความเพลดเพลนยงนกใน อารมณนน ๆ ไดแกกามตณหา ภวตณหา วภววตหา กทกขนโรธอรยสจ นแล คอ ความดบดวยการสารอกโดยไมเหลอแหงตณหานนแหละ ความสละ ความวาง ความปลอย ความไมอาลย กทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจนแล คอ อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ประการ ซงไดแกสมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ. [๑๖๖๖] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขอรยสจนนควรกาหนดร ฯลฯ ทกขอรยสจนนเรากาหนดรแลว . [๑๖๖๗] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกเรา ในธรรมทเรา ไมเคยฟงมากอนวา นทกขสมทยอรยสจ ฯลฯ ทกขสมทยอรยสจนนควรละ ฯลฯ ทกขสมทยอรยสจนนเราละแลว. [๑๖๖๘] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นทกขนโรธอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธอรยสจนนควรกระทาใหแจง ฯลฯ ทกขนโรธอรยสจนนเรากระทาให แจงแลว. [๑๖๖๙] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นทกขนโรธคามน- ปฏปทาอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจนนควรเจรญ จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแลวแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟง มากอนวาทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจนนเราเจรญแลว.


[๑๖๗๐] ดกอนภกษทงหลาย กญาณทสสนะ (ความรความเหน) ตามความเปนจรง มวนรอบ ๓ อยางน มอาการ ๑๒ ในอรยสจ ๔ เหลาน ของเรา ยงไมบรสทธเพยงใด เรากยงไมปฏญาณตนวาเปนผตรสรอนตตร- สมมาสมโพธญาณในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทงสมณะ พราหมณ เทวดาและมนษย เพยงนน กเมอใด ญาณทสสนะ (ความรความเหน) ตามความเปนจรง มวนรอบ ๓ อยางน มอาการ ๑๒ ในอรยสจ เหลานของเรา บรสทธดแลว เมอนน เราจงปฏญาณตนวา เปนผตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหม โลก ในหมสตว พรอมทงสมณะพราหมณ เทวดาและมนษย กญาณทสสนะ ไดบงเกดขนแกเราวา วมตตของเราไมกาเรบ ชาตนเปนชาตทสด บดน ภพใหมไมม พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนแลว ภกษปญจวคคย ปลมใจ ชนชมภาษตของพระผมพระภาคเจา. [๑๖๗๑] กเมอพระผมพระภาคเจาตรสไวยากรณภาษตนอย ดวงตา เหนธรรมอนปราศจากธล ปราศจากมลทน ไดเกดขนแกทานโกณฑญญะวา สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงมวลลวนมความดบ เปนธรรมดา กเมอพระผมพระภาคเจาทรงประกาศธรรมจกรแลว พวกภมม เทวดาไดประกาศวา นนธรรมจกรอนยอดเยยม อนพระผมพระภาคเจาทรง ประกาศแลว ณ ปาอสปตนมฤคทายวน กรงพาราณสอนสมณะพราหมณเทวดา มารพรหมหรอใครๆ ในโลกประกาศไมได พวกเทพชนจาตมหาราชไดฟงเสยง ของพวกภมมเทวดาแลว... พวกเทพชนดาวดงสไดฟงเสยงของพวกเทพชน จาตมหาราชแลว.. พวกเทพชนยามาไดฟงเสยงของพวกเทพชนดาวดงสแลว...


พวกเทพชนดสตไดฟงเสยงของพวกเทพชนยามาแลว ... พวกเทพชนนมมานร ดไดฟงเสยงของพวกเทพชนดสตแลว ... พวกเทพชนปรนมมตวสวตตไดฟง เสยงของพวกเทพชนนมมานรดแลว... พวกเทพทนบเนองในหมพรหมไดฟง เสยงของพวกเทพชนปรนมมตวสวตตแลว ไดประกาศวา นนธรรมจกร อนยอดเยยม อนพระผมพระภาคเจาทรงประกาศแลว ณ ปาอสปตนมฤทายวน กรงพาราณส อนสมณะพราหมณ เทวดา มาร พรหม หรอใคร ๆ โนโลก ประกาศไมได. [๑๖๗๒] โดยขณะนน โดยครนน เสยงไดระบอขนไปจนถงพรหม โลกดวยประการฉะน กหมนโลกธาตนสะเทอนสะทานหวนไหว ทงแสงสวาง อนยง หาประมาณมได ไดปรากฎแลวในโลกลวงเทวานภาพของพวกเทพดา ทงหลาย. [๑๖๗๓] ครงนน พระผมพระภาคเจาไดทรงเปลงอทานวา โกณ- ฑญญะไดรแลวหนอ โกณฑญญะไดรแลวหนอ เพราะเหตนน คาวา อญญาโกณฑญญะ จงไดเปนชอของทานโกณฑญญะ ดวยประการฉะนแล. จบตถาคตสตรท ๑


อรรถกถาธรรมจกกปปวตตนวรรคท ๒ อรรถกถาปฐมตถาคตสตร คาวา กรงพาราณส ไดแก พระนคร ทมชอ อยางน. คาวา อสปตนมทายวน ไดแก ในปาทไดชออยางน ดวยอานาจการตก ไปแหงฤๅษทงหลาย. ในอารามกลาวคอปาทชอวามคทาย เพราะใหอภยแก เนอทงหลาย ดวยอานาจการใหอภย. อธบายวา กฤๅษทงหลายทเปนสพพญ เกดขนแลว ๆ ยอมตกไป คอ นงในปานน เพอใหธรรมจกรเปนไป. แมฤๅษผ เปนพระปจเจกพทธเจาทงหลาย ลวงไป ๗ วนออกจากสมาบต ทากจมการ ลางหนาเปนตน ทสระอโนดาต มาทางอากาศจากเงอมเขาชอวานนทมลกะ แลวตกลงไปดวยอานาจการหยงลงทปานน ยอมประชมกนทาอโบสถ และอน- อโบสถ มงไปภเขาคนธมาทนบาง และเหาะมาจากเขาคนธมาทนนนบาง ดวย คาตามทกลาวมาแลวนแล ปานนทานจงเรยกวา อสปตนะ ดวยการตกและการ เหาะขนแหงฤาษทงหลาย. คาวา อามนเตส ความวา บาเพญบารม ตงแตทาอภนหารทใกล พระบาทของพระทปงกรพทธเจา และเสดจออกผนวชในพระชาตสดทายโดย ลาดบ ประทบนงบนอปราชตบลลงกทปานน ทรงทาลายมารและกาลงมาร ปฐมยามทรงระลกถงบพเพนวาสานสตญาณได มชฌมยามทรงชาระทพยจกษ ใหบรสทธ มชฉมยามสดทาย ทรงยงหมนโลกธาตใหกกกองหวนไหวอย ทรง บรรลพระสพพญตญาณ แลวทรงใหลวงไปเจดวนทควงไมโพธ มการแสดง ธรรมททาวมหาพรหมออนวอนแลว ทรงตรวจดโลกดวยทพยจกษ แลวเสดจ ไปเมองพาราณส ดวยการสงเคราะหสตวโลก ทรงใหพระปญจวคคยยนยอม แลว ทรงประสงคจะประกาศธรรมจกร จงตรสเรยกมาแลว.


คาวา ดกอนภกษทงหลาย สวนสดทงสองอยางน ความวา ภกษทงหลาย สวนลามกสองเหลานน กพรอมกบการตรสถงบทน เสยง กกกองแหงการตรส เบองลางตอเวจ เบองบนจดถงภวคคพรหม แผไปทว หมนโลกธาตตงอย. สมยนนเอง พรหมนบได ๑๘ โกฏ มาประชมกนแลว. ดวงอาทตยตกลงทางทศตะวนตก ดวงจนทรเตมดวงประกอบดวยหมดาว นกษตรแหงเดอนอาฬหะลอยขนไปอยทางทศตะวนออก. สมยนน พระผม พระภาคเจา เมอทรงเรมธรรมจกกปปวตตนสตรน จงตรสคาเปนตนวา ดกอน ภกษทงหลาย สวนสดทงสองอยางน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนบรรพชต ความวา ผตดสงโยชน แหงคฤหสถแลวเขาถงการบวช. คาวา ไมควรเสพ คอไมพงใชสอย. คาวา การประกอบตนให พวพนดวยกามสขในกามทงหลาย ความวา การตามประกอบกามสข ในวตถกาม กเลสกาม. คาวา เปนของเลว ไดแกลามก. คาวา เปนของ ชาวบาน. คอเปนของมอยแหงชาวบานทงหลาย. คาวา เปนของปถชน ไดแก ทคนอนธพาลประพฤตเนอง ๆ แลว. คาวา ไมประเสรฐ ไดแก ไมบรสทธ คอไมใชของสงสด อกอยางหนง มใชของพระอรยะทงหลาย. คาวา ไมประกอบดวยประโยชน คอประกอบดวยประโยชนหามได อธบายวา ไมอาศย เหตทนาประโยชนเกอกลแสะความสขมาให. คาวา การประกอบความลาบากแกตน คอการตามประกอบความ ลาบากใหตน อธบายวา ทาทกขแกตน. คาวา เปนทกข ไดแก นาทกขมา ใหดวยการฆาตน มการนอนหงายบนหนามเปนตน . พระองคทรง ทาจกษคอ ปญญา เพราะฉะนน จงชอวา กระทาจกษ. บทท ๒ เปนไวพจนบทนนนนเอง คาวา เพอความสงบ คอเพอประโยชนแกการสงบกเลส. คาวา เพอความ


รยง คอเพอประโยชนแกการรยงซงสจจะทง ๔. คาวา เพอความจรสร ไดแก เพอประโยชนแกการตรสรสจจะ ๔ เหลานนนนเอง. คาวา เพอ นพพาน ไดแก เพอประโยชนแกการทาใหแจงซงพระนพพาน. ในบทน คาใดทเหลอเปนของพงกลาวไว คานน ทานกลาวไวในบทนน ๆ ในหนหลง แมสจจกถาทานกใหพสดารแลวในปกรณวเศษวสทธมรรค โดยประการ ทงปวงนนแล. คาวา มวนรอบ ๓ คอวน ๓ รอบ ดวยอานาจวนรอบ ๓ กลาว คอ สจญาณ กจญาณ และกตญาณ. กในวนรอบ ๓ น ญาณตามความ เปนจรงในสจจะ ๔ อยางน คอ นทกขอรยสจจะ นทกขสมทย ชอวา สจญาณ ญาณทเปนเครองรกจทควรทาอยางนวา ควรกาหนดร ควรละ ในสจจะเหลานนเทยว ชอวา กจญาณ. ญาณเปนเครองรภาวะเเหงกจนน ททาแลวอยางนวา กาหนดรแลว ละไดแลว ดงน ชอวา กตญาณ. คาวา มอาการ ๑๒ ความวามอาการ ๑๒ ดวยอานาจอาการสจจะละ ๓ นน คาวา ญาณทสสนะ คอ การเหน กลาวคอญาณทเกดขนแลวดวยอานาจ วนรอบ ๓ อยาง อาการ ๑๒ อยางเหลาน. คาวา ดวงตาเหนธรรม ไดแก มรรค ๓ และผล ๓ ในทอน ชอวา เปนธรรมจกษ. ในบทน ไดแก ปฐม มรรคทเดยว. คาวา ธรรมจกร ไดแก ญาณ เปนเครองแทงตลอด และ ญาณเปนเครองแสดง. กเมอพระผมพระภาคเจาประทบนงบนโพธบลลงก ปฏเวธญาณ มอาการ ๑๒ เกดขนแลวในสจจะ ๔ กด ประทบนงแมในปา อสปตนะ เทศนาญาณ ทเปนไปแลว เพอแสดงสจจะมอาการ ๑๒ กด ชอวา ธรรมจกร. กญาณแมทงสองนน ชอวา ญาณททเปนไปแลวในพระอระของ พระทศพลนนเทยว ธรรมจกรนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงประกาศ ดวยเทศนาน ชอวา ทรงใหเปนไปแลว. กธรรมจกรนนน พระผมพระภาคเจา


ทรงใหเปนไป ตราบจนถงพระอญญาโกณฑญญเถระ กบพรหม ๑๘ โกฏ ดารงอยในโสดาปตตผล และเมอใหธรรมจกรเปนไปแลว จงชอวาใหเปนไป แลว. กเมอพระผมพระภาคเจา ทรงใหธรรมจกรเปนไปแลว ทานหมายเอา คานน จงกลาวคาเปนตนวา ภมมเทวดาทงหลาย ประกาศใหไดยนเสยง. บรรดาบทเหลานน บทวา ภมมา ไดแก เทวดาผดารงอยบน พนดน. คาวา ประกาศใหไดยนเสยง ความวา เทวดาทงหลายใหสาธการ พรอมกนทเดยว กลาวคาเปนตนวา นนธรรมจกรอนยอดเยยม อนพระผม พระภาคเจา . . . ดงน ประกาศใหไดยนแลว. คาวา แสงสวาง ไดแก แสง สวางคอ พระสพพญตญาณ. จรงอย แสงสวาง คอพระสพพญตญาณนน ไพโรจนลวงเทวานภาพของพวกเทพ. คาวา โกณฑญญะไดรแลวหนอ ความวา เสยงกกกองอยางโอฬารแหงพระอทานน แผไปตลอดหมนโลกธาต แลวตงอย. จบอรรถกถาปฐมตถาคตสตรท ๑ ๒. ทตยตถาคตสตร จกษญาณปญญาวชชาแสงสวางเกดแกพระตถาคต [๑๖๗๔] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวางไดเกดขนแกพระตถาคตทงหลาย ในธรรมทไมเคยไดฟงมากอนวา น ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขอรยสจนนควรกาหนดร ฯลฯ ทกขอรยสจนน พระ- ตถาคตทงหลายกาหนดรแลว.


[๑๖๗๕] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกพระตถาคตทงหลาย ในธรรมทไมเคยไดฟงมากอนวา นทกข- สมทยอรยสจ ฯลฯ ทกขสมทยอรยสจ นนควรละ ฯลฯ ทกขสมทยอรยสจนน พระตถาคตทงหลายละไดแลว. [๑๖๗๖] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกพระตถาคตทงหลาย ในธรรมทไมเคยไดฟงมากอนวา นทกข- นโรธอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธอรยสจนนควรกระทาใหแจง ฯลฯ ทกขนโรธ อรยสจนน พระตถาคตทงหลายกระทาใหแจงแลว. [๑๖๗๗] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสง สวาง ไดเกดขนแกพระตถาคตทงหลาย ในธรรมทไมเคยไดฟงมากอนวา น ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจนนควร เจรญ จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดเกดขนแกพระตถาคตทง หลาย ในธรรมทไมเคยไดฟงมากอนวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจนน พระตถาคตทงหลายเจรญแลว. จบทตยตถาคตสตรท ๒


๓. ขนธสตร วาดวยอรยสจ ๔ [๑๖๗๘] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลาน อรยสจ ๔ เปน ไฉน คอ ทกขอรยสจ ทกขสมทยอรยสจ ทกขนโรธอรยสจ ทกขนโรธคามน ปฏปทาอรยสจ. [๑๖๗๙] ดกอนภกษทงหลาย กทกขอรยสจเปนไฉน ควรจะกลาว ไดวาอปาทานขนธ ๕ อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน ไดแกอปาทานขนธคอรป อปาทานขนธคอเวทนา อปาทานขนธคอสญญา อปาทานขนธคอสงขาร อปา- ทานขนธคอวญญาณ นเรยกวาทกขอรยสจ. [๑๖๘๐] กทกขสมทยอรยสจเปนไฉน ตณหาอนทาใหมภพใหม ประกอบดวยความกาหนด ดวยอานาจความพอใจ เพลดเพลนยงนกในอารมณ นน ๆ ไดแกกามตณหา ภวตณหา วภวตณหา น เรยกวา ทกขสมทยอรยสจ. [๑๖๘๑] กทกขนโรธอรยสจเปนไฉน ความดบดวยการสารอกโดย ไมเหลอแหงตณหานนแหละ ความสละ ความวาง ความปลอย ความไมอาลย ตณหานน นเรยกวา ทกขนโรธอรยสจ. [๑๖๘๒] กทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ. [๑๖๘๓] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลานแล เพราะเหตนน แหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบขนธสตรท ๓


๔. อายตนสตร วาดวยอรยสจ ๔ [๑๖๘๔] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลาน อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ทกขสมทยอรยสจ ทกขนโรธอรยสจ ทกข- นโรธคามนปฏปทาอรยสจ. [๑๖๘๕] ดกอนภกษทงหลาย กทกขอรยสจเปนไฉน ควรจะกลาววา อายตนะภายใน ๖. อายตนะภายใน ๖ เปนไฉน คอ อายตนะคอตา ฯลฯ อายตนะคอใจ นเรยกวา ทกขอรยสจ. [๑๖๘๖] กทกขสมทยอรยสจเปนไฉน ตณหาอนทาใหมภพใหม ประกอบดวยความกาหนด ดวยอานาจความพอใจ เพลดเพลนยงนกในอารมณ นน ๆ ไดแกกามตณหา ภวตณหา วภวตณหา นเรยกวา ทกขสมทยอรยสจ. [๑๖๘๗] กทกขนโรธอรยสจเปนไฉน ความดบดวยการสารอกโดย ไมเหลอแหงตณหานนแหละ ความสละ. ความวาง ความปลอย ความไม อาลยตณหานน นเรยกวา ทกขนโรธอรยสจ. [๑๖๘๘] กทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแหละ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ. [๑๖๘๙] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลานแล เพราะเหต นนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบอายตนสตรท ๔


๕. ปฐมธารณสตร วาดวยการทรงจาอรยสจ ๔ [๑๖๙๐] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงทรงจาอรยสจ ๔ ทเรา แสดงแลวไวเถด. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษรปหนงไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทรงจาซงอรยสจทพระผมพระภาคเจาทรง แสดงแลว. พ. ดกอนภกษ เธอทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดงแลวอยางไร. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทรงจาทกขอรยสจเปนขอท ๑ ทกขสมทยอรยสจเปนขอท ๒ ทกขนโรธอรยสจเปนขอท ๓ ทกขนโรธ- คามนปฏปทาอรยสจเปนขอท ๔ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ขาแต พระองคผเจรญ ขาพระองคทรงจาอรยสจ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดง แลว อยางนแล. [๑๖๙๑] พ. ดกอนภกษ ดละ ๆ เธอทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดง แลวไดถกตอง เราแสดงทกขอรยสจเปนขอท ๑ เธอทรงจาได เราแสดง ทกขสมทยอรยสจเปนขอท ๒ เธอกทรงจาได เราแสดงทกขนโรธอรยสจเปน ขอท ๓ เธอกทรงจาได เราแสดงทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนขอท ๔ เธอกทรงจาได เธอจงทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดงแลวอยางนแล ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอพงการทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมธารณสตรท ๕


๖. ทตยธารณสตร วาดวยการทรงจาอรยสจ ๔ อยางถกตอง [๑๖๙๒] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงทรงจาอรยสจ ๔ ทเรา แสดงไวแลวเถด เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษรปหนงได กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทรงจาได ซงอรยสจ ๔ ท พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว. พ. ดกอนภกษ เธอทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดงแลวไดอยางไร. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทรงจาทกขอรยสจเปนขอท ๑ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว กสมณะหรอพราหมณผใดผหนงจะพง กลาวอยางนวา นไมใชทกขอรยสจขอท ๑ ทพระสมณโคดมทรงแสดงไว เราจกบอกเลกทกขอรยสจขอท ๑ นนเสย แลวบญญตทกขอรยสจขอท ๑ อยางอนใหม ขอนมใชฐานะทจะมได ฯลฯ ขาพระองคทรงจาทกขนโรธ- คามนปฏปทาอรยสจเปนขอท ๔ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว กสมณะ หรอพราหมณผใดผหนงจะพงกลาวอยางนวา นมใชทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจขอท ๔ ทพระสมณโคดมทรงแสดงไว เราจกบอกเลกทกขนโรธคามน ปฏปทาอรยสจขอท ๔ นนเสย แลวบญญตทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจท ๔ อยางอนใหม ขอนมใชฐานะทจะมได ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองค ทรงจาอรยสจ ๔ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลวอยางนแล. [๑๖๙๓] พ. ดกอนภกษ ดละ ๆ เธอทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดง แลวไดถกตอง เราแสดงทกขอรยสจเปนขอท ๑ เธอกทรงจาได กสมณะ หรอพราหมณผใดผหนงจะพงกลาวอยางนวา นมใชทกขอรยสจขอท ๑ ท


พระสมณโคดมทรงแสดงไว เราจกบอกเลกทกขอรยสจขอท ๑ นนเสย แลว บญญตทกขอรยสจขอท ๑ อยางอนใหม ขอนมใชฐานะทจะมได ฯลฯ เรา แสดงทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนขอท ๔ เธอกทรงจาได กสมณะ หรอพราหมณผใดผหนงจะพงกลาวอยางนวา นมใชทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจขอท ๔ ทพระสมณโคดมทรงแสดงไว เราจกบอกเลกทกขนโรธ- คามนปฏปทาอรยสจขอท ๔ นนเสย แลวบญญตทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจขอท ๔ อยางอนใหม ขอนมใชฐานะทจะมได เธอจงทรงจาอรยสจ ๔ ทเราแสดงแลวอยางนแล ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอพงกระทา ความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยธารณสตรท ๖ ๗. อวชชาสตร วาดวยอวชชา [๑๖๙๔] ภกษนนนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลถามพระผม พระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา อวชชา ๆ ดงน อวชชา เปนไฉน และดวยเหตเพยงเทาไร บคคลจงจะชอวาตกอยในอวชชา พระผม พระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ความไมรในทกข ในเหตใหเกดทกข ใน ความดบทกข ในทางทจะใหถงความดบทกข นเรยกวาอวชชา และดวยเหต เพยงเทาน บคคลยอมชอวา ตกอยในอวชชา ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธ คามนปฏปทา. จบอวชชาสตรท ๗


๘. วชชาสตร วาดวยวชชา [๑๖๙๕] ภกษนนนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดทลถามพระผม พระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา วชชา ๆ ดงน วชชา เปนไฉน และดวยเหตเพยงเทาไร บคคลจงจะชอวาถงวชชา พระผมพระ- ภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ความรในทกข ในเหตใหเกดทกข ในความ ดบทกข ในทางทใหถงความดบทกข นเรยกวา วชชา และดวยเหตเพยง เทาน บคคลยอมชอวาถงวชชา ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอพง กระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบวชชาสตรท ๘ ๙. สงกาสนสตร วาดวยบญญตแหงอรยสจ ๔ [๑๖๙๖] ดกอนภกษทงหลาย เราบญญตวา นเปนทกขอรยสจ อกขระ พยญชนะ การจาแนกในทกขอรยสจนน หาประมาณมไดวา แม เพราะเหตน ๆ นเปนทกขอรยสจ ฯลฯ เราบญญตวา นเปนทกขนโรธ คามนปฏปทาอรยสจ อกขระ พยญชนะ การจาแนกทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจนน หาประมาณมไดวา แมเพราะเหตน ๆ นเปนทกขนโรธคามน-


ปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพง กระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบสงกาสนสตรท ๙ อรรถกถาสงกาสนสตร พงทราบอธบายในสงกาสนสตรท ๙. คาวา อปรมาณา วณณา ไดแก อกขระ ไมมประมาณ. คาวา พยญชนะ ดงน เปนไวพจนของคาวา อกขระหาปรมาณมไดเหลานน. อกอยางหนง เอกเทศหนง. เเหงอกขระ กคอชอวา พยญชนะ คาวา การจาแนก คอ การแยก. จรงอย เมอสจจะหนง ๆ ทานแสดงให พสดารอย โดยอาการทงปวง อกขระเปนตน กชอวา ไมมทสด เพราะ ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสแลวอยางน. จบอรรถกถาสงกาสนสตรท ๙


๑๐. ตถสตร วาดวยของจรงแท ๔ อยาง [๑๖๙๗] ดกอนภกษทงหลาย สง ๔ อยางน เปนของจรงแท ไม แปรผน ไมเปนอยางอน สง ๔ อยางเปนไฉน สงนวา นทกข นเหตให เกดทกข นความดบทกข นทางใหถงความดบทกข เปนของจรงแท ไม แปรผน ไมเปนอยางอน สง ๔ อยางน เปนของจรงแท ไมแปรผน ไม เปนอยางอน ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทา ความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบตถสตรท ๑๐ จบธรรมจกกปปวตตนวรรคท ๒


อรรถกถาสตร พงทราบอธบายในตถสตรท ๑๐ กทกข ชอวา เปนของจรงแท เพราะอรรถวาไมมอยโดยภาวะของตน ทานเรยกวา ทกขนนแล ชอวา ไมแปรผน เพราะสภาวะไมวางเปลา. เพราะวาทกข ชอวา มใชทกขหามได. ชอวา ไมเปนอยางอน เพราะไมเขา ถงสภาวะอน. กทกขเขาถงการกลาวในทกขสมทยเปนตนหามได. แมในสมทย เปนตน กนยนแล จบอรรถกถาสตรท ๑๐ จบอรรถกถาธรรมจกกปปวตตนวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมตถาคตสตร ๒. ทตยตถาคตสตร ๓. ขนธสตร ๔. อายตน- สตร ๕. ปฐมธารณสตร ๖. ทตยธารณสตร ๗. อวชชาสตร ๘. วชชา สตร ๙. สงกาสนสตร ๑๐. ตถสตรและอรรถกถา.


โกฏคามวรรคท ๓ ๑. ปฐมวชชสตร วาดวยการตรสรและไมตรสรอรยสจ ๔ [๑๖๙๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ โกฏคาม ใน แควนวชช ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรส วา ดกอนภกษทงหลาย เพราะไมไดตรสร ไมไดแทงตลอดอรยสจ ๔ เรา ดวย เธอทงหลายดวย จงแลนไป ทองเทยวไปยงสงสารวฎนตลอดกาลนาน อยางน อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ เพราะไมไดตรสร ไมไดแทงตลอดทกข- อรยสจ ๑ ทกขสมทยอรยสจ ๑ ทกขนโรธอรยสจ ๑ ทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจ ๑ เราดวย เธอทงหลายดวย จงแลนไป ทองเทยวไปยงสงสารวฏน ตลอดกาลนานอยางน ดกอนภกษทงหลาย ทกขอรยสจ เราดวย เธอทง หลายดวย ตรสรแลว แทงตลอดแลว ทกขสมทยอรยสจ. . . ทกขนโรธ- อรยสจ... ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ เราดวย เธอทงหลายดวย ตรสร แลว แทงตลอดแลว ตณหาในภพขาดสญแลว ตณหาทจะนาไปสภพสนแลว บดน ภพใหมไมม พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนไดตรสไวยากรณ ภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา [๑๖๙๙ ] เพราะไมเหนอรยสจ ๔ ตามเปนจรง เราและเธอทงหลายไดทองเทยวไปในชาต นน ๆ ตลอดกาลนาน อรยสจ ๔ เหลาน เราและเธอทงหลายเหนแลว ตณหาทจะ


นาไปสภพถอนขนไดแลว มลแหงทกข ตดขาดแลว บดนภพใหมไมม. จบปฐมวชชสตรท ๑ อรรถกถาโกฏคามรรคท ๓ อรรถกถาวชชสตร พงทราบอธบายในวชชสตรท ๑ แหง โกฏคามวรรคท ๓. คาวา เพราะไมไดตรสร ไดเเก เพราะไมรตาม. คาวา ไมได แทงตลอด คอ เพราะไมมการแทงตลอด. จบอรรถกถาวชชสตรท ๑ ๒. ทตยวชชสตร วาดวยการรชดและไมรชดอรยสจ ๔ [๑๗๐๐] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเลา หนง ยอมไมรชดตามความเปนจรงวา นทกข.... นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนไมนบวาเปนสมณะในพวกสมณะ หรอวาเปน พราหมณในพวกพราหมณ และทานเหลานนยงไมกระทาใหแจงซงประโยชน แหงความเปนสมณะหรอประโยชนแหงความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยง เอง ในปจจบน เขาถงอย.


[๑๗๐๑] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนงยอมรตามความเปนจรงวา นทกข... นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะ หรอพราหมณพวกนน นบวาเปนสมณะในพวกสมณะ และนบวาเปนพราหมณ ในพวกพราหมณ และทานเหลานนกระทาใหแจงแลวซงประโยชนแหงความ เปนสมณะ และประโยชนแหงความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเอง ใน ปจจบน เขาถงอย พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนไดตรสไวยากรณ- ภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา [๑๗๐๒] ชนเหลาใดยอมไมรชดซงทกข เหต เกดแหงทกข ความดบทกข โดยประการ ทงปวงไมมเหลอ และไมรชดซงทางให ถงความสงบทกข ชนเหลานนเสอมแลว จากเจโตวมตตและปญญาวมตต ไมควร เพอกระทาทสดทกข เขาถงชาตและชรา โดยแท. สวนชนเหลาใด ยอมรชดซงทกข เหตเกดแหงทกข ความดบทกข โดย ประการทงปวงไมมเหลอ และรชดซงทาง ใหถงความสงบทกข เหลานนถงพรอม แลวดวยเจโตวมตต และปญญาวมตต ควรเพอกระทาทสดทกข ไมเขาถงชาต และชรา. จบทตยวชชสตรท ๒


อรรถกถาวชชสตร พงทราบอธบายใน วชชสตรท ๒. คาวา เจโตวมตตและปญญาวมตต เปนชอแหงผลสมาบตและ ผลปญญา. จบอรรถกถาวชชสตรท ๒ ๓. สมมาสมพทธสตร วาดวยความเปนพระสมมาสมพทธเจา [๑๗๐๓] กรงสาวตถ. ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ อรย- สจ ๔ ประการนแล ดกอนภกษทงหลาย เพราะไดตรสรอรยสจ ๔ ประการ นแล ตามความเปนจรง ตถาคต เขาจงกลาววา เปนพระอรหนตสมมา- สมพทธเจา ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายกระทา ความเพยร เพอรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน- ปฏปทา. จบสมมาสมพทธสตรท ๓


๔. อรหนตสตร วาดวยพระอรหนตสมมาสมพทธเจา [๑๗๐๔] สาวตถ. ดกอนภกษทงหลาย กพระอรหนตสมมาสม- พทธเจาเหลาใดเหลาหนงในอดตกาล ตรสรแลวตามความเปนจรง พระอรหนต สมมาสมพทธเจาทงหมดนน ตรสรแลวซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง ถง พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใดเหลาหนงในอนาคตกาล จกตรสรตาม ความเปนจรง พระอรหนตสมมาสมพทธเจาทงหมดนน จกตรสรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง ถงพระอรหนตสมมาสมพทธเจาใดเหลาหนงในปจจบน ตรสรอยตามความเปนจรง พระอรหนตสมมาสมพทธเจาทงหมดนน ตรสร อยซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ... ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ กพระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใดเหลา หนงในอดตกาล ตรสรแลวตามความเปนจรง... จกตรสร.. . ตรสรอยตาม ความเปนจรง พระอรหนตสมมาสมมาพทธเจาทงหมดนน ตรสรอยซงอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย พงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทnข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบอรหนตสตรท ๔


๕. อาสวกขยสตร วาดวยความสนอาสวะ [๑๗๐๕] ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวความสนอาสวะของผร ผ เหน ไมกลาวความสนอาสวะของผไมรไมเหน กความสนอาสวะของผรอะไร ผ เหนอะไร ความสนอาสวะของผรเหนวา นทกข. . . นทกขนโรธคามนปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย ความสนอาสวะของผรอยางน ผเหนอยางนแล ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบอาสวกขยสตรท ๕ ๖. มตตสตร วาดวยการอนเคราะหมตร [๑๗๐๖] ดกอนภกษทงหลาย กเธอทงหลายจะพงอนเคราะหชน เหลาใดเหลาหนงและชนเหลาใดจะเปนมตร อมาตย ญาตหรอสายโลหตกตาม จะพงสาคญถอยคาวาเปนสงทตนควรเชอฟงชนเหลานน เธอทงหลายพงให สมาทาน ใหตงมนใหประดษฐานอยในการตรสรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ. . . ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ก เธอทงหลายจะพงอนเคราะหชนเหลาใดเหลาหนง.. . ชนเหลานน เธอทงหลาย พงใหสมาทาน ใหตงมนใหประดษฐานอยในการตรสรอรยสจ ๔ เหลานแล ตามความเปนจรง ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพง


กระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน- ปฏปทา. จบมตตสตรท ๖ ๗. ตถสตร วาดวยอรยสจ ๔ เปนของจรงแท [๑๗๐๗] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ ประการน ๔ ประการเปน ไฉน คอ ทกขอรยสจ .. . ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ อรยสจ ๔ ประการ นแล เปนของจรงแท ไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนน จงเรยก วา อรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทา ความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบตถสตรท ๗ อรรถกถาตถสตร พงทราบอธบายในตถสตรท ๗. คาวา ตสมา อรยาน สจจาน ความวา สจจะทงหลาย เหลานน เปนของแท ไมเปนโดยประการอน เพราะเหตใด เพราะเหตนน ทานจง เรยกวา สจจะของพระอรยะทงหลาย. กพระอรยะทงหลายยอมไมแทงตลอด สจจะทงหลายทแปรผนเปนอยางอน โดยความจรงของพระอรยะ. จบอรรถกถาตถสตรท ๗


๘. โลกสตร พระตถาคตเปนอรยะในโลกทงปวง [๑๗๐๘] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ ประการน ๔ ประการเปน ไฉน คอ ทกขอรยสจ ... ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ตถาคตเปนอรยะ ในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทงสมณะ พราหมณ เทวดาและมนษย เพราะฉะนน จงเรยกวา อรยสจ ดกอนภกษ ทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความ เปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบโลกสตรท ๘ อรรถกถาโลกสตร พงทราบอธบายในโลกสตรท ๘. คาวา ตถาคโต อรโย ตสมา อรยสจจาน ความวา อรยสจ ทงหลายนน ชอวา เปนของพระอรยะ. เพราะพระตถาคตผพระอรยะ ทรง แทงตลอดและแสดงแลว เพราะเหตใด เพราะเหตนน จงชอวา อรยสจ เพราะเปนความจรงของพระอรยะ. จบอรรถกถาโลกสตรท ๘


๙. ปรญเญยยสตร * วาดวยหนาทในอรยสจ ๔ [๑๗๐๙] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ ประการน ๔ ประการ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ...ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ อรยสจ ๔ ประการนแล บรรดาอรยสจ ๔ ประการน อรยสจทควรกาหนดร ทควรละ ทควรกระทาใหแจง ทควรใหเกดม มอย กอรยสจทควรกาหนดรเปนไฉน ทกขอรยสจ ควรกาหนดร ทกขสมทยอรยสจ ควรละ ทกขนโรธอรยสจ ควรกระทาใหแจง ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ควรใหเกดม ดกอนภกษ ทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความ เปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปรญเญยยสตรท ๙ ๑๐. ควมปตสตร ผเหนทกข ชอวา เหนในสมทย นโรธมรรค [๑๗๑๐] สมยหนง ภกษผเถระมากรปอย ณ เมองสหชนยะ แควนเจดย กสมยนน เมอภกษผเถระมากรปกลบจากบณฑบาตในเวลา ปจฉาภต นงประชมกนในโรงกลม เกดสนทนากนขนในระหวางประชมวา ดกอนอาวโสทงหลาย ผใดหนอแลยอมเหนทกข ผนนชอวายอมเหนแมทกข- สมทย แมทกขนโรธ แมทกขนโรธคามนปฏปทา. * สตรท ๙ ไมมอรรถกถาแก.


[๑๗๑๑] เมอภกษผเถระทงหลายกลาวอยางนแลว ทานพระวมปต- เถระ ไดกลาวกะภกษทงหลายวา ดกอนผมอายทงหลาย ผมไดฟงมา ไดรบ มาในทเฉพาะพระพกตรผมพระภาคเจาวา ผใดยอมเหนทกข ผนนชอวา ยอมเหนแมทกขสมทย แมทกขนโรธ แมทกขนโรธคามนปฏปทา ผใด ยอมเหนทกขสมทย ผนนชอวา ยอมเหนแมทกข แมทกขนโรธ แม ทกขนโรธคามนปฏปทา ผใดยอมเหนทกขนโรธ ผนนชอวายอมเหนแมทกข แมทกขสมทย แมทกขนโรธคามนปฏปทา ผใดยอมเหนทกขนโรธคามน ปฏปทา ผนนชอวา ยอมเหนแมทกข แมทกขสมทย แมทกขนโรธ. จบควมปตสตรท ๑๐ จบโกฏคามวรรคท ๓


อรรถกถาควมปดสตร พงทราบอธบายในควมปตสตรท ๑๐ คาวา สหชนยะ ไดแก ในพระนครทมชอวา สหชนยะ. คา เปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย กผใดยอมเหนทกข ผนนชอวา ยอมเหนแม ทกขสมทย ดงน พระผมพระภาคเจาตรสแลว ดวยอานาจการแทงตลอด อยางเดยว. กในพระสตรน ไดตรสการแทงตลอดอยางเดยวเทานนแล. จบอรรถกถาควมปตสตรท ๑๐ จบโกฏคามวรรควรรณนาท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมวชชสตร ๒. ทตยวชชสตร ๓. สมมาสมพทธสตร ๔. อรหนตสตร ๕. อาสวกขยสตร ๖. มตตสตร ๗. ตถสตร ๘. โลกสตร ๙. ปรญเญยยสตร ๑๐. ควมปตสตร และอรรถกถา


สสปาปณณวรรคท ๔ ๑. สสปาสสตร เปรยบสงทตรสรมมากเหมอนใบไมบนตน [๑๗๑๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ สสปาวน กรงโกสมพ ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงถอใบประดลาย ๒-๓ ใบดวย ฝาพระหตถ แลวตรสเรยกภกษทงหลาย มาแลวตรสถามวา ดกอนภกษ ทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ใบประดลาย ๒-๓ ใบ ทเราถอดวยผามอกบใบทบนตน ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ใบประดลาย ๒-๓ ใบทพระผมพระภาคเจาทรงถอดวย ฝาพระหตถมประมาณนอย ทบนตนมากกวา พระเจาขา. พ. อยางนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สงทเรารแลวมไดบอกเธอ ทงหลายมมาก กเพราะเหต ไร เราจงไมบอก. เพราะสงนนไมประกอบดวย ประโยชน มใชพรหมจรรยเบองตน ยอมไมเปนไปเพอความหนาย ความ คลายกาหนด ความดบ ความสงบ ความรยง ความตรสร นพพาน เพราะเหตนน เราจงไมบอก [๑๗๑๓] ดกอนภกษทงหลาย สงอะไรเราไดบอกแลว เราไดบอก แลววา นทกข... นทกขนโรธคามนปฏปทา กเพราะเหตไร เราจงบอก เพราะสงนน ประกอบดวยประโยชน เปนพรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไป เพอความหนาย... นพพาน เพราะฉะนน เราจงบอก ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงการทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบสสปาสตรท ๑


สสปาปณณวรรควรรณนาท ๔ อรรถกถาสสปาสตร พงทราบอธบายในสสปาสตรท ๑ แหงสสปาปณณวรรคท ๔. คาวา ยทท อปร คอ ใบประดเหลาน เหลาใด. . . ในเบองบน. คาวา สสปาวเน ไดแก บนตนไมประดลาย. จบอรรถกถาสสปาสตรท ๑ ๒. ขทรสตร วาดวยการทาทสดแหงทกขเพราะตรสรอรยสจ ๔ [๑๗๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ผใดพงกลาวอยางนวา เราไมได ตรสร ทกขอรยสจ...ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ตามความเปนจรงแลว จก กระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน มใชฐานะทจะมได เปรยบเหมอน ผใดพงกลาวอยางนวา เราจกเอาใบตะเคยน ใบทองหลาง หรอใบมะขามปอม หอนาหรอตาลปตรนาไป ขอนมใชฐานะทจะมได ฉนใด ผใดพงกลาว อยางนวา เราไมไดตรสรทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ตามความเปนจรงแลว จกกระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน มใชฐานะท จะมได ฉนนนเหมอนกน.


[๑๗๑๕] ดกอนภกษทงหลาย สวนผใดแลพงกลาวอยางนวา เราได ตรสรทกขอรยสจ ...ทกขนโรธคามนปฏปทา ตามความเปนจรงแลว จก กระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน เปนฐานะทจะมได เปรยบเหมอนผใด พงกลาวอยางนวา เราจกเอาใบบว ใบทองกวาว หรอใบยานทราย หอนา หรอตาลปตรนาไป ขอนนเปนฐานะทจะมได ฉนใด ผใดพงกลาวอยางนวา เราไดตรสรทกขอรยสจ. ..ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ตามความเปนจรง แลว จกกระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน เปนฐานะทจะมได ฉนนน เหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทา ความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบขทรสตรท ๒ อรรถกถาขทรสตร พงทราบอธบายในขทรสตรท ๒. คาวา ไมไดตรสรแลว คอไมบรรลแลว และไมแทงตลอดแลว ดวยญา จบอรรถกถาขทรสตรท ๒


๓. ทณฑสตร ผทองเทยวไปในโลกเพราะไมเหนอรยสจ [๑๗๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนทอนไมทบคคลขวาง ขนไปบนอากาศแลว บางคราวเอาโคนตกลงมากม บางคราวเอาตอนกลาง ตกลงมากม บางคราวเอาปลายตกลงมากม ฉนใด สตวทงหลาย ผมนวรณ คออวชชา มตณหาเปนเครองประกอบ ไดแลนไปอย ทองเทยวไปอย บางคราวจากโลกนไปสปรโลกกม บางคราวจากปรโลกมาสโลกนกม ฉนนน เหมอนกน ขอนน เพราะเหตไร เพราะไมเหนอรยสจ ๔ อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงการทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทณฑสตรท ๓ อรรถกถาทณฑสตร พงทราบอธบายในทณฑสตรท ๓. คาวา จากโลกนไป สปรโลก ความวา จากโลกนไปโลกอน คอ นรกบาง กาเนดสตวเดรจฉานบาง เปรตวสยบาง มนษยโลกบาง เทวโลก บาง. อธบายวา เกดในวฏฏะนนแหละบอย ๆ. จบอรรถกถาทณฑสตรท ๓


๔. เจลสตร * ใหรบเพยรเพอตรสร เหมอนรบดบไฟบนศรษะ [๑๗๑๗] พระผมพระภาคเจาตรสถามภกษทงหลายวา ดกอนภกษ ทงหลาย เมอผาหรอศรษะถกไฟไหมแลว จะควรกระทาอยางไร ภกษ ทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ เมอผาหรอศรษะถกไฟไหมแลว ควรจะกระทาความพอใจ ความพยายาม ความอตสาหะ ความไมยนยอ ความไมทอถอย สตและสมปชญญะอยางแรงกลา เพอดบผาหรอศรษะนน. พ. ดกอนภกษทงหลาย บคคลพงวางเฉย ไมใสใจถงผาหรอศรษะ ทถกไฟไหม เเลวพงกระทาความพอใจ ความพยายาม ความอตสาหะ ความ ไมยนยอ ความไมทอถอย สตและสมปชญญะอยางแรงกลา เพอตรสรอรยสจ ๔ ทยงไมตรสร ตามความเปนจรง อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ น ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบเจลสตรท ๔ * สตรท ๔ ไมมอรรถกถาแก.


๕. สตตสตสตร วาดวยการตรสรอรยสจ ๔ [๑๗๑๘] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผมอายรอยป พงกลาวอยางนกะผมชวตอยรอยปวา มาเถด บรษผเจรญ ชนทงหลายจก เอาหอกรอยเลมทมแทงทาน ในเวลาเชา . .. ในเวลาเทยง ... ในเวลาเยน ทานนนถกเขาเอาหอกสามรอยเลมทมแทงอยทกวน ๆ มอายรอยป มชวตอย รอยป จกตรสรอรยสจ ทยงไมไดตรสรโดยลวงรอยปไป กลบตรผเปน ไปในอานาจแหงประโยชนควรจะรบเอา ขอนน เพราะเหตไร เพราะวาสงสาร นมเบองตนทสดอนบคคลไปตามอยรไมไดแลว เบองตนทสดแหงการประหาร ดวยหอก ดาบ หลาว และขวานยอมไมปรากฏ ฉนใด กขอนพงมได ฉนนนวา กเราไมกลาวการตรสรอรยสจ ๔ พรอมดวยทกข โทมนส แตเรา กลาวการตรสรอรยสจ ๔ พรอมดวยสข โสมนส อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะ ฉะนน แหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบสตตสตสตรท ๕


อรรถกถาสตตสตสตร พงทราบอธบายในสตตสตสตรท ๕. คาวา เอวเจต ภกขเว อสส ความวา ภกษทงหลาย ถา เหตนพงมอยางนไซร เมอทกขโทมนสนนเทยวกระทบอยไมขาดระยะ กจะพง บรรลสจจะนนพรอมกนทเดยว. จบอรรถกถาสตตสตสตรท ๕ ๖. ปาณสตร ผถงพรอมดวยทฏฐพนจากอบายใหญ [๑๗๑๙] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษพงตดหญา ไม กงไมและใบไม ในชมพทวปน แลวรวบรวมเขาดวยกน ครนแลวกระทาให เปนหลาว ครนกระทาใหเปนหลาวแลว พงรอยสตวขนาดใหญในมหาสมทร ในหลาวขนาดใหญ สตวขนาดกลางในหลาวขนาดกลาง สตวขนาดเลกในหลาว ขนาดเลก กสตวขนาดเของในมหาสมทรยงไมทนหมด หญา ไม กงไม และ ใบไมในชมพทวปพงถงความสนไปหมดไปโดยแท การทจะเอาหลาวรอยสตว ขนาดเลกในมหาสมทรซงมมากกวาสตวขนาดเของนน มใชกระทาไดงาย ขอ นนเพราะเหตไร เพราะตวมนเลก ฉนใด อบายกโตใหญ ฉนนน บคคล ผถงพรอมดวยทฏฐ พนจากอบายทใหญโตอยางนแลว ยอมรตามความเปน จรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย เพราะ


ฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา น ทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปาณสตรท ๖ ๗. ปฐมสรยปมสตร วาดวยสงทเปนนมตมากอนการตรสรอรยสจ [๑๗๒๐] ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทจะขน กอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอนแหงการตรสรอรยสจ ตามความเปนจรง คอ สมมาทฏฐ ฉะนนเหมอนกน อนภกษผมความเหนชอบ พงหวงขอนไดวา จกรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรง วา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมสรยปมสตรท ๗


๘. ทตยสรยปมสตร พระตถาคตอบตความสวางยอมปรากฏ [๑๗๒๑] ดกอนภกษทงหลาย พระจนทรและพระอาทตยยงไมเกด ขนในโลกเพยงใด ความปรากฏแหงแสงสวางแจมจาอยางมากกยงไมมเพยงนน เวลานนมแตความมดมด มแตความมวเปนหมอก กลางคนกลางวนไมปรากฏ เดอนหนงและกงเดอนกไมปรากฏ ฤดและปกไมปรากฏ เมอใด พระจนทร และพระอาทตยเกดขนในโลก เมอนน ความปรากฏแหงแสงสวางแจมจาอยาง มากกยอมม เวลานน ไมมความมดมด ไมมความมวเปนหมอก กลางคน กลางวนปรากฏ เดอนหนงและกงเดอนกปรากฏ ฤดและปกปรากฏ ฉนใด ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจายงไม อบตขนในโลกเพยงใด ความปรากฏแหงแสงสวางแจมแจงอยางมากกยงไมม เพยงนน เวลานน มแตความมดมด มแตความมวเปนหมอก การบอก การแสดง การบญญต การแตงตง การเปดเผย การจาแนก การกระทาให งาย ซงอรยสจ ๔ กยงไมม เมอใด พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาอบต ขนในโลก เมอนน ความปรากฎแหงแสงสวางแจมแจงอยางมากกยอมม เวลา นนไมมความมอมด ไมมความมวเปนหมอก การบอก การแสดง.. . การกระ ทาใหงาย ซงอรยสจ ๔ กยอมม อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอ ทงหลายพงกระทาความเพยร เพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ น ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยสรยปมสตรท ๘


๙. อนทขลสตร ผรตามเปนจรง ยอมรผอนวารหรอไมร [๑๗๒๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนง ยอมไมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมตองมองดหนาของสมณะหรอพราหมณอน วา ทานผน เมอร ยอมรแน เมอเหน ยอมเหนแน เปรยบเหมอนปยนนหรอ ปยฝาย เปนของเบา คอยจะลอยไปตามลม บคคลวางไวทภาคพนอนราบเรยบ แลว ลมทศบรพา พงพดปยนนหรอปยฝายนน ไปทางทศประจมได ลมทศ ประจมพงพดเอาไปทางทศบรพาได ลมทศอดรพงพดเอาไปทางทศทกษณได ลมทศทกษณพงพดเอาไปทางทศอดรได ขอนนเพราะเหตไร เพราะปยนน หรอปยฝายนนเปนของเบาฉนใด ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนง ยอมไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคา- มนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมตองมองดหนาของสมณะหรอ พราหมณอนวา ทานผน เมอร ยอมรแน เมอเหน ยอมเหนแน ขอนน เพราะเหตไร เพราะไมเหนอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน. [๑๗๒๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนง ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมไมตองมองดหนาของสมณะหรอพราหมณ อนวา ทานผน เมอร ยอมรแน เมอเหน ยอมเหนแน เปรยบเหมอนเสา เหลกหรอเสาหนมรากลก เขาฝงไวดแลว ไมหวนไหว ไมเอนเอยง ถงแม ลมฝนอยางแรงจะพดมาแตทศบรพา... ทศประจม... ทศอดร... ทศทกษณ


กไมสะเทอนสะทานหวนไหว ขอนนเพราะเหตไร เพราะรากลก เพราะเสาหน เขาฝงไวดแลว ฉนใด สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ยอมรตามความ เปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลา นน ไมตองมองดหนาของสมณะหรอพราหมณอนวา ทานผน เมอร ยอมรแน เมอเหน ยอมเหนแน ขอนนเพราะเหตไร เพราะเหนอรยสจ ๔ ดแลว ฉน นนเหมอนกน อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามน ปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนน แหละ เธอทงหลายพง กระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทา. จบอนทขลสตรท ๙ อรรถกถาอนทขลสตร พงทราบอธบายในอนทขลสตรท ๙. คาวา ยอมตองมองดหนา ไดแก ตรวจดอธยาศย. อธยาศย พระผมพระภาคเจา ทรงประสงคเอาในคาวา หนา ในบทน. จบอรรถกถาอนทขลสตรท ๙


๑๐. วาทสตร ผรชดตามเปนจรง ไมหวนไหวตอผยกวาทะ [๑๗๒๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษรปใดรปหนง ยอมรชดตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ถงแมสมณะหรอ พราหมณผมความตองการวาทะ ผแสวงหาวาทะ พงมาจากทศบรพา... ทศ ประจม... ทศอดร... ทศทกษณ ดวยประสงควา. จกยกวาทะของภกษนน ภกษนนจกสะเทอนสะทานหรอหวนไหวตอสมณะหรอพราหมณโดยสห- ธรรม ขอนมใชฐานะทจะมได เปรยบเหมอนเสาหน ๑๖ ศอก เสาหนนนม รากลกไปขางลาง ๘ ศอก ขางบน ๘ ศอก ถงแมลมฝนอยางแรงจะพดมา แตทศบรพา... ทศประจม... ทศอดร...ทศทกษณ กไมสะเทอนสะทาน หวนไหว ขอนน เพราะเหตไร เพราะรากลก เพราะเสาหนเขาฝงไวดแลว ฉนใด กภกษรปใดรปหนง ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขน- โรธคามนปฏปทา ถงแมสมณะหรอพราหมณตองการวาทะ ผแสวงหาวาทะ พงมาจากทศบรพา... ทศประจม... ทศอดร... ทศทกษณ ดวยประสงค วา จกยกวาทะของภกษนน ภกษนนจกสะเทอนสะทานหรอหวนไหวตอสมณะ หรอพราหมณนนโดยสหธรรม ขอนนมใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเหนอรยสจ ๔ ดแลว ฉนนนเหมอนกน อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะ ฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยร เพอรตามความเปนจรงวา น ทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบวาทสตรท ๑๐ จบสสปาปณณวรรคท ๔


อรรถกถาวาทสตร พงทราบอธบายในวาทสตรท ๑๐. คาวา สลายโป ไดแก เสาหน. คาวา โสฬสกกกโก แปลวา ๑๖ ศอก. บาลวา โสฬสกกก แปลวา ๑๖ ศอก กม. คาวา มรากลกไป ขางลาง ความวา เขาไปสหลมขางลาง. คาวา ขางบน ๘ ศอก คอ พงสงพนหลมมา ๘ ศอก. คาวา อยางแรง ไดแก มกาลง. คาทเหลอใน บททงปวง ตนทงนนแล. จบอรรรถกถาวาทสตรท ๑๐ จบสสปาปณณวรรควรรณนาท ๔

รวมพระสตรทมในวรรคนคอ ๑. สสปาสตร ๒. ขทรสตร ๓. ทณฑสตร ๔. เจลสตร ๕. สตต สตสตร ๖. ปาณสตร ๗. ปฐมสรยปมสตร ๘. ทตยสรยปมสตร ๙. อนทขลสตร ๑๐ วาทสตร และอรรถกถา.


ปปาตวรรคท ๕ ๑. จนตสตร การคดเรองตายแลวเกดขนหรอไม ไมมประโยชน [๑๗๒๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระ วหารเวฬวน กลนทกนวาปสถาน กรงราชคฤห ณ ทนน แล พระผมพระ- ภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมา แลว บรษคนหนงออกจากกรงราชคฤห เขาไปยงสระโบกขรณชอสมาคธา ดวยประสงควา จกคดเรองโลก ครนแลว นงคดเรองโลกอย ชอบสระโบก- ขรณ ชอ สมาคธา เขาไดเหนกองทพประกอบดวยองค เขาไปสกานบว ทขอบสระโบกขรณชอสมาคธา ครนแลว ไดมความคดวา เราชอวาเปนคน บา ชอวาเปนคนมจตฟงซานเสยแลว เราเหนสงทไมมในโลก ครงนน บรษ นนเขาไปยงนครบอกแกหมมหาชนวา ทานผเจรญทงหลาย เราชอวาเปนคน ถามวา ดกอนบรษผเจรญ ทานเปนบาไดอยางไร ทานมจตฟงซานอยางไร สงอะไรทไมมในโลกซงทานเหนแลว. บ. ดกอนทานผเจรญทงหลาย จะบอกใหทราบ เราออกจากกรง- ราชคฤหเขาไปยงสระโบกขรณชอสมาคธา ดวยประสงควา จกคดเรองโลก ครน แลวนงคดเรองโลกอย ณ ขอบสระโบกขรณชอสมาคธา เราไดเหนกอง ทพประกอบดวยองค ๔ เขาไปสกานบวทขอบสระโบกขรณชอสมาคธา เรา เปนบาไดอยางน เรามจตฟงซานอยางน กสงน ไมมในโลก เราเหนแลว.


มหา. ดกอนบรษผเจรญ ทานเปนบาแน ทานมจตฟงซานแน ก สงททานเหนแลวไมมในโลก ดกอนภกษทงหลาย บรษนนไดเหนสงทเปน จรง ไมใชไดเหนสงทไมเปนจรง. [๑๗๒๖] ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงครามเทวดากบ อสรประชดกน กในสงครามนน พวกเทวดาชนะ พวกอสรแพ กพวกอสร ทแพกลวแลว ยงจตของพวกเทวดาใหงวยงงอย เขาไปสบรอสรโดยทาง กานบว เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายจงอยาคดเรองโลกวา โลกเทยง โลกไมเทยง โลกมทสด โลกไมมทสด ชพกอนนน สรระกอนนน ชพ เปนอน สรระกเปนอน สตวเบองหนาแตตายแลวยอมเปนอก สตวเบองหนา แตตายแลวยอมไมเปนอก สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมเปนอกกม ยอมไม เปนอกกม สตวเบองหนาแตตายแลวยอมเปนอกกหามได ยอมไมเปนอก กหามได ขอนนเพราะเหตไร เพราะความคดนนไมประกอบดวยประโยชน ไมใชพรหมจรรยเบองตน ยอมไมเปนไปเพอความหนาย ความคลายกาหนด ความดบ ความสงบ ความรยง ความตรสร เพอนพพาน. [๑๗๒๗] ดกอนภกษทงหลาย กเมอเธอทงหลายจะคด พงคดวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ขอนนเพราะเหตไร เพราะความคด นนประกอบดวยประโยชน เปนพรหมจรรยเบองตน ยอมเปนไปเพอความ หนาย... เพอนพพาน ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย พงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธ คามนปฏปทา. จบจนตสตรท ๑


ปปาตวรรควรรณนาท ๕ อรรถกถาจนตสตร พงทราบอธบายในจนตสตรท ๑ แหงปปาตวรรคท ๕. คาวา สระโบกขรณ ชอวา สมาคธา ไดแก สระโบกขรณทม ชออยางน. คาวา คดเรองโลก ความวา นงคดเรองโลกอยางนวา ใคร หนอแล สรางดวงจนทรดวงอาทตย ใครสรางแผนดนใหญ ใครสรางมหาสมทร ใครสรางสตวผอปปาตกะ ใครสรางภเขา ใครสรางมะมวง ตาล และมะพราว เปนตน. คาวา วเจโต ไดแก เปนผมจตฟงไปหรอวา มจตซานไป. คาวา ภตเยว อททส ความวา ไดยนวา พวกอสรนนยงสมพรมายา (มายาของ จอมอสร)ใหเปนไปแลวอธษฐาน โดยประการทบรษนนเหนเขาเหลานน ผขน บนชางและมาเปนตน แลวยกขนเขาไปทางชองกานบว พระศาสดาทรงหมาย เอาอสรนน จงตรสวา ไดเหนสงทเปนจรงแลวเทยว. คาวา ยงจตของ พวกเทวดาใหงวยงง คอ ยงจตของพวกเทวดาใหหลงอย. คาวา เพราะ ฉะนน ความวา เพราะเมอคดเรองโลก กเปนคนบา. จบอรรถกถาจนตสตรท ๑


๒. ปปาตสตร วาดวยเหว คอ ความเกด [๑๗๒๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฏ กรงราชคฤห ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย มาเถด เราจกเขาไปยงยอดเขากนเขตแดนเพอพกกลางวน ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว ครงนน พระผม พระภาคเจาพรอมดวยภกษเปนอนมาก เสดจเขาไปยงยอดเขากนเขตแดน ภกษรปหนงไดเหนเหวใหญบนยอดเขากนเขตแดน ครนแลวไดทลถามพระ- ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ เหวนใหญ เหวนใหญเเท ๆ เหว อนทใหญกวาและนากลวกวาเหวน มอยหรอ พระเจาขา พระผมพระภาคเจา ตรสตอบวา เหวอนทใหญกวาและนากลวกวาเหวนมอย. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กเหวอนทใหญกวาและนากลวกวาเหวน เปนไฉน. [๑๗๒๙] พ. ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนง ยอมไมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ... นทกขนโรธคามน- ปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมยนดในสงขารทงหลาย ซงเปนไป เพอความเกด. . . เพอความแก.. . เพอความตาย .. . เพอความโศก ความ ราไร ความทกข ความโทมนสและความคบแคนใจ ยนดแลว ยอมปรงแตง สงขารทงหลาย ซงเปนไปเพอความเกดบาง. .. และความคบแคนใจบาง ครนปรงแตงแลว ยอมตกลงสเหวคอความเกดบาง... และความคบแคน ใจบาง เรากลาววา สมณะหรอพราหมณเหลานนไมพนไปจากความเกด


ความแก ความตาย ความเศราโศก ความราไร ความทกข ความโทมนส ความคบแคนใจ ยอมไมพนไปจากทกข [๑๗๓๐] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนง ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมยนดในสงขารทงหลาย ซงเปนไปเพอ ความเกด... และความคบแคนใจ ไมยนดแลว ยอมไมปรงแตงสงขาร ทงหลาย ซงเปนไปเพอความเกด... และความคบแคนใจ ครนไมปรงแตง แลว ยอมไมตกลงสเหวคอความเกดบาง... และความคบแคนใจบาง เรา กลาววา สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมพนจากความเกด และความ คนแคนใจ ยอมพนจากทกข ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอ ทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกข- นโรธคามนปฏปทา. จบปปาตสตรท ๒ อรรถกถาปปาตสตร พงทราบอธบายในปาปตสตรท ๒. คาวา ยอดเขากนเขตแดน ความวา เขากนเขตแดน เชนกบ ภเขาใหญลกหนง. จบอรรถกถาปปาตสตรท ๒


๓. ปรฬาหสตร วาดวยความเรารอน [๑๗๓๑] ดกอนภกษทงหลาย นรกชอวามความเรารอนมาก มอย ในนรกนน บคคลยงเหนรปอยางใดอยางหนงดวยนยนตาได (แต) เหนรป ทไมนาปรารถนาอยางเดยว ไมเหนรปทนาปรารถนา เหนรปทไมนาใคร อยางเดยว ไมเหนรปทนาใคร เหนรปทไมนาชอบใจอยางเดยว ไมเหนรป ทนาชอบใจ ไดฟงเสยงอยางใดอยางหนงดวยหได. . . ไดสดกลนอยางใด อยางหนงดวยจมกได ... ไดลมรสอยางใดอยางหนงดวยลนได. . . ไดถกตอง โผฏฐพพะอยางใดอยางหนงดวยกายได. . . ไดรแจงธรรมารมณอยางใดอยาง หนงดวยใจได (แต) รแจงรปทไมนาปรารถนาอยางเดยว ไมรแจงรปทนา ปรารถนา รแจงรปทไมนาใครอยางเดยว ไมรแจงรปทนาใคร รแจงรปท ไมนาพอใจอยางเดยว ไมรแจงรปทนาพอใจ. [๑๗๓๒] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษรปหนงได ทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ความเรารอนมาก ความ เรารอนมากแท ๆ ความเรารอนอนทมากกวาและนากลวกวาความเรารอนน มอยหรอ. พ. ดกอนภกษ ความเรารอนอนทมากกวาและนากลวกวาความ เรารอนนมอย. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กความเรารอนอนทมากกวาและนากลว กวาความเรารอนน เปนไฉน.


[๑๗๓๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลา หนง ยอมไมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมยนดในสงขารทงหลาย ซงเปนไปเพอ ความเกด ฯลฯ ยนดแลว ยอมปรงแตง ครนปรงแตงแลว ยอมเรารอน ดวยความเรารอนเพราะความเกดบาง ความแกบาง ความตายบาง ความ เศราโศก ความราไร ความทกข ความโทมนส และความคบแคนใจบาง เรากลาววา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมพนไปจากความเกด...ความ คบแคนใจ ยอมไมพนไปจากทกข. [๑๗๓๔] ดกอนภกษทงหลาย สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนง ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน- ปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมยนดในสงขารทงหลาย ซงเปน ไปเพอความเกด ฯลฯ ไมยนดแลว ยอมไมปรงแตง ครงไมปรงแตงแลว ยอมไมเรารอน ดวยความเรารอนเพราะความเกด . . . และความคบแคนใจ เรากลาววา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมพนจากความเกด ... ความ คบแคนใจ ยอมพนจากทกข ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนน แหละ เธอ ทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯ ล ฯ น ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปรฬาหสตรท ๓


อรรถกถาปรฬาหสตร พงทราบอธบายในปรฬาหสตรท ๓. คาวา รปทไมนาปรารถนา ไดแก สภาวะทไมนาปรารถนา. จบอรรถกถาปรฬาหสตรท ๓ ๔. กฏสตร วาดวยฐานะทมไดและมไมได [๑๗๓๕] ดกอนภกษทงหลาย กผใดพงกลาวอยางนวา เราไมตรสร ทกขอรยสจตามความเปนจรงแลว ฯลฯ ไมตรสรทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจตามความเปนจรงแลว จกกระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน ขอน มใชฐานะทจะมได เปรยบเหมอนผใดพงกลาวอยางนวา เราไมไดกระทา เรอนชนลาง แลวจกยกเรอนชนบนแหงเรอนยอด ดงน ขอนมใชฐานะทจะ มได ฉนใด ผใดพงกลาวอยางนวา เราไมไดตรสรทกขอรยสจตามความ เปนจรงแลว ฯลฯ ไมตรสรทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจตามความเปนจรง แลว จกกระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน ขอนมใชฐานะทจะมได ฉนนน เหมอนกน. [๑๗๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กผใดพงกลาวอยางนวา เราไดตรสร ทกขอรยสจตามความเปนจรงแลว ฯลฯ ไดตรสรทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจตามความเปนจรงแลว จกกระทาทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน ขอน


เปนฐานะทจะมได เปรยบเหมอน ผใดพงกลาว อยางนวา เรากระทาเรอน ชนลางแลว จกยกเรอนชนบนแหงเรอนยอด ดงน ขอนเปนฐานะทจะมได ฉนใด ผใดพงกลาวอยางนวา เราไดตรสรทกขอรยสจตามความเปนจรงแลว ฯลฯ. ไดตรสรทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจตามความเปนจรงแลว จกกระทา ทสดแหงทกขโดยชอบ ดงน อน เปนฐานะทจะมได ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยร เพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบกฏสตรท ๔ อรรถกถากฏสตร พงทราบอธบายในกฏสตรท ๔. คาวา ไมไดทาเรอนชนลาง ความวา ไมทาสวนชนลางของเรอน ดวยใบไมเปนตน แหงเสาและเชงฝา. จบอรรถกถากฏสตรท ๔


๕. วาลสตร วาดวยการแทงตลอดตามความเปนจรงยาก [๑๗๓๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย กฏาคารศาลา ปามหาวน กรงเวสาล ครงนน เวลาเชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตร และจวรเขาไปบณฑบาตในกรงเวสาล ทานพระอานนทไดเหนลจฉวกมารมาก ดวยกน กาลงทาการยงศรอยในศาลาสาหรบเรยนศลปะ ยงลกศรใหเขาไป ตด ๆ กนโดยชองดาลอนเลก แตทไกลไดไมผดพลาด ครนแลวไดมความคด วา พวกลจฉวกมารเหลาน ทยงลกศรใหเขาไปตด ๆ กนโดยชองดาลอนเลก แตทไกลไดไมผดพลาด เปนผศกษาแลว ศกษาดแลว. [๑๗๓๘] ครงนน ทานพระอานนท ครนเทยวไปบณฑบาตในกรง เวสาลแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาต เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เมอ เวลาเชา ขาพระองคนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตในกรงเวสาล ไดเหนลจฉวกมารมากดวยกน กาลงทาการยงอยในศาลาสาหรบเรยนศลปะ ยงลกศรใหเขาไปตด ๆ กน โดยชองดาลอนเลก แตทไกลไดไมผดพลาด ครนแลว ขาพระองคไดมความคดวา พวกลจฉวกมารเหลานทยงลกศรให เขาไปตด ๆ กนโดยชองดาลอนเลก แตทไกลไดไมผดพลาด เปนผศกษาแลว ศกษาดแลว พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท เธอจะสาคญความ ขอนนเปนไฉน อยางไหนจะทาไดยากกวากน หรอจะใหเกดขนไดยากกวา กน คอ การทยงลกศรใหเขาไปตด ๆ กนโดยชองดาลอนเลกแตทไกลไดไม


ผดพลาด กบการแทงปลายขนทรายดวยปลายขนทรายทแบงออกแลวเปน ๗ สวน. อา. ขาแตพระองคผเจรญ การแทงปลายขนทรายดวยปลายขนทราย ทแบงออกแลวเปน ๗ สวน กระทาไดยากกวา และใหเกดขนไดยากกวา พระเจาขา. พ. ดกอนอานนท ชนเหลาใดยอมแทงตลอดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ชนเหลานนยอมแทงตลอดไดยากกวา โดยแท เพราะฉะนนแหละ อานนท เธอพงกระทาความเพยรเพอรตามความ เปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบวาลสตรท ๕ อรรถกถาวาลสตร พงทราบอธบายในวาลสตรท ๕. คาวา สณ ฐาคาเร ไดแกในศาลาสาหรบเรยนศลปะ. คาวา อปาสน กโรนเต ไดแกฝกศลป คอ การยงลกธน. คาวา ไมผดพลาด ไดแก ไมยงลกศรใหเลยไป. คาวา โปขานโปข ความวา พระเถระไดเหน กมาร เจาลจฉวทงหลาย ผยงลกศรลกหนงใหเขาไปตดๆ อยางน คอ ลกศรอนยอม แทงลกศรทตดปลายขนนกของลกศรนนฉนใด ขนชอวา ลกศรทตดขนนกท ปลายลกศรอน ยอมแทงลกศรทมขนนกตดปลายลกศรของลกศรท ๒ อก ลกศร ทตดปลายขนนกตามมาอนอก กยอมแทงลกศรทขนนกตดปลายลกศรอนของ ลกศรนนอกมาก ฉนนน. คาวา ยตร ห นาม ตดบทเปน เย ห นาม


แปลวา กชอวาเหลาใด. คาวา ใหเกดขนไดยากกวากน คอ ทาไดยากกวา. คาวา แทงปลายขนทราย ดวยปลายขนทรายทแบงออกแลวเปน ๗ สวน ความวา พงแบงขนทรายเสนหนงเปน ๗ สวน แลวถอเอาสวนทแบงหนงสวน แหงขนทรายทแบงนน แลวผกกลางผลมะเขอ ผกขนทรายทแบงแลวเสนอน อกเขาทปลายสดแหงลกธน แลวจงยนททางประมาณอสภะหนง แทงจาเพาะ ปลายขนทรายทผกผลมะเขอนน ดวยปลายทผกไวทลกธน. คาวา เพราะเหต นน ความวา เพราะสจจะ ๔ แทงตลอดไดยากอยางน. จบอรรถกถาวาลสตรท ๕ ๖. อนธการสตร ผรตามความเปนจรงไมตกไปสทมด [๑๗๓๙] ... ดกอนภกษทงหลาย โลกนตนรกมแตความทกข มดคลมมวเปนหมอก สตวในโลกนตนรกนน ไมไดรบรศมพระจนทรและ พระอาทตยซงมฤทธมอานภาพมากอยางน. [๑๗๔๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษรปหนงได ทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ความมดนนมาก ความมดนนมากแท ๆ ความมดอยางอนทมากกวาและนากลวกวาความมดน มอยหรอ. พ. ดกอนภกษ ความมดอยางอนทมากกวาและนากลวกวาความมดน มอย.


ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ความมดอยางอนทมากกวาและนากลวกวา ความมดน เปนไฉน. [๑๗๔๑] พ. ดกอนภกษ กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ยอมไมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมยนดในสงขารทงหลาย ซงเปนไปเพอความ เกด ฯลฯ ยนดแลวยอมปรงแตง ครนปรงแตงแลว ยอมตกไปสความมด คอความเกด... และความคบแคนใจ เรากลาววา สมณะหรอพราหมณ เหลานนยอมไมพนไปจากความเกด... และความคบแคนใจ ยอมไมพนไป จากทกข. [๑๗๔๒] ดกอนภกษ สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา สมณะ หรอพราหมณเหลานนยอมไมยนดในสงขารทงหลายซงเปนไปเพอความเกด ฯลฯ ไมยนดแลว ยอมไมปรงแตง ครนไมปรงแตงแลว ยอมไมตกไปส ความมดคอความเกดบาง ... และความคบแคนบาง เรากลาววา สมณะหรอ พราหมณเหลานน ยอมพนไปจากความเกด... และความคบแคนใจ ยอมพน ไปจากทกข ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอพงกระทาความเพยรเพอร ตามความจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบอนธการสตรท ๖


๗. ปฐมฉคคฬสตร วาดวยความเปนมนษยแสนยาก [๑๗๔๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษโยนแอกซงมชอง เดยวลงไปในมหาสมทร เตาตาบอดมอยในมหาสมทรนน ตอลวงรอยป ๆ มนจะโผลขนคราวหนง ๆ เธอทงหลายจะสาคญความขอนนนเปนไฉน เตา ตาบอดนน ตอลวงรอยป ๆ มน จะโผลขนคราวหนง ๆ จะสอดคอใหเขาไป ในแอกซงมชองเดยวโนน ไดบางหรอหนอ ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ถาลวงกาลนานไปบางครงบางคราว เตาจะสอดคอใหเขาไป ในแอกนนไดบาง. พ. ดกอนภกษทงหลาย เตาตาบอด ตอลวงรอยป ๆ มนจะโผลขน คราวหนง ๆ สอดคอใหเขาไปในแอกซงมชองเดยวโนน ยงจะเรวกวา เรา ยอมกลาวความเปนมนษยเพราะคนพาลผไปสวนบาตแลวคราวเดยวกหามได ขอนนเพราะเหตไร เพราะวาในวนบาตน ไมมการประพฤตธรรม การ ประพฤตชอบ การกระทากศล การกระทาบญ มแตการเคยวกนกนและกน การเคยวกนผมกาลงนอยกวา ยอมเปนไปในวนบาตน ขอนนเพราะเหตไร เพราะไมเหนอรยสจ ๔ อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทก- นโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอ ทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ น ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมฉคคฬสตรท ๗


อรรถกถาปฐมฉคคฬสตร พงทราบอธบายในปฐมฉคคฬสตรท ๗. คาวา มแตการเคยวกนกนและกน ไดแก การเคยวกนซงกน และกน. คาวา การเคยวกนผมกาลงนอย ไดแก ปลาเปนตนทมกาลง เคยวกนปลาเปนตน ตวทนอยกาลงกวา. จบอรรถกถาปฐมฉคคฬสตรท ๗ ๘. ทตยฉคคฬสตร วาดวยการไดความเปนมนษยแสนยาก [๑๗๔๔] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนมหาปฐพนมนาเปน อนเดยวกน บรษโยนแอกซงมชองเดยวลงไปในมหาปฐพนน ลมทศบรพา พดเอาแอกนนไปทางทศประจม ลมทศประจมพดเอาไปทางทศบรพา ลมทศ อดรพดเอาไปทางทศทกษณ ลมทศทกษณพดเอาไปทางทศอดร เตาตาบอด มอยในมหาปฐพนน ตอลวงรอยป ๆ มนจะโผลขนคราวหนง ๆ เธอทงหลาย จะสาคญความขอนนเปนไฉน เตาตาบอดนน ตอลวงรอยป ๆ มนจะโผลขน คราวหนง ๆ จะสอดคอใหเขาไปในแอกซงมชองเดยวโนน ไดบางหรอหนอ ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอทเตาตาบอด ตอลวง รอยป ๆ มนจะโผลขนคราวหนง ๆ จะสอดคอเขาไปในแอกซงมชองเดยวโนน เปนของยาก.


พ. ฉนนน ภกษทงหลาย การไดความเปนมนษย เปนของยาก พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาจะอบตในโลกเปนของยาก ธรรมวนยท พระตถาคตประกาศแลวจะรงเรองใน โลก กเปนของยาก ความเปนมนษยน เขาไดแลว พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาอบตแลวในโลก และธรรม วนยทตถาคตประะกาศแลว กรงเรองอยในโลก ดกอนภกษทงหลาย เพราะ ฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยฉคคฬสตรท ๘ อรรถกถาทตยฉคคฬสตร พงทราบอธบายในทตยฉคคฬสตรท ๘. คาวา มหาปฐพ ไดแก แผนดนใหญระหวางจกรวาล. คาวา อธจจมท ความวา ถาวาแอกนนไมพงเนา นาในทะเลจะ ไมแหง และเตานนยงไมตาย เหตนนกจะพงมดวยอานาจตามความปรารถนา ไดบาง. ในคาวา ภกษทงหลาย การไดความเปนมนษยเปนของยาก อยางน นพระมหาสวเถระไดแสดงยตทง ๔ คอการไดความเปนมนษย ชอวา ไดยากอยางยง เหมอนการทาเตาตาบอดนน สอดคอเขาไปทางชองแอก ทบรษ ยนอยทขอบปากจกรวาลดานทศตะวนออกโยนใสเขาไป. กการเกดขนแหงพระตถาคตเจา ชอวาเปนเหตใหถงฝงกยากอยางยง เหมอนการทเตาตาบอดตวทบรษผยนทขอบปากจกรวาลดานทศใต โยนใส เขาไปแลวหมนไปรอบๆ อย ถงเเอกอนแรกแลว ขนไปสชองขางบนโดยทาง ชองสอดคอเขาไปทางชองอย.


กการแสดงธรรมและวนย ทพระตถาคตเจาทรงประกาศแลวชอวาเปน เหตเกดทยากยงกวา เหมอนการทเตาตาบอดตวทบรษผยนทขอบปากจกรวาล ดานทศตะวนตกโยนใสเขาไปแลว หมนไปรอบ ๆ แลวถงแอก ๒ อนขางบน แลวขนสชองขางบนโดยทางชอง แลวสอดคอเขาไปทางชองอย. กการแทงตลอดสจจะ ๔ พงทราบวา เปนเหตเกดทยากยงกวาอยางยง เหมอนการทเตาตาบอดตวทบรษผยนทขอบปากจกรวาลดานทศเหนอ โยนใส เขาไปแลวหมนไปรอบ ๆ อย ถงแอก ๓ อนขางบนแลว ขนไปสชองขางบน โดยทางชองแลวสอดคอเขาไปทางชองอย. สตรท ๘ เปนตน มนยตามทกลาว แลวในอภสมยสงยตนนเทยวแล. จบอรรถกถาทตยฉคคฬสตรท ๘ จบปปาตวรรควรรณนาท ๕ ๙. ปฐมสเนรสตร* ทกขของพระอรยบคคลหมดไปมากกวาทเหลอ [๑๗๔๕] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษเกบกอนหน ประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนแหงขนเขาสเนรราช เธอจะสาคญความขอ นนเปนไฉน กอนหนประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทบรษเกบแลวกบขน เขาสเนรราช อยางไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระ- องคผเจรญ ขนเขาสเนรราชมากกวา กอนหนประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทบรษเกบแลว นอยกวา เมอเทยบกบขนเขาสเนรราชแลว กอนหน ประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทบรษนนเกบไวแลว ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว.

* สตรท ๙ - ๑๐ ไมมอรรถกถาแก.


พ. ดกอนภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก สมบรณ ดวยทฏฐตรสรแลว ผรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทาทสนไป หมดไปแลว มากกวา ทยงเหลอมประมาณนอย ยอมไม ถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว เมอเทยบกบกองทกขอนม ในกอนทสนไปหมดไปแลว อยางสงเพยง ๗ ชาต ฉนนนเหมอนกน ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมสเนรสตรท ๙ ๑๐. ทตยสเนรสตร ทกขของพระอรยบคคลหมดไปมากกวาทเหลอ [๑๗๔๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนขนเขาสเนรราชพงถง ความสนไป หมดไป เวนกอนหนประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอน เธอทง หลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ขนเขาสเนรราชทสนไป หมดไป กบ กอนหนประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทงเหลออย อยางไหนจะมากกวา กน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขนเขาสเนรราชทสนไป หมดไป นแหละมากกวา กอนหนประมาณเทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทยงเหลอ อย นอยกวา เมอเทยบกบขนเขาสเนรราชทสนไป หมดไป กอนหนประมาณ เทาเมลดถวเขยว ๗ กอนทยงเหลออย ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว.


พ. ดกอนภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ผสมบรณ ดวยทฏฐตรสรแลว ผรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน ปฏปทาทสนไป หมดไปแลว มากกวา ทยงเหลอมประมาณนอย ยอมไมถง ซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว เมอเทยบกบกองทกขอนมใน กอนทสนไปหมดไปแลว อยางสงเพยง ๗ ชาต ฉนนนเหมอนกน ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขน โรธคามนปฏปทา. จบทตยสเนรสตรท ๑๐ จบปปาตวรรคท ๕

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. จนตสตร ๒. ปปาตสตร ๓. ปรฬาหสตร ๔. กฎสตร ๕. วาลสตร ๖. อนธการสตร ๗. ปฐมฉคคฬสตร ๘. ทตยฉคคฬสตร ๙. ปฐมสเนรสตร ๑๐. ทตยสเนรสตร และอรรถกถา.


อภสมยวรรคท ๖ ๑. นขสขาสตร วาดวยทกขของพระอรยะเทากบฝายทปลายเลบ [๑๗๔๗] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงชอนฝนเลกนอย ไว ทปลายพระนขาแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษ ทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ฝนเลกนอยทปลายเลบท เราชอนขนนกบมหปฐพน อยางไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ มหาปฐพมากกวา ฝนเลกนอยทปลายพระนขาอนพระ- ผมพระภาคเจาทรงชอนขนน มประมาณนอย เมอเทยบกบมหาปฐพแลว ฝนเลกนอยทปลายพระนขาทพระผมพระภาคเจาชอนขนแลว ยอมไมถงซงการ นบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. อยางนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปน อรยสาวกผสมบรณดวยทฏฐ ผตรส ร ผรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา ทสนไป หมดไป มากกวา ทยงเหลอมประมาณ นอย ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว เมอเทยบ กบกองทกขอนมในกอนทสนไป หมดไปแลว อยางสงเพยง ๗ ชาต ดกอน ภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบนขสขาสตรท ๑


๒. โปกขรณสตร วาดวยทกขของพระอรยะเทากบนาปลายหญาคา [๑๗๔๘] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนสระโบกขรณ โดยยาว ๕๐ โยชน โดยกวาง ๕๐ โยชน สง ๕๐ โยชน เตมดวยนาเปยมฝง กาดม กนได บรษเอาปลายหญาคาจมนาขนจากสระนน เธอทงหลายจะสาคญความ ขอนนเปนไฉน นาทเขาเลาปลายหญาคาจมขน กบนาในสระโบกขรณ ไหน จะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นาในสระ- โบกขรณมากกวา นาทเขาเอาปลายหญาคาจมขนมประมาณนอย เมอเทยบกบนา ในสระโบกขรณแลว นาทเขาเอาปลายหญาคาจมขน ยอมไมถงซงการนบ การ เปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบโปกขรณสตรท ๒ ๓. ปฐมสมเภชชสตร เปรยบทกขทยงเหลอเทากบหยดนา [๑๗๔๙] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนาใหญเหลาน คอ แมนาคงคา ยมนา อจรวด สรภ มห ยอมไหลไปไมขาดสายในทใด บรษตก นา ๒-๓ หยดขนจากทนน เธอทงหลายจะสาคญความขอนน เปนไฉน นา


๒-๓ หยดทเขาตกขน กบนาทไหลไปประจบกน ไหนจะมากกวากน ภกษ ทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นาทไหลไปประจบกนมากกวา นา ๒-๓ หยดทเขาตกขนมประมาณนอย เมอเทยบกบนาทไหลไปประจบกน. นา ๒-๓ หยดทเขาตกขน ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวน เสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรย- สาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมสมเภชชสตรท ๓ ๔. ทตยสมเภชชสตร เปรยบทกขทหมดไปเทากบนาในแมนา [๑๗๕๐] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนาใหญเหลาน คอ แมนาคงคา ยมนา อจรวด สรภ มห ยอมไหลไปไมขาดสายในทใด นานนพงถงความสนไป หมดไป ยงเหลอนา ๒-๓ หยด เธอทงหลายจะ สาคญความขอนนเปนไฉน เมอเทยบนาทไหลไปประจบกนซงสนไป หมดไป กบนา ๒-๓ หยดทยงเหลอ ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นาทไหลไปประจบกนซงสนไป หมดไป มากกวา นา ๒-๓ หยดทยงเหลออย นอยกวา เมอเทยบกบนาทไหลไปประจบกน ซงสนไปหมดไปแลว นา ๒-๓ หยดทยงเหลออย ยอมไมถงซงการนบ การ เปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว.


พ. ฉนนนเหมอนกนภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยสมเภชชสตรท ๔ ๕. ปฐมปฐวสตร เปรยบทกขทยงเหลอเทากบกอนดน [๑๗๕๑] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษเกบกอนดน ประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอนจากเเผนดนใหญ เธอทงหลายจะสาคญความ ขอนนเปนไฉน กอนดนประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอน ทเขาเกบไว กบแผนดนใหญ ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ แผนดนใหญมากกวา กอนดนเทาเมลดกระเบา ๗ กอนทเขาเกบไว มประมาณนอย เมอเทยบกบแผนดนใหญ กอนดนประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอนทเขาเกบไว ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรย- สาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมปฐวสตรท ๕


๖. ทตยปฐวสตร เปรยบทกขทหมดไปเทากบแผนดน [๑๗๕๒] ดกอนภกษทงหลาย แผนดนใหญพงถงความสนไปหมดไป ยงเหลอกอนดนประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอน เธอทงหลายจะสาคญความ ขอนนเปนไฉน ความหมดไป สนไป ของแผนดนใหญ กบกอนดนประมาณ เทาเมลดกระเบา ๗ กอนทยงเหลอ ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทล วา ขาแตพระองคผเจรญ แผนดนใหญทหมดไป สนไป มากกวา กอนดน ประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอนทยงเหลออย มประมาณนอย เมอเทยบกบ แผนดนใหญทหมดไป สนไป กอนดนประมาณเทาเมลดกระเบา ๗ กอนทยง เหลออย ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตปฐวสตรท ๖ ๗. ปฐมสมททสตร เปรยบทกขทเหลอเทากบหยดนา [๑๗๕๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษตกนามหาสมทร ๒-๓ หยด เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน นา ๒-๓ หยดทเขา ตกขนกบนาในมหาสมทร ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ นาในมหาสมทรมากกวา นา ๒-๓ หยดทเขาตกขนม


ประมาณนอย เมอเทยบกบนาในมหาสมทร นา ๒-๓ หยดทเขาตกขน ยอม ไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมสมททสตรท ๗ ๘. ทตยสมททสตร เปรยบทกขทหมดเทากบมหาสมทร [๑๗๕๔] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนมหาสมทรพงถงความ สนไป หมดไป ยงเหลอนา ๒-๓ หยด เธอทงหลายจะสาคญความขอนน เปนไฉน นาในมหาสมทรทสนไป หมดไป กบนา ๒-๓ หยดทยงเหลอ ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ นาใน มหาสมทรทสนไปหมดไปมากกวา นา ๒-๓ หยดทยงเหลอมประมาณนอย เมอเทยบกบนาในมหาสมทรทสนไป หมดไป นา ๒ - ๓ หยดทยงเหลอ ยอม ไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยสมททสตรท ๘


๙. ปฐมปพพตปมสตร เปรยบทกขทเหลอเทากบกอนหน [๑๗๕๕] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษเกบกอนหน ประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนแหงขนเขาหมวนต เธอทงหลายจะสาคญ ความขอนนเปนไฉน กอนหนประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนทเขาเกบไว กบขนเขาหมวนต ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ขนเขาหมวนตมากกวา กอนหนประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนทเขาเกบไว มประมาณนอย เมอเทยบกบขนเขาหมวนต กอนหน ประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนทเขาเกบไว ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบ เทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ฯลฯ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบปฐมปพพตปมสตรท ๙ ๑๐. ทตยปพพตปมสตร เปรยบทกขทหมดไปเทากบขนเขา [๑๗๕๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนขนเขาหมวนตพงถง ความสนไป หมดไป ยงเหลอกอนหนประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอน เธอ ทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ขนเขาหมวนตทสนไป หมดไป กบ กอนหนประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนทยงเหลออย ไหนจะมากกวากน

ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขนเขาหมวนตทสนไป


หมดไป มากกวา กอนหนประมาณเทาเมลดผกกาด ๗ กอนทยงเหลออย ม ประมาณนอย เมอเทยบกบขนเขาหมวนตทสนไป หมดไป กอนหนประมาณ เทาเมลดผกกาด ๗ กอนทยงเหลออย ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ทกขของบคคลผเปนอรยสาวก ผสมบรณดวยทฏฐ ผตรสร ผรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกข- นโรธคามนปฏปทา ทสนไป หมดไป มากกวา ทยงเหลอมประมาณนอย ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว เมอเทยบกบกองทกข อนมในกอนทสนไปหมดไป อยางสงเพยง ๗ ชาต ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบทตยปพพตปมสตรท ๑๐ จบอภสมยวรรคท ๖ อรรถกถาอภสมยวรรคท ๖ อภสมยวรรค ทานใหพสดารแลว ในอภสมยสงยต ในนทาน วรรคแล. จบอรรถกถาอภสมยวรรคท ๖

รวมพระสตรทมในวรรคท คอ ๑. นขสขาสตร ๒. โปกขรณสตร ๓ . ปฐมสมเภชชสตร ๔ ทตยสมเภชชสตร ๕. ปฐมปฐมวสตร ๖. ทตยปฐวสตร ๗. ปฐมสมททสตร ๘. ทตยสมททสตร ๙. ปฐมปพพตปมสตร ๑๐. ทตยปพพตปมสตร


อามกธญญเปยยาล ปฐมวรรค* ท ๗ ๑. อญญตรสตร วาดวยสตวผเกดในมนษยมนอย [๑๗๕๗] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงชอนฝนเลกนอยไวใน ปลายพระนขา แลวตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษทง หลาย เธอทงหลายจะสาคญ ความขอนนเปนไฉน ฝนเลกนอยทเราชอนขนไว ในปลายเลบกนแผนดนใหญน ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ แผนดนใหญนแลมากกวา ฝนเลกนอยทพระผมพระ ภาคเจาทรงชอนไวในปลายพระนขามประมาณนอย เมอเทยบกบแผนดนใหญ ฝนเลกนอยทพระผมพระภาคเจาทรงขอนนไวในปลายพระนขา ยอมไมถงซงการ นบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวกลบมาเกดในหม มนษยมนอย โดยทแท สตวลบมาเกดนอกจากมนษยมมากกวา ขอนน เพราะเหตไร เพราะไมไดเหนอรยสจ ๔ อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงกระทาความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา. จบอญญตรสตรท ๑. * อามกธญญเปยยาล วรรคท ๗-๘-๙-๑๐ มอรรถกถาแกรวมกนไวตอนจบมหาวรรคสงยต


๒. ปจจนตสตร วาดวยสตวผมาเกดในปจจนตชนบทมาก [๑๗๕๘] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงชอนฝนเลกนอยไวใน ปลายพระนขา แลวตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษทง หลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ฝนเลกนอยทเราชอนขนไว ในปลายเลบกบแผนดนใหญน ไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ แผนดนใหญนแลมากกวา ฝนเลกนอยทพระผมพระ- ภาคเจาทรงชอนไวในปลายพระนขามประมาณนอย เมอเทยบกบแผนดนใหญ ฝนเลกนอยทพระผมพระภาคเจาทรงชอนไวในปลายพระนขา ยอมไมถงซงการ นบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สตวทกลบมาเกดในมชฌม ชนบทมประมาณนอย โดยทแท สตวทกลบมาเกดในปจจนตชนบทมมากกวา ทกลบมาเกดในพวกมลกขะ ซงเปนพวกทไมรแจง ฯลฯ จบปจจนตสตรท ๒ ๓. ปญญาสตร วาดวยสตวผมปญญาจกษนอย [๑๗๕๙] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผประกอบ ดวยปญญาจกษ อนเปนอรยะ มประมาณนอย โดยทแท สตวผตกไปใน อวชชาเปนผงมงาย มมากกวา ฯลฯ จบปญญาสตรท ๓


๔. สราเมรยสตร วาดวยสตวผงดเวนการดมนาเมามนอย [๑๗๖๐] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การดมนาเมา คอ สราและเมรยอน เปนทตงแหงความประมาทมนอย โดยท แท สตวผไมงดเวนจากการดมนาเมา คอ สราและเมรย อนเปนทตงแหง ความประมาท มมากกวา ฯลฯ จบสราเมรยสตรท ๔ ๕. อทกสตร วาดวยสตวทเกดในนามมาก [๑๗๖๑] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเกดบนบก มนอย โดยทแท สตวผเกดในนา มมากกวา ฯลฯ จบอทกสตรท ๕ ๖. มตเตยยสตร วาดวยสตวผเกอกลมารดามนอย ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเกอกลแกมารดา ม นอย โดยทแท สตวผไมเกอกลแกมารดา มมากกวา ฯลฯ จบมตเตยยสตรท ๖


๗. เปตเตยยสตร วาดวยสตวผเกอกลบดามนอย [๑๗๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเกอกลแกบดา มนอย โดยทแท สตวผไมเกอกลแกบดา มมากกวา ฯลฯ จบเปตเตยยสตรท ๗ ๘. สามญญสตร วาดวยสตวผเกอกลสมณะมนอย [๑๗๖๓] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเกอกลแก สมณะมนอย โดยทแท สตวผไมเกอกลแกสมณะ มมากกวา ฯลฯ จบสามญญสตรท ๘ ๙. พราหมญญสตร วาดวยสตวผเกอกลพราหมณมนอย [๑๗๖๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเกอกลแก พราหมณมนอย โดยทแท สตวผไมเกอกลแกพราหมณ มมากกวา ฯลฯ จบพราหมญญสตรท ๙


๑๐. อปจายกสตร วาดวยสตวผนอบนอมตอผเจรญมนอย [๑๗๖๕] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผนอบนอม ตอบคคลผเจรญในสกล มนอย โดยทแท สตวผไมนอบนอมตอบคคลผเจรญ ในสกล มมากกวา ฯลฯ จบอปจายกสตรท ๑๐ จบอามกธญญเปยยาล ปฐมวรรคท ๗

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อญญตรสตร ๒. ปจจนตสตร ๓. ปญญาสตร ๔. สราเมรยสตร ๕. อทกสตร ๖. มตเตยยสตร ๗. เปตเตยยสตร ๘. สามญญสตร ๙. พราหมญญสตร ๑๐. อปจายกสตร.


อามกธญญเปยยาล ทตยวรรคท ๘ ๑. ปาณาตปาตสตร วาดวยสตวผเวนปาณาตบาตมนอย [๑๗๖๖] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผเวนจาก ปาณาตบาตมนอย โดยทแท สตวผไมเวน จากปาณาตบาต มมากกวาขอนน เพราะเหตไร ฯลฯ จบปาณาตปาตสตรท ๑ ๒. อทนนาทานสตร วาดวยสตวผเวนอทนนาทานมนอย [๑๗๖๗] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก อทนนาทาน มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากอทนนาทาน มมากกวา ฯลฯ จบอทนนาทานสตรท ๒ ๓. กาเมสมจฉาจารสตร วาดวยสตวผเวนกาเมสมจฉาจารมนอย [๑๗๖๘] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจากกาเม- สมจฉาจาร มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากกาเมสมจฉาจาร มมากกวา ฯลฯ

จบกาเมสมจฉาจารสตรท ๓


๔. มสาวาทสตร วาดวยสตวผเวนจากมสาวาทมนอย [๑๗๖๙] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก มสาวาท มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากมสาวาท มมากกวา ฯลฯ จบมสาวาทสตรท ๔ ๕. เปสญญสตร วาดวยสตวผเวนคาสอเสยดมนอย [๑๗๗๐] ดกอนภกษทงหลาย นนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก คาสอเสยด มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากคาสอเสยด มมากกวา ฯลฯ จบเปสญญสตรท ๕ ๖. ผรสสตร วาดวยสตวผเวนจากคาหยาบมนอย [๑๗๗๑] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก คาหยาบมนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากคาหยาบมมากกวา ฯลฯ จบผรสสตรท ๖


๗. สมผปปลาปสตร วาดวยสตวผเวนการเพอเจอมนอย [๑๗๗๒] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก คาเพอเจอ มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากคาเพอเจอมมากกวา ฯลฯ จบสมผปปลาปสตรท ๗ ๘. พชสตร วาดวยสตวผเวนการพรากพชคามมนอย [๑๗๗๓] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การพรากพชคามและภตคาม มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการ พรากพชคามและภตคาม มมากกวา ฯลฯ จบพชสตรท ๘ ๙. วกาลโภชนสตร วาดวยสตวผเวนบรโภคในเวลาวกาลมนอย [๑๗๗๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การบรโภคอาหารในเวลาวกาล มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการ บรโภคอาหารในเวลาวกาล มมากกวา ฯลฯ จบวกาลโภชนสตรท ๙


๑๐. คนธวเลปนสตร วาดวยสตวผเวนเครองลบไลมนอย [๑๗๗๕] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การทดทรง ประดบ และตกแตงรางกายดวยดอกไม ของหอมและเครอง ประเทองผวอนเปนฐานะแหงการแตงตว มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวน จากการทดทรง ประดบ และตกแตงรางกายดวยดอกไม ของหอม และ เครองประเทองผวอนเปนฐานะแหงการแตงตว มมากกวา ฯลฯ จบคนธวเลปนสตรท ๑๐ จบอามกธญญเปยยาล ทตยวรรคท ๘

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปาณาตปาตสตร ๒. อทนนาทานสตร ๓. กาเมสมจฉาจารสตร ๔. มสาวาทสตร ๕. เปสญญสตร ๖. ผรสสตร ๗. สมผปปลาปสตร ๘. พชสตร ๙ . กาลโภชนสตร ๑๐. คนธวเลปนสตร.


อามกธญยเปยยาล ตตยวรรคท ๙ ๑. นจจสตร วาดวยสตวผเวนจากการฟอนรามนอย [๑๗๗๖] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การฟอนรา ขบรอง ประโคมดนตร และดการเลนอนเปนขาศก มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวน จากการฟอนรา ขบรอง ประโคมดนตร และด การเลนอนเปนขาศก มมากกวา ขอนน เพราะเหต ไร ฯลฯ จบนจจสตรท ๑ ๒. สยนสตร วาดวยสตวผเวนการนงนอนในทนงนอนสงใหญมนอย [๑๗๗๗] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การนงนอนบนทนงทนอนอนสงใหญ มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจาก การนงนอนบนทนงทนอนอนสงใหญ มมากกวา ฯลฯ จบสยนสตรท ๒ ๓. รชตสตร วาดวยสตวผเวนการรบเงนทองมนอย

[๑๗๗๘] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบทองและเงน มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบทองและเงน มมากกวา ฯลฯ จบรชตสตรท ๓


๔. ธญญสตร วาดวยสตวผเวนจากการรบธญญชาตดบมนอย [ ๗๗๙] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบธญญชาตดบ มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบธญญชาตดบ มมากกวา ฯลฯ จบธญญสตรท ๔ ๕. มงสสตร วาดวยสตวผเวนการรบเนอดบมนอย [๑๗๘๐] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบเนอดบ มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบเนอดบ ม มากกวา ฯลฯ จบมงสสตรท ๕ ๖. กมารกาสตร วาดวยสตวผเวนการรบเดกหญงมนอย [๑๗๘๑] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบสตรและกมาร มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบสตรและ กมารมมากกวา ฯลฯ

จบกมารกาสตรท ๖


๗. ทสสตร วาดวยสตวผเวนการรบทาสและทาสมนอย [๑๗๘๒] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบทาสและทาส มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบทาสและทาส มมากกวา ฯลฯ จบทาสสตรท ๗ ๘. อเชฬกสตร วาดวยสตวผเวนการรบแพะแกะมนอย [๑๗๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบแพะและแกะ มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบแพะและแกะ มมากกวา ฯลฯ จบอเชฬกสตรท ๘ ๙. กกกฏสตร วาดวยสตวผเวนการรบไกและสกรมนอย [๑๗๘๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบไกและสกร มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบไกและสกร มมากกวา ฯลฯ จบกกกฏสตรท ๙


๑๐. หตถสตร วาดวยสตวผเวนการรบชางมนอย [๑๗๘๕] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบชาง โค มา และลา มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบ ชาง โค มา และลา มมากกวา ฯลฯ จบหตถสตรท ๑๐ จบอามกธญญเปยยาล ตตยวรรคท ๙

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. นจจสตร ๒. สยนสตร ๓. รชตสตร ๔. ธญญสตร ๕. มงสสตร ๖. กมารกาสตร ๗. ทาสสตร ๘. อเชฬกสตร ๙. กกกฏสตร ๑๐. หตถสตร.


อามกธญญเปยยาล จตตถวรรคท ๑๐ วาดวยสตวผมการกระทาตาง ๆ กน [๑๗๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบไรนาและทดน มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการรบไรนา และทดน มมากกวา ฯลฯ [๑๗๘๗] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การซอและการขาย มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการซอและขาย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๘๘] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การประกอบทตกรรมและการรบใช มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจาก การประกอบทตกรรมและการรบใช มมากกวา ฯลฯ [๑๗๘๙] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การโกงดวยตราชง การโกงดวยของปลอม และการโกงดวยเครองตวงวด มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวนจากการโกงดวยตราชง การโกงดวยของ ปลอม และการโกงดวยเครองตวงวด มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๐] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การรบสนบน การลอลวง และการทาของปลอม มนอย โดยทแท สตวผ ไมงดเวนจากการรบสนบน การลอลวง และการทาของปลอม มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๑] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวผงดเวนจาก การตด การฆา การจองจา การตชง การปลน และกรรโชก มนอย โดยทแท สตวผไมงดเวน จากการตด การฆา การจองจา การตชง การปลน และกรรโชก มมากกวา ฯลฯ


[๑๗๙๒] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงชอนฝนไวในปลายพระ- นขา แลวตรสเรยกภกษทงหลายมาตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย เธอ ทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ฝนเลกนอยทเราชอนไวในปลายเลบ กบแผนดนใหญนอยางไหนจะมากกวากน ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ แผนดนใหญนแลมากกวา ฝนเลกนอยทพระผมพระภาคเจา ทรงชอนไวทปลายพระนขามประมาณนอย เมอเทยบกบแผนดนใหญ ฝน เลกนอยทพระผมพระภาคเจาทรงชอนไวทปลายพระนขา ยอมไมถงซงการนบ การเปรยบเทยบ หรอแมสวนเสยว ดกอภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตในพวกมนษยแลวกลบมาเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตว ทจตจากมนษยไดแลว กลบไปเกดในนรก มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๓] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจาก มนษยไปแลว จะกลบมาเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตวทจตจาก มนษยไปแลว กลบไปเกดในกาเนดสตวดรจฉาน มมากกวา ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากมนษยไปแลว จะกลบมาเกดในพวกเทวดามนอย โดยทแท สตวทจตจากมนษยไปแลว กลบ ไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจาก เทวดาแลว จะกลบมาเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวทจตจาก เทวดาไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจาก เทวดาแลว จะกลบไปเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตวทจตจาก


เทวดาไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๖] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากนรก ไปแลว จะกลบไปเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตวทจตจากนรก ไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๗] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากนรก ไปแลว จะกลบไปเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวทจตจากนรกไป แลวกลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๘] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจาก กาเนดสตวดรจฉานไปแลว กลบไปเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตว ทจตจากกาเนดสตวดรจฉานไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๗๙๙] ดกอนทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากกาเนด สตวดรจฉานไปแลว จะกลบไปเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวท จตจากกาเนดสตวดรจฉานไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๘๐๐] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจาก ปตตวสยไปแลว จะกลบ ไปเกดในพวกมนษย มนอย โดยทแท สตวทจต จากปตตวสยไปแลว กลบไปเกดในนรก ในกาเนดสตวดรจฉาน ในปตตวสย มมากกวา ฯลฯ [๑๘๐๑] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากปตต วสยไปแลว จะกลบไปเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวทจตจาก ปตวสยไปแลว กลบไปเกดในนรก มมากกวา ฯลฯ


[๑๘๐๒] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากปตต- วสยไปแลว จะกลบไปเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวทจตจาก ปตตวสยไปแลว กลบไปเกดในกาเนดสตวดรจฉาน มมากกวา ฯลฯ [๑๘๐๓] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สตวทจตจากปตต วสยไปแลว จะกลบไปเกดในพวกเทวดา มนอย โดยทแท สตวทจตจาก ปตตวสยไปแลว กลบไปเกดในปตตวสย มมากกวา ขอนน เพราะเหตไร เพราะไมเหนอรยสจ ๔ อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ ทกขอรยสจ ทกขสมทย อรยสจ ทกขนโรธอรยสจ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ดกอนภกษ ทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย พงกระทาความเพยรเพอรตาม ความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา พระผมพระภาคเจาไดตรสไวยากรณภาษตนจบลงแลว ภกษเหลานน ชนชม ยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจา ฉะนแล. จบอามกธญญเปยยาลจตตถวรรคท ๑๐ จบจกกเปยยาล จบสจจสงยต จบมหาวารวรรคสงยต


อามกธญญเปยยาลวรรควรรณนา พงทราบอธบายในอามกธญญเปยยาลวรรค. คาวา สตวผประกอบดวยปญญาจกษอนเปนอรยะ ความวา ผม ปญญาจกษเปนโลกยะและโลกตระ ตงตนแตวปสสนา. ในคาวา ผงดเวน จากการดมนาเมา คอ สราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท มอธบายวา ขนชอวา สราม ๕ อยางคอ สราทาดวยแปง ๑ สราทาดวยขาว สก ๑ สราทาดวยขนม ๑ สราทใสดวยสาเหลา ๑ สราประกอบจากเครอง ปรง ๑ นาดองอยางใดอยางหนง ทานกลาวไวอยางนวา นาดองดอกไม นา ดองผลไม ชอวาเมรย. คาวา นาเมา ไดแก ทงสอง. อธบายวา กอกอยาง หนง นาเมาชนดใดแมอนทพนแลวจากสราและนาหมกดอง อนบคคล พงเมา. คนทงหลาย ยอมดมสราและเมรยนน ดวยเจตนาใด เจตนานน ชอวา เปนฐานะแหงความประมาท เพราะเปนเหตแหงความประมาท เปน ผเวน แลวจากการดมสราและเมรยนน. คาวา ผเกอกลแกมารดา คอ ผมประโยชนเกอกลแกมารดา อธบาย วา ผปฏบตชอบในมารดา. พงทราบอธบายในคาเปนตนวา ผเกอกลแกบดา. ผมประโยชนเกอ กลตอบดา ชอวา ผเกอกลแกบดา. ผมประโยชนเกอกลตอสมณะทงหลาย ชอวา ผเกอกลแกสมณะ. ผมประโยชนเกอกลตอพราหมณทงหลาย ชอวา ผเกอกลแกพรหม. คาวา เปตเตยยะเปนตนนเปนของผปฏบตชอบในบดา เปนตน เหลานน ๆ นนเทยว.


คาวา ผประพฤตนอบนอมตอบคคลผเจรญในสกล ความวา ผประพฤตนอบนอม คอ ผมปกตประพฤตถอมตน ตอบคคลผเจรญทสดใน สกล. คาวา จากการพรากพชคามและภตคาม ความวา เปนผเวนแลว จากการพรากพชคาม ๕ อยาง คอ พชเกดจากราก พชเกดจากลาตน พช เกดจากขอ พชเกดจากยอด พชเกดจากเมลด และภตคาม อยางใดอย หนงมหญาสเขยวและตนไมเปนตน จากการวกปโดยภาวะมการตดและตมเปน ตน. คาวา ผงดเวนจากการบรโภคอาหารในเวลาวกาล คอ จากการ บรโภคเกนเวลา. อธบายวา จากการบรโภคไดชวคราว ตงแตเลยเวลาเทยงไป. พงทราบอธบาในดอกไมเปนตน. คาวา ดอกไม ไดแก ดอกไม อยางใดอยางหนง. คาวา ของหอม ไดแก คนธชาตอยางใดอยางหนง. คาวา เครองประเทองผว ไดแก เครองยอมผวเปนตน ในคาเหลานน ชอวา ทดทรงอย เพราะอรรถวาประดบอย. ผยงฐานะทพรองใหเตมอย ชอวา ประดบอย. ผยนดดวยอานาจของหอม และเครองยอมผว ชอวา ตบแตงอย อธบายวา เหตทานเรยกวาฐานะ เพราะฉะนน มหาชนทาการทดทรง ดอกไมเปนตนเหลานนดวยเจตนาแหงความเปนผทศลใด เวนจากเจตนานน. การเหนสงทชอวาเปนขาศก คอ เปนศตร เพราะไมอนโลมตาม คาสอน เพราะเหตนน จงชอวา เหนสงทเปนขาศก การฟอน การขบ การประโคมดวยอานาจการฟอนและการใหผอนฟอนเปนตน และการดซงการ ฟอนเปนตนทเปนไปแลว แมโดยทสดดวยอานาจการฟอนของนกยงเปนตน อนเปนขาศก เพราะเหตนน จงชอวา การดฟอนรา ขบรอง และประโคม ดนตรทเปนขาศก. กการประกอบการฟอนเปนตนดวยตนกด การใหผอน


ประกอบการฟอนเปนตนกด การดการฟอนทเขาประกอบแลวกด ยอมไม ควรแกทงภกษ และภกษณ. ทนอนทเลยกาหนด ทานเรยกวา ทนอนสง. เครองลาดทไมสมควร ชอวา ทนอนใหญ. อธบายวา ผงดเวนจากทนอนสงและทนอนใหญ. คาวา ชาตรป คอทอง. คาวา เงน ไดกหาปณะ คนเหลาใด ถงการกลาววา มาสกโลหะ มาสกยาง คนเหลานนเปนผงดเวนจากการรบ ทองและเงนแมทงสองนน ยอมไมถอเอาทองและเงนนน ไมใหคนอนถอเอา อธบายวา ยอมไมถอทองและเงนทเกบไวแลว . คาวา จากการรบธญญชาตดบ ความวา จากการรบธญญชาต ดบแม ๗ ชนด คอ ขาวสาล ขาวเจา ขาวเหนยว ขาวละมาน ขาวฟาง ลกเดอย และหญากบแก. กการรบธญญชาตดบเหลานน ไมควรอยางเดยว เทานนหามได แมการถกตองกไมควรแกภกษทงหลายนนแหละ. ในคาวา จากการรบเนอดบ ความวา เวนจากการรบเนอททรง อนญาตไวโดยเจาะจง การรบเนอและปลาดบกไมควรแกภกษทงนน ถงการ ถกตองกไมควร. ในคาวา จากการรบสตรและกมาร นน หญงทไปในระหวางชาย ชอวา สตร หญงนอกน ชอวา กมาร. การรบสตรและกมารเหลานนกด การถกตองกด ไมควรทงนน. ในคาวาจากการรบทาสและทาสน การรบหญงและชายเหลานน ดวย ความเปนทาสและทาสกไมควรทงนน. กเนอเขากลาววา ขาพเจาถวายกปปย การก ขาพเจาถวายคนวด การรบนนยอมควร. นยทสมควร และไมสมควร ในสงของมแพะและแกะเปนเบองตน มนาและสวนเปนทสด กพงใครครวญดวยอานาจวนย. ปพพณณะ คอ ธญญ-


ชาต ยอมงอกในทใด ทนน ชอวา นา อปรณณชาต คอ ถวและงา ยอม งอกในทใด ทนน ชอวา สวน. อกอยางหนง ปพพณณะและอปรณณชาต ทงสองนนงอกในทใด ทนน ชอวา นา ชอวา สวน เพราะเปนภมภาคทไมได ทาไวแลว เพอตองการปพพณณะและอปรณณชาตนน. กในคาน แมสระและ บงเปนตน ทานกสงเคราะหเอาดวยหวขอวานาและสวนนนเอง. คาวา การ ซอและการขาย ไดแก ซอดวย ขายดวย. ทตกรรม ทานเรยกวา ความเปนทต การรบหนงสอ หรอขาว ของพวกคฤหสถแลวไปทนน ๆ ทานเรยกวา การรบใช. ขนชอวาการไป เลกนอยของภกษทเขาสงไปเรอนเลกเรอนใหญ. การทาทงสองอยางนน ชอวา การประกอบ เพราะฉะนน พงทราบเนอความในบทนวา การประกอบ ทตกรรมและการรบใช. การหลอกลวง ชอวา การโกง ในคาเปนตนวาโกง ดวยตาชง. ในคาวาโกงนน การโกงดวยตาชงม ๔ อยาง คอ การโกงโดยรป การโกงโดยภาชนะ การโกงโดยการรบ การโกงโดยปกปด. บรรดาการโกง เหลานน บคคลทาตาชงสองอนใหเหมอนกน เมอถอเอา ยอมถอเอาดวยตาชง ใหญ เมอจะใหกใหดวยตาชงเลกน ชอวา โกงโดยรป เมอจะรบเอา กเอามอกด ตาชงขางหลงไว เมอจะใหกเอามอกดขางหนาไว น ชอวา โกงโดยภาชนะ. เมอ จะรบกยดเชอกทโคน เมอจะใหกยดเชอกขางปลาย น ชอวา โกงโดยการรบ. ทาตาชงใหกลวงแลวใสผงเหลกขางใน เมอจะรบ กทาตาชงนนไวขางหลง เมอจะให กเอาไวขางหนา น ชอวาโกง โดยการปกปด. ถาดทอง ทานเรยกวา ภาชนะ การหลอกลวงดวยถาดทองใด นนชอวา การโกงโดยภาชนะ. อยางไร คอทาถาดทองใบหนง แลวทาถาด โลหะอยางอน ๒-๓ ใบใหมสเหมอนทอง แตนนจงไปชนบท แลวเขาไปหา


ตระกลทมงคงไร ๆ นนเทยว กลาววา พวกทานจงถอเอาถาดทองเถด เมอพวกเขาสอบถามถงราคา กทาทเปนเหมอนจะใหถาดใบทมคามากกวา ลาดบนน เมอพวกเขากลาววา จะรวาถาดเหลานเปนทองไดอยางไร จงกลาววา จงเลอกถอเอาเถด แลวกสถาดทองลงทหนใหถาดทงหมดแลวไป. การโกงดวยเครองนบม ๓ บระเภท ดวยอานาจประเภทแหงหทยะ ประเภทแหงยอด และประเภทแหงเชอก. การโกงเหลานน ประเภทแหง หทยะ ยอมไดในเวลานบเนยใส และนามนเปนตน กเมอจะถอวตถเหลานนก กลาววา จงคอยๆ หยอด เพราะเครองนบเปนรขางลาง แลวจงใหใหลเขาไป ในภาชนะเปนอนมากถอเอา เมอจะใหกปดรแลวใหเตมอยางเรวให. ประเภท แหงยอด ยอมไดในเวลาตวงงาและขาวสารเปนตน กเธอจะถอเอางาและ ขาวสารเปนตนเหลานน จงคอย ๆ พนใหสงเปนยอดถอเอา เมอจะใหกรบ ทาลายยอดเสยจงให. ประเภทแหงเชอก ยอมไดในเวลาวดนาและสวน กเมอไมไดอะไร ๆ อยนาทไมใหญกวดใหใหญ. การทาเจาของมใหเปนเจาของแลวรบสนบน ชอวา การรบสนบน ใหเหตมการรบสนบนเปนตน การหลอกลวงคนพวกอนดวยอบายเหลานน ชอวา การหลอกลวง. ในขอนนมเรองหนงนเปนอทาหรณ. ไดยนวา นายพรานคนหนง จบเนอและลกเนอไดมาอย. นกเลงคน หนงจงกลาวกบเขาวา ผเจรญ เนอราคาเทาไร. ลกเนอราคาเทาไร และ เมอนายพรานกลาววา เนอสองกหาปณะ ลกเนอหนงกหาปณะ จงใหเงน หนงกหาปณะ ถอเอาลกเนอแลวกลบมากลาววา ผเจรญ ขาพเจาไมตองการ ลกเนอ ทานจงใหเนอแกขาพเจา. พราน. ถาอยางนน แกจงใหสองกหาปณะ.


นกเลง. พอ ครงกอน ขาพเจาใหหนงกหาปณะแลวมใชหรอ. พราน. เออ. ใหแลว. นกเลง. เจาจงรบลกเนอแมน นนเปนกหาปณะหนงอยางน และ ลกเนอนมคาหนงกหาปณะ รวมแลวเปนสองกหาปณะ. นายพรานนน กาหนดแลววา เขากลาวมเหต จงไดรบเอาลกเนอ แลว ใหเนอไปแล. การทาของทมใชสงวาลวาเปนสงวาล มใชแกวมณ วาเปนแกวมณ มใชทอง วาเปนทอง แลวหลอกลวงดวยของเทยม ดวยอานาจการประกอบ หรอดวยอานาจมายา ชอวา การโกง. การประกอบการโกง ชอวาทาปลอม คาวา ทาปลอมน เปนชอแหงการรบสนบนเปนตน เหลานนนนเอง. เพราะฉะนน พงทราบเนอความในบทนวา จากการรบสนบน จากการลอลวง จากการทาของปลอม นนแล. อาจารยบางพวก แสดงเหตอนแลวยอมกลาววา การเปลยนแกผอน ชอวา การทาปลอม. กคานน ทานสงเคราะหเอาการลอลวง นนเอง. การตดมอเปนตน ชอวา การตด ในเหตมการตดเปนตน. การใหตาย ชอวา การฆา. การผกดวยเครองผกคอเชอกเปนตน ชอวา การผก. ชอวา การตชงม ๒ อยาง คอ การตชงในเวลาหมะตก ๑ การตชงดวยการ ปกปดดวยกอไม ๑. เวลาหมะตก โจรทงหลายปกปดดวยหมะ แลวตชงคน ทหลงทาง น ชอวา การตชงในเวลาหมะตก. โจรทงหลายปกปดดวยกอไม เปนตน แลวตชง น ชอวา การตชงดวยการปกปดดวยกอไม. กระทา การปลนหมบานและนคมเปนตน ทานเรยก การปลน. การทาอยางหยาบชา คอการเขาไปในบานแลว ปกมดทอกของคนทงหลาย แลวถอเอาสงของทตน


ปรารถนา ชอวา กรรโชก. เวนจากการตดและการกรรโชกนนอยางนแล. คาทเหลอ ในบททงปวง มเนอความตนทงนนแล. ขยายความอามกธญญเปยยาลวรรค ในอรรถกถาสงยตตนกาย ชอ สารตถปกาสน จบแลว. และจบการขยายความอรรถกถามหาวรรคแล.


นคมกถา กดวยคามประมาณเทาน อรรถกถา ชอวา สารตถปกาสน ใด อนละเอยดออน ทขาพเจาผปรารถนาความตงมน แหงพระสทธรรม ปรารภ เพอทาการพรรณนาเนอความ แหงสงยตตวรนกาย ทมอปการะมากแกนกบวช ทงหลาย ผมความรทละเอยดออนอนนาวปสสนามาให. กอรรถกถาสารตถปกา- สนนน ถอเอาสาระจากมหาอรรถกถาจบแลว อรรถกถาสารตถปกาสนนน ขาพเจารจนาโดยภาณวาร โดยบาลประมาณ ๗๘ คาถา แมปกรณวเศษชอ วสทธมรรค มประมาณ ๕๙ ภาณวาร ขาพเจารจนาใหเปนทมาแหงพระสตร (อาคมาน) เพอตองการประกาศเนอความโดยภาณวารทงหลาย เพราะฉะนน อรรถกถาน กบปกรณวเศษวสทธมรรคนน โดยนบตามภาณวารเปน ๑๓๗ หยอนนดหนอย. ดวยบญทขาพเจาผถอเอาสาระแหงมลตถกถา ของพระเถระ ทงหลายผอยในมหาวหาร รจนาอรรถกถาน มประมาณ ๑๓๗ โดยภาณวาร ทประกาศลทธอยอยางน สงสมแลวนน ขอสตวโลกทงปวง จงมสขเถด. ดวย บญแมนนทพระเถระ ชอวา ภทนตโชตปาละ ผมศลหมดจด ผมความร อนเอบอมในบาทแหงสภาสตวาร ผใครเพอความแจมแจงในศาสนา เปน ผงดงามออนวอนขาพเจาอย บรรลแลวเพอรจนาอรรถถกาน ขอประชาชนจง มความสขเถด. อรรถกถาสงยตตนกาย ทชอวา สารตถปกาสนน พระเถระผมชอ ทครทงหลายขนานวา พทธโฆสะ ผประดบดวยความบรสทธความเชอ ความ รและความเพยรอยางยง ผมคณสมทยมศลมารยาท ความซอตรง และความ ออนโยนใหเกดขนแลว ผสามารถทจะหยงลงสชฏคอลทธของตนและของผอนได ผประกอบดวยปญญาและความฉลาด เปนนกไวยากรณใหญ โดยความเปนผ มความรไมตดขด ในศาสนาของพระศาสดา ตางดวยปรยตคอพระไตร


ปฎก พรอมทงอรรถกถา ผประกอบดวยความสละสลวยแหงถอยคาทกลาว ไพเราะเปลงออกไดสบายใหเกดกรณสมบต ผเปนนกพดทพนจากผคควร เปนนกพดผประเสรฐ ผเปนมหากว เปนผประดบวงศ แหงพระเถระทงหลาย ผอยในมหาวหาร ผมความรอนตงมนดแลว ในอตรมนสสธรรมอนประดบ ดวยคณตางดวยอภญญาหกเปนตน มปฏสมภทาญาณทแตกฉานแลว เปน บรวาร ผเปนประทปแหงวงศพระเถระ ผมความรอนไพบลยและบรสทธ รจนาแลว. แมพระนามวา พทธะ ดงน ของ พระผมพระภาคเจา ผมพระทยหมดจด ผ คงท ผเจรญทสดในโลก ผแสวงหา ประโยชนอนใหญ ยงเปนไปในโลกตราบ ใด ขออรรถกถาชอวาสารตถปกาสนน อนแสดงนยอย เพอความหมดจดแหงศล แกกลบตรทงหลาย ผแสวงหาคณเปน เครองสลดออกจากโลก จงดารงอยใน โลกตราบนน เทอญ. จบ อรรถกถามหาวารสงยต

รวมสงยตทมในมหาวรรคน คอ ๑. มรรคสงยต ๒. โพชฌงคสงยต ๓. สตปฏฐานสงยต ๔. อนทรยสงยต ๕. สมมปปธานสงยต ๖. พลสงยต ๗. อทธบาทสงยต ๘. อนรทธสงยต ๙. ฌานสงยต ๑๐. อานาปานสงยต ๑๑. โสดาปตตสงยต ๑๒. สจจสงยต.

Documents

Tri91 31+สังยุตตนิกาย+มหาวารวรรค+เล่ม+๕+ภาค+๒