Tri91 30++สังยุตตนิกาย+มหาวารวรรค+เล่ม+๕+ภาค+๑

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค เลม ๕ ภาค ๑ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวาราวรรค

เลมท ๕ ภาคท ๑ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

มคคสงยต อวชชาวรรคท ๑ ๑. อวชชาสตร

วาดวยอวชชา และวชชาเปนหวหนาแหงอกศลและกศล [๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ณ ทนนแล พระผม พระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย. ภกษเหลานนทล รบพระดารสพระผมพระภาคเจาวา พระพทธเจาขา. พระผมพระภาคเจาได ตรสพระพทธพจนนวา [๒] ดกอนภกษทงหลาย อวชชาเปนหวหนาในการยงอกศลธรรม ใหถงพรอม เกดรวมกบความไมละอายบาป ความไมสะดงกลวบาป ความ เหนผด ยอมเกดมแกผไมรแจง ประกอบดวยอวชชา ความดารผดยอมเกด


มแกผมความเหนผด เจรจาผดยอมเกดมแกผมความดารผด การงานผด ยอมเกดมแกผเจรจาผด การเลยงชพผดยอมเกดมแกผทาการงานผด พยายาม ผดยอมเกดมแกผเลยงชพผด ระลกผดยอมเกดมแกผพยายามผด ตงใจผด ยอมเกดมแกผระลกผด. [๓] ดกอนภกษทงหลาย สวนวชชา เปนหวหนาในการยงกศล- ธรรมใหถงพรอม เกดรวมกบความละอายบาป ความสะดงกลวบาป ความ เหนชอบ ยอมเกดมแกผรแจง ประกอบดวยวชชา ความดารชอบยอมเกด มแกผมความเหนชอบ เจรจาชอบยอมเกดมแกผมความดารชอบ การงาน ชอบยอมเกดมแกผเจรจาชอบ การเลยงชพชอบยอมเกดมแกผทาการงานชอบ พยายามชอบยอมเกดมแกผเลยงชพชอบ ระลกชอบยอมเกดมแกผพยายามชอบ ตงใจชอบยอมบงเกดมแกผมระลกชอบ. จบอวชชาสตรท ๑


อรรถกถามคคสงยต ในมหาวารวรรค

อวชชาวรรคท ๑ อรรถกถาอวชชาสตร พงทราบวนจฉยในอวชชาสตรท ๑ แหงมหาวรรค.* บทวา ปพพงคมา ไดแก เปนหวหนาดวยอาการ ๒ อยาง คอ ดวยอานาจสหชาตปจจย ๑ ดวยอานาจอปนสสยปจจย ๑. บทวา สมาปตตยา ความวา เพอการเขาถง เพอการไดสภาพ เพอความเกดขน. บทวา อนวเทว อหรก อโนตตปป ความวา กอหรกะ ตงอยดวยอาการ แหงความไมละอาย และอโนตตปปะ ตงอยดวยอาการแหงความไมกลวนนใด อวชชานนน ยอมเกดขนรวมกบอหรกะและอโนตตปปะนน เวนอหรกะ และอโนตตปปะนนเสยหาเกดขนไดไม. บทวา อวชชาคตสส ความวา มจฉาทฏฐยอมเกดมแกผเขาถง คอประกอบดวยอวชชา. บทวา มจฉาทฏ ไดแกความไมเหนตามเปนจรง คอความไมเหนธรรมเครองนาสตวใหพนทกข. บทวา ปโหต คอยอมม ไดแกยอมเกดขน. แมในมจฉาสงกปปะเปนตน พง ทราบความเปนมจฉาดวยสามารถความไมจรง และไมนาสตวใหพนทกขนนแล. ชอวา องคแหงความเปนมจฉาเหลาน ยอมม เพอความเกดขนแหงอกศล ธรรม ๘ ดวยประการฉะน. สวนองคแหงมจฉตตะทงหลายเหลานนทงหมด ยอมไมเกดในขณะเดยวกน ยอมเกดในขณะตาง ๆ กน. ถามวา อยางไร. ตอบวา เมอใด จตประกอบดวยทฏฐ เมอยงกายวญญตใหตงขนยอมเกด เมอนน กยอมมองค ๖ คอ มจฉาทฏฐ (ความเหนผด) มจฉาสงกปปะ * บาลเปน มหาวารวรรค


(ความดารผด) มจฉาวายามะ (ความพยายามผด) มจฉาสต (ความระลกผด) มจฉาสมาธ (ความตงใจผด) มจฉากมมนตะ (การงานผด). เมอใด จต ไมประกอบดวยทฏฐ เมอนนมองค ๕ เวนมจฉาทฏฐ. เมอใดสององค เหลานนแล ยอมยงวจวญญตใหตงขน เมอนน ยอมมองค ๖ หรอองค ๕ ตงอยในมจฉาวาจา ในฐานะมจฉากมมนตะ ชอวา อาชวะน เมอกาเรบ ยอมกาเรบในกายทวารและวจทวารในทวารใดทวารหนงเทานน หากาเรบใน มโนทวารไม. เพราะฉะนน องค ๖ หรอองค ๕ เหลานนแล ยอมมดวย อานาจ มจฉาชวะวา เมอใด จตเหลานนแล ยอมยงกายวญญตและวจวญญต ใหตงขน โดยมงถงอาชวะ เมอนน กายกรรม จงชอวา มจฉาชวะ วจกรรม กอยางนน. กเมอใดจตเหลานน ยอมเกดขน เพราะไมยงวญญตใหตงขน เมอนนยอมมองค ๕ ดวยสามารถแหงมจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉา- วายามะ มจฉาสต และมจฉาสมาธ หรอองค ๔ ดวยสามารถแหงมจฉา สงกปปะเปนตน ดงนน องคทงหลายเหลานน ยอมไมเกดในขณะเดยวกน ทงหมด ยอมเกดในขณะตาง ๆ กนอยางน ดวยประการฉะนแล. ในสกกปกข บทวา วชชา ไดแก รความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน. แมในวชชาน พงทราบความทวชชาเปนหวหนา โดยอาการ ๒ คอ ดวยอานาจสหชาตปจจย ๑ ดวยอานาจอปนสสยปจจย ๑. บทวา หโรตตปป ไดแก ความละอายบาป และความกลวบาป. ในธรรม ๒ อยางนน หร ตงอยดวยอาการแหงความละอาย โอตตปปะ ตงอยดวยอาการแหงความกลว. นเปนความสงเขปในขอน. สวนความพสดาร ทานกลาวในวสทธมรรคแลว แล. บทวา วชชาคตสส ไดแก สมมาทฏฐ ยอมเกดมแกผเขาถงคอ ประกอบดวยวชชา. บทวา วททสโน ไดแก ผรแจงคอบณฑต. บทวา สมมาทฏ ไดแกความเหนตามเปนจรง คอความเหนนาสตวใหพนทกข.


แมในสมมากมมนตะเปนตน กมนยนเหมอนกน. องค ๘ เหลานยอมมเพอ ความเกดแหงกศลธรรมดวยประการฉะน. องคแม ๘ เหลานน ยอมไมเกด พรอมกนในขณะแหงโลกยมรรค แตยอมเกดพรอมกนในขณะแหงโลกตร- มรรค. กแลองค ๘ เหลานน ยอมมในมรรคอนประกอบดวยปฐมฌาน สวน ในมรรคอนประกอบดวยทตยฌานเปนตน ยอมมองค ๗ เทานน เวนสมมา สงกปปะ. ในองค ๗ เหลานน ผใดพงกลาวอยางนวา เพราะในมหาสฬายตน สตร ในมชฌมนกาย ทานกลาววา ความเหนของผเปนอยางนน อนใด ความเหนอนนน ยอมเปนสมมาทฏฐของผนน ความดารของผเปนอยางนน อนใด ความเหนอนนน ยอมเปนสมมาสงกปปะของผนน ความพยายาม ของผเปนอยางนนอนใด ความเหนอนนน ยอมเปนสมมาวายามะของผนน ความระลกของผเปนอยางนน อนใด ความเหนอนนน ยอมเปนสมมาสต ของผนน. ความตงใจมนของผเปนอยางนนอนใด ความเหนอนนน ยอมเปน สมมาสมาธของผนน. กแล ในเบองตนกายกรรม วจกรรม และอาชวะของ ผนน กยอมบรสทธดวยด ดงน. ฉะนน โลกตรมรรค กยอมประกอบ ดวยองค ๕ เทานนดงน. ผนนพงถกเขาตอวา ในสตรนนแลวา เพราะเหตไร ทานจงไมเหนคานวา อรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ น ยอมถงความ เจรญเตมทแกภกษนนอยางน ดงน. สวนขอททานกลาววา ปพเพว โข ปนสส นน ทานกลาวแลวเพอแสดงความบรสทธ จาเดมแตวนทบวชแลว ในขอนทานแสดงความหมายไวดงนวา กจาเดมแตวนทบวชแลว กายกรรม เปนตนอนบรสทธ ยอมบรสทธ ยงนก ในขณะแหงโลกตรมรรคดงน.


แมคาใด อนทานกลาวในอภธรรมวา กในสมยนนแล มรรคยอม ประกอบดวยองค ๕ คานนทานกลาวเพอแสดงในระหวางกจอยางหนง. กใน กาลใด บคคลละการงานผดแลว ยอมยงการงานทชอบใหบรบรณในกาลนน. มจฉาวาจา หรอมจฉาชวะ ยอมไมม สมมากมมนตะ ยอมให บรบรณในองคทเปนตวการทงหลาย ๕ เหลานคอ ทฏฐ ๑ สงกปปะ ๑ วายามะ ๑ สต ๑ สมาธ ๑. กสมมากมมนตะ ชอวา ยอมใหบรบรณได ดวยสามารถแหงวรต แมในสมมาวาจาและสมมาอาชวะ กมนยนแล. คาอน ทานกลาวแลวอยางน เพอแสดงในระหวางกจน. สวนในขณะแหงโลกยมรรค ยอมมองค ๕ แน. แตวรตไมแน เพราะฉะนน ทานไมกลาววาองค ๖ แตกลาววา มองค ๕ เทานน ดวยประการฉะน. กบณฑตพงทราบวา โลกตรมรรค ยอมมองค ๘ เพราะความสาเรจแหงสมมากมมนตะเปนตน เปนองคแหงโลกตรมรรค ในสตรหลายสตรมมหาจตตทาฬสกสตรเปนตน อยางนวา กดกอนภกษทงหลาย เมอภกษมจตเปนอรยะ หาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอย การงด การเวน การเวนขาด จากกายทจรต ๓ คอเจตนาเครองงดเวนไมกระทา การไมทาอนใด ดกอน ภกษทงหลาย สมมากมมนตะน ยอมเปนโลกตรมรรค เปนอรยะหาอาสวะ มได ดงน. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจา ตรสมรรคมองค ๘ น เจอ ดวยโลกยและโลกตระ. จบอรรคกถาอวชชาสตรท ๑


๒. อปฑฒสตร

ความเปนผมมตรด เปนพรหมจรรย [๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของชาวสกยะ ชอ สกกระ ในแควนสกกะของชาวศากยะทงหลาย ครงนน ทานพระอานนทเขา ไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแต พระองคผเจรญ ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด นเปนกงหนงแหง พรหมจรรยเทยวนะ พระเจาขา. [๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท เธออยาไดกลาว อยางนน เธออยาไดกลาวอยางนน กความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด นเปนพรหมจรรยทงสนทเดยว ดกอนอานนท อนภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ จกกระ ทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘. [๖] ดกอนอานนท กภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด ยอม เจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยนยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ยอมเจรญ สมมาสงกปปะ. . . สมมาวาจา. . . สมมากมมนตะ. . . สมมาอาชวะ. . . สมมาวายามะ . . . สมมาสต. . . สมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนอานนท ภกษผมมตรด มสหายด


มเพอนด ยอมเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาไดมากซงอรย- มรรคประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. [๗] ดกอนอานนท ขอวา ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอน ด เปนพรหมจรรยทงสนทเดยวนน พงทราบโดยปรยายแมน ดวยวาเหลา สตวผมชาตเปนธรรมดา ยอมพนไปจากชาต ผมชราเปนธรรมดา ยอมพน ไปจากชรา ผมมรณะเปนธรรมดา ยอมพนไปจากมรณะ ผมโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอปายาส เปนธรรมดา ยอมพนไปจากโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอปายาส เพราะอาศยเราผเปนกลยาณมตร ดกอนอานนท ขอวา ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด เปนพรหมจรรยทงสนทเดยว นน พงทราบโดยปรยายนแล. จบอปฑฒสตรท ๒

อรรถกถาอปฑฒสตร อปฑฒสตรท ๒ กลาวไวแลวในโกสลสงยตนนแล.


๓. สารปตตสตร

ความเปนผมมตรด [๘] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระสารบตรเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด นเปนพรหมจรรยทงสนเทยวนะ พระเจาขา. [๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ถกละ ถกละ สารบตร ความเปน ผมมตรด มสหายด มเพอนด นเปนพรหมจรรยทงสน ดกอนสารบตร ภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘. [๑๐] ดกอนสารบตร กภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด ยอม เจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนสารบตร ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อนอาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไป ในการสละ ดกอนสารบตร ภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด ยอมเจรญ อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวย องค ๘ อยางนแล. [๑๑] ดกอนสารบตร ขอวา ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอน ด นเปนพรหมจรรยทงสน นนพงทราบโดยปรยายแมน ดวยวาเหลาสตวผ


มชาตเปนธรรมดา ยอมพนไปจากชาต ผมชราเปนธรรมดา ยอมพนไปจาก ชรา ผมมรณะเปนธรรมดา ยอมพนไปจากมรณะ ผมโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาสเปนธรรมดา ยอมพนไปจากโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เพราะอาศยเราผเปนกลยาณมตร ดกอนสารบตร ขอวา ความเปน ผมมตรด มสหายด มเพอนด เปนพรหมจรรยทงสนนน พงทราบโดย ปรยายนแล. จบสารปตตสตรท ๓ อรรถกถาสารปตตสตร พงทราบวนจฉยในสารปตตสตรท ๓. บทวา สกลมท ภนเต ความวา พระอานนทเถระ ไมรวา มรรค พรหมจรรยแมทงสนอนตนไดเพราะอาศยกลยาณมตรดงน เพราะยงไมถงท สดแหงสาวกบารมญาณ. สวนพระธรรมเสนาบดไดรเเลว เพราะดารงอยใน ทสดแหงสาวกบารมญาณ. เพราะฉะนน ทานจงกราบทลอยางน. เพราะเหต นนแล พระผมพระภาคเจา จงไดประทานสาธการแกพระเถระนนวา สาธ สาธ ดงน. จบอรรถกถาสารปตตสตรท ๓


๔. พราหมณสตร

อรยมรรคเรยกชอได ๓ อยาง [๑๒] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ ไดเหนชาณสโสณพราหมณ ออกจากกรงสาวตถ ดวยรถเทยมมาขาวลวน ไดยนวา มาทเทยมเปนมาขาว เครองประดบขาว ตวรถขาว ประทนรถขาว เชอกขาว ดามปฏกขาว รม ขาว ผาโพกขาว ผานงขาว รองเทาขาว พดวาลวชนทดามพดกขาว ชน เหนทานผนแลว พดอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย ยานประเสรฐหนอ รปของยานประเสรฐหนอ ดงน. [๑๓] ครงนน ทานพระอานนทเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาต เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เวลาเชาขาพระองคนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ ขาพระองคเหนชาณสโสณพราหมณออกจากกรงสาวตถ ดวยรถมาขาวลวน ไดยนวา มาทเทยมเปนมาขาว เครองประดบขาว ตวรถขาว ประทนรถ ขาว เชอกขาว ดามปฏกขาว รมขาว ผาโพกขาว ผานงขาว รองเทา ขาว พดวาลวชนทดามกขาว ชนเหนทานผนแลวพดอยางนวา ทานผเจรญ ทงหลาย ยานประเสรฐหนอ รปของยานประเสรฐหนอ ขาแตพระองคผเจรญ พระองคอาจทรงบญญตยานอนประเสรฐในธรรมวนยนไดไหมหนอ.


[๑๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท อาจบญญตได คาวายานอนประเสรฐ เปนชอของอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ นเอง เรยก กนวา พรหมยานบาง ธรรมยานบาง รถพชยสงความอนยอดเยยมบาง. [๑๕] ดกอนอานนท สมมาทฏฐทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจดโมหะ เปนทสด. [๑๖] ดกอนอานนท สมมาสงกปปะทบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว มการกาจดราคะเปนทสด. มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจด โมหะเปนสด. [๑๗] ดกอนอานนท สมมาวาจาทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจดโมหะ เปนทสด. [๑๘] ดกอนอานนท สมมากมมนตะทบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจด โมหะเปนทสด. [๑๙] ดกอนอานนท สมมาอาชวะทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจดโมหะ เปนทสด. [๒๐] ดกอนอานนท สมมาวายามะทบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจด โมหะเปนทสด. [๒๑] ดกอนอานนทสมมาสตทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจดโมหะเปนทสด.


[๒๒] ดกอนอานนท สมมาสมาธทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว มการกาจดราคะเปนทสด มการกาจดโทสะเปนทสด มการกาจดโมหะ เปนทสด. [๒๓] ดกอนอานนท ขอวา ยานอนประเสรฐ เปนชอของอรย- มรรคประกอบดวยองค ๘ นเอง เรยกกนวา พรหมยานบาง ธรรมยานบาง รถพชยสงครามอนยอดเยยมบาง นนพงทราบโดยปรยายนแล. พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนไดตรสไวยากรณภาษตนจบลง แลว จงตรสคาถาประพนธตอไปอกวา [๒๔] อรยมรรคญาณนนมธรรม คอ ศรทธา กบปญญาเปนแอก มศรทธาเปนทบ มหร เปนงอน มใจเปนเชอกชก มสตเปนสารถ ผควบคม รถนมศลเปนเครองประดบ ม ฌานเปนเพลา มความเพยรเปนลอ ม อเบกขากบสมาธเปนทบ ความไมอยากได เปนประทน กลบตรใดมความไมพยาบาท ความไมเบยดเบยน และวเวกเปนอาวธ ม ความอดทนเปนเกราะหนง กลบตรนน ยอมเปนไปเพอความเกษมจากโยคะ พรหม ยานอนยอดเยยมน เกดแลวในตนของ บคคลเหลาใด บคคลเหลานนเปนนก- ปราชญ ยอมออกไปจากโลกโดยความแน ใจวา มชยชนะโดยแท. จบพราหมณสตรท ๔


อรรถกถาพราหมณสตร พงทราบวนจฉยในพราหมณสตรท ๔. บทวา สพพเสเตน วฬวาภรเถน ความวา ดวยรถเทยมดวยมา ๔ ตวอนขาวลวน. ไดยนวา รถมลอและซกงทงหมดไดหมดวยเงน. กชอวา รถม ๒ อยาง คอ รถรบ ๑ รถเครองประดบ ๑ ในรถนน รถรบ มสณฐานสเหลยมไมใหญนก สามารถบรรทกคนได ๒ คน หรอ ๓ คน รถเครองประดบเปนรถใหญ คอ โดยยาวกยาว โดยกวางกกวาง. คนถอรม ถอวาลวชน ถอพดใบตาล ยอมอยในรถนน ดงนนคน ๘ คน หรอ ๑๐ คน สามารถเพอจะยนกได นงกได นอนกได ตามสบายอยางนนนแล แมรถน จดเปนรถเครองประดบ. บทวา เสตา สท อสสา ความวา มาขาวคอมสขาวตามปกต. บทวา เสตาลงการา ความวา เครองประดบของมาเหลานน ไดเปนของ สาเรจดวยเงน. บทวา สโต รโถ ความวา รถชอวาขาว เพราะหมดวยเงน และเพราะประดบดวยงาในทนน ๆ โดยนยอนกลาวแลวแล. บทวา เสตปร- วาโร ความวา รถเหลาอนหมดวยหนงราชสหบาง หมดวยหนงเสอบาง หมดวยผากมพลเหลองบาง ฉนใด รถนหาเปนฉนนนไม. สวนรถน ไดหม ดวยผาอยางด. บทวา เสตา รสมโย ความวา เชอกอนหมดวยเงนและ แกวประพาฬ. บทวา เสตา ปโตทลฏ ความวา แมดามปฏกกหม ดวยเงน. บทวา เสต ฉตต ความวา แมรมอนเขาใหยกขนในทามกลางรถ กขาว. บทวา เสต อณหส ความวา ผาโพกทาดวยเงนกวาง ๗ นวกขาว.


บทวา เสตาน วตถาน ความวา ผานงขาว คอมสดงกอนฟองนา. ในผา เหลานน ผานงมราคาหารอย ผาหมมราคาพนหนง. บทวา เสตา อปาหนา ความวา ธรรมดาวา รองเทายอมมได สาหรบคนผเดนทาง หรอสาหรบคน ผเขาสดง. สวนรองเทาน สาหรบขนรถ. ดวยเหตนน พงทราบวา นนชอวา เครองประดบเทาของเขา ผสมเงน อนสมควรแกรองเทานน ทานกลาวไว อยางน. บทวา เสตาย สท วาลวชนยา ความวา จามรและพดวาลวชน มสขาว มดามทาดวยแกวผลก. กเครองประดบเฉพาะเทานขาว ไดมแลว แกพราหมณนนอยางเดยวเทานนหามได. แมเครองประดบของพราหมณนน ไดทาดวยเงนมเปนตนอยางนวา กพราหมณนน ลบไลดวยเครองลบไลขาว ประดบดอกไมขาว ทนวทง ๑๐ สวมแหวน ทหทงสองใสตางหดงน. แม พวกพราหมณผเปนบรวารของเขาไดมประมาณหนงหมน ผาเครองลบไล ดอกไมและเครองประดบขาว ไดมแลวประมาณเทานนเหมอนกน. สวนขอ นนอนใดอนทานกลาววา สาวตถยา นยยายนต ดงน ความแจมแจงแหง การออกไปในขอนนดงตอไปน. วาโดยกจ พราหมณนน ยอมกระทาประทกษณนคร ๖ เดอนครง หนง คนประกาศไปลวงหนาวา แตนไปพราหมณจกกระทาประทกษณนคร โดยวนทงหลายประมาณเทาน ชนเหลาใดฟงการประกาศนนแลว กาลงออกไป จากนคร ชนเหลานนจะยงไมหลกไป. แมชนเหลาใด หลกไปแลว แมชน เหลานนยอมกลบ ดวยคดวา พวกเราจกไดเหนสรสมบตของทานผมบญ. พราหมณยอมเทยวไปสนครตลอดวนใด ชาวเมองทงหลาย กวาดถนนในนคร ในกาลนน แตเชาตร เกลยทรายลง โปรยดวยดอกไมทงหลาย อนมขาวตอก เปนทหา ทงหมอนา ใหชวยกนยกตนกลวยทงหลาย และธงทงหลายขนแลว ยอมทานครทงสนใหอบอวลดวยกลนธป.


พราหมณสนานศรษะแตเชาตร บรโภคอาหารเชาแลว กแตงตว ดวยเครองอาภรณมผานงขาวเปนตน โดยนยอนกลาวแลวแล ลงจากปราสาท ขนรถ ลาดบนน พราหมณเหลานน กตกแตงดวยผาเครองลบไลและดอกไม- ขาวทงหมด ถอรมขาวแวดลอมพราหมณนนอย. แตนน ชนทงหลายยอม โปรยผลาผลแกพวกเดกหนมกอน เพอการประชมของมหาชน ตอแตนน ยอมโปรยเงนมาสก ตอแตนน จงโปรยกหาปณะทงหลาย. มหาชนยอม ประชมกน การโหรองและการโยนผากยอมเปนไป ครงนน พราหมณยอม เทยวไปสนครเพอมหาสมบต เมอชนทงหลายผมความตองการดวยมงคลและ ตองการสวสดเปนตน กระทามงคลและสวสดอย. มนษยทงหลายผมบญขน ไปบนปราสาทมชนเดยวเปนตน เปดชองหนาตางเชนกบปกนกแกว แลดอย แมพราหมณยอมมงตรงไปทางประตทศใต คลายจะครอบครองนครดวยยศ และสรสมบตของตน ขอนทานหมายถงขอนนแลว จงกลาว. บทวา ตเมน ชโน ทสวา ความวา มหาชนเหนรถนน. บทวา พรหม ไดแก เปนชอของผประเสรฐ. บทวา พรหม วต โภ ยาน ในขอนมอธบายดงนวา ทานผเจรญทงหลาย ยานเชนยานอนประเสรฐหนอ. บทวา อมสเสว โข เอต ความวา ดกอนอานนท ธรรมดาวา มนษย ทงหลายใหทรพยแกผกลาวสรรเสรญแลว ยอมใหขบรองเพลงขบสรรเสรญ ทารกาทงหลายของตนวา เปนผนารก นาด มทรพยมาก มโภคะมากดงน แตกหาเปนผนารก หรอมโภคะมาก ดวยเพยงการกลาวสรรเสรญนนไม มหาชนเหนรถของพราหมณอยางนแลว จงกลาวสรรเสรญอยางนวา ทาน ผเจรญทงหลาย ยานประเสรฐหนอ แมกจรง ถงอยางนน ยานนนจะชอวา เปนยานประเสรฐดวยเพยงการกลาวสรรเสรญกหามได ทจรงยานนนจะชอวา ลามกเลว. ดกอนอานนท แตโดยปรมตถ ยานนนเปนชอของอรยมรรคม


องค ๘ นเทานนแล. กอรยมรรคนประเสรฐ เพราะปราศจากโทษทงปวง ดวยวา พระอรยะทงหลาย ยอมไปสนพพานดวยอรยมรรคน ดงนน จงควร กลาววา พรหมยานบาง วาธรรมยานบาง เพราะเปนธรรมและเปนยาน วารถพชยสงครามอนยอดเยยมบาง เพราะไมมสงอนยงกวา และเพราะชนะ สงครามคอกเลสแลว. บดน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงความทอรยมรรคนนไมม โทษ และเปนพชยสงคราม จงตรสคาเปนอาทวา ราควนยปรโยสานา ดงน . ในบทนน สมมาทฏฐ เมอกาจดราคะยอมใหหมด คอยอมถงไดแกยอม สาเรจเปนทสด เพราะเหตนน จงชอวา มการกาจดราคะเปนทสด. ในบท ทงปวงกนยนแล. บทวา ยสส สทธา จ ปา จ ความวา สาหรบยานคอ อรย- มรรค มธรรม ๒ เหลานคอศรทธา ดวยสามารถแหงสทธานสาร และปญญา ดวยสามารถแหงธมมานสาร เปนแอกมศรทธาเปนทบ อธบายวา ประกอบ ในแอกมตนเปนทามกลางในอรยมรรคนน. บทวา หร อสา ความวา หร อนเกดขนภายในพรอมดวยโอตตปปะอนเกดขนในภายนอกประกอบกบดวยตน เปนงอนของรถคอ มรรค. บทวา มโน โยตต ความวา วปสสนาจตและ มรรคจตเปนเชอกชก. เหมอนเชอกททาดวยปอเปนตนของรถ ยอมกระทา โคทงหลายใหเนองเปนอนเดยวกน คอใหรวมกนไดฉนใด วปสสนาจตอน เปนโลกยะของรถคอมรรคม ๕๐ กวา วปสสนาจตอนเปนโลกตระ ยอมทา กศลธรรม ๖๐ กวา ใหเนองกนคอใหรวมกนไดฉนนนเหมอนกนแล. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา มโน โยตต ดงน. บทวา สต อารกขสารถ ความวา สตสมปยตดวยมรรค ชอวา สารถผควบคม. ผใดยอมประกอบในการจดทบ หยอดเพลา สงรถไป ยอมกระทามาเทยมรถ


ใหหมดพยศ ผนนชอวา สารถผรกษาสามารถฉนใด สตของรถคอมรรค กฉนนน. ทานกลาววา สตนมการรกษาเปนเหตปรากฏและยอมพจารณาคต แหงธรรมทงหลายทงกศลและอกศล ดงน. บทวา รโถ ไดแก รถคออรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. บทวา สลปรกขาโร ความวา รถมจาตปารสทธศลเปนเครองประดบ. บทวา ฌานกโข ความวา มเพลาทาดวยฌาน ดวยสามารถแหงองคฌาน ๕ สมปยตดวยวปสสนา. บทวา จกกวรโย คอมความเพยรเปนลอ อธบายวา ความเพยร ๒ กลาวคอทางกายและทางจต เปนลอของความเพยร. บทวา อเปกขา ธรสมาธ ความวา สมาธของทบ ชอวา ธรสมาธ อธบายวา ความทสวนของแอกแมทงสองสมาเสมอ เพราะไมมอาการขน ๆ ลง ๆ. ฝาย ตตรมชฌตตเปกขาน ยอมนาความทจตตปบาทหดหและฟงซานไปเสยแลว จงดารงจตในทามกลางแหงการประกอบความเพยร เพราะฉะนน พระองค จงตรสวา เปนธรสมาธของรถคอมรรคน. บทวา อนจฉา ปรวารณ ความวา ความไมอยากได กลาวคออโลภะของรถคออรยมรรคแมน ชอวา เปนประทน เหมอนหนงราชสหเปนตน เปนเครองหมภายนอกรถฉะนน. บทวา อพยาปาโท ไดแก เมตตาและสวนเบองตนแหงเมตตา. บทวา อวหสา ไดแก กรณาและสวนเบองตนแหงกรณา. บทวา วเวโก ไดแก วเวก ๓ อยางมกายวเวกเปนตน. บทวา ยสส อาวธ ความวา อาวธ ๕ อยาง อยางน ยอมมแกกลบตรผดารงอยในรถคออรยมรรค คนยน อยในรถ ยอมแทงสตวทงหลายดวยอาวธ ๕ ไคฉนใด แมโยคาวจร ยนอย ในรถแหงโลกยมรรค และโลกตรมรรคน ยอมแทงซงโทสะดวยเมตตา แทง ความเบยดเบยนดวยกรณา แทงความคลกคลคณะดวยกายวเวก แทงคลกคล กเลสดวยจตวเวก และแทงอกศลทงปวงดวยอปธวเวก ฉนนน ดวยเหตนน


ทานจงกลาวอาวธ ๕ อยางนน ยอมเปนของกลบตรนน. บทวา ตตกขา ความวา ความอดทนดวยความอดกลนคาของคนพดชวเลวทราม. บทวา จมมสนนาโห ไดแก มหนงเปนเกราะ เหมอนคนรถสวมเกราะหนงยนอย บนรถยอมอดทนตอลกศรทงหลายอนมาแลวและมาแลว ลกศรทงหลายยอม แทงบคคลนนไมได ฉนใด ภกษผประกอบดวยอธวาสนขนต ยอมอดทน ถอยคาอนมาแลวและมาแลวได ถอยคาเหลานน ยอมแทงภกษผประกอบดวย อธวาสนขนตไมได ฉนนน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ความอดทนเปน เกราะหนง. บทวา โยคกเขมาย วตตต ความวา ยอมเปนไปเพอความเกษม จากโยคะ ๔ คอ เพอนพพาน กลบตรผมงนพพานยอมดาเนนไปอยางเดยว อธบายวา ยอมไมหยด ยอมไมทาลาย ดงน. บทวา เอตทตตน สมภต ความวา ยานคอมรรคนน ยอมชอวา เกดในตน เพราะความทตนอาศยการทาเยยงบรษจงได. บทวา พรหมยาน อนตตร ไดแก ยานอนประเสรฐ ไมมยานอนเหมอน. บทวา นยยนต ธรา โลกมหา ความวา ยานนน ยอมมแกชนเหลาใด ชนเหลานนเปน นกปราชญ คอ คนพวกบณฑต ยอมออก คอยอมไปจากโลก. บทวา อทตถ ไดแก โดยสวนเดยว. บทวา ชย ชย ความวา ชยชนะอย ซงขาศกทงหลายมราคะเปนตน. จบอรรถกถาพราหมณสตรท ๔


๕. กมตถยสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอกาหนดรทกข [๒๕] สาวตถนทาน. ครงนนแล ภกษมากรปเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวน ขางหนง ครนแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอ ประทานพระวโรกาส พวกอญญเดยรถยปรพาชก ถามพวกขาพระองคอยางน วา ดกอนผมอายทงหลาย พวกทานอยประพฤตพรหมจรรยในพระสมณโคดม เพอประโยชนอะไร พวกขาพระองคถกถามอยางนแลว จงพยากรณแกพวก อญญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย พวกเรา อยประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจา เพอกาหนดรทกข พวกขา พระองคถกถามอยางนแลวพยากรณอยางน ชอวากลาวตามพระดารสทพระผ มพระภาคเจาตรสไวแลว ไมกลาวตพระผมพระภาคเจาดวยคาไมจรง พยากรณธรรมสมควรแกธรรม ทงการคลอยตามวาทะทถกไร ๆ จะไมพงถง ฐานะอนวญชนพงตเตยนไดละหรอ. [๒๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชางเถด พวกเธอถกถามอยางนนแลว พยากรณอยางนน ชอวากลาวตามคาทเรากลาว ไวแลว ไมกลาวตเราดวยคาไมจรง พยากรณธรรมสมควรแกธรรม ทงการ คลอยตามวาทะทถกไร ๆ จะไมถงฐานะอนวญชนพงตเตยนได เพราะพวก เธออยประพฤตพรหมจรรยในเรา เพอกาหนดรทกข. [๒๗] ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถยปรพาชก พงถาม พวกเธออยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย กหนทางมอยหรอ ปฏปทาเพอ


กาหนดรทกขนนมอยหรอ พวกเธอถกถามอยางนแลว พงพยากรณแกพวก อญญเดยรถย ปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย หนทางมอย ปฏปทาเพอกาหนดรทกขนนมอย. [๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กหนทางเปนไฉน ปฏปทาเพอกาหนด รทกขเปนไฉน อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ นแล คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเปนหนทาง นเปนปฏปทาเพอกาหนดรทกขนน ดกอนภกษ ทงหลาย พวกเธอถกถามอยางนนแลว พงพยากรณแกพวกอญญเดยรถย- ปรพาชกเหลานนอยางน. จบกมตถยสตรท ๕ อรรถกถากมตถยสตร พงทราบวนจฉยในกมตถยสตรท ๕. เอว ศพทในบทวา อยเมว มอรรถแนนอน. ยอมหามมรรคอน ดวย เอว ศพทนน. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจา ตรสทกขในวฏฏะ และมรรคเจอปนกน. จบอรรถกถากมตถยสตรท ๕


๖. ปฐมภกขสตร๑

มรรค ๘ เรยกวาพรหมจรรย [๒๙] สาวตถนทาน. ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวาพรหมจรรย ๆ ดงน กพรหมจรรยเปนไฉน ทสดแหงพรหมจรรย เปนไฉน. [๓๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ อรยมรรคประกอบ ดวยองค ๘ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นแลเปนพรหมจรรย ความสน ราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ น เปนทสดแหงพรหมจรรย. จบปฐมภกขสตรท ๖ ๗. ทตยภกขสตร

ความกาจดราคะ เปนชอนพพานธาต [๓๑] สาวตถนทาน. ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา ความกาจดราคะ ความกาจดโทสะ ความกาจดโมหะ ดงน คาวา ๑. สตรท ๖ ไมมอรรถกถาแก


ความกาจดราคะ ความกาจดโทสะ ความกาจดโมหะ นเปนชอแหงอะไร หนอ พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนภกษ คาวา ความกาจดราคะ ความกาจดโทสะ ความกาจดโมหะ นเปนชอแหงนพพานธาต เพราะเหต นน จงเรยกวาธรรมเปนทสนอาสวะ.

ความสนราคะ ชอวาอมตะ [๓๒] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษนนไดทลถาม พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา อมตะ ๆ ดงน อมตะ เปนไฉน ทางทจะใหถงอมตะเปนไฉน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ นเรยกวาอมตะ อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ คอ สมมา- ทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นแลเรยกวาทางทจะใหถงอมตะ. จบทตยภกขสตรท ๗ อรรถกถาทตยภกขสตร พงทราบวนจฉยในทตยภกขสตรท ๗. บทวา นพพานธาตยา โข เอต ภกเข อธวจน ความวา นน เปนชอแหงนพพานธาตอนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ. บทวา อาสวาน ขโย เตน วจจต ทานแสดงวา อกอยางหนงเรยกวา ธรรมเปนทสนอาสวะ เพราะความกาจดราคะเปนตนนนเสยได. พระอรหต ชอวา ความสนอาสวะ. บทวา ราควนโย เปนอาทนน เปนชอแมของพระอรหตเทานน. บทวา


เอตทโวจ ความวา เพราะภกษนนเปนผฉลาดในอนสนธ เมอทลถามจง ไดกราบทลอยางนวา พระศาสดาเมอตรสวา ธาต กตรสนพพานแกเราแลว สวนทางแหงนพพานนนพระองคยงไมตรส เราจกทลใหพระองคตรสทางแหง นพพานนน จงทลถามดงน . จบอรรถกถาทตยภกขสตรท ๗ ๘. วภงคสตร

อรยมรรค ๘ [๓๓] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสกะภกษทงหลายวา ด กอนภกษทงหลาย เราจกแสดง จกจาแนกอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงพงอรยมรรคนน จงใสใจใหด เราจกกลาว ภกษพวกนนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ. [๓๔] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาทฏฐเปนไฉน ความรในทกข ใน ทกขสมทย ในทกขนโรธ ในทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวา สมมาทฏฐ. [๓๕] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสงกปปะเปนไฉน ความดารใน การออกจากกาม ความดารในอนไมพยาบาท ความดารในอนไมเบยดเบยน นเรยกวา สมมาสงกปปะ. [๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาวาจาเปนไหน เจตนาเครองงา. เวน จากพดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ นเรยกวา สมมาวาจา.


[๓๗] ดกอนภกษทงหลาย กสมมากมมนตะเปนไฉน เจตนาเครอง งดเวนจากปาณาตบาต อทนนาทาน จากอพรหมจรรย นเรยกวา สมมา- กมมนตะ. [๓๘] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาอาชวะเปนไฉน อรยสาวกใน ธรรมวนยน ละการเลยงชพทผดเสย สาเรจชวตอยดวยการเลยงชพทชอบ น เรยกวาสมมาอาชวะ. [๓๙] ดกอนภกษทงหลาย สมมาวายามะเปนไฉน ภกษในธรรม วนยนยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอมใหอกศลธรรมอนลามกทยงไมเกดบงเกดขน เพอละอกศลธรรมอนลามก ทบงเกดขนแลว เพอใหกศลธรรมทยงไมเกดบงเกดขน พยายาม ปรารภความ เพยร ประคองจตไว เพอความตงมน ไมฟนเฟอน เพมพน ไพบลย เจรญ บรบรณ แหงกศลธรรมทบงเกดขนแลว นเรยกวา สมมาวายามะ. [๔๐] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสตเปนไฉน ภกษในธรรมวนย นยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา เนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย ยอมพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย นเรยกวา สมมาสต. [๔๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสมาธเปนไฉน ภกษในธรรม วนยนสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปต และสขเกดแตวเวกอย เธอบรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน


เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปต และสขเกดแตสมาธอย เธอมอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยนาม กาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌานทพระอรยเจาทงหลายสรรเสรญวา ผ ไดฌานนเปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข เธอบรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะละสข ละทกข และดบโสมนสกอน ๆ ได มอเบกขาเปนเหต ใหสตบรสทธอย นเรยกวา สมมาสมาธ. จบวภงคสตรท ๘ อรรถกถาวภงคสตร พงทราบวนจฉยในวภงคสตรท ๘. บทวา กตมา จ ภกขเว สมมาทฏ ความวา พระผมพระ- ภาคเจา ทรงจาแนกมรรคอนประกอบดวยองค ๘ โดยปรยายนนแลว ทรง เรมเทศนาน เหมอนทรงประสงคจะจาแนกโดยปรยายอนอก. ในบทเหลานน บทวา ทกเข าณ ความวา ญาณอนเกดขน ดวยอาการ ๔ ดวยสามารถการฟง ๑ การพจารณารอบคอบ ๑ การแทงตลอด ๑ การพจารณา ๑. แมในสมทยกมนยนเหมอนกน. สวนในสองบททเหลอ (นโรธและมรรค) ญาณ ๓ อยางเทานน ยอมควรเพราะการพจารณาไมม กมมฏฐานในสจจะ ๔ น พระองคทรงแสดงแลวดวยบทวา ทกเข าณ เปนตนดวยอาการอยางน. ในบทเหลานน สจจะ ๒ ขางตน เปนวฏฏะ ๒ ขางปลายเปน ววฏฏะ ในวฏฏะและววฏฏะเหลานน ความยดมนในกมมฏฐานของภกษมใน


วฏฏะ ในววฏฏะความยดมนไมม. กโยคาวจรเมอเรยนซงสจจะ ๒ ขางตน ในสานกของอาจารย ทองดวยวาจาบอย ๆ โดยสงเขปอยางน ปจกขนธา ทกข ตณหาสมทโย และโดยพสดารมนยเปนอาทวา กตเม ปจกขนธา รปกขนโธ แลวจงทากรรม. สวนในสจจะ ๒ นอกน เธอยอมทากรรม ดวยการฟงอยางนวา นโรธสจจะ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ มรรคสจจะ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เธอเมอทาอยางน ยอมแทงตลอดซงสจจะ ๔ ดวยปฏเวธอยางหนง ยอมตรสรดวยการตรสรอยางหนง ยอมแทงตลอด ทกขไดดวยการกาหนดร ซงสมทยไดดวยการละ ซงนโรธไดดวยการทาให แจง ยอมแทงตลอดมรรคไดดวยการเจรญ. ยอมตรสรทกขได ดวยการ กาหนดร ฯลฯ ยอมตรสรมรรคไดดวยการเจรญ. การเรยน การไตถาม การฟง การทรงไว การพจารณาและ การแทงตลอด ยอมมในสจจะ ๒ (ทกข สมทย) ในสวนเบองตนแหง สจจะ ๔ ดวยประการอยางน. การฟงและการแทงตลอดเทานน ยอมมใน สจจะ ๒ (นโรธ มรรค) ในกาลตอมา วาโดยกจ ปฏเวธธรรมยอมม ในสจจะ ๓ (ทกข สมทย มรรค). ในนโรธ มปฏเวธเปนอารมณ. สวน ปฏเวธ ยอมมแกสจจะ ๔ ดวยการพจารณา. แตการกาหนดในเบองตน ยอมไมม. ความหวงใย การรวบรวม การทาไวในใจ และการพจารณา ยอมไมมแกภกษนผกาหนดอยในเบองตนวา เรายอมกาหนดรทกข ยอมละ สมทย ยอมทาใหแจงซงนโรธ เรายอมยงมรรคใหเกด. ความหวงใยเปนตน ยอมมจาเดมแตการกาหนด. แตในกาลตอมา ทกข ยอมเปนอนเธอกาหนด รแลวแล ฯลฯ มรรค ยอมเปนอนเธอทาใหเกดแลว. ในสจจะ ๔ เหลานน สจจะ ๒ ชอวา เปนธรรมลมลก เพราะ เหนไดยาก. สจจะ ๒ ชอวา เหนไดยาก เพราะเปนธรรมลมลก. จรงอย


ทกขสจจะ กปรากฏได เพราะความเกดขน ยอมถงแมซงอนตนพงกลาววา ทกขหนอ ในการกระทบดวยตอและหนามเปนตน. แมสมทยกปรากฏได เพราะความเกดขน ดวยสามารถมความเปนผใครเพอจะเคยวกนและจะบรโภค เปนตน. แตวา โดยการแทงตลอดถงลกษณะ ทกขและสมทยสจแมทงสอง กเปนธรรมลมลก. สจจะเหลานน ชอวา เปนธรรมอนลมลก. เพราะเหน ไดยาก ดวยประการดงน. ความพยายามเพอตองการเหนสจจะทงสองนอกน (นโรธ มรรค) ยอมเปนเหมอนการเหยยดมอไปเพอจบภวคคพรหม เหมอนการเหยยดเทาไปเพอถกตองอเวจ และเหมอนการยงปลายแหงขนหาง- สตวซงแยกแลวโดย ๗ สวน ใหตกสปลาย. สจจะเหลานน ชอวาเปนธรรม ลมลก เพราะเหนไดยากดวยประการดงน. บทเปนอาทวา ทกเข าณ น พระผมพระภาคเจาตรสแลวดวยสามารถการเรยนเปนตน ในสจจะ ๔ ชอวา เปนธรรมลมลก เพราะเหนไดยาก และชอวา เปนธรรมเหนไดยาก เพราะเปนธรรมลมลก ดวยประการดงน. สวนญาณนน ยอมมอยางนแล ในลกษณะแหงปฏเวธ. พงทราบในบท เนกขมมสงกปปะเปนอาท ความดารในการออก จากกามวา เกดขนแลวโดยภาวะทออกไปจากกาม เพราะอรรถวาเปนขาศก ตอกามบาง เกดขนแลวแกผพจารณากามอยดงนบางวา เมอทาการกาจดกาม ใหกามสงบกเกดขนดงนบาง วาเมอสงดจากกามกเกดขนดงนบาง. แมใน สองบททเหลอ กมนยนเหมอนกน. สวนธรรมมเนกขมมสงกปปะเปนตน เหลานนแมทงหมด ชอวาตางกนในสวนเบองตน เพราะความหมายในการ งดเวนจากกาม จากพยาบาท และจากวหงสามสภาวะตางกน. สวนในขณะแหงมรรค ความดารในกศลอยางเดยวเทานน ยอม เกดขน ยงองคแหงมรรคใหบรบรณอย ดวยสามารถใหสาเรจความไมเกดขน


เพราะขาดกบบทแหงความดารในอกศลอนเกดนนในฐานะทง ๓ เหลาน นชอวา สมมาสงกปปะ. ธรรมแมมเจตนาเครองงดเวนจากพดเทจเปนตน ชอวา ตางกนใน สวนเบองตน เพราะความหมายในการงดเวนจากพดเทจเปนตน มภาวะตางกน. สวนในขณะแหงมรรค เจตนาเครองงดเวนเปนกศลอยางเดยวเทานน ยอม เกดขน ยงองคมรรคใหบรบรณอยดวยสามารถใหสาเรจความไมเกดขน เพราะขาดกบบทเจตนาเครองทศล อนเปนอกศล ซงเกดขนในฐานะทง ๔ เหลาน นชอวา สมมาวาจา. ธรรมแมมเจตนาเครองงดเวนจากปาณาตบาตเปนตน ชอวา ตางกน ในสวนเบองตน เพราะความหมายในการงดเวนจากปาณาตบาตเปนตนมภาวะ ตางกน. สวนในขณะแหงมรรค เจตนาเครองงดเวนอนเปนกศลอยางเดยว ยอมเกดขน ยงองคแหงมรรคใหบรบรณอย ดวยสามารถใหสาเรจความไม เกดขน เพราะขาดกบบทโดยไมทาเจตนาเครองทศลอนเปนอกศลซงเกดขน ในฐานะทง ๓ เหลาน นชอวา สมมากมมนตะ. บทวา มจฉาอาชว ไดแก ทจรตทางกายและทางวาจา อนตน ใหเปนไปแลว เพอตองการของควรเคยวและของควรบรโภคเปนตน. บทวา ปหาย คอ เวน. บทวา สมมาอาชเวน ไดแก ดวยการเลยงชพอน พระพทธเจาสรรเสรญแลว. บทวา ชวต กปเปต ความวา ยอมยงความ เปนไปแหงชวตใหเปนไป แมสมมาอาชวะ ชอวา ตางกนในเบองตน เพราะ ความหมายในการงดเวนจากการหลอกลวงเปนตนมภาวะตางกน. สวนในขณะ แหงมรรค เจตนาเครองงดเวนเปนกศลอยางเดยวเทานน ยอมเกดขน ยงองคแหงมรรคใหบรบรณอยดวยสามารถใหสาเรจความไมเกดขน เพราะ


ขาดกบบทเจตนาเครองทศลอนเปนมจฉาชพ ซงเกดขนในฐานะทง ๗ เหลานแล นชอวา สมมาอาชวะ. บทวา อนปปนนาน ความวา เหนอารมณทงหลายเหนปานนน ในเรอนแหงหนง ยอมยงฉนทะใหเกด เพอความไมเกดขนแหงอกศลธรรม อนเปนบาปซงยงไมเกดขนแกตน หรอวาเหนอารมณทงหลาย ทกาลงเกดขน แกผอน ยอมยงฉนทะใหเกด เพอความไมเกดขน แหงอกศลธรรมอนเปน บาป ซงยงไมเกดขน อยางนวา โอหนอ ธรรมอนเปนบาปเหนปานน ไมพงเกดขนแกเรา ดงน. บทวา ฉนท ความวา ยอมยงวรยฉนทะ เปนเหตใหสาเรจแหงการปฏบตมใหอกศลธรรมเหลานนเกดขน ใหเกดขน. บทวา วายมต ไดแก ยอมทาความพยายาม. บทวา วรย อารภต ไดแก ยอมยงความเพยรใหเปนไป. บทวา จตต ปคคณหาต ความวา ยอมทาจตอนความเพยรประคองไวแลว. บทวา ปทหต ความวา ยอมยง ความเพยรไหเปนไปวา หนง เอน และกระคะจงเหอดแหงไปกทามเถด. บทวา อปปนนาน ความวา เคยเกดขนแลวแกตน ดวยสามารถความฟงซาน ยอมยงฉนทะใหเกด เพอละอกศลธรรมเหลานน ดวยคดวา บดน เราจก ไมใหอกศลธรรมทงหลายเชนนนเกดขน. บทวา อนปปนนาน กสลาน ความวา กศลธรรมมปฐมฌาน เปนตน ทยงไมได. บทวา อปปนนาน ไดแก กศลธรรมเหลานนนนแล ทตนไดแลว. บทวา ตยา ความวา เพอความตงมนดวยสามารถความ เกดขนตดกนบอย ๆ. บทวา อสมโมสาย ไดแก เพอความไมสญหาย. บทวา ภยโย ภาวาย ไดแก เพอสงขนไป. บทวา เวปลลาย ไดแก เพอความไพบลย. บทวา ปารปรยา ไดแก เพอใหภาวนาบรบรณ. สมมาวายามะ แมนชอวา ตางกนในสวนเบองตน เพราะอกศลธรรมทยง


ไมเกด คดมใหเกดเปนตน มภาวะตางกน. สวนในขณะแหงมรรคความเพยร เปนกศลอยางเดยวเทานน ยอมเกดขน ยงองคมรรคใหบรบรณอย ดวย สามารถใหสาเรจกจ ในฐานะ ๔ เหลานแล นชอวา สมมาวายามะ. แมสมมาสต ชอวา ตางกนในสวนเบองตน เพราะความตางกน แหงจตกาหนดกายเปนตน. สวนในขณะแหงมรรค สตอยางเดยว ยอมเกดขน ยงองคแหงมรรคใหบรบรณอย ดวยสามารถใหสาเรจกจ ในฐานะ ๔ เหลาน นชอวา สมมาสต. พงทราบในฌานเปนตน ในสวนเบองตน สมมาสมาธ ตางกน ดวยสามารถสมาบต ในขณะแหงมรรค ดวยสามารถมรรคทตางกน. จรงอย ปฐมมรรคของฌานอยางหนง ยอมมปฐมฌาน แมทตยมรรคเปนตน ม ปฐมฌาน หรอมฌานอยางใด อยางหนง ในทตยฌานเปนตน ปฐมมรรค ของฌานอยางหนง ยอมมฌานอยางใด อยางหนง แหงทตยฌานเปนตน. แมทตยมรรคเปนตน มฌานอยางใด อยางหนง แหงทตยฌานเปนตน หรอมปฐมฌาน. มรรคแม ๔ จะเหมอนกน ไมเหมอนกนหรอเหมอนกน บางอยาง ยอมมดวยสามารถแหงฌาน อยางนแล. สวนความตางกนแหงมรรคน ยอมมดวยการกาหนดฌานทเปนบาท. จรงอย มรรคทเกดขนแกผไดปฐมฌาน ออกจากปฐมฌานแลวเหนแจงอย ยอมมปฐมฌานดวยการกาหนดฌานทเปนบาท. สวนในฌานน ยอมมองคแหง มรรคโพชฌงคและฌานบรบรณแลวแล. มรรคทเกดขนแกผออกจากทตยฌาน แลวเหนแจงอย ยอมมทตยฌาน. สวนในฌานน องคมรรคม ๗ มรรคทเกด ขนแกผออกจากตตยฌานเหนแจงอย ยอมมตตยฌานกในฌานนมองคมรรค ๗ โพชฌงคม ๖. ตงแตจตตถฌานจนถงเนวสญญานาสญญายตนะกมนยน. จตกกฌานและปญจมกฌานในอรปฌานยอมเกดขน และฌานนน ทานกลาววา เปนโลกตระหาเปนโลกยะไม ดงน.


แมในบทวา กถ นในบทนน มรรคนน เกดขนแลว ในอรปฌาน เพราะออกจากปฐมฌานเปนตน ไดโสดาปตตมรรคเจรญอรปสมาบต. มรรค ๓ แมมฌานนน ยอมเกดขนในอรปฌานนนของฌานนน. ฌานทเปนบาท ยอมกาหนดอยางนแล. สวนพระเถระบางพวก ยอมกลาววา ขนธเปนอารมณของวปสสนา ยอมกาหนด. บางพวกกลาววา อธยาศยของบคคลยอมกาหนด. บางพวกยอมกลาววา วฏฐานคามนวปสสนา ยอมกาหนด. การวนจฉยในวาทะของพระเถระเหลานน พงทราบโดยนย อนกลาวไวแลว ในอธการวาดวยวฏฐานคามนวปสสนา ในวสทธมรรค. บทวา อย วจจต ภกขเว สมมาสมาธ ดงน นเปนโลกยะในสวน เบองตน ในสวนเบองปลายเปนโลกตระ ทานเรยกวา สมาธ. จบอรรถกถาวภงคสตรท ๘ ๙. สกสตร

มรรคภาวนาทตงไวผด [๔๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเดอยขาว สาล หรอเดอยขาวยวะทบคคลตงไวผด มอหรอเทายาเหยยบแลว จกทาลาย มอหรอเทา หรอวาจกใหหอเลอด ขอนมใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะ เหตไร เพราะเดอยบคคลตงไวผด ฉนใด ภกษนนแล กฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา จกยงวชชาใหเกด จกทานพพานใหแจง ดวยความเหนท


ตงไวผด ดวยการเจรญมรรคทตงไวผด ขอนมใชฐานะทจะมได ขอนน เพราะเหตไร เพราะความเหนตงไวผด.

มรรคภาวนาทตงไวถก [๔๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเดอยขาวสาล หรอเดอย ขาวยวะทบคคลตงไว ถกมอหรอเทายาเหยยบแลว จกทาลายมอหรอเทา หรอวาจกใหหอเลอด ขอนเปนฐานะทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเดอย บคคลตงไวถก ฉนใด ภกษนนแล กฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา จกยงวชชาใหเกด จกทานพพานใหแจง ดวยความเหนทตงไวถก ดวยการ เจรญมรรคทตงไวถก ขอนเปนฐานะทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะ ความเหนตงไวถก. [๔๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษจกทาลายอวชชา จกยงวชชา ใหเกด จกทานพพานใหแจง ดวยความเหนทตงไวถก ดวยการเจรญมรรค ทตงไวถกอยางไรเลา. ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษจกทาลายอวชชา จกยงวชชาใหเกด จกทานพพานใหแจง ดวยความเหนทตงไวถก ดวยการเจรญมรรคทตงไวถก อยางนแล. จบสกสตรท ๙


อรรถกถาสกสตร พงทราบวนจฉยในสกสตรท ๙ บทวา มจฉาปณหต ความวา ชอวา เดอยเขาตงไวในทสง ยอม ทาลายมอหรอเทา แตไมตงไวอยางนน ชอวา ตงไวผด. บทวา มจฉา- ปณหตาย ทฏ ย ไดแก ดวยกมมสสกตปญญาทตงไวผด. บทวา อวชช เฉจฉต ความวา จกทาลายอวชชาอนปดบงสจจะ ๔. บทวา วชช อปปาเทสสต ความวา จกยงวชชาคออรหตมรรคใหเกดขน. บทวา มจฉาปณหตตตา ภกขเว ทฏ ยา ความวา เพราะกมมสสกตปญญา และมรรคภาวนาตงไวผด คอ เพราะไมประพฤตตามกมมสสกตญาณให มรรคภาวนา. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจาทรงทากมมสสกตญาณให อาศยมรรคแลว จงตรสมรรคคลกเคลากน. จบอรรถกถาสกสตรท ๙ ๑๐. นนทยสตร

ธรรม ๘ เปนเหตใหถงพระนพพาน [๔๕] สาวตถนทาน. ครงนนแล นนทยปรพาชกเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการ ปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ธรรมเทาไรหนอแล


ทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนเหตใหถงนพพาน มนพพานเปน เบองหนา มนพพานเปนทสด. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนนนทยะ ธรรม ๘ ประการน ท บคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนเหตใหถงนพพาน มนพพานเปน เบองหนา มนพพานเปนทสด ธรรม ๘ ประการเปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ดกอนนนทยะ ธรรม ๘ ประการน ทบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว เปนเหตใหถงนพพาน มนพพานเปนเบองหนา มนพพานเปน ทสด. [๔๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว นนทยปรพาชกได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองค แจมแจงนก ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก ขาแต ทานพระโคดม ทานพระโคดมทรงประกาศธรรมโคยอเนกปรยาย เปรยบ เหมอนบคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอ ตามประทปไวในทมด ดวยหวงวาผมจกษจกเหนรป ฉะนน ขาพระองคขอ ถงทานพระโคดม กบทงพระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอทาน พระโคดมโปรดทรงจาขาพระองควา เปนอบาสกถงสรณะจนตลอดชวต จาเดม แตวนนเปนตนไป. จบนนทยสตรท ๑๐ จบอวชชาวรรคท ๑


อรรถกถานนทยสตร พงทราบวนจฉยในนนทยสตรท ๑๐. บทวา ปรพพาชโก ไดแก ปรพาชกผนงผา. คาทเหลอใน นนทยสตรนงายทงนนแล. จบอรรถกถานนทยสตรท ๑๐ จบอวชชาวรรคท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อวชชาสตร ๒. อปฑฒสตร ๓. สารปตตสตร ๔. พราหมณ สตร ๕. กมตถยสตร ๖. ปฐมภกขสตร ๗. ทตยภกขสตร ๘. วภงคสตร ๙. สกสตร ๑๐. นนทยสตร พรอมทงอรรถกถา.


วหารวรรคท ๒ ๑. ปฐมวหารสตร

เวทนาม เพราะความเหนผดเปนปจจย [๔๗] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรนอยตลอดกงเดอน ใคร ๆ ไม พงเขาไปหาเรา นอกจากภกษผนาบณฑบาตไปใหรปเดยว ภกษทงหลายรบ พระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว ในกงเดอนนไมมใครเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจา นอกจากภกษผนาบณฑบาตไปถวายรปเดยว. [๔๘] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงออกจากทหลกเรนโดยลวง ไปกงเดอนนนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เราแรกตรสร ยอมอยดวยวหารธรรมอนใด เราอยแลวโดยสวนแหงวหาร ธรรมอนนน เรารชดอยางนวา เวทนายอมม เพราะความเหนผดเปนปจจย บาง เพราะความเหนชอบเปนปจจยบาง เพราะความดารผดเปนปจจยบาง เพราะความดารชอบเปนปจจยบาง เพราะเจรจาผดเปนปจจยบาง เพราะ เจรจาชอบเปนปจจยบาง เพราะการงานผดเปนปจจยบาง เพราะการงานชอบ เปนปจจยบาง เพราะเลยงชพผดเปนปจจยบาง เพราะเลยงชพชอบเปน ปจจยบาง เพราะพยายามผดเปนปจจยบาง เพราะพยายามชอบเปนปจจยบาง เพราะความระลกผดเปนปจจยบาง เพราะความระลกชอบเปนปจจยบาง เพราะความตงใจผดเปนปจจยบาง เพราะความตงใจชอบเปนปจจยบาง


เพราะฉนทะเปนปจจยบาง เพราะวตกเปนปจจยบาง เพราะสญญาเปนปจจย บาง เพราะฉนทวตกและสญญายงไมสงบเปนปจจยบาง เพราะฉนทวตกและ สญญาสงบเปนปจจยบาง เพราะมความพยายามเพอถงธรรมทยงไมถง และ เมอถงฐานะนนแลวเปนปจจยบาง. จบปฐมวหารสตรท ๑

อรรถกถาวหารวรรคท ๒ อรรถกถาวหารสตร พงทราบวนจฉยในวหารสตรท ๑ แหงวหารวรรคท ๒. บทวา อจฉามห ภกขเว อฑฒมาส ปฏสลลยต ความวา ดกอนภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรนนงอยแตผเดยวตลอดกงเดอน หนง. บทวา นมห เกนจ อปสงกมตพโพ อตร เอเกน ปณฑปาตนหารเกน ความวา ภกษใดไมทาวาจาอนขวนขวายเพอคน พง นาบณฑบาตอนตกแตงในตระกลทงหลาย ซงมศรทธาไปเพอประโยชนแกเรา พงนอมเขาไปเพอเรา ใคร ๆ คนอนจะเปนภกษหรอคฤหสถไมพงเขาไป หาเรา นอกจากภกษนนผนาบณฑบาตไปใหรปเดยว. ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางน. ตอบวา ไดยนวา ในกงเดอนนน สตวทพระองคจะพงแนะนาไมม. เมอความเชนนน พระศาสดาทรงดารวา เราจกยงกงเดอนนใหลวงไปดวยสขอนเกดแตผลสมาบต การอยเปนสขจกมแกเราดวยอาการอยางน และในอนาคต ชนผเกดใน


ภายหลง จกเอาอยางวา แมพระศาสดาทรงละคณะไปประทบอย แตพระองค เดยว จะกลาวอะไรถงพวกเราเลา ขอนน จกมเพอประโยชน เพอความสข แกปจฉมชนนน ตลอดกาลนาน ดงน จงตรสอยางน ดวยเหตน. แมภกษสงฆทลรบพระดารสของพระศาสดาแลว จงไดถวายภกษรปหนง ภกษรปนน ทากจทงปวงมการกวาดบรเวณพระคนธกฎ ถวายนาสรงพระพกตร และไมชาระพระทนตเปนตน แตเชาตรเสรจแลว กหลกไปในขณะนน. บทวา เยน สวาห ตดบทเปน เยน ส อห. บทวา ปมาภ- สมพทโธ ความวา เราไดตรสร ครงแรก อยดวยวหารธรรม ในภาย ใน ๔๙ วน. บทวา วหราม น เปนคาปจจบนลงในอรรถของอดต. บทวา ตสส ปเทเสน ความวา โดยสวนแหงวหารธรรมแรกตรสรนน. สวนแหงขนธ สวนแหงอายตนะ ธาต สจจะ อนทรย ปจจยาการ สตปฏฐาน ฌานและ นามรป สวนแหงธรรม มอยางตาง ๆ กน ชอวา สวนในวหารธรรมนน. พระองคทรงหมายถงสวนแหงธรรมนนแมทงปวง จงตรสวา ตสส ปเทเสน วหาส ดงน. กในปฐมโพธกาล พระผมพระภาคเจา ทรงใครครวญพจารณาขนธ หา หมดทกสวนแลวในภายใน ๔๙ วน เหมอนพระราชาทรงปกครองราช- สมบตแลว รบสงใหเปดหองนน ๆ เพอทอดพระเนตรสมบตอนเปนแกนสาร ของพระองค พงพจารณาอย ซงรตนะทงหลายมทอง เงน แกวมกดาและ มณเปนตนฉะนน. สวนในกงเดอนน ทรงพจารณาอยซงเวทนาขนธเทานน อนเปนสวนแหงขนธเหลานน. เมอพระองคทรงแลดอยวา สตวทงหลายเหลา น ยอมเสวยซงสขชอเหนปานน เสวยซงทกข เหนปานน ดงน สขเวทนา เปนไปแลว จนถงภวคคพรหม ทกขเวทนาเปนไปแลว จนถงอเวจ ทง หมดปรากฏแลว โดยอาการทงปวง. ตอมา ทรงอยกาหนดเวทนานน โดย


นยเปนตนวา เวทนายอมมเพราะความเหนผดเปนปจจยบางดงน. ในปฐม โพธกาล ทรงอยทาอายตนะ ๑๒ ใหหมดทกสวนอยางนน. กในกงเดอนน พระองคทรงพจารณาอย ซงสวนหนงแหงธมมายตนะ ดวยสามารถเวทนาซง เปนสวนแหงอายตนะเหลานน ซงสวนหนงแหงธมมธาตดวยสามารถเวทนา ซงเปนสวนแหงธาตทงหลาย ซงสวนหนงแหงทกขสจดวยสามารถเวทนาขนธ เทานน ซงเปนสวนแหงสจจะทงหลาย ซงสวนหนงแหงปจจยดวยสามารถ เวทนาเทานน เพราะมผสสะเปนปจจย ซงเปนสวนแหงปจจยทงหลาย ซง สวนหนงแหงองคฌานดวยสามารถเวทนาเทานน ซงเปนสวนแหงฌานทง หลาย ทรงพจารณาอยซงสวนอนหนงแหงนามดวยสามารถเวทนาเทานน ซง สวนอนหนงแหงนามดวยสามารถเวทนาเทานน ซงเปนสวนแหงนามและรป. สวนในปฐมสมโพธ ทรงทาธรรมมกศลเปนตนใหหมดทกสวนใน ภายใน ๔๙ วน เสรจแลวทรงพจารณาอย ซงปกรณ ๗ อนเปนอนนตรนย. กในกงเดอนน พระองคทรงพจารณาอยซงหมวด ๓ แหงเวทนาอยางเดยว ซงเปนสวนแหงธรรมทงปวง. วหารสมาบตนน ๆ ในทนน ๆ เกดแลว ดวย อานภาพแหงเวทนา. บดน พระผมพระภาคเจา ทรงอยแลวโดยอาการใด เมอจะ ทรงแสดงอาการนน จงตรสคาวา มจฉาทฏ ปจจยาป เปนอาท. ในบท เหลานน บทวา มจฉาทฏ ปจจยาป ความวา แมเวทนาสมปยตดวย ทฏฐ ยอมควร. เวทนาทเปนกศลและอกศลบาง เวทนาทเปนวบาก บาง เกดขนเพราะทาทฏฐใหเปนอปนสย ยอมควร. ในบทนน เวทนา สมปยตดวยมจฉาทฏฐ ยอมเปนอกศลอยางเดยว. สวนเวทนาเปนกศลบาง อกศลบาง ยอมเกดขน เพราะอาศยทฏฐ. เพราะพวกมจฉาทฏฐ อาศยทฏฐ แลว ยอมใหขาวยาคและภตเปนตนในวนปกษ ยอมตงขอปฏบตสาหรบคน


เดนทางไกลเปนตน ยอมสรางศาลาบนทางใหญ ๔ แพรง ยอมใหชวยกนขด สระโบกขรณ ยอมปลกกอไมดอกในศาลเจาเปนตน ยอมลาดสะพานในแมนา และทางลาบากเปนตน ยอมทาทไมเสมอใหเสมอ เวทนาทเปนกศล ยอมเกดขน แกคนเหลานน ดวยประการดงน. สวนคนเหลานนอาศยความเหนผด ยอม ดายอมบรภาษพวกสมมาทฏฐดวยตนเอง ยอมทากรรมมการฆาและการจองจา เปนตน ฆาสตวแลวยอมนาเขาไปสงเวยแกเทพดาทงหลาย เวทนาทเปนอกศล ยอมเกดขนแกคนเหลานน ดวยประการดงน. สวนเวทนาทเปนวบาก ยอม มแกผอยในระหวางภพ. แมเวทนาสมปยตดวยสมมาทฏฐ เวทนาทเปนกศลและอกศลบาง เวทนาทเปนวบากบาง อนเกดขน เพราะทาสมมาทฏฐใหเปนอปนสย ยอม ควร แมในบทวา สมมาทฏ ปจจยา น. ในบทนนเวทนาอนสมปยตดวย สมมาทฏฐ ยอมเปนกศลอยางเดยว. สวนคนเหลานน อาศยความเหนชอบ แลว จงพากนทาบญทงหลายเปนอาทอยางนวา การบชาพระพทธเจา ประทป ดอกไม การฟงธรรมใหญ การใหประดษฐานพระเจดยในทสาภาค ซงยงไม ประดษฐาน. เวทนาทเปนกศล ยอมเกดขนแกคนเหลานน ดวยประการดง น. คนเหลานน อาศยความเหนชอบเทานนแลว จงดาบรภาษพวกมจฉาทฏฐ ยอมยกตน ขมคนอน เวทนาอนเปนอกศล ยอมเกดขนแกคนเหลานน ดวย ประการดงน. สวนเวทนาอนเปนวบาก ยอมมแกคนทงหลายผอยในระหวาง ภพเทานน. แมในบทเปนอาทวา มจฉาสงกปปปจจยา กมนยนแล. สวนในบทเปนอาทวา ฉนทปจจยา พงทราบเวทนาอนสมปยตดวยจต ประกอบดวยโลภะ ๘ ดวง เพราะฉนทะเปนปจจย. เวทนาในปฐมฌานยอม ม เพราะวตกเปนปจจย เวทนาในสญญาสมาบต ๖ ทเหลอ เวนปฐมฌาน ยอมม เพราะสญญาเปนปจจย.


ในบทเปนอาทวา ฉนโท จ อวปสนโต ความวา เวทนาอน สมปยตดวยจตประกอบดวยโลภะ ๘ ดวง ยอมมในเพราะความไมสงบแหง ฉนทวตกและสญญาทงสาม แตพอฉนทะสงบ เวทนาในปฐมฌาน กยอมม เวทนามทตยฌานเปนตน ทานประสงคแลวในเพราะความสงบฉนทะและวตก. เวทนาในเนวสญญานาสญญายตนะยอมมในเพราะความสงบฉนทวตกและ สญญาแมสามได. บทวา อปปตตสส ปตตยา ไดแก เพอบรรลอรหตผล. บทวา อตถ วายาม ไดแก มความเพยร. บทวา ตสมป าเน อนปปตเต ความวา เมอถงเหตแหงพระอรหตผล ดวยสามารถแหงการ ปรารภความเพยรนน. บทวา ตปปจจยาป เวทยต ความวา เวทนา ยอมมเพราะฐานะเปนปจจยแหงพระอรหต เวทนาอนเปนโลกตระซงเกด พรอมกบมรรค ๔ ทานถอเอาแลวดวยบทนนแล. จบอรรถกถาปฐมวหารสตรท ๑ ๒. ทตยวหารสตร

เวทนามเพราะความเหนผดเปนปจจย. [๔๙] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสกะภกษทงหลายวา เราปรารถนาจะหลกเรนอยตลอด ๓ เดอน ใคร ๆ ไมพงเขาไปหาเรา นอก จากภกษผนาบณฑบาตไปใหรปเดยว ภกษทงหลายรปพระดารสของพระผม ภาคเจาแลว ใน ๓ เดอนน ไมมใครเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา นอกจาก ภกษผนาบณฑบาตไปถวายรปเดยว. [๕๐] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงออกจากทหลกเรนโดยลวง ไป ๓ เดอนนนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทง


หลาย เราแรกตรสร ยอมอยดวยวหารธรรมอนใด เราอยแลวโดยสวนแหง วหารธรรมอนนน เรารชดอยางนวา เวทนายอมมเพราะความเหนผดเปนปจจย บาง เพราะความเหนผดสงบเปนปจจยบาง เพราะความเหนชอบเปนปจจย บาง เพราะความเหนชอบสงบเปนปจจยบาง ฯลฯ เพราะความตงใจผดเปน ปจจยบาง เพราะความตงใจผดสงบเปนปจจยบาง เพราะความตงใจชอบเปน ปจจยบาง เพราะความตงใจชอบสงบเปนปจจยบาง เพราะฉนทะเปนปจจยบาง เพราะฉนทะสงบเปนปจจยบาง เพราะวตกเปนปจจยบาง เพราะวตกสงบเปน ปจจยบาง เพราะสญญาเปนปจจยบาง เพราะสญญาสงบเปนปจจยบาง เพราะ ฉนทวตกและสญญายงไมสงบเปนปจจยบาง เพราะฉนทวตกและสญญาสงบ เปนปจจยบาง เพราะมความพยายามเพอถงธรรมทยงไมถง และเมอถงฐานะ นนแลวเปนปจจยบาง. จบทตยวหารสตรท ๒ อรรถกถาวหารสตร พงทราบวนจฉยวหารสตรท ๒. เหตแหงการหลกเรน พงทราบโดยนยอนทานกลาวแลวนนแล. บท วา มจฉาทฏ วปสมปจจยา ไดแก ความเหนชอบ ชอวา เขาไปสงบซง ความเหนผด. เพราะฉะนน เวทนาใดทานกลาวแลว เพราะความเหนชอบ เปนปจจย. เวทนานนแล ทานพงทราบ เพราะสงบความเหนผดเปนปจจย. สวนในสตรน ทานกลาววา ผสาคญซงเวทนาอนเปนวบาก ยอมไมถอเอา ในทไกลเกนไป. ในบททกบท พงทราบเนอความโดยนยน. กเวทนาทาน


เรยกวา เพราะเขาไปสงบธรรมใด ๆ เปนปจจย. เวทนานน ๆ ทานประสงค แลว เพราะเปนธรรมอนตรงกนขามกบธรรมนน ๆ เปนปจจย. สวนในบท เปนอาทวา ฉนทวปสมปจจยา พงทราบเวทนาในปฐมฌานกอน เพราะ ฉนทะสงบเปนปจจย. เวทนาในทตยฌาน เพราะวตกสงบเปนปจจย เวทนา ในสญญาสมาบต ๖ เพราะสญญาเปนปจจย เวทนาในเนวสญญานาสญญายตนะ เพราะสญญาสงบเปนปจจย. บทเปนอาทวา ฉนโท จ วปสนโต มเนอ ความอนกลาวแลวแล. จบอรรถกถาวหารสตรท ๒ ๓. เสขสตร

องค ๘ ของพระเสขะ [๕๑] สาวตถนทาน. ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผม- พระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา พระเสขะ ๆ ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงจะชอวาเปนพระเสขะ พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ภกษ ในธรรมวนยน ประกอบดวยสมมาทฏฐอนเปนของพระเสขะ ฯลฯ ประกอบ ดวยสมมาสมาธอนเปนของพระเสขะ ดกอนภกษ ดวยเหตเพยงเทานแล จงจะชอวาเปนพระเสขะ. จบเสขสตรท ๓


อรรถกถาเสขสตร พงทราบวนจฉยในเสขสตรท ๓. บทวา เสโข แปลวา ผยงตองศกษา. ถามวา ยอมศกษาอะไร. ตอบวา ยอมศกษาสกขา ๓. บทวา เสขาย ความวา เกดขนแลว พรอมดวยผล ๓ และมรรค ๔. ชอวา เสขะ เพราะอรรถวา เขายงตอง ศกษากจของตน เหตยงมกจไมสาเรจแล. จบอรรถกถาเสขสตรท ๓ ๔. ปฐมอปปาทสตร

ธรรม ๘ มเพราะการปรากฏแหงพระตถาคต [๕๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกดยอมเกดขน ไมเกดขน นอกจากความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ธรรม ๘ ประการ เปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการนแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด ยอมเกดขน ไมเกดขนนอกจากความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมา- สมพทธเจา. จบปฐมอปปาทสตรท ๔


๕. ทตยอปปาทสตร

ธรรม ๘ มเพราะพระวนยของพระสคต [๕๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกดยอมเกดขน ไมเกดขน นอกจากวนยของพระสคต ธรรม ๘ ประการเปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการนแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกดยอมเกดขน ไมเกดขนนอกจากวนยของ พระสคต. จบทตยอปปาทสตรท ๕ ๖. ปฐมปรสทธสตร

ธรรม ๘ ยอมเกดเพราะความปรากฏแหงพระตถาคต [๕๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการน บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยวยวน ปราศจากอปกเลส ทยงไมเกดยอม เกดขน ไมเกดขนนอกจากความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธ- เจา ธรรม ๘ ประการเปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ดกอน ภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการนแล บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยวยวน ปราศจากอปกเลสทยงไมเกดยอมเกดขน ไมเกดขนนอกจากความปรากฏ แหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. จบปฐมปรสทธสตรท ๖


๗. ทตยปรสทธสตร

ธรรม ๘ ยอมบรสทธเพราะวนยของพระสคต [๕๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการน บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยวยวน ปราศจากอปกเลส ทยงไมเกด ยอมเกดขน ไมเกดขนนอกจากวนยของพระสคต ธรรม ๘ ประการเปนไฉน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการ นแล บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยวยวน ปราศจากอปกเลส ทยง ไมเกดยอมเกดขน ไมเกดขนนอกจากวนยของพระสคต. จบทตยปรสทธสตรท ๗

อรรถกถา สตรท ๔ - ๕ - ๖ -๗ มเนอความงายทงนนแล. ๘. ปฐมกกกฏารามสตร

มจฉามรรค ชอวา อพรหมจรรย [๕๖] ขาพเจาไดสดบแลวอยางน :- สมยหนง ทานพระอานนทและทานพระภททะอย ณ กกกฏาราม ใกลกรงปาฏลบตร ครงนน ทานพระภททะออกจากทเรนในเวลาเยน เขาไป หาทานพระอานนท ไดปราศรยกบทานพระอานนท ครนผานการปราศรย


พอใหระลกถงกนแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว ไดถาม ทานพระอานนทวา ทานอานนท ทเรยกวา อพรหมจรรย ๆ ดงน อพรหม- จรรยเปนไฉนหนอ. ทานพระอานนทตอบวา ดละๆ ทานภททะ ทานชางคด ชางแสวงหาปญหา ชางไตถาม กทานถามอยางนหรอวา ทานอานนท ทเรยก วา อพรหมจรรย ๆ ดงน อพรหมจรรยเปนไฉนหนอ. ภ. อยางนน ทานผมอาย. อา. มจฉามรรคอนประกอบดวยองค ๘ คอ มจฉาทฏฐ ฯลฯ มจฉาสมาธ นแลเปนอพรหมจรรย. จบปฐมกกกฏารามสตรท ๘ อรรถกถาปฐมกกกฏาราม พงทราบวนจฉยในกกกฏารามสตรท ๘ บทวา อมมงโค ไดแก พจารณาปญหา ดวยปญหา คอ แสวง หาปญหา. บทวา เอว ห ตว อาวโส น พระอานนทกลาวแลว เพอ ตองการใหทานภททะตงคาถาม. จบอรรถกถากกกฏารามสตรท ๘


๙. ทตยกกกฏารามสตร

อรยมรรค ชอวา พรหมจรรย [๕๗] ปาฏลปตตนทาน. พระภททะถามวา ทานอานนท ทเรยกวา พรหมจรรย ๆ ดงน พรหมจรรยเปนไฉนหนอ ทสดของพรหมจรรยเปนไฉน. พระอานนทเถระตอบวา ดละ ๆ ทานภททะ ทานชางคด ชาง แสวงหาปญหา ชางไตถาม กทานถามอยางนหรอวา ทานอานนท ทเรยกวา พรหมจรรย ๆ ดงน พรหมจรรยเปนไฉนหนอ ทสดของพรหมจรรยเปนไฉน. ภ. อยางนน ทานผมอาย. อา. อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมา- สมาธ นแลเปนพรหมจรรย ความสนราคะ โทสะ โมหะ นเปนทสดของ พรหมจรรย. จบทตยกกกฏารามสตรท ๙ ๑๐. ตตยกกกฏารามสตร

วาดวยพรหมจรรย พรหมจาร [๕๘] ปาฏลปตตนทาน. พระภททะถามวา ทานอานนท ทเรยกวา พรหมจรรย ๆ ดงน พรหมจรรยเปนไฉนหนอ พรหมจารเปนไฉน ทสด ของพรหมจรรยเปนไฉน. พระอานนทเถระตอบวา ดละ ๆ ทานภททะ ทานชางคด ชางแสวง หาปญหา ชางไตถาม กทานถามอยางนหรอวา ทานอานนท ทเรยกวา พรหมจรรย ๆ ดงน พรหมจรรยเปนไฉนหนอ พรหมจารเปนไฉน ทสด ของพรหมจรรยเปนไฉน.


ภ. อยางนน ทานผมอาย. อา. อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมา สมาธ นแล เปนพรหมจรรย บคคลผประกอบดวยอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ นเรยกวาเปนพรหมจาร ความสนราคะ โทสะ โมหะ นเปน ทสดของพรหมจรรย. จบตตยกกกฏารามสตรท ๑๐

อรรถกถา สตรท ๙-๑๐ มเนอความงายทงนนแล. จบวหารวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมวหารสตร ๒. ทตยวหารสตร ๓. เสขสตร ๔.ปฐม- อปปาทสตร ๕. ทตยอปปาทสตร ๖. ปฐมปรสทธสตร ๗. ทตยปรสทธ- สตร ๘. ปฐมกกกฏารามสตร ๙. ทตยกกกฏารามสตร ๑๐. ตตยกกกฏา- รามสตร


มจฉตตวรรคท ๓ ๑. มจฉตตสตร*

ความเหนผดและความเหนถก [๕๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจะแสดงมจฉตตะ (ความผด) และสมมตตะ (ความถก) แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟง เรองนน. [๖๐] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉตตะเปนไฉน ความเหนผด ฯลฯ ความตงใจผด นเรยกวา มจฉตตะ. [๖๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมมตตะเปนไฉน ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยกวา สมมตตะ. จบมจฉตตสตรท ๑ ๒. อกศลธรรมสตร

อกศลธรรมและกศลธรรม [๖๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอกศลธรรม และกศลธรรมแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. * อรรถกถาแกรวมกนไวทายวรรคน.


[๖๓] คกอนภกษทงหลาย กอกศลธรรมเปนไฉน ความเหนผด ฯลฯ ความตงใจผด นเรยกวา อกศลธรรม. [๖๔] ดกอนภกษทงหลาย กกศลธรรมเปนไฉน ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยกวา กศลธรรม. จบอกศลธรรมสตรท ๒ ๓. ปฐมปฏปทาสตร

มจฉาปฏปทาและสมมาปฏปทา [๖๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมจฉาปฏปทา และสมมาปฏปทาแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๖๖] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาปฏปทาเปนไฉน ความเหนผด ฯลฯ ความตงใจผด นเรยกวา มจฉาปฏปทา. [๖๗] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาปฏปทาเปนไฉน ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยกวา สมมาปฏปทา. จบปฐมปฏปทาสตรท ๓


๔. ทตยปฏปทาสตร

วาดวยญายธรรม [๖๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญมจฉา- ปฏปทาของคฤหสถหรอบรรพชต คฤหสถหรอบรรพชตปฏบตผดแลว ยอม ไมยงญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจ เพราะความปฏบตผดเปนตวเหต ก มจฉาปฏปทาเปนไฉน ความเหนผด ฯ ลฯ ความตงใจผด นเรยกวา มจฉาปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญมจฉาปฏปทาของคฤหสถ หรอบรรพชต คฤหสถหรอบรรพชตปฏบตผดแลว ยอมไมยงญายธรรมอน เปนกศลใหสาเรจ เพราะความปฏบตผดเปนตวเหต. [๖๙] ดกอนภกษทงหลาย เราสรรเสรญสมมาปฏปทาของคฤหสถ หรอบรรพชต คฤหสถหรอบรรพชตปฏบตชอบแลว ยอมยงญายธรรมอน เปนกศลใหสาเรจ เพราะความปฏบตชอบเปนตวเหต กสมมาปฏปทาเปนไฉน ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยกวา สมมาปฏปทา ดกอนภกษ ทงหลาย เราสรรเสรญสมมาปฏปทาของคฤหสถหรอบรรพชต คฤหสถหรอ บรรพชตปฏบตชอบแลว ยอมยงญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจ เพราะความ ปฏบตชอบเปนตวเหต. จบทตยปฏปทาสตรท ๔


๕. ปฐมอสปปรสสตร

วาดวยอสตบรษและสตบรษ [๗๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสตบรษและ สตบรษแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กอสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เปนผมความเหนผด ดารผด เจรจาผด ทาการงานผด เลยงชพผด พยายามผด ระลกผด ตงใจผด บคคลนเรยกวา อสตบรษ. [๗๒] ดกอนภกษทงหลาย กสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เปนผมความเหนชอบ ดารชอบ เจรจาชอบ ทาการงานชอบ เลยงชพ ชอบ พยายามชอบ ระลกชอบ ตงใจชอบ บคคลนเรยกวา สตบรษ. จบปฐมอสปปรสสตรท ๕ ๖. ทตยอสปปรสสตร

วาดวยอสตบรษและสตบรษทยงกวา [๗๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสตบรษ และอสตบรษทยงกวาอสตบรษแกเธอทงหลาย จกแสดงสตบรษและสตบรษ ผยงกวาสตบรษแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๓๔] ดกอนภกษทงหลาย กอสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เปนผมความเหนผด ฯลฯ ตงใจผด บคคลนเรยกวา อสตบรษ.


[๗๕] ดกอนภกษทงหลาย กอสตบรษผยงกวาอสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผมความเหนผด ฯลฯ ตงใจผด รผด พนผด บคคลนเรยกวา อสตบรษผยงกวา อสตบรษ. [๗๖] ดกอนภกษทงหลาย กสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เปนผมความเหนชอบ ฯลฯ ตงใจชอบ บคคลนเรยกวา สตบรษ. [๗๗] ดกอนภกษทงหลาย กสตบรษผยงกวาสตบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผมความเหนชอบ ฯลฯ ตงใจชอบ รชอบ พนชอบ บคคลนเรยกวา สตบรษผยงกวาสตบรษ. จบทตยอสปปรสสตรท ๖ ๗. กมภสตร

วาดวยธรรมเครองรองรบจต [๗๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมอท ไมมเครองรองรบ ยอมกลงไปไดงาย ทมเครองรองรบ ยอมกลงไปไดยาก ฉนใด จตกฉนนนเหมอนกน ไมมเครองรองรบ ยอมกลงไปไดงาย ทม เครองรองรบ ยอมกลงไปไดยาก. [๗๙] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเปนเครองรองรบจต อรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ นแล คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเปนเครอง รองรบจต. [๘๐] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมอทไมมเครองรองรบ ยอมกลงไปไดงาย ทมเครองรองรบ ยอมตกลงไปไดยาก ฉนใด จตกฉนนน


เหมอนกน ไมมเครองรองรบ ยอมกลงไปไดงาย ทมเครองรองรบ ยอม กลงไปไดยาก. จบกมภสตรท ๗ ๘. สมาธ

วาดวยสมมาสมาธอนประเสรฐ [๘๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสมมาสมาธ อนประเสรฐ พรอมทงเหต พรอมทงเครองประกอบแกเธอทงหลาย เธอ ทงหลายจงฟงเรองนน. [๘๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสมาธอนประเสรฐ พรอมทงเหต พรอมทงเครองประกอบเปนไฉน คอความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ. [๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ความทจตมอารมณเปนอนเดยว ความ ทจตมเครองประกอบดวยองค ๗ ประการเหลานนน เรยกวาสมมาสมาธอน ประเสรฐ พรอมทงเหตบาง พรอมทงเครองประกอบบาง. จบสมาธสตรท ๘


๙. เวทนาสตร

เจรญอรยมรรคเพอกาหนดรเวทนา [๘๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เวทนา ๓ ประการน ๓ ประการเปนไฉน คอ สขเวทนา ๑ ทกขเวทนา ๑ อทกขมสขเวทนา ๑ เวทนา ๓ ประการนแล. [๘๕] ดกอนภกษทงหลาย อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ บคคล พงเจรญ เพอกาหนดรเวทนา ๓ ประการน อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ อรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ บคคลพงเจรญ เพอกาหนดรเวทนา ๓ ประการนแล. จบเวทนาสตรท ๙ ๑๐. อตตยสตร

เจรญอรยมรรคเพอละกามคณ ๕ [๘๖] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระอตตยะเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแต พระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขาพระองคหลกออกเรนอยในทลบ ไดเกดความปรวตกแหงใจอยางนวา กามคณ ๕ พระผมพระภาคเจาตรสไว แลว กามคณ ๕ ทพระผมพระภาคเจาตรสไวแลวเปนไฉนหนอ.


[๘๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดละ ๆ อตตยะ กามคณ ๕ เหลาน เรากลาวไวแลว กามคณ ๕ เปนไฉน คอ รปทจะพงรแจงไดดวยจกษ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทนารก ยวยวน ชวนใหกาหนด เสยงทพงรแจงดวยห . . . กลนทพงรแจงดวยจมก . . . รสทพงรแจงดวยลน. . . โผฏฐพพะทพงรแจงดวยกาย นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทนารก ยวยวนชวนใหกาหนด ดกอนอตตยะ กามคณ ๕ เหลานแล เรากลาวไวแลว. [๘๘] ดกอนอตตยะ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ บคคล พงเจรญ เพอละกามคณ ๕ เหลานแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ อรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ บคคลพงเจรญเพอละกามคณ ๕ เหลานแล. จบอตตยสตรท ๑๐ จบมจฉตตวรรคท ๓

มจฉตตวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถามจฉตตสตรเปนตน พงทราบวนจฉยในมจฉตตสตรท ๑ แหงมจฉตตวรรคท ๓. บทวา มจฉตต แปลวา มความผดสภาวะ. บทวา สมมตต แปลวา มความถกเปนสภาวะ. บทวา มจฉาปฏปตตาธกรณเหต แปลวา เพราะเหตแหงการปฏบตผด. อธบายวา เพราะเหตทาการปฏบตผด. บทวา นาราธโก ไดแก ไมถงพรอม. บทวา าย ธมม ไดแก อรยมรรคธรรม.


บทวา มจฉาาณ ความวา รผด คอพจารณาผด. บทวา มจฉาวมตต ความวา ไมพนตามความจรง คอไมใหพนไปจากทกข. วฏฏะและววฏฏะ ในมรรค ๔ พระองคตรสแลว ในพระสตรท ๓ เปนตนเหลาน. สวนบคคล ททรงถามธรรมททรงจาแนก มอยในพระสตรทง ๒ สดทายในทนน. ทรง แสดงบคคลโดยธรรมแลวอยางน. บทวา สปปวตตโย แปลวา เปนทตง แหงความเปนไปไดงาย. อธบายวา บคคลยอมยงจตใหแลนไปยงทศอน ปรารถนา และตองการแลวได ฉนใด บคคลกยอมสามารถใหหมอกลงไป ไดฉนนน. บทวา สอปนส สปรกขาร ไดแก พรอมทงปจจย พรอม ทงบรวาร คาทเหลอในบททงปวง งายทงนนแล. จบอรรถกถามจฉตตวรรคท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. มจฉตตสตร ๒. อกศลธรรมสตร ๓. ปฐมปฏปทาสตร ๔. ทคยปฏปทาสตร ๑๘. ปฐมอสปปรสสตร ๖. ทตยอสปปรสสตร ๗. กมภสตร ๘. สมาธสตร ๙. เวทนาสตร ๑๐. อตตยสตร พรอมทง อรรถกถา


ปฏปตตวรรคท ๔ ๑. ปฏปตตสตร

วาดวยมจฉาปฏบตและสมมาปฏบต [๘๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมจฉาปฏบต และสมมาปฏบตแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๙๐] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาปฏบตเปนไฉน คอ ความเหน ผด ฯลฯ ความตงใจผด นเรยกวามจฉาปฏบต. [๙๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาปฏบตเปนไฉน คอ ความเหน ชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยกวาสมมาปฏบต. จบปฏปตตสตรท ๑ ๒. ปฏปนนสตร

วาดวยบคคลผปฏบตและปฏบตชอบ [๙๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงบคคลผ ปฏบตผด และบคคลผปฏบตชอบแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๙๓] ดกอนภกษทงหลาย กบคคลผปฏบตผดเปนไฉน บคคลบาง คนในโลกน เปนผมความตงใจผด บคคลนเรยกวา ผมปฏบตผด.


[๙๔] ดกอนภกษทงหลาย กบคคลผปฏบตชอบเปนไฉน บคคล บางคนในโลกน เปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มความตงใจชอบ บคคลนเรยก วาผปฏบตชอบ. จบปฏปนนสตรท ๒ ๓. วรทธสตร

ผลของผพลาดและผปรารภอรยมรรค [๙๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อนบคคลเหลาใดเหลาหนงพลาดแลว อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ แหงบคคลเหลานน ยอมไมใหถงความสนทกขโดยชอบ อรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อนบคคลเหลาใดเหลาหนงปรารภแลว อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ แหงบคคลเหลานน ยอมใหถงความสนทกขโดยชอบ. [๙๖] ดกอนภกษทงหลาย กอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปน ไฉน คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อนบคคลเหลาใดเหลาหนงพลาดแลว อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ แหงบคคลเหลานน ยอมไมใหถงความสนทกขโดยชอบ อรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อนบคคลเหลาใดเหลาหนงปรารภแลว อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ แหงบคคลเหลานน ยอมใหถงความสนทกขโดยชอบ. จบวรทธสตรท ๓


๔. ปารสตร

ธรรมเปนเครองใหถงฝง (นพพาน) [๙๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๘ ประการน ทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝง (นพพาน) จาก ทมใชฝง (วฏฏะ) ธรรม ๘ ประการเปนไฉน คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ ธรรม ๘ ประการนแล ทบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว ยอมเปนไปเพอถงฝงจากทมใชฝง. พระผมพระภาคเจาสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษตนแลว จง ไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา [๙๘] ในพวกมนษย ชนทถงฝงมจานวน นอย แตหมสตวนอกน ยอมวงไปตามฝง นนเอง สวนชนเหลาใดประพฤตตามใน ธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ชน เหลานนขามบวงมฤตยซงแสนยากทจะ ขามไปถงฝงได บณฑตพงละธรรมฝายดา เสย เจรญธรรมฝายขาว ออกจากความ อาลย อาศยธรรมอนไมมความอาลยแลว พงละกามเสย เปนผไมมกเลสเปนเครอง กงวลปรารถนาความยนดในวเวก ทสตว ยนดไดยาก บณฑตพงยงตนใหผองแผว จากเครองเศราหมองจต ชนเหลาใด


อบรมจตดแลวโดยชอบในองคเปนเหตให ตรสร ไมถอมนยนดแลวในความสละคน ความถอมน ชนเหลานนเปนผสนอาสวะ มความรงเรอง ปรนพพานแลวในโลกน. จบปารสตรท ๔ ๕. ปฐมสามญญสตร

วาดวยสามญญะและสามญญผล [๙๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสามญญะ (ความเปนสมณะ) และสามญญผล (ผลแหงความเปนสมณะ) แกเธอทง หลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๐๐] ดกอนภกษทงหลาย กสามญญะเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วาสามญญะ. [๑๐๑] ดกอนภกษทงหลาย กสามญญผลเปนไฉน คอ โสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตผล นเรยกวาสามญญผล. จบปฐมสามญญสตรท ๕


๖. ทตยสามญญสตร

วาดวยสามญญะและสามญญผล [๑๐๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสามญญะ และประโยชนแหงสามญญะแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๐๓] ดกอนภกษทงหลาย กสามญญะเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วาสามญญะ. [๑๐๔] ดกอนภกษทงหลาย กประโยชนแหงสามญญะเปนไฉน ความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ นเรยกวา ประโยชนแหง สามญญะ. จบทตยสามญญสตรท ๖ ๗. ปฐมพรหมญญสตร

ความเปนพรหมและเปนพรหมญญผล [๑๐๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงพรหมญญะ (ความเปนพรหม) และพรหมญญผล (ผลแหงความเปนพรหม) แกเธอทง หลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๐๖] ดกอนภกษทงหลาย กพรหมญญะเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วาพรหมญญะ.


[๑๐๗] ดกอนภกษทงหลาย กพรหมญญผลเปนไฉน คอ โสดา ปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตผล นเรยกวา พรหมญญผล. จบปฐมพรหมญญสตรท ๗ ๘. ทตยพรหมญญสตร

ความเปนพรหมและประโยชนแหงความเปนพรหม [๑๐๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงพรหมญญะ และประโยชนแหงพรหมญญะแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๐๙] ดกอนภกษทงหลาย กพรหมญญะเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วา พรหมญญะ. [๑๑๐] ดกอนภกษทงหลาย กประโยชนแหงพรหมญญะเปนไฉน ความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ นเรยกวา ประโยชนแหง พรหมญญะ. จบทตยพรหมญญสตรท ๘


๙. ปฐมพรหมจรยสตร

พรหมจรรยและผลแหงพรหมจรรย [๑๑๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงพรหมจรรย และผลแหงพรหมจรรย แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๑๒] ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วาพรหมจรรย. [๑๑๓] ดกอนภกษทงหลาย กผลแหงพรหมจรรยเปนไฉน คอ โสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตผล นเรยกวา ผลแหง พรหมจรรย. จบปฐมพรหมจรยสตรท ๙ ๑๐. ทตยพรหมจรยสตร

พรหมจรรยและประโยชนแหงพรหมจรรย [๑๑๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงพรหมจรรย และประโยชนแหงพรหมจรรย แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. [๑๑๕] ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยเปนไฉน อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเรยก วา พรหมจรรย.


[๑๑๖] ดกอนภกษทงหลาย กประโยชนแหงพรหมจรรยเปนไฉน ความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ นเรยกวา ประโยชนแหง พรหมจรรย. จบทตยพรหมจรยสตรท ๑๐ จบปฏปตตวรรคท ๔

ปฏปตตวรรควรรณนาท ๔ อรรถกถาปฏปตตสตรเปนตน พงทราบวนจฉยในปฏปตตสตรท ๑ แหงปฏปตตวรรคท ๔. บทวา มจฉาปฏปตต คอซงไมปฏบตตามเปนจรง. บทวา มจ- ฉาปฏปนน คอผไมปฏบตตามเปนจรง. สตรหนง ทานกลาวดวยสามารถ ธรรม สตรหนงดวยสามารถบคคล. บทวา อปาราปาร ไดแก ซงนพพาน จากวฏฏะ ชนเหลาใด ถงซงฝงแลวกด กาลงถงกด จกถงกด ชนเหลานน ทงหมดพงทราบวา เปนผถงฝง ในบทวา ปารคามโน ดงน. บทวา ตรเมวานธาวต ความวา ยอมวงไปสวฏฏะนนเอง คอ ยอมเทยวไปในวฏฏะ. บทวา กณห คอ อกศลธรรม. บทวา โอกา อโนก ไดแก จากวฏฏะอาศยนพพาน. บทวา อาคมม ไดแก ปรารภ หมายถง อาศย. บทวา ปรโยทเปยย ไดแก พงทาใหบรสทธ. บทวา จตตกเลเสห ไดแก ดวยนวรณอนทาจตใหเศราหมอง. บทวา สมโพธยงเคส ไดแก ในโพชฌงค ๗.


บทวา สามตถ ไดแก นพพาน. จรงอย นพพานนนทาน กลาววา ประโยชนของความเปนสมณะ เพราะควรเขาถงโดยความเปนสมณะ. บทวา พรหม คอความเปนผประเสรฐสด. บทวา พรหม- ตถ ไดแก พระนพพาน เพราะควรเขาถงโดยความเปนผประเสรฐสด. เกจอาจารยกลาววา นพพานอนมาแลววา เปนทสนไปแหงราคะในหนหลง และใน ๓ สตรนในทใด ๆ แมอรหตกควรในทนน ๆ เชนกน. จบอรรถกถาปฏปตตสตรเปนตน จบปฏปตตวรรควรรณนาท ๔

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฏปตตสตร ๒. ปฏปนนสตร ๓. วรทธสตร ๔. ปารสตร ๕. ปฐมสามญญสตร ๖. ทตยสามญญสตร ๗. ปฐมพรหมญญสตร ๘. ทตยพรหมญญสตร ๙. ปฐมพรหมจรยสตร ๑๐. ทตยพรหมจรยสตร


อญญตตถยวรรคท ๕ ๑. วราคสตร

ขอปฏบตเพอสารอกราคะ [๑๑๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถย- ปรพาชก พงถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ทานทงหลาย อยประพฤตพรหมจรรยในพระสมณโคดมเพอประโยชนอะไร เธอทงหลาย ถกถามอยางนแลว พงชแจงแกพวกอญญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระ- ภาคเจาเพอสารอกราคะ. [๑๑๘] ดกอนภกษทงหลาย กถาพวกอญญเดยรถยปรพาชก พง ถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย กทางมอยหรอ ขอปฏบต เพอสารอกราคะมอยหรอ เธอทงหลายถกถามอยางนแลว พงชแจงแกพวก อญญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ทางมอย ขอปฏบตเพอสารอกราคะมอย. [๑๑๙] ดกอนภกษทงหลาย กทางเปนไฉน ขอปฏบตเพอสารอก- ราคะเปนไฉน อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ นแล คอความเหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเปนทาง นเปนขอปฏบตเพอสารอกราคะ ดกอนภกษ ทงหลาย เธอทงหลายถกถามอยางนแลว พงชแจงแกพวกอญญเดยรถย- ปรพาชกเหลานนอยางน. จบวราคสตรท ๑


๒. สงโยชนสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอละสงโยชน [๑๒๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถย- ปรพาชก พงถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ทานทงหลาย อยประพฤตพรหมจรรยในพระสมณโคดมเพอประโยชนอะไร เธอทงหลาย ถกถามอยางนแลว พงชแจงแกพวกอญญเดยรถยปรพาซกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหมจรรย ในพระผมพระ- ภาคเจา เพอละสงโยชน ฯลฯ จบสงโยชนสตรท ๒ ๓. อนสยสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอถอนอนสย [๑๒๑] . . .ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหม- จรรยในพระผมพระภาคเจา เพอถอนอนสย ฯลฯ จบอนสยสตรท ๓


๔. อทธานสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอกาหนดรสงสารวฏ [๑๒๒] . . . ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหม- จรรยในพระผมพระภาคเจา เพอกาหนดรสงสารวฏอนยดยาว ฯลฯ จบอทธานสตรท ๓ ๕. อาสวสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอสนอาสวะ [๑๒๓] . . .ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหม- จรรยในพระผมพระภาคเจา เพอความสนอาสวะ ฯลฯ จบอาสวสตรท ๕ ๖. วชชาวมตตสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอทาใหแจงซงวชชาและวมตต [๑๒๔] . . . ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหม- จรรยในพระผมพระภาคเจา เพอกระทาใหแจงซงผลแหงวชชา และวมตต ฯลฯ จบวชชาวมตตสตรท ๖


๗. ญาณทสสนสตร

ประพฤตพรหมจรรยเพอญาณทสสนะ [๑๒๕] . . .ดกอนผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหม- จรรยในพระผมพระภาคเจา เพอญาณทสสนะ ฯลฯ จบญาณทสสนสตรท ๗ ๘. อนปาทาปรนพพานสตร

ขอปฏบตเพออนปาทาปรนพพาน [๑๒๖] ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกอญญเดยรถยปรพาชก พง ถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ทานทงหลายอยประพฤต พรหมจรรยในพระสมณโคดม เพอประโยชนอะไร เธอทงหลายถกถาม อยางนแลว พงชแจงแกพวกอญญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอน ผมอายทงหลาย เราทงหลายอยประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจา เพออนปาทาปรนพพาน. [๑๒๗] ดกอนภกษทงหลาย กถาพวกอญญเดยรถยปรพาชกพง ถามเธอทงหลายอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย กทางมอยหรอ ขอปฏบต เพออนปาทาปรนพพานมอยหรอ เธอทงหลายถกถามอยางนแลว พงชแจง แกพวกอญญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ทางมอย ขอปฏบตเพออนปาทาปรนพพานมอย.


[๑๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กทางเปนไฉน ขอปฏบตเพออนปาทา- ปรนพพานเปนไฉน อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ นแล คอ ความ เหนชอบ ฯลฯ ความตงใจชอบ นเปนขอปฏบตเพออนปาทาปรนพพาน ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายถกถามอยางนแลว พงชแจงแกพวกอญญ- เดยรถยปรพาชกเหลานนอยางน. จบอนปาทาปรนพพานสตรท ๘ จบอญญตตถยวรรคท ๕ อรรถกถาอญญตตถยเปยยาล พงทราบวนจฉยใน อญญตตถยเปยยาล. บทวา อทธานปรตถ ไดแก กาหนดรสงสารวฏอนยดยาว เพราะฉะนน ทานจงกลาววา นพพานเพอกาหนดรสงสารวฏอนยดยาว. อธบายวา เพอประโยชนแกพระนพพานนน. บทวา อนปาทาปรนพพานตถ ไดแก ไมใชประโยชนทางปจจย เพออนปาทาปรนพพาน. อนง ในเปยยาลน ทานกลาวถงพระอรหต ดวยผลคอวชชาวมตต ทานกลาวการพจารณาดวย ญาณทสสนะวาเปนนพพาน โดยบททเหลอ ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาอญญตตถยเปยยาล

รวมพระสตรในอญญตตถยวรรค คอ ๑. วราคสตร ๒. สงโยชนสตร ๓. อนสยสตร ๔. อทธานสตร ๕. อาสวสตร ๖. วชชาวมตตสตร ๓ . ญาณทสสนสตร ๘. อนปาทา- ปรนพพานสตร พรอมทงอรรถกถา.


*สรยเปยยาลท ๖ ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร

มตรดเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๒๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ของ ภกษ คอ ความเปนผมมตรด ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๓๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษมมตรด ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมกลยาณมตตสตรท ๑ *อรรถกถา แกรวมไวทายวรรคน.


๒. ปฐมสลสมปทาสตร

สลสมปทา เปนนมต แหงอรยมรรค [๑๓๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ของ ภกษ คอ ความถงพรอมแหงศล ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถงพรอมดวยศล พงหวงขอนได ฯลฯ จบปฐมสลสมปทาสตรท ๒ ๓. ปฐมฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๒] . . . คอ ความถงพรอมแหงฉนทะ ฯลฯ จบปฐมฉนทสมปทาสตรท ๓


๔. ปฐมอตตสมปทาสตร

อตตสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๓] . . . คอ ความถงพรอมแหงตน [ความถงพรอมแหงจต] ฯลฯ จบปฐมอตตสมปทาสตรท ๔ ๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๔] . . . คอ ความถงพรอมแหงทฏฐ ฯลฯ จบปฐมทฏฐสมปทาสตรท ๕ ๖. ปฐมอปปมาทสมปทาสตร

ความไมประมาทเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๕] . . . คอ ความถงพรอมแหงความไมประมาท ฯลฯ จบปฐมอปปมาทสมปทาสตรท ๖


๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยนโสมนสการเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนมมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ของ ภกษ คอ ความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ฉนนน เหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจ โดยแยบคาย พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๓๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาให มากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไร ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการ สละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไว ในใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาให มากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตรท ๗


๘. ทตยกลยาณมตตสตร

มตรดเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๓๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ของ ภกษ คอ ความเปนผมมตรด ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อน ภกษผมมตรด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘. [๑๓๙] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปน ทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจด โมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยกลยาณมตตสตรท ๘


๙. ทตยสลสมปทาสตร

สลสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความเกดแหงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ของภกษ คอ ความถงพรอมดวยศล ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบทตยสลสมปทาสตรท ๙ ๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๑] . . . คอ ความถงพรอมแหงฉนทะ ฯลฯ จบทตยฉนทสมปทาสตรท ๑๐


๑๑. ทตยอตตสมปทาสตร

อตตสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๒] . . . คอ ความถงพรอมแหงตน ฯลฯ จบทตยอตตสมปทาสตรท ๑๑ ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทาเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๓] . . . คอ ความถงพรอมแหงทฏฐ ฯลฯ จบทตยทฏฐสมปทาสตรท ๑๒ ๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร

ความไมประมาทเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๔] . . . คอ ความถงพรอมแหงความไมประมาท ฯลฯ จบทตยอปปมาทสมปทาสตรท ๑๓


๑๔. ทตยโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยนโสมนสการเปนนมตแหงอรยมรรค [๑๔๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความเกดแหงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ของภกษ คอ ความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถงพรอมแหงความกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมาก ซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘. [๑๔๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอน กาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยโยนโสมนสการสมปทาสตรท ๑๔ จบสรยเปยยาลท ๖


อรรถกถาสรยเปยยาล พงทราบวนจฉยใน สรยเปยยาล. พงทราบเนอความในททงปวงอยางนวา ความเปนผมมตรด ดจการ ขนไปแหงอรณ อรยมรรคพรอมกบวปสสนาอนดารงอย เพราะความเปนผม มตรดแลวทาใหเกดขน ดจความปรากฏแหงพระอาทตย. บทวา สลสมปทา ไดแก จตปารสทธศล. บทวา ฉนทสมปทา ไดแก กตตกามยตาฉนทะ อนเปนกศล. บทวา อตตสมปทา คอความเปนผมจตสมบรณแลว. บทวา ทฏ สมปทา ไดแก ความถงพรอมแหงญาณ. บทวา อปปมาทสมปทา ไดเเก ความถงพรอมแหงความไมประมาทอนเปนตวการ. บทวา โยนโส- มนสการสมปทา ไดแก ความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยอบาย. ทานกลาวบทวา กลยาณมตตตา เปนตนอก เพอแสดงภาวะโดยอาการแมอน แหงสมมาทฏฐเปนตน. พระสตรเหลานทงหมดทานกลาวดวยสามารถแหง อธยาศยของบคคลโดยเฉพาะ. จบอรรถกถาสรยเปยยาลท ๖

รวมพระสตรทมในเปยยาลน ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร ๒. ปฐมสลสมปทาสตร ๓. ปฐมฉนทสมปทาสตร ๔. ปฐมอตตสมปทาสตร ๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร ๖. ปฐมอปปมาทสมปทาสตร ๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร ๘. ทตยกลยาณมตตสตร ๙. ทตยสลสมปทาสตร ๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร ๑๑. ทตยอตตสมปทาสตร ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร ๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร. ๑๔. ทตยโยนโสมนสการสมปทาสตร พรอมทงอรรถกถา


เอกธรรมเปยยาลท ๗ ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร

กลยาณมตรมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๔๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนง เปนไฉน คอ ความเปนผมมตรด ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๔๘] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมกลยาณมตตสตรท ๑



สลสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๔๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนง เปนไฉน คอ ความถงพรอมแหงศล ฯลฯ จบปฐมสลสมปทาสตรท ๒ ๓. ปฐมฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๐] . . . คอ ความถงพรอมแหงฉนทะ ฯลฯ จบปฐมฉนทสมปทาสตรท ๓ ๔. ปฐมอตตสมปทาสตร

อตตสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๑] . . . คอ ความถงพรอมแหงตน ฯลฯ จบปฐมอตตสมปทาสตรท ๔


๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๒] . . . คอ ความถงพรอมแหงทฏฐ ฯลฯ จบปฐมทฏฐสมปทาสตรท ๕ ๖. ปฐมอปปมาทสตร

ความไมประมาทมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๓] . . . คอ ความถงพรอมแหงความไมประมาท ฯลฯ จบปฐมอปปมาทสตรท ๖ ๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยสโสมนสการมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนง เปนไฉน คอ ความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ดกอนภกษ ทงหลาย อนภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวงขอ


นไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรย- มรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๕๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใจใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาให มาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศย นโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอม ดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตรท ๗ ๘. ทตยกลยาณมตตสตร

กลยาณมตรมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนงเปน ไฉน คอ ความเปนผมมตรด ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พง หวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘.


[๑๕๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนท สด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอม เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. ๙. ทตยสลสมปทาสตร

สลสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๕๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนงเปน ไฉน คอ ความถงพรอมแหงศล ฯลฯ จบทตยสลสมปทาสตรท ๙


๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค

[๑๕๙] . . . คอ ความถงพรอมแหงฉนทะ ฯลฯ จบทตยฉนทสมปทาสตรท ๑๐ ๑๑. ทตยอตตสมปทาสตร

อตตสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๖๐] . . . คอ ความถงพรอมแหงตน ฯลฯ จบทตยอตตสมปทาสตรท ๑๑ ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทามอปการะมากแกอรยมรรค [๑๖๑] . . . คอ ความถงพรอมแหงทฏฐ ฯลฯ จบทตยทฏฐสมปทาสตรท ๑๒


๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร

ความไมประมาทมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๖๒] . . . คอ ความถงพรอมแหงความไมประมาท ฯลฯ จบทตยอปปมาทสมปทาสตรท ๑๓ ๑๔. ทตยโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยนโสมนสการมอปการะมากแกอรยมรรค [๑๖๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนหนงมอปการะ มาก เพอความเกดขนแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ธรรมอนหนงเปน ไฉน คอ ความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ดกอนภกษทง หลาย อนภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวงขอนได วา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหแจงซงอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘. [๑๖๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจด โทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอน กาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอน


ภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ยอม เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยโยนโสมนสการสตรท ๑๔ จบเอกธรรมเปยยาลท ๗

รวมพระสตรทมในเปยยาลน คอ ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร ๒. ปฐมสลสมปทาสตร ๓. ปฐมฉนท สมปทาสตร ๔. ปฐมอตตสมปทาสตร ๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร ๖. ปฐม อปปมาทสมปทาสตร ๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร ๘. ทตยกลยาณ มตตสตร ๙. ทตยสลสมปทาสตร ๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร ๑๑. ทตยอตต- สมปทาสตร ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร ๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร ๑๔. ทตยโยนโสมนนการสมปทาสตร. อรรถกถาเอกธมมเปยยาลท ๗ และคงคาเปยยาลท ๙ เอกธมมเปยยาลกด คงคาเปยยาลกด ในพระสตรทตรสไวอยางนน ๆ กลาวไวดวยอธยาศยของบคคลโดยเฉพาะ และกลาวดวยอธยาศยของผรทงหลาย.


*นาหนตเอกธรรมเปยยาลท ๘ ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร

กลยาณมตรเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๖๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงจะเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยงไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความเปนผมมตรดเลย ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรดพงหวง ขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๖๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อนอาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมกลยาณมตตสตรท ๑ * เปยยาลท ๘ ไมมอรรถกถาแก



สลสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๖๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงจะเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยงไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความถงพรอมแหงศลเลย ฯลฯ จบปฐมสลสมปทาสตรท ๒ ๓. ปฐมฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๖๘] . . . เหมอนความถงพรอมแหงฉนทะเลย ฯลฯ จบปฐมฉนทสมปทาสตรท ๓ ๔. ปฐมอตตสมปทาสตร

อตตสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๖๙] . . . เหมอนความถงพรอมแหงตนเลย ฯลฯ จบปฐมอตตสมปทาสตรท ๔


๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๐] . . .เหมอนความถงพรอมแหงทฏฐเลย ฯลฯ จบปฐมทฏฐสมปทาสตรท ๕ ๖. ปฐมอปปมาทสมปทาสตร

อปปมาทสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๑] . . .เหมอนความถงพรอมแหงความไมประมาทเลย ฯลฯ จบปฐมอปปมาทสมปทาสตรท ๖ ๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยนโสมนสการเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยง ไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความ ถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถง


พรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๗๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวย การกระทาไวในใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตรท ๗ ๘. ทตยกลยาณมตตสตร

กลยาณมตรเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงจะเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยงไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความเปนผมมตรดเลย ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พง หวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘.


[๑๗๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมา- สมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะ เปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยกลยาณมตตสตรท ๘ ๙. ทตยสลสมปทาสตร

สลสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงจะเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยงไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความถงพรอมแหงศลเลย ฯลฯ จบทตยสลสมปทาสตรท ๙


๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร

ฉนทสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๗] . . . เหมอนความถงพรอมแหงฉนทะเลย ฯลฯ จบทตยฉนทสมปทาสตรท ๑๐ ๑๑. ทตยอตตสมปทาสตร

อตตสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๘] . . . เหมอนความถงพรอมแหงตนเลย ฯลฯ จบทตยอตตสมปทาสตรท ๑๑ ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร

ทฏฐสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๗๙] . . . เหมอนความถงพรอมแหงทฏฐเลย ฯลฯ จบทตยทฏฐสมปทาสตรท ๑๒ จบทตยทฏฐสมปทาสตรท ๑๒


๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร

อปปมาทสมปทาเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๘๐] . . .เหมอนความถงพรอมแหงความไมประมาทเลย ฯลฯ จบทตยอปปมาทสมปทาสตรท ๑๓ ๑๔. ทตยโยนโสมนสการสมปทาสตร

โยนโสมสการเปนเหตใหเกดอรยมรรค [๑๘๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมเลงเหนธรรม อนอนแมสกอยางหนง ซงจะเปนเหตใหอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ทยงไมเกด ยอมเกดขน หรอทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนความถงพรอมแหงการกระทาไวในใจโดยแยบคายเลย ดกอนภกษ ทงหลาย อนภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวง ขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๑๘๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยการกระทาไว ในใจโดยแยบคาย ยอมเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจด โทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ


มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด. มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย ยอม เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยโยนโสมนสการสมปาสตรท ๑๔ จบนาหนตเอกธรรมเปยยาลท ๘

รวมพระสตรทมในเปยยาลน คอ ๑. ปฐมกลยาณมตตสตร ๒. ปฐมสลสมปทาสตร ๓. ปฐมฉนท สมปทาสตร ๔. ปฐมอตตสมปทาสตร ๕. ปฐมทฏฐสมปทาสตร ๖. ปฐม อปปมาทสมปทาสตร ๗. ปฐมโยนโสมนสการสมปทาสตร ๘. ทตยกลยาณ มตตสตร ๙. ทตยสลสมปทาสตร ๑๐. ทตยฉนทสมปทาสตร ๑๑. ทตย อตตสมปทาสตร ๑๒. ทตยทฏฐสมปทาสตร ๑๓. ทตยอปปมาทสมปทาสตร ๑๔. ทตยโยนโสมนสการสมปทาสตร


*คงคาเปยยาลท ๙ ๑. คงคาปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรคเปนผนอมไปสนพพาน เหมอนแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน [๑๘๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๘๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาปาจนนนนสตรท ๑ *วรรคนไมมอรรถกถาแก


๒. ยมนาปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสทศปราจน [๑๘๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาปาจนนนนสตรท ๒ ๓. อจรวดปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสทศปราจน [๑๘๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดปาจนนนนสตรท ๓


๔. สรภปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสทศปราจน [๑๘๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภปาจนนนนสตรท ๔ ๕. มหปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสทศปราจน [๑๘๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ. จบมหปาจนนนนสตรท ๕


๖. มหานทปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไหลไปสทศปราจน [๑๘๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนามห ทงหมดนนไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แม ฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๙๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ โนมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบมหานทปาจนนนนสตรท ๖


๗. คงคาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสสมทร [๑๙๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนน เหมอนกน. [๑๙๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาสมททนนนสตรท ๗


๘. ยมนาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสสมทร [๑๙๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาสมททนนนสตรท ๘ ๙. อจรวดสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสสมทร [๑๙๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดสมททนนนสตรท ๙


๑๐. สรภสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสสมทร [๑๙๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภสมททนนนสตรท ๑๐ ๑๑. มหสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสสมทร [๑๙๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหสมททนนนสตรท ๑๑


๑๒. มหานทสมททนนนสตร ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไหลไปสสมทร [๑๙๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนามห ทงหมดนนไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๑๙๘] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบมหานทสมททนนนสตรท ๑๒ วาระแหงคงคาเปยยาลทเขยนไวโดยยอ พงใหพสดารในเปยยาล.


หมวดท ๑ วาดวยการอาศยวเวก (เปนตน) รวมเปน ๑๒ สตร ๖ สตรแรกอปมาดวยแมนาไหลไปสทศปราจน ๖ สตรหลง อปมาดวยแมนาไหลไปสสมทร. จบหมวดท ๑ ๑. คงคาปาจนนนนสตร

ผเจรญ อรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน [๑๙๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๐๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองก ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมา- สมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะ เปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผ นอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาปาจนนนนสตรท ๑



ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสทศปราจน [๒๐๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . .ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอมนาปาจนนนนสตรท ๒ ๓. อจรวดปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสทศปราจน [๒๐๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไป สทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดปาจนนนนสตรท ๓ ๔. สรภปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสทศปราจน [๒๐๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภปาจนนนนสตรท ๔


๕. มหปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสทศปราจน [๒๐๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหปาจนนนนสตรท ๕ ๖. มหานทปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไหลไปสทศปราจน [๒๐๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนา มห ทงหมดนนไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอน กน ฯลฯ จบมหานทปาจนนนนสตรท ๖


๗. คงคาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสสมทร [๒๐๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ก เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอน กน. [๒๐๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงจะเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอ กระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปน ผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาสมททนนนสตรท ๗



ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสสมทร [๒๐๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหล ไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรย- มรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาสมททนนนสตรท ๘ ๙. อจรวดสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสสมทร [๒๐๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไป สสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดสมททนนนสตรท ๙


๑๐. สรภสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสสมทร [๒๑๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภสมททนนนสตรท ๑๐ ๑๑. มหสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสสมทร [๒๑๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหสมททนนนสตรท ๑๑


๑๒. มหานทสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไหลไปสสมทร [๒๑๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนามห ทงหมดนนไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๑๓] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมา- สมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะ เปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผ นอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบมหานทสมททนนนสตรท ๑๒


หมวดท ๒ วาดวยการกาจดราคะ (เปนตน) รวมเปน ๑๒ สตรท ๖ สตรแรกอปมาดวยแมนาไหลไปสทศปราจน ๖ สตรหลง อปมาดวยแมนาไหลไปสสมทร. จบหมวดท ๒ ๑. คงคาปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน [๒๑๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๑๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย ๘ อยางไรเลา จง เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทง หลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะ เปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน จบคงคาปาจนนนนสตรท ๑



ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสทศปราจน [๒๑๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาปาจนนนนสตรท ๒ ๓. อจรวดปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสทศปราจน [๒๑๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดปาจนนนนสตรท ๓


๔. สรภปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสทศปราจน [๒๑๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภปาจนนนนสตรท ๔ ๕. มหปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสทศปราจน [๒๑๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหปาจนนนนสตรท ๕


๖. มหานทปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไปสทศปราจน [๒๒๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนา มหทงหมดไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แม ฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . .ฉนนนเหมอน กน ฯลฯ จบมหานทปาจนนนนสตรท ๖ ๗. คงคาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสสมทร [๒๒๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอน กน. [๒๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสพระนพพาน ดกอน


ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ เปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน. จบคงคาสมททนนนสตรท ๗ ๘. ยมนาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสสมทร [๒๒๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาสมททนนนสตรท ๘


๙. อจรวดสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสสมทร [๒๒๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไป สสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเจรญอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจวดสมททนนนสตรท ๙ ๑๐. สรภสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสสมทร [๒๒๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภสมททนนนสตรท ๑๐


๑๑. มหสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสสมทร [๒๒๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหสมททนนนสตรท ๑๑ ๑๒. มหานทสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนมหานทไหลไปสสมทร [๒๒๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แม นามห ทงหมดนนไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๒๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐอนหยงลงสอมตะ มอมตะ


เปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไป สนพพาน. จบมหานทสมททนนนสตรท ๑๒ หมวดท ๓ วาดวยการหยงลงสอมตะ รวมเปน ๑๒ สตร ๖ สตรแรกอปมาดวยแมนาไหลไปสทศปราจน ๖ สตรหลงอปมาดวย แมนาไหลไปสสมทร. จบหมวดท ๓ ๑. คงคาปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน [๒๒๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส ทศปราจน หลงลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส นพพาน ฉนนนเหมอนกน.


[๒๓๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไป สนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาปาจนนนนสตรท ๑ ๒. ยมนาปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสทศปราจน [๒๓๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาปาจนนนนสตรท ๒


๓. อจรวดปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจรวดไหลไปสทศปราจน [๒๓๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไปส ทศปราจน หลงลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดปาจนนนนสตรท ๓ ๔. สรภปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสทศปราจน [๒๓๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภปาจนนนนสตรท ๔


๕. มหปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสทศปราจน [๒๓๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปสทศ ปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหปาจนนนนสตรท ๕ ๖. มหานทปาจนนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนมหานทไหลไปสทศปราจน [๒๓๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอ แมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนา มห ทงหมดนนไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไป


สนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน จบมหานทปาจนนนนสตรท ๖ ๗. คงคาสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาคงคาไหลไปสสมทร [๒๓๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอน กน. [๒๓๘] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปส นพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสพระนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบคงคาสมททนนนสตรท ๗



ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนายมนาไหลไปสสมทร [๒๓๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนายมนาไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบยมนาสมททสนนสตรท ๘ ๙. อจรวดสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาอจวดไหลไปสสมทร [๒๔๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาอจรวดไหลไป สสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบอจรวดสมททนนนสตรท ๙ ๑๐. สรภสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาสรภไหลไปสสมทร [๒๘๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาสรภไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . .ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรภสมททนนนสตรท ๑๐


๑๑. มหสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนามหไหลไปสสมทร [๒๔๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนามหไหลไปส สมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ . . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมหสมททนนนสตรท ๑๑ ๑๒. มหานทสมททนนนสตร

ผเจรญอรยมรรค ฯลฯ เหมอนแมนาใหญไหลไปสสมทร [๒๔๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาใหญ ๆ สายใด สายหนงน คอแมนาคงคา แมนายมนา แมนาอจรวด แมนาสรภ แมนา มห ทงหมดนนไหลไปสสมทร หลงไปสสมทร บาไปสสมทร แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรย- มรรคอนประกอบดวยองค ๘ กเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๒๔๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน


โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไป สนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบมหานทสมททนนนสตรท ๑๒ หมวดท ๔ วาดวยการนอมไปสนพพาน รวมเปน ๑๒ สตร ๖ สตรแรก อปมาดวยแมนาไหลไปสทศปราจน ๖ สตรหลงอปมา ดวยแมนาไหลไปสสมทร. จบหมวดท ๔ จบคงคาเปยยาลท ๙


อปปมาทวรรคท ๑๐ ๑. ปฐมตถาคตสตร*

ผเจรญอรยมรรคนอมไปในการสละ [๒๔๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายทไมม เทากด ม ๒ เทากด ม ๔ เทากด มเทามากกด มรปกด ไมมรปกด ม สญญากด ไมมสญญากด มสญญากมใช ไมมสญญากมใชกด มประมาณ เทาใด พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา บณฑตกลาววาเปนผเลศกวา สตวเหลานน ฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไม ประมาทเปนมล รวมลงในความไมประมาท ความไมประมาท บณฑต กลาววาเลศกวากศลธรรมเหลานน ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผไมประมาทแลว พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๒๔๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรย- มรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอม กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปฐมตถาคตสตรท ๑ (อก ๓ สตรขางหนา พงใหพสดารอยางน) * อรรถกถาแกรวมไวทายวรรคน.


๒. ทตยตถาคตสตร

ผเจรญอรยมรรคมการกาจดราคะเปนทสด [๒๔๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายทไมม เทากด ม ๒ เทากด ม ๔ เทากด มเทามากกด. . . อนภกษผไมประมาท พงหวงขอนไดวา. จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาให มากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค. [๒๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรย- มรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจด ราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยตถาคตสตรท ๒ ๓. ตตยตถาคตสตร

ผเจรญอรยมรรคอนหยงลงสอมตะ [๒๔๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายทไมม เทากด ม ๒ เทากด ม ๔ เทากด. . . อนภกษผไมประมาท พงหวงขอน ไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรค

อนประกอบดวยองค ๘.


[๒๕๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อน หยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทา ใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. ๔. จตตถตถาคตสตร

ความไมประมาทเลศกวากศลธรรม [๒๕๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายทไมม เทากด ม ๒ เทากด ม ๔ เทากด มเทามากกด มรปกด ไมมรปกด ม สญญากด ไมมสญญากด มสญญากมใช ไมมสญญากมใชกด มประมาณ เทาใด พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา บณฑตกลาววาเปนผเลศกวา สตวเหลานน ฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนนมความไม ประมาทเปนมล รวมลงในความไมประมาท ความไมประมาท บณฑต กลาววาเลศกวากศลธรรมเหลานน ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผไมประมาท พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘.


[๒๕๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผไมประมาท ยอมเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอม ไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบจตตถตถาคตสตรท ๔ ๕. ปทสตร

กศลธรรมทงปวงมความไมประมาทเปนมล [๒๕๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย รอยเทาของสตว ทงหลาย ผสญจรไปบนแผนดน ชนดใดชนดหนง ทงหมดนนยอมถงความ ประชมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชาง บณฑตกลาววาเลศกวารอยเทาสตว เหลานน เพราะเปนรอยใหญ แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนนมความไมประมาทเปนมล รวมลงในความไมประมาท ความ ไมประมาท บณฑตกลาววาเลศกวากศลธรรมเหลานน ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผไมประมาท พงหวงขอนไดวา จกเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ จกกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘.


[๒๕๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผไมประมาท ยอมเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบปทสตรท ๕ ๖. กฏสตร

วาดวยเรอนยอด [๒๕๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย กลอนแหงเรอนยอด อยางใดอยางหนง ทงหมดนนไปสยอด นอมไปสยอด ประชมเขาทยอด ยอดแหงเรอนยอดนน บณฑตกลาววาเลศกวากลอนเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาทเปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบกฏสตรท ๖


๗. มลคนธสตร

วาดวยกลนทราก [๒๕๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ไมมกลนทรากชนดใด ชนดหนง ไมกลมพก บณฑตกลาววาเลศกวาไมมกลนทรากเหลานน แม ฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาทเปนมล... ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบมลคนธสตรท ๗ ๘. สารคนธสตร

วาดวยกลนทแกน [๒๕๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ไมมกลนทแกนชนดใด ชนดหนง จนทนแดง บณฑตกลาววาเลศกวาไมมกลนทแกนเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาท เปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสารคนธสตรท ๘


๙. ปปผคนธสตร

วาดวยกลนทดอก [๒๕๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ไมมกลนทดอกชนดใด ชนดหนง มล บณฑตกลาววาเลศกวาไมมกลนทดอกเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาทเปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบปปผคนธสตรท ๙ ๑๐. กฏฐราชสตร

วาดวยพระราชาผเลศ [๒๕๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย พระราชาผนอย (ชนตา) เหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน ยอมเปนผตามเสดจพระเจาจกรพรรด พระเจาจกรพรรดบณฑตกลาววาเลศกวาพระราชาผนอยเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาทเปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบกฏฐราชสตรท ๑๐


๑๑. จนทมสตร

วาดวยพระจนทร [๒๖๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แสงสวางแหงดวงดาว ชนดใดชนดหนง ทงหมดนน ยอมไมถงเสยวท ๑๖ แหงแสงสวางของ พระจนทร แสงสวางของพระจนทร บณฑตกลาววาเลศกวาแสงสวางของ ดวงดาวเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความ ไมประมาทเปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบจนทมสตรท ๑๑ ๑๒. สรยสตร

วาดวยพระอาทตย [๒๖๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ในสรทสมย ทองฟา บรสทธ ปราศจากเมฆ พระอาทตยขนไปสทองฟา ยอมสองแสงและแผดแสง ไพโรจน กาจดความมดอนมอยในอากาศทวไป แมฉนใด กศลธรรมเหลาใด เหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาทเปนมล. . . ฉนนนเหมอนกน ฯลฯ จบสรยสตรท ๑๒


๑๓. วตถสตร

วาดวยผา [๒๖๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ผาททอดวยดายชนดใด ชนดหนง ผาของชาวกาส บณฑตกลาววาเลศกวาผาททอดวยดายเหลานน แมฉนใด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง ทงหมดนน มความไมประมาท เปนมล รวมลงในความไมประมาท ความไมประมาท บณฑตกลาววาเลศ กวากศลธรรมเหลานน ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผ ไมประมาท พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ จก กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘. [๒๖๓] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผไมประมาท ยอมเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมา- สมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอน ภกษทงหลาย ภกษผไมประมาท ยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบวตถสตรท ๑๓ จบอปปมาทวรรคท ๑๐


อปปมาทวรรควรรณนาท ๑๐ อรรถกถาแหงอปปมาทเปยยาล พงทราบวนจฉยใน อปปมาทเปยยาล. ในบทวา เอวเมว โข นพงเหนวา พระสมมาสมพทธเจาเปนผ เลศกวาสตวทงปวง ฉนใด ความไมประมาทอนเปนตวการเปนธรรมเลศกวา กศลธรรมทงหลายทงปวง ฉนนน. ถามวา กความไมประมาทนเปนโลกยะ มใชหรอ แตกศลธรรมเปนโลกตระกม อนง ความไมประมาทนเปน กามาวจร แตกศลธรรมทงหลายเปนไปในภม ๔ ความไมประมาทนจะเปน ธรรมเลศกวาธรรมเหลานนไดอยางไร. ตอบวา เพราะกศลธรรมเหลานน อนบคคลผได ยอมไดดวยความไมประมาท เพราะฉะนน ความไมประมาท นนจงเปนธรรมเลศกวาธรรมเหลานน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจง ตรสวา ธรรมเหลานน ทงหมดมความไมประมาทเปนมล ดงนเปนตน. บทวา ชงคลาน ไดแก สตวผเทยวไปบนฟนแผนดน. บทวา ปาณาน ไดแกพวกสตวมเทา. บทวา ปทชาตาน ไดแก เทาทงหลาย. บทวา สโมธาน คจฉนต ไดแก ถงการรวบรวมคอยกขน. บทวา อคคมกขายต ไดแก ยอมกลาววาประเสรฐทสด. บทวา ยทท มหนตตเตน ไดแก ยอมกลาววาเลศโดยความเปนธรรมยงใหญ. อธบายวา ไมใช กลาววาเลศ ดวยสามารถแหงคณ. บทวา วสสก ไดแก ดอกมะล. มเรองเลาวา พระภาคยมหาร สดบเรองนแลว รบสงใหอบ ดวยกลนดอกไม ๔ ชนดในหองหนง ดวยพระประสงคจะทดลองใหนาดอกไม มกลนหอม ตงดอกมะลกาหนงไวกลางผอบใบหนง จดดอกไมทเหลอกา หนง ๆ ตงไวโดยรอบดอกมะลนน ทรงปดพระทวารเสดจออกไปขางนอก เมอ


พระองครอเวลาผานไปครหนงจงเปดพระทวารเสดจเขาไป กลนดอกมะล กระทบพระฆานะกอนดอกไมทงหมด. พระองคเสดจบายพระพกตรทรงไปยง มหาเจดย ทรงหมอบลง ณ พนแผนดนใหญนนเอง ถวายบงคมพระเจดย ดวยทรงพระดารวา พระสมมาสมพทธเจาตรสวา ดอกมะลเปนดอกไมท เลศกวาดอกไมทงหลาย เปนอนพระองคตรสถกตองแลว ดงน. บทวา กฎราชาโน ไดแก พระราชาผนอย. บาลวา กฏราชาโน ดงนกม. บทวา ตนตาวตาน ตดบทเปน ตนเต อาวตาน ความวา ยกดายขน คอทอ. บทนเปนฉฏฐวภตตลงในอรรถแหงปฐมาวภตต. บทวา ยานกานจ ตนตาวตาน นมเนอความในตอนตน. อกอยางหนง พงเหน เนอความในบทนแมโดยนยแหงปาฐะทเหลออยางนวา ตนตาวตาน อาว- ตาน กานจ วตถาน ดงน แปลวา ผาชนดใดชนดหนงททอดวยดาย. บททเหลอในททงปวงงายทงนน. จบอปปมาทวรรควรรณนาท ๑๐

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมตถาคตสตร ๒. ทตยตถาคตสตร ๓. ตตยตถาคตสตร ๔. จตตถตถาคตสตร ๕. ปทสตร ๖. กฏสตร ๗. มลคนธสตร ๘. สารคนธสตร ๙. ปปผคนธสตร ๑๐. กฏฐราชาสตร ๑๑. จนทมสตร ๑๒. สรยสตร ๑๓. วตถสตร พรอมทงอรรถกถา


พลกรณยวรรคท ๑๑ ๑. ปฐมพลกรณยสตร

อาศยศล เจรญอรยมรรคนอมไปในการสละ [๒๖๔] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทาดวย กาลงอยางใดอยางหนง อนบคคลทาอย ทงหมดนน อนบคคลอาศยแผนดน ดารงอยบนแผนดน จงทาได การงานทจะพงทาดวยกาลงเหลาน อนบคคล ยอมกระทาไดดวยอาการอยางน แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ฉนนนเหมอนกน. [๒๖๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จง เจรญอรยมรรคอนประกอบกวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อยางนแล. จบ ปฐมพลกรณยสตรท ๑


พลกรณยวรรควรรณนาท ๑๑ อรรถกถาปฐมพลกรณยสตร พงทราบวนจฉยใน พลกรณยวรรค. บทวา พลกรณยา ไดแก การงานมการวง การกระโดด การกม และการหวานเปนตน พงทาดวยกาลงขาและกาลงแขน. บทวา สเล ปตฎาย ไดแก ตงอยในจตปารสทธศล บทวา อฏงคก มคค ไดแก อรยมรรคกบวปสสนา. จบอรรถกถาปฐมพลกรณยสตรท ๑ ๒. ทตยพลกรณยสตร *

อาศยศล เจรญอรยมรรคมการาจากดราคะ [๒๖๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทา ดวยกาลงอยางใดอยางหนง อนบคคลทาอย ทงหมดนน อนบคคลอาศย แผนดน ดารงอยบนแผนดน จงทาได การงานทจะพงทาดวยกาลงเหลาน อนบคคลยอมกระทาไดดวยอาการอยางน แมฉดใด ภกษอาศยศล ตงอย ในศลแลว จงเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ฉนนนเหมอนกน. * สตรท ๒ - ๔ ไมมอรรถกถา


[๒๖๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญอรยมรรคอนประกอบองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปน ทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบทตยพลกรณยสตรท ๒ ๓. ตตยพลกรณยสตร

อาศยศล เจรญอรยมรรคอนหยงลงสอมตะ [๒๖๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทา ดวยกาลงอยางใดอยางหนง อนบคคลทาอย ทงหมดนน อนบคคลอาศย แผนดน ดารงอยบนแผนดน จงทาได การงานทจะพงทาดวยกาลงเหลาน อนบคคลยอมกระทาไดดวยอาการอยางน แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอย ในศลแลว จงเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ฉนนนเหมอนกน. [๒๖๙] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จง เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากชงอรยมรรคอนประกอบ


ดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปน ทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากชงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบตตยพลกรณยสตรท ๓ ๔. จตตถพลกรณยสตร

อาศยศล เจรญอรยมรรคนอมไปสนพพาน [๒๗๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทา ดวยกาลงอยางใดอยางหนง อนบคคลทาอย ทงหมดนน อนบคคลอาศย แผนดน ดารงอยบนแผนดน จงทาได การงานทพงทาดวยกาลงเหลาน อนบคคลยอมทาไดดวยอาการอยางน แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอยในศล แลว จงเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ ฉนนนเหมอนกน. [๒๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จง เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากชงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนโปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปส


นพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว จงเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อยางนแล. จบจตตถพลกรณยสตรท ๔ ๕. พชสตร

ผอาศยศล เจรญอรยมรรค เหมอนพชอาศยแผนดน [๒๗๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย พชคามและภตคาม ชนดใดชนดหนงน ยอมถงความเจรญงอกงามใหญโต พชคามและภตคาม ทงหมดนนอาศยแผนดน ตงอยในแผนดน กงถงความเจรญงอกงามใหญโต พชคามและภตคามเหลาน ยอมถงความเจรญงอกงามใหญโต ดวยอาการ อยางน แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอม ถงความเจรญงอกงามไพบลยในธรรมทงหลายฉนนนเหมอนกน. [๒๗๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ อยางไรเลา จงถงความเจรญงอกงามไพบลย ในธรรมทงหลาย ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมา- สมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอน ภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญอรยมรรคอนประกอบ


ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล ยอมถงความเจรญงอกงามไพบลย ในธรรมทงหลาย. จบพชสตรท ๕ อรรถกถาพชสตร ในบทวา พชคามภตคามา น พงทราบวา พช ๕ ชนด ชอวา พชคาม พชนนนนแล สมบรณดวยใบ ชอวา ภตคาม ตงแตมสเขยว บทวา พล คาเหนต ไดแก ถงความเจรญงอกงาม คอ มลาตนมนคง. นเปนกถาตามลาดบในบทวา กสพเภ โอตรนต เปนตน. จบอรรถกถาพชสตรท ๕ ๖. นาคสตร

ผอาศยศลเจรญอรยมรรคเหมอนนาคอาศยขนเขา [๒๗๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย พวกนาคอาศยขนเขา ชอหมวนต มกายเตบโต มกาลง ครนมกายเตบโต มกาลงทขนเขานนแลว ยอมลงสบงนอย ครนลงสบงนอยแลว ยอมลงสบงใหญ ครนลงสบงใหญ แลว ยอมลงสแมนานอย ครนลงสแมนานอยแลว ยอมลงสแมนาใหญ ครนลงสแมนาใหญแลว ยอมลงสมหาสมทรสาคร นาคพวกนนยอมถงความ โตใหญทางกายในมหาสมทรสาครนน แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอยในศล


แลว เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ ยอมถงความเปนใหญไพบลยในธรรมทงหลาย ฉนนน เหมอนกน. [๒๗๕] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางไรเลา ยอมถงความเปนใหญไพบลยในธรรมทงหลาย ด กอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทง หลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล ยอมถงความ เปนใหญไพบลยในธรรมทงหลาย. จบนาคสตรท ๖ อรรถกถานาคสตร พวกนางนาคตงครรภในอตสมย พากนคดวา หากเราจกคลอดใน บงนอยน พวกลก ๆ ของเราจกไมอาจทนกาลงของกระแสคลนและครฑทโลด แลนมาไดดงน แมนาคเหลานน จงพากนดาลงในมหาสมทรถงประตมปาก ทางรวมกน พากนเขาไปยงแมนาใหญ ๕ สาย แลวไปสปาหมวนต. ณ ท นน พวกนางนาคอาศยอยทถาทอง ถาเงน และถาแกวมณซงพวกครฑ เขาไปไมได จงคลอดแลวสอนใหลกนาคหยงลงในนาประมาณขอเทาเปนตน


แลวขามนาไปได. ตอจากนน เมอใดพวกนาคเหลานนขามแมนาคงคา เปนตนไดโดยลาดบ สามารถขามไปมาไดคอขามจากฝงนไปฝงโนม ขาม จากฝงโนนมาฝงนได เมอนน แมนาคทงหลายรวา บดน ลก ๆ ของเราสามารถ ทนกระแสคลนและกาลงครฑไดแลว จงใหเมฆใหญตงขนดวยอานภาพของ ตน ใหฝนตกดจทาปาหมวนตทงสนใหมนาเปนสายเดยวกน นรมตเรอสาเรจ ดวยทองและเงนเปนตน ดาดเพดานผามพวงดอกไมซงมกลนหอมตลบ วจตร ดวยดาวทองเบองบน ถอเอาสราอาหารและดอกไมมกลนหอมเปนตน แลน ไปกงมหานททงหาดวยเรอเหลานน ถงมหาสมทรโดยลาดบ. กพวกนาคอาศย อย ณ ทนน เตบโตขนประมาณ รอยวา พนวา แสนวา ชอวา ถงความ เปนผเจรญเตบโตไพบลย. ในบทวา เอวเมว โข น พงเหนวา ภเขาหมวนต คอจตปารสทธ- ศล โยคาวจรดจลกนาค อรยมรรคดจบงเปนตน นพพานดจมหาสมทร ลกนาคทงหลายดารงอยในปาหมวนตถงมหาสมทรดวยบงเปนตน ถงความเปน ผมรางกายใหญโตฉนใด พระโยคทงหลายอาศยศล ตวอยในศล บรรล นพพานดวยอรยมรรค ถงความเปนผมสรระคอคณธรรมอนใหญในอภญญา ธรรมทงหลายอนมาถงแลว ดวยอรหตมรรค ฉนนนนนแล. จบอรรถกถานาคสตรท ๖


๗. รกขสตร *

ผเจรญอรยมรรคนอมไปสนพพาน เหมอนตนไมลมลงทางทโอน [๒๗๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ตนไมนอมไปสทศ ปราจน โนมไปสทศปราจน โอนไปสทศปราจน ตนไมนนเมอถกตดราก เสยแลว จกลมลงทางทศทมนนอม โนม โอนไป เเมฉนใด ภกษเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน [๒๗๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ยอม เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทง หลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน. จบรกขสตรท ๗ * สตรท ๗ ไมมอรรถกถาแก


๘. กมภสตร

ผเจรญอรยมรรคยอมระบายอกศลธรรม [๒๗๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย หมอทควายอมทาให นาไหลออกอยางเดยว ไมทาใหกลบไหลเขา แมฉนใด ภกษเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอม ระบายอกศลธรรมอนลามกออกอยางเดยว ไมใหกลบคนมาได ฉนนนเหมอน กน. [๒๗๙] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา. ยอม ระบายอกศลธรรมอนลามกออกอยางเดยว ไมใหกลบคนมาได ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล ยอมระบายอกศลธรรมอนลามกออกอยางเดยว ไมใหกลบคนมาได. จบกมภสตรท ๘


อรรถกถากมภสตร บทวา กมโภ ไดแก หมอนา. บทวา โน ปจจาวมต คอ นาไมกลบเขาไป. อธบายวา ไมไหลเขาภายใน. จบอรรถกถากมภสตรท ๘ ๙. สกกสตร*

ทฏฐทตงไวชอบยอมทางายอวชชา [๒๘๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เดอยขาวสาลหรอเดอย ขาวยวะ ตงไวเหมาะ มอหรอเทายาเหยยบแลว จกทาลายมอหรอเทา หรอ วาจกใหหอเลอด ขอนเปนฐานะทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเดอยตง ไวเหมาะ แมฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา จกยงวชชา ใหเกด จกกระทาใหแจงซงนทาน เพราะทฏฐทตงไวชอบ เพราะมรรค ภาวนาตงไวชอบ ขอนเปนฐานะทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะทฏฐท ตงไวชอบ. [๒๘๑] ดกอนภกษทงหลาย กภกษยอมทาลายอวชชา ยอมยงวชชา ใหเกด ยอมทานพพานใหแจง เพราะทฏฐทตงไวชอบ เพราะมรรคภาวนาท ตงไวชอบอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ * สตรท ๙. ไมมอรรถกถาแก


ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษายอมทาลายอวชชา ยอมยงวชชาใหเกด ยอมทานพพานใหแจง เพราะทฏฐทตงไวชอบ เพราะมรรคภาวนาทตงไวชอบ อยางนแล. จบสกกสตรท ๙ ๑๐. อากาสสตร

ผเจรญอรยมรรคยอมทาสตปฏฐานใหบรบรณ [๒๘๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ลมหลายชนดพดไป ในอากาศคอ ลมตะวนออกบาง ลมตะวนตกบาง ลมเหนอบาง ลมใตบาง ลมมธลบาง ลมไมมธลบาง ลมหนาวบาง ลมรอนบาง ลมพดเบา ๆ บาง ลมพดแรงบาง แมฉนใด เมอภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เมอกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ สตปฏฐาน ๔ ยอมถง ความเจรญบรบรณบาง สมมปปธาน ๔ ยอมถงความเจรญบรบรณบาง อทธบาท ๔ ยอมถงความเจรญบรบรณบาง อนทรย ๕ ยอมถงความเจรญ บรบรณบาง พละ ๕ ยอมถงความเจรญบรบรณบาง โพชฌงค ๗ ยอมถง ความเจรญบรบรณบาง ฉนนนเหมอนกน. [๒๘๓] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา สต ปฏฐาน ๔ จงถงความเจรญบรบรณบาง สมมปปธาน ๔ . . . อทธบาท ๔ . . . อนทรย ๕ . . . พละ ๕ . . . โพชฌงค ๗ จงถงความเจรญบรบรณบาง ด


กอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซง อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล สตปฏฐาน ๔ ยอมถงความเจรญ บรบรณบาง สมมปปธาน ๔ . . . อทธบาท ๔ . . . อนทรย ๕ . . . พละ ๕ . . . โพชฌงค ๗ ยอมถงความเจรญบรบรณบาง. จบอากาสสตรท ๑๐ อรรถกถาอากาสสตร บทวา ปรตถมา ไดแก ลมมาจากทศตะวนออก. แมในทศตะวน ตกเปนตน กมนยนเหมอนกน บทวา จตตาโรป สตปฏานา ความ วา เหมอนอยางวา การรวมประเภทของทศมทศตะวนออกเปนตนเหลานน สาเรจลงไดในอากาศ ฉนใด โพธปกขยธรรมททานกลาวไวโดยนยมอาทวา จตตาโร สตปฎานา ดงน แมในทนกฉนนน ยอมสาเรจลงไดดวยการ เจรญอรยมรรค อนเปนมหาวปสสนา. ดวยเหตนนทานจงกลาวคานไว. จบอรรถกถาอากาสสตรท ๑๐


๑๑. ปฐมเมฆสตร

ผเจรญอรยมรรคทาอกศลธรรมใหสงบโดยพลน [๒๘๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ฝนละอองอนตงขนใน เดอนทายแหงฤดรอน เมฆกอนใหญทเกดในสมยมใชกาล ยอมยงฝนละออง นนใหหายราบไปไดโดยพลน แมฉนใด ภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมยงอกศล ธรรมอนลามกทเกดขนแลวใหหายสงบไปไดโดยพลน ฉนนนเหมอนกน. [๒๘๕] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จง ใหอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลว หายสงบไปไดโดยพลน ดกอนภกษทง หลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อยางนแล จงใหอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลว หายสงบไป ไดโดยพลน. จบปฐมเมฆสตรท ๑๑


อรรถกถาปฐมเมฆสตร บทวา คมหาน ปจฉเม มาเส ไดแก ในเดอน ๘. บทวา อปหต ไดแก ฝนละอองถกสตวสองเทา สเทาเหยยบยาตงขนในพนดนเปน สายตลบไปเบองบนงไปในอากาศ. บทวา รโชชลล ไดแก ฝนละออง. จบอรรถกถาปฐมเมฆสตรท ๑๑ ๑๒. ทตยเมฆสตร

ผเจรญอรยมรรคทาอกศลธรรมใหสงบใหระหวางโดยพลน [๒๘๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ลมแรงยอมยงมหา- เมฆอนเกดขนแลวใหหายหมดไปไดในระหวางนนเอง แมฉนใด ภกษเมอ เจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ ยอมยงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลว ใหหายสงบไปในระหวาง ไดโดยพลน ฉนนนเหมอนกน. [๒๘๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จง ใหอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลว หายสงบไปในระหวางได ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฎฐ อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอน


ประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงใหอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวหาย สงบไปในระหวางไดโดยพลน. จบทตยเมฆสตรท ๑๒ ๑๓. นาวาสตร

ผเจรญอรยมรรคทาใหสงโยชนสงบหมดไป [๒๘๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอเรอเดนสมทรท ผกดวยเครองผกคอหวาย แชอยในนาตลอด ๖ เดอน เขายกขนบกในฤดหนาว เครองผกตองลมและแดดแลว อนฝนตกรดแลว ยอมจะเสยไป ผไป โดย ไมยากเลย แมฉนใด ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ กระทา ใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ สงโยชนทงหลายยอมสงบหมดไป โดยไมยากเลย ฉนนนเหมอนกน. [๒๘๙] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา สงโยชนทงหลายจงจะสงบหมดไป โดยไมยากเลย ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล สงโยชนทงหลายจงสงบหมดไป โดยไมยากเลย. จบนาวาสตรท ๑๓


อรรถกถานาวาสตร บทวา สามททกาย นาวาย เปนตน พสดารแลวในวาณชโกปม สตรตอนตน. จบอรรถกถานาวาสตรท ๑๓ ๑๔. อาคนตกาคารสตร

ธรรมทควรกาหนดร ควรละ ควรทาใหแจง ควรทาใหเจรญ [๒๙๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย คนผมาจากทศบรพา กด จากทศปจฉมกด จากทศอดรกด จากทศทกษณกด ยอมพกอยทเรอน สาหรบรบแขก ถงกษตรย พราหมณ. แพทย ศทรกด ทมาแลวกยอมพก อยทเรอนสาหรบรบแขกนน แมฉนใด ภกษเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกาหนดร ธรรมทควรกาหนดรดวยปญญาอนยง ยอมละธรรมทควรละดวยปญญาอนยง ยอมกระทาใหแจงซงธรรมทควรทาใหแจงดวยปญญาอนยง ยอมเจรญธรรม ทควรใหเจรญดวยปญญาอนยง ฉนนนเหมอนกน. [๒๙๑] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรกาหนดรดวยปญญา อนยงเปนไฉน คอ ธรรมทเรยกวา อปาทานขนธ ๕ อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน คอ รปปาทานขนธ ฯลฯ วญญาณปาทานขนธ ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเหลานควรกาหนดรดวยปญญาอนยง.


[๒๙๒] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรละดวยปญญาอนยง เปนไฉน คอ อวชชาและภวตณหา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเหลานควรละ ดวยปญญาอนยง. [๒๙๓] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรทาใหแจวดวยปญญา อนยงเปนไฉน คอ วชชาและวมตต กอนภกษทงหลาย ธรรมเหลาน ควรทาใหแจงดวยปญญาอนยง. [๒๙๔] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรใหเจรญดวยปญญาอนยง เปนไฉน คอ สมถะและวปสสนา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเหลานควร ใหเจรญดวยปญญาอนยง. [๒๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา จงกาหนดรธรรมทควรกาหนดรดวยปญญาอนยง ฯลฯ จงเจรญธรรมทควร ใหเจรญดวยปญญาอนยง ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ กระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล จงกาหนดรธรรมทควรกาหนดรดวยปญญาอนยง ฯลฯ จงเจรญธรรมทควร ใหเจรญดวยปญญาอนยง. จบอาคนตกาควรสตรท ๑๔


อรรถกถาอาคนตกาคารสตร บทวา อาคนตกาคาร ไดแกเรอนรบรองแขกทผตองการบญสรางไว ทามกลางเมอง แมพระราชาและมหาอามาตยของพระราชากสามารถเขาไปพก อาศยได. บทวา อภา ปรเยย ความวา เหมอนอยางวา การอย ของกษตรยเปนตนผมาจากทศ มทศตะวนออกเปนตนเหลานน ยอมสาเรจ ไดในเรอนรบรองฉนใด ภกษทงหลายยอมสาเรจดวยการเจรญอรยมรรคอน เปนสมาธวปสสนา ดวยการกาหนดรดวยปญญาอนยงเปนตนแหงธรรม ทงหลายมอาทวา อภา ปรเยย แมเหลานกฉนนน ดวยเหตนน ทานจงกลาวคานไว. จบอรรถกถาอาคนตกาควรสตรท ๑๔ ๑๕. นทสตร

ไมมผสามารถใหผเจรญอรยมรรคกลบเปนคนเลวได [๒๙๖] สาวตถนทาน. พระผมพระภาคเจาตรสถามภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน ครงนน หมมหาชนพากนถอเอาจอบและตะกรามาดวย ประสงควา พวกเราจกทาการทดแมนาคงคานใหไหลกลบ ใหหลงกลบ ให บากลบ ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน


หมมหาชนนนจะพงทาการทดแมนาคงคาใหไหลกลบ ใหหลงกลบ ใหบากลบ ไดละหรอ ภกษาเหลานนกราบทลวา ไมได พระเจาขา. พ. ขอนนเพราะเหตอะไร ภ. เพราะแมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บา- ไปสทศปราจน การทจะทาการทดแมนาคงคาใหไหลกลบ ใหหลงกลบ ให บากลบ มใชกระทาไดงาย แตหมมหาชนพงเปนผมสวนแหงความลาบาก ยากแคนแนนอน. พ. ดกอนภกษทงหลาย พระราชา มหาอามาตยของพระราชา มตรสหาย หรอญาตสาโลหต จะพงเชอเชญภกษผเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ ผกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ดวยโภคะ ทงหลาย เพอนาไปตามใจวา ดกอนบรษผเจรญ เชญทานมาเถด ทานจะ นงหมผากาสายะเหลานทาไม ทานจะเปนคนโลนถอกระเบองเทยวไปทาไม ทานจงสกมาบรโภคโภคะและกระทาบญเถด ภกษผเจรญอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ ผกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ นน จกลาสกขาสกออกเปนคฤหสถ ขอนมใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะวาจตทนอมไปในวเวก โนมไปในวเวก โอนไปในวเวก ตลอดกาลนาน นน จกสกออกมาเปนคฤหสถ ขอนมใชฐานะทจะมได. [๒๙๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมากซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ


อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษยอมเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ ยอมกระทาใหมาก ซงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ อยางนแล. จบนทสตรท ๑๕ จบพลกรณยวรรคท ๑๑

อรรถกถา นทสตร มนยดงกลาวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถาพลกณณยวรรค

รวมพระสตทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมพลกรณยสตร ๒. ทตยพลกรณยสตร ๓. ตตยพลกรณย สตร ๔. จตตถพลกรณยสตร ๕. พชสตร ๖. นาคสตร ๗. รกขสตร ๘. กมภสตร ๙. สกกสตร ๑๐. อากาลสตร ๑๑. ปฐมเมฆสตร ๑๒. ทตยเมฆสตร ๑๓. นาวาสตร ๑๔. อาคนตกาคารสตร ๑๕. นทสตร พรอมทงอรรถกถา.


เอสนาวรรคท ๑๒ ๑. ปฐมเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๒๙๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๒ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๒๙๙] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอความรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย. ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ น เพอรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล. จบปฐมเอสนาสตรท ๑


เอสนาวรรควรรณนาท ๑๒ อรรถกถาปฐมเอสนาสตร พงทราบวนจฉยในเอสนาวรรค. ( ปฐมเอสนาสตรท ๑ ) บทวา กาเมสนา ไดแก การแสวงหา คนหา เทยวหา ปรารถนา กามทงหลาย. บทวา ภเวสนา ไดแก การแสวงหาภพทงหลาย. บทวา พรหมจรเยสนา ไดแก การแสวงหาพรหมจรรยกลาวคอมจฉาทฏฐ จบอรรถกถาปฐมเอสนาสตรท ๑ ๒. ทตยเอสนาสตร*

การแสวงหา ๑ [๓๐๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การเเสวงหา ๓ อยาง น ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การ แสวงหาพรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลง การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๓๐๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจด โมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอน * ตงแตสตรท ๒ - ๘ ไมมอรรถกถาแก


กาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ น เพอรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล. จบทตยเอสนาสตรท ๒ ๓. ตตยเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๐๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลง การแสวงหา ๓ อยาง น ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๓๐๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวย องค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปน ทสด ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยงซงการแสวงหา ๓ อยางนแล. จบตตยเอสนาสตรท ๓


๔. จตตถเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๐๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๓๐๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยงการแสวงหา ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอน ภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง ซงการแสวงหา ๓ อยางนแล. จบจตตถเอสนาสตรท ๔ ๕. ปญจมเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๐๖] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล.


[๓๐๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอกาหนดรซงการแสวงหา ๓ อยางนแล ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอกาหนดรซงการ แสวงหา ๓ อยางนแล. จบปญจมเอสนาสตรท ๕ ๖. ฉฏฐเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๐๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล ฯลฯ จบฉฏฐเอสนาสตรท ๖ ๗. สตตมเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๐๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ๑ ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล.


[๓๑๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอความสนไปแหงการแสวงหา ๓ อยางนแล ฯลฯ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอความสน ไปแหงการแสวงหา ๓ อยางน ฯลฯ จบสตตมเอสนาสตรท ๗ ๘. อฏฐมเอสนาสตร

การแสวงหา ๓ [๓๑๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยาง น ๓ อยางเปนไฉน คอ การแสวงหากาม ๑ การแสวงหาภพ ๑ การแสวงหา พรหมจรรย ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางนแล. [๓๑๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอละการแสวง ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอ ละการแสวงหา ๓ อยางนแล. จบอฏฐมเอสนาสตรท ๘


๙. วธาสตร

การถอตว ๓ [๓๑๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย การถอตว ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ การถอตววา เราประเสรฐกวาเขา ๑ เราเสมอเขา ๑ เราเลวกวาเขา ๑ ดกอนภกษทงหลาย การถอตว ๓ อยางนแล. [๓๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละการถอตว ๓ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศย นโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศย ราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสน ไป เพอละการถอตว ๓ อยางนแล. จบวธาสตรท ๙


อรรถกถาวธาสตร บทวา วธา ไดแก สวนแหงมานะ หรอการตงไวซงมานะ. บทวา เสยโยหมสมต วธา ไดแก สวนแหงมานะหรอการตงไวซงมานะอยางนวา เราเปนผประเสรฐกวาเขา. จบอรรถกถาวธาสตรท ๙ ๑๐. อาสวสตร*

อาสวะ ๓ [๓๑๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อาสวะ ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ กามาสวะ ๑ ภวาสวะ ๑ อวชชาสวะ ๑ ดกอนภกษ ทงหลาย อาสวะ ๓ อยางน. [๓๑๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละอาสวะ ๑ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๙ จบอาสวสตรท ๑๐ * สตรท ๑๐ - ๑๔ไมมอรรถกถาแก.


๑๑. ภพสตร

ภพ ๓ [๓๑๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ภพ ๓ อยางน ๓ อยาง เปนไฉน คอ กามภพ ๑ รปภพ ๑ อรปภพ ๑ ดกอนภกษทงหลาย ภพ ๓ อยางนแล. [๓๑๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละภพ ๓ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยมรรค ๘ น ฯลฯ จบภวสตรท ๑๑ ๑๒. ทกขตาสตร

ความเปนทกข ๓ [๓๑๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ความเปนทกข ๓ อยาง น ๓ อยางเปนไฉน คอ ความเปนทกขเกดจากความไมสบายกาย ๑ ความ เปนทกขเกดจากสงขาร ความเปนทกขเกดจากความแปรปรวน ๑ ดกอน ภกษทงหลาย ความเปนทกข ๓ อยางนแล. [๓๒๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละความเปนทกข ๓ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบทกขตาสตรท ๑๒


๑๓. ขลสตร

เสาเขอน ๓ [๓๒๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เสาเขอน ๓ อยางน ๒ อยางเปนไฉน ไดแกเสาเขอนคอราคะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ ดกอนภกษทง หลาย เสาเขอน ๓ อยางนแล. [๓๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละเสาเขอน ๓ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบขลสตรท ๑๓ ๑๔. มลสตร

มลทน ๓ [๓๖๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย มลทน ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน ไดแกมลทน คอ ราคะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ ดกอนภกษ ทงหลาย มลทน ๓ อยางนแล. . [๓๖๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละมลทน ๓ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบมลสตรท ๑๔


๑๕. นฆสตร

ทกข ๓ [๓๒๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ทกข ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน ไดแกทกข คอ ราคะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๒ ดกอนภกษ ทงหลาย ทกข ๓ อยางนแล. [๓๒๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละทกข ๓ อยางน แล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบนฆสตรท ๑๕ อรรถกถานฆสตร บทวา นฆา ไดแกทกข. กในบทนมคาอธบายวา ทกขทงหลาย เกดแกบรษ ยอมทาลายบรษนนเสย เพราะฉะนนจงชอวา นฆา. สตรท เหลอในวรรคนงายทงนน. จบอรรถกถานฆสตรท ๑๕


๑๖. เวทนาสตร

เวทนา ๓ [๓๒๗] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย เวทนา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ สขเวทนา ๑ ทกขเวทนา ๑ อทกขมสขเวทนา ๑ ดกอน ภกษทงหลาย เวทนา ๓ อยางนแล. [๓๒๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละเวทนา ๓ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบเวทนาสตรท ๑๖ ๑๒. ปฐมตณหาสตร

ตณหา ๓ [๓๒๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ตณหา ๓ อยางน ๓ อยางเปนไฉน คอ กามตณหา ๑ ภวตณหา ๑ วภวตณหา ๑ ดกอนภกษทง หลาย ตณหา ๓ อยางนแล. [๓๓๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละตณหา ๓ อยาง นแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ


นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อภยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงกลาย ภกษยอมเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอ- ละตณหา ๓ อยางนแล. จบปฐมตณหาสตรท ๑๗ ๑๘. ทตยตณหาสตร

ตณหา ๓ [๓๓๑] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย ตณหา ๓ อยางน ฯลฯ [๓๓๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละตณหา ๓ อยาง นแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจด โทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอน กาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปน ทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปส นพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน


โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญ อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง เพอกาหนดร เพอควารมสนไป เพอละตณหา ๓ อยางนแล ฯลฯ จบทตยตณหาสตรท ๑๘ จบเอสนาวรรคท ๑๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมเอสนาสตร ๒. ทตยเอสนาสตร ๓. ตตยเอสนาสตร ๔. จตตถเอสนาสตร ๕. ปญจมเอสนาสตร ๖. ฉฏฐเอสนาสตร ๗. สตตม- เอสนาสตร ๘. อฏฐมเอสนาสตร ๙. วธาสตร ๑๐. อาสวสตร ๑๑. ภวสตร ๑๒. ทกขตาสตร ๑๓. ขลสตร ๑๔. มลสตร ๑๕. นฆสตร ๑๖. เวทนาสตร ๑๗. ปฐมตณหาสตร ๑๘. ทตยตณหาสตร


โอฆวรรคท* ๑๓ ๑. โอฆสตร

โอฆะ ๔ [๓๓๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย โอฆะ ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน ไดแกโอฆะคอกาม ๑ โอฆะคอภพ ๑ โอฆะคอทฏฐ ๑ โอฆะคออวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย โอฆะ อยางนแล [๓๓๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละโอฆะ ๔ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบโอฆสตรท ๑ ๒. โยคสตร

โอคะ ๔ [๓๓๕] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย โยคะ ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน. ไดแกโยคะคอกาม ๑ โยคะคอภพ ๑ โยคะคอทฏฐ โยคะ คออวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย โยคะ ๔ อยางนแล. * อรรถกถาวรรคน แกไวรวมกน.


[๓๓๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละประโยคะ ๔ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบโยคสตรท ๒ ๓. อปาทานสตร

อปาทาน ๔ [๓๓๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อปาทาน ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน ไดแกอปาทานคอกาม ๑ อปาทานคอทฏฐ ๑ อปาทาน คอศลและพรต ๑ อปาทานคออตตวาทะ ๑ ดกอนภกษทงหลาย อปาทาน อยางนแล. [๓๓๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละอปาทาน อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบอปาทานสตรท ๓


๔. คนถสตร

คนถะ ๔ [๓๓๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย คนถะ ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน ไดแกกายคนถะคออภชฌา ๑ กายคนถะคอกาบาท ๑ กาย- คนถะคอสลพพตปรามาส ๑ กายคนถะคออทงสจจาภนเวส ๑* ดกอน ภกษทงหลาย คนถะ ๔ อยางน. [๓๔๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละคนถะ ๔ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบคนถสตรท ๔ ๕. อนสยสตร

อนสย ๗ [๓๔๑] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย อนสย ๗ อยางน ๗ อยางเปนไฉน ไดแกอนสยคอกามราคะ อนสยคอปฏฆะ ๑ อนสยคอ ทฏฐ ๑ อนสยคอวจกจฉา ๑ อนสยคอมานะ ๑ อนสยคอภวราคะ ๑ อนสย คอวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย อนสย ๗ อยางนแล. * ความยดมนวาสงนจรง.


[๓๔๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละอนสย ๗ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบอนสยสตรท ๕ ๖. กามคณสตร

กามคณ ๕ [๓๔๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย กามคณ ๕ อยางน ๕ อยางเปนไฉน คอ รปทพงรไดดวยตา. อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ยวยวน ชวนใหกาหนด เสยงทพงรดวยห . . . กลนทพงรดวยจมก. . . รสทพงรดวยลน โผฏฐพพะทพงรดวยกาย อนนปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ยวยวน ชวนใหกาหนด ดกอนภกษทงหลาย กามคณ ๕ อยางนแล. [๓๔๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละกามคณ ๕ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบกามคณสตรท ๖


๗. นวรณสตร

นวรณ ๕ [๓๔๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย นวรณ ๕ อยางน ๕ อยางเปนไฉน คอ กามฉนทนวรณ ๑ พยาบาทนวรณ ๑ ถนมทธนวรณ ๑ อธจจกกกจจนวรณ ๑ วจกจฉานวรณ ๑ ดกอนภกษทงหลาย นวรณ ๕ อยางนแล. [๓๔๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละนวรณ ๕ อยาง นแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบนวรณสตรท ๗ ๘. อปาทานขนธสตร

อปทานขนธ ๕ [๓๔๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อปาทานขนธ ๕ อยาง น ๕ อยางเปนไฉน ไดแกอปาทานขนธคอรป ๑ อปาทานขนธคอเวทนา ๑ อปาทานขนธคอสญญา ๑ อปาทานขนธคอสงขาร ๑ อปาทานขนธคอวญญาณ ๑ ดกอนภกษทงหลาย อปาทานขนธ ๕. อยางนแล.


[๓๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอน ประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละอปาทานขนธ ๕ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น ฯลฯ จบอปาทานขนธสตรท ๘ ๙. โอรมภาคยสตร

โอรมภาคยสงโยชน ๕ [๓๔๙] สาวตถนทาน ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวน เบองตา ๕ อยางน ๕ อยางเปนไฉน คอ สกกายทฏฐ ๑ วจกจฉา ๑ สลพพตปรามาส ๑ กามฉนทะ ๑ พยาบาท ๑ ดกอนภกษทงหลาย สงโยชน อนเปนลวนเบองตา ๕ อยางนแล. [๓๕๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอน เปนสวนเบองตา ๕ อยางนแล ฯลฯ ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ น ฯลฯ จบโอรมภาคยสตรท ๙


๑๐. ปฐมอทธมภาคยสตร

อทธมภาคยสงโยชน ๕ [๓๕๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงกาย สงโยชนอนเปนสวน เบองสง ๕ อยางน ๕ อยางเปนไฉน คอ รปราคะ ๑ อรปราคะ ๑ มานะ ๑ อจทธจจะ ๑ อวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ อยางนแล. [๓๕๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๕ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอน เปนสวนเบองสง ๕ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อภยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง เพอ กาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนลวนเบองสง ๕ อยางนแล. จบปฐมอทธมภาคยสตรท ๑๐


๑๑. ทตยอทธมภาคยสตร

วาดวยวธกาจดอทธมภาคยสงโยชน ๕ [๓๕๓] สาวตถทาน. ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวน เบองสง ๕ อยางน ๕ อยางเปนไฉน คอ รปราคะ ๑ อรปราคะ ๑ มานะ ๑ อทธจจะ ๑ อวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ อยางนแล. [๓๕๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอน เปนสวนเบองสง ๕ อยางนแล อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ มอนกาจด ราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนหยง ลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญ สมมาสมาธ อนนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษควรเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ น เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ อยางนแล. จบทตยอทธมภาคยสตรท ๑๑ จบโอฆวรรคท ๑๓ จบมคคสงยต


โอฆวรรควรรณนาท ๑๓ พงทราบวนจฉยในโอฆวรรค. บทวา กาโมโฆ ไดแก ความกาหนดดวยความพอใจในกามคณ ๕. บทวา ภโวโฆ ไดแก ความกาหนดดวยความพอใจในรปราคะและอรปราคะ. บทวา ทฎโโฆ ไดแก ทฏฐ ๖๒. บทวา อวชโชโฆ ไดแก ความ ไมรในอรยสจ ๔. แมในกามโยคะเปนตนกมนยนแล. บทวา กามปาทาน ไดแก การยดถอกาม. แมในบทมบทวา ทฏปาทา เปนตน กมนยนแล. บทวา คนถา ไดแก เครองรอยรด คอตดแนน. บทวา กาย- คนโถ ไดแก เครองรอยรดแหงนามกาย คอกเลสเครองรอยรดแนน. บทวา อท สจจาภนเวโส ไดแก ยดมนอยางนวา นแหละจรง เกดขน ดวยอานาจอนตคาหกทฎฐ. บทวา กามราคานสโย ความวา ชอวา กามราคานสย เพราะอรรถวา ไปดวยกาลง แมในสตรทเหลอกมนยนแล. บทวา โอรมภาคยาน คอสงโยชนอนเปนสวนเบองตา. บทวา สโชนาน ไดแก เครองผกมด. บทวา อทธมภาคยาน ไดแก สงโยชนอนเปนสวนเบองสง. สตรทเหลอในททงปวงมความงายทงนน ดวย ประการฉะน. จบโอฆวรรควรรณนาท ๑๓ จบอรรถกถามคคสงยต

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โอฆสตร ๒. โยคสตร ๓. อปาทานสตร ๔. คนถสตร ๕. อนสสยสตร ๖. กามคณสตร ๗. นวรณสตร ๘. อปาทานขนธสตร ๙. โอรมภาคยสตร ๑๐. ปฐมอทธมภาคยสตร ๑๑. ทตยอทธมภาคยสตร


โพชฌงคสงยต

ปพพตวรรคท ๑ ๑. หมวนตสตร

ผเจรญโพชฌงคถงความเปนใหญในธรรมทงหลาย [๓๕๕] ดกอนภกษทงหลาย พวกนาคอาศยขนเขาชอหมวนต มกายเตบโต มกาลง ครนกายเตบโต มกาลงขนเขานนแลว ยอมลงส บงนอย ครนลงสบงนอยแลว ยอมลงสบงใหญ ครนลงสบงใหญแลว ยอมลงสแมนานอย ครนลงสแมนานอยแลว ยอมลงสแมนาใหญ ครนลงส แมนาใหญแลว ยอมลงสมหาสมทรสาคร นาคพวกนน ยอมถงความโตใหญ ทางกายในมหาสมทรสาครนน แมฉนใด ภกษอาศยศลตงอยในศลแลว เจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ ยอมถงความเปนใหญไพบลย ในธรรมทงหลง ฉนนนเหมอนกน. [๓๕๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไร จงถงความเปนใหญ ไพบลยในธรรมทงหลาย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ยอมเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค . . . วรยสมโพชฌงค. . . ปต สมโพชฌงค. . . ปสสทธสมโพชณงค. . . สมาธสมโพชฌงค. . . อเบกขา สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว เจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล จงถงความเปนใหญไพบลยในธรรม

ทงหลาย. จบหมวนตสตรท ๑


อรรถกถาโพชฌงคสงยต

ปพพตวรรควรรณนาท ๑ อรรถกถาหมวนตสตร พงทราบวนจฉยในหมวนตสตรท ๑ แหงโพชฌงคสงยต. บทวา นาคา ความวา นาคแมเหลาน อยระหวางคลน บนหลง มหาสมทร หาอยในวมานไม. นาคเกลานนมกายเตบโตเปนตน เพราะอาศย ภเขาหมวนต ทงหมดพงทราบโดยนยอนกลาวแลวในหนหลง. ในบทวา โพชณงเค น ชอวาโพชฌงคเพราะเปนองคแหงความตรสร หรอองคของ ผตรสร. มคาททานอธบายไวอยางไร ธรรมสามคคนทานเรยกวา โพธ เพราะอธบายไววา พระอรยสาวกยอมตรสรดวยธรรมสามคค กลาวคอ สต ธรรมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา ซงเปนปฎปกษตออปทวะ หลายอยางม ลนะ ความหดห อทธจจะ ความฟงซาน ปตฎฐานะ ความตงอย อายหนะ การรวบรวม กามสขลลกานโยค ทาความเพยร ในกามสข อตตกลมถานโยค ทาความเพยรในการทาตนใหลาบาก อจเฉท- ทฏฐ ความเหนวาขาดสญ สสสตทฏฐ ความเหนวาเทยง และอภนเวส ความยดมนเปนตน เมอธรรมสามคคเกดขนอย ในขณะแหงมรรคทเปน โลกยะและโลกตระดงน บทวา พชฌต มอธบายวา พระอรยสาวก ยอม ลกขนจากความหลบคอกเลสสนดาน คอตรสรอรยสจ ๔ หรอยอมกระทา นพพานใหแจง. สมดงททานกลาววา พระผมพระภาคเจาทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตรสรแลว ซงอนตตรสมมาสมโพธญาณ. ชอวา โพชฌงคเพราะเปนองค


แหงความตรสร กลาวคอธรรมสามคคนน เหมอนองคแหงฌานและองค แหงมรรคเปนตน. สวนพระอรยสาวก เรยกวา โพธ เพราะอธบายวา ยอมตรสรดวยธรรมสามคคน มประการตามทกลาวแลว ดวยประการฉะน. ชอวา โพชฌงค เพราะเปนองคของผตรสรนนบาง เหมอนองคแหงเสนา และองคแหงรถเปนตน. เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา อกอยางหนงชอวา โพชฌงค เพราะเปนองคของบคคลผตรสร. ถามวา ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวาอยางไร. ตอบวา ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา ยอมเปนไปเพอ ความตรสร เพราะอรรถวา ตรสร เพราะอรรถวา ตรสรตาม เพราะอรรถวา ตรสรเฉพาะ เพราะอรรถวา ตรสรด. พงทราบ อรรถแหงโพชฌงค แมโดยนยแหงปฏสมภทาเปนตน ดวยประการฉะนแล สวนในบทเปนตนวา สตสมโพชณงค พงทราบอรรถในบททงปวง อยางนวา ชอวา สมโพชฌงค เพราะเปนองคแหงการตรสร อนประเสรฐ และด สมโพชฌงคคอสต ชอวา สตสมโพชฌงค ซงสตสมโพชฌงคนน. บทวา ภาเวต คอ ใหเจรญ อธบายวา ยอมใหเกดคอยอมใหบงเกดบอย ๆ ในจตสนดานของตน บททงหลายมอาทวา วเวกนสสต พงทราบโดยนย อนกลาวแลวในบทนวา ภกษยอมเจรญสมมาทฏฐอาศยวเวกดงน ในโกสล- สงยต. สวนความตางกนดงน ในโกสลลงยตนน ทานกลาววเวกไว ๓ อยาง คอ อาศยตทงควเวก สมจเฉทวเวก นลสรณวเวก. สวนอาจารยบางพวก กลาวถงผเจรญโพชฌงคอาศยวเวก ๕ อยางกม. กอาจารยเหลานนยอมยก โพชฌงคขนแสดงอยางน ในขณะแหงพลววปสสนา มรรคและผลอยางเดยว กหามได ยอมยกขนแสดงแมในกสณฌาน อานาปานสต อสภกมมฏฐาน


และพรหมวหารฌาน อนเปนบาทของวปสสนา อาจารยบางพวกเหลานน จงไมสาเรจตามพระอรรถกถาจารย เพราะฉะนน ตามมตของทานเหลานน ในขณะแหงความเปนไปแหงฌานเหลานน วาโดยกจ ฌานกยงอาศยวก- ขมภนวเวก. ในขณะแหงวปสสนา ทานกลาววา โดยอธยาศย ภกษยอมเจรญ วปสสนา อาศยนสสรณวเวก ฉนใด. กควรจะกลาววา ภกษยอมเจรญ โพชฌงค อาศยปฏปสสทธวเวกฉนนน. คาทเหลอในสตรนมนยตามทกลาว แลวในหนหลงแล . จบอรรถกถาหมวนตสตรท ๑ ๒. กายสตร

อาหารของนวรณ ๕ [๓๕๗] ดกอนภกษทงหลาย กายนมอาหารเปนทตง ดารงอยได เพราะอาศยอาการ ไมมอาหารดารงอยไมได แมฉนใด นวรณ ๕ กมอาหาร เปนทตง ดารงอยไดเพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได ฉนนน เหมอนกน [๓๕๘] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหาร ใหกามฉนทท ยงไมเกดเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ศภนมตมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในศภนมตนน นเปน อาหารใหกามฉนททยงไมเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน


[๓๕๙] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหพยาบาททยง ไมเกดเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ปฏฆนมตมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในปฏฆนมตนน นเปน อาหารใชพยาบาททยงไมเกด เกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญไพบลย ยงขน. [๓๖๐] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหถนมทธะทยง ไมเกดเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ความไมยนด ความเกยจคราน ความบดขเกยจ ความเมาอาหาร ความท ใจหดห มอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในสงเหลานน นเปน อาหารใหถนมทธะทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญไพบลยยงขน [๓๖๑] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหอทธจจกกกจจะ ทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ความไมสงบใจมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในความไมสงบใจ นน นเปนอาหารใหอทธจจกกกจจะทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวให เจรญไพบลยยงขน [๓๖๒] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหวจกจฉาทยง ไมเกดเกดขน หรอทเกดแลวใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลาย อนเปนทตงแหงวจกจฉามอย การกระทาใหมากซงอโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหวจกจฉาทยงไมเกดเกดขน หรอ ทเกดขนแลวใหเจรญไพบลยขน. [๓๖๓] ดกอนภกษทงหลาย กายนมอาหารเปนทตง ดารงอยได เพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได เเมฉนใด นวรณ ๕ เหลาน


กมอาหารเปนทตง ดารงอยไดเพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได ฉนนนเหมอนกน.

อาหารของโพชฌงค ๗ [๓๖๔] ดกอนภกษทงหลาย กายนมอาหารเปนทตง ดารงอยได เพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได แมฉนใด โพชฌงค ๗ กม อาหารเปนทตง ดารงอยไดเพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได ฉน นนเหมอนกน [๓๖๕] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหสตสมโพชฌงค ทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงสตสมโพชฌงค มอย การกราะทาใหมากซงโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหสตสมโพชฌงคทยงไมเกดเกด ขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ [๓๖๖] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหธรรมวจย สมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทมโทษ และไมมโทษ ทเลวและประณต ทเปนฝายดาและฝายขาว มอย การกระทาใหมซงโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหธรรมวนยสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. [๓๖๗] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหวรยสมโพชฌงค ทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. ดกอนภกษทงหลาย ความรเรม ความพยายาม ความบากบน มอย การกระทาใหมากซงโยน-


โสมนสการในสงเหลาน นเปนอาหารใชวรยสมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. [๓๖๘] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหปตสมโพชฌงค ทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค มอย . การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหปตสมโพชฌงคทยงไมเกดเกด ขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ [๓๖๙] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหปสสทธ- สมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ความสงบกาย ความสงจต มอย การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในความสงบนน นเปนอาหารใหปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. [๓๗๐] ดกอนภกษทงหลาย. กอะไรเลาเปนอาหารใหสมาธ- สมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย สมาธนมต อพยคคนมต* มอย การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในนมตนน นเปนอาหารใหสมาธสมโพชฌงคทยงไมเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ [๓๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลาเปนอาหารใหอเบกขา สมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค มอย การกระ ทาใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหอเบกขา- สมโพชฌงคทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดขนแลวใหเจรญบรบรณ. * หมายถงนมตแหงจตทมอารมณไมฟงซาน.


[๓๗๒] ดกอนภกษทงหลาย กายนมอาหารเปนทตง ดารงอยได เพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได แมฉนใด โพชฌงค ๗ เหลานกม อาหารเปนทตง ดารงอยไดเพราะอาศยอาหาร ไมมอาหารดารงอยไมได ฉน นนเหมอนกน. จบกายสตร ๒ อรรถกถากายสตร พงทราบวนจฉยในกายสตรท ๒. บทวา อาหารฎ ตโก คอกายนดารงอยไดเพราะปจจย. บทวา อาหาร ปฎจจ ไดแก อาศยปจจย. บทวา สภนมตต ไดแก แมสง ทงามกเปนศภนมต แมอารมณของสงทงาม กเปนศภนมต. บทวา อโยนโส มนสกาโร ไดแก ไมกระทาไวในใจโดยอบาย คอ กระทาไวในใจนอกทาง ไดแก กระทาในใจในความไมเทยงวาเทยง หรอในความทกขวาสข ในสง ทมใชตนวาตน หรอในสงทไมงามวางาม กามฉนทะยอมเกดขนแกผยง มนสการนนใหเปนไปอยในสภารมณนนโดยมาก. เพราะเหตนน พระผม พระภาคเจาจงตรสคาวา อตต ภกขเว สภนมตตต ดงนเปนตน. พง ทราบวาจาประกอบในนวรณในททงปวงดวยประการฉะน.


สวนในบทวา ปฏฆนมตต เปนตน ปฏฆะกด อารมณของปฏฆะ กด จดเปนปฏฆนมต. บทวา อรต แปลวา ความกระสน. พระองค ตรสขอวา ในบทเหลานน ความไมยนดเปนไฉน คอความไมยนด ความไมยนดยง ความไมอภรมย ความกระสน ความสะดงในเสนาสนะ ทงหลายอนสงด หรอในธรรมทงหลาย อนเปนอธกศลอยางใดอยางหนง นเรยกวา ความไมยนด. บทวา ตนท ไดแก ความครานกายทจรมาเกดขน เพราะมหนาวนก เปนตนเปนปจจย เมอมนเกดขน เขาจะกลาววา หนาวนก รอนนก เรา หวนก กระหายนก เราเดนทางไกลนก. พระองคตรสขอวา ในบทเหลานน ความเกยจครานเปนไฉน คอกรยาทเกยจคราน ความมใจเกยจคราน ความคราน กรยาทคราน ความเปนคนมความครานอนใด นเรยกวา ความเกยจคราน. บทวา วชมภตา ไดแก ความบดกายดวยอานาจกเลส. พระองค ตรสขอวา ในบทเหลานน ความบดขเกยจเปนไฉน คอความบดกาย ความบด ความเอยงมา ความเอยงไป ความสยบลง ความซบเซา ความ ปวยไขของกายอนใด นเรยกวา ความบดขเกยจ. บทวา ภตตสมมโท ไดแก ความเรารอนในอาหาร. พระองค ตรสขอวา ในบทเหลานน ความเมาในอาหารเปนไฉน ความสยบใน อาหาร ลาบากในอาหาร ความเรารอนในอาหาร ความอวนของกายของคน ผบรโภคอนใด อนนเรยกวา คงเมาในอาหาร. บทวา เจตโส ลนตต ไดแก อาการหดหของจต. พระองคตรสขอ วา ในบทเหลานน ความหดหของจตใจเปนไฉน คอความไมงาม ความ


ไมควรแกการงาน ความหดหลง กรยาหดห ความหดหของจต ทอแท กรยา ททอแท ความทอแทของจตอนใด อนนเรยกวาความหดหของจต. บทวา เจตโส อวปสโม ความวา อาการไมสงบของจต เหมอน คนนงกอไฟ มแตถานปราศจากเปลวไฟ และเหมอนคนนงไมกอไฟในทสม- บาตร ฉะนน แตโดยเนอความขอนน เปนความฟงซานราคาญแท. บทวา วจกจฉาฎานยา ธมมา ไดแก ธรรมเปนอารมณของ วจกจฉา. อโยนโสมนสการมนยอนกลาวไวในบททงปวงแล ในขอน ธรรม ๒ เหลาน คอ กามฉนทะ วจกจฉา ทานกลาวไวอยางน โดยอารมณ พยาบาท กลาวไวโดยอารมณและอปนสสยปจจย ธรรมทเหลอกลาวไวโดย สหชาตปจจย และอปนสสยปจจย ดวยประการฉะน. บทวา สตสมโพชณงคฎานยา ธมมา ไดแก ธรรมเปน อารมณของสต คอโพธปกขยธรรม ๓๗ และโลกตรธรรม ๙. บทวา ตตถ โยนโสมนสการพหลกาโร ไดแก การทาบอย ๆ ซงมนสการโดยอบาย ในธรรมนน. บทวา กสลา ในบทเปนตนวา กสลากสลา ธมมา ไดแก ธรรมเกดแตความฉลาดไมมโทษมผลเปนสข. บทวา อกสลา ไดแก ธรรม เกดแตความไมฉลาด มโทษ มผลเปนทกข. บทวา สาวชชา ไดแก ธรรมเปนอกศล. บทวา อนวชชา ไดแก ธรรมเปนกศล. แมในธรรมเลว ประณต ดาและขาว กมนยนเหมอนกน. บทวา สปปฏภาคา ไดแก กณหธรรมและสกกธรรมเทานน ดวยวา กณหธรรมชอวามสวนเปรยบเพราะ ใหผลดา และสกกธรรมชอวา มสวนเปรยบ เพราะใหผลขาว อธบายวา มสวน แหงวบากเชนกน อกอยางหนง ชอวา มสวนเปรยบ เพราะมสวนตรงกน ขาม. คอมสวนเปรยบแมอยางนวา สวนสกกธรรมตรงกนขามกบกณหธรรม


และกณหธรรมตรงกนขามกบสกกธรรม อกอยางหนง ชอวา มสวนเปรยบ เพราะอรรถวา จะนามากลบกนไมได. คอกณหะและสกกธรรมมสวนเปรยบ กนไดอยางนวา ฝายอกศลหามกศลแลว จงใหวบากของตน สวนกศลหาม อกศลแลว จงใหวบากของตน ดงน. บทวา อารพภธาต ไดแกความเพยรครงแรก. บทวา นกขมธาต ไดแกความเพยรมกาลงกวานน เพราะออกจากความเกยจคราน. บทวา ปรกกมธาต ไดแก ความเพยรมกาลงกวานน เพราะเปนเหตกาวไปขาง หนา ๆ คอฐานะ เพราะฉะนน ทานจงกลาวดวยบท ๓. บทวา ปตสมโพชณงคฎานยา ไดแก ธรรมเปนอารมณของ ปต. บทวา กายปสสทธ ไดแก ความสงบแหงขนธ* สาม. บทวา จตต ปสสทธ ไดแก ความสงบแหงวญญาณขนธ บทวา สมาธนมตต ไดแก สมถะบาง อารมณของสมถะบาง. บทวา อพยคคนมตต เปนไวพจนของ บทวา สมาธนมตต นน. บทวา อเปกขาสมโพชฌงคฏานยา ไดแก ธรรมเปนอารมณ ของอเบกขา แตโดยเนอความ พงทราบอาการอนเปนกลางวา ธรรมทง หลายเปนทตงแหงอเบกขา ในขอน สต ธรรมวจยะ และอเบกขาสมโพชฌงค ทานกลาวไวโดยความเปนอารมณอยางน. ธรรมทงหลายทเหลอทานกลาวไว โดยความเปนอารมณบาง โดยความเปนอปนสสยบาง. จบอรรถกถากายสตรท ๒ * คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ.


๓. สลสตร

การหลกออก ๒ วธ [๓๗๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลาใดเปนผถงพรอมดวยศล เปนผถงพรอมดวยสมาธ เปนผถงพรอมดวยปญญา เปนผถงพรอมดวยวมตต เปนผถงพรอมดวยวมตตญาณหสสนะ การไดเหนภกษเหลานนกด การไดฟง ภกษเหลานนกด การเขาไปนงใกลภกษเหลานนกด การระลกถงภกษเหลา นนกด แตละอยาง ๆ เรากลาววามอปการะมาก ขอนนเพราะเหตไร. เพราะ วาผทไดฟงธรรมของภกษเหนปานนนแลว ยอมหลกออกอยดวย ๒ วธ คอ หลกออกดวยกาย ๒ หลกออกดวยจต ๑ เธอหลกออกอยอยางนนแลว ยอมระ ลกถง ยอมตรกถงธรรมนน. [๓๗๔] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษหลกออกอยอยางนนแลว ยอมระลกถง ยอมตรกถงธรรมนน สมยนน สตสมโพชฌงค เปนอนภกษ ปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญสตสมโพชฌงค สตสมโพชฌงคของภกษยอม ถงความเจรญบรบรณ เธอมสตอยอยางนน ยอมเลอกเฟน ตรวจตรา ถง ความพนจพจารณาธรรมนนดวยปญญา. [๓๗๕] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษมสตอยอยางนน ยอม เลอกเฟน ตรวจตรา ถงความพนจพจารณาธรรมนนดวยปญญา สมยนน ธรรมวจยสมโพชฌงค เปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญธรรม วจยสมโพชฌงค ธรรมวจยสมโพชฌงคขอภกษยอมถงความเจรญบรบรณ เมอภกษเลอกเฟน ตรวจตรา พนจพจารณาธรรมนนดวยปญญา ความเพยร อนไมยอหยอนเปนอนภกษปรารภแลว.


[๓๗๖] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด เมอภกษเลอกเฟน ตรวจตรา พนจพจารณาธรรมนนดวยปญญา ความเพยรอนไมยอหยอน อนภกษปรารภ แลว สมยนน วรยสมโพชฌงคเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญ วรยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญบรบรณ ปตท ไมมอามสยอมเกดแกภกษผปรารภความเพยร. [๓๗๗] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ปตทไมมอามสยอมเกดแก ภกษ ผปรารภความเพยร สมยนน ปตสมโพชฌงคเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญปตสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงคของภกษยอมถงความ เจรญบรบรณ กายกด จตกด ของภกษผมใจกอปรดวยปต ยอมสงบระงบ. [๓๗๘] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด กายกด จตกด ของภกษผ มใจกอปรดวยปต ยอมสงบระงบ สมยนน ปสสทธสมโพชณงคเปนอน ภกษปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญปสสทธสมโพชฌงค ปสสทธสม- โพชฌงคของภกษ ยอมถงความเจรญบรบรณ จตของภกษผมกายสงบแลว มความสข ยอมตงมน. [๓๗๙] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด จตของภกษผมกายสงบแลว มความสข ยอมตงมน สมยนน สมาธสมโพชฌงคเปนอนภกษปรารภแลว ภกษยอมชอวาเจรญสมาธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงคของภกษยอมถง ความเจรญบรบรณ เธอยอมเปนผเพงดจตทตงมนแลวอยางนนดวยด. [๓๘๐] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษยอมเปนผเพงดจตท ตงมนแลวอยางนนดวยด สมยนน อเบกขาสมโพชฌงคเปนอนภกษปรารภ แลว ภกษยอมชอวาเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อเบกขาสมโพชฌงคของภกษ ยอมถงความเจรญบรบรณ.


[๓๘๑] ดกอนภกษทงหลาย เมอโพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลว อยางน กระทาใหมากแลวอยางน ผลานสงส ๗ ประการ อนเธอพงหวงได ผลานสงส ๗ ประการเปนไฉน. [๓๘๒] คอ (๑) ในปจจบน จะไดบรรลอรหตผลโดยพลน (๒) ในปจจบนไมไดบรรล ทนนจะไดบรรลในเวลาใกลตาย (๓) ถาในปจจบน กไมไดบรรล ในเวลาใกลตายกไมไดบรรล ทนนจะไดเปนพระอนาคามผ อนตราปรนพพาย เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป (๔) ถาในปจจบนกไม ไดบรรล ในเวลาใกลตายกไมไดบรรล และไมไดเปนพระอนาคามผอนตรา- ปรนพพาย เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป ทนน จะไดเปนพระอนาคาม ผอปหจจปรนพพาย เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป (๕) ถาในปจจบน กไมไดบรรล ในเวลาใกลตายกไมไดบรรล ไมไดเปนพระอนาคามผ อตราปรนพพาย และไมไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย ทนน จะไดเปนพระอนาคามผอสงขารปรนพพาย เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป (๖) ถาในปจจบนกไมไดบรรล ในเวลาใกลตายกไมไดบรรล ไมไดเปน พระอนาคามผอนตราปรนพพาย ไมไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย พระไมไดเปนพระอนาคามผอสงขารปรนพพาย ทนน จะไดเปนพระอนาคาม สสงขารปรนพพาย เพราะสงโยชนเบองตา ๕ สนไป (๗) ถาในปจจบนก ไมไดบรรล ในเวลาใกลตายกไมไดบรรล ไมไดเปนพระอนาคามผอนตรา- ปรนพพาย ไมไดเปนพกะอนาคามผอปหจปรนพพาย ไมไดเปนพระอนาคาม ผอสงขารปรนพพาย และไมไดเปนพระอนาคามผสสงขารปรนพพาย ทนน จะไดเปนพระอนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม เพราะสงโยชนเบองตา ๕


สนไป ดกอนภกษทงหลาย เมอโพชฌงค ๗ อนภกษเจรญแลวอยางน กระทา ใหมากแลวอยางน ผลานสงส ๗ ประการเหลาน อนเธอพงหวงได. จบสลสตรท ๓ อรรถกถาสลสตร พงทราบวนจฉยในสลสตรท ๓. ในบทวา สลสมปนนา น ทานถอเอาโลกยศลและโลกตรศลของ ภกษผมอาสวะสนแลว. อธบายวา พวกภกษเปนผถงพรอมดวยศลนน. แม ในสมาธและปญญากมนยนเหมอนกน. สวนความหลดพน เปนผลวมตต เทานน. วมตตญาณทสสนะ เปนปจจเวกขณญาณ. ในขอน ธรรมมศล เปนตน เปนทงโลกยะและโลกตระอยางน วมตตเปนโลกตระ วมตตญาณ ทสสนะเปนโลกยะเทานน. บทวา ทสสนมปห ตดบทเปน ทสสนป อห กการไดเหนนนน ม ๒ อยางคอ การเหนดวยจกษ ๑ เหนดวยญาณ ๑. ในการไดเหน ๒ อยาง นน การไดเหนคอการไดแลดพระอรยะทงหลายดวยจกษ อนเลอมใส ชอวา การไดเหนดวยจกษ. สวนการไดเหนลกษณะอนพระอรยะเหนแลว และการแทงตลอดลกษณะอนพระอรยะแทงตลอดแลว ดวยฌาน ดวย วปสสนา หรอดวยมรรคและผล คอวา การไดเหนดวยญาณ. แตในการ ไดเหน ๒ อยางน การไดเหนดวยจกษ ประสงคเอาในทน. เพราะวา แม การไดแลดพระอรยะดวยจกษอนเลอมใส มอปการะมากทเดยว. บทวา สวน ไดแก การไดฟงดวยห ตอบคคลทงหลายผกลาวอยวา พระขณาสพชอโนน


ยอมอยในแวนแควน ชนบท บาน นคม วหาร หรอในถาชอโนน การไดฟง นนกมอปการะมากเหมอนกน. บทวา อปสงกมน ไดแก การเขาไปหา พระอรยะดวยจตเหนปานนวา เราจกถวายทาน หรอจกถามปญหา เราจก ฟงธรรมหรอเราจกทาสกการะ. บทวา ปยรปาสน ไดแก การเขาไปนง ใกลเพอจะถาม. อธบายวา การฟงคณของพระอรยะ เขาไปหาพระอรยะ เหลานน นมนต ถวายทาน ถามปญหาโดยนยเปนตนวา ขาแตทานผเจรญ อะไรเปนกศล ดงน. บทวา อนสสต ไดแก การระลกถงภกษผนงอยในทพกกลางคน และทพกกลางวนวา บดน พระอรยะทงหลายใหเวลาลวงไปอยดวยความสข เกดแตฌาน วปสสนามรรคและผล ในทมทเรน ถา และมณฑปเปนตน อนง โอวาทใดอนเราไดแลวในสานกของพระอรยะเหลานน การจาแนก โอวาทนนนแลวระลกถงอยางนวา ในทนทานกลาวถงศล ในทนทานกลาวถง สมาธ ในทนทานกลาวถงวปสสนา ในทนทานกลาวถงมรรค ในทนทาน กลาวถงผล. บทวา อนปพพชช ไดแก การยงจตใหเลอมใสในพระอรยะ แลวออกจากเรอนบวชในสานกของพระอรยะเหลานน. อนง การบวชแมของ บคคลผยงจตใหเลอมใสในสานกของพระอรยะ บวชในสานกของทานเหลานน หวงประพฤตตามโอวาทานสาสนของทาน ชอวา การบวชตาม. การบวชของ บคคลผหวงประพฤตตามโอวาทานสาสน ในสานกคนเหลาอนกด ของบคคล ผบวชในทอนดวยความเลอมใสในพระอรยะ หวงประพฤตตามโอวาทานสาสน ในสานกของพระอรยะกด ชอวา การบวชตาม. สวนการบวชของคนผบวช ในสานกของเจาลทธอนดวยความเลอมใสในเจาลทธอน หวงประพฤตตาม โอวาทานสาสนของเจาลทธอน ไมชอวา บวชตาม.


กในบรรพชตทงหลาย บรรพชตทบวชตามพระมหากสสปเถระ อยางน คราวแรกไดมประมาณแสนรป. และทบวชตามพระจนทคตตเถระ ผเปนสทธวหารกของพระเถระนน กมประมาณเทานนเหมอนกน. พระสรย- คตตเถระผเปนสทธวหารกของพระจนทคตตเถระนนกด พระอสสคตต เถระผเปนสทธวหารกของพระสรยคตตเถระนนกด พระโยนกธรรมรกขต เถระผเปนสทธวหารกของพระอสสคตตเถระนนกด กไดมประมาณเทานน เหมอนกน. สวนพระอนชาของพระเจาอโศกผเปนสทธวหารกของพระ โยนกกรรมรกขตเถระ ชอวา ตสสเถระ บรรพชตบวชตามพระตสสเถระ นนนบไดสองโกฏครง. พวกบวชตามพระมหนทเถระกาหนดนบไมได. เมอคนบวชดวยความเสอมใสในพระศาสดาในเกาะลงกาจนถงวนน กชอวา บวชตามพระมหนทเถระเหมอนกน บทวา ต ธมม ไดแก ซงธรรมคอโอวาทานสาสนของทานเหลานน. บทวา อนสสรต แปลวา ยอมระลก. บทวา อนวตกเกต ไดแก ทาให วตกนาไป. บทวา อารทโธ โหต ไดแก บรบรณ คาเปนตนวา ปวจนต ทงหมดทานกลาวดวยอานาจการเทยวไปดวยญาณในธรรมนน. อกอยางหนง บทวา ปวจนต ไดแก เลอกเฟนลกษณะแหงธรรมเหลานน ๆ บทวา ปวจรต ไดแก ยงญาณใหเทยวไปในธรรมนน. บทวา ปรวมสมาปชชต ไดแก ยอมถงความพจารณา ตรวจด คนควา. บทวา สตต ผลาน สตตวนสสา นน โดยใจความเปนอยาง. เดยวกน. บทวา ทฎเว ธมเม ปฎจจ อ อาราเธต ไดแก เมอ บรรลอรหตผล กไดบรรลในอตภาพนแล. และยอมบรรลอรหตผลนนแล


กอน อธบายวา เมอบรรลไมได กจะบรรลในมรณกาล บทวา อถ มรณกาเล ไดแก ยอมบรรลอรหตผลในเวลาใกลจะตาย บทวา อนตราปรนพพาย ความวา อนตราปรนพพายใด อาย ยงไมถงกลางคน ปรนพพานเสยกอน อนตราปรนพพายนนน มสามอยาง คอ ผหนงเกดในชนอวหามอายพนกป จะบรรลพระอรหตผล ครงแรกในวนทตน เกดนนเอง. ถาไมบรรลในวนทตนเกด กจะบรรลในทสดแหงรอยกปตน นเปนอนตราปรนพพายทหนง อกหนง เมอไมอาจอยางน จะบรรลในทสดแหง สองรอยกปนเปนอนตราปรนพพายทสอง อกหนง เมอไมอาจอยางน จะบรรล ในทสดแหงสรอยกป นเปนอนตราปรนพพายทสาม กพนรอยกปทหาบรรล อรหตผลชอวาอปหจจปรนพพาย แมในชนอตปปา กมนยนเหมอนกน กเขาเกดในทแหงใดแหงหนง บรรลอรหตผลแลว ดวยการประกอบรวมกนม ปจจยปรงแตง ชอวา สสงขารปรนพพาย. บรรลอรหตผลแลว ดวยการ ไมประกอบทงไมมปจจยปรงแตง ชอวา อสงขารปรนพพาย. ผเกดแมใน ชนอวหาเปนตน ดารงอยในชนนนตลอดอายแลว เกดในชนสง ๆ ขนไป ถงอกนฏฐพรหม ชอวา อทธงโสโตอกนฎฐคาม. สวนอนาคาม ๔๘ ควรกลาวไวในทนดวย กในชนอวหา อนตรา- ปรนพพายมสาม อปหจจปรนพพายมหนง อทธงโสโตอกนฏฐคามมหนง รวมเปน ๕ อสงขารปรนพพายเหลานน ๕ สสงขารปรนพพาย ๕ รวมเปน ๑๐. ในชนอตปปาเปนตนกอยางนน สวนในชนอกนฏฐพรหม ไมมอทธงโสโต. เพราะฉะนน ในชนอกนฏฐพรหมนน มสสงขารปรนพพาย ๔ มอสงขาร ปรนพพาย ๔ รวมเปน ๘ รวมอนาคามได ๔๘ ดวยประการฉะน บรรดา อนาคามเหลานน อทธงโสโตอกนฏฐคามยอมเปนผใหญกวาเขาทงหมด


และเปนผนอยกวาเขาทงหมด ถามวา อยางไร. ตอบวา กเขาชอวา ผใหญกวาอนาคามทงปวงดวยอาย เพราะมอายหนงหมนหกพนกป. ชอวา ผนอยกวาอนาคามทงปวง เพราะบรรลอรหตผลภายหลงกวาเขาทงหมด. ใน สตรน ทานกลาวโพชฌงคอนเปนบพภาควปสสนาแหงอรหตมรรค ซงม ลกษณะตาง ๆ อนเปนไปในขณะแหงจตดวงหนง ไมกอน ไมหลง. จบอรรถกถาสลสตรท ๓ ๔. วตตสตร

การอยดวยโพชฌงค ๗ [๓๘๓] สมยหนง ทานพระสารบตรอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ ณ ทนนแล ทานพระสารบตร เรยกภกษทงหลายวา ดกอนผมอายทงหลาย ภกษเหลานนรบคาทานพระสาร- บตรแลว. ทานพระสารบตรไดกลาววา ดกอนผมอายทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน. ๗ ประการเปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ๑ ธรรมวจยสมโพชฌงค ๑ วรยสมโพชฌงค ๑ ปตสมโพชฌงค ๑ ปสสทธสมโพชฌงค ๑ สมาธสมโพชณงค ๑ อเบกขาสมโพชฌงค ๑ ดกอนผมอายทงหลาย โพชฌงค ๑ ประการนแล. [๓๘๔] ดกอนผมอายทงหลาย บรรดาโพชฌงค ๗ ประการน เรา ประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเชา กอยดวยโพชฌงคขอนน ๆ เราประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเทยง กอยดวยโพชฌงคขอ


นน ๆ เราประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเยน กอยดวยโพชฌงค ขอนน ๆ. [๓๘๕] ดกอนผมอายทงหลาย ถาสตสมโพชฌงคมอย แกเรา ดง พรรณนามาน เรากรวาสตสมโพชฌงคของเราหาประมาณมได อนเราปรารภ ดแลว สตสมโพชฌงคเมอยงตงอย เรากรวาตงอย ถาแมสตสมโพชฌงคของ เราเคลอนไป เรากรวาเคลอนไป เพราะสงนเปนปจจย ฯลฯ [๓๘๖] ดกอนผมอายทงหลาย ถาอเบกขาสมโพชฌงคมอยแกเรา ดงพรรณนามาน เรากรวาอเบกขาสมโพชณงคของเราหาประมาณมได อนเรา ปรารภดแลว อเบกขาสมโพชฌงคเมอยงตงอย เรากรวาตงอย ถาแมอเบกขา สมโพชฌงคของเราเคลอนไป เรากรวาเคลอนไป เพราะสงนเปนปจจย. [๓๘๗] ดกอนผมอายทงหลาย หบผาของพระราชาหรอของราช- มหาอามาตย เตมดวยผาสตาง ๆ พระราชาหรอราชมหาอามาตย ประสงคจะ นงหมผาชดใด ๆ ในเวลาเชา กนงหมผาชดนน ๆ ได ประสงคจะนงหมผา ชดใด ๆ ในเวลาเทยง กนงหมผาชดนน ๆ ได ประสงคจะนงหมผาชดใด ๆ ในเวลาเยน กนงหมผาชดนน ๆ ได แมฉนใด เรากฉนนน เหมอนกน บรรดา โพชฌงคทง ๗ น ประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเชา กอยดวย โพชฌงคขอนน ๆ ประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเทยง กอยดวย โพชฌงคขอนน ๆ ประสงคจะอยดวยโพชฌงคขอใด ๆ ในเวลาเยน กอยดวย โพชฌงคขอนน ๆ. [๓๘๘] ถาสตสมโพชฌงคมอยแกเรา ดงพรรณนามาน เรากรวา สตสมโพชฌงคของเราหาประมาณมได อนเราปรารภตแลว สตสมโพชฌงค


เมอยงตงอย เรากรวาตงอย ถาแมสตสมโพชฌงคของเราเคลอนไป เรากร วาเคลอนไป เพราะสงนเปนปจจย ฯลฯ [๓๘๙] ถาอเบกขาสมโพชฌงคมอยแกเรา ดงพรรณนามาน เราก รวาอเบกขาสมโพชฌงคของเราหาประมาณมได อนเราปรารภดแลว อเบกขา- สมโพชฌงคเมอยงตงอย เรากรวาตงอย ถาแมอเบกขาสมโพชฌงคของเรา เคลอนไป เรากรวาเคลอนไป เพราะสงนเปนปจจย. จบวตตสตรท ๔ อรรถกถาวตตสตร พงทราบวนจฉยในวตตสตรท ๔. บทวา สตสมโพชฌงโค อต เจ เม โหต ความวา ถาสตสม- โพชฌงคยอมมแกเราตงพรรณนามาน. บทวา อปปมาโณต เม โหต ความวา เรารวา สตสมโพชฌงคของเราหาประมาณมไดอยางน. บทวา สสมารทโธ ไดแก บรบรณดแลว. ในบทวา ตฎนต น สตสมโพชณงคยอมตงอย โดยอาการแปด. คอ พระเถระยอมรวา สตสมโพชฌงค ชอวา ตงอย เพราะ ไมระลกถงความเกด เพราะระลกถงความไมเกด คอ ความเปนไป ความ ไมเปนไป นมต ไมมนมต สตสมโพชฌงค ชอวา ตงอย เพราะไมระลก ถงสงขาร เพราะระลกถงอสงขาร ดงนน สตสมโพชฌงค จงตงอยดวย อาการแปดเหลานแล. พระเถระยอมรชดซงสตสมโพชฌงค เมอประพฤต ยอมประพฤตดวยอาการแปดตรงกนขามกนอาการทกลาวแลว นนแหละ. แม


ในโพชฌงคทเหลอ กมนยนนแล. สตรนทานกลาวโพชฌงคทมกาลงของ พระเถระ. กเมอใดพระเถระทาสตสมโพชฌงคใหเปนหลก ยอมเขาผลสมาบต เมอนน โพชฌงค ๖ นอกน ยอมไปตามสตสมโพชฌงคนน. เมอใด พระ- เถระทาโพชฌงคอยางใดอยางหนงใหเปนหลกในบรรดาโพชฌงค มธรรม วจยะเปนตน แมเมอนน โพชฌงคทเหลอ ยอมไปตามโพชฌงคนนแล. พระเถระ เมอแสดงความชานาญทประพฤตมาของตน ในผลสมาบตอยางน จงกลาวสตรน ดวยประการดงน. จบอรรถกถาวตตสตรท ๔. ๕. ภกขสตร

เรองวาโพชฌงคเพราะเปนไปเพอตรสร [๓๙๐] ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ฯลฯ ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวาโพชฌงค ๆ ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงจะเรยกวา โพชฌงค. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ทเรยกวาโพชฌงค เพราะเปนไป เพอตรสร. [๓๙๑] ดกอนภกษ ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ [๓๙๒] ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ


[๓๙๓] เมอภกษนนเจรญโพชฌงค ๗ ประการน จตยอมหลดพน แมจากกามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลว ยอมมญาณหยง รวาหลดพนแลว ยอมรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจททา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ดกอนภกษ ทเรยกวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร ฉะนแล. จบภกขสตรท ๕ อรรถกถาภกขสตร พงทราบวนจฉยในภกขสตรท ๕. บทวา โพธาย สวตตนต ความวา ยอมเปนไปเพอตรสร. ถามวา เพอตรสรอะไร ตอบวา ตรสรนพพาน อนปจจยปรงแตงไมไดดวย มรรค ตรสรกจอนตนทาแลวดวยปจจเวกขณญาณ. มอธบายวา อกอยาง หนง โพชฌงคยอมเปนไปเพอตรสร เพราะการตดกเลสไดขาดดวยมรรคเพอ ความเปนพทธะ ดวยผลดงนกม. ดวยเหตนนแล ในทน ทานจงแสดงไวทง หมดวาการกระทานพพานใหแจง การพจารณาซงการละกเลส. จบอรรถกถาภกขสตรท ๕


๖. กณฑลยสตร

ตถาคตมวชชาและวมตตเปนผลานสงส [๓๙๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ปาอญชนมฤค- ทายวน ใกลเมองสาเกต. ครงนนแล กณฑลยปรพาชกเขาไปเฝาพระผมพระ ภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรย พอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทล พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคชอบเทยวไปใน อารามและชอบเขาไปในทชมนมชน นเปนเหตการณของขาพระองค ผบรโภค อาหารเชาแลว ในเวลาหลงอาหาร ขาพระองคเดนไปเนอง ๆ เทยวไปเนองๆ สอารามจากอาราม สอทยานจากอทยาน ณ ทนน ขาพระองคเหนสมณ- พราหมณพวกหนง กาลงกลาวถอยคามวาทะและการเปลองวาทะวาดงนเปน อานสงส และมความขนเคองเปนอานสงส สวนทานพระโคดมมอะไรเปน อานสงสอยเลา. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนกณฑลยะ ตถาคตม วชชาและวมตตเปนผลานสงสอย. [๓๙๕] ก. ขาแตทานพระโคคมผเจรญ กธรรมเหลาไหนทบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ. พ. ดกอนกณฑลยะ โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ. ก. ขาแตทานพระโคคมผเจรญ กธรรมเหลาไหนทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ.


พ. ดกอนกณฑลยะ สตปฏฐาน ๔ อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ. ก. ขาแตทานพระโคดมผเจรญ กธรรมเหลาไหนทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสตปฏฐาน ใหบรบรณ พ. ดกอนกณฑลยะ สจรต ๓ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ ก. ขาแตทานพระโคดมผเจรญ กธรรมเหลาไหนทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสจรต ๓ ใหบรบรณ. [๓๙๖] พ. ดกอนกณฑลยะ อนทรยสงวรอนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมยงสจรต ๓ ใหบรบรณ อนทรยสงวรอนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงสจรต ๓ ใหบรบรณ ดกอนกณฑลยะ ภกษในธรรมวนยน เหนรปทชอบใจดวยจกษแลว ยอมไมยนด ไมขงเคยด ไมยงความกาหนดใหเกด และกายของเธอกคงท จตกคงท มนคงดในภาย ใน หลดพนดแลว อนง เธอเหนรปทไมชอบใจดวยจกษแลว กไมเกอ ไมมจตตงอยดวยอานาจกเลส ไมเสยใจ มจตไมพยาบาท และกายของเธอก คงท จตกคงท มนคงดในภายใน หลดพนดแลว อกประการหนง ภกษฟงเสยงดวยห ฯลฯ ดมกลนดวยจมก ฯลฯ ลม รสดวยลน ฯลฯ ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯลฯ รธรรมารมณทชอบใจดวยใจ แลว ยอมไมยนด ไมขงเคยด ไมยงความกาหนดใหเกด และกายของเธอ กคงท จตกคงท มนคงดในภายใน หลดพนดแลว อนง เธอรธรรมารมณ ทไมชอบใจดวยใจแลว ไมเกอ ไมมจตตงอยดวยอานาจกเลส ไมเสยใจ มจตไมพยาบาท และกายของเธอกคงท จตกคงท มนคงดในภายใน หลดพนดแลว.


ดกอนกณฑลยะ เพราะเหตทภกษเหนรปดวยจกษแลว เปนผคงท ไมเสยใจ มจตไมพยาบาท เพราะรปทงทชอบใจและไมชอบใจ กายของ เธอกคงท จตกคงท มนคงดในภายใน หลดพนดแลว ภกษฟงเสยงดวย โสต ฯลฯ ดมกลนดวยฆานะ ฯลฯ ลมรสดวยชวหา ฯลฯ ถกตองโผฏฐพพะดวย กาย ฯลฯ รธรรมารมณดวยใจแลว เปนผคงท ไมเสยใจ มจตไมพยาบาท เพราะธรรมารมณทชอบใจและไมชอบใจ และกายของเธอกคงท จตกคงท มน คงดในภายใน หลดพนดแลว ดกอนกณฑลยะ อนทรยสงวรอนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล ยอมยงสจรต ณ ใหบรบรณ. [๓๙๗] ดกอนกณฑลยะ กสจรตเหลานนอนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ ภกษในธรรม วนยน เจรญกายสจรตเพอละกายทจรต เจรญวจสจรตเพอละวจทจรต เจรญ มโนสจรตเพอละมโนทจรต สจรต ๓ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล ยอมยงสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ. [๓๙๘] ดกอนกณฑลยะ สตปฏฐาน ๔ อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางไร ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา เนอง ๆ อย ฯลฯ ยอมพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อย ฯลฯ ยอมพจารณา เหนธรรมในธรรมเนอง ๆ อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนกณฑลยะ สตปฏฐาน ๔ อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมยงโพชฌงค ๔ ใหบรบรณ.


[๓๙๙] ดกอนกณฑลยะ โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางไร ยอมยงวชชาและวมตตใหบรบรณ ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไป ในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนกณฑลยะ โพชฌงค ๗ อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมยงวชชาและวมตตใหสมบรณ [๔๐๐] เมอพระผมพระภาคตรสอยางนแลว กณฑลยปรพาชกได กราบทลพระผมพระภคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองค แจมแจงนก ขาแตพระโคคมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ทาน พระโคคมทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย เปรยบเหมอนบคคลหงายของ ทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอตามประทปในทมดดวย หวงวา ผมจกษจกเหนรปได ฉะนน ขาพระองคขอถงทานพระโคดมกบทง พระธรรมและพระภกษสงฆ วาเปนสรณะ ขอทานพระโคดม จงทรงจา ขาพระองควา เปนอบาสกผถงสรณะจนตลอดชวต จาเดมแตวนนเปนตน ไป. จบกณฑลยสตรท ๖


อรรถกถากณฑลยสตร พงทราบวนจฉยในกณฑลยสตรท ๖. บทวา อารามนยาท ไดแก ชอวา เทยวไปในอาราม เพราะอาศย อารามเปนทไป. บทวา ปรสาวจโร ไดแก เทยวไปในบรษท. คนพาลบาง บณฑตบาง มารวมกนอย ชอวา บรษท. สวนผใด ยอมสามารถเพอยาย วาทะของคนอนแลว จงแสดงวาทะของตนได ผนชอวา เทยวไปในบรษท. บทวา อาราเมน อาราม ความวา ขาพเจาเดนไปเนอง ๆ สอารามจาก อาราม อธบายวา มไดเดนไปภายนอก แมในอทยานกมนยนเหมอนกน. ในขอนมเนอความดงนวา เขาไปสอารามหนง จากอารามหนง เขาไปส อทยานหนง จากอทยานหนง. บทวา อตวาทปปโมกขานสส ความวา วาทะดงน การเปลองวาทะดงน โดยนยนวา การถามมอยางน การตอบ มอยางน การถอเอาความอยางน ไขความอยางน ดงน นนเปนอานสงส บทวา อปารมภานสส ไดแก มโทษในวาทะเปนอานสงส อยางนวา นเปนโทษในการถาม นเปนโทษในการตอบ ดงน. บทวา กถ ภาวโต กณฑลย อนทรยสวโร ความวา พระศาสดาทรงรวา กปรพาชกถาม ฐานะมประมาณเทานแลว บดน เขาไมอาจเพอจะถามอก เมอทรงถาม จงทรงเรมเทศนานดวยพระองคโดยทรงดารวา คราวแรก เทศนานไมเปนไป ตอเนองกน บดน เราจกใหเทศนานถงการตอเนองกน ดงน. ในบทเหลานน บทวา มนาป นาภชณายต ไดแก ยอมไม เพงอารมณทนาปรารถนา. บทวา นาวหสต ไดแก ยอมไมขงเคยดดวย ความยนด อนมอามส. บทวา ตสส โต จ กาโย โหต ต จตต


อชฌตต ความวา นามกายและจตของเธอคงทอยภายในอารมณ บทวา สสณ ต ไดแก มนคงดวยดดวยอานาจกมมฏฐาน บทวา สวมตต ไดแก หลดพนดแลวดวยกมมฏฐาน. บทวา อมนาป ไดแก อารมณทไมนาปรารถนา บทวา น มงก โหต ไดแก ยอมไมเกอในรปนน บทวา อปปตฎ ต- จตโต ไดแก มจตไมตงอยดวยอานาจกเลส. บทวา อาทนนมานโส ไดแก มจตอนกเลสยดถอดวยอานาจโทมนสไมได. บทวา อพยาปนนเจตโส ไดแก มจตไมตงอยดวยอานาจโทสะ. ในบทวา เอวมภาวโต โข กณฑลย อนทรยสวโร เอว พหลกโต ตณ สจรตาน ปรปเรต น พงทราบการยงสจรตใหบรบรณ อยางน ทจรตทงหลายม ๑๘ ในทวาร ๖ เหลานกอน. ถามวา มไดอยางไร ตอบวา เมอไมใหสวนกายและวาจาหวนไหว เมออารมณอนนาปรารถนา มาสคลอคงในจกขทวารครงแรก แตยงความโลภใหเกดขนในอารมณนน จดเปนมโนทจรต. เมอพดดวยจตประกอบดวยความโลภวา โอหนอ สงน นาปรารถนา นาใคร นาพอใจดงน จดเปนวจทจรต เมอเอามอจบตอง สงนนเทานน จดเปนกายทจรต. แมในทวารทเหลอกมนยนเหมอนกน. สวนความตางกนดงน ดวยวา เมอจบตองเครองดนตรมสงขและ บณเฑาะวเปนตน อนเปนอนามาส ซงเปนทตงของสททารมณในโสตทวาร จบตองของหอมและดอกไมเปนตน ซงเปนทตงของคนธารมณในฆานทวาร. จบตองปลาและเนอเปนตน ซงเปนทตงของรสารมณในชวหาทวาร. จบตอง จวรเปนตน ซงเปนทตงของโผฏฐพพารมณ ในกายทวาร เมอจบตอง เนยใส นามน นาผง และนาออยเปนตน ซงเปนธรรมารมณดวยอานาจแหงบญญต ในมโนทวาร พงทราบวา กายทจรต แตเมอวาโดยยอ ในขอนมทจรตสาม


เทานน คอ การละเมดทางกายในทวาร ๖ จดเปนกายทจรต การละเมด ทางวาจา จดเปนวจทจรต การละเมดทางใจ จดเปนมโนทจรต. สวนภกษน มนคงอยในการพจารณาภาวนาของตนยอมประพฤต สจรตเหลานใหเปนสจรตธรรม ถามวา ประพฤตอยางไร ตอบวา เมอ ไมยงสวนกายและวาจาใหเคลอนไหว เมออารมณอนนาปรารถนามาสคลอง ในจกขทวารครงแรก ปรารถนาอยซงวปสสนาอนมรปเปนอารมณ จดเปน มโนสจรต เมอพดดวยจตอนประกอบดวยวปสสนาวา มความสนไปเปน ธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา จดเปนวจสจรต. เมอไมจบตองดวย คดวา สงนเปนอนามาส จดเปนกายสจรต แมในทวารทเหลอกมนยน เหมอนกน. วาโดยพสดาร สจรตมดวยทวารทเหลอดวยประการฉะน แตโดยสงเขปในขอน มสจรตสามเทานน คอ การสารวมทางกายในทวาร ๖ จดเปนกายสจรต การสารวมทางวาจาจดเปนวจสจรต. การสารวมทางใจ จดเปนมโนสจรต ความสารวมอนทรยอยางน พงทราบวา ยอมยงสจรตสาม ใหบรบรณ. ทานกลาวถงอนทรยสงวรศล อนศลตามรกษาแลว ดวยเหต ประมาณเทาน. ในบทเปนตนวา กายทจรต ปหาย ไดแก กายทจรต ๓ อยาง วจทจรต อยางมโนทจรต ๓ อยาง. พงทราบกายสจรตเปนตน ดวยอานาจ ตรงกนขามกบกายทจรตเปนตนนน ดวยคาประมาณเทานยอมเปนอนทาน กลาวถงปาฏโมกขศลดวยการสารวมทางกายและทางวาจา. ศลสามดวยการ สารวมทางใจ ยอมเปนอนทานกลาวแลวถงจตปารสทธศล ลวนในสตรน ทงสน พงทราบวาทานกลาวสตปฏฐานมสจรตเปนมลวา คลกเคลาดวย โลกตตระ. สตปฏฐานเปนมลแหงโพชฌงค ๗ วาเปนบพภาค. โพชฌงคม


สตปฏฐานเปนมล แมเหลานนวาเปนบพภาค. สวนโพชฌงคซงเปนมล แหงวชชาและวมตต พงทราบวา ทานกลาววา เปนโลกตตระแท. อรรถกถากณฑลยสตรท ๖ ๗. กฏสตร

ผเจรญโพชฌงคยอมนอมไปสนพพาน [๔๐๑] ดกอนภกษทงหลาย กลอนเรอนยอดทงหมดนอมใบสยอด โนมไปสยอด โอนไปสยอด แมฉนใด ภกษเจรญโพชฌงค ๗ กระทา ใหมากซงโพชฌงค ๗ ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๔๐๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญโพชฌงค กระทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗ อยางไร ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ . นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขา สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญโพชฌงค ๗ อยางนแล ยอมเปนผนอมไปส นพพาน โนมโปสนพพาน โอนไปสนพพาน. จบกฏสตรท ๗ สวนอรรถกถากฏสตรท ๗ มเนอความงายทงนนแล.


๘. อปวาณสตร

โพชฌงค ๗ ทปรารภดแลวยอมใหอยผาสก

[๔๐๓] สมยหนง ทานพระอปวาณะและทานพระสารบตรอย ณ โฆสตาราม ใกลกรงโกสมพ ครงนน ทานพระสารบตรออกจากทพกผอน ในเวลาเยนแลว เขาไปหาทานพระอปวาณะถงทอย ไดปราศรยกบทานพระ- อปวาณะ ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระอปวาณะวา ทานอปวาณะผมอาย ภกษจะพงรหรอไมวา โพชฌงค ๗ อนเราปรารภดแลวอยางน ดวยการกระทา ไวในใจโดยแยบคายเฉพาะตน ยอมเปนไปเพอความอยเปนผาสก ทานพระ- อปวาณะตอบวา ดกอนทานสารบตรผมอาย ภกษพงรไดวา โพชฌงค ๗ อนเราปรารภดแลวอยางน ดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคายเฉพาะตน ยอมเปนไปเพอความอยผาสก. [๔๐๔] สา. ดกอนผมอาย ภกษปรารภสตสมโพชฌงค ยอมรได หรอวาจตของเราหลดพนดแลว ถนมทธะเราถอนเสยแลว อทธจจกกกจจะ เรากาจดไดแลว ความเพยรเราปรารภแลว เรากระทาไวในใจอยางจรงจง มไดยอหยอน ฯลฯ [๔๐๕] ดกอนผมอาย ภกษเจรญอเบกขาสมโพชฌงค ยอมรได หรอวาจตของเราหลดพนแลว ถนมทธะเราถอนเสยแลว อทธจจกกกจจะ เรากาจดไดแลว ความเพยรเราปรารภแลว เรากระทาไวในใจอยางจรงจง มไดยอหยอน ฯลฯ


[๔๐๖] อ. ดกอนทานสารบตรผมอาย ภกษพงรไดอยางนแลวา โพชฌงคอนเราปรารภดแลวอยางน ดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย เฉพาะตน ยอมเปนไปเพอความอยผาสก. จบอปวาณสตรท ๘ อรรถกถาอปวาณสตร พงทราบวนจฉยในอปวาณสตรท ๘ บทวา ปจจตต คอเฉพาะตน. บทวา โยนโสมนสการา ไดแก ดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย. บทวา อารพภมาโน ไดแก กระทา อยแล บทวา สวมตต ไดแก หลดพน ดวยกมมฏฐาน บทวา อฎ กตวา ไดแก กระทาใหเปนประโยชน อธบายวา มความตองการ จบอรรถกถาอปาทสตรท ๙


๙. ปฐมอปาทสตร

โพชฌงค ๗ ไมเกดนอกจากการปรากฏแหงตถาคต [๔๐๗] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน อนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด ยอมเกดขน นอกจากความปรากฏ แหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาแลว โพชฌงค ๗ ประการน ยอม ไมเกดขน โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค โพชฌงค ประการนแล อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด ยอมเกดขนนอกจากความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาแลว โพชฌงค ประการน ยอมไมเกดขน. จบปฐมอปาทสตรท ๙ อรรถกถาปฐมอปาทสตร พงทราบวนจฉยใน อปาทสตรท ๙. บทวา นาตร ตถาคตสส ปาตภาวา ความวา เวนความ ปรากฏแหงพระตถาคต โพชฌงคยอมไมเกดขนในกาลอน. จบอรรถกถาอปาทสตรท ๙


๑๐. ทตยอปาทสตร

โพชฌงค ๗ ไมเกดนอกวนยของพระสคต [๔๐๘] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน อนภกษ เจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด ยาอมเกดขน ยอมไมเกดขนนอกวนย ของพระสคต โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขา- สมโพชฌงค โพชฌงค ๗ ประการนแล อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว ทยงไมเกด ยอมเกดขน ยอมไมเกดขนนอกวนยของพระสคต. จบทตยอปาทสตรท ๑๐ จบปพพตวรรคท ๑ อรรถกถาทตยอปาทสตรท ๑๐ พงทราบวนจฉยในทตยอปาทสตรท ๑๐. บทวา นาตร สคตวนยา ความวา เวนพระโอวาทของ พระสคตเจาเสย โพชฌงคยอมไมเกดขน ดงน. จบอรรถกถาทตยอปาทสตรท ๑๐ จบปพพตวรรควรรณนาท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ

๑. หมวนตสตร ๒. กายสตร ๓. สลสตร ๔. วตตสตร ๕. ภกขสตร ๖. กณฑลยสตร ๗. กฎสตร ๘. อปวาณสตร ๙. ปฐม- อปาทสตร ๑๐. ทตยอปาทสตร พรอมทงอรรถกถา.


คลานวรรคท ๒ ๑. ปาณปมสตร

อาศยศลเจรญโพชฌงค ๗ [๔๐๙] ดกอนภกษทงหลาย สตวเหลาใดเหลาหนงสาเรจอรยาบถ คอ บางคราวกเดน บางคราวกยน บางคราวกนง บางคราวกนอน สตว เหลานนทงหมด อาศย แผนดน ดารงอยบนแผนดน จงสาเรจอรยาบถ ๔ นน อยางนนแหละ แมฉนใด ภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ ฉนนนเหมอนกน . [๔๑๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษอาศยศล ตงอยในศลแลว ยอมเจรญโพชฌงค ๗ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอม ไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษอาศยศล ตงอย ในศลแลว ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงคอยางนแล. จบปาณปมสตรท ๑


คลานวรรควรรณนาท ๒

อรรถกถาปาณปมสตร พงทราบวนจฉยในปาณปมสตรท ๑ แหงคลานวรรคท ๒. บทวา จตตาโร อรยาปเถ กปเปนต ความวา อรยาบถ ๔ ของสตวเหลาใด มอย คานน ทานกลาวดวยอานาจแหงสตวเหลานนเทานน. บทวา สล นสสาย ไดแก ทาจตปารสทธศลใหเปนทอาศย บทวา สตต โพชณงเค ไดแก โพชฌงคอนเปนมรรคทเหนแจงรวมกน. สรย- ปมสตรท ๒ และท ๓ มเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาปาณปมสตร ท ๑ ๒. ปฐมสรยปมสตร

อาศยกลยาณมตรเจรญโพชฌงค ๗ [๔๑๑] ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดขนแหงโพชฌงค ๗ แกภกษ คอ ความ เปนผมมตรด ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวงขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๘ จกกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ [๔๑๒] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ


อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอมเจรญโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบปฐมสรยปมสตรท ๒ ๓. ทตยสรยปมสตร

โยนโสมนสการเปนเบองตนแหงโพชฌงค [๔๑๓] ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขน สงทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงโพชฌงค ๗ แกภกษ คอ การกระทา ไวในใจโดยแยบคาย ฉนนนเหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถง พรอมดวยการกระทาไวในใจโดยแยบคาย พงหวงขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗ จกกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗. ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสม- โพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยการกระทาไวใน ใจโดยแยบคาย ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบทตยสรยปมสตรท ๓


๔. ปฐมคลานสตร

พระมหากสสปหายอาพาธดวยโพชฌงค ๗ [๔๑๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร เวฬวน กลนทกนวาปสถาน ใกลกรงราชคฤห กสมยนน ทานพระมหากสสป อาพาธ ไมสบาย เปนไขหนก อยทปปผลคหา. [๔๑๖] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนในเวลาเยน เขาไปหาทานพระมหากสสปถงทอย แลวประทบนงบนอาสนะทปลาดไว ครนแลวไดตรสถามทานพระมหากสสปวา ดกอนกสสป เธอพออดทนไดหรอ พอยงอตภาพใหเปนไปไดหรอ ทกขเวทนาคลายลง ไมกาเรบขนแลหรอ ความทเลายอมปรากฏ ความกาเรบขนไมปรากฏแลหรอ ทานพระมหากสสป กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคอดทนไมได ยงอตภาพให เปนไปไมได ทกขเวทนาของขาพระองคกาเรบหนก ยงไมคลายไป ความ กาเรบขนยอมปรากฏ ความทเลาไมปรากฏ. [๔๑๗] พ. ดกอนกสสป โพชฌงค ๗ เหลาน เรากลาวไวชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความ ตรสร เพอนพพาน โพชฌงค ๗ เปนไฉน [๔๑๘] ดกอนกสสป สตสมโพชฌงค ๗ เรากลาวไวชอบแลว อน บคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความ ตรสรเพอนพพาน ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค เรากลาวไวชอบแลว อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ดกอนกสสป โพชฌงค ๗ เหลานแล เรากลาวไวชอบแลว


อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความ ตรสร เพอนพพาน [๔๑๙] ทานพระมหากสสปกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา โพชฌงคดนก ขาแตพระสคต โพชฌงคดนก พระผมพระภาคเจาไดตรส ไวยากรณภาษตนแลว ทานพระมหากสสปปลมใจ ชนชมภาษตของพระผม- พระภาคเจา ทานพระมหากสสปหายจากอาพาธนนแลว และอาพาธนน อนทานพระมหากสสปละไดแลว ดวยประการฉะนแล จบปฐมคลานสตรท ๔ อรรถกถาปฐมคลานสตร พงทราบวนจฉยใน ปฐมคลานสตรท ๔. บทวา ตถา ปหโน จายสมโต มหากสสปสส โส อาพาโธ อโหส ความวา ไดยนวา เมอพระมหากสสปเถระตงใจพงโพชฌงคภาวนา นอย ไดมความดารนวา เมอเราแทงตลอดอยซงสจจะทงหลายในวนท ๗ แตวนทเราบวชแลว โพชฌงคเหลานกปรากฏ กเมอทานคดอยวา โอ คา สอนของพระศาสดานาสตวออกจากทกขดงน โลหตกผองใส อปาทารป ก หมดจด. โรคหายไปจากกายเหมอนหยาดนาตกในใบบวฉะนน. เพราะเหต นน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ตถา ปหโน จายสมโต มหากสสปส โส อาพาโธ อโหส ดงน.


แมใน คลานสตรท ๔ และท ๕ กมนยนเหมอนกน ความปวยไข ทเกดแตความเยนออน ๆ ซงเกดขนดวยการถกตองกบลมจากตนไมมดอกเปน พษทบานแลว ทเชงแหงภเขา พงทราบวาเปนอาพาธของชนแมทง ๓ เหลาน. คาทเหลอในบททงปวง งายทงนนแล. จบอรรถกถาปฐมคลานสตรท ๔ ๕. ทตยคลานสตร

พระมหาโมคคลลานะหายอาพาธดวยโพชฌงค ๗ [๔๒๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร- เวฬวน กลนทกนวาปสถาน ใกลกรงราชคฤห กสมยนน ทานพระมหาโมค- คลลานะอาพาธ ไมสบาย เปนไขหนก อย ณ ภเขาคชฌกฎ. [๔๒๑] ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจกจากทเรนในเวลาเยน เขาไปหาทานพระมหาโมคคลลานะถงทอย แลวประทบนงบนอาสนะทปลาดไว ครนแลว ไดตรสถามทานพระมหาโมคคลลานะวา ดกอนโมคคลลานะ เธอ พออดทนไดหรอ พอยงอตภาพใหเปนไปไดแลหรอ ทกขเวทนาคลายลงไม กาเรบขนแลหรอ ความทเลายอมปรากฏ ความกาเรบขนไมปรากฏแลหรอ ทานพระมหาโมคคลลานะกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคอดทน ไมได ยงอตภาพใหเปนไปไมได ทกขเวทนาของขาพระองคยอมกาเรบหนก ยงไมคลายลง ความกาเรบยอมปราก ความทเลาไมปรากฏ.


[๔๒๒] พ. ดกอนโมคคลลานะ โพชฌงค ๗ เหลาน เรากลาวไว ชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน โพชฌงค ๗ เปนไฉน. [๔๒๓] ดกอนโมคคลลานะ สตสมโพชฌงค เรากลาวไวชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความ ตรสร เพอนพพาน ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค เรากลาวไวชอบแลว อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ดกอนโมคคลลานะ โพชฌงค ๗ เหลานแล เรากลาวไวชอบ แลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน. [๔๒๔] ทานมหาพระโมคคลลานะกราบทลวาขาแตพระผมพระภาคเจา โพชฌงคดนก ขาแตพระสคต โพชฌงคดนก. พระผมพระภาคเจาไดตรส ไวยากรณภาษตนแลว ทานพระมหาโมคคลลานะปลมใจ ชนชมภาษตของ พระผมพระภาคเจา ทานพระมหาโมคคลลานะหายจากอาพาธนนแลว และ อาพาธนนอนทานพระมหาโมคคลลานะละไดแลว ดวยประการฉะนแล. จบทตยคลานสตรท ๕


๖. ตตยคลานสตร

พระผมพระภาคเจาทรงหายประชวรดวยโพชฌงค ๗ [๔๒๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร- เวฬวน กลนทกนวาปสถาน ใกลกรงราชคฤห กสมยนน พระผมพระ ภาคเจาประชวร ไมทรงสบาย ทรงเปนไขหนก. [๔๒๖] ครงนน ทานพระมหาจนทะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทานพระมหาจนทะวา ดกอนจนทะ โพชฌงคจง แจมแจงกะเธอ. จ. ขาแตพระองคผเจรญ โพชฌงค ๗ เหลาน พระผมพระภาคเจา ตรสไวชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอ ความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน โพชฌงค ๗ เปนไฉน. [๔๒๗] ขาแตพระองคผเจรญ สตสมโพชฌงค พระผมพระภาคเจา ตรสไวชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอ ความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค พระผ มพระภาคเจาไดตรสไวชอบแลว อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความร เพอนพพาน. ขาแตพระองคผ เจรญ โพชฌงค ๗ เหลานแลพระผมพระภาคเจาตรสไวชอบแลว อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน.


[๔๒๘] ดกอนจนทะ โพชฌงคดนก ดกอนจนทะ โพชฌงคดนก ทานพระมหาจนทะไดกลาวไวยากรณภาษตนแลว พระศาสดาทรงพอพระทย พระผมพระภาคเจาทรงหายจากประชวรนน และอาพาธนน อนพระผมพระ- ภาคเจาทรงละแลว ดวยประการฉะนแล. จบตตยคลานสตรท ๖ ๗. ปารคามสตร

เจรญโพชฌงค ๗ ยอมเปนไปเพอถงฝง [๔๒๙] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝงจากทมใชฝง โพชฌงค ๗ เปน ไปเพอถงฝงจากทมใชฝง. [๔๓๐] ในมนษย คนทไปถงฝงมจานวน นอย แตหมสตว นอกนยอมวงไปตามฝง นนเอง สวนชนเหลาใดประพฤตตามธรรม ในธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสดแลว ชนเหลานน จกขามบวงมฤตยซงแสนยาก ทจะขามได บณฑตพงละธรรมฝายดาเสย เจรญธรรมฝายขาว ออกจากความอาลย


อาศยความไมมอาลยแลว พงละกามเสย เปนผไมมกเลสเปนเครองกงวล ปรารถนา ความยนดในวเวก ทสตวยนดไดยาก บณฑต พงชาระตนใหผองแผว จาก เครองเศราหมองจต ชนเหลาใดอบรมจต ดแลวโดยชอบในองคเปนเหตตรสร ไม ถอมน ยนดแลวในความสละคน ซงความ ยดถอ ชนเหลานนเปนผสนอาสวะ ม ความรงเรอง ปรนพพานแลวในโลก. จบปารคามสตรท ๗ ๘. วรทธสตร

โพชฌงค ๗ ทปรารภผดและปรารถถก [๔๓๑] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเหลาใดเหลาหนง ปรารภผดแลว อรยมรรคอนยงสตวใหถงความสนทกขโดยชอบ เปนอน บคคลเหลานนปรารภผดแลว. โพชฌงค ๗ อนบคคลเหลาใดเหลาหนงปรารภ ถกแลว อรยมรรคอนยงสตวใหถงความสนทกขโดยชอบ เปนอนบคคลเหลานน ปรารภถกแลว โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอสตสมโพฌงค ฯลฯ อเบกขาสม- โพชฌงค. [๔๓๒] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน อนบคคล เหลาใดเหลาหนงปรารภผดแลว อรยมรรคอนยงสตวใหถงความสนทกขโดย


ชอบ เปนอนบคคลเหลานนปรารภผดแลว โพชฌงค ๗ เหลาน อนบคคล เหลาใดเหลาหนงปรารภถกแลว อรยมรรคอนสตวใหถงความสนทกขโดยชอบ เปนอนบคคลเหลานนปรารภถกแลว. จบวรทธสตรท ๘ ๙. อรยสตร

เจรญโพชฌงค ๗ ยอมนาตนออกจากทกข [๔๓๓] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ใหเปนอรยธรรม นาตนออกจากทกข ยอมนาไป เพอความสนทกขโดยชอบ แกผกระทาซงโพชฌงค ๗ นน โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ดกอนภกษทง หลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ให เปนอรยธรรม นาตนออกจากทกข ยอมนาไปเพอความสนทกขโดยชอบ แกผกระทาซงโพชฌงค ๗ นน. จบอรยสตรท ๙


๑๐. นพพานสตร

เจรญโพชฌงค ๗ ยอมเปนไปเพอความหนาย [๔๓๔] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว เพอคลาย กาหนด เพอความดบ เพอความสงบระงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาก สมโพชฌงค ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลวยอมเปนไปเพอความหนายโดยสวนเดยว เพอคลาย กาหนด เพอความดบ เพอความสงบระงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน . จบนพพานสตรท ๑๐ จบคลานวรรควรรณนาท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปาณปมสตร ๒. ปฐมสรยปมสตร ๓. ทตยสรยปมสตร ๔. ปฐมคลานสตร ๕. ทตยคลานสตร ๖. ตตยคลานสตร ๗. ปารคามสตร ๘. วรทธสตร ๙. อรยสตร ๑๐. นพพานสตร พรอมทงอรรถกถา.


อทายวรรคท ๓ ๑. โพธนสตร

เรยกวาโพชฌงคเพราะเปนเพอตรสร [๔๓๕] ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครน แลวไดทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา โพชฌงค โพชฌงค ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงเรยกวา โพชฌงค พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดกอนภกษ ทเรยกวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร. [๔๓๖] ดกอนภกษ ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญ อเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ดกอนภกษ ทเรยกวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร ฉะนแล. จบโพธนสตรท ๑


อทายวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาโพธนสตร พงทราบวนจฉยในโพธนสตรท ๑ แหงอทายวรรคท ๓ บทวา กตตาวตา น โข ภนเต โพชณงคาต วจจนต ความวา ภกษทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา ชอวา องคอนเปน ความตรสร ดวยเหตเพยงเทาไร หนอแล. บทวา โพธาย สวตตนต ไดแก ยอมเปนไปเพอความตรสร. ในสตรน ทานกลาวโพชฌงคคลกเคลา กนไป. จบโพธนสตรท ๑ ๒. เทสนาสตร

โพชฌงค ๗ [๔๓๗] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงโพชฌงค ๗ แกเธอทง- หลาย เธอทงหลายจงฟงเรองนน. กโพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอสตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล. จบเทสนาสตรท ๒


อรรถกถาเทสนาสตร การกาหนดธรรม ทานกลาวไวในเทสนาสตรท ๒. ๓. ฐานยสตร

นวรณ ๕ เกดเพราะมนสการถงธรรมทเปนทตงแหงนวรณ [๔๓๘] ดกอนภกษทงหลาย กามฉนททยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญไพบลยยง เพราะกระทามนสการ มากถงธรรมอนเปนทตงแหงกามราคะ. [๔๓๙] พยาบาททยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอมเปน ไปเพอความเจรญไพบลยยง เพราะกระทามนสการมากถงธรรมอนเปนทตง แหงพยาบาท. [๔๔๐] ถนมทธะทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอม เปนไปเพอความเจรญไพบลยยง เพราะกระทามนสการมากถงธรรมอนเปนท ตงแหงถนมนธะ. [๔๔๑] อทธจจกกกจจะทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญไพบลยยง เพราะกระทามนสการมากถงธรรมอน เปนทตงแหงอทธจจกกกจจะ.


[๔๔๒] วจกจฉาทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอม เปนไปเพอความเจรญไพบลยยง เพราะกระทามนสการมากถงธรรมอนเปนท ตงแหงวจกจฉา. [๔๔๓] ดกอนภกษทงหลาย สตสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกด ขนและทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญไพบลย เพราะกระทามนสการมากถง ธรรมอนเปนทตงแหงสตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญไพบลย เพราะกระทา มนสการมากถงธรรมอนเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค. จบฐานยสตรท ๓ อรรถกถาฐานยสตร พงทราบวนจฉยในฐานยสตรท ๓. บทวา กามราคฎานยาน ไดแก อารมมณธรรมอนเปนเหตแหง กามราคะ. แมในธรรมอนเปนทตงแหงพยาบาทเปนตน กมนยนเหมอนกน. กสตรนทงหมดทานกลาว โดยอารมณเทานน. แมการกาหนดทกลาวในสตร ท ๒ แหงวรรคท ๑ ผศกษาหาไดในสตรนแล. ในอโยนโสสตรท ๔ ทานกลาวโพชฌงคคลกเคลากนไป. ใน อปรหานยสตรท ๕ บทวา อปรหานเย ธมเม ไดแก สภาวธรรมอน ไมทาความเสอม. จบอรรถกถาฐานยสตรท ๓


๔. อโยนโสสตร

นวรณ ๕ เกดเพราะมนสการโดยไมแยบคาย

[๔๔๔] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษมนสการโดยไมแยบคาย กาม ฉนททยงไมเกด ยอมเกดขนและทเกดขนแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญไพบลย ยง พยาบาท. . . ถนมทธะ. . . อทธจจกกกจจะ. . .วจกจฉาทยงไมเกด ยอมเกด ขนและทเกดขนแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญไพบลยยง. [๔๔๕] สตสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมดบไป ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และทเกด ขนแลว ยอมดบไป. [๔๔๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษมนสการโดยแยบคาย กาม ฉนททยงไมเกด ยอมไมเกดขน และทเกดขนแลว เธอยอมละเสยได พยาบาท . . . ถนมทธะ . . . อทธจจกกกจจะ . . . วจกจฉาทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และทเกดขนแลว เธอยอมละเสยได. [๔๔๗] สตสมโพชณงคทยงไมเกด ยอมเกดขนและทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญไพบลยยง ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญไพบลยยง. จบอโยนโสสตรท ๔


๕. อปรหานยสตร

ธรรมอนไมเปนทตงแหงความเสอม ๗ [๔๔๘] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงธรรมอนไมเปนทตงแหง ความเสอม ๗ ประการ แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงธรรมนน. กธรรม อนไมเปนทตงแหงความเสอม ๗ ประการเปนไฉน. คอ โพชฌงค ๗. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมอนไมเปนทตงแหงความเสอม ๗ ประการนแล. จบอปรหานยสตรท ๕ ๖. ขยสตร

ปฏปทาทเปนไปเพอสนตณหาคอโพชฌงค ๗ [๔๔๙] ดกอนภกษทงหลาย มรรคาใด ปฏปทาใด ยอมเปนไป เพอความสนตณหา เธอทงหลายจงเจรญมรรคานน ปฏปทานน มรรคาและ ปฏปทาทเปนไปเพอความสนตณหาเปนไฉน คอ โพชฌงค ๗. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. [๔๕๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระอทายได ทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอความสนตณหา.


ดกอนอทาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณม ได ไมมความเบยดเบยน เมอภกษนนเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณมได ไมม ความเบยดเบยน ยอมละตณหาได ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณม ได ไมมความเบยดเบยน เมอภกษนนเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณมได ไมมความเบยดเบยน ยอมละตณหาได เพราะละตณหาได จงละกรรมได เพราะละกรรมได จงละทกขได ดกอนอทาย เพราะสนตณหา จงสนกรรม เพราะสนกรรม จงสนทกข ดวยประการดงนแล. จบขยสตรท ๖ อรรถกถาขยสตร พงทราบวนจฉยใน ขยสตรท ๖. บทวา เอตทโวจ ความวา พระอทายเถระ เมอจะทลถามวา ขา- พระองคจกรถงเทสนาอนพระผมพระภาคเจาทรงใหจบลง ดวยดารวา ภกษผ ฉลาดในอนสนธ ชอวา อทายเถระ นงอยในบรษทนมอย เธอจกถามเรา ดงนแลว สบตออนสนธแหงเทศนา จงกราบทลถามถงขอนน. บทวา วปล เปนตน ตรสหมายถงสตสมโพชฌงคทเจรญดแลวทงหมด เพราะวา สตสม- โพชฌงคทเจรญดแลว ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณมได และชอวา


ไมมความเบยดเบยน. สตสมโพชฌงคนนแล ชอวา วปละ เพราะแผไป. ซงวา มหรคต เพราะถงความเปนใหญ ชอวา อปปมาณะ เพราะมความเจรญ หาประมาณมได. ชอวา อพยาปชฌะ เพราะเวนความพยาบาทโดยหางไกล นวรณทงหลาย. บทวา ตณหาย ปหานา กมม ปหยต ความวา กรรม อนใดมตณหาเปนมลพงเกดขน ยอมละกรรมนนไดเพราะการละตณหา. บทวา กมมสส ปหานา ทกข ความวา วฏทกข แมอนใด มกรรมเปนมล พง เกดขน เพราะละกรรมได จงละวฏทกขนนได. ชอวา สนตณหาเปนตน เพราะสนตณหาเปนตนนนแหละ แตวาโดยความ พงทราบวา นพพาน ทาน กลาว เพราะความสนไปแหงตณหาเหลานน. จบอรรถกถาขยสตรท ๖ ๗. นโรธสตร *

ปฏปทาเปนไปเพอดบตณหาคอโพชฌงค ๗ [๔๕๑] ดกอนภกษทงหลาย มรรคาใด ปฏปทาใด ยอมเปนไป เพอความดบตณหา เธอทงหลายจงเจรญมรรคานน ปฏปทานน. มรรคา และปฏปทาทเปนไปเพอความดบตณหาเปนไฉน. คอ โพชฌงค ๗. โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. [๔๕๒] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระ ทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอความดบตณหา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ * สตรท ๗ ไมมอรรถกาแก


อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทง หลาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอม เปนไปเพอความดบตณหา จบนโรธสตรท ๗ ๘. นพเพธสตร

มรรคอนเปนสวนการแทงตลอดคอโพชฌงค ๗ [๔๕๓] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมรรคาอนเปนสวนแหง การแทงตลอด แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงมรรคานน กมรรคาอน เปนสวนแหงการแทงตลอดเปนไฉน. คอ โพชฌงค ๗. โพชฌงค ๗ เปน ไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. [๔๕๔] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระอทายได ทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอความแทงตลอด. พ. ดกอนอทาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ อนไพบลย เปนมหรคต หา ประมาณมได ไมมความเบยดเบยน เธอมจตอนสตสมโพชฌงคอบรมแลว ยอมแทงตลอด ยอมทาลายกองโลภะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคยทาลายเสย ได ยอมแทงตลอด ยอมทาลายกองโทสะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคยทาลาย เสยได ยอมแทงตลอด ยอมทาลายกองโมหะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคย


ทาลายเสยได ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ อนไพบลย เปนมหรคต หาประมาณมได ไมมความเบยดเบยน เธอมจตอนอเบกขาสมโพชฌงคอบรมแลว ยอมแทงตลอด ยอมทาลายกอง โลภะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคยทาลายเสยได ยอมแทงตลอด ยอมทาลาย กองโทสะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคยทาลายเสยได ยอมแทงตลอด ยอม ทาลายกองโมหะ ทยงไมเคยแทงตลอด ยงไมเคยทาลายเสยได ดกอนอทาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางนแล ยอมเปนไปเพอ ความแทงตลอด. จบนพเพธสตรท ๘ อรรถกถานพเพธสตร พงทราบวนจฉยใน นพเพธสตรท ๘. บทวา นพเพธภาคย ไดแก สวนแหงการแทงตลอด. บทวา สตสมโพชฌงคภาวเตน ความวา มจตอนสตสมโพชฌงคอบรมแลว. ในขอนมมรรคและโพชฌงคคลกเคลากนอยางน จตทมนคง อนมรรคและ โพชฌงคเหลานนอบรมแลว เกดโลกตระ กแล การทาโพชฌงคนน ใหอาศย มรรคแลว กลาวใหคลกเคลากนนนแล จงจะควร. จบอรรถกถานพเพธสตรท ๘


๙. เอกกรรมสตร

โพชฌงค ๗ ยอมเปนไปเพอละธรรมเปนทตงสงโยชน [๔๕๕] ดกอนภกษทงหลายเรายงไมเลงเหนธรรมอนแมขอหนง ทบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละธรรมอนเปนทตง แหงสงโยชนเหมอนโพชฌงค ๗ นเลย. โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สต- สมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. [๔๕๖] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอละธรรม อนเปนทตงแหงสงโยชน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขา สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว อยางนแล ยอมเปนไปเพอละธรรมอนเปนทตงแหงสงโยชน. [๒๕๗] ดกอนภกษทงหลาย กธรรมเปนทตงแหงสงโยชนเปนไฉน. จกษเปนธรรมเปนทตงแหงสงโยชน เครองผก เครองจองจา คอ สงโยชน เหลานนยอมเกดทจกษน โสต. . . ฆานะ . . ชวหา . . . *ใจเปนธรรมทตงแหง สงโยชน เครองผก เครองจองจา คอ สงโยชนเหลานน ยอมเกดทใจน ดกอนภกษทงหลาย เหลานเรยกวา ธรรมเปนทตงแหงสงโยชน. จบเอกธรรมสตรท ๙ * บาลเปนอยางน กายหายไป


อรรถกถาเอกธรรมสตร พงทราบวนจฉยในเอกธรรมสตรท ๙. บทวา สโชนวนพนธา ไดแก เครองผกกลาวคอสงโยชน. บทวา อชโฌสานา ไดแก ใหสาเรจแลวยดถอ. จบอรรถกถาเอกธรรมสตรท ๙ ๑๐. อทายสตร

พระผมพระภาคเจารบรองมรรคทพระอทายได [๔๕๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของ ชนชาวสมภะ ชอเสตกะ ในแควนสมภะ ครงนน ทานพระอทายเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจา วา [๔๕๙] ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรยนก พระเจาขา ไมเคย มมามขน ความรก ความเคารพ ความละอายใจ และความเกรงกลว ของ ขาพระองคซงมอย ในพระผมพระภาคเจา มากเพยงไร ดวยวา ขาพระองค เมอเปนคฤหสถผครองเรอนอยในกาลกอน กมไดกระทาความคนเคย กบพระธรรมมากนก มไดกระทาความคนเคยกบพระสงฆมากนก ขาพระองค เหนความรก ความเคารพ ความละอายใจ ความเกรงกลว ในพระผมพระ- ภาคเจา จงออกบวชเปนบรรพชต พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแก


ขาพระองควา อยางนรป อยางนความเกดแหงรป อยางนความดบแหงรป อยางนเวทนา . . . อยางนสญญา . . . อยางนสงขาร . . . อยางนวญญาณ อยางนความเกดแหงวญญาณ อยางนความดบแหงวญญาณ. [๔๖๐] ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคอยในเรอนวางพจารณา ถงความเกดและความเสอมแหงอปาทานขนธ ๕ เหลาน ไดรตามความ เปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา. [๔๖๑] ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทขาพระองคบรรลแลว และมรรคทขาพระองคไดแลวนน อนขาพระองคเจรญแลว กระทาใหมากแลว ขานอมนาขาพระองคผอยโดยอาการอยางนน ๆ ไป เพอความเปนอยางนน โดยทขาพระองคจกรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม คอ สตสมโพชฌงค ท ขาพระองคไดแลวนน อนขาพระองคเจรญแลว กระทาใหมากแลว จกนอมนา ขาพระองคผอยโดยอาการอยางนน ๆ ไป เพอความเปนอยางนน โดยท ขาพระองคจกรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทา เสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ท ขาพระองคไดแลวนน อนขาพระองคเจรญแลว กระทาใหมากแลว จกนอมนา ขาพระองคผอยโดยอาการนน ๆ ไป เพอความเปนอยางนน โดยทขาพระองค จกรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม มรรคทขาพระองคไดแลวนแล อนขาพระองค เจรญแลว กระทาใหมากแลว จกนอมนาขาพระองคผอยโดยอาการนน ๆ ไป เพอความเปนอยางนน โดยทขาพระองคจกรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรย อยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม.


[๔๖๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดละ ๆ อทาย มรรคทเธอได แลวนนแล อนเธอเจรญแลว กระทาใหมากแลว จกนอมนาเธอผอยโดยอาการ นน ๆ ไป เพอความเปนอยางนน โดยทเธอจกรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางน มไดม. จบอทายสตรท ๑๐ จบอทายวรรคท ๓ อรรถกถาอทายสตร พงทราบวนจฉยในอทายสตรท ๑๐. บทวา อพหกโต แปลวา ไมกระทาใหมาก. ในบทวา อกกชชาว- กชช นทานแสดงวา พระอทาย พจารณาเปลยนไปมากดวยอานาจความเกด และความเสอม ความเกดเรยกวา อกกชชะ ความเสอมเรยกวา อวกชชะ. บทวา ธมโม จ เม อกสเมโต ไดแก วปสสนาธรรม อนขาพระองค บรรลแลว. บทวา มคโค คอ วปสสนามรรค. กถาพระเถระเปนโสดาบน ในสมยนน พงทราบวปสสนานเพอประโยชนแกมรรคาทงสามเบองบน ถาเปน อนาคาม พงทราบวปสสนาน เพอประโยชนแกอรหตมรรค. บทวา ตถา ตถา วหรนต ไดแก อยโดยอาการนน ๆ. บทวา ตถตตาย ไดแก เพอความเปนอยางนน. ดวยบทเปนตนวา ขณา ชาต ทานประสงคเอา ตถตตาย พระเถระแสดงความเปนอยางนน. ในขอน มอธบายวา พระเถระ


ยอมนาเอาธรรมนนเขามา เพอประโยชนแกการพจารณา เมอทานแสดง ธรรมนน จงกลาวอยางน. คาทเหลอในบททงปวง มเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาอทายสตรท ๑๐ จบอทายวรรควรรณนาท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โพธนสตร ๒. เทสนาสตร ๓. ฐานยสตร ๔. อโยนโสสตร ๕. อปรหานยสตร ๖. ขยสตร ๗. นโรธสตร ๘. นพเพธสตร ๙. เอกธรรมสตร ๑๐. อทายสตร พรอมทงอรรถกถา.


นวรณวรรคท ๔ ๑. ปฐมกสลสตร

ธรรมทเปนกศลมความไมประมาทเปนมล [๔๖๓] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศลเหลาใดเหลาหนง อนเปนไปในสวนแหงกศล เปนไปในฝายแหงกศล ธรรมเหลานนทงหมด มความไมประมาทเปนมล ประชมลงในความไมประมาท ความไมประมาท เรากลาววาเปนยอดของธรรมเหลานน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผไม ประมาทแลว พงหวงขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗. [๔๖๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผไมประมาทแลว ยอมเจรญ โพชฌงคยอมกระทาใหมากซงโพชณงคอยางไรเลา. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผไมประมาทแลว ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบปฐมกสลสตรท ๑


๒. ทตยกสลสตร*

ธรรมทเปนกศลมโยนโสมนสการเปนมล [๔๖๕] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศลเหลาใดเหลาหนง อนเปนไปในสวนแหงกศล เปนไปในฝายแหงกศล ธรรมเหลานนทงหมด มโยนโสมนสการเปนมล ประชมลงในโยนโสมนสการ โยนโสมนสการ เรากลาววาเปนยอดของธรรมเหลานน. ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผ ถงพรอมดวยโยนโสมนสการพงหวงขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗ จกกระทา ใหมากซงโพชฌงค ๗. [๔๖๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา. ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอม กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบทตยกสลสตรท ๒ * ไมมอรรถกถาแก


๓. อปกเลสสตร

อปกเลสของทอง ๕ อยาง

[๔๖๗] ดกอนภกษทงหลาย อปกเลสของทอง ๕ อยางน เปน เครองทาทองไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหมสสก ใหเปราะ และใหใชการไมไดด อปกเลส ๕ อยางเปนไฉน . [๔๖๘] ดกอนภกษทงหลาย เหลกเปนอปกเลสของทอง ทาทอง ไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหมสสก ใหเปราะ และใหใชการ ไมไดด [๔๖๙] โลหะ เปนอปกเลสของทอง ทาทองไมใหออน ฯลฯ [๔๗๐] ดบก เปนอปกเลสของทอง ทาทองไมใหออน ฯลฯ [๔๗๑] ตะกว เปนอปกเลสของทอง ทาทองไมใหออน ฯลฯ [๔๗๒] เงน เปนอปกเลสของทอง ทาทองไมใหออน ไมให ควรแกการงาน ไมใหมสสก ใหเปราะ และใหใชการไมไดด. [๔๗๓] ดกอนภกษทงหลาย อปกเลสของทอง ๕ อยางนแล เปน เครองทาทองไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหมสสก ใหเปราะ และใหใชการไมไดด. [๔๗๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล อปกเลสของ จต ๕ อยางน เปนเครองทาจตไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหผดผอง ใหเสยไป และไมใหตงมนดวยด เพอความสนอาสวะ. อปกเลส ๕ อยางเปนไฉน


[๔๗๕] ดกอนภกษทงหลาย กามฉนทะเปนอปกเลสของจต เปน เครองทาจตไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหผดผอง ใหเสยไป และไมใหตงมนดวยดเพอความสนอาสวะ. [๔๗๖] พยาบาทเปนอปกเลสของจต เปนเครองทาจตไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหผดผอง ใหเสยไป และไมใหตงมนดวยดเพอ ความสนอาสวะ. [๔๗๗] ดกอนภกษทงหลาย อปกเลสของจต ๕ อยางนแล เปน เครองทาจตไมใหออน ไมใหควรแกการงาน ไมใหผดผอง ใหเสยไป และไมใหตงมน ดวยดเพอความสนอาสวะ. [๔๗๘] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน ไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต โพชฌงค ๗ เปนไฉน. [๔๗๙] ดกอนภกษทงหลาย สตสมโพชฌงคไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต ฯลฯ [๔๘๐] อเบกขาสมโพชฌงค ไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ฯลฯ ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาวมตต. [๔๘๑] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล ไมเปนธรรม กน ไมเปนธรรมหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทา ใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต จบอปกเลสสตรท ๓


นวรณวรรควรรณนาท ๔ อรรถกถาอปกเลสสตร พงทราบวนจฉยใน อปกเลสสตรท ๓ แหงนวรณวรรคท ๔ บทวา น จ ปภสสร ไดแก ไมมรศม. บทวา ปภงค จ ไดแก มการแตกทาลายเปนสภาพ. บทวา อโย ไดแก โลหะมสดา. อธบายวา เวนของ ๔ อยาง ทกลาวไวในพระสตรน ทเหลอชอวา โลหะ บทวา สชฌ ไดแก เงน. บทวา จตตสส ไดแก กศลจตทเปนไปในภมส. ถามวา อปกเลสยอมมแกจตในภมสาม จงยกไวกอน อปกเลสของโลกตรจตมได อยางไร ตอบวา ธรรมเหลาใด ยอมไมใหอารมณอนเลศเกดขน ธรรม เหลานนนนแหละ ชอวา เปนอปกเลสของโลกยจตบาง ของโลกตรจตบาง ยอมม. บทวา ปภงค จ ความวา มความแตกเปนสภาพ โดยเขาถงความ เปนจณวจณไปในอารมณ. บทวา อนาวรณา ไดแก ชอวา อนาวรณา เพราะอรรถวาไมกน กศลธรรม. บทวา อนวรณา ไดแก ชอวา อนวรณา เพราะอรรถวาไม ปกปด บทวา เจตโส อนปกกเลสา ไดแก ไมเปนอปกเลสของจตใน ภมส. จบอรรถกถาอปกเลสสตรท ๓


๔. อโยนโสสตร*

มนสการไมแยบคาย นวรณ ๕ จงเกด [๔๘๒] ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษมนสการโดยไมแยบคาย กามฉนททยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญ ไพบลยยงขน. [๔๘๓] พยาบาททยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอม เปนไปเพอความเจรญไพบลยยงขน. [๔๘๔] ถนมทธะทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอม เปนไปเพอความเจรญไพบลยยงขน. [๔๘๕] อทธจจกกกจจะทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญไพบลยยงขน. [๔๘๖] วจกจฉาทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอม เปนไปเพอความเจรญไพบลยยงขน. จบอโยนโสสตรท ๔ * สตรท ๔ ๕ ๖ ไมมอรรถกถาแก.


๕. โยนโสสตร

มนสการโดยแยบคายยอมเกดโพชฌงค [๔๘๗] ดกอนภกษทงหลาย กเมอภกษมนสการโดยแยบคาย สต- สมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอมถงความเจรญ บรบรณ ฯลฯ. [๔๘๘] อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และทเกดแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ. จบโยนโสสตรท ๕ ๖. วฑฒสตร

โพชฌงคเปนไปเพอความเจรญ [๔๘๙] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ น อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญ เพอความไมเสอม. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค โพชฌงค ๗ นแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความเจรญ เพอความไมเสอม. จบวฑมสตรท ๖


๗. อาวรณานวรณสตร

ธรรมเปนอปกเลสของจต ๕ [๔๙๐] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนเครองกน เปนเครองหาม เปนอปกเลสของจต ทาปญญาใหทราม ๕ อยางน. ๕ อยางเปนไฉน ดกอน ภกษทงหลาย กามฉนทะเปนธรรมเครองกน เปนธรรมเครองหาม เปน อปกเลสของจต ทาปญญาใหทราม. พยาบาท . . . ถนมทธะ . . . อทธจจ- กกกจจะ . . . วจกจฉา เปนธรรมเครองกน เปนธรรมเครองหาม เปน อปกเลสของจต ทาปญญาใหทราม. ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๕ อยางนแล เปนเครองกน เปนเครองหาม เปนอปกเลสของจต ทาปญญาใหทราม. [๔๙๑] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน ไมเปนเครองกน ไมเปนเครองหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผลคอ วชชาและวมตต. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ไมเปนเครองกน ไมเปนเครองหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไป เพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ไมเปนเครองกน ไมเปนเครองหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทาใหแจงซงผล คอวชชา และวมตต ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค นแล ไมเปนเครองกน ไม เปนเครองหาม ไมเปนอปกเลสของจต อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมาก แลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต.


[๔๙๒] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกตงใจ ใสใจ รวม เขาไวดวยใจทงหมด เงยโสตลงฟงธรรม สมยนน นวรณ ยอมไมมแกเธอ โพชฌงค ๗ ยอมถงความเจรญบรบรณ จบอาวรณานวรณสตรท ๗ อรรถกถาอาวรณานวรณสตร พงทราบวนจฉยในอาวรณานวรณสตรท ๗. บทวา ปายทพพลกรณา ไดแก ทาใหออนปญญา. เพราะวา เมอมนวรณธรรมทงหลายเกดขนเนอง ๆ ปญญาเมอเกดขนในระหวาง ๆ เปน ปญญาทราม ออน ไมฉลาด. จบอรรถกถาอาวรณานวรณสตรท ๗ ๘. นวรณาวรณสตร

นวรณ ๕ โพชฌงค ๗ [๔๙๓] ในสมยนน นวรณ ๕ เปนไฉน ยอมไมมแกเธอ คอ กามฉนทนวรณ ยอมไมม พยาบาทนวรณ . . . ถนมทธนวรณ . . . อทธจจ- กกกจจนวรณ . . . วจกจฉานวรณ ยอมไมม ในสมยนน นวรณ ๕ ยอมไมม แกเธอ. [๔๙๔] ในสมยนน โพชฌงค ๗ เปนไฉน ยอมถงความเจรญ บรบรณ คอ สตสมโพชฌงค ยอมถงความเจรญบรบรณ ฯลฯ อเบกขา


สมโพชฌงค ยอมถงความเจรญบรบรณ โพชฌงค ๗ เหลาน ยอมถงความ เจรญบรบรณ. [๔๙๕] ดกอนภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกตงใจ ใสใจ รวม ไวดวยใจทงหมด เงยโสตลงฟงธรรม สมยนน นวรณ ๕ ยอมไมมแกเธอ โพชฌงค ๗ เหลาน ยอมถงความเจรญบรบรณ. จบนวรณาวรณสตรท ๘ อรรถกถานวรณาวรณสตร พงทราบวนจฉยในนวรณาวรณสตรท ๘. บทวา ปจสส นวรณา ตสส สมเย น โหนต สตต โพชฌงคา ตสม สมเย ภาวนาปารปร คจฉนต ความวา นวรณ ๕ อยางของพระอรยสาวก ผฟงอยซงธรรมเปนทสบาย ยอมอยในทไกล ถาพระอรยสาวกนนสามารถเพอยงคณวเศษใหเกดในทนนได โพชฌงค ๗ ของพระอรยสาวกนน ยอมถงความเจรญบรบรณอยางน. ถาไมสามารถ แตนนทานไปยงทพกกลางคนและทพกกลางวน เมอยงไมละปตนนเสย ขม นวรณ ๕ ไดแลว จกยงคณวเศษใหเกดได. ขอนนทานกลาวหมายถงขอนวา แมเมอไมสามารถอยในทนนได เมอยงไมละปตนน จนถงภายใน ๗ วน ขมนวรณไดแลว จกยงคณวเศษใหเกดได ดงน. ความจรง โพชฌงคทเธอ ไดแลว ซงเปนฝายปตและปราโมทยคราวเดยวดวยการฟงธรรม ยอมเสอมไป เพราะอาศยความเปนผยนดในการงานเปนตน. แตเมอไดอตสปปายะเปนตน


เหนปานนน กเกดขนอก ยอมถงความเจรญบรบรณในสมยนน เขากลาวไว อยางน ดวยประการฉะนแล จบอรรถกถานวรณาวรณสตรท ๘ ๙. รกขสตร

ธรรมเปนเครองกน ๕ อยาง [๔๙๖] ดกอนภกษทงหลาย ตนไมใหญ มพชนอย มลาตนใหญ งอกคลมตนไมทงหลาย เปนเหตทาตนไมทมนงอกคลมแลว ใหลมหก กระจดกระจายวบตไป. [๔๙๗] กตนไมใหญเหลานน ทมพชนอย มลาตนใหญงอกคลม ตนไมทงหลาย เปนเหตทาตนไมทมนงอกคลมแลว ใหลมหกกระจดกระจาย วบตไปเปนไฉน. คอ ตนโพธ ตนนโครธ ตนมลกข* ตนมะเดอ ตนไทร ตนมะขวด ดกอนภกษทงหลาย ตนไมใหญเหลานแล ทมพชนอย มลาตน ใหญ งอกคลมตนไมทงหลาย เปนเหตทาตนไมทมนงอกคลมแลว ใหลม หกกระจดกระจายวบตไป. [๔๙๘] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน กลบตรบางคนใน โลกน ละกามเชนใดแลว ออกบวชเปนบรรพชต กลบตรนนยอมเปนผ เสยหายวบตไปดวยกามเชนนน หรอทเลวกวานน. * พมาเปน ปลกโข เเปลวา ตนเลยบ.


[๔๙๙] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนเครองกน เปนเครองหาม ๕ อยางเหลาน ครอบงาจต ทาปญญาใหทราม. ๕ อยางเปนไฉน. คอ กามฉนทะ เปนธรรมเครองกน เปนธรรมเครองหาม ครอบงาจต ทา ปญญาใหทราม พยาบาท. . . ถนมทธะ . . . อทธจจกกกจจะ . . . วจกจฉา เปนธรรมเครองกน เปนธรรมเครองหาม ครอบงาจต ทาปญญา ใหทราม ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนเครองกน เปนเครองหาม ครอบ งาจต ทาปญญาใหทราม อยางเหลานแล. [๕๐๐] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน ไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ไมครอบงาจต อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ไมครอบงาจต อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต. ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ไมเปนธรรมกน . . . ยอมเปน ไปเพอทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล ไมเปนธรรมกน ไมเปนธรรมหาม ไมครอบงาจต อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทาใหแจงซงผล คอวชชา และวมตต. จบรกขสตรท ๙


อรรถกถารกขสตร พงทราบวนจฉยในรกขสตรท ๙. บทวา อชฌารหา แปลวา งอกขน. บทวา กจฉโก แปลวา ตนไทร. บทวา กปตถโน ไดแก ตนมลกขเกดขนแลวมผลเชนกบนมลง. จบอรรถกถารกขสตรท ๙ ๑๐. นวรณสตร

นวรณทาใหมด [๕๐๑] ดกอนภกษทงหลาย นวรณ ๕ เหลาน กระทาใหมด กระทาไมใหมจกษ กระทาไมใหมญาณ เปนทตงแหงความดบปญญา เปน ไปในฝกฝายแหงความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน. นวรณ ๕ เปนไฉน คอ กามฉนทนวรณ กระทาใหมด กระทาไมใหมจกษ กระทาไมใหมญาณ เปนทตงแหงความดบปญญา เปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน ไมเปนไป เพอนพพาน พยาบาทนวรณ. . . ถนมทธนวรณ . . . อทธจจกกกจจ- นวรณ . . . วจกจฉานวรณ กระทาใหมด กระทาไมใหมจกษ กระทาไมให มญาณ เปนทตงแหงความดบปญญา เปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน. ดกอนภกษทงหลาย นวรณ ๕ เหลานแล กระทา ใหมด กระทาไมใหมจกษ กระทาไมใหมญาณ เปนทตงแหงความดบปญญา เปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน.


[๕๐๒] ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน กระทาใหมจกษ กระทาใหมญาณ เปนทตงแหงความเจรญปญญา ไมเปนไปในฝกฝายแหง ความคบแคน เปนไปเพอนพพาน โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสม- โพชฌงค กระทาใหมจกษ กระทาใหมญาณ เปนทตงแหงความเจรญปญญา ไมเปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน เปนไปเพอนพพาน ฯลฯ อเบกขา สมโพชฌงค กระทาใหมจกษ กระทาใหมญาณ เปนทตงแหงความเจรญ ปญญา ไมเปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน เปนไปเพอนพพาน. ดกอน ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล กระทาใหมจกษ กระทาใหมญาณ เปนทตงแหงความเจรญปญญา ไมเปนไปในฝกฝายแหงความคบแคน เปน ไปเพอนพพาน. จบนวรณสตรท ๑๐ จบนวรณวรรคท ๔


อรรถกถานวรณสตร พงทราบวนจฉยในนวรณสตรท ๑๐. บทวา อนธกรณา แปลวา กระทาใหมด. บทวา อจกขกรณา ไดแก กระทาไมใหมปญญาจกษ. บทวา ปานโรธยา ไดแก ดบปญญา. บทวา วฆาตปกขยา แปลวา เปนฝายทกข. บทวา อนพพานสวตตนกา ไดแก ไมเปนไปเพอนพพาน. คาทเหลอในบททงปวงมเนอความงายทงนน แล ในวรรคน แมทงสน ทานกลาวโพชฌงคคลกเคลากนไป ดวยประการ ฉะน. จบอรรถกถานวรณสตรท ๑๐ จบนวรณวรรควรรณนาท ๔

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมกสลสตร ๒. ทตยกสลสตร ๓. อปกเลสสตร ๔. อโย- นโสสตร ๕. โยนโสสตร ๖. วฑฒสตร ๗. อาวรณานวรณสตร ๘. นวรณาวรณสตร ๙. รกขสตร ๑๐. นวรณสตร พรอมทงอรรถกถา.


จกกวตตวรรคท ๕

๑. วธาสตร

ละมานะ ๓ เพราะโพชฌงค [๕๐๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล ละมานะ ๓ อยางไดแลว สมณะหรอพราหมณ เหลานนทงหมด ละไดแลวกเพราะโพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาให มากแลว. สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอนาคตกาล จกละ มานะ ๓ อยางได สมณะหรอพราหมณเหลานนทงหมด จกละไดกเพราะ โพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว. สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนงในปจจบนละมานะ ๓ อยางได สมณะหรอพราหมณเหลานน ทงหมดละไดกเพราะโพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว. [๕๐๔] โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขา สมโพชฌงค ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง ในอดตกาล ละมานะ ๓ อยางไดแลว สมณะหรอพราหมณเหลาใด เหลาหนง ในอนาคตกาล จกละมานะ ๓ อยางได . . . สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนง ในปจจบน ละมานะ ๓ อยางได สมณะหรอพราหมณ เหลานนทงหมด ละไดกเพราะโพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาใหมาก แลว. จบวธาสตรท ๑


จกกวตตวรรควรรณนาท ๕

อรรถกถาวธาสตร พงทราบวนจฉยในวธาสตรท ๑ แหงจกกวตตวรรคท ๕ บทวา ตสโส วธา ไดแก หมวดแหงมานะ ๓ อยาง. อกอยางหนง มานะอยางเดยว กเพราะทานจดไวอยางนน ๆ จงกลาวมานะวา ๓ อยาง เหมอนกน. จบอรรถกถาวธาสตรท ๑ ๒. จกกวตตสตร

รตนะ ๗ อยาง [๕๐๕] ดกอนภกษทงหลาย เพราะพระเจาจกรพรรดปรากฏ รตนะ ๗ อยาง จงปรากฏ รตนะ อยางเปนไฉน คอ จกรแกว ๑ ชางแกว ๑ แกวมณ ๑ นางแกว ๑ คฤหบดแลว ๑ ปรณายกแกว ๑ ดกอนภกษทงหลาย เพราะพระเจาจกรพรรดปรากฏ รตนะ ๗ อยางเหลาน จงปรากฏ. [๕๐๖] ดกอนภกษทงหลาย เพราะพระตถาคตอรหนตสมมา- สมพทธเจาปรากฏ รตนะ คอ โพชฌงค ๗ จงปรากฏ. รตนะ คอโพชฌงค ๗ เปนไฉน ไดแก รตนะ คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ รตนะ คอ อเบกขา สมโพชฌงค. ดกอนภกษทงหลาย เพราะพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ปรากฏ รตนะ คอ โพชฌงค ๗ เหลาน จงปรากฏ. จบจกกวตตสตรท ๒


อรรถกถาจกกวตตสตร พงทราบวนจฉยในจกกวตตสตรท ๒ ในบทวา รโ ภกขเว จกกวตตสส น ชอวา พระราชา เพราะอรรถวา ทรงยนดในสรสมบตของพระองค หรอทรงใหพสกนกร ยนดดวยสงคหวตถ ๔ ชอวา เจาจกรพรรด เพราะอรรถวา สงการอยดวย วาจาคลองแคลว ยงจกรใหเปนไปดวยบญญานภาพวา ขอจกรรตนะจงแลน ไปตลอดภพ ดงน. บทวา ปาตภาวา แปลวา เพราะปรากฏ. บทวา สตตนน แปลวา กาหนดการถอเอา. บทวา รตนาน ไดแก แสดงเรองทกาหนด. สวน ความหมายของคาในบทน ชอวา รตนะ เพราะอรรถวา ใหเกดความยนด. อกอยางหนงวา ทเรยกวา รตนะ เพราะทาความ เคารพ มคามาก ชงไมได เหนไดยาก เปนของใชของสตวผไมทราม ดงน. จาเดมแตจกรรตนะบงเกด ชอวา เทวสถานอน ยอมไมม. คน ทงปวงกระทาการบชาและอภวาทเปนตน ซงรตนะนนอยางเดยว ดวยของ หอมและดอกไมเปนตน ดงนน จงชอวา รตนะ เพราะอรรถวา ทาความ เคารพ ลวนจกรรตนะมคาหามได เพราะทรพยยงมคาประมาณเทาน ดงนน จงชอวา รตนะ แมเพราะอรรถวา มคามาก จกรรตนะ ไมเหมอนกบ รตนะทมอยในโลกอยางอน ดงนนจงชอวา รตนะ เพราะอรรถวา ชงไมได. กเพราะในกปทพระพทธเจาทงหลายไมอบต พระเจาจกรพรรดและพระ-


ปจเจกพทธเจา ยอมเกดในกาลบางครงบางคราวเทานน ฉะนน จงชอวา รตนะ เพราะอรรถวา เหนไดยาก รตนะนนน ยอมเกดขนแกสตวอน โอฬาร ไมตา โดยชาต รป ตระกล และความเปนใหญเปนตน หาเกดขน แกสตวอนไม ดงนน จงชอวา รตนะ เพราะอรรถวา เปนเครองใชสอย ของสตวทไมทราม. รตนะแมทเหลอกเหมอนจกรรตนะฉะนน ดวยประการ ฉะน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เรยกวา รตนะ เพราะทาความ เคารพ มคามาก ซงไมได เหนไดยาก เปนของใชของสตวผไมทราม ดงน. บทวา ปาตภาโว โหต ไดแก ความบงเกด. ในขอนมวาจา ประกอบความดงน ขอวา พระเจาจกรพรรดปรากฏ รตนะ ๗ จงปรากฏ ดงน กควร ขอวา ชอวา พระเจาจกรพรรดนน ยอมยงจกรอนเกดแลวใหหมนไป ดงนกควร. ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะมงถงความนยมของ พระเจาจกรพรรด. กผใดจกยงจกรใหหมนไปตามความนยม ผนนตงแต ปฏสนธยอมถงความเปนผควรกลาววา พระเจาจกรพรรดปรากฏ ดงน. คานน กควรเหมอนกน เพราะพดถงความเกดแหงมลของบรษทไดชอแลว กผใดเปนสตววเศษ ไดชอวา พระเจาจกรพรรด ความปรากฏกลาวคอ ปฏสนธของผนนมอย ดงน เปนอธบายในขอน. กเพราะพระเจาจกรพรรด ปรากฏ รตนะทงหลาย ยอมปรากฏ. พระเจาจกรพรรดนน ยอมประกอบ อยในบญสมภารแกเตมทพรอมกบรตนะเหลานน ทปรากฏ. ในกาลนน ชาวโลกเกดความคด ปรากฏในรตนะเหลานน ขอนน กควร เพราะพดถงกนมาก กเมอใด สญญามความปรากฏในรตนะเหลานน


เกดขนแกชาวโลก เมอนน กเปนอยางเดยวเทานนกอน ภายหลงปรากฏ รตนะนอกน ๖ อยาง เพราะฉะนน จงถงรตนะนนอยางน เพราะพดถงกน มาก แมโดยความตางเนอความแหงความปรากฏ ขอนนกควรแลว ความ ปรากฏมใชปรากฏเพยงอยางเดยว ชอวา ปาตภาวะ เพราะยงความปรากฏ ใหเกดขน นเปนประเภทแหงความของความปรากฏ เพราะการสงสมบญ อนใด ยงพระเจาจกรพรรดใหปรากฏดวยอานาจปฏสนธ ชอวา ปาตภาวะ นเปนประเภทแหงความของความปรากฏ เพราะการสงสมบญใด ยงพระเจา จกรพรรดใหปรากฏดวยอานาจปฏสนธ ฉะนน ความปรากฏแหงพระเจา จกรพรรด ไมเปนจกรพรรดอยางเดยว แตแมรตนะ ๗ เหลาน กปรากฏ ดวย เพราะฉะนน นเปนอธบายในขอน. เหมอนอยางวา การสงสมบญนน เปนเหตใหเกดพระราชา ฉนใด การสงสมบญเปนเหตอปนสย แมแหงรตนะ โดยปรยาย ฉนนน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ดกอน ภกษทงหลาย เพราะความปรากฏแหงพระเจาจกรพรรด จงเปนความปรากฏ แหงรตนะ ๗ ดวยดงน. บดน พระผมพระภาคเจา จงตรสคาเปนตนวา กตเมส สตตนน จกกรตนสส ดงน เพอทรงแสดงรตนะเหลานน โดยอานาจสรป. ในบท เหลานน ในบทเปนตนวา จกกรตนสส มอธบายโดยยอดงน จกรแกว สามารถเพอยดสรสมบตของทวปใหญ ๔ มทวปสองพนเปนบรวารมาใหปรากฏ อย. ชางแกว ไปสเวหาส อนสามารถตดตามไปสแผนดนมสาครเปนทสด มาใหไดกอนภตรอยางนน มาแกวกเชนนนเหมอนกน. แกวมณ อนสามารถ กาจดความมอประมาณโยชนในทมด แมประกอบดวยองคส มองเหน แสงสวางได. นางแกว มปกตเวนโทษ ๖ อยางแลว เทยวไปไดตามชอบใจ. คฤหบดแกว อนสามารถเหนขมทรพยอยภายในแผนดนในประเทศประมาณ


โยชน ปรณายกแกว กลาวคอบตรคนหวป ผเกดในทองของอครมเหสแลว เปนผสามารถปกครองสมบตทงสนมไดปรากฏอย ดงนน นเปนอธบายยอใน ขอน. สวนวธปรากฏแหงจกรแกวเปนตนเหลานน มาแลวในสตรมมหา- สทสสนะเปนตน โดยพสดารแล แมอธบายวธปรากฏของจกรแกวนน ทาน พรรณนาไวในอรรถกถาแหงสตรเหลานนแล. ในบทวา สตสมโพชณงครตนสส เปนตน พงทราบแมความ ทมลกษณะคลายกนอยางน. จกรแกวของพระเจาจกรพรรด เทยวไปกอนกวา รตนะทงปวง ฉนใด สตสมโพชณงครตนะ เทยวไปกอนกวาธรรมทเปนไปใน ภม ๔ ทงปวง ฉนนน คอเปรยบดวยจกรแกวของพระเจาจกรพรรด เพราะ อรรถวาเทยวไปกอน. บรรดารตนะทงหลาย ชางแกวของพระเจาจกรพรรด เกดรางใหญ สง ไพบลยใหญ ธมมวจยสมโพชฌงครตนะ เขาถงหมธรรม เปนอนมาก สงแผไป กวางใหญ ดงนน จงเปรยบดวยชางแกว. มาแกวของ พระเจาจกรพรรดมฝเทาเรว วรยสมโพชฌงครตนะ แมนมกาลงฉบพลน ดงนน จงเปรยบดวยมาแกว เหตมกาลงฉบพลนน. แกวมณของพระเจา จกรพรรด กาจดความมดใหสวางได ปตสมโพชณงครตนะ แมนอยใน หมธรรมเปนอนมาก กาจดความมดคอกเลสใหสวางดวยญาณ ดวยอานาจ สหชาตปจจยเปนตน เพราะเปนกศลโดยสวนเดยว ดงนน จงเปรยบดวย แกวมณ เหตกาจดความมดใหสวางน. นางแกวของพระเจาจกรพรรด ระงบความกระวนกระวายทางกาย และทางจต ใหความรอนสงบ ปสสทธสมโพชฌงครตนะ แมน ระงบความ กระวนกระวายทางกายและทางจต ใหความรอนสงบ ดงนน จงเปรยบดวย นางแกว. คฤหบดแกวของพระเจาจกรพรรด กาหนดความฟงซาน ทาใหจต


มอารมณเดยวดวยการใหทรพย ในขณะทตนปรารถนาแลว และปรารถนาแลว สมาธสมโพชฌงครตนะแมน ยงอปปนาใหถงพรอมดวยอานาจความทตน ปรารถนาเปนตน ตดขาดแลว ซงความฟงซาน ทาจตใหมอารมณเดยว ดงนน จงเปรยบดวยคฤหบดแกว. สวนปรณายกแกวของพระเจาจกรพรรด ทาความขวนขวายนอยให ดวยการทากจในททงปวงใหสาเรจ อเบกขาสม- โพชฌงครตนะแมน เปลองจตตปบาทจากความหดหและความฟงซาน ทา ความขวนขวายนอย วางตนไวในทามกลางประกอบความเพยร ดงนน จง เปรยบดวยปรณายกแกว. พงทราบวา การกาหนดธรรมทรวมไวทงหมดเปน ๔ ภม ไดกลาวไวในสตรน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาจกกวตตสตรท ๒ ๓. มารสตร *

โพชฌงคเปนมรรคาเครองยายมาร [๕๐๗] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมรรคาเปนเครองยายมาร และเสนามารแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงมรรคานน. กมรรคาเปน เครองยายมารและเสนามารเปนไฉน. คอ โพชฌงค ๗. โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. ดกอนภกษทงหลาย นเปน มรรคาเครองยายมาร และเสนามาร. จบมารสตรท ๓ * สตรท ๓ ไมมอรรถกถาแก.


๔. ทปปญญสตร

เหตทเรยกวาคนโงคนใบ [๕๐๘] สาวตถนทาน ครงนนแล ภกษรปหนง เขาไปเฝาพระผ มพระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขา แตพระองคผเจรญ ทเรยกวา คนโง คนใบ คนโง คนใบ ดงน ดวยเหต เพยงเทาไรหนอ จงจะเรยกวา คนโง คนใบ. [๕๐๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนภกษ ทเรยกวา คน โง คนใบ กเพราะโพชฌงค ๗ อนตนไมเจรญแลว ไมกระทาใหมากแลว โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ดกอนภกษ ทเรยกวา คนโง คนใบ กเพราะโพชฌงค ๗ เหลานแล อนตน ไมเจรญแลว ไมกระทาใหมากแลว. จบทปปญญสตรท ๔ อรรถกถาทปปญญสตร พงทราบวนจฉยในทปปญญสตรท ๔. บทวา เอฬมโค ความวา คนเมอไมสามารถเพอจะเปลงวาจาทาง ปากได เปนคนใบพดไมได เพราะโทษทงหลาย. คาทเหลอในบททงปวง งาย ทงนนแล. จบอรรถกถาทปปญญสตรท ๔


๕. ปญญวาสตร *

ดวยเหตเพยงเทาไรจงเรยกวาคนมปญญา [๕๑๐] สาวตถนทาน. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา คนม ปญญา ไมใชคนใบ คนมปญญา ไมใชคนใบ ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงจะเรยกวา คนมปญญา ไมใชคนใบ. [๕๑๑] พ. ดกอนภกษ ทเรยกวา คนมปญญา ไมใชคนใบ ก เพราะโพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว. โพชฌงค ๗ เปนไฉน คอ สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. ดกอนภกษ ทเรยกวา คน มปญญา ไมใชคนใบ กเพราะโพชฌงค ๗ เหลานแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว. จบปญญวาสตรท ๕ ๖. ทลททสตร

ดวยเหตเพยงเทาไรจงเรยกวาคนจน [๕๑๒] สาวตถนทาน. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา คน จน คนจน ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงเรยกวา คนจน. [๕๑๓] พ. ดกอนภกษ ทเรยกวา คนจน กเพราะโพชฌงค ๗ อนตนไมเจรญแลว ไมกระทาใหมากแลว . โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอ สต- สมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค ดกอนภกษทงหลาย ทเรยกวา คน จน กเพราะโพชฌงค เหลานแล อนตนไมเจรญแลว ไมกระทาใหมาก แลว. จบทลททสตรท ๖ * ตงแตสตรท ๕ ถงสตรท ๑๐ ไมมอรรถกถาแก.


๗. อทลททสตร

ดวยเหตเพยงเทาไรจงเรยกวาคนไมจน [๕๑๔] สาวตถนทาน. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา คน ไมจน คนไมจน ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ จงเรยกวา คนไมจน. [๕๑๕] พ. ดกอนภกษ ทเรยกวา คนไมจน กเพราะโพชฌงค ๗ อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว โพชฌงค เปนไฉน คอ สตสม- โพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชณงค. ดกอนภกษ ทเรยกวา คนไมจน ก เพราะโพชฌงค ๗ เหลานแล อนตนเจรญแลว กระทาใหมากแลว. จบอทลททสตรท ๗ ๘. อาทจจสตร

ความเปนผมมตรดเปนเบองตนแหงโพชฌงค ๗ [๕๐๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมอพระอาทตยจะขนสง ทขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด สงทเปนเบองตน เปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงโพชฌงค ๗ แกภกษ คอ ความเปนผม มตรด ฉนนน เหมอนกน ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวง ขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗ สจกกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗. [๕๐๗] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา. ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอม

เจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบอาทจจสตรท ๘


๙. ปทมองคสตร

โยนโสมนสการเปนปจจยแหงโพชฌงค ๗ [๕๑๘] ดกอนภกษทงหลาย ทาปจจยภายในใหเปนเหตแลว เรา ยงไมเลงเหนเหตอนอนหนง เพอความบงเกดแหงโพชฌงค ๗ เหมอนโยน- โสมนสการเลย. ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงขอนไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗ จกกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗. [๕๑๙] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา. ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงคอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศย นโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศย วเวก, อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบปฐมองคสตรท ๙ ๑๐. ทตยองคสตร

ความเปนผมมตรดเปนปจจยแหงโพชฌงค [๕๒๐] ดกอนภกษทงหลาย ทาปจจยภายนอกใหเปนเหตแลวเรายง ไมเลงเหนเหตอนแมอนหนง เพอความบงเกดขนแหงโพชฌงค ๗ เหมอน


ความเปนผมมตรดเลย. ดกอนภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวงขอ มไดวา จกเจรญโพชฌงค ๗ จกกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗. [๕๒๑] ดกอนภกษทงหลาย กภกษผมมตรด ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไรเลา. ภกษในธรรมวนยน ยอม เจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมมตรด ยอม เจรญโพชฌงค ๗ ยอมกระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนแล. จบทตยองคสตรท ๑๐ จบจกกวตตวรรคท ๕

รวมพระสตรทมในวรรคท ๕ ๑. วธาสตร ๒. จกกวตตสตร ๓. มารสตร ๔.ทปปญญสตร ๕. ปญญวาสตร ๖. ทลททสตร ๗. อทลททสตร ๘. อาทจจสตร ๙. ปฐม- องคสตร ๑๐. ทตยองคสตร พรอมทงอรรถกถา.


หมวด ๖ แหงโพชฌงคท ๖ ๑. อาหารสตร

อาหารของนวรณ [๕๒๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอาหาร และสงทมใชอาหาร ของนวรณ ๕ และโพชฌงค ๗ แกเธอทงหลาย เธอ ทงหลายจงฟงเรองนน. [๕๒๓] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหกามฉนทะ ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษ ทงหลาย ศภนมตมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในศภนมตนน นเปนอาหารใหกามฉนทะทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลย ยงขน. [๕๒๔] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหพยาบาท ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษ ทงหลาย ปฏฆนมตมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในปฏฆนมต นน นเปนอาหารใหพยาบาททยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญ ไพบลยยงขน. [๕๒๕] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหถนมทธะ ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษ ทงหลาย ความไมยนด ความเกยจคราน ความบดขเกยจ ความเมาอาหาร ความทใจหดหมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการในสงเหลานน


นเปนอาหารใหถนมทธะทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลย ยงขน. [๕๒๖] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหอทธจจ- กกกจจะทยงไมเกดเกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอน ภกษทงหลาย ความไมสงบใจมอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการใน ความไมสงบใจนน นเปนอาหารใหอทธจจะกกกจจะทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. [๕๒๗] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหวจกจฉาท ยงไมเกดเกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายอนเปนทตงแหงวจกจฉามอย การกระทาใหมากซงอโยนโสมน- สการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหวจกจฉาทยงไมเกด เกดขน หรอท เกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน.

อาหารของโพชฌงค [๕๒๘] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหสตสม- โพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงสตสมโพชฌงคมอย การกระทาใหมาก ซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหสตสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๒๙] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหธรรมวจย- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทมโทษและไมมโทษ ทเลวและประณต ทเปนสวนขางดาและขางขาว มอย การกระทาใหมากซง


โยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหธรรมวจยสมโพชฌงคทยง ไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๓๐] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหวรย- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ความรเรม ความพยายาม ความบากบน มอย การกระทา ใหมากซงโยนโสมนสการในสงเหลานน นเปนอาหารใหวรยสมโพชฌงค ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๓๑] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหปตสมโพชฌงค ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค มอย การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหปตสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๓๒] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหปสสทธ- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ความสงบกาย ความสงบจต มอย การกระทาใหมากซง โยนโสมนสการในความสงบน นเปนอาหารใหปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๓๓] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหสมาธสม- โพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย สมาธนมต อพยคคนมต (นมตแหงจตอนมอารมณไมฟงซาน) มอย การกระทาใหมากซงโยนโสมนสการในนมตนน นเปนอาหารให สมาธสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ


[๕๓๔] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา เปนอาหารใหอเบกขา- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค มอย การ กระทาใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารใหอเบกขา- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ.

มใชอาหารของนวรณ [๕๓๕] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหกามฉนทะ ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษทงหลาย อศภนมตมอย การกระทาใหมากซงโยนโสมนสการในอศภนมตนน นไมเปน อาหารใหกามฉนทะทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลย ยงขน. [๕๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหพยาบาท ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษทงหลาย เจโตวมตตมอย การกระทาใหมากซงโยนโสมนสการในเจโตวมตตนน นไมเปน อาหารใหพยาบาททยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. [๕๓๗] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหถนมทธะ ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษทงหลาย ความรเรม ความพยายาม ความบากบน มอย การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในสงเหลานน นไมเปนอาหารใหถนมทธะทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. [๕๓๘] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหอทธจจ- กกกจจะทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอน


ภกษทงหลาย ความสงบใจมอย การกระทาใหมากซงโยนโสมนสการในความ สงบใจนน นไมเปนอาหารใหอทธจจกกกจจะทยงไมเกด เกดขน หรอท เกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. [๕๓๙] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหวจกจฉา ทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน. ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทมโทษและไมมโทษ ทเลว และประณต ทเปนสวนขางดาและขางขาว มอย การกระทาใหมากซงโยน- โสมนสการในธรรมเหลานน นไมเปนอาหารใหวจกจฉาทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญไพบลยยงขน.

มใชอาหารของโพชฌงค [๕๕๐] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหสตสม- โพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงสตสมโพชฌงค มอย การไมกระทา ใหมากซงมนสการในธรรมเหลานน นไมเปนอาหารใหสตสมโพชฌงคทยง ไมเกดเกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๔๑] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหธรรมวจย- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทมโทษและไมมโทษ ทเลวและประณต ทเปนสวนขางดาและขางขาว มอย การไมกระทาใหมาก ซงมนสการในธรรมเหลานน นไมเปนอาหารใหธรรมวจยสมโพชฌงคทยง ไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ.


[๕๔๒] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหวรย- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ความรเรม ความพยายาม ความบากบน มอย การไมกระทา ใหมากซงมนสการในสงเหลานน นไมเปนอาหารใหวรยสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๔๓] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหปตสม- โพชฌงคทยงไมเกด. เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ ดกอนภกษ ทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค มอย การไมกระทา ใหมากซงมนสการในธรรมเหลานน นไมเปนอาหารใหปตสมโพชฌงคทยง ไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๔๔] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหปสสทธ- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ความสงบกาย ความสงบจต มอย การไมกระทาใหมากซง มนสการในความสงบนน นไมเปนอาหารใหปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. [๕๔๕] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหสมาธ- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ ดกอน ภกษทงหลาย สมาธนมต อพยคคนมต มอย การไมกระทาใหมากซง มนสการในนมตนน นไมเปนอาหารใหสมาธสมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ.


[๕๔๖] ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเลา ไมเปนอาหารใหอเบกขา- สมโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค มอย การไม กระทาใหมากซงมนสการในธรรมเหลานน นไมเปนอาหารใหอเบกขาสม- โพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอทเกดแลว ใหเจรญบรบรณ. จบอาหารสตรท ๑


อรรถกถาหมวดท ๖ แหงโพชฌงค* อรรถกถาอาหารสตร พงทราบวนจฉยในอาหารสตรท ๑ แหงวรรคท ๖ ในบทวา อยมาหาโร อนปปนนสส วา สตสมโพชฌงคสส อปปาทาย เปนตน นเปนความตางกนจากนยกอน. ธรรมเหลานน ม ประการอนกลาวแลว เพอความเกดขนแหงสตสมโพชฌงคเปนตน อยางเดยว เทานน กหามได ยอมเปนปจจยเพอความเจรญเตมทแหงโพชฌงคทงหลาย ทเกดแลวดวย สวนธรรมแมเหลาอน พงทราบอยางนนแล. สวนธรรมอนอก ๔ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงสตสม- โพชฌงค คอ สตสมปชญญะ ๑ การหลกเวนคนลมสต ๑ ความคบบคคล มสตตงมน ๑ ความนอมจตไปในธรรมนน ๑. กสตสมโพชฌงค ยอมเกดขนในฐานะ ๗ มการกาวไปเปนตน ดวย สตสมปชญญะ ดวยการหลกเวนคนลมสต เชนกาทงเหยอ ดวยคบคนมสต ตงมน เชนพระตสสทตตเถระและพระอภยเถระเปนตน และดวยมจตนอมไป โนมไป โอนไป เพอใหเกดขนในอรยาบถมการยนและการนงเปนตน สวน สตสมโพชฌงคนน อนเกดขนดวยเหต ๔ ประการ อยางนแลว ยอมเจรญ เตมทดวยอรหตมรรค. ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงธมมวจยสม- โพชฌงค คอ ความเปนผไตถาม ๑ ความทาวตถใหสละสลวย ๑ การปรบ อนทรยใหเสมอกน ๑ การหลกเวนบคคลทรามปญญา ๑ การคบหาบคคลม *อรรถกถาใชวา วรรคท ๖.


ปญญา ๑ การพจารณาปาฐะทตองใชปญญาอนลก ๑ ความนอมจตไปในธมม- วจยะนน ๑. บรรดาบทเหลานน บทวา ปรปจฉกตา ไดแก ความเปนผมาก ดวยการไตถามถงทอาศยของอรรถแหงขนธ ธาต อายตนะ อนทรย พละ โพชฌงค องคมรรค ฌาน สมถะและวปสสนา. บทวา วตถวสทกรยา ไดแก การทาวตถทงหลายภายในและภายนอกใหสดใส. กเมอใด ผม เลบ ขนของพระโยคาวจรนนยาว หรอวารางกายมโทษมาก และเปอนดวยเหงอไคล เมอนน ชอวา วตถภายในไมสดใสคอไมหมดจด. กเมอใด จวรคราครา เปอนเปรอะ เหมนสาบ หรอวา เสนาสนะรกเรอ เมอนนชอวา วตถ ภายนอกไมสดใส คอไมสะอาด. เพราะฉะนน ควรทาวตถภายในใหสดใส ดวยการตดผมเปนตน ดวยการทาใหรางการเบาดวยการถายยาทงเบองบนและ เบองลาง และดวยการถและอาบนา. ควรทาวตถภายนอกใหสดใส ดวยทา สจกรรม การซก และของใชเปนตน. แมญาณในจตและเจตสกทเกดขนใน วตถภายในและภายนอกนนอนไมสดใส กไมบรสทธไปดวย ดจแสงของ เปลวประทปทอาศยโคม ไสและนามน ไมสะอาดเกดขน กไมสะอาดไปดวย ฉะนน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา การทาวตถใหสละสลวย ยอมเปนไป เพอความเกดขนแหงธมมวจยสมโพชฌงค ดงน. การทาอนทรยทงหลายมศรทธาเปนตนใหเสมอกน ชอวา การปรบ อนทรยใหเสมอกน. เพราะวา ถาสทธนทรยของเธอแกกลา อนทรยนอกน ออน. ทนน วรยนทรย จะไมอาจทาปคคหกจ (กจคอการยกจตไว) สตน- ทรยจะไมอาจทาอปฏฐานกจ (กจคอการอปการะจต) สมาธนทรยจะไมอาจทา อวกเขปกจ (กจคอทาจตไมใหฟงซาน) ปญญนทรยจะไมอาจทาทสสนกจ (กจคอการเหนตามเปนจรง). เพราะฉะนน สทธนทรยอนกลานน ตองทา


ใหลดลงเสยดวยพจารณาสภาวะแหงธรรม ดวยไมทาไวในใจ เหมอนเมอเขา มนสการ สทธนทรยทมกาลงนน. กในขอนมเรองพระวกกลเถระเปน ตวอยาง. แตถาวรยนทรยกลา ทนน สทธนทรย กจะไมอาจทาอธโมกขกจได (กจคอ การนอมใจเชอ). อนทรยนอกน กจะไมอาจทากจนอกน แตละขอได. เพราะฉะนน วรยนทรยอนกลานน ตองทาใหลดลงดวยเจรญปสสทธสม- โพชฌงคเปนตน . แมในขอนน กพงแสดงเรองพระโสณเถระ. ความทเมอ ความกลาแหงอนทรยอนหนงมอย อนทรยนอกน จะไมสามารถในกจของตน ๆ ได พงทราบในอนทรยทเหลออยางนแล. กโดยเฉพาะในอนทรย ๕ น บณฑตทงหลาย สรรเสรญอยซงความ เสมอกนแหงสทธากบปญญาและสมาธกบวรยะ. เพราะคนมสทธาแกกลา แตปญญาออน จะเปนคนเชองาย เลอมใสในสงอนไมเปนวตถ. สวนคนม ปญญากลา แตสทธาออน จะตกไปขางอวดด จะเปนคนแกไขไมได เหมอน โรคมราเกดแตยา รกษาไมไดฉะนน วงพลานไปดวยคดวา จตเปนกศลเทานน กพอ ดงนแลว ไมทาบญมทานเปนตน ยอมเกดในนรก. ตอธรรมทง ๒ เสมอกน บคคลจงจะเลอมใสในวตถแท. โกสชชะยอมครอบงาคนมสมาธกลา แตวรยะออน เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. อทธจจะยอมครอบงาคนมวรยะ กลา แตสมาธออน เพราะวรยะเปนฝายอทธจจะ แตสมาธทมวรยะประกอบ เขาดวยกนแลว จะไมตกไปในโกสชชะ. วรยะทมสมาธประกอบพรอมกนแลว จะไมตกไปในอทธจจะ เพราะฉะนน อนทรยทง ๒ นน ตองทาใหเสมอกน. ดวยวา อปปนาจะมได กเพราะความเสมอกนแหงอนทรยทง ๒. อกอยางหนง สทธาแมมกาลง กควรสาหรบสมาธกมมกะ (ผบาเพญ สมถกมมฏฐาน). เธอเมอสทธามกาลงอยางน เชอดงลงไปจกบรรลอปปนา ได. ในสมาธและปญญาเลา เอกคคตา (สมาธ) มกาลงกควร สาหรบ


สมาธกมมกะ ดวยเมอเอกคคตามกาลงอยางนน เธอจะบรรลอปปนาได. ปญญามกาลง ยอมควรสาหรบวปสสนากมมกะ (ผบาเพญวปสสนากมมฎฐาน). ดวยเมอปญญามกาลงอยางนน เธอยอมจะบรรลลกขณปฏเวธ (เหนแจงไตร- ลกษณ) ได. แตแมเพราะสมาธและปญญาทง ๒ เสมอกน อปปนากคงมได. สวนสต มกาลงในททงปวง จงจะควร เพราะสตรกษาจตไวแตความ ตกไปในอทธจจะ เพราะอานาจแหงสทธา วรยะ และปญญาอนเปนฝายอทธจจะ และรกษาจตไวแตความตกไปในโกสชชะ เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. เพราะฉะนน สตนน จงจาปรารถนาในททงปวง ดจเกลอสะตเปนสงทพง ปรารถนาในกบขาวทงปวง และดจสรรพกมมกอามาตย (ผรอบรในการงาน ทงปวง) เปนผพงปรารถนาในสรรพราชกจฉะนน. เพราะฉะนน ทานจง กลาววา กแลสต พระผมพระภาคเจาตรสวา เปนคณชาตจาปรารถนาในท ทงปวง. ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะจตมสตเปนทพงอาศย และสต มการรกษาเอาไวเปนเครองปรากฏ การยกและขมจตเวนสตเสย หามไดไม ดงน. การหลกเวนไกลบคคลทรามปญญา ผไมหยงลงในความตางมขนธ เปนตน ชอวา การหลกเวนบคคลทรามปญญา. การคบหาบคคลประกอบ ดวยปญญาเหนความเกดและความเสอมกาหนดได ๕๐ ลกษณะ ขอวา การคบหาบคคลมปญญา. การพจารณาประเภทปาฐะ ดวยปญญาอนลก เปน ไปในขนธเปนตน อนละเอยด ชอวา การพจารณาปาฐะทตองใชปญญาอน ลก. ความทจตนอมไป โนมไป โอนไป ในอรยาบถมการยนและการนง เปนตน เพอใหเกดธมมวจยสมโพชฌงคขน ชอวา ความนอมจตไปใน ธมมวจยะนน. กธมมวจยสมโพชฌงคนน ฉนเกดขนอยางนแลว ยอมเจรญ เตมทได ดวยอรหตมรรค.


ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงวรยสมโพชฌงค คอ ความพจารณาเหนภยในอบาย ๑ ความเปนผปกตเหนอานสงส ๑ ความ พจารณาเหนทางดาเนน ๑ ความเคารพในการเทยวบณฑบาต ๑ ความ พจารณาเหนความเปนใหญแหงมฤดก ๑ ความพจารณาเหนความเปนใหญแหง พระศาสดา ๑ ความพจารณาเหนความเปนใหญแหงชาต ๑ ความพจารณาเหน ความเปนใหญแหงสพรหมจาร ๑ ความหลกเวนบคคลเกยจคราน ๑ ความคบ หาบคคลปรารภความเพยร ๑ ความนอมใจไปในวรยะนน ๑. ในบทเหลานน เมอคนแมพจารณาเหนซงภยในอบายอยางนวา ใคร ๆ กไมอาจเพอใหวรยสมโพชฌงคเกดขนได ในเวลาเสวยทกขใหญ จาเดมแตรบ เครองจองจา ๕ อยาง ในนรกกด ในเวลาทถกจบดวยแหและไซดกปลาเปน ตน ในกาเนดดรจฉานกด ในเวลาทเขาทมแทงดวยเครองประหารมปฏกตอน ไปเปนตน นาเกวยนไปเปนตนกด ในเวลาเดอดรอนดวยความหวกระหายใน ปตตวสย ถงหลายพนป ถงพทธนดรหนงกด ในเวลาเสวยทกขเกดแตลม และแดดเปนตน เพราะอตภาพมเพยงหนงหมกระดก ขนาด ๖๐ ศอก และ ๘๐ ศอก ในกาลกญชกอสรกด ดกอนภกษ นแลเปนเวลาของทาน ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน. เมอมปกตเหนอานสงสอยางนวา คนเกยจครานหาอาจไดโลกตร- ธรรม ๙ ไม คนปรารภความเพยรเทานน อาจได. นเปนอานสงสแหงความ เพยร ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน เมอพจารณาเหนทางดาเนน อยางนวา เราควรดาเนนตามทางทพระพทธเจา พระปจเจกพทธะ และมหา สาวกทงปวงดาเนนไปแลว และทางนน คนเกยจครานหาอาจดาเนนไปไดไม ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน.


เมอพจารณาเหนซงความเคารพในบณฑบาตอยางนนวา คนทอปฏฐาก ทานดวยบณฑบาตเปนตนเหลาน จะเปนญาตทาสกรรมกรของทาน กหามได เลย พวกเขาเหลานน ถวายบณฑบาตเปนตนอนประณตดวยคดวา พวกเรา อาศยทานเลยงชพ กหามได โดยทแท กหวงการทาของตนวามผลใหญ จง ไดถวาย. ถงพระศาสดาทรงพจารณาเหนอยอยางนนวา ภกษน บรโภคปจจย เหลานแลว มรางกายแขงแรงมาก จกอยสบายดงน จงไมทรงอนญาตปจจยแก ทาน โดยทแท ทรงอนญาตปจจยเหลานนดวยพระดารวา ภกษน เมอ บรโภคปจจยเหลาน จกทาสมณธรรมพนจากวฏทกข บดน เมอทานนน เปนคนเกยจคราน จกไมเคารพกอนขาวนน แตทานผปรารภความเพยรเทา นน ชอวา เคารพในบณฑบาท วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน เหมอนท เกดขนแกพระมหามตตเถระ ผพจารณาอยซงความเคารพในบณฑบาต. ไดยนวา พระเถระอยประจาในถากสกะ มหาอบาสกาคนหนงในโคจร คามของพระเถระนนแล ทาพระเถระใหเปนบตรบารงอย วนหนงเมอนางไป ปา จงกลาวกะธดาวา แม ขาวสารเกา อยในทโนน นานมอยในทโนน เนยใสอยในทโนน นาออยอยในทโนน เจาจงหงขาวแลวถวายพรอมกบนานม เนยใสและนาออยในเวลาอยยมตตเถระผเปนพชายของเจามาแลวเถด เจาพง บรโภคสวนเมอวาน แมบรโภคขาวดงทสกดวยนาสมแลว ดงน. ธดาจง ถามวา แมกลางวนแมจกกนอะไร. มารดาจงกลาววา ลก เจาจงตมขาวยาค เปรยวดวยขาวสารปนรา ใสผกวางไว. พระเถระหมจวรเสรจ พอนาบาตรออกไปไดยนเสยงนน จงสอนตน วา ไดยนวา มหาอบาสกาบรโภคขาวตงดวยนาสม ถงกลางวนกจกบรโภค ขาวยาคเปรยวใสผก ยงบอกขาวสารเกาเปนตนไว เพอประโยชนแกเจา ก แลนางนน อาศยกรรมนนแลว จะหวงทนา สงของ ภตร กหามไดเลย แต


นางปรารถนาสมบต ๓ จ งถวาย เจาจกอาจเพอใหสมบตเหลานนแกนางได หรอไม คดวา เจายงมราคะ โทสะ โมหะอย ไมอาจรบบณฑบาตนได ดงน แลวจงใสบาตรไวในถง ปลดรงดม กลบไปยงถากสกะนนแล วางบาตร ไวภายใตเตยง พาดจวรไวทราวจวร นงตงใจมน ทาความเพยรวา เราไม บรรลพระอรหตแลว จกไมออกไป ดงน. ภกษอยไมประมาทตลอดกาลนาน เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตกอนภตเปนมหาขณาสพ ทาการแยมออกไป ดจปทมกาลงแยม. เทพยดาสงอยทตนไมใกลประตถาเปลงอทานวา ขาแตบรษอาชาไนย ความนอบนอม จงมแดทาน ขาแตบรษผสงสด ความ นอบนอมจงมแดทาน ขาแตทานนฤทกข ทานเปนทกขไณยบคคล ผมอาสวะสน แลว ดงน จงเรยนวา ขาแตทานผเจรญ หญงแกถวายภกษาแกพระอรหนตเชนทาน ผเขา ไปบณฑบาทแลว จกพนจากทกข. พระเถระลกขนเปดประตมองดเวลา รวา ยงเชาอย จงถอเอาบาตรและจวรเขาไปยงบาน. ฝายนางทารกา จดภตไว พรอมแลว นงแลดประตอยวา พระพชายของเราจกมาบดน พระพชายของ ราจกมาบดน . เมอพระเถระถงประตเรอน นางรบบาตร บรรจบาตรใหเตม ดวยบณฑบาต นานม ประกอบดวยเนยใสและนาออย วางไวในมอ. พระเถระ ทาอนโมทนาวา จงมความสขเถด เสรจแลวกหลกไป. แมนางกยนแลด พระเถระนนอย. เพราะวาผวพรรณของพระเถระในวนนนบรสทธยงนก อนทรยกผองใส สหนาเปลงปลงดงตาลสกหลดจากขว.


มหาอบาสกากลบจากปาแลว จงถามวา ลก พระพชายของเจามาแลว หรอ. นางบอกความเปนไปนนทงปวง. อบาสกาทราบวา กจแหงบรรพชต ของบตรของเราถงทสดแลวในวนน จงกลาววา ลก พระพชายของเจา ยอม ยนดในพระพทธศาสนา จะกระสนกหาไม ดงน. เมอพจารณาเหนความเปนใหญแหงมรดกวา อรยทรพย ๗ นเปน มรดกอนยงใหญของพระศาสดา คนเกยจคราน หาอาจรบมรดกนนไดไม. เปรยบเหมอนมารดาบดาไมรบรองบตรผปฏบตผดวา ผนไมใชบตรของเรา โดยความลวงไปแหงมารดาบดาเหลานน เขากไมไดมรดก ฉนใด แมคน เกยจคราน ยอมไมไดมรดกคออรยทรพยน ฉนนน ผปรารภความเพยร เทานน ยอมไดดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน. แมเมอพจารณาเหนความเปนใหญแหงพระศาสดาอยางนวา กแล พระศาสดาของทานใหญ คอ ในกาลทพระศาสดาทรงถอปฏสนธในพระครรภ ของพระมารดาของทานกด ในการเสดจทรงผนวชกด ในการตรสรกด ใน การทรงยงธรรมจกรใหเปนไป ทรงแสดงยมกปาฏหารย การเสดจลงจาก เทวโลกและในการทรงปลงอายสงขารกด ในกาลปรนพพานกด หมนโลกธาต ไดหวนไหวแลว คนทบวชในศาสนาของพระศาสดาเหนปานน เปนผ เกยจคราน สมควรหรอ ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน. แมเมอพจารณาเหนความเปนใหญแหงชาตอยางนวา บดนแมโดยชาต ทานไมใชมชาตตา คอ ทานเกดในวงศของพระเจาโอกกากราช สบตอจาก พระเจามหาสมมต อนไมปะปนกน เปนหลานของพระเจาสทโธทนมหาราช และพระนางมหามายาเทว เปนนองของราหลภทร ทานไดชอวา เปนชนบคคล เหนปานน เกยจครานอย ไมสมควรเลยดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน แมเมอพจารณาเหนความเปนใหญแหงสพรหมจารอยางนนวา พระสารบตร


พระโมคคลลานะ และมหาสาวก ๘๐ แทงตลอดซงโลกตรธรรมไดดวย ความเพยรเทานน สวนทานดาเนนหรอไมดาเนนไปตามทางของสพรหมจาร เหลานน ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน. แมเมอหลกเวนบคคลเกยจครานละความเพยรทางกายและทางจตเสย เชนงเหลอมใหทองเตมแลวกหยด แมคบหาบคคลผปรารภความเพยร มใจ เดดเดยว แมผมจตนอมไป โนมไปและโอนไป เพอความเกดขนแหงความ เพยรในอรยาบถมการยนและการนงเปนตน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดขน แต วรยสมโพชฌงคนนทเกดขนแลวอยางนน ยอมเจรญเตมทไดดวยอรหตมรรค. ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงปตสมโพชฌงค คอ ระลกถงพระพทธคณ ๑ ระลกถงพระธรรมคณ ๑ ระลกถงพระสงฆคณ ๑ ระลกถงศล ๑ ระลกถงการบรจาค ๑ ระลกถงเทวดา ๑ ระลกถงคณพระ- นพพาน ๑ ความหลกเวนคนเศราหมอง ๑ ความคบหาคนผองใส ๑ ความ พจารณาความแหงพระสตรอนชวนเลอมใส ๑ ความนอมใจไปในปตนน ๑. เมอระลกถงพระพทธคณกด ปตสมโพชฌงคยอมเกดขนแผไปทวสรระ จนถงอปจาระ เมอระลกพระธรรมคณ พระสงฆคณกด บรรพชตผพจารณา เหนจตปารสทธศล ทตนรกษาอย ไมขาดตลอดกาลนานกด คฤหสถพจารณา ศลอยกด ผถวายโภชนะอนประณตในคราวทพภกขภยเปนตน แกสพรหมจาร แลว พจารณาเหนจาคะวา เราไดถวายโภชนะชออยางนอยกด แมคฤหสถ พจารณาเหนทานอนตนถวายแกผมศลทงหลาย ในกาลเหนปานนกด คน ประกอบดวยคณเหลาใด ถงความเปนเทวดา เมอพจารณาเหนความทคณ เหนปานนนมอยในคนกด เมอพจารณาเหนวา กเลสทขมไวไดดวยสมาบต ไมฟงซานเลยถง ๖๐ ป ถง ๗๐ ป ดงนกด เมอหลกเวน บคคลทเศราหมอง เหมอนธลบนหลงลา โดยไมมความเลอมใสและเยอใยในพระพทธเจาเปนตน


เหนความเศราหมองอนสะสมไวแลว ในการกระทาความไมเคารพ ในการ เหนลานพระเจดย ลานโพธและพระเถระกด. ผคบหาคนทสนทสนมมจตออนโยน มากดวยความเลอมใสในพระ- พทธเจาเปนตนกด พจารณาเหนพระสตรอนชวนเลอมใส อนแสดงคณแหง พระรตนตรยกด ผมจตนอมไป โนมไป โอนไป เพอความเกดขนแหงปต ในอรยาบถทงหลายมการยนและการนงเปนตนกด ปตสมโพชฌงคยอมเกดขน แตปตสมโพชฌงคนนเกดขนแลวอยางนน ยอมเจรญเตมทไดดวยอรหตมรรค. ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงปสสทธ สมโพชฌงค คอ เสพโภชนะอนประณต ๑ เสพฤดทเปนสข ๑ เสพอรยาบถ อนเปนสข ๑ ประกอบความเพยรปานกลาง ๑ หลกเวนบคคลผมกายกระสบ กระสาย ๑ คบหาบคคลผมกายสงบ ๑ นอมจตไปในปสสทธนน ๑. เมอบรโภคโภชนะอนสบาย ประณต ละเอยดกด เสพฤดอนสบาย และอรยาบถอนสบาย ในฤดหนาวและรอน และในอรยาบถทงหลายมการยน เปนตนกด ปสสทธยอมเกดขน สวนผใดเปนชาตมหาบรษ ยอมอดทนใน อรยาบถตามฤดทงปวง ขอนน ทานมไดกลาวหมายถงคานน เมอเวนฤดและ อรยาบถอนมสวนไมเสมอกนแหงฤดและอรยาบถทมสวนเสมอและไมเสมอกน แลว เสพฤดและอรยาบถทมสวนเสมอกน ปสสทธกยอมเกดขน. ความพจารณา เหนความทตนและผอนมกรรมเปนของตน เรยกวาประกอบความเพยรปาน กลาง. ดวยการประกอบความเพยรปานกลางน ปสสทธกยอมเกดขน ผใดเทยว เบยดเบยนผอนอย ดวยกอนดนและทอนไมเปนตน เมอหลกเวนบคคลผม กายกระสบกระสายเหนปานนนเสยกด คบหาบคคลผมกายสงบ ผสารวมมอกด ผมจตนอมไป โนมไป โอนไปเพอความเกดขนแหงปสสทธ ในอรยาบถ


ทงหลายมการยนและการนงเปนตนกด ปสสทธกยอมเกดขน แตปสสทธสม โพชฌงคเกดขนแลวอยางนน ยอมเจรญเตมทไดดวยอรหตมรรคดวยประการฉะน. . ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดแหงสมาธสมโพชฌงค คอ ความทาวตถใหสละสลวย ๑ ความปรบอนทรยใหเสมอกน ๑ ความ ฉลาดในนมต ๑ ความยกจตในสมย ๑ ความขมจตในสมย ๑ ความทาจต ใหราเรงในสมย ๑ ความเพงดจตอยเฉย ๆ ในสมย ๑ หลกเวนบคคลผมจต ไมเปนสมาธ ๑ คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ พจารณาวโมกข ๑ นอมจต ไปในสมาธนน ๑. บรรดาบทเหลานน ความทาวตถใหสละสลวย และความปรบอนทรย ใหเสมอกน พงทราบโดยนยทกลาวแลว. ความฉลาดในการถอเอากสณนมต ชอวา ความฉลาดในนมต. บทวา สมเย จตตสส ปคคณหณตา ความวา ในสมยใด มจตหดห เพราะเหตมความเพยรยอหยอนนกเปนตน ในสมยนน ยกจตนนดวยยการใหธมมวจยะวรยะและปตสมโพชฌงคตงขน. บทวา สมเย จตตสส นคคณหณตา ความวา ในสมยใด มจตฟงซาน เพราะเหตปรารภความเพยรเกนไปเปนตน ในสมยนน ขมจตนน ดวยการให ปสสทธ สมาธ อเบกขาสมโพชฌงคตงขน. บทวา สมเย สมปหสนตา ความวา ในสมยใด จตไมมอสสาทะเพราะความพยายามทางปญญาออนไปกด เพราะไมไดความสขอนเกดแตความสงบกด ในสมยนน พระโยคาวจร ยอม พจารณาวตถอน ใหเกดสงเวช ๘ อยาง. วตถทงหลาย คอชาต ชรา พยาธ และมรณะเปน ๔ อบายทกขเปนท ๕ ทกขมวฏฏะเปนมลในอดต ทกขมวฏฏะ เปนมลในอนาคต ทกขมการแสวงหาอาหารเปนมลในปจจบน ชอวา สงเวค วตถ ๘. เธอยอมยงความเลอมใสใหเกดดวยการระลกถงคณแหงพระรตนตรย นเรยกวา ความทาจตใหราเรงในสมย. ชอวา ความเพงดจตอยเฉย ๆ ในสมย ไดแก ในสมยใด จตอาศยความปฏบตชอบ เปนจตไมหดห ไมฟงซาน


ไมมอสสาทะเปนไปสมาเสมอในอารมณ ดาเนนไปสวถแหงสมถะ ในสมยนน เธอไมตองขวนขวายในการยก การขม และการทาใหมนราเรง ดจสารถ เมอมาทงหลายวงไปเรยบรอย กไมขวนขวายฉะนน นเรยกวา ความเพงด จตอยเฉย ๆ ในสมย. การหลกเวนไกลบคคลผมจตฟงซาน ยงไมถงอปจาระ หรออปปนา ชอวา หลกเวน บคคลผมจตไมเปนสมาธ. การเสพ การคบทา การเขาไปนงใกลบคคลผมจตเปนสมาธดวยอปจาระ หรออปปนา ชอวา การ คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ. ความทจตนอมไป โนมไป โอนไปเพอเกด สมาธในอรยาบถทงหลาย มการยนและการนงเปนตน ชอวา ความนอมจต ไปในสมาธนน. กเธอเมอปฏบตอยางน สมาธสมโพชฌงคนน ยอมเกดขน กสมาธสมโพชฌงคนน เกดขนแลวอยางน ยอมเจรญเตมทไดดวยอรหต- มรรค. ธรรม ๕ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงอเบกขา สมโพชฌงค คอ ความวางเฉยในสตว ๑ ความวางเฉยในสงขาร ๑ ความหลก เวนบคคลผพวพนอยในสตวและสงขาร ๑ ความคบหาบคคลผวางเฉยในสตว และสงขาร ๑ ความนอมจตไปในอเบกขานน ๑. บรรดาบทเหลานน เธอใหความวางเฉยในสตวตงขน ดวยอาการ ๒ คอดวยการพจารณาเหนความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา ทานมา ดวยกรรมของตน กจกไปดวยกรรมของตนนนแหละ แมเขามาดวยกรรม ของตน กจกไปดวยกรรมของตนนนแหละ ทานจะพวพนกบใครดงน และ ดวยการพจารณาเหนมใชสตวอยางนวา โดยปรมตถสตวไมมเลย ทานนนจะ พวพนกบใครเลา ดงน. ยอมใหความวางเฉยในสงขารตงขน ดวยอาการ ๒ คอ ดวยการพจารณาเหนความไมมเจาของอยางนวา จวรนเขาถงความมส เปลยนไป และความคราคราโดยลาดบ เปนทอนผาสาหรบเชดเทา จกเปน


ของควรเอาปลายไมเทาเขยทงไป ถาเจาของผานนม ไมควรใหผานนพนาศ ไปอยางน. และดวยการพจารณาเหนความเปนของชวเวลาหนงอยางนวา สงน ไมแนนอน เปนของชวเวลาหนง ดงน. แมในบาตรเปนตน พงประกอบ วาจาเหมอนในจวรฉะนน. ในบทวา สตตสขารเกลายมปคคลปรวชชนตา น มความวา บคคลใดเปนคฤหสถยอมยดถอบตรและธดาเปนตนของตนวาของเรากด เปน บรรพชต ยดถออนเตวาสกและผรวมอปชฌายกนเปนตน ของตนวา ของเรา ชวยทากจมการตดผม การเยบ การซก การยอมจวรและสมบาตรเปนตน ของอนเตวาสกเปนตนดวยมอของตน เมอไมเหนแมเพยงครเดยว ยอมมองหา ทงขางน ขางโนน ดจเนอตนวา สามเณรโนนไปไหน ภกษหนมโนน ไป ไหนดงน แมถกคนอนขอรองกะทาน เพอประโยชนแหงการตดผมเปนตนวา ทานจะใหสามเณรโนนแกเราสกครกอนเถด ยอมไมใหดวยกลาววางานสวนตว เรายงไมใชเขาใหทาเลย พวกทานพาเขาไปจกลาบากดงน นชอวา ความ พวพนในสตว. สวนภกษใดยดถอจวรบาตรชามเลก ไมถอเปนตนวาของเรา ไมใหคนอนแมเอามอจบ ถงจะถกเขาขอรองอยตลอดเวลา กกลาวอยวา ถง พวกเรากปรารถนาทรพย จงไมใชสอย เราจกใหแกทานทงหลายไดอยางไร ภกษนชอวา พวพนในสงขาร สวนผใดเปนผวางเฉยแมในวตถทงสองเหลา นน ผนชอวาเปนผวางเฉยในสตวและสงขาร. ดวยอาการอยางน อเบกขา สมโพชฌงคน จงเกดขนแกบคคล ผหลกเวนไกลบคคลผพวพนในสตวและ สงขารเหนปานนบาง ผคบหาบคคลผวางเฉยในสตวและสงขารอยบาง ผมจต นอมไป โนมไป โอนไป เพอความเกดขนแหงอเบกขาสมโพชฌงคนน ใน อรยาบถมการยนและการนงเปนตนบาง. แตอเบกขาสมโพชฌงคนนอนเกด ขนแลวอยางน ยอมเจรญเตมทไดดวยยอรหตมรรค.


บทวา อสภนมตต ไดแก ธรรมมอสภะเปนอารมณ อนตางดวย อทธมาตกอสภกมมฏฐานเปนตน การทาไวในใจถงอบาย การทาไวในใจ ถงทาง การทาไวในใจถงความเกด ชอวา โยนโสมนสการ ในบทวา โยนโส มนสการพหลกาโร น. อนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนทะ คอการเรยนเอา อสภนมต ๑ การตามประกอบในอสภภาวนา ๑ ความมทวารอนคมครองใน อนทรย ๑ ความรจกประมาณในโภชนะ ๑ ความมเพอนเปนคนด ๑ เรองทเปน สปปายะ ๑ เพราะวาเมอเรยนเอาอสภนมต ๑๐ อยางกด เมอเจรญอสภนมต ๑ อยางกด ผมทวารอนตนคมครองแลวในอนทรยกด ผรจกประมาณใน โภชนะโดยเวนคาขาว ๔-๕ คาไวโอกาสดมนาเปนปกตกด กละกามฉนทะ ได. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ภกษควรเวน คาขาว ๔ - ๕ คาไว ดมนา กพอสาหรบภกษผมใจเดดเดยว เพออยผาสก. เมอคบหากลยาณมตร ผยนดในอสภภาวนาเชนพระตสสะผบาเพญอสภ- กมมฏฐาน กละกามฉนทะได. แมในการกลาวคาเปนสปปายะในอสภนมต ๑๐ ในอรยาบถมการยนและการนงเปนตน กละไดเหมอนกน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนทะดงน. สวน กามฉนทะทละไดดวยธรรม ๖ ประการเหลาน ยอมไมเกดขนตอไป ดวย. อรหตมรรค. อปปนากด อปจาระกด กควรในบททกลาววา เมตตา ในบทวา เมตตา เจโตวมตต น. อปปนาอยางเดยวชอวา เจโตวมตต. โยนโส


มนสการมลกษณะตามทกลาวแลว. อนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละ พยาบาท คอ การถอเอาเมตตานมต ๑ การประกอบเมตตาภาวนา ๑ การ พจารณาความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน ๑ ความเปนผพจารณามาก ๑ คบเพอนเปนคนด ๑ เรองทเปนสปปายะ ๑ แทจรง แมเมอถอเอาเมตตา ดวยอานาจแหงเมตตาทแผทวทศ ทงเจาะจงและไมเจาะจง อยางใดอยางหนง ละพยาบาทได ในกาลนน เมอเจรญเมตตาดวยอานาจการแผทวทศ ทงเจาะจง ทงไมเจาะจงกด พจารณาความทตนและผอนมกรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา ทานโกรธจกทาอะไรแกเขาได ทานจกสามารถทาศลเปนตน ของเขาใหพนาศ หรอ ทานมาดวยกรรมของตน กจกไปดวยกรรมของทนนแหละมใชหรอ ชอวา ความโกรธตอผอนเปนเชนกบบคคลถอเอาถานเพลงทมเปลวไปปราศ แลว ซเหลกอนรอนและคถเปนตนแลว ประสงคจะประหารผอน. แมเขา โกรธ จกทาอะไรตอทานได เขาจกทาศลเปนตนของทานใหพนาศหรอ เขา มาดวยกรรมของตนกจกไปดวยกรรมของตนนนแหละ ความโกรธของตนจก ตกบนกระหมอมของเขานนเอง ดจเครองประหารทมไดหมหอ และดจกาธล ทตนซดไปทวนลมฉะนน ดงนกด ผพจารณาความทตนและผอนมกรรมเปน ของ ๆ ตนทงสอง ยนพจารณาอยกด ผคบหากลยาณมตร ยนดในเมตตา ภาวนาเชนกบพระอสสคตตเถระกด ยอมละพยาบาทได. แมในเรองเปนสปปายะ อาศยเมตตาในอรยาบถมการยนและการนงเปนตน กละไดเหมอนกน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละพยาบาท ดงน. กพยาบาทอนละไดดวยธรรม ๖ ประการเหลาน ยอมเกดขนไมไดตอไป ดวยอนาคามมรรค.


บทเปนตนวา อตถ ภกขเว อรต มเนอความอนกลาวแลวแล. อนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละถนมทธะ คอ การถอเอานมตใน โภชนะทเกน ๑ การเปลยนอรยาบถ ๑ มนสการถงอาโลกสญญา ๑ การอย กลางแจง ๑ คบเพอนเปนคนด ๑ เรองเปนทสปปายะ ๑. แมเมอถอเอานมตในโภชนะทเกนอยางนวา ภกษเมอบรโภคโภชนะ เหมอนพราหมณทชอวาอาหรหตถกะ ทชอวาภตตวมมตกะ. ทชอวาตตร- วฏฏกะ ทชอวาอลงสาฎกะ ทชอวากากมาสกะ แลวนงทพกกลางคนและ ทพกกลางวน กระทาสมณธรรม ถนมทธะยอมมาตรอบงาเหมอน ชางใหญ. ถนมทธะนนจะไมมแกภกษผเวนโอกาสแหงคาขาว ๔-๕ คา ไวดมนาเปนปกต ยอมละถนมทธะได. ถนมทธะยอมครอบงาในอรยาบถใด เมอเปลยนอรยาบถอนจากอรยาบถนนเสยกด กระทาไวใน ใจถงแสงสวางแหง ดวงจนทรประทปและคบเพลงในกลางคน แสงสวางดวงอาทตยในกลางวนกด อยในกลางแจงกด คบหากลยาณมตรผละถนมทธะไดเชนมหากสสปเถระกด ยอมละถนมทธะได. แมในเรองทเปนสปปายะอาศยธดงค ในอรยาบถมการ ยนและการนงเปนตนกด ยอมละถนมทธะไดเหมอนกน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละถนมทธะดงน. กถนมทธะ อนละไดดวยธรรม ๖ ประการเหลาน ยอมไมเกดขนตอไปดวยอรหตมรรค. บทเปนตนวา อตถ ภกขเว เจตโส วปสโม มเนอความ อนกลาวแลวแล. กอนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละอทธจจกกกจจะ คอ ความเปนพหสต ๑ ความเปนผไตถาม ๑ ความชานาญในพระวนย ๑ คบวฑฒบคคล ๑ คบเพอนเปนคนด ๑ เรองเปนสปปายะ ๑ แมเมอภกษ เรยนหนงนกายหรอสามนกาย สนกายหรอหานกาย ดวยสามารถแหงพระบาล และดวยสามารสแหงอรรถ แมโดยความเปนพหสตบคคล ยอมละอทธจจ- กกกจจะได. ผมากดวยการไตถามสงทควรและไมควรกด ผชานาญเพราะ


เปนผเชยวชาญ ในพระวนยบญญตกด ผเขาไปหาพระเถระผแกกด คบหา กลยาณมตรผทรงวนย เชนพระอบาลเถระกด ยอมละอทธจจกกกจจะได. แมในเรองเปนสปปายะ อนอาศยสงทควรและไมควร ยอมละไดเหมอนกน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละอจทธจจ- กกกจจะ ดงน. กในอทธจจกกกจจะอนละไดดวยธรรม ๖ ประการเหลาน อทธจจะ ยอมเกดขนไมไดตอไป ดวยยอรหตมรรค กกกจจะไมเกดขนดวย อนาคามมรรคดวยประการฉะน. แมบทเปนตนวา กสลากสลา ธมมา มเนอความอนกลาวแลวแล. อนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา คอ ความเปนพหสต ๑ ความเปนผไตถาม ๑ ความชานาญในพระวนย ๑ ความเปนผมากดวย อธโมกข ๑ คบเพอนเปนคนด ๑ เรองเปนสปปายะ ๑. แมเมอภกษ เรยนเอาหนงนกายหรอ ฯลฯ หรอหานกายดวยสามารถ แหงพระบาล และดวยสามารถแหงอรรถ แมโดยความเปนพหสตบคคล ยอมละวจกจฉาได. เธอปรารภพระรตนตรย มากดวยการไตถามกด ผเชยวชาญ ในพระวนยกด ผมากดวยความนอมใจไปกลาวคอศรทธาทสาเรจในรตนะสาม กด คบกลยาณมตรเชนพระวกกลเถระผนอมไปในศรทธากด ละวจกจฉาได. แมในเรองเปนสปปายะอาศยคณแหงรตนะทงสามในอรยาบถมการยนและการ นงเปนตน กยอมละไดเหมอนกน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา ดงน. กวจกจฉาอนละไดดวยธรรม ๖ ประการเหลานน ยอมไมเกดขนตอไปดวยโสดาปตตมรรค. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจาทรงเปลยนเทศนา โดยฐานะสาม ทรงถอเอาธรรมอน เปนยอดดวยพระอรหต ดวยประการฉะน. ในทสดแหงเทศนา พวกภกษ ๕๐๐ รปไดบรรลพระอรหต. จบอรรถกถาอาหารสตรท ๑


๒. ปรยายสตร

วาดวยปรยายนวรณ ๕ [๕๔๗] ครงนน ภกษมากรป เวลาเชา นงแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ. ครงนน ภกษเหลานนไดมความดารวา เวลานเราจะเทยวไปบณฑบาตในกรงสาวตถกอน กยงเชานก ถากระไร เราพงเขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถยปรพาชกเถด. ภกษเหลานนจง เขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถยปรพาชก ไดปราศรยกบพวกอญญเดยรถย ปรพาชก ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควร สวนขางหนง. ครนแลว พวกอญญเดยรถยปรพาชกไดกลาวกะภกษเหลานนวา ดกอนผมอายทงหลาย พระสมณโคคมแสดงธรรมแกสาวกทงหลายอยางนนวา มาเถด ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงละนวรณ ๕ อนเปนอปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง ดงน. แมพวกเราก แสดงธรรมแกสาวกทงหลายอยางนนวา มาเถด ผมอายทงหลาย ทานทงหลาย จงละนวรณ ๕ อน เปนอปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง. ดกอนผมอายทงหลาย ในการแสดงธรรมของเราน อะไรเปน ความแปลกกน อะไรเปนประโยชนอนยง อะไรเปนความตางกน ระหวาง ธรรมเทศนาของพวกเรากบธรรมเทศนาของพระสมณโคดม หรออนศาสน ของพวกเรากบอนศาสนของพระสมณโคดม. [๕๔๘] ครงนน ภกษเหลานนไมชนชม ไมคดคานคาพดของ อญญเดยรถยปรพาชกพวกนน ครนแลวลกจากอาสนะหลกไปดวยตงใจวา เราทงหลายจกทราบเนอความแหงคาพดนในสานก พระผมพระภาคเจา.


[๕๔๙] ครงนน ภกษเหลานนครนเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถ เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เมอเชาวนน ขาพระองค ทงหลายนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ ขาพระองค ทงหลายไดมความดารวา เวลานเราจะเทยวไปบณฑบาตในกรงสาวตถกอน กยงเชานก ถากระไร เราพงเขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถยปรพาชก เถด. ลาดบนน ขาพระองคทงหลาย เขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถย- ปรพาชก ไดปราศรยกบพวกอญญเดยรถยปรพาชก ครนผานการปราศรย พอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. พวกอญเดยรถย- ปรพาชกไดพดกะขาพระองคทงหลายวา ดกอนผมอายทงหลาย พระสมณโคดม แสดงธรรมแกสาวกทงหลายอยางนวา มาเถด ภกษทงหลาย เธอทงหลาย จงละนวรณ ๕ อนเปนอปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง ดงน แมพวกเรากแสดงธรรมแกสาวกทงหลายอยางนวา มาเถด ผมอายทงหลาย ทานทงหลายจงละนวรณ ๕ อนเปนอปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง. ดกอนผมอายทงหลาย ในการแสดงธรรมของเราน อะไรเปนความแปลกกน อะไรเปนประโยชน อนยง อะไรเปนความตางกน ของพระสมณโคดมหรอของพวกเรา คอวา ธรรมเทศนาของพวกเรา กบธรรมเทศนาของพระสมณโคดม หรออนศาสน ของพวกเรากบอนศาสนของพระสมณโคดม. [๕๕๐] ครงนน ขาพระองคทงหลาย ไมชนชม ไมคดคานคาพด ของอญญเดยรถยปรพาชกเหลานน ครนแลวลกจากอาสนะหลกไป ดวยตงใจ วา เราทงหลายจกทราบเนอความของคาพดนในสานกพระผมพระภาคเจา.


[๕๕๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกอญญ- เดยรถยปรพาชกผมวาทะอยางน ควรเปนผอนเธอทงหลาย พงถามอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย กปรยายทนวรณ ๕ อาศยแลวเปน ๑๐ อยาง ทโพชฌงค ๗ อาศยแลวเปน ๑๔ อยาง มอยหรอ. พวกอญญเดยรถยปรพาชกถกเธอ ทงหลายถามอยางนแลว จกแกไมไดเลย และจกถงความอดอดอยางยง ขอนน เพราะเหตไร. เพราะเปนปญหาทถามในฐานะมใชวสย ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมแลเหนบคคลในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ใน หมสตว พรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ทจะยงจตใหยนด ดวยการแกปญหาเหลานน เวนเสยจากตถาคต สาวกของตถาคต หรอผทฟง จากตถาคต หรอจากสาวกของตถาคตนน. [๕๕๒] ดกอนภกษทงหลาย กปรยายทนวรณ ๕ อาศยแลวเปน ๑๐ อยาง เปนไฉน. [๕๕๓] ดกอนภกษทงหลาย แมกามฉนทะในภายในกเปนนวรณ แมกามฉนทะในภายนอกกเปนนวรณ คาวา กามฉนทนวรณ ดงน ยอมมาส อเทศ แมโดยปรยายน กามฉนทนวรณนนกเปน ๒ อยาง. [๕๕๔] ดกอนภกษทงหลาย แมพยาบาทในภายในกเปนนวรณ แมพยาบาทในภายนอกกเปนนวรณ คาวา พยาบาทนวรณ ดงน ยอมมาส อเทศ แมโดยปรยายน พยาบาทนวรณนนกเปน ๒ อยาง. [๕๕๕] ดกอนภกษทงหลาย แมถนะกเปนนวรณ แมมทธะกเปน นวรณ คาวา ถนมทธนวรณ ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน ถนมทธนวรณนนกเปน ๒ อยาง.


[๕๕๖] ดกอนภกษทงหลาย แมอทธจจะกเปนนวรณ แมกกกจจะ กเปนนวรณ คาวา อทธจจกกกจจนวรณ ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดย ปรยายน อทธจจกกกจจนวรณกเปน ๒ อยาง. [๕๕๗] ดกอนภกษทงหลาย แมวจกจฉาในธรรมทงหลายในภายใน กเปนนวรณ แมวจกจฉาในธรรมทงหลายในภายนอกกเปนนวรณ คาวา วจกจฉานวรณดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน วจกจฉานวรณกเปน ๒ อยาง. [๕๕๘] ดกอนภกษทงหลาย ปรยายนแล ทนวรณ ๕ อาศยแลว เปน ๑๐ อยาง. [๕๕๙] ดกอนภกษทงหลาย กปรยายทโพชฌงค ๗ อาศยแลวเปน ๑๔ อยาง เปนไฉน. [๕๖๐] ดกอนภกษทงหลาย แมสตในธรรมทงหลายในภายในกเปน สตสมโพชฌงค แมสตในธรรมทงหลายในภายนอกกเปนสตสมโพชฌงค คาวา สตสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน สตสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง. [๕๖๑] แมธรรมทงหลายในภายใน ทบคคลเลอกเฟนตรวจตราถง ความพนจพจารณาดวยปญญา กเปนธรรมวจยสมโพชฌงค แมธรรมทงหลาย ในภายนอกทบคคลเลอกเฟนตรวจตราถงความพนจพจารณาดวยปญญา กเปน ธรรมวจยสมโพชฌงค คาวา ธรรมวจยสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน ธรรมวจยสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง. [๕๖๒] ดกอนภกษทงหลาย แมความเพยรทางกายกเปนวรยสม- โพชฌงค แมความเพยรทางจตกเปนวรยสมโพชฌงค คาวา วรยสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน วรยสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง.


[๕๖๓] ดกอนภกษทงหลาย แมปตทมวตกวจารกเปนปตสม- โพชฌงค แมปตทไมมวตกวจารกเปนปตสมโพชฌงค คาวา ปตสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน ปตสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง. [๕๖๔] ดกอนภกษทงหลาย แมความสงบกายกเปนปสสทธสม- โพชฌงค แมความสงบจตกเปนปสสทธสมโพชฌงค คาวา ปสสทธสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน ปสสทธสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง. [๕๖๕] ดกอนภกษทงหลาย แมสมาธทมวตกวจารกเปนสมาธสม- โพชฌงค แมสมาธทไมมวตกไมมวจารกเปนสมาธสมโพชฌงค คาวา สมาธสมโพชฌงค ดงน ยอมมาสอเทศ แมโดยปรยายน สมาธสมโพชฌงค กเปน ๒ อยาง. [๕๖๖] ดกอนภกษทงหลาย แมความวางเฉยในธรรมทงหลาย ในภายในกเปนอเบกขาสมโพชฌงค แมความวางเฉยในธรรมทงหลายในภาย นอก กเปนอเบกขาสมโพชฌงค คาวา อเบกขาสมโพชฌงค ดงน ยอม มาสอเทศ แมโดยปรยายน อเบกขาสมโพชฌงคกเปน ๒ อยาง. [๕๖๗] ดกอนภกษทงหลาย ปรยายนแล ทโพชฌงค ๗ อาศยแลว เปน ๑๔ อยาง. จบปรยายสตรท ๒


อรรถกถาปรยายสตร พงทราบวนจฉยในปรยายสตรท ๒. บทวา สมพหลา ความวาชน ๓ คน ทานเรยกวา มากหลาย โดยปรยาย ในวนย. มากกวา ๓ คนนน เรยกวา สงฆ. ๓ คน เรยกวา ๓ คนเหมอนกน โดยปรยายแหงพระสตร แต ๓ คนขนไป เรยกวา มากหลาย. ในทน พงทราบวา มากหลาย โดยปรยายแหงพระสตร. บทวา ปณฑาย ปวสส ไดแก เขาไปเพอบณฑบาต. กภกษเหลานนยงไมเขาไปกอน แตเรยกวา เขาไปแลว เพราะออกไปดวยคดวา จกเขาไป. ถามวา เหมอนอะไร. ตอบวา เหมอนคนออกไปดวยคดวา จกไปบาน แมยงไมทนถงบานนน เมอถกเขา ถามวา คนชอน ไปไหน. เขาจะตอบวา ไปบานแลว ฉนใด กฉนนน. บทวา ปรพพาชกาน อาราโม นน ทานกลาวหมายถงอารามของพวก อญญเดยรถยปรพาชกมอยในทไมไกลพระเชตวน. บทวา สมโณ อาวโส ความวา ดกอนผมอาย พระสมณโคดมเปนครของทานทงหลาย. บทวา มยป โข อาวโส สาวกาน เอว ธมม เทเสม ความวา ในลทธของพวกเดยรถย ไมมคานวา นวรณ ๕ พวกเธอพงละ โพชฌงค ๗ พวกเธอพงเจรญ สวนพวกเดยรถยเหลานน ไปยงอารามยนอย ทายบรษท ฟงธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจา เปนเหมอนมองดสงอน เหมอนสงใจไปในทอน. แตนน กกาหนดวา สมณโคดมจะกลาววา พวกทาน จงละสงน จงเจรญสงนเถด แลวจงไปยงอารามของตนใหจดอาสนะไวทามกลาง อาราม อนอปฏฐากชายหญงหอมลอมยกศรษะนอมกายเขาไป เมอแสดงอาการ


แทงตลอดโดยสยมภญาณของตน จงกลาววา คนควรละนวรณ ๕ ควรเจรญ โพชฌงค ๗ ดงน. ในบทวา อธ โน อาวโส โก วเสโส น บทวา อธ แปลวา ในบญญตน. บทวา โก วเสโส คอ อะไรยงกวากน. บทวา โก อธปปายโส คออะไรเปนความเพยรเปนเครองประกอบอนยง. บทวา ก นานากรณ คออะไร เปนความตางกน. บทวา ธมเทสนาย วา ธมมเทสน ความวา พวกอญญ เดยรถยกลาวขอทพวกเขาพงปรารภธรรมเทศนาของพวกเรา กบธรรมเทศนา ของพระสมณโคดม หรอธรรมเทศนาของพระสมณโคดมกบธรรมเทศนา ของพวกเราเรยกวา การทาใหตางกน นนชออะไร. แมในบททสองกนยน เหมอนกน. บทวา เนว อภนนทส ไดแก พวกภกษไมยอมรบวา อยางน อยางน. บทวา นปปฎกโกสส ไดแก ไมคดคานวา สงนไมเปนอยางน. ถามวา กพวกภกษเหลานนเมอไดทาอยางนพอหรอ หรอวาไมพอ. ตอบวา พอ. ภกษเหลานน ยอมไมสามารถกลาวคาประมาณทานไดวา ดกอนผมอาย ใน ลทธของทานทงหลาย ไมมนวรณ ๕ จะตองละ ไมมโพชฌงค ๗ จะตองเจรญ ดงน. แตภกษเหลานน ไดมความดารอยางนวา ขอทเขานามากลาวนนไมม พวกเราทลขอนนแดพระศาสดา เมอเปนเชนนน พระศาสดาจกแสดงพระธรรม เทศนาอนไพเราะแกพวกเรา ดงน. บทวา ปรยาโย แปลวา เหต. บทวา น เจว สมปายสสนต ความวา พวกอญญเดยรถย จกไมอาจกลาวแกไดเลย. บทวา อตตรจ วฆาต ความวา จกถง ความทกข แมเปนอยางยง เพราะแกไมได. ความจรง ทกขยอมเกดขนแก พวกเขา ผไมสามารถเพอจะกลาวแกได. บทวา ต ในบทวา ยถา ต ภกขเว อวสยสม นเปนเพยงนบาต. บทวา ยถา แปลวา คาเปนเหต อธบายวา เพราะปญหาทถกถามในฐานะมใชวสย. บทวา สเทวเก ไดแก


ในโลกพรอมดวยเทวโลกกบดวยเทพดาทงหลาย. แมในบทวา สมารกะ เปนตน กมนยนเหมอนกน. ทานแสดงวา เรายงไมแลเหนเทวดาหรอมนษย นนในโลก อนพรอมดวยเทวโลกเปนตนทตางกนนน หมายถงสตวโลก แมโดยฐานะ ๕ คอหมสตว ๒ เพมฐานะ ๓ ในโลกดวยอาการอยางน. บทวา อโต วา ปน สตวา ไดแก หรอฟงจากศาสนานของเรา. ทานแสดงวา ดวยวา พระตถาคตกด สาวกของพระตถาคตกด ฟงดวยอาการอยางนน พงใหยนดคอใหพอใจได. ชอวา ความยนด จะไมมโดยประการอน. บดน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงพระทยยนดดวยการแก ปญหาเหลานนของพระองค จงตรสคาวา กตโม จ ภกขเว ปรยาโย ดงนเปนตน. ในบทเหลานน บทวา อชฌตต กามจฉนโท ไดแก ฉนทราคะ เกดขน เพราะปรารภเบญจขนธของตน. บทวา พหทธา กามจฉนโท ไดแก ฉนทราคะเกดขนเพราะปรารภเบญจขนธของพวกคนเหลาอน. บทวา อทเทส คจฉต คอยอมถงการนบ. บทวา อชฌตต พยาปาโท ไดแก ปฎฆะอนเกดขนในเพราะอวยวะมมอและเทาเปนตนของตน. บทวา พหทธา พยาปาโท ไดแก ปฏฆะอนเกดขนในเพราะมอและเทาเหลานนของคนอน. บทวา อชฌตต ธมเมส วจกจฉา ไดแก ความสงสยในขนธของตน. บทวา พหทธา ธมเมส วจกจฉา ไดแก ความสงสยมากในฐานะ ๘ ในภายนอก. บทวา อชฌตต ธมเมส สต ความวา เมอกาหนดสงขาร ทงหลายในภายใน สตกเกดขน. บทวา พหทธา ธมเมส สต ความวา เมอกาหนดสงขารทงหลายในภายนอก สตกเกดขน. แมในธมมวจย- สมโพชฌงค กมนยนเหมอนกน. บทวา กายก ไดแก ความเพยรเกดขน แกผอธฐานจงกรมอย. บทวา เจตสก ความวา ความเพยรอนเกดขน


เวน ความเพยรทางกายอยางนวา เราจกไมทาลายบลลงกน จนกวาจตของเรา จกพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมน. บทวา กายปสสทธ ไดแก ความสงบความกระวนกระวายแหงขนธสาม. บทวา จตตปสสทธ ไดแก ความสงบความกระวนกระวายแหงวญญาณขนธ. ในอเบกขาสมโพชฌงค มวนจฉยเชนเดยวกบสตสมโพชฌงคแล. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจา ตรสโพชฌงคคลกเคลากนไป. โพชฌงคเหลานนคอ สต วจยะ และอเบกขา ในธรรมในภายในเหลานน ชอวา โลกยะ เพราะมขนธของตนเปนอารมณ ความเพยรทางกายยงไมถงมรรคกอยางนน. กเพราะไมมวตกและวจาร ปต และสมาธ เปนรปาวจร แมกจรง ถงอยางนน ในรปาวจร จะไมไดโพชฌงค ดงนน กเปนโลกตระอยนนเอง. พระเถระเหลาใดยอมยกสมโพชฌงคขน แสดงในพรหมวหารและในฌานทเปนบาทของวปสสนาเปนตน ตามมตของ พระเถระเหลานน โพชฌงคกเปนรปาวจรบาง อรปาวจรบาง. กในโพชฌงค ปตเทานน ไมไดในอรปาวจรโดยสวนเดยว. โพชฌงคทเหลอ ๖ ประการ เปนมสสกะคลกเคลากนดวยประการฉะน. ในทสดแหงเทศนา ภกษบางพวกเปนโสดาบน บางพวกเปนสกทาคาม บางพวกเปนอนาคาม บางพวกเปนอรหนต ดวยประการฉะนแล. จบอรรถกถาปรยายสตรท ๒


๓. อคคสตร

เจรญโพฌงคตามกาล [๕๖๘] ครงนน ภกษเปนอนมาก เวลาเชา นงแลวถอบาตรและ จวรเขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ (ความตอไปเหมอนปรยายสตรขอ ๕๔๗- ๕๕๐) พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกอญญเดยรถย- ปรพาชกผมวาทะอยางนน ควรเปนผอนเธอทงหลายพงถามอยางนวา ดกอนผ มอายทงหลาย สมยใด จตหดห สมยนน มใชกาลเพอเจรญโพชฌงคเหลา ไหน เปนกาลเพอเจรญโพชฌงคเหลาไหน. สมยใด จตฟงซาน สมยนน มใชกาลเพอเจรญโพชฌงคเหลาไหน เปนกาลเพอเจรญโพชฌงคเหลาไหน. พวกอญญเดยรถยปรพาชกถกเธอทงหลายถามอยางนนแลว จกถงความอดอด อยางยง ขอนนเพราะเหตไร เพราะเปนปญหาทถามในฐานะมใชวสย ดกอน ภกษทงหลาย เรายงไมแลเหนบคคลในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ทจะยงจต ใหยนดดวยการแกปญหาเหลาน เวนเสยจากตถาคต สาวกของตถาคต หรอ ผทฟงจากตถาคต หรอจากสาวกของตถาคตนน. [๕๖๙] ดกอนภกษทงหลาย กสมยใด จตหดห สมยนน มใชกาล เพอเจรญปสสทธสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค มใชกาล เพอเจรญอเบกขาสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะจตหดห จตทหด หนนยากทจะใหตงขนไดดวยธรรมเหลานน. เปรยบเหมอนบรษตองการจะกอ


ไฟดวงนอยใหลกโพลง เขาจงใสหญาสด โคมยสด ไมสด พนนา และ โรยฝนลงในไฟนน บรษนนจะสามารถกอไฟดวงนอยใหลกโพลงขนไดหรอ หนอ. ภ. ไมไดเลย พระเจาขา. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สมยใด จตหดห สมยนน มใชกาลเพอเจรญปสสทธสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญอเบกขาสมโพชฌงค. ขอนนเพระเหตไร. เพราะจตหดห จตทหดหนน ยากทจะใหตงขนไดดวยยธรรมเหลานน. [๕๗๐] ดกอนภกษทงหลาย กสมยใด จตหดห สมยนน เปนกาล เพอเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญวรยสมโพชฌงค เปนกาล เพอเจรญปตสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะจตหดห จตทหดห นนใหตงขนไดงายดวยธรรมเหลานน. เปรยบเหมอนบรษตองการจะกอไฟ ดวงนอยใหลกโพลง เขาจงใสหญาแหง โคมยแหง ไมแหง เอาปากเปา และไมโรยฝนในไฟนน บรษนนสามารถจะกอไฟดวงนอยใหลกโพลงขนได หรอหนอ. ภ. ได พระเจาขา. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สมยใด จตหดห สมยนน เปนกาลเพอเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญวรยสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญปตสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร เพราะจตหดห จตท หดหนน ใหตงขนไดงายดวยธรรมเหลานน. [๕๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมยใด จตฟงซาน สมยนน มใช กาลเพอเขรญธรรมวจยสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญวรยสมโพชฌงค มใช กาลเพอเจรญปตสมโพชฌงค. ขอนน เพราะเหตไร. เพราะจตฟงซาน จต


ทฟงซานนน ยากทจะใหสงบไดดวยธรรมเหลานน. เปรยบเหมอนบรษตองการ จะดบไฟกองใหญ เขาจงใสหญาแหง โคมยแหง ไมแหง เอาปากเปา และไม โรยฝนลงไปในกองไฟใหญนน บรษนนสามารถจะดบไฟกองใหญไดหรอหนอ. ภ. ไมไดเลย พระเจาขา. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สมยใด จตฟงซาน สมยนน มใชกาลเพอเจรญธรรมวจยสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญวรยสมโพชฌงค มใชกาลเพอเจรญปตสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะจตฟงซาน จตทฟงซานนนยากทจะใหสงบไดดวยธรรมเหลานน. [๕๗๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมยใด จตฟงซาน สมยนน เปน กาลเพอเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค เปน กาล เพอเจรญอเบกขาสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะจตฟงซาน จตทฟงซานนนใหสงบไดงายดวยธรรมเหลานน. เปรยบเหมอนบรษตองการ จะดบไฟกองใหญ เขาจงใสหญาสด โคมยสด ไมสด พนนา และโรยฝน ลงในกองไฟใหญนน บรษนนจะสามารถดบกองไฟนนไดหรอหนอ. ภ. ได พระเจาขา. พ. ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย สมยใด จตฟงซาน สมยนน เปนกาลเพอเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค เปนกาลเพอเจรญอเบกขาสมโพชฌงค. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะจตฟงซาน จตทฟงซานนน ใหสงบไดงาย ดวยธรรมเหลานน ดกอนภกษทงหลาย เรา กลาวสตแลวา มประโยชนในททงปวง. จบอคคสตรท ๓


อรรถกถาอคคสตร พงทราบวนจฉยในอคคสตรท ๓. บทวา สตจ ขวาห ภกขเว สพพตถก วทาม ความวา เรากลาวสตแล วาเหมอนเกลอสะต และเหมอนอามาตยผประกอบการงานทง ปวงอน บคคลพงปวารถนาในททงปวง. เกลอสะตยอมอย แมในกบขาวทง ปวงฉนใด และอามาตยผประกอบการงานทงปวง ยอมทาหนาทรบ ทาหนา ทปรกษาบาง ทาหนาทสนบสนนบาง รวมความวา ยอมทากจทกอยางให สาเรจไดฉนใด การขมจตทฟงซาน การยกจตทหดหกฉนนน ดงนน กจ แมทงหมดจะสาเรจไดดวยสต เวนสตเสยหาอาจยงกจนนใหสาเรจไดไม เพราะฉะนน พระองคจงตรสอยางน. ในพระสตรน พระองค ตรสโพชฌงค อนเปนวปสสนาสวนเบองตนอยางเดยว. จบอรรถกถาอคคสตรท ๓ ๔. เมตตาสตร

พรหมวหาร ๔ [๕๗๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของชาว โกลยะ ชอ หลททวสนะ ในโกลยชนบท ครงนน ภกษหลายรปดวยกน เวลาเชานงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงหลททวสนนคม ครง นน ภกษเหลานนมความดารวา เวลานเราจะเทยวไปบณฑบาตยงหลททวสน-


นคมกอนกยงเชานก ถากระไร เราพงเขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถย ปรพาชกเถด. [๕๗๔] ครงนน ภกษเหลานนเขาไปยงอารามของพวกอญญเดยรถย ปรพาชก ไดปราศรยกบอญญเดยรถยปรพาชกเหลานน ครนผานการปราศรย พอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง พวกอญญเดยรถย ปรพาชกไดพดกะภกษเหลานนวา [๕๗๕] ดกอนผมอายทงหลาย พระสมณโคคมแสดงธรรมแกสาวก ทงหลายอยางนนวา มาเถด ภกษทงหลาย เธอทงหลายละนวรณ ๕ อนเปน อปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวจงมใจประกอบดวยเมตตา แผไป ตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยเมตตาอน ไพบลย เปน มหรคต หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ใน ททกสถาน อนมสตวทกหมเหลา อยเถด. [๕๗๖] จงมใจประกอบดวยกรณา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศ ท ๒ ทศท ๓ ทศท กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยกรณาอน ไพบลย เปนมหรคต หาประมาณม ได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนมสตว ทกหมเหลา อยเถด. [๕๗๗] จงมใจประกอบดวยมทตา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศ ท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยมทตาอน ไพบลยเปนมหรคต หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนมสตวทก หมเหลา อยเถด.


[๕๗๘] จงมใจประกอบดวยอเบกขา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย เปนมหรคต หาประมาณ มได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนม สตวทกหมเหลา อยเถด. [๕๗๙] ดกอนผมอายทงหลาย แมพวกเรากแสดงธรรมแกสาวกทง หลายอยางนวา มาเถด ผมอายทงหลาย ทานทงหลายละนวรณ ๕ อน เปน อปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวจงมใจประกอบดวยเมตตา แผไปตลอด ทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน ฯลฯ [๕๘๐] จงมใจประกอบดวยอเบกขา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศ ท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย เปนมหรคต หาประมาณ มได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนม สตวทกหมเหลา อยเถด. [๕๘๑] ดกอนผมอายทงหลาย ในการแสดงธรรมของพวกเราน อะไรเปนความแปลกกน อะไรเปนประโยชนอนยง อะไรเปนความตางกน ของพระสมณโคดมหรอของพวกเรา คอวา ธรรมเทศนาของพวกเรากบธรรม เทศนาของพระสมณโคดม หรออนศาสนของพวกเรากบอนศาสนของพระ- สมณโคดม. [๕๘๒] ครงนน ภกษเหลานนไมชนชม ไมคดคานคาพดของ อญญเดยรถยปรพาชกเหลานน ครนแลวลกจากอาสนะหลกไป ดวยตงใจวา เราทงหลายจกทราบเนอความแหงคาพดนในสานกของพระผมพระภาคเจา.


[๕๘๓] ครงนน ภกษเหลานน ครนเทยวไปบณฑบาตในหลททว สนนคม เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา [๕๘๔] ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส เมอเชาน ขาพระองคทงหลายนงแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตยงหลททวสน- นคม ขาพระองคทงหลายไดมความดารวา เวลาน เราจะเทยวไปบณฑบาต ยงหลททวสนนคมกอน กยงเชาอย ถากระไร เราพงเขาไปยงอารามของพวก อญญเดยรถยปรพาชกเถด. [๕๘๕] ครงนน ขาพระองคทงหลายเขาไปยงอารามของพวกอญญ- เดยรถยปรพาชก ไดปราศรยกบอญญเดยรถยปรพาชกเหลานน ครนผาน การปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง พวก อญญเดยรถยปรพาชกไดพดกะขาพระองคทงหลายวา [๕๘๖] ดกอนผมอายทงหลาย พระสมโคดมแสดงธรรมแกสาวก ทงหลายอยางนนวา มาเถด ภกษทงหลาย เธอทงหลายละนวรณ ๕ อนเปน อปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวจงมใจประกอบดวยเมตตา แผไป ตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทง เบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยเมตตาอน ไพบลย เปน มหรคต หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนมสตวทกหมเหลา อยเถด [๕๘๗] จงมใจประกอบดวยกรณา... [๕๘๘] จงมใจประกอบดวยมทตา...


[๕๘๙] จงมใจประกอบดวยอเบกขา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย เปนมหรคต หาประมาณ มได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนม สตวทกหมเหลา อยเถด. [๕๙๐] ดกอนผมอายทงหลาย แมพวกเรากแสดงธรรมแกสาวก ทงหลาย อยางนวา มาเถด ผมอายทงหลาย ทานทงหลายละนวรณ ๕ อน เปนอปกเลสของใจ ทอนกาลงปญญา แลวจงมใจประกอบดวยเมตตา แผไป ตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน ฯลฯ [๕๙๑] จงมใจประกอบดวยกรณา. . . [๕๙๒] จงมใจประกอบดวยมทตา. . . [๕๙๓] จงมใจประกอบดวยอเบกขา แผไปตลอดทศ ๑ อยเถด ทศท ๒ ทศท ๓ ทศท ๔ กเหมอนกน โดยนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง จงมใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย เปนมหรคต หาประมาณ มได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน แผไปทวโลก ในททกสถาน อนม สตวทกหมเหลา อยเถด. [๕๙๔] ดกอนผมอายทงหลาย ในการแสดงธรรมของพวกเราน อะไรเปนความแปลกกน อะไรเปนประโยชนอนยง อะไรเปนความตางกน ของพระสมณโคดมหรอของพวกเรา คอวา ธรรมเทศนาของพวกเรากบธรรม เทศนาของพระสมณโคดม หรออนศาสนของพวกเรากบอนศาสนของพระ- สมณโคดม.


[๕๙๕] ครงนน ขาพระองคทงหลายไมชนชม ไมคดคานคาพด ของอญญเดยรถยปรพาชกเหลานน ครนแลวลกจากอาสนะหลกไป ดวยตงใจ วาเราทงหลายจกทราบเนอความแหงคาพดนในสานกของพระผมพระภาคเจา.

เมตตาเจโตวมตต ฯลฯ มอะไรเปนคต [๕๙๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกอญญ เดยรถยปรพาชกผมวาทะอยางน ควรเปนผอนเธอทงหลายพงถามอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย กเมตตาเจโตวมตต อนบคคลเจรญแลว อยางไร ม อะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไรเปนทสด กรณา เจโตวมตต . . . มทตาเจโตวมตต . . . อเบกขาเจโตวมตต อนบคคลเจรญแลว อยางไร มอะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไรเปนทสด. พวกอญญเดยรถยปรพาชกถกเธอทงหลายถามอยางนนแลว จกแกไมไดเลย และจกถงความอดอดอยางยง. ขอนน เพราะเหตไร. เพราะเปนปญหา ทถามในฐานะมใชวสย ดกอนภกษทงหลาย เรายงไมแลเหนบคคลในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ทจะยงจตใหยนดดวยการแกปญหาเหลาน เวนเสยจาก ตถาคต สาวกของตถาคต หรอผทฟงจากตถาคต หรอจากสาวกของตถาคต. [๕๙๗] ดกอนภกษทงหลาย กเมตตาเจโตวมตต อนบคคลเจรญ แลวอยางไร มอะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไร เปนทสด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนสหรคตดวยเมตตา ฯลฯ ยอมเจรญอเบกชาสมโพชฌงค อนสหรคตดวย เมตตา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ถาเธอ หวงอยวา เราพงมความสาคญวาปฏกลในสงทไมปฏกลอย เธอกยอมมความ


สาคญวาปฏกลในสงทไมปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความสาคญวา ไมปฏกลในสงปฎกลอย กยอมมความสาคญวาไมปฎกลในสงปฎกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฎกลและสงปฏกลอย ก ยอมมความสาคญวาปฎกลในสงไมปฎกลและสงปฎกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความสาคญวาไมปฎกลในสงปฏกลและสงไมปฏกลอย กยอมมความ สาคญวาไมปฎกลในสงปฏกล และในสงไมปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพง แยกสงไมปฏกลและปฏกลทงสองนนออกเสยแลว วางเฉย มสตสมปชญญะอย กยอมวางเฉย มสตสมปชญญะในสงทงสองนนอย หรออกอยางหนง เธอยอม เขาถงสภวโมกขอย ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวเมตตาเจโตวมตตวา ม สภวโมกขเปนอยางยง เพราะภกษนนยงไมแทงตลอดวมตตอนยวดยงใน ธรรมวนยน ปญญาของเธอจงยงเปนโลกย. [๕๙๘] ดกอนภกษทงหลาย กกรณาเจโตวมตต อนบคคลเจรญ แลวอยางไร มอะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไร เปนทสด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสม- โพชฌงค ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยกรณา อาศย วเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ถาเธอหวงอยวา เรา พงมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฎกลอย เธอกยอมมความสาคญวาปฏกล ในสงไมปฏกลนนอย ฯลฯ ถาหวงอยวา เราพงแยกสงไมปฏกลและปฏกล ทงสองนนออกเสยแลว วางเฉย มสตสมปชญญะอย กยอมวางเฉย มสต สมปชญญะอยในสงทงสองนน หรออกอยางหนง เพราะลวงรปสญญาเสย โดยประการทงปวง เพราะปฏฆสญญาดบไป เพราะไมกระทาไวในใจซง นานตตสญญา เธอคานงอยวา อากาศไมมทสด ยอมบรรลอากาสานญจายตนะ อย ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวกรณาเจโวมตต วามอากาสานญจายตนะ


เปนอยางยง เพราะภกษผยงไมแทงตลอดวมตตอนยวดยงในธรรมวนยน ปญญาของเธอจงยงเปนโลกย. [๕๙๙] ดกอนภกษทงหลาย กมทตาเจโตวมตต อนบคคลเจรญแลว อยางไร มอะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไรเปนทสด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยมทตา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ถาเธอหวงอยวา เราพงมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลอย. เธอกยอมมความสาคญวาปฏกลในสงไมปฏกลนนอย. ฯลฯ ถาหวงอยวา เราพงแยกสงไมปฏกลและปฏกลทงสองนนออกเสยแลว วางเฉย มสตสมปชญญะอยกยอมวางเฉย ทสตสมปชญญะในสงทงสองนนอย หรออกอยางหนง เพราะลวงอากาสานญจายตนะเสยโดยประการทงปวง เธอ คานงอยวา วญญาณไมมทสด ยอมบรรลวญญาณญจายตนะอย ดกอนภกษ ทงหลาย เรากลาวมทตาเจโตวมตตวา มวญญาณญจายตนะเปนอยางยง เพราะภกษนนยงไมแทงตลอดวมตตอนยวดยง ในธรรมวนยน ปญญาของ เธอจงยงเปนโลกย. [๖๐๐] ดกอนภกษทงหลาย กอเบกขาเจโตวมตตอนบคคลเจรญแลว อยางไร มอะไรเปนคต มอะไรเปนอยางยง มอะไรเปนผล มอะไรเปนทสด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยอเบกขา อาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ถาเธอหวงอยวา เราพงมความ สาคญวาปฏกลในสงไมปฏกลอย เธอกยอมมความสาคญวาปฏกลในสงไม ปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลอย กยอมมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความ


สาคญวาปฏกลในสงไมปฏกลและสงปฏกลอย กยอมมความสาคญวาปฏกลใน สงไมปฏกลและสงปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงมความสาคญวาไมปฏกล ในสงปฏกลและไมปฏกลอย กยอมมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลและ ในสงไมปฏกลนนอย ถาหวงอยวา เราพงแยกสงไมปฏกลและปฏกลทงสอง นนออกเสยแลว วางเฉย มสตสมปชญญะอย กยอมวางเฉย มสตสมปชญญะ ในสงทงสองนนอย หรออกอยางหนง เพราะลวงวญญาณญจายตนะเสยโดย ประการทงปวง เธอคานงอยวา อะไรนดหนงไมม ยอมบรรลอากญจญญาย- ตนะอย ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวอเบกขาเจโตวมตตวา มอากญจญญาย ตนะเปนอยางยง เพราะภกษนนยงไมแทงตลอดวมตตอนยวดยง ในธรรม วนยน ปญญาของเธอจงยงเปนโลกย. จบเมตตาสตรท ๔ อรรถกถาเมตตาสตร พงทราบวนจฉยในเมตตาสตรท ๔. บทวา เมตตาสหคเตน เจตสา เปนตน ทงหมดทานใหพสดาร ไวในวสทธมรรค โดยอาการทงปวงแลว. พวกอญญเดยรถยเหลานน ฟง ธรรมเทศนาของพระศาสดาโดยนยกอนนนแล จงกลาวบทแมนวา มยมป โข อาวโส สาวกาน เอว ธมม เทสม ดงน. ความจรง ในลทธของพวกเดยรถย การละนวรณ ๕ หรอการเจรญ พรหมวหารมเมตตาเปนตน ยอมไมม. บทวา ก คตกา โหต คอมอะไร สาเรจ. บทวา กมปรมา คออะไรสงสด. บทวา กมผลา คอมอะไรเปน


อานสงส. บทวา กมปรโยสานา คอมอะไรจบลง. บทวา เมตตาสหคต ไดแก สตสมโพชฌคงคอนประกอบเกยวของสมยตดวยเมตตา. ในบททงปวงก นยนแล. บทวา วเวกนสสตา เปนตน มเนอความอนกลาวแลวแล. บทวา อปปฏกล ความวา สงไมปฏกลม ๒ อยาง คอไมปฏกล ในสตว และไมปฏกลในสงขาร. อธบายวา ในสงอนนาปรารถนาอนไมปฏกล นน. บทวา ปฏกลส คอมความสาคญวา ไมนาปรารถนา. ถามวา ขอทเธอมความสาคญวา ปฏกลในสงไมปฏกลนน อยางไร จงอยอยางนได ตอบวาเธอทาในใจวา ไมงามแผไปหรอวาไมเทยง จงอยอยางนได. ขอนน จรง ตามททานกลาวไวในปฏสมภทาวา เธอมความสาคญวา ปฏกลในสงไม ปฏกลอยางไร เธอยอมแผไปในสงอนนาปรารถนา โดยความเปนของไมงาม หรอพจารณาโดยความเปนของไมเทยง. แตเมอเธอทาการแผเมตตา หรอทา ในใจถงโดยความเปนธาต ในสงอนเปนปฏกล ไมนาปรารถนา ชอวา ม ความสาคญวา ไมปฏกลอย เหมอนททานกลาวไววา ผมความสาคญวา ไม ปฏกลอยอยางไร เธอแผไปในสงอนไมนาปรารถนาโดยเมตตา หรอพจารณา โดยความเปนธาต ดงน. แมในบททคลกเคลากนทงสอง กมนยนเหมอนกน. กเธอเมอทาในใจวา ไมงามแผไป หรอวาไมเทยง นนนนแล ทงในสงไม ปฏกล และปฏกล มความสาคญวา ปฏกลอย. กเธอทาการแผเมตตา หรอ ทาในใจถงโดยความเปนธาตนนนนแลทงในสงปฏกลและไมปฏกล ชอวา ม ความสาคญวา ไมปฏกลอย. แตเมอปรารถนา ฉฬงคเปกขาอนทานกลาวไว โดยนยเปนตน วา ตาเหนรป ไมดใจเลยดงน พงทราบวา เธอแยกสงทง สองนน ในสงไมปฏกล หรอสงปฏกลออกเสยแลว วางเฉย มสตสมปชญญะ อยในสงทงสองนน. กเทศนา พงแยกออกจากกน เพราะมรรคโพชฌงค และอรยทธกบ วปสสนา ทรงแสดงแกภกษน ผยงฌานหมวด ๓ หรอฌานหมวด ๔ ใหเกด


แลวดวยเมตตา ทาฌานนนแลใหเปนบาท เจรญวปสสนาบรรลพระอรหต ดวยคามประมาณเทาน. สวนภกษใดทาเมตตาฌานนใหเปนบาทแลว แม พจารณาสงขารทงหลายอย ยงไมสามารถจะบรรลพระอรหตได เพราะเมตตา มพระอรหตเปนอยางยงไมมแกภกษนน. แตพงแสดงขอทเมตตามพระอรหต เปนอยางยงนน. ฉะนน ทรงเรมเทศนานเพอแสดงขอนน. แมในบทเปน ตนวา สพพโส วา ปน รปสาน สมตกกมมา พงทราบถงประโยชน ในการเรมตนของเทศนา โดยนยนอกตอไป. บทวา สภปรม ความวา มความงามเปนทสด มความงามเปน สวนสด มความงามสาเรจ. บทวา อธ ปสส ความวา ปญญาของเธอ ในธรรมวนยน ปญญาในทน ยงลวงโลกนไมได. อธบายวา ปญญานนเปน โลกยปญญา. บทวา อตตรวมตต อปปฏวชฌโต ความวา แทงตลอด โลกตรธรรมยงไมได. อธบายวา สวนภกษใด ยอมสามารถเพอแทงตลอด ได ภกษนน ไดเมตตา มอรหตเปนอยางยง. แมในบทวา กรณาเปนตน กมนยนเหมอนกน. ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสธรรมมความงาม เปนอยางยงเปนตน แหงธรรมมเมตตาเปนตนเหลานน. ตอบวา เพราะธรรม นน เปนอปนสยของภกษนน ๆ ดวยอานาจความเปนธรรมมสวนเสมอกน. ความจรง พวกสตว ไมเปนสงปฏกลสาหรบภกษผอยดวยเมตตา. ลาดบนน เมอเธอนาจตเขาไปในสเขยวเปนตน อนเปนสบรสทธ ไมปฏกล จตยอม แลนไปในสงอนไมเปนปฏกลนน โดยไมยาก เมตตาเปนอปนสสยปจจยแหง สภวโมกข ดวยอาการอยางนน หายงกวานนไม เพราะฉะนน จงตรสวา สภปรมา ดงนแล. ภกษผอยดวยกรณา พจารณาเหนทกขของสตว มความเดอดรอน เปนตน เปนเครองหมายแหงรป. โทษในรป จงยอมเปนอนแสดง เพราะ


ความเปนไปและความเกดแหงกรณา. ลาดบนน เธอเมอเพกซงในบรรดา กสณ ๔ มปฐวกสณเปนตน กสณอยางใดอยางหนงไดแลว เพราะโทษแหง รปไดรหมดแลว นาจตเขาไปในอากาศเปนทสลดรปออก จตยอมแลนไปใน กสณนนโดยไมยาก. กรณาเปนอปนสสยปจจยแกอากาสานญจายตนะดวย อาการอยางนน หายงกวานนไม เพราะฉะนนจงตรสวา อากาสานจาย- ตนปรมา ดงน. สวนภกษผอยดวยมทตา พจารณาเหนความรสกของพวกสตวผม ปราโมทยทเกดขน ดวยทาปราโมทยนน จะมความรสกไดเพราะความเปน ไปและความเกดแหงมทตา. ลาดบนน เมอเธอนาจตเขาไปในวญญาณ ลวง อากาสานญจายตนะทไดแลวตามลาดบ แตยงมอากาศนมตเปนอารมณจตยอม แลนไปในอากาศนมตนน โดยไมยาก มทตาเปนอปนสสยปจจยแกวญญา- ณญจายตนะดวยอาการอยางนน หายงกวานนไม. เพราะฉะนน จงตรสวา วาณญจายตนปรมา ดงน. สวนภกษผอยดวยเบกขา มจตลาบากดวยยดสงทไมม เพราะไมม ความหวงใยวา ขอสตวทงหลายจงมสขเถด หรอจงพนทกขเถด หรอวา จง อยาพลดพรากจากสขทถงแลวเถด ดงน เพราะมงหนายดปรมตถ จากสข และทกขเปนตน. ลาดบนน เมอเธอนาจตเขาไปในความไมมแหงวญญาณ เปนปรมตถ ซงไมมอย เพราะเกดลวงวญญาณญจายตนะทไดแลวตามลาดบ ของจต ซงลาบากเพราะยดสงทมอย โดยปรมตถของจตซงมงหนายดปรมตถ จตยอมแลนไปในวญญาณญจายตนะนนโดยไมยาก อเบกขาเปนอปนสสยปจจย แกอากญจญญายตนะดวยอาการอยางนน หายงกวานนไม เพราะฉะนนจงตรส วา อากจายตนปรมา ดงวามาดวยประการฉะน. ในทสดแหงเทศนา พวกภกษ ๕๐๐ รปบรรลพระอรหต. จบอรรถกถาเมตตาสตรท ๔


๕. สคารวสตร

นวรณเปนเหตใหมนตไมแจมแจง [๖๐๑] สาวตถนทาน. ครงนน พราหมณชอวาสคารวะ เขาไป เฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบ พระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา [๖๐๒] ขาแตพระโคดมผเจรญ อะไรหนอเปนเหต เปนปจจย ให มนตแมทบคคลกระทาการสาธยายไวนาน ไมแจมแจงในบางคราว ไมตอง กลาวถงมนตทมไดกระทาการ. สาธยายะ ขาแตพระโคดมผเจรญ อะไรหนอเปน เหต เปนปจจย ใหมนตแมทมไดกระทาการสาธยายเปนเวลานาน กยงแจมแจง ในบางคราว ไมตองกลาวถงมนตทกระทาการสาธยาย [๖๐๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ สมยใด แล บคคลมใจฟงซานดวยกามราคะ อนกามราคะเหนยวรงไป และไมรไม เหนอบายเปนเครองสลดออกซงกามราคะทบงเกดขนแลว ตามความเปนจรง สมยนน เขาไมรไมเหนแมซงประโยชนคนตามความเปนจรง แมซงประโยชน บคคลอนตามความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองอยางตามความเปนจรง มนตแมทกระทาการสาธยายไวนาน กไมแจมแจงได ไมตองกลาวถงมนตท มไดกระทาการสาธยาย. [๖๐๔] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ซงระคนดวย สครง สเหลอง สเชยว สแดงออน บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตน ในนานน ไมพงร ไมพงเหนตามความเปนจรงได ฉนใด ฉนนนเหมอนกน


สมยใด บคคลมใจฟงซานดวยกามราคะ อนกามราคะเหนยวรงไป และไมร ไมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงกามราคะทบงเกดขนแลวตามความเปน จรง ในสมยนน เขายอมไมร ไมเหนแมซงประโยชนตนตามความเปนจรง แมซงประโยชนบคคลอนตามความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองนนตาม ความเปนจรง มนตแมทกระทาการสาธยายไวนาน กไมแจมแจงได ไมตอง กลาวถงมนตทมไดกระทาการสาธยาย. [๖๐๕] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจฟงซาน ดวยพยาบาท อนพยาบาทเหนยวรงไป และยอมไมร ไมเหนอบายเปนเครอง สลดออกซงพยาบาททบงเกดขนแลวตามความเปนจรง . . . [๖๐๖] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ซงรอนเพราะ ไฟเดอดพลาน มไอพลงขน บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตนในนานน ไมพงรไมพงเหนตามความเปนจรง ฉนใดฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคล มใจฟงซานดวยพยาบาท อนพยาบาทเหนยวรงไป และยอมไมร ไมเหนอบาย เปนเครองสลดออกซงพยาบาททบงเกดขนแลวตามความเปนจรง . . [๖๐๗] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจ ฟงซานดวยถนมทธะ อนถนมทธะเหนยวรงไป ยอมไมร ไมเหนอบายเปน เครองสลดออกซงถนมทธะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง. . . [๖๐๘] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนา อนสาหราย และจอกแหนปกคลมไว บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตนในนานน ไมพงร ไมพงเหนตามความเปนจรง ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจฟงซานดวยถนมนธะ อนถนมนธะเหนยวรงไว และยอมไมร ไม เหนอบายเปนเครองสลดออกซงถนมทธะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง . . .


[๖๐๙] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจ ฟงซานดวยอทธจกกกจจะ อนอทธจจกกกจจะเหนยวรงไป และยอมไมร ไมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงอทธจจกกกจจะทบงเกดขนแลวตามความ เปนจรง. [๖๑๐] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนา อนลมพดตอง แลวหวนไหว กระเพอม เกดเปนคลน บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของ ตนในนานน ไมพงร ไมพงเหนตามความเปนจรง ฉนใด ฉนนนเหมอน กน สมยใด บคคลมใจฟงซานดวยอทธจจกกกจจะ อนอทธจจกกกจจะ เหนยวรงไป และยอมไมร ไมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงอทธจจ- กกกจจะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง . . . [๖๑๑] ดกอนพราหมณ อกประการหนง ในสมยใด บคคลมใจ ฟงซานดวยยวจกจฉา อนวจกจฉาเหนยวรงไป และไมร ไมเหนอบายเปน เครองสลดออกซงวจกจฉาทบงเกดขนแลวตามความเปนจรงสมยนน เขายอม ไมร ไมเหนแมซงประโยชนตนตามความเปนจรง แมซงประโยชนบคคลอน ตามความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองอยางตามความเปนจรง มนตแมท กระทาการสาธยายไวนาน กไมแจมแจงได ไมตองกลาวถงมนตทมไดกระทา การสาธยาย. [๖๑๒] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาทขนมวเปน เปอกตมอนบคคลวางไวในทมด บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาาของตนใน นานน ไมพงรไมพงเหนตามความเปนจรง ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจฟงซานดวยยวจกจฉา อนวจกจฉาเหนยวแรงไป และยอมไมร ไม เหนอบายเปนเครองสลดออกซงวจกจฉาทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง สมยนน เขายอมไมรไมเหนแมซงประโยชนตนตามความเปนจรง แมซง


ประโยชนบคคลอนตามความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองอยางตามความ เปนจรง มนตทกระทาการสาธยายไวนาน กไมแจมแจงได ไมตองกลาวถง มนตทมไดกระทาการสาธยาย [๖๑๓] ดกอนพราหมณ นแลเปนเหต เปนปจจย ใหมนตแมท กระทาการสาธยายไวนาน ไมแจมแจงในบางคราว ไมตองกลาวถงมนตท มไดกระทาการสาธยาย. [๖๑๔] ดกอนพราหมณ สวนสมยใด บคคลมใจไมฟงซานดวย กามราคะ ไมถกกามราคะเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหนอบายเปนเครอง สลดออกซงกามราคะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง สมยนน เขายอมร ยอมเหนแมซงประโยชนตนตามความเปนจรง แมซงประโยชนบคคลอนตาม ความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองอยางตามความเปนจรง มนตแมทมได กระทาการสาธยายเปนเวลานาน ยอมแจมแจงได ไมตองกลาวถงมนตท กระทาการสาธยาย. [๖๑๕] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาอนไมระคนดวย สครง สเหลอง สเขยว หรอสแดงออน บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนา ของตนในนานน พงร พงเหนตามความเปนจรง ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจไมฟงซานดวยกามราคะ ไมถกกามราคะเหนยวรงไป และ ยอมร ยอมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงกามราคะทบงเกดขนแลวตามความ เปนจรง ฯลฯ [๖๑๖] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจไม ฟงซาน ดวยพยาบาท ไมถกพยาบาทเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหนอบาย เปนเครองสลดออกซงพยาบาททบงเกดขนแลวตามความเปนจรง ฯลฯ


[๖๑๗] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาทไมรอน เพราะไฟ ไมเดอดพลาน ไมเกดไอ บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตน ในนานน พงร พงเหนตามความเปนจรงได ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจไมฟงซานดวยพยาบาท ไมถกพยาบาทเหนยวรงไป และ ยอมร ยอมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงพยาบาททบงเกดขนแลวตามความ เปนจรง ฯลฯ [๖๑๘] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจไม ฟงซานดวยถนมทธะ ไมถกถนมทธะเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหนอบาย เปนเครองสลดออกซงถนมทธะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง ฯลฯ [๖๑๙] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาอนสาหรายและ จอกแหนไมปกคลมไว บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตนในนานน พงร พงเหนตามความเปนจรงได ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจ ไมฟงซานดวยถนมทธะ ไมถกถนมทธะเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหน อบายเปนเครองสลดออกซงถนมทธะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง ฯลฯ [๖๒๐] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจไม ฟงซานดวยอทธจจกกกจจะ ไมถกอทธจจกกกจจะเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงอทธจจกกกจจะทบงเกดขนแลวตามความ เปนจรง ฯลฯ [๖๒๑] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาอนลมไมพด ตองแลว ไมหวนไหว ไมกระเพอม ไมเกดเปนคลน บรษผมจกษ เมอ มองดเงาหนาของตนในนานน พงร พงเหนตามความเปนจรงได ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจไมฟงซานดวยอทธจจกกกจจะ ไมถก อทธจจกกกวสจะเหนยวรงไป และยอมรยอมเหนอบายเปนเครองสลดออกซง อทธจจกกกจจะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง ฯลฯ


[๖๒๒] ดกอนพราหมณ อกประการหนง สมยใด บคคลมใจไม ฟงซานดวยวจกจฉา ไมถกวจกจฉาเหนยวรงไป และยอมร ยอมเหนอบาย เปนเครองสลดออกซงวจกจฉาทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง ฯลฯ [๖๒๓] ดกอนพราหมณ เปรยบเหมอนภาชนะใสนาอนใสสะอาด ไมขนมว อนบคคลวางไวในทแจง บรษผมจกษ เมอมองดเงาหนาของตน ในนานน พงร พงเหนตามความเปนจรงได ฉนใด ฉนนนเหมอนกน สมยใด บคคลมใจไมฟงซานดวยวจกจฉา ไมถกวจกจฉาเหนยวรงไป และ ยอมร ยอมเหนอบายเปนเครองสลดออกซงวจกจฉาทบงเกดขนและตามความ เปนจรง สมยนน เขายอมร ยอมเหนแมซงประโยชนตนตามความเปนจรง แมซงประโยชนบคคลอนตามความเปนจรง แมซงประโยชนทงสองอยางตาม ความเปนจรง มนตแมทมไดกระทาการสาธยายเปนเวลานาน ยอมแจมแจงได ไมตองกลาวถงมนตทกระทาการสาธยาย. [๖๒๔] ดกอนพราหมณ นแลเปนเหต เปนปจจย ใหมนตแมท มไดกระทาการสาธยายเปนเวลานาน กยงแจมแจงไดในบางคราว ไมตอง กลาวถงมนตทกระทาการสาธยาย. [๖๒๕] ดกอนพราหมณ โพชฌงคแมทง ๗ น มใชเปนธรรมกน มใชเปนธรรมหาม ไมเปนอปกเลสของใจ อนบคคลเจรญแลว กระทาให มากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. คอสตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค. ดกอนพราหมณ โพชฌงค ๗ นแล มใชเปนธรรมกน มใชเปนธรรมหาม ไมเปนอปกเลส ของใจ อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอกระทาให แจงซงผล คอ วชชาและวมตต.


[๖๒๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนนแลว สคารวพราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคคมผเจรญ ภาษตของพระองค ไพเราะยงนก ฯลฯ ขอพระโคดมผเจรญโปรดทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงสรณะจนตลอดชวต จาเดมแตวนนเปนตนไป. จบสคารวสตรท ๕ อรรถกถาสคารวสตร พงทราบวนจฉยในสคารวสตรท ๕. บทวา ปเคว แปลวา กอนทเดยว. บทวา กามราคปรยฏ เตน ไดแก อนกามราคะเหนยวไว. บทวา กามราคปเรเตน ไดแก ไปตาม กามราคะ. บทวา นสสรณ ความวา อบายเครองสลดออกซงกามราคะ ม ๓ อยางคอ วกขมภนนสสรณะ สลดออกดวยการขมไว ตทงคนสสรณะ สลดออกชวคราว สมจเฉทนสสรณะ สลดออกไดเดดขาด. ในอบายเครอง สลดออก ๓ อยางนน ปฐมฌานในอสภะ ชอวา สลดออกดวยการขมไว. วปสสนา ชอวา สลดออกไดชวคราว อรหตมรรค ชอวา สลดออกได เดดขาด. อธบายวา เขายอมไมรอบายเครองสลดออกแมสามอยางนน. ใน บทวา อตตตถมปต เปนตน ประโยชนคนกลาวคออรหต ชอวา ประโยชน ของตน. ประโยชนของผถวายปจจยทงหลาย ชอวา ประโยชนของคนอน. ประโยชนแมสองอยางนนแล ชอวา ประโยชนทงสอง ในวาระทงปวง พงทราบเนอความโดยนยน.


สวนความตางกนดงน กในบทวา พยาปาทสส นสสรณ เปนตน มอบายเครองสลดออกสองอยาง คอ วกขมภนนสสรณะ การสลดออกดวย การขมไว และสมจเฉทนสสรณะ การสลดออกไดเดดขาด ในอบายทง ๒ นน ปฐมฌานในเมตตา สลดพยาบาทออกไดดวยการขม. อนาคามมรรค สลดพยาบาทออกไดเดดขาด. อาโลกสญญา สลดถนมทธะออกไดดวยการขม อรหตมรรค สลดออกไดเดดขาด. สมถกมมฏฐานอยางใดอยางหนง สลด อทธจจกกกจจะออกไดดวยการขม. สวนในอทธจจกกกจจะน อรหตมรรค เปนเครองสลดอทธจจะออกไดเดดขาด. อนาคามมรรค เปนเครองสลด กกกจจะออกไดเดดขาด. การกาหนดธรรมเปนเครองสลดวจกจฉาออกได ดวยการขม ปฐมมรรค เปนเครองสลดออกไดเดดขาด. สวนในขอน พระผมพระภาคเจาตรสอปมามบทวา เสยยถาป พราหมณ อทปตโต สสฏโ ลาขาย วา เปนตนใด ในอปมาเหลานน บทวา อทปตโต ไดแก ภาชนะเตมดวยนา. บทวา สสฏโ ไดแก ระคนดวยอานาจทาสใหตางกน . บทวา อสมาทกชาโต คอมไอพลงขน บทวา เสวาลปณกปรโยนทโธ ความวา อนสาหรายอนตางดวยพชงา เปนตน หรออนจอกแหนมสหลงเขยวเกดขนปดหลงนาปกคลมไว บทวา วาเตรโต ไดแก ถกลมพดหวนไหว. บทวา อาวโล คอ ไมใส บทวา ลฬโต คอ ไมนง. บทวา กลลภโต คอ เปอกตม. บทวา อนธกเร นกขตโต ไดแก อนบคคลวางไวในทไมสวาง มระหวางฉางเปนตนเปน ประเภท. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจา ทรงกลบเทศนาจากภพทงสาม แลวทรงใหเทศนาจบลงดวยธรรมอนเปนยอดคออรหต. สวนพราหมณตง อยแลวในทางอนสงบ. จบอรรถกถาสคารวสตรท ๕


๒. อภยสตร

ความไมรความไมเหนมเหตมปจจย [๖๒๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฏ ใกลกรง ราชคฤห ครงนน อภยราชกมารเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครน แลวไดตรสทลถามพระผมพระภาคเจาวา [๖๒๘] ขาแตพระองคผเจรญ ปรณกสสปกลาวอยางนนวา เหตไมม ปจจยไมม เพอความไมร เพอความไมเหน ความไมร ความไมเหน ไม มเหต ไมมปจจย เหตไมม ปจจยไมม เพอความร เพอความเหน ความร ความเหน ไมมเหต ไมมปจจย ดงน. ในเรองน พระผมพระภาคเจาตรส ไวอยางไร. [๖๒๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนราชกมาร เหตม ปจจยม เพอความไมร เพอความไมเหน ความไมร ความไมเหน มเหต มปจจย เหตม ปจจยม เพอความร เพอความเหน ความร ความเหน มเหต มปจจย. [๖๓๐] อ. ขาแตพระองคผเจรญ เหตเปนไฉน ปจจยเปนไฉน เพอความไมร เพอความไมเหน ความไมร ความไมเหน มเหต มปจจย อยางไร. [๖๓๑] พ. ดกอนราชกมาร สมยใด บคคลมใจฟงซานดวย กามราคะ อนกามราคะเหนยวรงไป และยอมไมร ไมเหน อบายเปนเครอง


สลดออกซงกามราคะทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง แมขอนแล กเปนเหต เปนปจจย เพอความไมร เพอความไมเหน ความไมร ความไมเหน มเหต มปจจย แมดวยประการฉะน. [๖๓๒] ดกอนราชกมาร อกประการหนง สมยใด บคคลมใจฟงซาน ดวยพยาบาท. . . [๖๓๓] ดกอนราชกมาร อกประการหนง สมยใด บคคลมใจ ฟงซานดวยถนมทธะ. . . [๖๓๔] ดกอนราชกมาร อกประการหนง สมยใด บคคลมใจฟงซาน ดวยอทธจจกกกจจะ . . . [๖๓๕] ดกอนราชกมาร อกประการหนง สมยใด บคคลมใจฟงซาน ดวยวจกจฉา อนวจกจฉาเหนยวรงไป และยอมไมรไมเหนอบายเปนเครอง สลดออกซงวจกจฉาทบงเกดขนแลวตามความเปนจรง แมขอนแล กเปนเหต เปนปจจย เพอความไมร เพอความไมเหน ความไมร ความไมเหน มเหต มปจจย ดวยประการฉะน. [๖๓๖] อ. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมปรยายน ชออะไร. พ. ดกอนราชกมาร ธรรมเหลาน ชอ นวรณ. อ. ขาแตพระองคผเจรญ นวรณเปนอยางน ขาแตพระสคต นวรณ เปนอยางนน ขาแตพระองคผเจรญ บคคลถกนวรณแมอยางเดยวครอบงาแลว ไมพงร ไมพงเหนตามความเปนจรงได จะกลาวไปไยถงการถกนวรณทง ๕ ครอบงาแลว. [๖๓๗] อ. ขาแตพระองคผเจรญ กเหตเปนไฉน ปจจยเปนไฉน เพอความร เพอความเหน ความร ความเหน มเหน มปจจย อยางไร.


[๖๓๘] พ. ดกอนราชกมาร ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสต- สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ เธอเจรญสตสมโพฌงคอย ยอมร ยอมเหนตามความเปนจรง ดวยจตนน แมขอนแล กเปนเหต เปนปจจย เพอความร เพอความเหน ความร ความเหน มเหต มปจจย ดวยประการฉะน. [๖๓๙] ดกอนราชกมาร อกประการหนง ฯลฯ ภกษยอมเจรญ อเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ เธอเจรญอเบกขาสมโพชฌงคอย ยอมร ยอมเหนตามความเปนจรง ดวยจตนน แมขอนแล กเปนเหต เปนปจจย เพอความร เพอความเหน ความร ความเหน มเหต มปจจย ดวยประการฉะน. [๖๔๐] อ. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมปรยายน ชออะไร. พ. ดกอนราชกมาร ธรรมเหลานน ชอ โพชฌงค. อ. ขาแตพระผมพระภาคเจา โพชฌงคเปนอยางน ขาแตพระสคต โพชฌงคเปนอยางน ขาแตพระองคผเจรญ บคคลผประกอบดวยโพชฌงค แมอยางเดยว พงร พงเหนตามความเปนจรงได จะกลาวไปไยถงการท ประกอบดวยโพชฌงคทง ๗ เลา. ขาแตพระองคผเจรญ เมอขาพระองคขน ภเขาคชฌกฏ แมความเหนดเหนอยกาย ความเหนดเหนอยใจ ของขาพระองค กสงบระงบแลว และธรรมขาพระองคกไดบรรลแลว. จบอภยสตรท ๖


อรรถกถาอภยสตร พงทราบวนจฉยในอรรถกถาอภยสตรท ๖. บทวา อาณาย อทสสนาย ไดแก เพอความไมร เพอความ ไมเหน. บทวา ตคฆ ภควา นวรณา ไดแก ขาแตพระผมพระภาคเจา นวรณโดยสวนเดยว. บทวา กายกลมโถ คอ ความกระวนกระวายทางกาย. บทวา จตตถลมโถ คอ ความกระวนกระวายทางจต. บทวา โสป เม ปฏปปสสทโธ ความวา ไดยนวา ความกระวนกระวายกายของพระราชกมาร นน เขาไปยงทสปปายะแหงฤดกเยอกเยน นงในสานกของพระศาสดากสงบ ระงบแลว . เมอกายนนสงบ แมความกระวนกระวายจต กสงบ โดยคลอยตาม กายนนแล. อกอยางหนง ความกระวนกระวายกายและจตแมทงสองนนของ พระราชกมารนน พงทราบวา สงบระงบแลวดวยมรรคนนแล จบอรรถกถาอภยสตรท ๖ จบหมวด ๖ แหงโพชฌงคท ๖ แหงโพชฌงคสงยต รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อาหารสตร ๒. ปรยายสตร ๓. อคคสตร ๔. เมตตาสตร ๕. สคารวสตร ๖. อภยสตร จบหมวด ๖ แหงโพชฌงคท ๖ แหงโพชฌงคสงยต


อานาปานาทเปยยาลท ๗ แหงโพชฌงค

อฏฐกสญญามผล ๒ อยาง [๖๔๑] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญาอนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. กอฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก ม อานสงสมาก. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสม- โพชฌงค อนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวย อฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลว อยางนนแล กระทา ใหมากแลวอยางน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. [๖๔๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เมออฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว พงหวงผลได ๒ อยาง อยางใด อยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความยดถอเหลออย เปนพระอนาคาม. กเมออฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทา ใหมากแลวอยางไร พงหวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผล ในปจจบน หรอเมอยงมความยดถอเหลออย เปนพระอนาคาม. ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนสหรคตดวย อฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย เมอ


อฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางนแล กระทาใหมากแลวอยางน พง หวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอ เมอยงมความยดถอเหลออย เปนพระอนาคาม. [๖๔๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อฏรกสญญาอนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนมาก. กอฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอ ประโยชนมาก. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสม- โพชฌงค อนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวย อฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคลผเจรญแลวอยางนแล กระทา ใหมากแลวอยางนน ยอมเปนไปเพอประโยชนมาก. [๖๔๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความเกษมจากโยคะใหญ. กอฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอม เปนไปเพอความเกษมจากโยคะใหญ. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน สหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญาอนบคคลเจรญแลวอยางนแล กระทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความเกษมจากโยคะใหญ. [๖๔๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญาอนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสงเวชมาก. กอฏฐกสญญา


อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอความ สงเวชมาก. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไป ในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงคอนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษ ทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางนแล กระทาใหมากแลว อยางน ยอมเปนไปเพอความสงเวชมาก. [๖๔๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคล เจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอยเปนผาสกมาก. กอฏฐก- สญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไป เพออยเปนผาสกมาก. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญ สตสมโพชฌงค อนสหรคตดวยอฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศย นโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ เจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวย อฏฐกสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ดกอนภกษทงหลาย อฏฐกสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางนแล กระทาให มากแลวอยางน ยอมเปนไปเพออยเปนผาสกมาก. [๖๔๗] ดกอนภกษทงหลาย ปฬวกสญญา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๔๘] ดกอนภกษทงหลาย วนลกสญญา ฯลฯ [๖๔๙] ดกอนภกษทงหลาย วจฉททกสญญา ฯลฯ [๖๕๐] ดกอนภกษทงหลาย อทธมาตกสญญา ฯลฯ [๖๕๑] ดกอนภกษทงหลาย เมตตา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๒] ดกอนภกษทงหลาย กรณา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๓] ดกอนภกษทงหลาย มทตา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ


[๖๕๔] ดกอนภกษทงหลาย อเบกขาอนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๕] ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๖] ดกอนภกษทงหลาย อสภสญญา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๗] ดกอนภกษทงหลาย มรณสญญา อนบคคลเจรญแลว ฯลฯ [๖๕๘] ดกอนภกษทงหลาย อาหาเรปฏกลสญญา ฯลฯ [๖๕๙] ดกอนภกษทงหลาย สพพโลเก อนภรคสญญา ฯลฯ [๖๖๐] ดกอนภกษทงหลาย อนจขสญญา ฯลฯ [๖๖๑] ดกอนภกษทงหลาย อนจเจ ทกขสญญา ฯลฯ [๖๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ทกเข อนตตสญญา ฯลฯ [๖๖๓] ดกอนภกษทงหลาย ปหานสญญา ฯลฯ [๖๖๔] ดกอนภกษทงหลาย วราคสญญา* ฯลฯ [๖๖๕] ดกอนภกษทงหลาย นโรธสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. กนโรธสญญา อนบคคล เจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมมผลมาก มอานสงสมาก. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อน สหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย นโรธสญญา อนบคคลเจรญแลวอยางนนแล กระทาใหมากแลวอยางน ยอม มผลมาก มอานสงสมาก. [๖๖๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอนโรธสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว พงหวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผล ในปจจบน หรอเมอยงมความยดถอเหลออยเหลอเปนพระอนาคาม แมนโรธ * ตงแตขอ ๖๔๗ ถงขอ ๖๖๔ มเนอความเหมอนขออฏฐกสญญา


สญญา อนบคคลเจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร พงหวงผล ได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความ ยดถอเหลออยเปนพระอนาคาม ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนสหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไป ในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย เมอนโรธสญญา อนบคคลเจรญแลวอยาง นแล กระทาใหมากแลวอยางนน พงหวงผลได ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความยดถอเหลออย เปนพระอนาคาม. [๖๖๗] ดกอนภกษทงหลาย นโรธสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนมาก เพอความเกษมจากโยคะ มาก เพอความสงเวชมาก เพอยเปนผาสกมาก. กนโรธสญญา อนบคคล เจรญแลวอยางไร กระทาใหมากแลวอยางไร ยอมเปนไปเพอประโยชนมาก เพอความเกษมจากโยคะมาก เพอความสงเวชมาก เพอยเปนผาสกมาก ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อน สหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปใน การสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนสหรคตดวยนโรธสญญา อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทง หลาย นโรธสญญา อน บคคลเจรญแลวอยางนแล กระทาใหมากแลวอยางน ยอม เปนไปเพอประโยชนมาก เพอความเกษมจากโยคะมาก เพอความสงเวชมาก เพออยเปนผาสกมาก.


[๖๖๘] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน ปาไปสทศปราจน ฉนใด ภกษผเจรญโพชฌงค ๗ กยอม เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน กภกษผเจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางไร ยอมเปนผ นอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อน อาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทงหลาย ภกษผเจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนนแล ยอมเปนผ นอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. (พงขยายความบาลไปจนกระทงถงการแสวงหา)

อทธมภาคยสงโยชน ๕ [๖๖๙] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการ เหลาน. ๕ ประการเปนไฉน. คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะอวชชา. สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. ดกอนภกษทงหลายโพชฌงค ๗ อนภกษควรเจรญ เพอรยงเพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชน อนเปนสวนเบองสง ๕ ประการน. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. ดกอนภกษทง หลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศย วราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ. ดกอนภกษทง


หลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล อนภกษควรเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. [๖๗๐] ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปสทศปราจน หลง ไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน ฉนใด ภกษผเจรญโพชฌงค ๗ กระทา ใหมากซงโพชฌงค ๗ กยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. กภกษผเจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซง โพชฌงค ๗ อยางไร ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอน ไปสนพพาน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสม- โพชฌงค มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจด โมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญโพชฌงค ๗ กระทาใหมากซงโพชฌงค ๗ อยางนนแล ยอมเปนผ นอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. (พงขยายความบาล ตงแตการกาจดราคะเปนทสดเชนนไป จนถงการแสวงหา) [๖๗๑] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการ เหลาน. ๕ ประการเปนไฉน. คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา. สงโยชน อนเปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อน ภกษควรเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. โพชฌงค ๗ เปน ไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค มอน กาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจด โทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗


เหลานแล อนภกษควรเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอน เปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. (พงขยายความโพชฌงคสงยต เหมอนมรรคสงยต)

เรองในวรรคน คอ ๑. อฏฐกสญญา ๒. ปฬวกสญญา ๓. วนลกสญญา ๔. วจฉททก- สญญา ๕. อทธมาตกสญญา ๖. เมตตา ๗. กรณา ๘. มทตา ๙. อเบกขา ๑๐. อานาปานสต. จบอานาปานวรรคท ๗ แหงโพชฌงคสงยต ๑. อสภสญญา ๒. มรณสญญา ๓. อาหาเรปฏกลสญญา ๔. สพพ- โลเกอนภรตสญญา ๕. อนจจสญญา ๖. อนจเจทกขสญญา ๗. ทกเธอนตต สญญา ๘. ปหานสญญา ๙. วราคสญญา ๑๐. นโรธสญญา. จบนโรธวรรคท ๘ แหงโพชฌงคสงยต [๖๗๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคาไหลไปส ทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจนฉนใด ฯลฯ แมนาทง ๖ สายไหลไปสทศปราจน แมนาทง ๖ สายไหลไปสสมทร ทง ๒ อยาง ๆ ละ ๖ รวมเปน ๑๒ เพราะเหตนน จงเรยกวาวรรค. จบคงคาเปยยาลท ๙ [๖๗๓] ดกอนภกษทงหลาย สตวทไมมเทากด ๒ เทากด ๔ เทา กด เทามากกด มประมาณเทาใด พงขยายเนอความอยางทกลาวนเปนตว อยาง.


รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ตถาคตสตร ๒. ปทสตร ๓. กฏสตร ๔. มลสตร ๕. สารสตร ๖. วสสกสตร ๗. ราชสตร ๘. จนทมสตร ๙. สรยสตร ๑๐. วตถสตร (พงขยายความอปปมาทวรรค ดวยสามารถโพชฌงค แหง โพชฌงคสงยต) จบอปปมาทวรรคท ๑๐ แหงโพชฌงคสงยต [๖๗๔] ดกอนภกษทงหลาย การงานทจะพงทาดวยกาลงอยางใด อยางหนง อนบคคลทาอย การงานทจะพงทาดวยกาลงทงหมดนน อนบคคล อาศยแผนดนดารงอยบนแผนดน จงทาได ฯลฯ (พงขยายเนอความอยางทกลาวนเปนตวอยาง) รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. พลสตร ๒. พชสตร ๓. นาคสตร ๔. รกขสตร ๕. กมภสตร ๖. สกสตร ๗. อากาสสตร ๘. ปฐมเมฆสตร ๙. ทตยเมฆสตร ๑๐. นาวา สตร ๑๑. อาคนตกสตร ๑๒. นทสตร (พงขยายความพลกรณยวรรค ดวยสามารถโพชฌงค แหง โพชฌงคสงยต) จบพลกรณยวรรคท ๑๑


[๖๗๕] ดกอนภกษทงหลาย การแสวงหา ๓ อยางเหลาน. ๓ อยาง เปนไฉน. คอ การเเสวงหากาม ๑ กามแสวงหาภพ ๑ การแสวงพรหมจรรย ๑ (พงขยายเนอความทกลาวนเปนตวอยาง.) รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. เอสนาสตร ๒. วธาสตร ๓. อาสวสตร ๔. ภวสตร ๕.ปฐมทกข- สตร ๖ . ทตยทกขสตร ๗. ตตยทกขสตร ๘. ขลสตร ๙. มลสตร ๑๐. นฆสตร ๑๑. เวทนาสตร ๑๒. ตณหาสตร. (เอสนาเปยยาลแหงโพชฌงคสงยต บณฑตพงใหพสดาร โดยอาศยวเวก) จบเอสนาวรรคท ๑๒

โอฆะ ๔ [๖๗๖] ดกอนภกษทงหลาย โอฆะ ๔ ประการเหลานน. ๔ ประการ เปนไฉน. ไดแก โอฆะคอกาม โอฆะคอภพ โอฆะคอทฐ โอฆะคออวชชา (พงขยายเนอความดงทกลาวนเปนตวอยาง). [๖๗๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวน เบองสง ๕ ประการเหลาน. ๕ ประการเปนไฉน. คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการนแล. ด กอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ อนภกษควรเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการเหลานแล. โพชฌงค ๗ เปนไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสต สมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ


ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธนอม ไปในการสละ. ยอมเจรญสตสมโพชฌงค มอนกาจดราคะเปนทสด. มอนกาจด โทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค มอนกาจดราคะเปนทสด มอนกาจดโทสะเปนทสด มอนกาจดโมหะเปนทสด. ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปน ทสด ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนหยงลงสอมตะมอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด. ยอมเจรญสตสมโพชฌงค อนนอมไปสนพพาน โนมไปส นพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนนอมไปส นพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน. ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลานแล อนภกษควรเจรญ เพอรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละซงสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ ประการเหลานแล.

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โอฆสตร ๒. โยคสตร ๓. อปาทานสตร ๔. คนถสตร ๕. อนสยสตร ๖. กามคณสตร ๗. นวรณสตร ๘. ขนธสตร ๙. อทธม- ภาคยสตร จบโอฆวรรคท ๑๓ แมนาทง ๖ สายไหลไปสทศปราจน แมนาทง ๖ สายไหลไปสสมทร ทง ๒ อยางนน อยางละ ๖ รวมเปน ๑๒ เพราะเหตนน จงเรยกวาวรรค (คงคาเปยยาลแหงโพชฌงคสงยต พงขยายความดวยสามารถ แหงราคะ) จบวรรคท ๑๔ ๑. ตถาคตสตร ๒. ปทสตร ๓. กฏสตร ๔. มลสตร ๕. สารสตร ๖. วสสกสตร ๗. ราชสตร ๘. จนทมสตร ๙. สรยสตร ๑๐. วตถสตร


(อปปมาทวรรค พงขยายเนอความใหพสดารดวยสามารถ แหงราคะ) จบวรรคท ๑๕ ๑. พลสตร ๒. พชสตร ๓. นาคสตร ๔. รกขสตร ๕. กมภสตร ๖. สภสตร ๗. อากาสสตร ๘. ปฐมเมฆสตร ๙. ทตยเมฆสตร ๑๐. นาวา สตร ๑๑. อาคนตกสตร ๑๒. นทสตร. (พลกรณยวรรคแหงโพชฌงคสงยต พงขยายเนอความให พสดารดวยสามารถแหงราคะ) จบวรรคท ๑๖ ๑. เอสนาสตร ๒. วธาสตร ๓. อาสวสตร ๔. ภวสตร ๕. ปฐม ทกขสตร ๖. ทตยทกขสตร ๗. ตตยทกขสตร ๘. ขลสตร ๙. มลสตร ๑๐. นฆสตร ๑๑. เวทนาสตร ๑๒. ตณหาสตร. จบเอสนาวรรคแหงโพชฌงคสงยตท ๑๗ ๑. โอฆสตร ๒. โยคสตร ๓. อปาทานสตร ๔. คนถสตร ๕. อนสยสตร ๖. กามคณสตร ๗. นวรณสตร ๘. ขนธสตร ๙. อทธม- ภาคยสตร. (โอฆวรรคพงขยายเนอความใหพสดารดวยสามารถแหงการ กาจดราคะเปนทสด การกาจดโทสะเปนทสด และการกาจดโมหะ เปนทสด) จบวรรคท ๑๘ (มรรคสงยคแมใด ขยายเนอความใหพสดารแลว โพชฌงค สงยต แมนน กพงขยายเนอความใหพสดาร) จบโพชฌงคสงยต


อรรถกถาอานาปานาทเปยยาลท ๗* อรรถกถาอฏฐกสญญา พงทราบวนจฉยในอฏฐกสญญา ในอานาปานวรรคท ๗ เปนตน. บทวา อฏ กสา ไดแก สญญาทเกดขนแกภกษผเจรญอยวา กระดก กระดก ดงน. กเมอเจรญอฏฐกสญญานนอย ผวกด หนงกด ยอมปรากฏตลอดเวลาทนมตยงไมเกดขน เมอนมตเกดขน ผวและหนงยอม ไมปรากฏเลย. อนง โครงกระดก. ลวนมสดจสงข ยอมปรากฏ ดงทปรากฏ แกสามเณรผแลดพระเจาตสสะ ผทรงธรรมอยบนคอขาง และแกพระตสสเถระ ผอยทเจตยบรรพต ผแลดหญงกาลงหวเราะในทสวนทาง. เรองทงหลาย ขยายใหพสดารไวแลวในวสทธมรรค. บทวา สต วา อปาทเสเส ความวา เมอยงมความยดถอเหลออย. จบอรรถกถาอฏฐกสญญา

วาดวยปฬวกสญญา บทวา ปฬวกส ไดแก สญญาทเกดขนแกภกษผเจรญอยวา มหนอน. แมในบทวา วนลกสญญาเปนตน กนยนเหมอนกน . สวนในขอน เรองวนจฉยกลาวไวในวสทธมรรคกบนยภาวนา. พรหมวหารมเมตตาเปนตน พงทราบดวยอานาจฌานหมวด ๓-๔. อเบกขา ดวยอานาจฌานท ๔ แล. จบอรรถกถาปฬวกสญญา * อรรถกถาเปนวรรคท ๗


วาดวยอสภสญญาเปนตน

บทวา อสภสา ไดแก ปฐมฌานสญญาในอสภะ. บทวา มรณสา ความวา สญญาทเกดขนแกผพจารณาอยเนอง ๆ วา เราตอง ตายแน ชวตของเราเนองดวยความตาย. บทวา อาหาเร ปฏกลสา ความวา ในขาวสกและขนมสดเปนตน เปนปฏกลสญญา สาหรบผกลนกนเทา นน. บทวา สพพโลเก อนภรตสา ไดแก สญญาทเกดขนแกผให ความไมยนดเกดขนอยในโลกทงสน. บพภาค ๒ คอ ปหานสญญา วราคสญญา คอ คลกเคลาดวย นโรธสญญา. ทานแสดงกมมฏฐาน ๒๐ มอฏฐกสญญาเปนตนเหลานน ดวยประการฉะนนแล. กมมฏฐาน ๒๐ เหลานน ๙ เปนอปปนา ๑๑ เปน อปจารฌาน. สวนในขอน เรองวนจฉยทเหลอมาแลวในวสทธมรรคแล. คงคาเปยยาลเปนตน พงทราบโดยนยอนกลาวแลว ในมรรคสงยตแล. จบอรรถกถาโพชฌงคสงยต ในอรรถกลาสงยตตนกายชอสารตถปกาสน.


สตปฏฐานสงยต อมพปาลวรรคท ๑ ๑. อมพปาลสตร

วาดวยสตปฏฐาน ๔ [๖๗๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ อมพปาลวน ใกลกรงเวสาล ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย. ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาวา พระพทธเจาขา. พระผมพระภาคเจา ไดตรสพระพทธภาษตนวา [๖๗๙] ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความ บรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความ ดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง. หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. [๖๘๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกาย ในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสยได ๑ พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑.


[๖๘๑] ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความ บรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความ ดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ฉะนนแล. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธภาษตนแลว ภกษเหลานนชนชม ยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจา. จบอมพปาลสตรท ๑

สตปฏฐานสงยตตวรรณนา อรรถกถาอพปาลสตร พงทราบวนจฉยในอมพปาลสตรท ๑ แหงสตปฏฐานสงยต. บทวา อมพปาลวเน ไดแก ในสวนมะมวง อนหญงผเขาไป อาศยรปเลยงชพ ชออมพปาล ปลกไว. สวนมะมวงนน จงไดเปนสวน ของนางอมพปาล. นางอมพปาลนน ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา มจตเลอมใส จงสรางวหารไว ณ ทนน มอบถวายแดพระตถาคต. บทวา อมพปาลวเน น ทานกลาวหมายถง วหารนน. บทวา เอกายนวาย ตดบทเปน เอกายโน อย แปลวา นเปนทางเดยว. ในบทเหลานน บทวา เอกายโน แปลวา ทางเดยว. ทาง มชอมาก วา มรรค ปนถะ ปถะ ปชชะ อญชสะ วฏมะ อายนะ นาวา อตตรเสต กลละ ภสสงกมะ ดงน. ในทน ทานกลาวถง


ทางนนน โดยชอ อยนะ. เพราะฉะนน ในบทวา เอกายนวาย ภกขเว มคโค พงเหนความอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว ไมเปนทางสองแพรง. บทวา มคโค ชอวา มรรค ดวยอรรถอะไร. ดวยอรรถเปนเครองแสวงหานพพาน และดวยอรรถอนผมความตองการ นพพานพงแสวงหา. บทวา สตตาน วสทธยา ไดแก เพอความบรสทธ แหงสตวทงหลายผมจตเศราหมองแลว ดวยมลทนมราคะเปนตนและดวยอป- กเลสมอภชฌาวสมโลภะเปนตน. บทวา โสกปรเทวาน สมตกกมาย ความวา เพอกาวลวงคอเพอละความโศกและความพราเพอ. บทวา ทกขโท- มนสสาน อตถงคมาย ความวา เพอความสนไปคอเพอความดบแหงทกข และโทมนสทงสองเหลาน คอ ทกขอนเปนไปทางกาย และโทมนส อนเปนไปทางจต. บทวา ายสส อธคมาย ความวา อรยมรรคมองค ๘ ทานเรยกวา าย. ทานอธบายวา เพอบรรล คอ เพอถงอรยมรรคนน. จรงอย มรรคคอสตปฏฐานอนเปนโลกยะ เปนสวนเบองตนน อนบคคลเจรญแลว ยอมเปนไปเพอบรรลถงโลกตรมรรคะ ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ายสส อธคมาย ดงน. บทวา นพพานสส สจฉกรยาย ทานอธบายวา เพอทาใหแจง คอ เพอใหประจกษแกตน แหงอมตธรรม อนไดชอวา นพพาน เพราะเวนจากเครองรอยรดคอตณหา. จรงอย มรรค นยงสจฉกรยาใหสาเรจ. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา นพพานสส สจฉกรยาย ดงน. ดวยประการฉะน พระผมพระภาคเจาจงตรสคณของ เอกายนมรรคดวยบท ๗ บท. หากถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสคณของเอกายนมรรคนน. ตอบวา เพอใหภกษทงหลายเกดอตสาหะ. จรงอย ภกษเหลานนครนฟงการกลาวถงคณแลว เกดความอตสาหะวา นยวา มรรคน ยอมกาจดอปทวะ ๔ คอ ความโศกอนเผาหวใจ ๑


ปรเทวะอนเปนความพราเพอ ๑ ทกขอนเปนความไมสาราญทางกาย ๑ โทมนสอนเปนความไมสาราญทางใจ ๑ ยอมนามาซงคณวเศษ ๓ คอ ความบรสทธ ๑ อรยมรรค ๑ นพพาน ๑ จกสาคญเทศนาน ควรถอเอา ควรเรยน ควรทรงไว และมรรคน ควรทาใหเกด. พระผมพระภาคเจา ไดตรสคณเพอใหภกษเหลานนเกดอตสาหะดจพอคาผากมพลเปนตน กลาวถง คณของผากมพลเปนตน ฉะนน. บทวา ยทท เปนนบาต. มความเทากบ เย อเม. บทวา จตตาโร ไดแก กาหนดจานวน. ดวยการกาหนดจานวนนน ทานแสดง กาหนดสตปฏฐานวา ไมตา ไมสงไปจากน. บทวา สตปฏานา ไดแก สตเปนทตง ๓ คอ สตเปนโคจรบาง ความทศาสดาลวงปฏฆะและตณหา ในเมอสาวกทงหลายปฏบตสามอยางบาง ตวสตบาง. จรงอย สตเปนโคจร ทานกลาววา สตปฏฐานในพระบาลมอาทวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดง ความเกดและความดบของสตปฏฐาน ๔ พวกเธอจงฟง ดกอนภกษทงหลาย กอะไรเปนความเกดของกาย เพราะอาหารเปนเหตเกด กายจงเกดดงน. กายเปนทตงอยางนน ไมใชสตแมในบาลมอาทวา สตอปฏานเจว สต จ ดงน. มความวา ชอวา ปฏฐานะ เพราะอรรถวา เปนทตง. ถามวา อะไร ตง. ตอบวา สต. ความตงแหงสต ชอวา สตปฏฐานดจทตงแหงชางและทตงแหงมา เปนตน. สตปฏฐาน ๓ ทานกลาววา สตปฏฐาน เพราะความทศาสดาลวง ปฏฆะและตณหา ในเมอสาวกทงหลายปฏบต ๓ สวน ในบทนวา พระอรยะ ยอมเสพธรรมใด เมอเสพธรรมใด ศาสดายอมควรเพอสงสอนคณะ. มความวา ชอปฏฐานะ เพราะควรใหตงไว. อธบายวา เพราะควรใหเปนไป. ควรใหตงไวดวยอะไร. ดวยสต. การตงไวดวยสต ชอวา สตปฏฐาน. กสต นนแล ทานกลาววา สตปฏฐานในบาลอาทวา สตปฏฐาน ๔ ทบคคล


เจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมยงโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ. มความวา ชอ ปฏฐาน เพราะอรรถวา ตงไว อธบายวา ยอมเขาไปตงไว คอ ยดหนวงเหนยว ไวเปนไป. สตนนแล ชอสตปฏฐาน. อกอยางหนง ชอวา สต เพราะอรรถวา เปนเครองระลกถง ชอปฏฐานะ เพราะอรรถวา เขาไปตงไว เพราะอรรถวา เปนทตง เพราะเหตนน จงชอวา สตปฏฐาน เพราะสตดวย เปนทตงดวย. ทานประสงคสตปฏฐานน ในทน. ผอยางนน เพราะเหตไร ทานจงทาให เปนพหพจนวา สตปฏฐานา เพราะสตมอยมาก. จรงอย สตมมาก โดย ความตางแหงอารมณ. เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร บทวา มคโค จง เปนเอกพจน เพราะมอยางเดยว โดยอรรถวา มรรค. จรงอย สตเหลานน แมม ๔ อยาง กถงความเปนอนเดยวกน โดยอรรถแหงมรรค. ดงททาน กลาววา บทวา มคโค ชอวา มรรค ดวยอรรถอยางไร ดวยอรรถวา แสวงหาพระนพพาน และดวยอรรถวา อนผมความตองการพระนพพานพง แสวงหา. แมสตปฏฐาน ๔ เหลาน ยงกจใหสาเรจในอารมณทงหลายมกาย เปนตน ในเวลาตอมา ยอมบรรลนพพาน ผตองการนพพานทงหลาย ยอม แสวงหา จาเตมแตตนดวยประการฉะน เพราะฉะนน สตปฏฐานแม ๔ ทาน เรยกวา ทางเอก. เทศนาพรอมทงอนสนธ ยอมมโดยการสบตอถอยคาแหง สต ดวยประการฉะนแล. บทวา กตเม จตตาโร คอ ถามประสงคจะใหตอบ. บทวา กาเย คอ รปกาย. บทวา กายานปสส ความวา ภกษผปกตพจารณาเหนกาย หรอวา พจารณาเหนกายอย. กภกษน ยอมพจารณาเหนกายน โดยความ เปนของไมเทยง ดวยสามารถแหงอนปสสนา ๗ มอนจจานปสสนาเปนตน หาพจารณาเหนโดยความเปนของเทยงไม ยอมพจารณาเหนโดยความเปนทกข หาพจารณาเหนโดยความเปนสขไม ยอมพจารณาเหนโดยความมใชตน หา


พจารณาเหนโดยความเปนตนไม ยอมเบอหนาย ยอมยนดหามได ยอม คลายกาหนด ยอมกาหนดหามได ยอมดบ ยอมเกดขนหามได ยอมสละคน ยอมยดถอหามได. พงทราบวา ภกษนน เมอพจารณาเหนกายนน โดย ความเปนของไมเทยง ยอมละนจจสญญาเสยได เมอพจารณาเหนโดยความ เปนทกข ยอมละสขสญญา เมอพจารณาเหนโดยความมใชตน ยอมละอตต- สญญา เมอเบอหนาย ยอมละความยนด เมอคลายกาหนด ยอมละราคะ เมอดบ ยอมละเหตเกดทกข เมอสละคน ยอมละความยดมนเสยไดดงน. บทวา วหรต คอเคลอนไหวอย. บทวา อาตาป ชอวา อาตาปะ เพราะอรรถวา ยอมเผากเลสทงหลายในภพสาม. บทนเปนชอของความเพยร ชอวา อาตาป เพราะอรรถวา มความเพยร. บทวา สมปชาโน ความวา ภกษผประกอบดวยญาณกลาวคอสมปชญญะ. บทวา สตมา ความวา ผ ประกอบดวยสตกาหนดทกาย. กเพราะภกษน กาหนดอารมณดวยสตแลว จงพจารณาเหนดวยปญญา. แตธรรมดาวา การพจารณาเหน ยอมไมมแก ภกษ ผเวนสต. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย กแลเรากลาวสตวา จาปรารถนาในททงปวง. ฉะนน กายานปสสนา สตปฎฐาน ยอมเปนอนตรสแลวดวยคามประมาณเทาน ในทนวา กาเย กายานปสส วหรต เปนอาท. อกอยางหนง เพราะความสงเขปเกนไป ยอมทาอนตรายแกภกษผไมมความเพยร คอผไมมสมปชญญะ ยอมลมหลง ในการกาหนดเอาสงทเปนอบาย และในการหลกเวนสงทมใชอบาย ผลมสต ยอมไมสามารถในการสละสงทมใชอบาย และในการกาหนดเอาสงทเปนอบาย ได. ดวยเหตนน กมมฎฐานนน จงไมถงพรอมแกภกษนน เพราะฉะนน กมมฏฐานนน ยอมถงพรอมดวยอานภาพแหงธรรมเหลาใด พงทราบวา ขอนทานกลาววา มความเพยร มสมปชญญะ มสต ดงน เพอแสดงธรรม เหลานน.


พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงกายานปสสนาสตปฏฐาน และองค เเหงความเพยรแกภกษนนแลว บดน เพอทรงแสดงองคแหงการละ. จงตรสวา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา วเนยย ความวา กาจดแลวดวยการกาจดชวคราว หรอดวยการกาจดในการ ขมไว. บทวา โลเก คอในกายนนเทานน. กกายทานประสงคเอาวา โลก ดวยอรรถวาแตกสลายในทน. กเพราะภกษนน มใชละอภชฌาและโทมนส ไดในเพราะพจารณาเพยงกายอยางเดยว แมในเวทนาเปนตน กละไดเหมอน กน. ฉะนน ทานจงกลาวไวในวภงควา อปาทานขนธทง ๕ กเปนโลก. อนง ขอนน. ทานกลาวโดยนยขยายเนอความแหงธรรมเหลานน เพราะความ ทกายนนเนองอยในโลก กทานกลาววา ในขอนน โลกเปนไฉน โลกนน คอกาย. นเปนความหมายในขอน ผศกษาพงเหนสมพนธอยางนวา ละ อภชฌาและโทมนสในโลกนนเสยได. ในบทวา เวทนาส น มเวทนาสาม. เวทนาเหลานนเปนโลกยะ ทงนน แมจตกเปนโลกยะ ธรรมทงหลายกอยางนน เหมอนบคคลพง พจารณาเหนเวทนาโดยประการใด ภกษน เมอพจารณาเหนโดยประการนน พงทราบวา เวทนานปสส. ในจตและธรรมทงหลายกมนยน. ถามวา เวทนา บคคลพงพจารณาเหนอยางไร. ตอบวา พงพจารณาเหนสขเวทนา โดยความเปนทกขกอน ทกขเวทนาโดยความเปนลกศร อทกขมสข โดย ความไมเทยง. สมดงททานกลาวไววา ภกษใดเหนสข โดยความเปนทกข ไดเหนทกข โดยความเปนของเสยดแทง ความไมมทกข ไมมสข มอย ไดเหน สงนน โดยความไมเทยง ภกษนนแล ชอวา เหนชอบ เปนผสงบ จกเทยวไป.


ควรพจารณาเหนเวทนาเหลานนทงหมดวา เปนทกขบาง ดงททาน กลาววา เราเหนวา สงทเสวยแลวทงหมดนนอยในทกข และควรพจารณา เหนโดยความเปนสขและทกขบาง. สมดงททานกลาววา ดกอนวสาขะผมอาย สขเวทนาแลเปนสขเพราะความตงอย เปนทกขเพราะความแปรปรวน. ทงหมดควรใหพสดาร. กและควรพจารณา แมดวยสามารถแหงอนปสสนา ๗ มอนจจานปสสนาเปนตน . ควรพจารณาตามซงจต แมในธรรมวา ดวยจต ดวยสามารถแหงประเภทอนเปนความตางกน มอารมมณปจจย อธปตปจจย สหชาตปจจย ภม กรรม วบากและกรยาจตเปนตน และประเภทแหงจต มราคะเปนตน อนเปนอนปสสนา มอนจจานปสสนาเปนตนกอน. ควรพจารณาเหนธรรม ดวยสามารถแหงสามญญลกษณะพรอมดวย ลกษณะ แหงสญญตธรรม แหงอนปสสนา ๗ มอนจจานปสสนาเปนตน และแหงประเภทมอาทวา กามฉนทะ มอยในภายใน ดงน. ทเหลอมนย กลาวไวแลว. นเปนความสงเขปในทน. แตพงทราบความพสดารโดยนย ทกลาวไวแลว ในอรรถกถาสตปฏฐานทฆนกายมชฌมปณณาสก. จบอรรถกถาอมพปาลสตรท ๑ ๒. สตสตร

วาดวยสต [๖๘๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ อมพปาลวน ใกลกรงเวสาล ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลาย... แลวไดตรสพระพทธภาษตนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปนผมสต สมปชญญะอย นเปนอนศาสนของเราสาหรบเธอทงหลาย.


[๖๘๓] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผมสตอยางไร. ภกษใน ธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ฯลฯ พจารณาเหนจตในจตอย ฯลฯ พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษเปนผมสตอยางนแล. [๖๘๔] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผมสมปชญญะอยางไร. ภกษในธรรมวนยน ยอมกระทาความรสกตวในการกาวไป การถอยกลบ กระทาความรสกตวในการแล การเหลยว กระทาความรสกตวในการคเขา และเหยยดออก กระทาการรสกตวในการทรงผาสงฆาฏ บาตรและจวร กระทา การรสกตวในการกน การดม การลม กระทาการรสกตวในการถายอจจาระ ปสสาวะ กระทาการรสกตวในการเดน ยน นง หลบ ตน พด นง ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผมสมปชญญะอยางนแล ภกษพงเปนผมสต สมปชญญะอย นเปนอนศาสนของเรา สาหรบเธอทงหลาย. จบสตสตรท ๒

อรรถกถาสตสตร พงทราบวนจฉยในสตสตรท ๒. บทวา สโต ไดแก ถงพรอมแลวดวยสตตามเหนกายเปนตน. บทวา สมปชาโน ไดแก ถงพรอมดวยปญญา คอ สมปชญญะ ๔. ในบทวา อภกกนเต ปฏกกนเต น การเดนไป ทานกลาววา กาวไปขางหนา


การกลบทานกลาววา ถอยกลบ. แมทงสองอยางนน ยอมไดในอรยาบถ ๔. ในการเดนไป เมอนากายไปขางหนากอน ชอวา ยอมกาวไปขางหนา. เมอกลบ ชอวา ยอมถอยกลบ. แมในการยน ผยนนอมกายไปขางหนา กชอวา ยอมกาวไปขางหนา. เมอนอมกายไปขางหลง ยอมชอวา ถอยกลบ. แมในการนง ผนงหนอวยวะอนมในเบองหนาของอาสนะ โนมไปอย ชอวา ยอมกาวไปขางหนา. การยดอวยวะอนมในเบองหลง เอนไปในเบองหลง ชอวา ยอมถอยกลบ. แมในการนอนกมนยนแล. บทวา สมปชานการ โหต ไดแก กระทากจทงหมดดวย ความรตว หรอทาความรตวเทานน. จรงอย เขายอมทาความรตว ในการ กาวไปขางหนาเปนตน. ในทไหน ๆ ไมเวนการรตว. ในบทวา สมปชานการ นน สมปชญญะ ม ๔ อยาง คอ สาตถกสมปชญญะ ๑ สปปายสมปชญญะ ๑ โคจรสมปชญญะ ๑ อสมโมหสมปชญญะ ๑. ในสมปชญญะ ๔ นน เมอจตคดจะกาวไปขางหนา เกดขน การไม ไปตามอานาจจต กาหนดถงประโยชนและมใชประโยชนวา การทเราจะไป ในทนจะมประโยชนหรอไมมประโยชนอยางไรหนอ แลวยดถอแตประโยชน ชอวา สาตถกสมปชญญะ. อนง ความเจรญโดยธรรม ดวยสามารถ การเหนพระเจดย การเหนทตรสร การเหนพระสงฆ การเหนพระเถระ และการเหนอสภะเปนตน ทานกลาววา ประโยชนในขอนน. บคคลแมเหน พระเจดย กใหเกดปต มพระพทธเจาเปนอารมณ มพระสงฆเปนอารมณ ดวยการเหนพระสงฆ พจารณาถงสงนนนนแล โดยความสนไป ยอมบรรล พระอรหตได. ภกษสามหมนรปยนอยทประตดานทกษณ ในมหาวหาร แลดมหาเจดย ไดบรรลพระอรหต. ทประตดานปจฉม ดานอดร ดานปราจน


กเหมอนกน. ในบาล ทานอภยวาส ไดบรรลพระอรหต ณ ทตงประจา เพอถามปญหา. ทานอนราชวาส ไดบรรลพระอรหต ณ ประดดานทกษณ แหงนครใกลประตถปาราม. กพระเถระผกลาวมหาอรยวงศกลาววา พวกทานพดอะไร ควรจะ พดวา ในททปรากฎ ตงแตสวนลางของทบชาโดยรอบมหาเจดย เทาทงสอง สามารถจะใหประดษฐานเสมอกน ไดในทใด ๆ ภกษทก ๆ สามหมนรป ได บรรลพระอรหตในการยกเทาขางหนงขน ในทนน ๆ. แตพระมหาเถระอกรปหนงกลาววา ภกษทงหลายมากกวาทรายท กระจดกระจายอย ณ พนมหาเจดย ไดบรรลพระอรหต. บคคลเหน พระเถระแลวตงอยในโอวาทของทานเหนอสภะยงปฐมฌานใหเกดในอสภะนน พจารณาอสภะนนนนแล โดยความสนไปยอมบรรลพระอรหต. เพราะฉะนน การเหนสงเหลาน จงมประโยชน. กอาจารยบางพวกกลาววา ความเจรญ แมโดยอามส กเปนประโยชน เหมอนกน เพราะอาศยอามสนน ปฏบตเพอนเคราะหพรหมจรรย. กในการเดนนน การกาหนดสงทสบายและไมสบายแลวถอเอาสงท สบาย เปนสปปายสมปชญญะ เชนการเหนพระเจดย มประโยชนถงเพยงนน. หากวา ชมชนประชมกนในระหวาง ๑๒๐ โยชน เพอมหาบชาพระเจดย. สตรบาง บรษบาง ตกแตงประดบตามสมควรแกสมบตของคน พากนเทยว ไปเหมอนรปจตรกรรม. กในเรองนน ความโลภในอารมณทนาใคร ความแคนในอารมณ ทไมนาใคร ความหลงดวยการไมสมหวง ยอมเกดแกภกษนน. ภกษนน ยอมตองอาบตอนเปนกายสงสคคะ. และเปนอนตรายอชวตพรหมจรรย. ฐานะนน ยอมเปนรานะอนไมสบาย ดวยประการฉะน. ฐานะเปนทสบายใน


เพราะความไมมอนตรายมประการดงกลาวแลว. แมการเหนพระสงฆ กม ประโยชน. กหากวา เมอมนษยสรางมหามณฑลภายในบานแลวฟงธรรม ตลอดคนยงรง การชมนมชนและอนตราย ยอมมโดยประการดงกลาวแลว นนแล. ทนนเปนทไมสบายดวยประการฉะน. เปนทสบายในเพราะความ ไมมอนตราย แมในการเหนพระเถระซงมบรษทมากเปนบรวาร กมนยน เหมอนกน. แมการเหนอสภะกมประโยชน. กเรองน เพอแสดงประโยชน ของการเหนอสภะนน. มเรองเลาวา ภกษหนมรปหนง พาสามเณรไปเพอตองการไมสฟน. สามเณรหลกจากทางเดนไปขางหนา เหนอสภะ จงยงปฐมฌานใหเกด กระทา ปฐมฌานนนใหเปนบาท พจารณาสงขาร กระทาใหแจงซงผลสาม ไดยน กาหนดพระกมมฏฐานเพอตองการมรรคเบองบน. ภกษหนม เมอไมเหน สามเณรนน จงเรยกวา สามเณร. สามเณรคดวา ตงแตวนทเราบวช ไมเคยพดกบภกษถงสองคาเลย เราจกยงคณวเศษเบองบนใหเกดในวนแมอน จงขานรบวา อะไร ขอรบทานผเจรญ. ภกษนนกลาววา เธอจงกลบมา. สามเณรจงกลบดวยคาพดคาเดยวแลวกลาววา ทานขอรบ ทานจงไปตามทาง นกอน ในขณะทผมยนอย จงมองหนหนาไปทางทศตะวนออกสกครหนง. ภกษกระทาอยางนน ไดบรรลคณวเศษอนถงแลวดวยอสภะนน. อสภะหนง เกดเพอประโยชนของชนทงสองดวยประการฉะน. กอสภะนแมมประโยชน อยางน. อสภะของมาตคามไมเปนทสบายของบรษ. อสภะของบรษมสวนเปน ทสบายของมาตคาม เพราะฉะนน การกาหนดสงทเปนทสบายอยางน ชอวา สปปายสมปชญญะ. กการเรยนธรรมเปนโคจรกลาวคอกรรมฐานในความชอบใจของจต ของตนในกรรมฐาน ๓๘ แหงสงเปนทสบายอน มประโยชนทคนกาหนดแลว


อยางน แลวถอเอาโคจรนนในภกขาจารโคจรไป ชอวา โคจรสมปชญญะ. เพอใหเรองนนแจมแจง พงทราบภกษ ๔ ประเภทน. ภกษบางพวกใน ธรรมวนยน นาไป ไมนากลบ บางพวกนากลบ ไมนาไป แตบางพวก ทงไมนาไป ทงไมนากลบ บางพวกทงนาไปทงนากลบ. ในภกษ ๔ จาพวกนน ภกษใดชาระจตใหหมดจดจากธรรมเครอง กงวล ดวยการจงกรม ดวยการนงตลอดวน คลอดปฐมยามแหงราตร กอยางนน สาเรจการนอนในมชฌมยาม แมในปจฉมยามกใหผาน. ไปดวย การนงและจงกรม ตอนเชาตร กวาดลานเจดยและลานโพธ รดนาทตนโพธ ตงของดมของบรโภคปฏบตอาจรยวตร และอปชฌายวตรเปนตน. ภกษนน ชาระรางกายแลว เขาไปสเสนาสนะนงขดสมาธ ๒-๓ ครง ใหถอเอาซงไออน ประกอบกรรมฐาน ลกขนในเวลาภกขาจาร ถอบาตรและจวรโดยหวขอแหง กรรมฐาน ออกจากเสนาสนะมนสการกรรมฐาน ไปลานเจดย. หากพทธา- นสสตกรรมฐานม ไมสละกรรมฐานนน เชาไปสลานเจดย หากกรรมฐานอนม เวนกรรมฐานนน ดจยนอยทเชงบนได วางภณฑะทถอไว ยดปตมพระ- พทธเจาเปนอารมณ ขนสลานเจดย หากเจดยใหญพงกระทาประทกษณ ๓ ครง แลวพงไหวในท ๔ แหง หากเจดยเลก พงกระทาประทกษณอยางนน แลวไหว ในท ๘ แหง. ครนไหวเจดยแลว แมไปถงลานโพธ ควรแสดงความเคารพ ไหวโพธ ดจอยตอพระพกตรพระพทธเจาผมพระภาคเจา ภกษนน ครน ไหวเจดย และโพธอยางนนแลว ยดกรรมฐานทเกบไว ดจคนไปยงททเกบ ของไว ถอเอาภณฑะทวางไว หมจวร โดยหวขอแหงกรรมฐาน ในท ใกลบาน เขาไปบณฑบาตยงบาน. ครงนน พวกมนษยเหนภกษนน จงพากนตอนรบวา พระคณเจา ของพวกเรามาแลว จงรบบาตนมนตใหนงบนอาสนศาลา (หอฉน ) หรอ


บนเรอน ถวายขาวยาค ลางเทา ทาเทา นงขางหนา จะถามปญหา หรอ ประสงคจะฟงธรรม ตลอดเวลาทภตรยงไมเสรจ. พระอรรถกถาจารยทงหลาย กลาววา แมหากวา พวกมนษยไมถาม ภกษกควรแสดงธรรมเพอสงเคราะหชน จรงอย ธรรมกถาชอวาจะพนจากกรรมฐาน ยอมไมม. เพราะฉะนน ภกษนน กลาวธรรมโดยหวขอแหงกรรมฐาน ฉนอาหารโดยหวขอแหงกรรมฐาน กระทาอนโมทนา แมพวกมนษยพากนกลบ กตามไปสง ครนออกจากบาน แลวใหพวกมนษยกลบในทนน เดนไปสทาง. ครงนน สามเณรและภกษหนม ฉนเสรจแลว ภายนอกบานออกไป กอน เหนภกษนน จงพากนตอนรบ รบบาตรและจวรของทาน. นยวา พวกภกษเกา ๆ มองดหนาดวยคดวา ภกษนไมใชอปชฌาย อาจารยของเราแลว กระทาการปรนนบต กระทาโดยกาหนดประจวบเขา เทานน. พวกภกษถามภกษนนวา ทานขอรบ พวกมนษยเหลานเปนอะไร กบทาน มความสมพนธกนทางฝายมารดาหรอฝายบดา. ภกษนนถามวา พวกทานเหนอะไร จงพากนถาม. พวกภกษกลาววา พวกมนษยเหลานน เปนอนมาก รกนบถอทาน. ภกษกลาววา ทานผมอายทงหลาย พวกมนษย เหลาน กระทากรรมทแมมารดาบดากกระทาไดยากแกเรา แมบาตรและจวร ของเรากเปนของพวกเขา เราไมรภยในภย ไมรความหวในความหว ดวย อานาจของพวกเขา พวกมนษยเชนน มไดมอปการะแกเราเลย. ภกษนน เมอกลาวถงคณของพวกมนษยเหลานนจงไป นทานกลาววา นาไป ไมนากลบ. เมอภกษใด กระทาประการดงทกลาวแลวในกอน ไฟเกดแตกรรม ลกโพลง ปลอยสงขารไมมใจครอง ถอเอาสงขารทมใจครอง เหงอไหลจาก สรระ. ไมขนสทางแหงกรรมฐาน. ภกษนนถอบาตรจวรแตเชาตร รบไป ไหวพระเจดย ในเวลาออกไปหาอาหาร เขาไปบานเพอหาขาวยาค ไดขาวยาค แลวไปอาสนศาลาแลวดม.


ลาดบนน โดยเพยงกลนเขาไป ๒-๓ ครง ไฟเกดแตกรรมของ ภกษนน ปลอยสงขารมใจครอง ถอเอาสงขารไมมใจครอง. ภกษนน ถง การดบความเรารอนแหงธาตไฟ ดจอาบนาดวยหมอนารอยหมอ ฉนขาวยาค โดยยดหลกกรรมฐาน ลางบาตรและปาก มนสการกรรมฐานในระหวางภตร เทยวไปบณฑบาตในททเหลอ ฉนอาหารโดยยดหลกกรรมฐาน ตงแตนน จงถอเอากรรมฐานปรากฏเหมอนลกศรแลนไปไมขาดสาย แลวมา. นทาน กลาววา นามา ไมนาไป. อนง ภกษเชนน ดมขาวยาคแลวปรารภวปสสนา ชอวา บรรลพระอรหต ในพระพทธศาสนา เหลอทจะนบได ภกษ ทงหลายดมขาวยาคแลวไมบรรลพระอรหต ไมมในอาสนะใด อาสนะนน ไมมในอาสนศาลาในหมบานนน ๆ ในเกาะสหล. กภกษใดอยดวยความประมาท ทอดธระ ทาลายวตรทงหมด มจต ผกไวดวยเครองมดจต ๕ อยางอย ไมทาสญญาวา ชอวา กรรมฐานมอยดงน เขาไปสบานเพอบณฑบาต เกยวเกาะดวยการคลกคลกบคฤหสถอนไมสมควร ทงเทยวดวยกน กนดวยกน เปนผออกไปวางเปลา นทานกลาววาไมนาไป ไมนากลบ. กภกษใด ทานกลาววา ผนทงนาออก ทงนากลบนน พงทราบดวย อานาจวตรอนเปนไปแลว ดวยการไปและการกลบ. จรงอย กลบตรผใครประโยชน บวชในศาสนาอยรวมกน ๑๐ รปบาง ๒๐ รปบาง ๓๐ รปบาง ๔๐ รปบาง ๕๐ รปบาง ๑๐๐ รปบาง กระทาขอ ตกลงกนอยวา ทานผมอายทงหลาย พวกทานบวชเพราะเปนหน กหามได เพราะกลวกหามได เพราะเลยงชพกหามได ใครจะพนจากทกข จงบวชใน ธรรมวนยน. เพราะฉะนน ในการเดนไป จงขมกเลสทเกดขนในขณะเดน


ในการยน ในการนง ในการนอน จงขมกเลสทเกดขน ในการยน ฯลฯ ใน การนอน. ภกษเหลานน กระทาขอตกลงกนอยางนนแลว จงไปหาอาหาร ใน ระหวางกงอสภะ อสภะหนง กงคาวต คาวตหนง มแผนหนอย มนสการ กรรมฐานดวยสญญานนไป หากกเลสเกดขนในการไปของใคร ๆ ยอมขม กเลสนน ในทนน เมอไมสามารถยนอยอยางนน ถดมา แมมาหลงภกษนน กยนอย. ภกษนนน รวตกอนเกดแกทาน เตอนตนวา นไมสมควรแกทาน แลวเจรญวปสสนา กาวลงสอรยภม ณ ทนนเทยว. ขอวา เมอไมสามารถ นงอยอยางนน มนยนเหมอนกน แมเมอไมสามารถกาวลงสอรยภมได ก ขมกเลสนน มนสการกรรมฐานไป. ภกษมจตปราศจากกรรมฐาน ยอมยกเทา ขนไมได หากยกขนไดกลบไปกลบมาแลวกมาสประเทศเดม เหมอนทาน มทาปสสเทวเถระผอยในอาลนทกะ ฉะนน. ไดยนวา พระเถระนน บาเพญวตรอนเปนไปในการไปและการกลบ อยตลอด ๑๙ ป. แมพวกมนษยกไดเหนพระเถระนนในระหวางทางนนเอง พวกเขาทงสงดอย ทงเหยยบยาอย กระทาการงาน เหนพระเถระไปมาอย อยางนน จงสนทนากนวา พระเถระน กลบไปมาบอย ๆ ทานหลงไปมาก หรอหนอ หรอวา ลมอะไร ๆ ไว. พระเถระไมสนใจเรองนน กระทา สมณธรรมดวยจตประกอบดวยกรรมฐาน บรรลพระอรหตในภายใน ๒๐ ป กในวนททานบรรลพระอรหต เหลาเทพซงสงอยทายจงกรมของทานไดยง ประทปใหรงเรองดวยองคลยนอย. ทาวมหาราชแมทง ๔ ทาวสกกะจอมเทพ และทาวสหมบดพรหม กพากนไปอปฏฐาก. ทานมหาตสสเถระผอยในปาเหน แสงสวางนน จงถามพระเถระในวนทสองวา ในตอนกลางคน ไดมแสงสวาง ในสานกของทาน แสงสวางนนเปนอะไร. พระเถระเมอจะทาใหสบสน จง


กลาวคามอาทอยางนวา ธรรมดาแสงสวาง มแสงสวางแหงประทปบาง แสงสวาง แหงแกวมณบางดงน . แตนน พระมหาตสสเถระถกพระเถระกาชบวา ขอทาน จงปกปดไว รบแลว บอกวา ขอรบ. เหมอนพระมหานาคเถระผอยใน กาลวลลมณฑป. มเรองเลาวา แมพระเถระนน กบาเพญวตรอนเปนไปในการไปและ การกลบ ไดอธษฐานการจงกรมดวยการยนตลอด ๗ ปวา เราจกบชาความ เพยรใหญครงแรกแดพระผมพระภาคเจากอน. พระเถระบาเพญวตรอนเปน ไปในการไปและการกลบตลอด ๑๖ ป ตอไปไดบรรลพระอรหตแลว. พระ- เถระมจตประกอบดวยกรรมฐานยกเทาขน เมอจตปราศจากกรรมฐานไมยกขน จะกลบไปอก ไดไปใกลบาน ยนอยในประเทศทนาสงสยวา เปนแมโค หรอบรรพชตหนอดงน จงหมจวร ลางบาตรดวยนาจากแองนา แลวอมนา เตมปาก. ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะเมอมนษยมาเพอใหภกษา แกเราหรอเพอไหวเรา ความฟงซานของกรรมฐาน อยามดวยเหตคาพดวา ขอทานทงหลายจงมอายยนดงน. พระเถระเมอถกถามถงวนวา ทานขอรบ วนน วนททาไร หรอจานวนภกษ หรอปญหา กลนนากอนแลวจงบอก. หากไมมผถามถงวนเปนตน ในเวลาออกไป ไมลกไปทประตบาน. เหมอน ภกษ ๕๐ รป เขาจาพรรษาในกลมพตตถวหาร. มเรองเลาวา ภกษเหลานน ในวนเพญเตอน ๘ ไดทาขอตกลงกนวา เรายงไมบรรลอรหต จกไมพดกน เมอเขาไปบาน เพอบณฑบาต อมนา ฟายมอหนงแลวจงเขาไป เมอถกเขาถามถงวนเปนตน กปฏบตตามนยท กลาวแลวนนแล. พวกมนษยในบานนนเหนรอยเทาหายไปรวา วนนมา รปเดยว วนนมา ๒ รป. กพวกมนษยพากนคดอยางนนวา ภกษเหลานไม สนทนากบเราเทานนหรอ หรอแมกะกนและกนดวย ผวา ไมสนทนากะกน


และกน จกเกดทะเลาะกนเปนแน พวกทานจงมา เราจกใหภกษเหลานน ขอขมากนและกน. ทงหมดพากนไปวหาร บรรดาภกษ ๔๐ รป ไมไดเหน แมสองรปอยในโอกาสเดยวกน. แตนนบรรดามนษยเหลานน ชายทมตาด กลาววา ผเจรญทงหลาย โอกาสของผทาการทะเลาะกนไมเปนเชนน ทาน กวาดลานเจดย ลานโพธสะอาด เกบไมกวาดไวเปนระเบยบตงนาดม นาใช ไวเรยบรอย. จากนนพวกมนษยกพากนกลบ. แมภกษเหลานน กบรรล พระอรหต ภายใน ๓ เดอนนนเอง ในวนมหาปวารณาตางปวารณาวสทธ ปวารณา. ภกษมจตประกอบดวยกรรมฐานดจพระมหานาคเถระ ผอยใน กาลวลลมณฑป และดจภกษเขาจาพรรษาในกลมพตตลวหาร ยกเทาขน ถงทใกลบาน อมนาเตมปาก กาหนดถนน เดนไปสถนนทไมมคนทะเลาะกน มนกเลงสรา และนกเลงการพนนเปนตน หรอชางด มาด เปนตน. เทยวไป บณฑบาตในทนน ไมรบไปเหมอนรบดวน เพราะวา ธรรมดาธดงคอนเปน ไปเพอบณฑบาตเรงรบอยางใดอยางหนง ยอมไมม. เปนผไมหวนไหวไป ดจเกวยนบรรทกนาทถงพนทไมเรยบฉะนน. อนง ภกษเขาไปสเรอนตาม ลาดบ รอเวลาอนสมควรนน เพอสงเกตผประสงคจะให หรอประสงคจะ ไมให รบภกษาแลว มาสวหาร ในภายในบานหรอในภายนอกบาน นงใน โอกาสอนสมควรตามสบาย มนสการกรรมฐาน ตงปฏกลสญญาในอาหาร พจารณาโดยอปมาเหมอนนามนหยอดเพลา ยาทาแผล และเนอบตร ใหนามา ซงอาหารประกอบดวยองค ๘ ไมบรโภคเพอเลน เพอมวเมา เพอประดบ เพอตกแตง ฯลฯ ฉนนาแลว ระงบความกระวนกระวายเพราะอาหารสกคร แลวมนสการกรรมฐานตลอดยามตน และยามหลง ภายหลงอาหาร เหมอน กอนอาหาร ฉะนน. นทานกลาววา ทงนาไป ทงนากลบ ดวยประการฉะน.


กภกษบาเพญวตรอนเปนไปในการไปและการกลบกลาวคอ การนา ไปและการนากลบน ผวา เปนผถงพรอมดวยอปนสย ยอมบรรลพระอรหต ในปฐมวยนนเอง หากยงไมบรรลในปฐมวย ยอมบรรลในมชฌมวยตอไป หากไมบรรลในมชฌมวย ยอมบรรลในมรณสมยตอไป หากไมบรรลใน มรณสมย เปนเทพบตร ยอมบรรลตอไป หากเปนเทพบตรยงไมบรรล เมอพระพทธเจายงไมอบต เกดแลว ยอมทาใหแจงซงปจเจกโพธ หากยง ไมทาใหแจงซงปจเจกโพธได ตอไปกจะเปนผตรสรเรว เฉพาะพระพกตร ของพระพทธเจาทงหลาย เหมอนพระพาหยทารจรยะ. หรอเปนผมปญญา มากเหมอนพระสารบตรเถระ หรอเปนผมฤทธมาก เหมอนพระโมคคลลาน- เถระ. หรอเปนผกลาวกาจดกเลสเหมอนพระมหากสสปเถระ. หรอเปนผมจกษ ทพยเหมอนพระอนรทธเถระ. หรอเปนผทรงวนยเหมอนพระอบาลเถระ. หรอ เปนธรรมกถกเหมอนพระปณณมนตานบตรเถระ. หรอเปนผอยปาเปนวตร เหมอนพระเรวตเถระ. หรอเปนผพหสตเหมอนพระอานนทเถระ. หรอเปน ผใครการศกษาเหมอนพระราหลเถระพทธโอรส. โคจรสมปชญญะ ของ ภกษชอวา ทงนาไป ทงนากลบใน ๔ หมวดน เปนอนสาเรจการศกษาแลว ดวยประการฉะน. กการไมหลงลม ในอรยาบถมการกาวไปขางหนาเปนตน ชอวา อสมโมหสมปชญญะ. อสมโมหสมปชญญะนนพงทราบดงตอไปน. ภกษในธรรมวนยน กาวไปขางหนาหรอถอยกลบ เมอจตเกดขนวา เราไมหลงอยกาวไปขางหนา วาโยธาต อนมจตเปนสมฏฐาน กบดวยจตนน ใหเกดความไหว เกดขน โครงกระดกอนสมมตวากายน ยอมกาวไปขางหนา ดวยอานาจการแผไปแหงวาโยธาต อนเปนกรยาของจต ดวยประการฉะน เหมอนพวกคนเขลายอมหลงไปวา ในการกาวไปขางหนาเปนตน ตนกาวไป


การกาวไปอนตนทาใหเกด หรอเรากาวไป การกาวไป อนเราทาใหเกดฉะนน. เมอภกษนนกาวไปขางหนาอยางน ในขณะยกเทาขนขางหนง ๆ ธาตทงสอง คอ ปฐวธาต อาโปธาต มเลกนอย ธาตทงสองนอกน มประมาณยง มกาลง. ในการนาเทาไปยงและการนาเทาไปลวงวเศษ กอยางนน. ในการลด เทาลง เตโชธาต วาโยธาตมเลกนอย ธาตทงสองนอกนมประมาณยง มกาลง. ในการวางเทาและการกดเทากอยางนน. รปธรรมและอรปธรรมทงหลายอนเปนไปแลวในการยกขนนน ยอม ไมถงการนาเทาไปยง รปธรรม อรปธรรมอนเปนไปแลว ในการนาเทาไปยง กอยางนน ยอมไมถงการนาเทาไปลวงวเศษ รปธรรมและอรปธรรมอนเปนไป แลวในการนาเทาไปลวงวเศษ ยอมไมถงการลดเทา รปธรรมและอรปธรรม อนเปนไปแลว ในการลดเทายอมไมถงการวาง รปธรรมและอรปธรรมอนเปน ไปแลว ในการวางยอมไมถงการกดเทา. รปธรรมและอรปธรรมเปนขอ ๆ ขอ ตอ ๆ และสวน ๆ ในทนน ๆ มเสยงดง ตฏะ ตฏะ แตกทาลายไปเหมอนงา ทเขาใสลงไปในกระเบองรอน ในขอนน ใครคนหนงกาวไปขางหนา หรอ การกาวไปขางหนาของใครคนหนงมหรอ. จรงอย โดยปรมตถ ธาตนนแหละยน ธาตนนแหละนง ธาตนน แหละนอน. ดวยวา จตอนเกดขน จตอนดบพรอมกบ รปในสวนนน ๆ ยอมเปนไปดจกระแสนา ตดตามคลนไหลไปดวยประการฉะน. การไมหลงในการกาวไปขางหนาเปนตน อยางน ชอวา อสมโมหสมปชญญะ. จบความแหงบทวา อภกกนเต ปฏกกนเต สมปชานการ โหต เพยงเทาน.


กในบทวา อาโลกเต วโลกเต น การเพงไปขางหนาชอวา โอโลกตะ (การแล) การเพงไปตามทศ ชอวา วโลกตะ (การเหลยว) แมการเพงอยางอน ชอวา มองลง มองขน เหลยวมอง ดวยการเพงตามขางลาง ขางบน ขางหลง. ในทนไมถอเอาการเพงอยางอนนน. แตโดยความเหมาะสม ถอเอาการเพงสองอยางเหลาน. หรอทานถอเอาการเพงแมทงหมดเหลานน ดวยมขน. ในสมปชญญะเหลานน เมอจตเกดขนวา เราจกแลด การไม แลดดวยอานาจจตเทานน แลวกาหนดเอาประโยชน ชอวา สาตถกสมป- ชญญะ. สาตถกสมปชญญะน พงทาทานนนทะใหเปนกายสกขแลวทราบเถด. สมดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย หากนนทะแลด ทศเบองหนา นนทะประมวลสงทงหมดดวยจตแลวแลด ทศเบองหนาวา เมอเราแลดทศเบองหนาอยางน อกศลธรรมอนลามกคออภชฌา และโทมนส จกไมครอบงาเรา ดงน ชอวา เปนผมสมปชญญะในสงนน. ดกอนภกษ ทงหลาย หากนนทะจะพงเปนผแลดทศเบองหลง ทศเหนอ ทศใต ตามทศ เบองบน เบองลาง. นนทะประมวลสงทงปวงดวยจต แลดตามลาดบทศวา เมอเราแลดตามลาดบทศอยางน ฯลฯ ชอวาเปนผมสมปชญญะ ดงน. กแล แมในทน พงทราบความมประโยชนและความสบายดวยการ เหนเจดยดงทกลาวแลวในตอนตนนนแล. กการไมละกรรมฐานชอวา โคจรสมปชญญะ เพราะฉะนน ผบาเพญกรรมฐานมขนธธาตอายตนะเปนอารมณกด ผบาเพญกรรมฐานม กสณเปนตน เปนอารมณกด ดวยอานาจกรรมฐานของตนพงทาการแลด การ- เหลยวดดวยหวขอกรรมฐานทเดยว. ชอวา อตตาในภายใน ไมมการแลหรอ การเหลยว กเมอจตเกดขนวา เราจกแลด. ดงน วาโยธาต นจตเปน สมฏฐานกบจตนนแล เกดความไหว ยอมเกดขน กลบตาลางจมเบองลาง


กลบตาบนหนไปในเบองบนดวยการซานไปแหงวาโยธาต อนเปนกรยาของ จต ไมมใคร ๆ ชอวา เปดไดโดยสะดวก. จากนนจกขวญญาณ ใหสาเรจกจ คอความเหนไดเกดขน กความรอยางนน ชอวา อสมโมหสมปชญญะ ในทน. กแลพงทราบอสมโมหสมปชญญะในทน ดวยสามารถความเปนมล ปรญญา อาคนตกะ และตาวกาลก. พงทราบดวยสามารถมลปรญญา (ความ รพนฐาน) กอน. ภวงคะ อาวชชนะ ทสสนะ สมปฏจ ฉนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ ชวนะ เปนท ๗. ในดวงจตเหลานน ภวงคะ ยงกจอนเปนองคแหงอบตภพใหสาเรจ เปนไป. กรยามโนธาต คานงถงภวงคะนน ยงอาวชชนะกจใหสาเรจ. เพราะอาวชชนกจนนดบ จกขวญญาณยงทสสนกจใหสาเรจเปนไป. เพราะดบ ทสสนกจนน วปากมโนธาต ยงสมปฏจฉนกจใหสาเรจเปนไป. เพราะดบ สมปฏจฉนกจนน วปากมโนวญญาณธาต ยงสนตรณกจใหสาเรจ. เพราะ ดบสนตรณกจนน กรยามโนวญญาณธาตยงโวฏฐพพนกจใหสาเรจ. เพราะ ดบโวฏฐพพนกจนน ชวนะแลนไป ๗ ครง. ในชวนะเหลานน แมใน ปฐมชวนะกไมมการแลและการเหลยวดวยอานาจความกาหนด ความโกรธ และความหลงวา นหญง นชาย ดงน. แมในทตยชวนะ แมในสตตมชวนะ กไมม. เมอชวนะเหลานนถกทาลายตกไป ดวยอานาจกเลสอนมในเบองลาง เบองบน ดจทหารถกทาลายพายไปในสนามรบ การแลและการเหลยว ยอมม ดวยสามารถความกาหนด เปนตน วา นเปนหญง นเปนชาย ดงน. พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ดวยสามารถมลปรญญาในทนกอนดวยประการฉะน.


กเมอรปในจกขทวารไปสคลอง เมออาวชชนะเปนตนเกดแลวดบไป ดวยสามารถทากจของตนใหสาเรจเบองบนจากภวงคจลนะในทสด ชวนะยอม เกดขน. ชวนะนนยอมเปนเหมอนอาคนตกบรษในจกขทวารอนเปนเรอนของ อาวชชนะเปนตนทเกดขนในครงกอน. เมออาคนตกบรษนนเขาไปในเรอน ของคนอนเพอขออะไร ๆ แมเมอเจาของบานนงนงกไมควรบงคบ ฉนใด แมเมออาวชชนะเปนตน ในจกขทวารอนเปนเรอนของอาวชชนะเปนตน ไม- กาหนด ไมโกรธ และไมหลง กไมควรกาหนด โกรธ และหลงฉนนน. พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ดวยสามารถความเปนอาคนตกะ (ผจรมา) อยางน ดวยประการฉะน. กจตเหลานใด อนมโวฏฐพพนะเปนทสด เกดขนในจกขทวาร จต เหลานน ยอมแตกทาลายไปในทนน ๆนนเอง พรอมกบสมปยตตธรรม ยอม ไมเหนกนและกน จตนอกน ยอมเปนไปชวคราว. ในขอนน อปมาเหมอน ในเรอนหลงหนง เมอคนตายกนหมด คนหนงทเหลอไมควรยนดในการฟอน การขบเปนตน ของผมมรณธรรมในขณะนน ฉนใด เมออาวชชนะเปนตน สมปยตในทวารหนง ตายไปในทนน ๆ แมชวนะแหงมรณธรรมในขณะนน ทเหลอกไมควรยนดดวยสามารถ ความกาหนด ความโกรธ และความหลง พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ดวยสามารถความเปนตาวกาลก (เปนไป ชวคราว) อยางนน ดวยประการฉะน. อกอยางหนง พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ดวยสามารถการ พจารณาขนธ ธาต อายตนะ และปจจย. ในขอนมอธบายดงน จกษและรปเปน รปขนธ เวทนาสมปยตดวยรปขนธนน เปนเวทนาขนธ สญญาสมปตดวย เวทนานน เปนสญญาขนธ สงขารมผสสะเปนตน เปนสงขารขนธ. การแล และการเหลยวยอมปรากฏในการพรอมเพรยงแหงขนธทงหลาย ๕ เหลาน ดวย


ประการฉะน. ในขอนน ใครหนงยอมแล ใครคนหนงยอมเหลยวมหรอ. อนงจกษเปนจกขวายตนะรปเปนรปายตนะ. การเหนเปนมนายตนะ. สมปยต ธรรมทงหลาย มเวทนาเปนตน เปนธมมายตนะ. การแล และการเหลยว ยอมปรากฏในความพรอมเพรยงแหงอายตนะ. เหลานน ดวยประการฉะน. ในขอนน ใครคนหนงยอมแล ใครยอมเหลยวหรอ อนง จกษเปนจกขธาต รปเปนรปธาต ความเหนเปนจกขวญญาณธาต ธรรมมเวทนาเปนตน สมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน เปนธรรมธาต. การแล และการเหลยว ยอมปรากฏในความพรอมเพรยงของธาต ๔ เหลาน ดวยประการฉะน. ในขอนน ใครคนหนงยอมแล ใครยอมเหลยวหรอ. อนง จกษเปนนสสย- ปจจย รปเปนอารมมณปจจย อาวชชนะเปน อนนตรปจจย สมนนตรปจจย อนตรปนสสยปจจย นตถปจจย วคตปจจย อาโลกะ (แสงสวาง) เปน อปนสสยปจจย เวทนาเปนตน เปนสหชาตาทปจจย. การแล และการเหลยว ยอมปรากฏในความพรอมเพรยงแหงปจจยเหลานดวยประการฉะน. ในขอนน ใครคนหนงยอมแล ใครยอมเหลยว พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ แมดวย สามารถการพจารณาเปนขนธ อายตนะ ธาต และปจจย ในขอนอยางนดวย ประการฉะน. บทวา สมมชเต ปรสารเต ไดแก ในการงอและเหยยดของขอ ทงหลาย. ในบทนน มอธบายวา การไมทาการงอและเหยยดดวยอานาจจต แลวกาหนดสงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชน เพราะปจจยคอการงอ และการเหยยดมอและเทา แลวกาหนดสงทเปนประโยชน ชอวา สาตถก- สมปชญญะ. ในบทนน เมอผทงอหรอเหยยดมอและเทานานเกนไป เวทนา ยอมเกดขนได. จตยอมไมไดอารมณเดยว กรรมฐานยอมตกไป ยอมไม บรรลคณวเศษ ดงน. กเมองอในเวลาและ เหยยดในเวลาอนควร เวทนาเหลานน


ยอมไมเกด. จตยอมเปนอารมณเดยว กรรมฐานยอมถงการทรงไว ยอม บรรลคณวเศษ พงทราบ การกาหนดสงทเปนประโยชน และไมเปนประโยชน อยางน ดวยประการฉะน. กแมเนอมประโยชน การกาหนดสงอนเปนสปปายะและอสปปายะ แลวกาหนดเอาสงอนเปนสปปายะ ชอ สปปายสมปชญญะ ในขอนน มนยดงตอไปน. ไดยนวา ทลานมหาเจดย พวกภกษหนมทองมนตอย. พวกภกษณ สาวฟงธรรมอยขางหลงภกษหนมเหลานน. ในภกษเหลานน ภกษหนม รปหนงเหยยดมอไปตองกายสงสคคะ. จงเปนคฤหสถดวยเหตนนเอง. ภกษ อกรปหนงเมอเหยยดเทา ไดเหยยดไปทไฟ ไฟไหมจดถงกระดก. อกรปหนง เหยยดไปทไมปกกรด ถกอสรพษขบ. อกรปหนงเหยยดไปทไมปกกรด ง ปแกว ขบภกษนน. เพราะฉะนน ไมควรเหยยดไปในทเปนอสปปายะเหน ปานน ควรเหยยดไปในทเปนสปปายะ. นชอวา สปปายสมปชญะ ใน ทน. กพงแสดงโคจรสมปชญญะดวยเรองพระมหาเถระ. ไดยนวา พระ- มหาเถระนงในทพกกลางวน เมอพดกบอนเตวาสกทงหลาย งอมอทนทแลว วางไวในทเดมอก คอย ๆ งอ. พวกอนเตวาสกถามทานวา ทานขอรบ เพราะเหตไร ทานจงงอมอทนท แลววางไวในทเดม แลวคอย ๆ งอเลา. พระมหาเถระกลาววา ดกอนผมอายทงหลาย กเพราะเราเรมมนสการกรรมฐาน เราไมเคยปลอยกรรมฐานแลวงอมอเลย กบดน เราพดกบพวกทาน จงปลอย กรรมฐานงอมอ ฉะนน เราจงวางไวในทเดมอก แลวงอมอ. พวกอนเตวาสก กลาววา ทานขอรบ ดแลว ธรรมดาภกษควรเปนเหนปานนน. การไมละ กรรมฐานแมในบทน พงทราบวา เปนโคจรสมปชญญะ ดวยประการฉะน.


ชอวา อตตาในภายใน ไมมใครงอหรอเหยยด. กการงอและเหยยด ยอมมไดดวยการซานไปแหงวาโยธาต อนเปนกรยาของจตดงกลาวแลว ดจ การชกมอและเทาของชางหกดวยสามารถการชกดาย เพราะฉะนน การ กาหนดร พงทราบวา เปน อสมโมหสมปชญญะ ในทน. ในบทวา สฆาฏปตตจวรธารเณ น มอธบายวา การใชสอย ชอวา ทรงไว ดวยสามารถการนงและการหมสงฆาฏและจวร ดวยสามารถการรบ ภกษาเปนตน แหงบาตร. ในการทรงสงฆาฏและจวรนน ประโยชนมประการ ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวโดยนยมอาทวา ผไดอามส นงหมกอนแลวจง เทยวไปเพอบณฑบาต เพอกาจด ความหนาว. ดงนชอวา ประโยชน พงทราบ สาตถกสมปชญญะ ดวยสามารถประโยชนนน. กจวรเนอละเอยด เปนท สบายของผมความรอนเปนปกต และผทพลภาพ จวรเนอหนาสองชนเปนท สบายของผมความหนาวเปนปกต ผดไปจากนน ไมเปนทสบายเลย จวร ชารดไมเปนทสบายแกใคร ๆ เลย. ดวยวา จวรชารดนน ทาความกงวลให แกเขาดวยการใหผาปะเปนตน. จวรทควรไดมประเภทเปนผาขนแกะสองชน เปนตนกอยางนน. ดวยวาจวรเชนนนยอมเปนการทาอนตรายแกการนงและ ทาอนตรายแกชวตของภกษรปหนงในปาได. กโดยไมออมคอมจวรไดเกด ดวยอานาจมจฉาชพ มนมตตกรรมเปนตน (เปนหมอด) และอกศลธรรม ยอมเจรญยงแกผเสพ กศลธรรมยอมเสอมไป จวรนน ไมเปนทสบาย ผดไป จากนนเปนทสบาย. พงทราบสปปายสมปชญญะในขอนดวยสามารถสปปายะ นน และโคจรสมปชญญะดวย สามารถการไมละกรรมฐาน. ชอวา อตตาใน ภายใน ไมมใคร ๆ หมจวร. แตการหมจวรยอมมไดดวยการซานไปแหง วาโยธาต อนเปนกรยาของจตดงทกลาวแลว ในการหมจวรนน แมจวรก ไมมเจตนา แมกายกไมมเจตนา จวรยอมไมรวา เราหมกาย แมกายกไมรวา


เราหมจวร ธาตเทานนปกปดหมธาต ดจในการปกปดผาปานดวยผาขรว เพราะฉะนน ไดจวรด กไมควรดใจ ไดจวรไมด กไมควรเสยใจ. จรงอย คนบางพวก กระทาสกการะดวยดอกไมของหอม ธปและผาเปนตน ในไม กะทง จอมปลวก เจดยและตนไมเปนตน บางพวกกระทาอสกการะดวย คถ มตร เปยกตม และเครองประหารคอ ทอนไมและศสตราเปนตน จอมปลวกและตนไมเปนตน ไมทาความดใจดวยเหตนน อยางนนแหละได จวรดแลว กไมควรดใจ ไดจวรไมดกไมควรเสยใจ. พงทราบ อสมโมห- สมปชญญะ ในทน ดวยสามารถการพจารณาอนเปนไปแลว อยางน ดวย ประการฉะน. แมในการทรงบาตร กพงทราบสาตถกสมปชญญะ ดวยสามารถ ประโยชนทพงได เพราะการถอบาตรเปนปจจยอยางนวา เราจกไมถอบาตร ทนท ถอบาตรนแลว เทยวไปเพอบณฑบาต จกไดภกษา. กบาตรหนก ไมเปนทสบายแกรางกายอนผอมและทพลภาพ. บาตรทลางไมดจะกระทบตม สหาตม ไมเปนทสบายแกใคร ๆ บาตรทลางไมด ไมควร ความกงวลยอมม แกผลางบาตรนน. แตบาตรสแกวมณ ทควรไดไมเปนทสบาย โดยนย ทกลาวแลวในจวรนนแล. กบาตรไดทไดแลวดวยสามารถนมตตกรรมเปนตน อกศลธรรมยอมเจรญยงแกผเสพนน กศลธรรมยอมเสอม บาตรนไมเปนท สบายโดยสวนเดยว ผดไปจากนเปนทสบาย. พงทราบสปปายสมปชญญะ ในขอนดวยอานาจสปปายะนน และโคจรสปปชญญะดวยอานาจ การไมละ กรรมฐาน. ชอวา อตตาในภายใน ไมมใครถอบาตร. ชอวา การถอบาตร ยอมมดวยการซานไปแหงวาโยธาตอนเปนกรยาของจตดงกลาวแลว. ในการ ถอบาตรนน แมบาตรกไมมเจตนา แมมอกไมมเจตนา บาตรยอมไมรวา เราถกมอจบ แมมอกไมรวา เราจบบาตร ธาตเทานน ถอเอาหมธาต ดจ


ในการถอบาตร อนมสดจไฟ ดวยคม. พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ในทนดวยสามารถการพจารณาอนเปนไปแลวอยางน ดวยประการฉะน. อกอยางหนง เหมอนมนษยทงหลายผมความเอนดเหนมนษยอนาถา ทอนาถศาลามมอและเทาดวน มหนองเลอดและเหลาหนอนไหลออกจาก ปากแผล มแมลงหวเขยวตอม นาผาพนแผลและยาดวยกระเบองเปนตน ใหแกพวกเขา. ในขอนน ผา เนอละเอยดถงแกบางคน เนอหยาบถงแก บางคน กกระเบองใสยา มสณฐานด ถงแกบางคน มสณฐานไมด ถงแก บางคน พวกมนษยอนาถาเหลานน ไมดใจหรอไมเสยใจในขอนนเลย. ดวยวา ความตองการของพวกเขา ดวยผาเพยงพนแผลเทานน และดวยกระเบอง เพยงใสยาเทานน ฉนใด ภกษสาคญจวรดจผาพนแผล บาตรดจกระเบอง ใสยา ภกษาทไดในบาตรดจยาในกระเบอง ฉนนน พงทราบวา ภกษน เปนผกระทาสมปชญญะอนสงสด ดวย อสมโมหสมปชญญะ ในการทรง สงฆาฏ บาตรและจวร. พงทราบในบทวา อสต เปนตน บทวา อสเต ไดแก ในการ ฉนอาหาร. บทวา ปเต ไดแก ในการดมมขาวยาคเปนตน. บทวา ขายเต ไดแก ในการเคยวมแปงและของเคยวเปนตน. บทวา สายเต ไดแก ใน การลมมนาผงนาออยเปนตน. ในบทเหลานน ประโยชนแม ๘ อยาง ทาน กลาวไวโดยเปนตนวา เนว ทวาย ดงน ชอวา ประโยชน. พงทราบ สาตถกสมปชญญะดวยสามารถประโยชนนน. ความไมสาราญมแกผใด ดวย โภชนะอนใด ในบรรดาโภชนะทเศราหมองประณต ขมและหวานเปนตน โภชนะอนนนไมเปนทสบายแกผนน. แตโภชนะอนใดอนไดมาดวยนมต- กรรมเปนตนและอกศลธรรมทงหลาย ยอมเจรญยง กศลธรรมทงหลายยอม เสอมแกเขาผบรโภคโภชนะชนดใด โภชนะนนไมเปนทสบายโดยสวนเดยว


ผดไปจากนนเปนทสบาย พงทราบสปปายสมปชญญะในทนดวยสามารถ สปปายะนน และโคจรสมปชญญะดวยสามารถการไมละกรรมฐานนนแล. ชอวา อตตาในภายใน ไมมใครเปนผบรโภค. กธรรมดาการรบบาตร ยอมมดวยสามารถการซานไปแหงวาโยธาต อนเปนกรยาของจตมประการ ดงกลาวแลว ธรรมดาการหยงมอลงในบาตรยอมม ดวยการซานไปแหง วาโยธาตอนเปนกรยาของจต. การปนกอนขาว การยกกอนขาว และการ อาปากยอมมดวยการซานไปแหงวาโยธาต อนเปนกรยาของจต. ใคร ๆ ยอม ไมเปดประตกวางดวยกญแจ ไมงางดวยเครองยนตได. การวางคาขาวไวใน ปาก ฟนขางบนทาหนาทเปนสาก ฟนขางลางทาหนาทเปนครก และลนทา หนาทเปนมอ ยอมมไดดวยการซานไปแหงวาโยธาตอนเปนกรยาของจต. นาลายนอยยอมเปอนโภชนะนนทปลายลนนน นาลายมากยอมเปอนทโคนลน. โภชนะนนกลงกลอกไปมาดวยมอคอลน ในครกคอฟน คอฟน เบองลาง ชมดวยนาคอนาลาย บดดวยสากคอฟนเบองบน ไมมใคร ๆ เอากระจา หรอทพพสอดเขาไปในภายในได ยอมเขาไปดวยวาโยธาตเทยว เขาไปแลว ๆ กไมมใครปฟางรองรบไวได ตงอยดวยวาโยธาตเทยว ตงอย แลว ๆ กไมมใครตงเตาหงตมได หงตมดวยธาตไฟเทยว หงตมแลว ๆ กไมมใครนาออกขางนอกได ดวยกระบองหรอไมเทาได ออกดวยวาโยธาต เทยว. ดวยประการฉะน วาโยธาต ยอมนาไปยง นาไปลวงวเศษทรงไว เปลยนแปลง บดแหง และนาออก ปฐวธาต ทรงไว เปลยนแปลง บดและแหง. อาโปธาต ยอมชมฉา รกษาความสด. เตโชธาตเผาสงทเขาไป ในภายใน อากาศธาต เปนทางไป วญญาณธาต อาศยการประกอบชอบ


ในธาตนน ยอมผกใจไว พงทราบ อสมโมหสมปชญญะ ในทนดวย สามารถการพจารณาอนเปนไปแลว อยางนนดวยประการฉะน. อกอยางหนง พงทราบอสมโมหสมปชญญะในทน เพราะการพจารณา ความเปนของปฏกล ๑๐ อยางนคอ เพราะการไป เพราะการแสวงหา เพราะ การบรโภค เพราะทอาศย เพราะการฝง เพราะไมยอย เพราะยอยแลว เพราะผล เพราะความไหลออก เพราะความเปอน. บทวา อจจารปสสาวกมเม ไดแกในการถายอจจาระปสสาวะ. เหงอยอมไหลจากทวตวของผไมถายอจจาระปสสาวะเมอถงเวลา ตาทงสอง ยอมหมน จตไมแนวแน โรคอนยอมเกด แตทงหมดนนยอมไมมแกผถาย นเปนอธบาย ในบทน. พงทราบสาตถกสมปชญญะดวยสามารถแหงความนน. กเมอภกษถายอจจาระปสสาวะไมเปนทยอมเปนอาบต เสอมยศ แมอนตราย ถงชวตยอมม เมอถายในทสมควรทงหมดนนยอมไมม นเปนทสบายในขอน ดวยประการฉะน. พงทราบสปปายสมปชญญะดวยสามารถแหงสปปายะนน และโคจรสมปชญญะดวยสามารถการไมละกรรมฐานนนแล. ชอวา อตตาใน ภายใน ไมมถายอจจาระปสสาวะ. กการถายอจจาระปสสาวะยอมมดวยการ ซานไปแหงวาโยธาตอนเปนกรยาของจตเทานน. เหมอนอยางวา เมอฝหวแก เพราะหวฝแตกหนองและเลอดยอมไหลออกโดยไมตองการ ฉนใด และเหมอน อยางวา นาไหลออกจากภาชนะนาเตมเปยม โดยไมตองการ ฉนใด อจจาระ ปสสาวะทสงสมไวในกะเพาะอาหารและกะเพาะปสสาวะถกแรงลมบบคนยอม ไหลทง ๆ ทไมปรารถนา. สวนอจจาระปสสาวะนนน เมอออกไปอยางนน มไดเปนของตน มไดเปนของชนเหลาอน ของภกษนน เปนแตเพยงการไหลออกจากสรระ อยางเดยว. ถามวา เหมอนอะไร. ตอบวา เหมอนเมอคนทงนาเกาจาก


หมอนา นานนมไดเปนของตน มไดเปนของชนเหลาอน เปนแตเพยง สาหรบใชสอยอยางเดยวเทานน อสมโมหสมปชญญะ ในขอน พงทราบ ดวยสามารถแหงการพจารณาอนเปนไปแลว ดวยประการฉะน. พงทราบอธบายในบทวา คต ศพทเปนตน บทวา คเต คอ ในการเดน. บทวา เต คอในการยน. บทวา นสนเน คอในการนง. บทวา สตเต คอในการนอน. บทวา ชาครเต คอในการตน. บทวา ภาสเต คอในการพด. บทวา ตณหภาเว คอในการไมพด. กในอรยาบถน ภกษรปใด เดนหรอจงกรมนานแลว ในกาลยอมา ยนพจารณาเหนอยอยางนนวา รปธรรมและอรปธรรม อนเปนไปแลวในเวลา จงกรม กดบในทนแลว ดงน. นชอวาทาความรสกตวในการเดน. ภกษรปใด เมอทาการสาธยาย ตอบปญหา หรอมนสการถงกมมฏฐาน ยนนานแลว ในกาลตอมานงพจารณาเหนอยอยางนนวา รปธรรมและอรปธรรม อนเปนไปแลว ในเวลายน กดบในทนแลว ดงน. นชอวา ทาความรสกตว ในการยน. ภกษรปใด นงนานดวยสามารถแหงการทาสาธยายเปนตน ในกาล ตอมา นงพจารณาเหนอยอยางนนวา รปธรรมและอรปธรรม อนเปนไปแลว ในเวลานง กดบในทนแลว ดงน. นชอวา ทาความรสกตวในการนง. สวนภกษรปใด เมอนอนทาการสาธยาย หรอมนสการถงกมมฏฐาน หลบไป ในกาลตอมา ลกขนพจารณาเหนอยอยางนนวา รปธรรมและอรปธรรม อนเปนไปแลว ในเวลานอน กดบในทนแลว ดงน นชอวาทาความรสกตว ในการหลบและการตน. ดวยวา ความไมเปนไปแหงจตทสาเรจดวยกรยา ชอวา หลบ ทเปนไปชอวา ตน ดวยประการฉะน.


สวนภกษรปใด เมอพด ยอมพดมสตสมปชญญะวา ชอวา เสยงน ยอมเกดเพราะอาศยรมฝปาก เพราะอาศยฟน ลนและเพดาน และเพราะ อาศยความประกอบแหงจต อนสมควรแกเสยงนน กหรอทาการสาธยายหรอ กลาวธรรม ใหเปลยนกมมฏฐาน หรอตอบปญหาตลอดกาลนานแลว ในกาล ตอมา กนงพจารณาเหนอยอยางนวา รปธรรมและอรปธรรมอนเกดขนแลว ในเวลาพด กดบในทนแลว ดงน. นชอวา ทาความรสกตวในการพด. ภกษรปใดนง ทาในใจถงธรรม หรอกมมฏฐานแลวตลอดกาลนาน ในกาลยอมา ยอมพจารณาเหนอยางนนวา รปธรรมและอรปธรรมอนเปนไปแลว ในเวลานง กดบในทนแลว ดงน. เมอความเปนไปแหงอปาทารปมอย ชอวา พด. เมอไมมอย ชอวา เปนผนง ดงน. นชอวา ทาความรสกตว ในความนงดวยประการฉะน. ในขอนเปนอสมโมหสมปชญญะ ความรสกตว พงทราบดวยสามารถแหงอสมโมหสมปชญญะนนแล. ในพระสตรน พระผม พระภาคเจาตรสสมปชญญะคลกเคลาดวยสตปฏฐานวา เปนบพภาค ดงน. จบอรรถกถาสตสตรท ๒.


๓. ภกขสตร

วาดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔ โดยสวน ๓

[๖๘๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ ครงนน ภกษรปหนง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา [๖๘๖] ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผม พระภาคเจาโปรดแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ทขาพระองคไดฟงแลว พงเปนผ ๆ เดยวหลกออกจากหม ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว เถด. พระผมพระภาคเจาตรสวา กโมฆบรษบางพวกในโลกน ยอม เธอเชญเราอยางนนเหมอนกน และเมอเรากลาวธรรมแลว ยอมสาคญเราวา เปนผควรตดตามไปเทานน ภกษนนทลวงวอนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา โปรดแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ขอพระสคตเจาโปรดแสดงธรรมโดยยอ แกขาพระองค แมไฉน ขาพระองคพงรทวถงเนอความแหงภาษตของ พระผมพระภาคเจา แมไฉน ขาพระองคพงเปนทายาทแหงภาษตของพระผม- พระภาคเจา. [๖๘๗] พ. ดกอนภกษ เพราะเหตนนแหละ เธอจงยงเบองตนใน กศลธรรมใหบรสทธกอน. เบองตนของกศลธรรมคออะไร. คอ ศลทบรสทธด และควานเหนตรง. เมอใด ศลของเธอจกบรสทธด และความเหนของเธอ


จกตรง. เมอนน เธออาศยศล ตงอยในศลแลว พงเจรญสตปฏฐาน ๔ โดยสวน ๓. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. [๖๘๘] ดกอนภกษ เธอจงพจารณาเหนกายในกายภายในอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ๑ จง พจารณาเหนกายในกายภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ๑ จงพจารณาเหนกายในกายทงภายในภายนอก อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ๑ จงพจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายในอย ... จงพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ภายนอกอย ... จงพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงภายในและภายนอกอย ... จงพจารณาเหนจตในจตภายในอย ... จงพจารณาเหนจตในจตภายนอกอย .. จงพจารณาเหนจตใจจตทงภายในภายนอกอย ... จงพจารณาเหนธรรมใน ธรรมภายในอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย ๑ จงพจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกอย ๑ มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ๑ จงพจารณาเหน ธรรมในธรรมทงภายในภายนอกอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ๑. [๖๘๙] ดกอนภกษ เมอใด เธออาศยศล ตงอยในศลแลว จก เจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน โดยสวน ๓ อยางนน. เมอนน เธอพงหวงความ เจรญในกศลธรรมทงหลายอยางเดยว ตลอดคนหรอวนอนจกมาถง ไมม ความเสอมเลย. [๖๙๐] ครงนน ภกษนนชนชม ยนดภาษตของพระผมพระภาคเจา ลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา กระทาประทกษณแลวหลกไป เธอเปนผ ๆ เดยว หลกออกจากหม ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว


ไมนานนก กทาใหแจงซงทสดแหงพรหมจรรยอนยอดเยยม ซงกลบตรทงหลาย ผออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการนน ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง ในปจจบน เขาถงอยรชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนนมไดม กแลภกษนนไดเปนพระ- อรหนตองคหนง ในจานวนพระอรหนตทงหลาย. จบภกขสตรท ๓

อรรถกถาภกขสตร พงทราบวนจฉยในภกขสตรท ๓. บทวา เอวเมว ปนเธกจเจ ความวา ไดยนวา ภกษนน ให บอกกมมฏฐานแลว ยอมเทยวไปขางโนนขางน ไมตามประกอบกายวเวก. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงขมภกษนน จงตรสอยางน. บทวา ตสมา ไดแก เพราะเธอยอมขอเทศนาโดยสงเขป. บทวา ทฏ ไดแก ความเหนวาสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน. จบอรรถกถาภกขสตรท ๓


๔. โกสลสตร

วาดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔ [๖๙๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พราหมณคาม ชอโกศล ในแควนโกศล ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษ ทงหลาย ฯลฯ แลวไดตรสพระพทธภาษตนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ- ทงหลายทเปนผมาใหม บวชยงไมนาน เพงมาสธรรมวนยน อนเธอทงหลาย พงใหสมาทาน พงใหตงอย พงใหดารงมนในการเจรญสตปฏฐาน ๔. สตปฎฐาน ๔ เปนไฉน. [๖๙๒] มาเถด ผมอายทงหลาย เธอทงหลายจงพจารณาเหนกาย ในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอรกายตามความเปนจรง. จงพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ... เพอรเวทนาตามความเปนจรง. จงพจารณาเหนจต ในจตอย... เพอรจตตามความเปนจรง. จงพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอรธรรมตามความเปนจรง. [๖๙๓] ดกอนภกษทงหลาย แมภกษทงหลายทยงเปนเสขะ ยงไม บรรลอรหต ปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยม กยอมพจารณาเหน กายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอกาหนดรกาย. ยอมพจารณาเหนเวทนา ในเวทนาอย ...เพอกาหนดรเวทนา. ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . เพอ กาหนดรจต. ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ


มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอกาหนด รธรรม. [๖๙๔] ดกอนภกษทงหลาย แมภกษทงหลายทเปนอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรย ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระลงแลว มประโยชน ตนถงแลวโดยลาดบ สนสงโยชนทจะนาไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะร โดยชอบ กยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว พรากจาก กายแลว. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... พรากจากเวทนาแลว. ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... พรากจากแลว. ยอมพจารณาเหนธรรม ในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว พรากจากธรรมเเลว. [๖๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษทงหลายทเปนผมาใหม บวชยง ไมนาน เพงมาสธรรมวนยน อนเธอทงหลายพงใหสมาทาน พงใหตงอย พงใหดารงมนในการเจรญสตปฏฐาน ๘ เหลาน. จบโกสลสตรท ๔


อรถกถาโกสลสตร พงทราบวนจฉยในโกสลสตรท ๔. บทวา ธมมวนโย ความวา บททง ๒ วา ธรรมหรอวนยนน เปนชอของสตถศาสนเทานน. บทวา สมาทเปตพพา ไดแก อนเธอทงหลาย พงใหถอเอา. บทวา เอโกทภตา ไดแก ความเปนผมจตสงบดวยขณกสมาธ. บทวา สมาหตา เอกคคจตตา ความวา มจตตงมนโดยชอบ และมจต มอารมณเดยว ดวยสามารถอปจาระและอปปนา. ในสตรน สตปฏฐาน อน ภกษใหมทงหลายและพระขณาสพทงหลายเจรญแลว เปนบพภาค. พระเสขะ ๗ จาพวกเจรญแลว เปนมสสกะคลกเคลากน. จบอรรถกถาโกสลสตรท ๔ ๕. อกสลราสสตร *

กองอกศล ๕ [๖๙๖] สาวตถนทาน. ณ ทนนแล ฯลฯ พระผมพระภาคเจาไดตรส พระพทธภาษตนวา ดกอนภกษทงหลาย เมอจะกลาววากองอกศล จะกลาว ใหถก ตองกลาวถงนวรณ ๕. เพราะวากองอกศลทงสนน ไดแกนวรณ ๕. นวรณ ๕ เปนไฉน. คอกามฉนทนวรณ ๑ พยาบาทนวรณ ๑ ถนมทธ นวรณ ๑ อทธจจกกกจจนวรณ ๑ วจกจฉานวรณ ๑. ดกอนภกษทงหลาย * สตรท ๕ ไมมอรรถกถาแก


เมอจะกลาววากองอกศลจะกลาวใหถก ตองกลาวถงนวรณ ๕ เหลาน. เพราะ กองอกศลทงสนนไดแกนวรณ ๕. [๖๙๗] ดกอนภกษทงหลาย เมอจะกลาววากองกศล จะกลาวใหถก ตองกลาวถงสตปฏฐาน ๔. เพราะวากองกศลทงสนน ไดแก สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย. ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนภกษทงหลาย เมอจะกลาววากองกศล จะกลาวใหถก ตองกลาวถงสตปฏฐาน ๔. เพราะวากองกศลทงสนน ไดแก สตปฏฐาน. จบอกสลราสสตรท ๕


๖. สกณคฆสตร

วาดวยอารมณโคจร [๖๙๘] ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมแลว เหยยวโฉบลงจบนก มลไถโดยรวดเรว ครงนน นกมลไถกาลงถกเหยยวนาไป ไดราพนอยางน วา เราะเปนผอบโชค มบญนอย ทเทยวไปในถนของผอน อนมใชถนหากน. ถาวนน เราไปเทยวในถนอนเปนของบดาตน ซงควรเทยวไปไซร เหยยว ตวนเราอาจตอสได. เหยยวจงถามวา แนะนกมลไถ กถนซงเปนของบดาตน อนเปนท หากนของเจาเปนเชนไร. นกมลไถตอบวา คอ ท ๆ มกอนดน ซงเขาทาการไถไว. ครงนน เหยยวหยงในกาลงของตน อวดอางกาลงของตน ปลอย นกมลไถไป พรอมดวยบอกวา เจาจงไปเถด นกมลไถ เจาจะไปแมในทนน กไมพนเราได. นกมลไถจงไปยงท ๆ มกอนดนซงเขาทาการไถไว ขนสกอน ใหญ ยนทาเหยยวอยวา แนะเหยยว บดนทานจงมาจบเราเถด แนะเหยยว บดนทานจงมาจบเราเถด. ครงนน เหยยวหยงในกาลงของตน อวดอางใน ในกาลงของตน จงหอปกทง ๒ โฉบนกมลไถโดยรวดเรว. ครงใด นกมลไถ รวาเหยยวนโฉบลงมาเรวจะจบเรา ครงนน กหลบเขาซอกดนนนเอง. เหยยว ยงอกใหกระแทกดน (ตาย) ในทนนเทยว ดกอนภกษทงหลาย เรองนกมลไถ เทยวไปในถนอน อนมใชถนหากน ยอมเปนเชนนแล.


[๖๙๙] ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนนแหละ เธอทงหลายอยา เทยวไปในอารมณอน อนมใชโคจร. เมอเธอทงหลายเทยวไปในอารมณอน อนมใชโคจร มารจกไดชอง มารจกไดอารมณ. กอารมณอนอนมใชโคจร ของภกษ คออะไร. คอ กามคณ ๕. กามคณ ๕ เปนไฉน. คอ รปอน พงรดวยจกษ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ชกใหใคร ชวน ใหกาหนด เสยงทพงรดวยโสต...กลนทพงรดวยฆานะ...รสทพงรดวยชวหา. โผฏฐพพะทพงรดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ชกให ใคร ชวนใหกาหนด. ดกอนภกษทงหลาย น คอ อารมณอน มใชโคจร ของภกษ. [๗๐๐] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเทยวไปในอารมณ ซง เปนของบดาตน อนเปนโคจร เมอเธอทงหลายเทยวไปในอารมณ ซงเปน ของบดาตน อนเปนโคจร มารจกไมไดชอง มารจกไมไดอารมณ. กอารมณ อนเปนของบดา อนเปนโคจร คออะไร. คอสตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนย ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนในจตอย ... ยอมพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย นคอ อารมณซงเปนของบดาตน อนเปน โคจรของภกษ. จบสกณคฆสตรท ๖


อรรถกถาสกณคฆสตร พงทราบวนจฉยในสกณคฆสตรท ๖. บทวา สกณคฆ ไดแก ชอวา สกณคฆ เพราะอรรถวา ฆานก. คานนเปนชอของเหยยว. บทวา สหสา อชฌปปตตา ไดแก โฉบลง โดยเรว เพราะความโลภ. บทวา อลกขกา ไดแกเปนผหมดสร. บทวา อปปปา แปลวา เปนผมบญนอย. บทวา สจชช มย ตดบทเปน สเจ อชช มย ถาวนนเรา. บทวา นงคลกฏกรณ ไดแก การทานา ดวยไถ คอไถใหม ๆ อธบายวาทานา. บทวา เลณฑฏาน แปลวา ทแตก ระแหง. บทวา อวาทมานา คอเหยยวเมอหยง อธบายวา กลาวสรรเสรญ กาลงของตนดวยด. บทวา มหนต เลณฑ อภรหตวา ความวา นกมลไถ กาหนดทกอนดน ๓ กอน ตงอย โดยสณฐานดงเตาไฟวา เมอเหยยวบน มาขางนเราจกหลกไปขางโนน เมอบนมาขางโนน เราจกหลกไปขางน ดงน ขนกอนดนกอนหนง ในกอนดน ๓ กอนเหลานน ยนทาอย. บทวา สนธาย ไดแก หลบปกดจลอก คอตงไวดวยด. บทวา พห อาคโต โข มยาย ความวา นกมลไถรวาเหยยวนมาสทไกลกวาเพอตองการเรา บดนจกจบเรา ไมใหเหลอแตนอย ดงน จงหลบเขาไปในระหวางดนนนแล คลายนาออยงบ ตดอยทพน. บทวา อร ปจจตาเฬส ความวา เหยยวเมอไมสามารถดารง ความเรวไวได เพราะแลนไปดวยตดวา เราจกจบตดหวของนกมลไถครงเดยว กระแทกอกทดนนน ในทนใดนนเอง หวใจของมนแตกแลว ครงนน นก มลไถราเรงยนด วาเราเหนหลงของศตร ดงน จงเดนไปมาตรงหวใจ ของเหยยวนน. จบอรรถกถาสกณคฆสตรท ๖


๗. มกกฏสตร

วาดวยอารมณอนมใชโคจร [๗๐๑] ดกอนภกษทงหลาย ถนแหงขนเขาชอหมพานต อนไปได ยากขรขระ ไมเปนทเทยวไปทงของฝงลงทงของหมมนษย มอย. ถนแหงขน เขาชอหมพานต อนไปไดยาก ขรขระ เปนทเทยวไปของฝงลงเทานน ไม ใชของหมมนษย มอย. ภมภาคแหงขนเขาชอหมพานต ราบเรยบ นา- รนรมย เปนทเทยวไปทงของฝงลงทงของหมมนษย มอย. ณ ทนน พวก พรานวางตงไวในทางเดนของฝงลงเพอดกลง. ในลงเหลานน ลงเหลาใดไม โง ไมลอกแลก ลงเหลานน เหนตงนน ยอมหลกออกหาง. สวนลงใดโง ลอกแลก ลงตวนนเขาไปใกลทงนนเอามอจบ มอกตดตง มนจงเอามอขาง ทสองจบ ดวยคดวา จกปลดมอออก มอขางทสองตดตงอก มนจงเอาเทาจบ ดวยคดวา จกปลดมอทงสองออก เทากตดตงอก มนจงเอาเทาขางทสองจบ ดวยคดวา จกปลดมอทงสองงและเทาออก เทาทสองตดตงอก มนจงเอาปาก กด ดวยคดวา จกปลดมอทงสองและเทาทงสองออก ปากกตดตงอก. ลง ตวนนถกตรง ๕ ประการอยางนแล นอนถอนใจ ถงความพนาศ ถงความ ฉบหายแลว อนพรานจะพงกระทาไดตามความปรารถนา. พรานแทงลงตวนน แลว จงดงออกทงไวในทนนเอง ไมปลอยไป หลกไปตามความปรารถนา. ดกอนภกษทงหลาย เรองลงเทยวไปในถนอน อนมใชทควรเทยวไปยอมเปน เชนน แหละ. [๗๐๒] ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนนแหละ เธอทงหลายวา เทยวไปในอารมณอน อนมใชโคจร เมอเธอทงหลายเทยวไปในอารมณอน


อนมใชโคจร มารจกไดชอง มารจกไดอารมณ. กอารมณอนอนมใชโคจรของ ภกษคออะไร. คอ กามคณ ๕. กามคณ ๕ เปนไฉน. คอ รปทพงรดวย จกษ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ชกใหใคร ชวนใหกาหนด เสยงทพงรดวยโสต. . .กลนทพงรดวยฆานะ. . .รสทพงรดวยชวหา. . .โผฏฐพพะ ทพงรดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นารก ชกใหใคร ชวน ใหกาหนด ดกอนภกษทงหลาย น คอ อารมณอนอนมใชโคจรของภกษ. [๗๐๓] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเทยวไปในอารมณซง เปนของบดาตน อนเปนโคจร เมอเธอทงหลายเทยวไปในอารมณซงเปนของ บดาตน อนเปนโคจร มารจกไมไดชอง มารจกไมไดอารมณ. กอารมณ อนเปนของบดาตน อนเปนโคจรของภกษ คออะไร. คอ สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย...ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย น คอ อารมณซงเปนของ บดาตน อนเปนโคจรของภกษ. จบมกกฏสตรท ๗


อรรถกถามกกฏสตร พงทราบวนจฉยในมกกฏสตรท ๗. บทวา ทคคา แปลวา ไปยาก. บทวา จาร แปลวา เปนท เทยว. บทวา เลป โอฑเฑนต ความวา พวกพรานทาตงผสมดวยยาง ตนไทรยอยเปนตน กาหนดวา ทนนๆ เปนทเดนประจาของพวกลง ดงน แลววางไวทกงตนไมเปนตน. บทวา ปโจฑฑโต ความวา ลงถกตรง ในททง ๕ เหมอนสาแหรกอนตนสอดไมคานเขาไปแลว จบไวฉะนน. บทวา ถน เสต ไดแก นอนถอนใจอย. จบอรรถกถามกกฏสตรท ๗ ๘. สทสตร

วาดวยการสาเหนยกและไมสาเหนยกนมต [๗๐๔] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนพอครวผเขลา ไมฉลาด เฉยบแหลม บารงพระราชาหรอมหาอามาตยของพระราชาดวยสปะตางชนด มรสเปรยวจดบาง ขมจดบาง เผดจดบาง หวานจดบาง มรสเฝอนบาง ไมเฝอนบาง เคมบาง จดบาง. พอครวนน. . . ไมสงเกตรสอาหารของตน วา วนน ภตและสปะของเราชนดนทานชอบใจ หรอทานรบสปะน หรอ ทานหยบสปะนมาก หรอทานชมสปะน วนน ภตและสปะของเรามรสเปรยว จด ทานชอบใจ หรอทานรบสปะมรสเปรยวจด หรอทานหยบเอาสปะมรส


เปรยวจดมาก หรอทานชมสปะมรสเปรยวจด วนน ภตและสปะของเรามรส ขมจด . . . มรสเผดจด. . . มรสหวานจด .. . มรสเฝอน. . . มรสไมเฝอน . . . มรสเคม. . . วนน ภตและสปะของเรามรสจดทานชอบใจ หรอทาน รบสปะมรสจด หรอทานหยบเอาสปะมรสจดมาก หรอทานชมสปะมรสจด ดงน. พอครวนน. . . ยอมไมไดเครองนงหม ไมไดคาจาง ไมไดรางวล. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะพอครวนนเปนคนเขลา ไมฉลาดเฉยบแหลม ไม สงเกตเครองหมายอาหารของตน ฉนใด. [๗๐๕] ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ภกษบางรปในธรรมวนย นเปนผเขลา ไมฉลาดเฉยบแหลม ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความ เพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. เมอเธอ พจารณาเหนกายในกายอย จตยอมไมตงมน ยงละอปกเลสไมได เธอไม สาเหนยกนมตนน ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย .. . ยอมพจารณา เหนจตในจตอย .. . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. เมอเธอพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย จตยอมไมตงมน ยงละอปกเลสไมได เธอไมสาเหนยก นมตนน. ภกษนน ... ยอมไมไดธรรมเปนเครองอยเปนสขในปจจบน และ ไมไดสตสมปชญญะ. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะภกษนนเปนผเขลา ไม ฉลาดเฉยบแหลม ไมสาเหนยกนมตแหงจตของตน. [๗๐๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนพอครวผมปญญาฉลาด เฉยบแหลม บารงพระราชาหรอมหาอามาตยของพระราชาดวยสปะตางชนด มรสเปรยวจดบาง ขมจดบาง เผดจดบาง หวานจดบาง มรสเฝอนบาง ไมเฝอนบาง มรสเคมบาง จดบาง พอครวนนยอมสงเกตรสอาหารของตนวา วนน ภตและสปะของเราชนดน ทานชอบใจ หรอทานรบสปะน หรอหยบ


เอาสปะนมาก หรอทานชมสปะน วนน ภตและสปะของเรามรสเปรยวจด . . . วนน ภตและสปะของเรามรสขมจด... มรสเผดจด. . . มรสหวานจด... มรสเฝอน... มรสไมเฝอน... มรสเคม . . วนน ภตและสปะของเราม รสจดทานชอบใจ หรอทานรบสปะมรสจด หรอทานหยบเอาสปะมรสจดมาก หรอทานชมสปะมรสจด ดงน พอครวนนยอมไดเครองนงหม ไดคาจาง ไดรางวล. ขอนนเพราะเหตไร. เพราะพอครวนนเปนคนมปญญา ฉลาด เฉยบแหลม สงเกตรสอาหารของตน ฉนใด. [๗๐๗] ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย ภกษบางรปในธรรมวนย นเปนผมปญญา ฉลาด เฉยบแหลม ยอมพจารณาเหนกายในกายอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอ เธอพจารณาเหนกายในกายอย จตยอมตงมน ละอปกเลสได เธอยอม สาเหนยกนมตนน ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณา เหนจตในจตอย. . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณา เหนธรรมในธรรมอย จตยอมตงมน ละอปกเลสได เธอยอมสาเหนยกใน นมตนน ภกษนนยอมไดธรรมเปนเครองอยเปนสขในปจจบน สละไดสต สมปชญญะ. ขอนนเปนเพราะเหตไร. เพราะภกษนนเปนผมปญญา ฉลาด เฉยบแหลม สาเหนยกนมตแหงจตของตน. จบสทสตรท ๘


อรรถกถาสทสตร พงทราบวนจฉยในสทสตรท ๘ บทวา สโท แปลวา คนทากบขาว. บทวา นานจจเยห คอ ตางชนด อธบายวา ตางอยาง. อกอยางหนง ปาฐะนกเหมอนกน. บทวา อมพลคเคห ไดแก มสวนเปรยว. ในบททงปวงกนยนแล. บทวา อภหรต ไดเเก เหยยดมอออกเพอตองการรบ. บทวา พห คณหาต ความวา เมอรบมากโดยรบครงเดยวกด รบบอย ๆ กด กชอวา รบมากอยนนเอง. บทวา อภหาราน ความวา รางวลทเขายกขนรอยหนง หรอพนหนงนาไป. บทวา อปกลเลสา ไดแก นวรณ ๕ อยาง. บทวา นมตต น อคคณหาต ความวา ภกษยอมไมรวา กมมฏฐานนของเรา จดถงอนโลมญาณ หรอ โคตรภญาณแลวดงน ยอมไมสามารถจะจบนมตแหงจตของตนได. ในพระ- สตรน พระองคตรสสตปฏฐานอนเปนบพภาควปสสนาแล. จบอรรถกถาสทสตรท ๘


๙. คลานสตร

วาดวยมตนเปนเกาะ [๗๐๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ เวฬวคาม ใกลกรง เวสาล. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา มาเถด ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเขาจาพรรษาในกรงเวลโดยรอบ ตามมตร ตามสหาย ตามพวก ( ของตน ๆ) เถด เราจะเขาจาพรรษา ณ เวฬวคามนแล. ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว เขาจาพรรษาในกรงเวสาลโดยรอบ ตามมตร ตามสหาย ตามพวก (ของตนๆ). [๗๐๙] สวนพระผมพระภาคเจาทรงเขาจาพรรษา ณ เวฬวคาม นนแหละ เมอพระผมพระภาคเจาทรงเขาจาพรรษาแลว อาพาธกลาบงเกดขน เวทนาอยางหนกใกลมรณะเปนไปอย. ไดยนวา ณ ทนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารงพระสตสมปชญญะ ทรงอดกลน ไมทรงพรนพรง. ครงนน พระองค ทรงดารวา การทเรายงไมบอกภกษผอปฏฐาก ยงไมอาลาภกษสงฆ แลว ปรนพพานเสยนน หาสมควรแกเราไม ไฉนหนอ เราพงขบไลอาพาธนเสย ดวยความเพยร แลวดารงชวตสงขารอย. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรง ขบไลพระประชวรนนดวยความเพยร แลวทรงดารงชวตสงขารอย. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงหายจากพระประชวรแลว ทรงหายจากความเจบปวย ไมนาน ประทบนงบนอาสนะทเขาปลาดไวใตรมเงาแหงวหาร. [๗๑๐] ลาดบนน ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถง ทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง


ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองค เหนพระผมพระภาคเจาทรงอดทน ขาพระองคเหนพระผมพระภาคเจาทรงยง อตภาพใหเปนไป กายของขาพระองคประหนงจะงอมระงมไป แมทศทงหลาย กไมปรากฏแกขาพระองค แมธรรมทงหลายกไมแจมแจงแกขาพระองค เพราะความประชวรของพระผมพระภาคเจา แตขาพระองคมาเบาใจอยหนอย หนงวา พระผมพระภาคเจายงไมทรงปรารภภกษสงฆ แลวตรสพระพทธพจน อนใดอนหนง จกยงไมเสดจปรนพพานกอน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท กบดนภกษสงฆจะยงมาหวงอะไรในเราเลา. ธรรมอนเรา แสดงแลว กระทาไมใหมในภายใน ไมใหมในภายนอก. กามออาจารยในธรรม ทงหลาย มไดมแกตถาคต. ผใดพงมความดารฉะนวา เราจกบรหารภกษสงฆ หรอวาภกษสงฆยงมตวเราเปนทเชดช ผนนจะพงปรารภภกษสงฆ แลว กลาวคาอนใดอนหนงแนนอน. ดกอนอานนท ตถาคตมไดมความดารอยาง นวา เราจกบรหารภกษสงฆ หรอวาภกษสงฆมตวเราเปนทเชดช ดงน. ตถาคตจกปรารภภกษสงฆแลวกลาวคาอนใดอน หนงทาไมอกเลา. บดนเราก แกเฒา เปนผใหญลวงกาลผานวยแลว วยของเราเปนมาถง ๘๐ ปแลว. เกวยนเกายงจะใชไปไดกเพราะการซอมแซมดวยไมไผ ฉนใด กายของ ตถาคตกฉนนนเหมอนกน ยงเปนไปไดกคลายกบเกวยนเกาทซอมแซมแลว ดวยไมไผ ฉะนน. [๗๑๑] ดกอนอานนท สมยใด ตถาคตเขาเจโตสมาธอนไมมนมต เพราะไมกระทาไวในใจซงนมตทงปวง เพราะดบเวทนาบางเหลาแลวอย สมยนน กายของตถาคตยอมผาสก เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายจงมตน เปนเกาะ มตนเปนทพง อยามสงอนเปนทพง คอ จงมธรรมเปนเกาะ ม ธรรมเปนทพง อยามสงอนเปนทพงอยเถด.


[๗๑๒] ดกอนอานนท กภกษเปนผมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปน ทพงอย. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย. . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย. . . ยอมพจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. ดกอนอานนท ภกษเปนผมตนเปนเกาะ มตนเปน ทพง ไมมสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอน เปนทพงอย อยางนนแล. [๗๑๓] ดกอนอานนท กผใดผหนงในบดนกด ในเวลาทเราลวง ไปแลวกด จกเปนผมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพงอย ภกษเหลาใดเปน ผใครตอการศกษา ภกษเหลานนจกเปนผเลศ. จบคลานสตรท ๙


อรรถกถาคลานสตร พงทราบวนจฉยในคลานสตรท ๙. บทวา เวลวคามเก ความวา มปารคามอยแหงหนง มชออยางน ใกลกรงเวสาล. ณ ปารคามนน. ในบทวา ยถามตต เปนตน ไดแก มตรทงหลาย. บทวา สนทฏ ความวา เพอนแรกพบรวมกนในทนน ๆ จดเปนมตรทไมมนคงนก. บทวา สมภตต ความวา เพอนคบกนด มความเยอใย จดเปนมตรมนคง. อธบายวา พวกเธอทงหลายจงเขาจาพรรษา ในทมภกษทงหลายเหนปานนนอยเถด. ถามวา ตรสอยางนน เพราะเหตไร ตอบวา เพอยผาสกของภกษทงหลายเหลานน. ไดยนวา ในเวฬวคาม เสนาสนะไมพอสาหรบภกษเหลานน ทง ภกษากนอย แตโดยรอบกรงเวสาล มเสนาสนะมาก ทงภกษากหาไดงาย เพราะฉะนน พระองคจงตรสอยางน. ถามวา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร พระองคจงไมทรงปลอย ไปวา เธอทงหลาย จงไปตามสบายเถด. ตอบวา เพอนเคราะหภกษทงหลาย เหลานน. ไดยนวา พระองคไดมพระดารอยางนวา เราดารงอยเพยงกงเดอน จกปรนพพาน. ถาภกษทงหลาย จกไปไกลเรา เธอทงหลายจกไมอาจเหนเรา ในเวลาปรนพพาน. ครงนน พวกเธอพงมความเดอดรอนวา เมอพระศาสดา ปรนพพานไมไดประทานแมเพยงสตแกเราทงหลาย ถาเราทงหลายพงร ก ไมพงอยไกลอยางน. แตเมอเธอทงหลายอยรอบกรงเวสาล จกมาฟงธรรม เดอนละ ๘ ครง กไดโอวาทของสคต ดงน จงไมทรงปลอย.


บทวา ขโร ไดแก กลาแขง. บทวา อาพาโธ ไดแก โรค ทเปนวสภาคะ. บทวา พาฬหา แปลวา มกาลง. บทวา มรณนตกา ไดแก สามารถจะใหถงตาย คอใกลตายได. บทวา สโต สมปชาโน อธวาเสต ความวา ทรงดารงพระสตไวด กาหนดดวยญาณทรงอดกลน. บทวา อวหมโน ความวา ไมทรงกระสบกระสายไปตามอานาจเวทนา คอ ทรงอดกลนไวไมใหถกเวทนาเบยดเบยน และไมใหเกดทกข. บทวา อนามน- เตตวา คอไมบอกภกษใหร และไมเผดยงภกษสงฆใหร ทานอธบายวา ไมประทานโอวาทานสาสน. บทวา วรเยน ไดแก ดวยความเพยรเปน บรพภาค และดวยความเพยรเปนผลสมาบต. บทวา ปฏปณาเมตวา คอ ขมไว. ในบทวา ชวตสขาร น แมชวตจดเปนชวตสงขาร. ชวตอนบคคล ปรบปรง คอตอชวตทกาลงขาด ดารงอยไดดวยธรรมคอผลสมาบตใด แม ธรรมคอผลสมาบตนน กจดเปนชวตสงขาร. ชวตสงขารนน ทรงประสงค ในทน. บทวา อธฏาย ความวา เราพงเขาผลสมาบต อนสามารถ อธษฐานเหตใหดารงชวตอยตอไปได ดงน. นความสงเขปในขอน. ถามวา กกอนแตน พระผมพระภาคเจา ไมทรงเขาผลสมาบตหรอ. ตอบวา ทรงเขา. แตสมาบตนน เปนขณกสมาบต กขณกสมาบต ยอม ขมเวทนาได ในภายในสมาบตเทานน พอออกจากสมาบตแลว เวทนายอม ครอบงาสรระอก เหมอนสาหรายขาดจากกน เพราะไมขอนตก หรอเพราะ หนตก แลวกปกคลมนาอก ฉะนน. สมาบตทเขาดวยอานาจมหาวปสสนา *ทาหมวด ๗ แหงรป *และหมวด ๗ แหงอรป มใหเปนกอ มใหเปนชฏใด สมาบตนน ยอมขมไวดวยด. เมอออกจากสมาบตนนแลวนาน เวทนาจงจะ เกดขนได เหมอนสาหรายทใชใหคนลงสสระโบกขรณเอามอและเทาแยก * ดในวสทธมรรคบาลภาค ๓ ตอนมคคามคคญาณทสสนวสทธ


ไมใหประชดกนดวยด นานจงจะปกคลมนาได ฉะนน. ดวยประการอยางนน ในวนนน พระผมพระภาคเจา ทรงทาหมวด ๗ แหงรป และหมวด ๗ แหง อรป มใหเปนกอ มใหเปนชฏ เหมอนแรกตงวปสสนาใหม ๆ ณ มหา- โพธบลลงก ไหลไปดวยอาการ ๑๔ ทรงขมเวทนาดวยมหาวปสสนา ทรงเขา สมาบตดวยทรงดารวา ตลอด ๑๐ เดอน เวทนาอยาเกดขนเลย ดงน. เวทนาอน สมาบตขมไวกเกดขนไมไดตลอด ๑๐ เดอน. บทวา คลานา วฏ โต ไดแก ประชวรแลว หายประชวรอก. บทวา มธรกชาโต วย ความวา เกดความหนก เกดความ กระดาง เหมอนถกคนเงอหลาวขนใหสะดง. บทวา น ปกขายนต ไดแก ยอมไมประกาศ คอ ยอมไมปรากฏ เพราะเหตตาง ๆ. บทวา ธมมาป ม นปปฏภนต ทานแสดงวา สตปฏฐานธรรม ยอมไมปรากฏแกขาพระองค. สวนธรรมทเปนแบบอยาง เปนความคลองแคลวดวยดของพระเถระ. บทวา น อทาหรต ความวา พระผมพระภาคเจา ยงไมประทานปจฉมโอวาท ทานพระอานนท กลาวหมายถงขอนน. บทวา อนนตร อพาหร ความวา กภกษเมอไมทาธรรมทงสอง ดวยอานาจธรรม หรอดวยอานาจบคคล คดวา เราจกไมแสดงธรรมประมาณ เทาน ชอวา กระทาธรรมใหมในภายใน. เมอคดวา จกแสดงธรรมประมาณ เทานแกคนอน ชอวา กระทาบคคลใหมในภายนอก. แตเมอคดวาจกแสดง แกบคคลอน ชอวา กระทาบคคลใหมในภายใน. เมอคดวา จกไมแสดง แกบคคลน ชอวา กระทาบคคลใหในภายนอก. อธบายวา เราไมทาอยางนน แสดงธรรม. บทวา อาจรยมฏ ความวา ชอวา กามออาจารยยอมม สาหรบพวกคนภายนอก. ในเวลาหนม ทานไมกลาวแกใคร ในปจฉมกาล


เมอนอนบนเตยงเปนทตาย จงกลาวแกอนเตวาสกผเปนทรก ทชอบใจ ทานแสดงวา พระตถาคตไมมคาอะไร ทจะกามอเกบไวอยางนนวา เราจกกลาว คาน ในเวลาแก ในเวลาครงสดทาย ดงน. บทวา อห ภกขสงฆ ความวา เราจกบรหารภกษสงฆหรอ. บทวา มมทเทสโก ความวา หรอวา เราชอวา มมทเทสกะ เพราะ วเคราะหวา มความเชดช ดวยอรรถวา อนภกษสงฆพงเชดช ขอภกษสงฆ จงหวงเรา เฉพาะเราเทานน จะเปนเรองใด เรองหนงกตาม อยาลวงเราไป อธบายวา กหรอวาแกคนใด คนหนง. บทวา น เอว โหต ความวา ตถาคตยอมไมมอยางน เพราะอสสาและมจฉรยะทงหลาย หมดสนแลว ณ โพธบลลงกนนแล. บทวา ส ก แปลวา นนอะไร. บทวา อสตโก ความวา วย ๘๐ ป. คาน ตรสเพอทรงแสดงถงวยทผานมาตามลาดบถง ปจฉมวย. บทวา เวฬมสสเกน ความวา เพราะซอมแซมดวยไมไผอน ปรบปรงดวยเครองผกททบ และทลอเปนตน. บทวา มเ ยาเปต ทานแสดงวา การกาวไปดวยอรยาบถ ๔ ยอมมแกตถาคต เพราะผกดวย พระอรหตผล เหมอนเกวยนเกายงเปนไปได เพราะซอมแซมดวยไมไผ ฉะนน. บดน เมอพระองคทรงประกาศเนอความนน จงตรสคาเปนตนวา ยสม อานนท สมเย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สพพนมตตาน ไดแก รปนมตเปนตน . บทวา เอกจจาน เวทนาน ไดแก โลกยเวทนา. บทวา ตสมาตหานนท ทานแสดงวา เพราะความผาสกยอมมได ดวย ผลสมาบตวหารน. ฉะนน แมเธอทงหลายจงอยอยางน เพอประโยชนแก ความอยผาสกนนเถด. บทวา อตตทปา ความวา เธอทงหลาย จงทาตน ใหเปนเกาะคอเปนทพงอยเถด เหมอนคนอยในมหาสมทร ทาเกาะอาศยอย


ฉะนน. บทวา อตตสรณา ความวา เธอทงหลาย จงมตนเปนคต อยา มคนอนเปนคตเลย. แมในบทมธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง กนยน นนแล. กโลกตรธรรม ๙ อยาง พงทราบวา ธรรมในบทน. บทวา ตมตคเคเม เต ตดบทเปน ตมอคเค ต อกษร ในทามกลางทานกลาว ดวยสามารถการเชอมบท. มอธบายวา ภกษเหลาน ชอวา ตมตคคา เพราะ อรรถวา มความมดเปนเลศ. พระผมพระภาคเจา ทรงถอเทศนาดวยธรรม อนเปนยอด คอพระอรหตวา ดกอนอานนท ภกษทงหลายเหลานนของเรา ตดกระแสแหงความมดไดทงหมดอยางนแลว จกเปนผเลศ คอสวนสงสด เกนเปรยบ คอจกเปนผเลศกวาพวกภกษเหลานน. ภกษเหลาใดเหลาหนง เปนผใครตอการศกษา และภกษเหลานนทงหมด มสตปฏฐาน ๔ เปนอารมณ จกเปนผเลศ ดงน. จบอรรถกถาคลานสตรท ๙ ๑๐. ภกขนสตร

ผมจตตงมนในสตปฏฐาน ๔ ยอมรคณวเศษ [๗๑๔] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปยงสานกของนางภกษณแหงหนง แลวนงบนอาสนะ ทเขาปลาดไว. ครงนน ภกษณมากรปเขาไปหาทานพระอานนท ไหวทาน พระอานนทแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลว จงพดกะทาน พระอานนทวา ขาแตพระอานนทผเจรญ ภกษณมมากรปในธรรมวนยน


มจตตงมนดแลวในสตปฏฐาน ๔ ยอมรคณวเศษอนยงอยางอนจากคณวเศษ ในกาลกอน. ทานพระอานนทตอบวา นองหญง ขอนเปนอยางนน ขอน เปนอยางนน ภกษหรอภกษณรปใดรปหนง มจตตงมนดแลวในสตปฏฐาน ๔ ภกษหรอภกษณรปนนพงหวงขอนไดวา จกรคณวเศษอนยงอยางอนจาก คณวเศษในกาลกอน. ลาดบนน ทานพระอานนทยงภกษณเหลานนใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรงดวยธรรมมกถา แลวลกจากอาสนะหลกไป. [๗๑๕] ครงนน ทานพระอานนทเทยวไปบณฑบาตในพระนคร- สาวตถแลว ในเวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ เมอเชาน ขาพระองคนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปยงสานกนางภกษณแหงหนง แลวนงบนอาสนะทเขาปลาดไว. ครงนน ภกษณมากรปเขามาหาขาพระองค ไหวขาพระองคแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดพดกะขา- พระองควา ขาแตทานพระอานนทผเจรญ ภกษณมากรปในธรรมวนยน มจตตงมนดแลวในสตปฏฐาน ๔ ยอมรคณวเศษอนยงอยางอนจากคณวเศษ ในกาลกอน. เมอภกษณทงหลายพดอยางนนแลว ขาพระองคตอบวา นองหญง ขอนเปนอยางนน ขอนเปนอยางนน ภกษหรอภกษณรปใดรปหนง มจต ตงมนดแลวในสตปฏฐาน ๔ ภกษหรอภกษณรปนนพงหวงขอนไดวา จกร คณวเศษอนยงอยางอนจากคณวเศษในกาลกอน. [๗๑๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท อนเปนอยางนน ขอนเปนอยางนน ภกษหรอภกษณรปใดรปหนง มจตตงมนดแลวใน สตปฏฐาน ๔ ภกษหรอภกษณรปนนพงหวงขอนไดวา จกรคณวเศษอนยง อยางอนจากคณวเศษในกาลกอน. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน.


[๗๑๗] ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหน กายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย. เมอเธอพจารณาเหนกายในกายอย ความเรารอนมกายเปนอารมณ เกดขนในกายกด ความหดหแหงจตเกดขนกด จตฟงซานไปในภายนอกกด. ภกษนนพงตงจตไวใหมนในนมต อนเปนทตงแหงความเลอมใสอยางใด อยางหนง เมอเธอตงจตไวมนในนมต อนเปนทตงแหงความเลอมใสอยางใด อยางหนงอย ปราโมทยยอมเกด เมอเธอปราโมทย ปตยอมเกด เมอเธอ มใจประกอบดวยปต กายยอมระงบ เธอมกายระงบแลว ยอมเสวยสข เมอเธอมสข จตยอมตงมน. เธอยอมพจารณาเหนอยางนวา เราตงจตไว เพอประโยชนใด ประโยชนนนสาเรจแกเราแลว บดนเราจะคมจตไว. เธอ คมจตไว และไมตรก ไมตรอง ยอมรชดวา เราไมมวตก ไมมวจาร มสต ในภายใน เปนผมความสข ดงน. [๗๑๘] ดกอนอานนท อกประการหนง ภกษในธรรมวนยน ยอม พจารพาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. เมอเธอพจารณาเหนธรรมในธรรมอย ความ เรารอนมธรรมเปนอารมณเกดขนในกายกด ความหดหแหงจตเกดขนกด จตฟงซานไปในภายนอกกด. ภกษนนพงตงจตไวใหมนในนมต อนเปน ทตงแหงความเลอมใสอยางใดอยางหนง เมอเธอตงจตไวมนในนมต อนเปน ทตงแหงความเลอมใสอยางใดอยางหนงอย ปราโมทยยอมเกด เมอเธอ ปราโมทย ปตยอมเกด เมอเธอมใจประกอบดวยปต กายยอมระงบ เธอม กายระงบแลว ยอมเสวยสข เมอเธอมสข จตยอมตงมน. เธอยอมพจารณา เหนอยางนวา เราตงจตไวเพอประโยชนใด ประโยชนนนสาเรจแกเราแลว


บดนเราจะคมจตไว. เมอเธอคมจตไว และไมตรก ไมครอง ยอมรชดวา เราไมมวตก เราไมมวจาร มสตในภายใน เปนผมความสข ดงน ดกอน อานนท ภาวนายอมมเพราะตงจตไว ดวยประการฉะนแล. [๗๑๙] ดกอนอานนท กภาวนายอมมเพราะไมตงจตไวในภายนอก. อยางไร. ดกอนอานนท ภกษมไดตงจตไวในภายนอก ยอมรชดวา จต อนเรามไดตงไวในภายนอก ในลาดบนน เธอยอมรชดวา จตของเราไมได ฟงซานไปขางหลงและขางหนา พนแลวมไดตงอย กแลในกาลนน เธอยอม รชดวา เรายอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต เปนผมความสข ดงน. [๗๒๐] ดกอนอานนท ภกษมไดตงจตไวในภายนอก ยอมรชดวา จตอนเรามไดตงไวในภายนอก ในลาดบนน เธอยอมรชดวา จตของเราไม ฟงซานไปขางหลงและขางหนา พนแลว มไดตงอย กแลในกาลนน เธอ ยอมรชดวา เรายอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต เปนผมความสข ดงน. [๗๒๑] ดกอนอานนท ภกษมไดตงจตไวในภายนอก ยอมรชดวา จตอนเรามไดตงไวในภายนอก ในลาดบนน เธอยอมรชดวา จตของเราไม ฟงซานไปขางหลงและขางหนา พนแลว มไดตงอย กแลในกาลนน เธอ ยอมรชดวา เรายอมพจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต เปนผมความสข ดงน. [๗๒๒] ดกอนอานนท ภกษมไดตงจตไวในภายนอก ยอมรชดวา จตอนเรามไดตงไวในภายนอก ในลาดบนน เธอยอมรชดวา จตของเรามได ฟงซานไปขางหลงและขางหนา พนแลว มไดตงอย กแลในกาลนน เธอยอม


รชดวา เรายอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต เปนผมความสข ดงน. [๗๒๓] ดกอนอานนท ภาวนายอมมเพราะไมไดตงจตไวอยางนนแล ดกอนอานนท ภาวนายอมมเพราะตงจตไว เราแสดงแลว ภาวนายอมม เพราะมไดตงจตไว เรากแสดงแลว ดวยประการฉะนแล. ดกอนอานนท กจอนใดอนศาสดาผแสวงหาประโยชน ผอนเคราะห นงความอนเคราะหจะ พงทาแกสาวกทงหลาย กจอนนน เรากระทาแลวแกเธอทงหลาย. อานนท นนโคนไม นนเรอนวาง. เธอทงหลายจงเพงพนจ อยาประมาท อยาไดม ความรอนใจในภายหลง นเปนอนศาสนของเรา สาหรบเธอทงหลาย. พระผมพระภาคเจาไดตรสพทธพจนนแลว ทานพระอานนทปลมใจ ชนชมภาษตของพระผมพระภาคเจาแลวแล. จบภกขนสตรท ๑๐ จบอมพปาลวรรคท ๑


อรรถกถาภกขนสตร พงทราบวนจฉยในภกขนสตรท ๑๐ บทวา เตนปสงกม ความวา พระอานนท เขาไปหาดวยคดวา เราจกใหพวกภกษณผบาเพญกมมฏฐานมอยในสานกนน เกดความขวนขวาย แลว จกบอกกมมฏฐานแกเธอเหลานน. บทวา อฬาร ปพเพนาปร วเสส ความวา ยอมรคณวเศษอนยงอยางอนจากคณวเศษในเบองตน . การกาหนด มหาภตรปในบทนน เปนคณวเศษในเบองตน การกาหนดอปาทายรป ชอวา คณวเศษในเบองปลาย การกาหนดสกลรป เปนคณวเศษในเบองตนกอยาง นน การกาหนดอรป ชอวา คณวเศษในเบองปลาย การกาหนดรปและอรป เปนคณวเศษในเบองตน. การกาหนดปจจย ชอวา คณวเศษในเบองปลาย. การเหนนามรปพรอมทงปจจย เปนคณวเศษในเบองตน. การยกขนส ไตรลกษณ ชอวา คณวเศษในเบองปลาย อธบายวา ยอมรคณวเศษอนยง เบองปลายจากคณวเศษในเบองตนอยางน. บทวา กายารมมโณ ความวา เธอยอมพจารณาเหนกายใด และ ความเรารอนเพราะกเลสยอมเกดขน เพราะทากายนนแลใหเปนอารมณ. บทวา พหทธา วา จตต วกขปต ความวา จตตปบาทยอมฟงไปใน ภายนอก คอในอารมณมากบาง. บทวา กสม เทว ปสาทนเย นมตเต จตต ปณทหตพพ ความวา เมอความเรารอนเพราะกเลส ความหดห และความฟงซานไปในภายนอก เกดขนแลว ไมพงประพฤตไปตามความ ยนดของกเลส คอพงตงจตไวในกมมฏฐาน ในนมต อนเปนทตงแหงความ เลอมใส คอนาความเลอมใสมาใหอยางใดอยางหนง คอ ในฐานะอยางใด


อยางหนง ในบรรดาพระพทธเจาเปนตน . บทวา จตต สมาธยต ความวา จตรบอารมณโดยชอบ ยอมตงมนด. บทวา ปฏสหราม ไดแก เราจะ คมจต จากฐานะอนเปนทตงแหงความเลอมใส อธบายวา เราจะทาจตนน ใหมงตรงตอมลกมมฏฐาน. บทวา โส ปฏสหรต เจว ความวา เธอ สงจตมงตรงตอมลกมมฏฐาน. บทวา น จ วตกเกต น จ วจาเรต ความวา ไมตรกถงกเลส ไมตรองถงกเลส. บทวา อวตกโกมห อวจาโร ความวา เราไมมวตก ไมมวจาร โดยวตกวจารในกเลส. บทวา อชฌตต สตมา สขมสม ความวา เธอยอมรชดวา เรามสต และมความสขดงน ดวยสตทดาเนนไปในภายในอารมณ. บทวา เอว โข อานนท ปณธาย ภาวนา โหต ความวา อานนท ภาวนามกเพราะตงจตไวอยางนน. กภาวนาของภกษน ผถอเอา กมมฏฐานไปเพอบรรลพระอรหต เมอความเรารอนในกายเปนตน เกดขนแลว พกกมมฏฐานนนไว ยงจตใหเลอมใส ดวยการระลกในพระพทธคณเปนตน ทาใหเปนทตงแหงการงาน ดาเนนไปแลว เหมอนการเดนไปของตนแบกออย หนกมาก ไปยงโรงหบออย ในเวลาเหนอยแลวและเหนอยแลว วางลงบน แผนดน เคยวกนทอนออยแลว กแบกไปอกฉะนน. เพราะฉะนน พระองค จงตรสวา ภาวนามเพราะตงใจไว. พงทราบการเสวยสขในผลสมาบตของ ภกษน ผบาเพญกมมฏฐานถงทสดแลว ไดบรรลพระอรหต เหมอนคนนน นาออยหนกนนไปยงโรงหบออย บบออยเสรจแลว ดมรสฉะนน. บทวา พหทธา ความวา ละมลกมมฏฐานไปในอารมณอนภายนอก บทวา อปปณธาย แปลวา มไดตงจตไว. ในบทวา อถ ปจฉา ปเร อสขตต วมตต อปปณหตนต ปชานาต น พงทราบความหมาย ดวยอานาจกมมฏฐานบาง ดวยอานาจสรระบาง ดวยอานาจเทศนาบาง.


ในบทเหลานนพงทราบใหกมมฏฐานกอนความเชอมนตอกมมฏฐาน ชอวา ขางหนา พระอรหต ชอวา ขางหลง. ในธรรมเหลานน ภกษรปใด ถอเอามลกมมฏฐาน ไมปลอยโอกาสใหควานเรารอนในกเลส ความหดห หรอความฟงซานไปในภายนอก เกดขนได เมอเรมวปสสนา มจตมน ไมตด ยอมบรรลพระอรหต เหมอนเทยมโคทฝกดใหแลนไป และเหมอนใสลม สเหลยมทถากไวในชองสเหลยม. ภกษรปนนชอวา ยอมรชดวา จตไมฟงซาน ไปขางหลงและขางหนา พนแลว มไดตงอย ดวยอานาจความเชอมนใน กมมฏฐาน กลาวคอขางหนา และพระอรหตกลาวคอขางหลง สวนในสรระ ขอ ปลายนวเทา ชอวา ขางหนา กระโหลกศรษะ ชอวา ขางหลง. ในสองอยางเหลานน ภกษรปใด มงมนในกระดกขอ ปลายนวเทา เมอกาหนดกระดกดวยอานาจการกาหนดส สณฐาน ทศ โอกาส เหมอนฟาดฟอนขาวเหนยว หามความเกดแหงความเรารอน เพราะกเลส ในระหวางเปนตน บาเพญภาวนาไปจนถงกระโหลกศรษะ. ภกษรปนน ชอวา ยอมรชดวา จตของเราไมฟงซานไปขางหลงและขางหนา พนแลว มไดตงอย ดวยอานาจแหงขอนวปลายเทา กลาวคอขางหนา และแหงกระโหลก ศรษะ กลาวคอขางหลง. แมในเทศนา ผมทงหลายชอวา ขางหนาดวยการแสดงอาการ ๓๒ มตถลงคง (มนสมอง) ชอวา ขางหลง. ในสองอยางเหลานน ภกษรปใด มงมนในผม กาหนดจบผมเปนตน ดวยอานาจ ส สณฐาน ทศ โอกาส หามความเกดแหงความเรารอนในกเลสในระหวาง บาเพญภาวนาไปจนถง มนสมอง. ภกษรปนน ชอวา ยอมรชดวา จตของเราไมฟงซานไปขางหลง และขางหนา พนแลว มไดตงอย ดวยอานาจผมกลาวคอขางหนา และแหง มนสมอง กลาวคอขางหลง.


บทวา เอว โข อานนท อปปณธาย ภาวนา โหต ความวา ดกอนอานนท ภาวนายอมม เพราะมไดตงจตไวอยางน กกมมฏฐานภาวนา ของภกษน ยอมเปนไป เพราะหามความเกดขนแหงความเรารอนทางกาย เปนตน แหงการเรมภาวนา เพอบรรลพระอรหต เหมอนคนไดนาออย งบหนก เมอนาไปยงเรอนของตน ไมพกในระหวาง เคยวกนกอนนาออยงบ เปนตน ทใสไวในพก ยอมหยงเขาไปบานของตน ฉะนน เพราะฉะนน พระองคจงตรสวา ภาวนายอมมเพราะมไดตงจตไว. พงทราบการเสวยความสข ในผลสมาบต ของภกษน ผบาเพญกมมฏฐานถงทสดแลว บรรลพระอรหต เหมอนคนนนนานาออยงบหนกไปยงบานของตนแลว บรโภคพรอมดวยพวก ญาต ฉะนน. ในพระสตรน ตรสบพภาควปสสนา คาทเหลอในบททงปวง งายทงนนแล. จบอรรถกถาภกขนสตรท ๑๐ จบอรรถกถาอมพปาลวรรคท ๑

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ

๑. อมพปาลสตร ๒. สตสตร ๓. ภกขสตร ๘. โกสลสตร ๕. อกสลราสสตร ๖. สกณคฆสตร ๗. มกกฎสตร ๘. สทสตร ๙. คลานสตร ๑๐. ภกขนสตร พรอมทงอรรถกถา.


นาฬนทวรรค ท ๒ ๑. มหาปรสสตร*

วาดวยผเปนมหาบรษ [๗๒๔] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระสารบตรเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองค- ผเจรญ ทเรยกวา มหาบรษ ๆ ดงน บคคลจะเปนมหาบรษไดดวยเหต เทาไรหนอแล. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนสารบตร เราเรยกวา มหาบรษ เพราะเปนผมจตหลดพน เราไมเรยกวา มหาบรษ เพราะเปน ผมจตยงไมหลดพน. [๗๒๕] ดกอนสารบตร กบคคลเปนผมจตหลดพน อยางไร. ภกษ ในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย. มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. เมอเธอพจารณาเหนกายในกายอย จตยอมคลายกาหนด ยอมหลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน. ยอม พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. เมอพจารณาเหนธรรมในธรรนอย จตยอม คลายกาหนด ยอมหลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน. ดกอนสารบตร บคคลเปนผมจตหลดพนอยางนแล. เราเรยกวา มหาบรษ เพราะเปนผมจต หลดพน เราไมเรยกวา มหาบรษ เพราะเปนผมจตยงไมหลดพน. จบมหาปรสสตรท ๑ * ไมมอรรถกถาแก


๒. นาฬนทาสตร

วาดวยธรรมปรยาย [๗๒๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อยทปาวารกอมพวน ใกลเมองนาฬนทา ครงนน ทานพระสารบตรเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครน แลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเลอมใส ในพระผมพระภาคเจาอยางนวา สมณะหรอพราหมณอน ซงจะรยงไปกวา พระผมพระภาคเจาในทางปญญาเครองตรสร มไดมแลว จกไมม และยอม ไมมในบดน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนสารบตร นเปนอาสภวาจาอยาง สงทเธอกลาวแลว เธอถอเอาแตวาทะอยางเดยวบนลอสหนาทวา พระพทธ- เจาขา ขาพระองคเลอมใสในพระผมพระภาคเจาอยางนนวา สมณะหรอพราหมณ อน ซงจะรยงไปกวาพระผมพระภาคเจาในทางปญญาเครองตรสรมไดมแลว จกไมม และยอมไมมในบดน. [๗๒๗] ดกอนสารบตร พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใดทได มมาแลวในอดตกาล พระผมพระภาคเจาเหลานนทกพระองค อนเธอกาหนดซง ใจดวยใจแลวรวา พระผมพระภาคเจาเหลานนไดทรงมศลอยางนน ไดมธรรม อยางน ไดมปญญาอยางนน ไดมธรรมเปนเครองอยอยางนน หรอวาหลดพนแลว อยางนน ดงน กระนนหรอ. สา. หามได พระเจาขา. [๗๒๘] พ. ดกอนสารบตร พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใด ทจกมในอนาคตกาล และพระผมพระภาคเจาเหลานนทกพระองค อนเธอ


กาหนดซงใจดวยใจแลวรวา พระผมพระภาคเจาเหลานนจกทรงมศลอยาง น จกมธรรมอยางนน จกมปญญาอยางน จกมธรรมเปนเครองอยอยางน หรอวาหลดพนแลวอยางน ดงน กระนนหรอ. สา. หามได พระเจาขา [๗๒๙] พ. ดกอนสารบตร พระอรหนตสมมาพทธเจาในบดน คอ เรา อนเธอกาหนดซงใจดวยใจแลวรวา พระผมพระภาคเจาเปนผมศลอยาง น มธรรมอยางน มปญญาอยางน มธรรมเปนเครองอยอยางน หรอวา หลดพนแลวอยางนน ดงน กระนนหรอ. สา. หามได พระเจาขา. [๗๓๐] พ. ดกอนสารบตร กในขอน เธอไมมเจโตปรยญาณใน พระอรหนตสมมาสมพทธเจาทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน เมอเปน เชนนน เพราะเหตอะไร เธอจงกลาวอาสภวาจาอยางสงน เธอถอเอาวาทะ แตอยางเดยวบนลอสหนาทวา พระพทธเจาขา ขาพระองคเลอมใสใน พระผมพระภาคเจาอยางนนวา สมณะหรอพราหมณอน ซงจะรยงไปกวา พระผมพระภาคเจา ในทางพระปญญาเครองตรสร มไดมแลว จกไมม และยอมไมมในบดน. สา. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจะมเจโตปรยญาณในพระ- อรหนตสมมาสมพทธเจาทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนกหามได แตวา ขาพระองครไดตามกระแสพระธรรม. [๗๓๑] ขาแตพระองคผเจรญ เปรยบเหมอนปจจยตนครของพระ- ราชามเชงเทนมนคง มกาแพงและหอรบแนนหนา มประตเดยว คนเฝาประต ของพระราชาในนครนน มปญญาเฉลยวฉลาด มความร หามคนทไมรจก


ใหคนทรจกเขาไป. เขาเดนตรวจตามทางรอบนครนน ไมพบทตอหรอชอง แหงกาแพงโดยทสด แมเพยงแนวอาจรอคออกไปได. เขาจะพงมความคด อยางนนวา สตวตวเของ ๆ ชนดใดชนดหนง จะเขานครนหรอจะออกไป สตวเหลานนทงหมดยอมเขาหรอออกโดยประตนเทานน แมฉนใด ขาพระองค รตามกระแสพระธรรม กฉนนนเหมอนกน พระอรหนตสมมาสมพทธเจา เหลาใดทไดมมาแลวในอดตกาล พระผมพระภาคเจาเหลานนทกพระองค ทรงละนวรณ ๕ อนเปนเครองเศราหมองแหงใจ ทอนกาลงปญญา ทรงม พระหฤทยตงมนดแลวในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามความ เปนจรง ตรสรพระอนตตรสมนจาสมโพธญาณแลว. พระอรหนตสมมาสมพทธ- เจาเหลาใด จกมในอนาคตกาล... จกตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ. แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน กทรงละนวรณ ๕ อนเปนเครองเศราหมองแหงใจ ทอนกาลงปญญา ทรงมพระหฤทยตงมนดแลว ในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามความเปนจรง ตรสรพระอนตตร สมมาสมโพธญาณแลว. [๗๓๒] พ. ดละ ๆ สารบตร เพราะเหตนนแหละ เธอพงกลาว ธรรมปรยายนเนอง ๆ แกภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ดวยวาโมฆบรษ เหลาใดจกมความเคลอบแคลงหรอความสงสยในตถาคต โมฆบรษเหลานนจก ละความเคลอบแคลงหรอความสงสยนนเสย เพราะไดฟงธรรมปรยายน. จบนาฬนทสตรท ๒


นาฬนทวรรคท ๒

นาฬนทสตร พงทราบอธบายในนาฬนทสตรท ๒ แหงทตยวรรค. คาวาในนาฬนทา ไดแกในนครทมชออยางนวา นาฬนทา. ทรง กระทานครนนใหเปนโคจรคาม. คาวา ปาวารกอมพวน ไดแก ทสวนมะมวงของเศรษฐชอวา ทสสปาวารกะ. นยวา ปามะมวงนนไดเปนอทยานของเศรษฐนน. ปาวา- รกเศรษฐนน ฟงพระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจาเลอมใสในพระผม พระภาคเจาแลว สรางวหารถวายพระผมพระภาคเจา ประกอบดวยกฏ ท หลกเรนและมณฑปเปนตนในอทยานนน วหารนนถงการนบวา ปาวาร- กมพวน เหมอนชวกมพวน อธบายวา พระผมพระภาคเจา ประทบอย ในปาวารกมพวนนน. บทวา เลอมใสแลวอยางน ความวา มความเชอถงพรอมแลว อยางนน อธบายวา เราเธออยางน. บทวา โดยยงกวา ๆ ความวา ผมชอ เสยงอยางยง อธบายวา หรอวาผมความรยงกวาโดยความร. บทวา ในการตรสรพรอม ความวา ในสพพญตญาณหรอใน อรหตมรรคญาณ. เพราะวา พระพทธคณทงหลายทงหมดเปนอนทานถอ เอาแลวดวยยอรหตมรรคทเดยว. ถงแมพระอครสาวกทงสอง กไดเฉพาะ สาวกบารมญาณดวยยอรหตมรรคเทานน. พระปจเจกพทธเจาทงหลาย ยอม ไดโดยเฉพาะพระปจเจกโพธญาณ. พระพทธเจาทงหลาย ยอมไดเฉพาะพระ


สพพญตญาณ และพระพทธคณทงสน อรหตมรรคญาณแมทงสน ยอม สาเรจแกทานเหลานน ดวยอรหตมรรคนนเอง เพราะฉะนน อรหตมรรค ญาณจงชอวาเปนคณเครองตรสรพรอม. เพราะเหตนน จงไมมผทยงกวาพระ- ผมพระภาคเจา. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาสภาพทยงกวาคอ คณเปนเครองตรสร. บทวา อฬาร คอประเสรฐ. กอฬารศพทนยอมมาในอรรถวา อรอย ในบทเปนตนวา ยอมเคยวกนของทควรเคยวอรอย. ยอมมาในอรรถ วา ประเสรฐ ในบทเปนตนวา ไดยนวา วจฉายนะ พราหมณผเจรญ ยอมสรรเสรญพระสมณโคดม โดยความประเสรฐ อยางประเสรฐ. มาใน อรรถวา ไพบลย ในบทเปนตนวา และแสงสวางอนโอฬารหาประมาณไม ได. อฬาร ศพทนนนมาแลวในอรรถวาประเสรฐในทน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา บทวา อฬาร ไดแก ประเสรฐ. บทวา องอาจ ความ วา ไมหวนไหว คอไมคลอนแคลน เหมอนเสยงโคอสภะ. บทวา ถอเอาโดยสวนเดยว ความวา ไมกลาวโดยสบ ๆ ตอแหง อาจารยตามทไดยนมาบาง ตามทไดยนมาอยางนนอยางนบาง ดวยการอางตารา บาง ดวยอาการตรกตามอาการบาง ดวยทนตอความเพงแหงทฏฐบาง เพราะ เหตแหงการคาดคะเนบาง เพราะเหตเดาบาง ถอเอาโดยสวนเดยว เหมอนแทง ตลอดดวยญาณโดยประจกษ. อธบายวา การกลาวดวยการตกลงใจทานกลาว ไวแลว. บทวา บนลออยางสหะ ความวา บนลออยางประเสรฐ อธบายวา บนลอแลวอยางสงสด เหมอนกนสหะ ไมเลน ไมเหลวไหลเปลงแลว. บทวา สารบตร ประโยชนอะไรแกทาน ความวา ปรารภทา เทศนาน เพอใหการตามประกอบ เพราะวา บคคลบางพวกเปลงสหนาทแลว ไมอาจเพอจะใหการตามประกอบในการบนลอของตนไดไมอดทนตอการเสยดส


เปนเหมอนลงตกไปในยางเหนยว. ถานไฟยอมเผาไหมโลหะทไมบรสทธ โดย ธรรมดาฉนใด บคคลกเปนเหมอนถานเพลงไหมอยฉนนน. คนหนงถกเขา ใหตามประกอบในการบนลอดจสหะ ไมอาจเพอจะใหไดทงอดทนตอการเสยดส ผนชอวายอมงามยงกวา ดจเงนทไมมสนมตามธรรมดา. พระเถระกเปนเชน นน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา ทรงทราบพระเถระนนวาผนเปน ผอดทนตออนโยค ดงนแลว ทรงปรารภเทศนาน เพอใหตามประกอบในการ เปลงสหนาท. บรรดาบทเหลานน บทวา เหลานน ทกพระองค ความวา พระผม พระภาคเจาเหลานนทงปวง อนทาน (กาหนดรแลว). บทวา มศลอยางน ความวา มศลอยางนนดวยมรรคศล ผลศล โลกยศลและโลกตรศล. ธรรมทเปนฝกฝายแหงสมาธทานประสงคเอาในบทน วา ผมธรรมอยางน อธบายวาผมสมาธอยางน ดวยมรรคสมาธ ผลสมาธ ทเปนโลกยะและโลกตระ. บทวา ผมปญญาอยางน ความวา และผมปญญาอยางนดวยอานาจ มรรคปญญาเปนตน. กในบทนวา ผมธรรมเปนเครองอยอยางน ดงน หาก มคาถามวา ธรรมเปนเครองอยชอวาทานถอเอาแลว เพราะธรรมทเปนฝาย สมาธทานถอเอาแลวในหนหลง เพราะเหตไร จงไมถอเอาธรรมเปนเครอง อยทถอเอาแลว. ตอบวา คานพระเถระถอเอาแลว. กคานทานกลาวไว เพอแสดงนโรธสมาบต. เพราะฉะนน พงเหนเนอความในบทนอยางนวา พระผมพระภาคเจาเหลานน ไดทรงเปนผมปกตอยดวยนโรธสมาบตอยางน. ในบทวา ผมวมตตอยางน ไดแก วมตต ๕ คอ วกขมภน- วมตต ตทงควมตต สมจเฉทวมตต ปฏปสสทธวมตต นสสรณ วมตต.


ในวมตตเหลานน สมาบต ๘ ถงการนบวา วกขมภนวมตต (พนไดดวยการขม) เพราะพนจากนวรณเปนตน ทตนเองขมไดแลว อนปสสนา ๗ มการตามเหนวาไมเทยงเปนตน ถงการนบวา ตทงควมตต (พนไดดวยองคนน) เพราะพนจากความสาคญวาเทยงเปนตน ทตนเองละสละไดดวยอานาจเปนขาศกตอนวรณเปนตนนน. อรยมรรค ๔ ถงการนบวา สมจเฉทวมตต (พนเดดขาด) เพราะ พนจากกเลสทงหลาย ทตนถอนขนแลว. สามญญผล ๔ ยอมถงการนบวา ปฏปสสทธวมตต (พนไดดวย การสงบระงบ) เพราะเกดขนในทสดแหงการสงบระงบกเลสทงหลาย ดวย อานภาพมรรค. นพพาน ถงการนบวา นสสรณวมตต (พนไดดวยการสลดออก) เพราะสลดจากกเลสทงหลาย คอเพราะปราศจาก ไดแกตงอยในทไกล. พง เหนเนอความในคานวา ชอวาพนแลวอยางน ดวยอานาจวมตต ๕ เหลาน ดวยประการฉะน. บทวา สารบตร กประโยชน กประโยชนอะไรแกทาน พระพทธเจา เหลานนใด จกมอย ความวา พระผมพระภาคเจาเมอตรสถามวา พระ- พทธเจาทงหลาย ลวงไปแลว คอดบแลว โดยไมเหลอ ไดแกถงความเปน ผหาบญญตมได ดบไปแลวเหมอนเปลวประทป ชอวา ดบแลวอยางนน ทาน ถอเอาความเปนผหาบญญตมได จกรไดอยางไร กพระคณของพระพทธเจา ทยงไมถงทงหลาย เธอจะกาหนดรดวยใจของตนหรอ แลวจงตรสอยางนวา สารบตร กเรามประโยชนอะไรแกเธอในบดน. พระผมพระภาคเจา เมอ จะทรงถามวา พระพทธเจาแมทยงไมมาแลว ยงไมมพระชาต ยงไมเกด ยงไมอบต เธอจกรพระพทธเจาเหลานนไดอยางไร. กการทจะรพระพทธเจา


เหลานน เปนเหมอนการแลดรอยเทาในอากาศ ทไมปรากฏรอยเทา บดน เธออยวหารเดยวกบเรา เทยวไปเพอภกษาดวยกน เวลาแสดงธรรมกนง ขางขวา กคณทงหลายของเรา เธอกาหนดรดวยใจของตนหรอ แลวจง ตรสอยางนน. พระเถระยอมปฏเสธปญหาทพระผมพระภาคเจาตรสถามแลว ๆ วา เปนอยางนนหามได พระพทธเจาขา. กสงทพระเถระรแลวกม ไมร แลวบางกม. ถามวา ทานยอมคดคานในททตนรแลว หรอในททตนไมรแลว. ตอบวา ยอมคดคานในททตนไมรแลวเทานน ไดยนวา เมอเรม คาถามแลว พระเถระไดรแลวอยางนนวา นไมใชคาถาม คาถามตองถามใน สาวกบารมญาณ จงไมทาการคดคานดวยสาวกบารมญาณของตน ยอมคดคาน ในพระสพพญตญาณในฐานะทตนไมเขาใจ เพราะเหตนน พระเถระจง แสดงคาแมนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคยอมไมมสพพญตญาณ ทสามารถจะรเหตแหงศล สมาธ ปญญา และวมตต ของพระพทธเจาทงหลาย ทเปนอดต อนาคต และปจจบนได. บทวา น ไดแก พระพทธเจา ตางดวยพระพทธเจาในอดตเปนตน เหลาน. บทวา กทาไมเลา ความวา พระผมพระภาคเจา ตรสถามวา กเมอ ไมมความรอยางนน ทาไมเธอจงกลาวอยางน. บทวา คลอยตามธรรม ไดแก การถอเอานยแหงญาณโดยอนมาน อน พระเถระผไปตามการประกอบแหงญาณ อนเกดขนแลวโดยประจกษ แกธรรม และดารงอยในสาวกบารมญาณรแลว พระเถระกราบทลวา ขาแต พระผมพระภาคเจา ขาพระองคยอมรดวยเหตน. เพราะวา การถอเอาโดยนย ของพระเถระไมมประมาณ ไมมทสด สพพญตญาณยอมไมมประมาณ หรอ


ทสดรอบฉนใด การถอเอาโดยนยของพระธรรมเสนาบด กไมมประมาณ หรอทสดรอบฉนนน เพราะเหตนน พระเถระนน ยอมรวา พระศาสดานน ทรงเปนอยางน ดวยเหตน ๆ ทรงเปนผไมมผอนยงกวาดวยเหตน ๆ เพราะวา การถอเอาโดยนยของพระเถระ. คอคตแหงพระสพพญตญาณนนเอง บดน พระเถระเมอจะแสดงอปมา เพอทาใหการถอเอาโดยนยนนปรากฏ จงกลาว คาเปนตนวา แมฉนใด พระเจาขา. เพราะในมชฌมประเทศนน ปอมหรอกาแพงเปนตนของเมองจะ แขงแรงหรอไมแขงแรงกตาม ไมตองวตกอะไรทงหมด. เรองโจรไมตอง ระแวง เพราะฉะนน พระเถระไมถอเอาเรองนนเปนสาคญจงกลาววา เมองชายแดนเปนตน. บทวา มเชงเทนมนคง ความวา มเชงกาแพงมนคง. บทวา มกาแพงและเสาระเนยดหนาแนน ความวา มกาแพง หนาแนน และมประตหนาตางมนคง. ถามวา เพราะเหตไร พระเถระจง กลาววา มประตเดยว. ตอบวา เพราะวาในเมองทมประตมาก จะตองมคน เฝาประตทฉลาดหลายคน สวนในเมองทมประตเดยวใชคนเดยวกพอ ไมมผอน เสมอดวยปญญาของพระเถระ เพราะฉะนน พระเถระจงกลาววา มประตเดยว เพอจะแสดงคนเฝาประตคนเดยวเทานน เพอจะเปรยบความทคนเปนผฉลาด. บทวา ปณฑโต เปนผฉลาด คอประกอบดวยความเปนผฉลาด. บทวา พยตโต ผสามารถ คอประกอบความเปนผสามารถ ไดแก เปนผมความรคลองแคลว. บทวา เมธาว มปญญา คอประกอบดวยเมธา กลาวคอปญญา พจารณาการเกดขนแหงสถานการณ. บทวา ทางรอบพระนคร ไดแก ทางรอบกาแพง ชอวา สาหรบเดนตรวจ.


บทวา ทตอกาแพง ไดแก ททอฐสองกอนเชอมตดกน. บทวา ชองกาแพง ไดแก ททาเปนชองกาแพง. บทวา เครองเศราหมองแหงใจ ไดแก นวรณ ๕ ทาจตให เศราหมอง คอทาความเศราหมอง ไดแกใหเขาไปเรารอน เบยดเบยนอย เพราะฉะนน พระเถระจงกลาววา เครองเศราหมองแหงใจ. บทวา ทอน- กาลงปญญา ความวา นวรณทงหลาย เมอเกดขน ยอมไมใหปญญาทยง ไมเกดขนใหเกดขน เพราะฉะนน พระเถระจงเรยกวา บนทอนกาลงปญญา. บทวา ผมจตตงมนดแลว ความวา เปนผมจตตงมนแลวใน สตปฏฐาน ๔. บทวา ในโพชฌงค ๗ ตามความเปนจรง ไดแก เจรญแลว ตามภาวะของตน. ดวยบทวา อนตตรสมมาสมโพธ พระเถระแสดงวา แทงตลอด ความเปนพระอรหนต และสพพญตญาณ. กอกอยางหนง คาวา สตปฏฐาน นคอ วปสสนาโพชฌงค มรรคกคอพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ แสะความเปนพระอรหนต อก อยางหนง คาวา สตปฏฐาน กคอวปสสนาเจอดวยโพชฌงค ไดแกความ เปนพระอรหนต คอ สมมาสมโพธญาณมนคง. สวนพระทฆภาณกมหา- สวเถระ กลาวแลววา เมอถอเอาวปสสนาในสตปฏฐานแลว ถอเอาโพชฌงค วา เปนมรรคและเปนสพพญตญาณ กจะพงเปนปญหาทสวย แตวา อยาไป ถอเอาอยางนน. พระเถระเมอจะแสดงความไมมความแตกตางกน เหมอน ทองและเงนแตกแลวในทามกลาง ในการละนวรณ ในการเจรญสตปฏฐาน และใจการตรสรเอง ของพระสพพญพทธเจาทงหลาย ดวยประการฉะน หยดแคนกอน ควรเปรยบเทยบขออปมา กทานพระสารบตรแสดงถงเมอง


ชายแดน กาแพง ทางรอบพระนคร คนเฝาประตทฉลาด เหลาสตวทคบคง เขาออกเมอง. แสดงสตวเหลานนปรากฏแกคนเฝาประต. ในคานนหากมคา ถามวา อะไรเหมอนอะไร. ตอบวา เพราะวา พระนพพานเหมอนนคร ศล เหมอนกาแพง ความละอายแกใจเหมอนทางรอบพระนคร อรยมรรค เหมอนประต พระธรรมเสนาบดเหมอนคนเฝาประตทฉลาด พระพทธเจา ทงหลาย ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน เหมอนเหลาสตวจานวนมาก เขาออกพระนคร ขอทพระพทธเจาทงหลาย ทงทเปนอดต อนาคต และ ปจจบนปรากฏโดยความมศลเสมอกนเปนตน แกทานพระสารบตร เหมอน ขอทสตวเหลานนปรากฏแกคนเฝาประต. พระเถระไดกราบทลอยางน แด พระผมพระภาคเจาวา ขาพระองคดารงอยในสาวกบารมญาณ ยอมรการถอ เอาโดยนยทคลอยตามธรรม ดงน การตามประกอบสหนาทของตน กเปน อนพระเถระถวายแลว . บทวา เพราะฉะนน ความวา เพราะพระเถระกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ขาพระองคยอมไมมญาณเครองกาหนดรพระทยในพระ- อรหนตสมมาสมพทธเจาทงหลาย ทงทเปนอดต อนาคตและปจจบนแล ก แตวา การคลอยตามธรรมขาพระองครแลว ฉะนน. บทวา พงกลาวเนอง ๆ ความวา เธอพงกลาวบอย ๆ. บทวา เรากลาวแลวในเวลาเชา ความวา ไมกลาวในเวลาเยน และเวลาเทยงเปนตน อธบายวา ไมกลาวแลวในวนอนเปนตนวา เรากลาวแลว ในวนน. บทวา จกละความสงสยนน ความวา นชอวา พระสาวกทถง พรอมดวยความแลนไปแหงความร แมเชนกบพระสารบตร กไมอาจจะรการ เทยวไปแหงจตของพระพทธเจาทงหลาย.


บทวา พระตถาคตเจาอนใครพงเปรยบไมไดอยางน ความวา ความเคลอบแคลง สงสยในพระตถาคตเจา เขาจกละได. จบอรรถกถานาฬนทสตรท ๒ ๓. จนทสตร

วาดวยการปรนพพานของพระสารบตร [๗๓๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ. กในสมยนน ทาน พระสารบตรอย ณ บานนาลกคาม ในแควนมคธ อาพาธ เปนไขหนก ไดรบทกขเวทนา. สามเณรจนทะเปนอปฏฐากของทาน. ครงนน ทานพระ- สารบตรปรนพพานดวยอาพาธนนแหละ. [๗๓๔] ครงนน สามเณรจนทะถอเอาบาตรและจวรของทานพระ- สารบตร เขาไปหาพระอานนทยงพระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณ- ฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ นมสการทานพระอานนทแลว จงนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลวไดกลาวกะทานพระอานนทวา ขาแตทานผเจรญ ทานพระสารบตรปรนพพานแลว นบาตรและจวรของทาน. ทานพระอานนท กลาววา ดกอนอาวโสจนทะ นเปนมลเรองทจะเฝาพระผมพระภาคเจา มอย มาไปกนเถด เราจกเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวกราบทลเนอความนน แดพระองค. สามเณรจนทะรบคาของทานพระอานนทแลว.


[๗๓๕] ครงนน ทานพระอานนทกบสามเณรจนทะ เขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควร สวนขางหนง ครนแลว ทานพระอานนทไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ สามเณรจนทะรปน ไดบอกอยางนวา ทานพระสารบตรปรนพพานแลว น บาตรและจวรของทาน ขาแตพระองคผเจรญ กายของขาพระองคประหนงจะ งอมงมไป แมทศทงหลายกไมปรากฏแกขาพระองค แมธรรมกไมแจมแจงแก ขาพระองค เพราะไดฟงวา ทานพระสารบตรปรนพพานแลว. [๗๓๖] พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ดกอนอานนท สารบตรพา เอาศลขนธ สมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธ หรอวมตตญาณทสสนขนธ ปรนพพานไปดวยหรอ. ทานพระอานนทกราบทลวา หามได พระเจาขา ทานพระสารบตร มไดพาศลขนธปรนพพานไปดวย ฯลฯ มไดพาวมตตญาณทสสนขนธปร- นพพานไปดวย. กแตวาทานพระสารบตรเปนผกลาวสอนใหรชดแสดงใหเหน แจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหรนเรง ไมเกยจครานในการแสดงธรรม อนเคราะหเพอนพรหมจารทงหลาย ขาพระองคทงหลายมาตามระลกถงโอชะ แหงธรรม ธรรมสมบตและการอนเคราะหดวยธรรมนนของทานพระสารบตร. [๗๓๗] พ. ดกอนอานนท ขอนน เราไดบอกเธอทงหลายไวกอน แลวไมใชหรอวา จกตองมความเปนตาง ๆ ความพลดพราก ความเปนอยาง อน. จากของรกของชอบใจทงสน เพราะฉะนน จะพงไดในของรกชอบใจน แตทไหน. สงใดเกดแลว มแลว ปจจยปรงแตงแลว มความทาลายเปน ธรรมดา การปรารถนาวา ขอสงนนอยาทาลายไปเลย ดงน มใชฐานะทจะ มได.


[๗๓๘] ดกอนอานนท เปรยบเหมอนเมอตนไมใหญ มแกน ตงอย ลาตนใดซงใหญกวา ลาตนนนพงทาลายลง ฉนใด เมอภกษสงฆหมใหญ ซงมแกน ดารงอย สารบตรปรนพพานแลว ฉนนนเหมอนกน เพราะฉะนน จะพงไดในขอนแตทไหน. สงใดเกดแลว มแลว ปจจยปรงแตงแลว ม ความทาลายเปนธรรมดา การปรารถนาวา ขอสงนนอยาทาลายไปเลย ดงน มใชฐานะทจะมได. เพราะฉะนนแหละ. เธอทงหลายจงมตนเปนเกาะ มตน เปนทพง อยามสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง อยา มสงอนเปนทพงอยเถด. [๗๓๙] ดกอนอานนท ภกษมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสง อนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง อยอยางไร. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความ เพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. ดกอนอานนท ภกษมตนเปนเกาะ. มตนเปนทพง ไมม สงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ. มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง อยอยางนแล. [๗๔๐] ดกอนอานนท กภกษพวกใดพวกหนง ในบดนกด ใน กาลทเราลวงไปกด จกเปนผมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปนท พง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพงอย พวก ภกษเหลานนนทเปนผใครตอการศกษา จกเปนผเลศ. จบจนทสตรท ๓


อรรถกถาจนทสตร จนทสตรท ๓. คาวา ในแควนมคธ คอ ในชนบททมชออยาง นน. คาวา ในตาบลนาฬกะ คอ ในตาบลทมชออยางนน อนเปนของสกล ของตนไมไกลกรงราชคฤห. บทวา สามเณรชอวาจนทะ ความวา พระเถระนเปนนองชาย คนเลกของพระธรรมเสนาบด ในเวลาททานยงไมอปสมบท พวกพระรองเรยก ทานวา สามเณรจนทะ แมเวลาเปนพระเถระกรองเรยกอยางนนเหมอนกน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา สามเณรจนทะ. บทวา เปนผทาการอปฏฐาก ความวา เปนผถวายการอปฏฐาก ดวยนาลางหนา ไมสฟน และนาฉน กวาดบรเวณ นวดหลงและรบบาตร จวร. บทวา ปรนพพานแลว ความวา ปรนพพานแลวดวยอนปาท- เสสนพพานธาต. บทวา เวลาไหน ความวา ในปปรนพพานของพระผมพระภาคเจา ในเรองนน มอนปพพกถา ดงตอไปน. ทราบวา พระผมพระภาคเจา ทรงอยจาพรรษาแลว เสดจออกจาก หมบานเวฬวะ ทรงดารวา เราจะไปเมองสาวตถ แลวเสดจกลบจากทางทเสดจ มานนเทยว ถงเมองสาวตถโดยลาดบแลวเสดจไปพระเชตวน. พระธรรม เสนาบด แสดงวตรถวายพระผมพระภาคเจาแลวไปทพกกลางวน. เพอนเหลา อนเตวาสกในทนนแสดงวตรหลกไปแลว ทานจงกวาดทพกกลางวน ปแผน หนง ลางเทาแลวนงคบลลงกเขาผลสมาบต. ลาดบนน เมอทานออกจากผล


สมาบตนน ตามกาหนดแลว เกดความปรวตกนวา พระพทธเจาทงหลาย จกปรนพพานกอนหรอหนอ หรอวาพระอครสาวกปรนพพานกอน. แตนน รแลววา พระอครสาวกปรนพพานกอน แลวจงตรวจดอายสงขารของตน. รแลววา อายสงขารของเราจกเปนไปไดเพยง ๗ วน เทานน จงคดวา เราจะ ปรนพพานทไหน. ลาดบนนจงคดแลวคดอกวา พระราหลปรนพพานใน ดาวดงสพภพ พระอญญาโกณฑญญเถระ ปรนพพานทสระฉททนต เราจะ ปรนพพานทไหน ดงน จงเกดความสงเวชปรารภมารดาวา มารดาของเรา กเปนมารดาของพระอรหนตถง ๗ องค ยงไมเลอมใสในพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆเลย ทานมอปนสยหรอหนอ ไดเหนอปนสยแหงพระ- โสดาปตตมรรค จงตรวจดวา จกบรรลดวยเทศนาของใคร ทราบวา จก บรรลดวยธรรมเทศนาของเราเทานน มใชของใครอน กถาเราพงขวนขวาย นอย กจกมคนกลาวกบเราวา พระสารบตรเถระ เปนทพงของตนทเหลอ ทงหลาย จรงอยางนน ในวนแสดงสมจตตสตรของทาน เทวดาพนโกฏ บรรล พระอรหต เทวดาทแทงตลอดมรรคทง ๓ กนบไมถวน ปรากฏการตรสร ในทอน ๆ อกมาก และตระกลแปดหมนทาใจใหเลอมใสในพระเถระ กได เกดในสวรรคทงนน บดน ทานไมอาจทจะเปลองแมเพยงความเหนผดของ มารดาของคนได เพราะฉะนน จงตกลงใจวา เราจกเปลองมารดาจากความ เหนผดแลวปรนพพานในหองทเกดนนแหละ จงคดแลววา วนนเทยว เราจะ ขออนญาตพระผมพระภาคเจาแลวออกไป ดงน จงเรยกพระจนทเถระมาวา จนทะ เธอจงใหสญญาแกภกษบรษท ๕๐๐ รปของเราวา ทานผมอายทงหลาย จงถอเอาบาตรและจวรไป พระธรรมเสนาบด ประสงคจะไปบานนาฬกะ. พระเถระกไดทาอยางนน. ภกษทงหลายจงเกบเสนาสนะถอบาตรและจวรไป สานกพระเถระ.


พระเถระเกบเสนาสนะ กวาดทพกกลางวน และยนทประตพก กลางวน ตรวจดทพกกลางวน คดวา บดนเปนการเหนครงสดทาย จะไมม การมาอกแลว มภกษ ๕๐๐ รป แวดลอมเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวาย บงคมแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา ทรงอนญาตขาพระองค ขอพระสคตเจาทรงอนญาต น เปนกาลปรนพพานของขาพระองค อายสงขารขาพระองคปลงลงแลว กเพราะ พระพทธเจาทงหลาย เมอตรสวา เธอจะปรนพพาน กจะกลายเปนสรรเสรญ ความตาย เมอตรสวา เธออยาปรนพพาน คนผเปนมจฉาทฏฐกจะยกโทษวา กลาวสรรเสรญคณของวฏฏะ ฉะนน จงไมตรสคาแมทงสอง เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา เธอจกปรนพพานทไหน สารบตร เมอ พระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกปรนพพาน ในหองทขาพระองคเกดในบานนาฬกะ แควนมคธนน จงตรสวา สารบตร เธอจงสาคญเวลาในบดน กการเหนภกษเชนเธอ ของภกษผเปนทงทและนอง ของเธอจกหาไดยากในบดน เธอจงแสดงธรรมแกภกษเหลานน. พระเถระรแลววา พระศาสดาทรงหวงเฉพาะการแสดงธรรมทขนตน ดวยการแสดงฤทธของเรา ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวเหาะขนไป ประมาณชวตนตาล เหาะลงแลวถวายบงคมพระบาทพระทศพล และเหาะ ขนไปประมาณสองชวลาตาลอกลงแลว ถวายบงคมพระบาทพระทศพล แลว เหาะขนไปประมาณเจดชวลาตาลโดยทานองน แสดงปาฏหารยหลายรอยอยาง แลวปรารภธรรมกถา. พระเถระกลาวธรรมกถาดวยกายทปรากฏบาง ไม ปรากฏบาง ดวยกายเบองบน เบองลาง หรอครงกาย บางทกแสดงเปนรป พระจนทรโดยไมมใครเหน บางครงกเปนรปพระอาทตย บางครงกเปนรป ภเขา บางทกเปนรปทะเล บางทกเปนพระเจาจกรพรรด บางทกเปน


เวสวณมหาราช บางทกเปนทาวสกกมหาราช บางทกเปนทาวมหาพรหม เมอแสดงปาฏหารยหลายรอยอยาง อยางน พระเถระจงกลาวธรรมกถา ชาว พระนครทงสนประชมกนแลว พระเถระเหาะลงแลว ไดยนถวายบงคม พระบาทพระทศพล. ลาดบนน พระศาสดา ไดตรสกะพระเถระนนวา สารบตร ธรรม ปรยายน ชออะไร. ส. ชอ สหนกฬตะ พระเจาขา. พ. สารบตร เอาเถด ธรรมปรยายน ชอวา สหนกฬทะ สารบตร เอาเถด กระบวนธรรมนชอวา สหนกฬตะ. พระเถระไดเหยยดมอมสดง ครงสด แลวจบทขอพระบาท เชนกบลายเตาทอง ของพระศาสดา พลาง กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคบาเพญบารมมาหนงอสงไขย กาไรแสนกป กเพอถวายบงคมพระบาททงสองนของพระองค มโนรถของ ขาพระองคถงทสดแลว บดน แตนไปการประชมกนในทเดยวกนดวยอานาจ ปฏสนธจะมไดมอกแลว สมาคมกจะมไดม ความคนเคยกนไดขาดแลว ขา- พระองคจกเขาเมอง คอ พระนพพาน ทไมแก ไมตาย เกษม มสข เยนสนท ไมมภย ทพระพทธเจาหลายแสนพระองคเขาไปแลว ถาวา พระองคไมทรง ชอบพระทย โทษไร ๆ ของขาพระองค ทเปนไปทางกายหรอทางวาจา ขอ พระองคทรงอดโทษนนดวย ขาแตพระผมพระภาคเจา นเปนการไปของ ขาพระองคแลว. พ. สารบตร เราอดโทษตอเธอ กโทษไร ๆ ขอเธอทเปนไปทาง กาย หรอทางวาจา ทไมชอบใจเราไมมเลย สารบตร บดนเธอจงสาคญ กาลอนควรเถด.


เมอทานพระสารบตรพถวายบงคมพระบาทพระศาสดา ลกขนใน ลาดบทพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตแลว แผนดนใหญแมทกาหนดนบดวย ภเขาสเนร ภเขาจกรวาล ภเขาหมพานต และภเขาบรภณฑ รองขนพรอม กนดจกลาววา เราไมอาจจะทรงกองแหงพระคณนไวไดในวนน ไดไหวแลว จนถงนาเปนทสด เทพมโหระทกในอากาศกบรรเลงขน มหาเมฆตงขนแลว ใหฝนโบกขรพรรษตกแลว. พระศาสดาทรงดารวา เราจกใหพระธรรม เสนาบดแสดงโดยเฉพาะ ดงนแลว จงทรงลกขนจากทฟงธรรม เสดจมงหนา ตอพระคนธกฏ ไดประทบยนบนแผนแกว. พระเถระทาประทกษณ ๓ ครง แลว ถวายบงคมในท ๔ แหง กราบทลแลววา ขาแตพระผมพระภาคเจา เลยไปหนงอสงไขย กาไรแสนกปแตกปนไป ขาพระองคหมอบลงทใกล พระบาทของพระสมมาสมพทธเจา ทรงพระนามวา อโนมทสส ปรารถนา เหนพระองค ความปรารถหาของขาพระองคนนสาเรจแลว ขาพระองคเหน พระองคแลว เปนการเหนครงแรก นเปนการเหนครงสดทาย การไดเหน พระองคไมไดมอกแลว ดงน แลวประคองอญชล ซงรงเรองดวยการประชม แหงนวทงสบ หนหนาเฉพาะตราบเทาททจะเหนได ถอยกลบแลวถวายบงคม แลวหลกไป. มหาปฐพไมอาจจะทรงไวได ไหวจนถงนารองรบแผนดน. พระผมพระภาคเจา ไดตรสกะเหลาภกษทยนแวดลอมวา ภกษทงหลาย พวก เธอจงตดตามพชายของพวกเธอเกด ขณะนน บรษท ๔ ละพระสมมาสม- พทธเจาไวพระองคเดยวในพระเชตวน ออกไปไมเหลอเลย. ฝายชาวพระนครสาวตถ พากนพดวา ขาววา พระสารบตรเถระ ทลลาพระสมมาสมพทธเจาแลว ประสงคจะปรนพพานออกไปแลว พวกเรา จะไปเยยมทาน พากนถอเอาของหอมและพวงมาลยเปนตน ออกไปจนแนน ประตเมอง สยายผม รองไห คราครวญ โดยนยเปนตนวา บดนพวกเราเมอ


ถามวา ทานผมปญญามากนงทไหน พระธรรมเสนาบดนงทไหน ดงน จะ ไปสานกของใคร จะไปวางสกการะในมอของใคร พระเถระหลกไปแลว จง ไดตดตามพระเถระ. พระเถระเพราะความทตนดารงอยในปญญามาก คดแลว วา ทางนคนทงหมดไมควรกาวเลยมา แลวโอวาทมหาชนวา ทานผมอาย ทงหลาย แมพวกทานจงหยด อยาถงความประมาทในพระทศพลเลย แลวให หมภกษกลบ หลกไปกบบรษทของตน. พวกมนษยเหลาใดตางคราครวญวา ครงกอน พระผเปนเจาเทยวจารกไปแลวกกลบมา บดน การไปนเปนการ ไปเพอไมกลบมาอก จงพากนตดตามอยอยางนน. พระเถระกลาวกมนษย เหลานนวา ทานทงหลาย พวกทานจงเปนผไมประมาท ชอวา สงขาร ทงหลายยอมเปนอยางน จงใหกลบแลว. ลาดบนนแล ทานพระสารบตรทาการสงเคราะหพวกมนษยตลอด เจดวน ในระหวางทางพกแรมคนเดยว ในททกแหง ถงบานนาฬกะเวลาเยน ไดยนทโคนตนนโครธใกลประตบาน ลาดบนน หลานของพระเถระ ชอวา อปเรวตะ ไปนอกบาน ไดเหนพระเถระแลว จงเขาไปยนไหวอยแลว. พระเถระจงกลาวกบเขาวา ยายของเธออยในเรอนหรอ. อ. ครบ ทานผเจรญ. ส. เธอจงไปบอกวาเรามาทน. เมอยายกลาววา มาเพราะเหตอะไร จงกลาววา ขาววา พระเถระจะอยในบานตลอดวนหนงในวนน ทานจงจด แจงหองทพระเถระเกด และขาววา ทานจงรทเปนทอยของภกษ ๕๐๐ รป. เขาไปแลวบอกวา ยาย ลง ของผมมาแลว. ยาย. เวลาน อยทไหน. อ. ประตบาน. ย. มใครอนมาบางไหม.


อ. มภกษ ๕๐๐ รป. ย. มาทาไม. เขาบอกความเปนไปนน. นางพราหมณ คดอยวา ลกชายเราทาไม จงใหเตรยมทอยแกพวกภกษเทาน ทานบวชมาตงแตหนม ตอนแกอยากจะ สกละกระมง จงใหจดแจงหองคลอด ใหทาทเปนทพกของภกษ ๕๐๐ รป ใหจดเทยนและตะเกยงสงไปถวายพระเถระ ๆ พรอมกบพวกภกษขนปราสาท เขาไปนงยงหองคลอด พอนงลงแลวกสงพวกภกษไปวา พวกทานจะไปพก ผอนกนเถด พอพวกภกษไปแลวเทานน อาพาธอยางกลากเกดขนแกพระเถระ เวทนาปางทายเพราะถายเปนโลหต ตองเอาภาชนะหนงเขาไป (รองรบ) เอา ภาชนะหนงออกมา. นางพราหมณ คดวา เราไมชอบใจความเปนไปแหงบตร ของเราเลย ไดยนพงประตหองทอยของตน. ทาวมหาราชทง ๔ ตรวจดอยวา พระธรรมเสนาบดอยทไหน เหนแลววา นอนบนเตยงเปนทปรนพพาน ใน หองทตนคลอดในบานนาฬกะ พวกเราจกไปเยยมเปนครงสดทาย มาแลวได ยนไหวอยแลว. สารบตร. พวกทานเปนใคร. มหาราช. เปนทาวมหาราชขอรบ. สารบตร. มาเพราะเหตไร. มหาราช. จกบารงทานผเปนไข. ส. ชางเถด ผบารงเราผเปนไขมอย พวกทานจงไปเถด แลวได สงไป คลอยหลงทาวมหาราชทง ๔ ไปแลว ทาวสกกะจอมเทพกมาแลวโดย นยนนนนแหละ กเมอทาวสกกะไปแลว ทาวมหาพรหมกมา พระเถระกได สงทานเหลานนไป เหมอนอยางนนนนแล. เมอนางพราหมณ เหนพวกเทวดา


พากนมาจงคดวา เทวดาเหลาน ไหวบตรของเราแลวกไป เพราะเหตอะไร หนอแล จงไปยงประตหองพระเถระแลวถามวา พอจนทะมความเปนไปอยางไร. พระจนทะ บอกความเปนไปนนแลวจงเรยนพระเถระวา ทานผเจรญ มหา- อบาสกมา. พระเถระจงถามวา เพราะเหตไรจงมาในเวลาไมเหมาะ. นางจง กลาววา พอ แมมาเพอเยยมลก แลวจงถามวา พอ พวกใครมากอน. สารบตร. ทาวมหาราชทง ๔ มหาอบาสกา. มารดา. เจาใหญกวาทาวมหาราชทง ๔ หรอพอ. ส. อบาสกา ทาวมหาราชทง ๔ เหมอนเดกวด ตงแตพระศาสดา ของพวกเราถอปฏสนธ กถอพระขรรค รกษาแลว. ม. พอ คลอยหลงทาวมหาราชไปแลวใครเลา. ส. ทาวสกกะจอมเทพ. ม. เจาใหญกวาจอมเทพหรอ พอ. ส. อบาสกา ทาวสกกะกเชนเดยวกบสามเณรผถอสงของเวลาทพระ- ศาสดาของพวกเรา เสดจลงจากดาวดงสพภพ กไดถอบาต รจวรตามลงมา. ม. พอ หลงจากท ทาวสกกะนนไปแลว ดเหมอนสวางไสว ใครมา. ส. อบาสกา นนกคอมหาพรหม ผเปนพระเจาและศาสดาของโยม. ม. พอยงใหญกวามหาพรหมพระเจาของโยมหรอ. ส. ใช อบาสกา เลากนมาวา ชอวามหาพรหม ๔ เหลานน วนท พระศาสดาของพวกเราประสต เอาขายทองรองรบพระมหาบรษ. ขณะนน เมอนางพราหมณคดวา เพยงลกของเรายงมอานภาพเทา น พระศาสดาซงเปนพระเจาของลกเราจกมอานภาพขนาดไหนหนอ พลนปต หาอยางเกดขนแผไปทวสรระ. พระเถระคดวา ปตโสมนสเกดขนแลวแกมารดา


เทยว. บดนเปนเวลาสมควรแสดงธรรม จงกลาววา มหาอบาสกา ทานกาลง ม. พอ แมกาลงคดถงเหนวา เพยงลกเรายงมคณถงเพยงน แลว ศาสดาของลกนนจะขนาดไหน. ส. มหาอบาสกา ในขณะทพระศาสดาของอาตมาประสต ในขณะเสดจ ออกผนวช ในขณะตรสร และในขณะประกาศธรรมจกร หมนโลกธาตหวน ไหวแลว ขนชอวาผทเสมอดวยศล สมาธ ปญญา วมตตและวมตตญาณทส- สนะไมม แลวกแสดงพระธรรมเทศนาเกยวกบพระคณของพระพทธเจา ทขยาย ใหพสดารวา แมเพราะเหตนพระผมพระภาคเจา พระองคนน ดงน เปนตน. เวลาจบธรรมเทศนาของลกรก นางพราหมณ ดารงอยในพระโสดาปตตผล แลว จงกลาวกบลกวา พออปตสสะ ทาไม พอจงทาอยางนน พอไมไดให อมตธรรมเหนปานนแกแมตลอดกาลเทาน. พระเถระคดวา บดนเราให เทานกควรแกมารดาแลว คาเลยงด สาหรบแมพราหมณสาร จกควรดวย เหตเทาน จงกลาววา มหาอบาสกา ทานจงไปเถด สงนางพราหมณไปจง กลาววา จนทะ เวลาเทาไร. จนทะ. จวนสวางแลว ขอรบ. ส. เธอจงประชมภกษสงฆ. จ. ภกษสงฆประชมกนแลว ขอรบ. ส. เธอจงประคองเราใหนง จนทะ. พระจนทะ ประคองใหนงแลว. พระเถระจงเรยกภกษทงหลายมาวา อาวโส เมอพวกทานทงหลายเทยวไปกบผมตลอด ๔๔ ป กรรมใดของผม ทเปนไปทางกายกด ทางวาจากด ซงพวกทานไมชอบใจ ขอใหพวกทานจงอด โทษแกผมดวย.


ภกษ. ขาแตทานผเจรญ ขนชอวาสงทไมนาพอใจ ยอมไมมแกพวก ขาพเจา ผไมละทานเทยวไป ดจเงาของทาน ตลอดกาลเทาน. แตวา ขอ ทานจงอดโทษใหแกพวกขาพเจาเถด. ลาดบนน พระเถระดงมหาจวรมาปดหนา นอนโดยขางขวา เขา สมาบต ๙ ตามลดบสมาบตทงโดยอนโลมและปฏโลม เหมอนพระศาสดา แตวา เขาตนแตปฐมฌานจนถงจตตถฌาน ออกจากจตตถฌานนนแลว ใหมหา- ปฐพสนสะเทอนในทนใดนนเอง ปรนพพานแลวดวยอนปาทเสสนพพานธาต. อบาสกาคดวา ลกของเราไมกลาวอะไรเลยหรอหนอ ลกขนนวดหลง เทารวาปรนพพานแลว เปลงเสยงดงหมอบทเทา กลาววา พอพวกเราไมรคณ ของพอ กอนแตน กบดนแมไมไดเพอนมนตภกษรอยหลายพน หลาย แสน ตงตนแตพอใหนงฉนในนเวศนน ไมไดเพอใหนงหมดวยจวร ไดเพอ ใหสรางวหารเปนพน ดงน คราครวญอยแลว จนถงอรณขน. เมออรณพอ ขนเทานน นางกใหเรยกชางทองมาใหเปดหองเกบทอง ใหชงดวยตาชงใหญ สงไปดวยกลาววา พอทงหลาย จงทาเรอนยอดหารอย เรอนตอนรบแขกหารอย. ฝายทาวสกกเทวราช ตรสเรยกวสสกรรมเทพบตรมาตรสวา พอ พระธรรมเสนาบด ปรนพพานแลว พอจงเนรมตเรอนยอดหารอย เรอนตอน รบแขกหารอย. เรอนทมหาอบาสกาใหสรางแลว รวมกบทพระวษณกรรม เนรมตเขาดวยกน เปนสองพน ดวยประการฉะน. ลาดบนน คนทงหลายจงให สรางมหามณฑปลวนของสาระ วางเรอนยอดใหญไวทานกลางมณฑป แลว วางของทเหลอโดยสงเขปวาเปนบรวารปรารภการเลนอยางดระหวางพวกเทวดา ไดมเหลามนษย ระหวางเหลามนษยไดมพวกเทวดา. อปฏฐายกาของพระเถระ คนหนงชอ เรวด คดวา เราจกบชาพระเถระ จงใหทาเสาดอกไมทอง ๓ ตน. ทาวสกกเทวราชคดวา เราจกบชาพระเถระ มนกฟอนสองโกฏหาแวดลอม เสดจ


ลงแลว. มหาชนหนหนากลบดวยคดวา ทาวสกกะเสดจลง. แมอบาสกา นนในทนนถอยกลบอย เพราะมภาระหนก ไมอาจจะถอยไป ณ ทควรขางหนง ลมลงแลวในระหวางพวกมนษย. พวกมนษยไมเหนอยไดเหยยบอบาสกานน แหละไปแลว นางตายในทนน เกดในวมานทอง ภพชนดาวดงส. ขณะทเกด นนเทยว นางไดมอตภาพ ๓ คาวตโดยประมาณ เหมอนทอนแกว นาง ประดบดวยเครองประดบประมาณเตมหกสบเลมเกวยน มนางฟาพนหนง แวดลอมแลว. นางฟาทงหลาย จงวางกระจกสาหรบกายทงหมด อนเปนทพย ไวขางหนานาง. นางเหนสรสมบตของตน คดอยวา เราทากรรมอะไรหนอ ดวยสมบตอนมาก ไดเหนแลววา เราไดทาการบชาพระเถระดวยเสาดอกไมทอง สามตน ในทปรนพพานของพระสารบตรเถระ มหาชนเหยยบเราแลว แตนน เราไดตายในทนน เกดแลวในทน เราจะกลาวผลบญทเราอาศยพระเถระ ไดแลวในบดนแกพวกมนษย จงลงมาพรอมทงวมานทเดยว. มหาชนเหน แตไกล แลดสาคญอยวา ดวงอาทตยโผลขนสองดวงหรอหนอ เมอวมาน มาอย ลกษณะเรอนยอดกปรากฏ. กลาวกนแลววา นมใชดวงอาทตย นนเปน วมานหลงหนง. แมวมานนน มาแลวในขณะนน ลอยอยเหนอเชงตะกอนไม ของพระเถระ. เทพธดา จงหยดวมานไวในอากาศนนแล แลวลงมาสเเผนดน. มหาชนถามแลววา ผเปนเจา ทานเปนใคร. เราชอนางเรวด บชาพระเถระ ดวยเสาประดบดวยดอกไมทอง ๓ ตน ถกพวกมนษยเหยยบแลวตายไป เกดใน. ดาวดงสพภพ เชญทานทงหลายดสรสมบตของเรา บดน ถงพวกทานกจง ใหทานทาบญเถด. ครนนางกลาวสรรเสรญการทากศล แลวประทกษณเชงตะกอนพระเถระ แลว ไดไปเทวสถานของตนนนเทยว. ฝายมหาชนเลนอยางเรยบรอยอย ๗ วน


แลว ไดทาเชงตะกอนดวยของหอมทงปวง. เชงตะกอนประกอบดวยแกว ๙๙ ชนด. คนทงหลาย จงยกสรระของพระเถระขนเชงตะกอนแลว เผาดวย กาหญาแฝก การฟงธรรมยอมเปนไปตลอดราตรทงหมดในปาชา. พระ- อนรทธเถระจงเอานาหอมทกชนดดบเชงตะกอนพระเถระ. พระจนทเถระ ใสธาตลงในผากรองนาแลว คดวา บดนเราไมอาจจะเกบไวทนได จกกราบ ทลวา พระสารบตรผเปนธรรมเสนาบด พชายของเราปรนพพานแลว แด พระสมมาสมพทธเจา ไดถอเอาผากรองนาทหอธาตและบาตรจวรพระเถระ ไปเมองสาวตถ. และไมพกเกน ๒ คนในทหนง ๆ ถงเมองสาวตถดวยการอย ทละคนหนงในททงปวงนนเทยว. เพอแสดงเนอความน พระผทพระภาคเจา จงตรสคาเปนตนวา ครงนนแล สามเณรจนทะ. บรรดาบทเหลานน บทวา เยนายสมา ทานพระอานนทโดย ทศใด ความวา ทานไดเขาไปหาโดยทศททานพระอานนท ผเปนขนคลงแหง ธรรมอปชฌายของตนอย. ถามวา กเพราะเหตไร พระจนทะนนจงไมตรงไปสานกพระศาสดา (แต) ไปสานกพระเถระเลา. ตอบวา เพราะความเคารพในพระศาสดา และพระเถระ. ไดยนวา พระจนทเถระนน ไดอาบนาทสระโบกขรณในพระเชตวน มหาวหาร ขนแลว นงหมอยางด มความคดวา ขนชอวา พระพทธเจาทงหลาย หนกเหมอนฉตรหนใหญ และเหมอนงแผพงพาน ราชสห เสอ และชาง ตกมนเปนตน เขาใกลไดยาก เราไมอาจจะตรงไปยงสานกพระศาสดาทเดยว ควรไปสานกของใครหนอ. ลาดบนน จงคดวา อปชฌายของเราผเปน ขนคลงแหงพระธรรม เปนสหายผประเสรฐของพระเถระพชาย เราจะไป


สานกของทานพาไปกราบทลพระศาสดา จงไดเขาไปหา เพราะความเคารพ ในพระศาสดา และพระเถระ. บทวา นบาตรจวรของทาน ความวา พระเถระกราบทลแตละอยาง ดงนวา นบาตรสาหรบใชสอยของทาน นผากรองนาหอธาตของทาน. แตใน บาลทานกลาวเพยงเทานวา นบาตรจวรของทาน. คาวา ถอยคาอนดงเดม คอ ถอยคาทเปนตนทน. มล ทาน เรยกวา ตนทน ดจททานกลาวไววา ผมปญญา พจารณาแลว ยอมตงตน ไดดวยตนทนแมนอย เหมอนคนกอไฟ นอยฉะนน. บทวา เพอเฝาพระผมพระภาคเจา ความวา เพอตองการเฝา พระผมพระภาคเจา. ถามวา กพระจนทะน ไมเคยเหนพระผมพระภาคเจาหรอ. ตอบวา ไมเคยเหนหามได ดวยวาทานผน ยอมไปทบารงนนเทยววนละ ๑๘ ครง คอ กลางวน ๙ ครง กลางคน ๙ ครง แตทานประสงคจะไปวนละรอยครง พนครงกไปหามได เพราะไมมเหต ดวยประการฉะน จงยกปญหาหนงเปน เหตแลวไป. วนนน ทานประสงคจะไปดวยถอยคาซงเปนมลเดม จง กราบทลอยางนนวา นบาตรจวรของทาน. ฝายพระเถระ กกราบทลชแจง เฉพาะอยางๆ ทเดยววา นบาตรจวรของทาน และนผากรองนาหอธาตของทาน. พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถ รบเอาผากรองนาหอธาต วางไว บนฝาพระหตถ ตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ภกษทงหลาย ภกษนนใด วนกอนทาปาฏหารยหลายรอยอยาง ขออนญาตปรนพพาน บดน ธาตทงหลาย เปรยบดวยสสงขเหลานของเธอปรากฏอย ภกษทงหลาย ภกษนบาเพญบารม


มาหนงอสงไขย กาไรแสนกป ใหธรรมจกรทาเราใหเปนไปเปนไปแลว เธอ เปนผสอนองคทสองทเราไดเฉพาะ เปนผใหสาวกสนนบาตครบ ภกษนเวน เราเสย หาผเสมอดวยปญญาในหมนจกรวาลไมได เธอมปญญามาก มปญญา หนาแนน มปญญากลาวใหบนเทงได มปญญาแลนไปเรว มปญญากลา มปญญาในการแทงตลอด เธอมความปรารถนานอย สนโดษ สงด ไมคลกคล ปรารภความเพยร เปนผตกเตอน ตเตยนความชว เธอผมหาสมบตทไดแลว โดยเฉพาะ บวชแลวหารอยชาต มความอดทนเสมอดวยแผนดนในศาสนา ของเรา เชนกบโคอสภะทมเขาขาด มจตออนโยน เชนบตรคนจณฑาล ภกษ- ทงหลาย พวกเธอจงดธาตของผมปญญามาก มปญญาหนาแนน มปญญากวาง มปญญาแลนไปเรว มปญญากลาแขง มปญญาแหงผควรแทงตลอด ผม ความปรารถนานอย สนโดษ สงด ไมคลกคล ปรารภความเพยร ผตกเตอน ตเตยนความชว. สารบตรใด ละกามทงหลายอนเปน ทรนรมยแหงใจ บวชแลวหารอยชาต พวกเธอจงไหวพระสารบตรนน ผ ปราศจากราคะ มอนทรยสารวมดแลว ปรนพพานแลวเถด. สารบตรใด มความอดทนเปนกาลง เสมอดวยแผนดน ยอมไมหวนไหว ทงไม เปนไปในอานาจจต ดวยมความอนเคราะห เปนผประกอบดวยกรณา ปรนพพานแลว พวกเธอจงไหวสารบตรนนเถด.


ลกคนจณฑาล เขาไปพระนครแลว มใจเจยมตว ถอกระเบองเทยวไป ฉนใด สารบตรนกอย ฉนนน พวกเธอจงไหว สารบตรผปรนพพานแลวเถด. กโคอสภะตวมเขาและหขาดแลวไม เบยดเบยน เทยวไปภายในเมองฉนใด สารบตรนกอยฉนนน พวกเธอจงไหว สารบตร ผปรนพพานแลวเถด. พระผมพระภาคเจา ทรงสรรเสรญพระเถระ ดวยพระคาถาหารอย ดวยประการฉะน พระผมพระภาคเจา ทรงสรรเสรญคณพระเถระ โดยประการใด ๆ พระเถระกไมอาจจะดารงอยโดยประการนน ๆ หวนไหว เหมอนไกวงไปขางหนาแมวฉะนน. เพราะเหตนน พระอานนทเถระ จง กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ กายของขาพระองค ยอมหวนไหวปาน ประหนงจะงอมระงมไป. เรองทงหมดควรใหพสดาร. เนอความแหงบทเปนตนวา ประหนงจะงอมระงมไป ในบทนน ทานกลาวไวแลวเทยว. กธรรม คอ อทเทศและการสอบถาม ทานประสงค เอาในบทวา ธรรม น. เพราะวา เมอไมถอเอาธรรมคออทเทศและการ สอบถาม จตกไมเปนไปเพอจะถอเอา หรอวา ครนถอเอาแลว จตกไมเปนไป เพอจะสาธยาย. ลาดบนน พระศาสดาทรงลมพระเนตรทวจตรดวยประสาท ทง ๕ ขน ทรงแลดพระเถระ ทรงถอนพระทยดวยหวงวา เราจะใหเธอเบาใจ จงตรสคาเปนตนวา อานนท สารบตรของเธอไปไหนหนอ. บรรดาบทเหลานน สลขนธ กองแหงศล ไดแก ศลท เปนโลกยะและโลกตระ. แมในสมาธและปญญากนยนแหละ. สวนวมตต


เปนโลกตระ วมตตญาณทสสนะ ปจจเวกขณญาณ นนเปนโลกยะทงนน. บทวา โอวาทโก ผสงสอน คอผใหโอวาท. ผมปกตกลาวสงสอน โดย ประการตาง ๆ ในเรองทงหลาย ทหยงลงแลว ๆ. บทวา วาปโก ให รแจง ความวา ใหรแจงเหตและผล ตลอดเวลาทกลาวธรรม. บทวา สนทสสโก ผแสดงพรอมอย ความวา ชแจงธรรม เหลานน ๆ ดวยอานาจขนธธาตและอายตนะ. บทวา สมาทปโก ผชกชวน ความวา ใหถอเอาอยางนวา พวกทานจงถอเอาสงนดวย ๆ. บทวา สมตเตช- โก ใหอาจหาญ ไดแก ใหอตสาหะขน. บทวา สมปหสโก ใหรนเรง ไดแกใหบรรเทง คอใหโพลงขนดวยคณทไดแลว. บทวา อกลาส ธมม- เทสนาย ไมเกยจครานในการแสดงธรรม ความวา เมอเรมการ แสดงธรรม กเปนผเวน จากการทายอหยอนอยางนนวา ขาพเจาปวดศรษะ ปวดหวใจ ปวดทอง หรอปวดหลง เปนผไมเกยจคราน คอเปนผ องอาจ แลนไปอยางเรวดจสหะ ตวหนงหรอสองตว. เนอความแหงบทวา อนคคาหโก สพรหมจารน อนเคราะหเพอนพรหมจารทงหลาย ทาน ใหพสดารแลวในขนธกวรรค. โภคะนนเทยว พระเถระกลาวแลว แมดวย บททงสองวา ธรรมโอชะ ธรรมโภคะ. บทวา ธมมานคคห การ อนเคราะหดวยธรรม ไดแก การสงเคราะหดวยธรรม. พระศาสดาทรงดาร อยวา ภกษยอมลาบากอยางยง เมอจะปลอบโยนเธออก จงตรสคาเปนตนวา อานนท ขอนน เราไดบอกเธอไวแลวมใชหรอ. บรรดาบทเหลานน บทวา ปเยห มนาเปห ของรกของชอบใจ ความวา ความเปนตาง ๆ กน โดยชาต ความเวนจากกนโดยความตาย (และ) ความเปนโดยประการอนโดยภพ จากมารดาบดาพนองชายและพนองหญงเปน ตนยอมม. บทวา อานนท จะพงไดในของรกของชอบใจนแตทไหน


ความวา เพราะเหตนนใด จงมความตาง ๆ กน จากสงทเปนทรกทชอบใจ เพราะฉะนน บคคลบาเพญบารม ๑๐ กด บรรลสมโพธญาณกด ใหธรรม จกรเปนไปกด แสดงยมกปาฏหารยกด ทาการกาวลงจากเทวโลกกด รองไห บาง กลาวอยบาง กไมอาจเพอจะไดเหตทเกดแลว เปนแลว ถกปจจยปรง แตงแลว มความแตกดบไปเปนธรรมดานน ซงมใชฐานะมอยดวยความ ปรารถนาวาขอพระสรระแมของพระตถาคตเจานนอยาแตกดบไปเลย. บทวา โส ปลชเชยย ตนไมนน พงทาลาย ความวา ตนไม นนพงแตก. ในคาวา เอวเมว โข ฉนนนเหมอนกนแล มอธบายวา ภกษสงฆ เหมอนตนหวาใหญสงรอยโยชน. พระธรรมเสนาบด เปรยบเหมอน ลาตน ใหญประมาณหาสบโยชน ทางเบองขวาแหงตนไมนน. พระเถระ ปรนพพานแลว เหมอนตนไมใหญนนหกแลว กไมมลาตนอนทสามารถ เจรญขนโดยลาดบแตตนไมทหกแลวนน อนสามารถเพอใหทนนเตมดวยดอก และผลเปนตน. ความไมมภกษอนผถงทสดแหงปญญาสบหกอยางเชนกบ พระสารบตร ผสามารถทจะนงบนอาสนะขางขวาแตภกษสงฆนน เหมอนตน ไมในทศนน สวนลาตนพงทราบวา เถดแลว. บทวา ตสมา เพราะเหต นน ความวา เพราะสงทปจจยทงหมดปรงแตงแลว มความยอยยบเปนธรรมดา บคคลไมอาจเพอจะไดวา ขอสงนนจงอยาทาลายไปเลย. จบอรรถกถาจนทสตรท ๓


๔. เจลสตร

วาดวยการมธรรมเปนเกาะเปนทพง

[๗๔๑] สมยหนง เมอพระสารบตรและพระโมคคลลานะ ปรนพพานแลวไมนาน พระผมพระภาคเจาประทบอยแทบฝงแมนาคงคาใกล อกกเจลนครในแควนวชช กบพระภกษสงฆหมใหญ. กสมยนน พระผม พระภาคเจาอนภกษสงฆแวดลอมแลว ประทบนงทกลางแจง. ครงนน พระ- ผมพระภาคเจาทรงชาเลองดภกษสงฆผนงอย แลวตรสกะภกษทงหลายวา ด กอนภกษทงหลาย กบรษทของเรานปรากฏเหมอนวางเปลา เมอสารบตร และโมคคลลานะยงไมปรนพพาน สารบตรและโมคคลลานะอยในทศใด ทศ นนของเรายอมไมวางเปลา ความไมหวงใยยอมมในทศนน. [๗๔๒] ดกอนภกษทงหลาย พระอรหนตสมมาสมพทธเจา แม เหลาใด ไดมมาแลวในอดตกาล พระผมพระภาคเจาแมเหลานนกมคสาวกนน เปนอยางยงเทานน เหมอนกบสารบตรและโมคคลลานะของเรา. พระอรหนต- สมมาสมพทธเจา แมเหลาใด จกมในอนาคตกาล พระผมพระภาคเจาแม เหลานนกจกมคสาวกนนเปนอยางยงเทานน เหมอนกบสารบตรและโมค- คลลานะของเรา. [๗๔๓] ดกอนภกษทงหลาย เปนความอศจรรยของสาวกทงหลาย เปนเรองทไมเคยมมาของสาวกทงหลาย สาวกทงหลายจกกระทาตามคาสอน และกระทาตามโอวาทของพระศาสดา และจกเปนทรกเปนทชอบใจ เปนทตง * พมาเปน ปรนพพเตส ปรนพพานแลว. ๒. ยโรปและพมาเปน สญา เม ภกขเว ปรสา โหต บรษทของเรากวางเปลาไป.


แหงความเคารพและสรรเสรญของบรษท ๔. เปนความอศจรรยของตถาคต เปนเรองทไมเคยมมาของตถาคต เมอคสาวกแมเหนปานนปรนพพานแลว ความโศกหรอความราไรกมไดมแกตถาคต เพราะฉะนน จะพงไดขอนแตท ไหน สงใดเกดแลว มแลว ปจจยปรงแตงแลว มความทาลายเปนธรรมดา การปรารถนาวา ขอสงนนอยาทาลายเลย ดงน มใชฐานะทจะมได. [๗๔๔] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนตนไมใหญ มแกนดง อยลาตนทใหญกวาพงทาลายลง ฉนใด เมอภกษสงฆหมใหญซงมแกน ดารง อย สารบตรและโมคคลลานะปรนพพานแลว ฉนนนเหมอนกน. เพราะฉะนน จะพงไดในขอนแตทไหน. สงใดเกดแลว มแลว ปจจยปรงแตงแลว มความ ทาลายเปนธรรมดา การปรารถนาวา ขอสงนนอยาทาลายไปเลย ดงน มใช ฐานะทจะมได เพราะเหตนนแล ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง อยามสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง อยามสงอนเปนทพงอยเถด. [๗๔๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนท พงอยอยางไร. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย... พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... พจารณาเหนจตในจตอย... พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปนทพง คอมธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนท พงอยอยางนนแล. [๗๔๖] ดกอนภกษทงหลาย กภกษพวกใดพวกหนงในบดนกด ใน กาลทลวงไปแลวกด จกเปนผมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง ไมมสงอนเปน


ทพง คอ มธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง ไมมสงอนเปนทพงอย. ภกษ เหลานนนเปนผใครตอการศกษา จกเปนผเลศ. จบเจลสตรท ๔ อรรถกถาเจลสตร พงทราบอธบายใน เจลสตรท ๔. บทวา เมอพระสารบตรและพระโมคคลลานะ ปรนพพาน แลวไมนาน ความวา เมอพระอครสาวกทงสองปรนพพานนานแลวหามได กบรรดาพระอครสาวกทงสองนน พระธรรมเสนาบด ปรนพพานในวนเพญ เดอนสบสอง จากนนลวงมาครงเดอน ในวนอโบสถแหงกาฬปกขกงเดอน นน พระมหาโมคคลลานะจงปรนพพาน พระศาสดา เมอพระอครสาวกทง สองปรนพพานแลว มหมภกษใหญแวดลอมเสดจจารกไปในมหามณฑลชนบท เสดจถงอกกเจลนครโดยลาลบ เสดจไปบณฑบาตในอกกเจลนครนน แลว ประทบอยบนหาดทรายมสดจแผนเงน ทฝงแมนาคงคา เพราะเหตนน ทานจง กลาววา เมอพระสารบตร และพระโมคคลลานะ ปรนพพานแลวไมนาน. แมไมบทวา ลาตนทใหญกวาเหลานนใด พงทาลาย มอธบายวา หม ภกษเปรยบเหมอนตนหวาใหญสงรอยโยชน พระอครสาวกทงสองเปรยบเหมอน ลาตน ทใหญทง ๒ ประมาณหาสบโยชนทแผไปทงเบองขวา และเบองซายแหง ตนไมนน. คาทเหลอ ควรประกอบในนยกอนนนเทยว. จบอรรถกถาเจลสตรท ๔


๕. พาหยสตร

ศลเปนเบองตนแหงกศลธรรม [๗๔๗] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระพาหยะเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควร สวนขางหนง. ครนแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผ เจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผพระภาคเจาทรงแสดงธรรมโดยยอ แกขาพระองค ซงขาพระองคไดฟงแลว จะพงเปนผหลกออกจากหมอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยวเถด. พระผมพระภาคเจาตรสวา ด กอนพาหยะ เพราะฉะนน เธอจงชาระเบองตน ในกศลธรรมใหบรสทธเสยกอน กอะไรเปนเบองตน ของกศลธรรม คอศลทบรสทธด และความเหนอนตรง. [๗๔๘] ดกอนพาหยะ เมอใดแล ศลของเธอจกบรสทธด และ ความเหนของเธอจกตรง เมอนน เธอพงอาศยศล ตงมนในศล แลวเจรญ สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนพาหยะ เธอจงพจารณาเหน กายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสย. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย. . . พจารณาเหนจตในจตอย . . . พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. เมอใด เธออาศยศล ตงมน อยในศลแลว จกเจรญสต- ปฏฐาน ๔ เหลานอยางน เมอนน เธอพงหวงความเจรญในกศลธรรมทง หลายไดทเดยว ตลอดราตรหรอวนทจกมาถง ไมมความเสอมเลย. [๗๔๙] ครงนน ทานพระพาหยะชนชม อนโมทนา ภาษตของ พระผมพระภาคเจา แลวลกจากอาสนะถวายบงคมพระผมพระภาคเจา กระทา


ประทกษณแลวหลกไป. ทานพระพาหยะหลกออกจากหมอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ไมนานนก กกระทาใหแจงซงทสดแหงพรหม- จรรยอนยอดเยยม ทกลบตรทงหลายออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการนน ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย รชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรย อยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. และ ทานพระพาหยะเปนพระอรหนตองคหนง ในจานวนพระอรหนตทงหลาย. จบพาหยสตรท ๕ อรรถกถาพาหยสตร พงทรามอธบายในพาหยสตรท ๕. บทวา ความเหน ไดแก ความเหนวาสตวมกรรมเปนของตน. จบอรรถกถาพาหยสตรท ๕ ๖. อตตยสตร

อาศยศลเจรญสตปฏฐาน ๔ [๗๕๐] สาวตถนทาน. ครงนน ทานพระอตตยะเขาไปเฝาพระ- ผมพระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ ครนแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผมพระภาคเจาทรง แสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ซงขาพระองคไดฟงแลว จะพงเปนผหลก


ออกจากหมอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยวเถด. พระผม พระภาคเจาตรสวา ดกอนอตตยะ เพราะฉะนน เธอจงชาระเบองตนใน กศลธรรมใหบรสทธเสยกอน. กอะไรเปนเบองตนของกศลธรรม คอ ศล ทบรสทธด และความเหนอนตรง. [๗๕๑] ดกอนอตตยะ เมอใดแล ศลของเธอจกบรสทธดและความ เหนของเธอจกตรง เมอนน เธอพงอาศยศล ตงมนในศลแลว เจรญสตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนอตตยะ เธอจงพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย. . . พจารณาเหนจตในจตอย . . พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. เมอใดเธออาศยศล ตงมนในศล แลวจกเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลานอยางน เมอนน เธอจกไปสฝงแหงวฏฏะเปนทตงแหงมจจ. [๗๕๒] ครงนน ทานพระอตตยะชนชมอนโมทนาภาษตของพระ- ผมพระภาคเจา แลวลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา กระทา ประทกษณแลวหลกไป. ทานอตตยะหลกออกจากหม อยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ไมนานนก กกระทาใหแจงซงทสดแหงพรหมจรรย อนยอดเยยม ทกลบตรทงหลายออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการนน ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน เขาถงอย รชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรย อยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนนมไดม. และทานพระอตตยะเปนพระอรหนตองคหนงในจานวนพระอรหนตทงหลาย. จบอตตยสตรท ๖


อรรถกถาอตตยสตร พงทราบอธบายในอตตยสตรท ๖. บทวา ฝงแหงบวงมาร ความวา พระนพพาน จดเปนฝงแหง วฏฏะทเปนไปในภม ๓. จบอรรถกถาอตตยสตรท ๖ ๗. อรยสตร *

สตปฏฐาน ๔ เปนอรยะ [๗๕๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนอรยะ เปนนยยานกะ. ยอมนาไป เพอความสนทกขโดยชอบแกผกระทาตาม. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษ ในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา อย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. สตปฏฐาน ๔ เหลานแล อนภกษเจรญแลว กระทาใหมากแลว เปนอรยะ เปนนยยานกะ ยอมนาไปเพอความสนทกข โดยชอบแกผกระทาตาม. จบอรยสตรท ๗ * ไมมอรรถกถาแก


๘. พรหมสตร

สตปฏฐาน ๔ เปนทางอนเอก

[๗๕๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจา แรกตรสร ประทบ อย ณ อชปาลนโครธ แทบฝงแมนาเนรญชรา. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรง หลกออก เรนอยในทลบ ไดเกดความปรวตกขนในพระหฤทยอยางนวา ทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอลวงความโศก และความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมท ถกตอง เพอทานพพานใหแจง คอ สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยนพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาโทมนสในโลกเสย. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . พจารณาเหนจตในจตอย . . . พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ทางนเปนทไป อนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทา นพพาน ใหแจง คอ สตปฏฐาน ๔. [๗๕๕] ครงนน ทาวสหมบดพรหมทราบความปรวตกในพระหฤทย ของพระผมพระภาคเจาแลวดวยใจ จงหายตวจากพรหมโลกมาปรากฏเบอง พระพกตรของพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษมกาลงเหยยดแขนทค หรอ คแขนทเหยยด ฉะนน. ทาวสหมบดพรหมกระทาผาหมเฉวยงบาขางหนง ประณมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจา แลวไดกราบทลวา


[๗๕๖] ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอนเปนอยางนน ขาแตพระ- สคต ขอนเปนอยางนน ขาแตพระองคผเจรญ ทางนเปนทไปอนเอก เพอ ความบรสทธของสตวทงหลาย เพอลวงความโศกและความราไร เพอความ ดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทานพพานใหแจง คอ สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. พจารณาเหนเวทนาใหเวทนาอย ... พจารณาเหนจตในจตอย ... พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต พงกาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. ทางนเปนทางไปอนเอก เพอความบรสทธของสตว ทงหลาย เพอลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทานพพานใหแจง คอ สตปฏฐาน ๔. [๗๕๗] ทาวสหมบดพรหมไดกราบทลอยางนแลว ครนแลวได กราบทลนคมคาถาตอไปอกวา พระผมพระภาคเจาผทรงเหนความ สนชาตและทสดชาต ทรงอนเคราะหดวย ประโยชนเกอกล ทรงทราบทางเปนทไป อนเอก ในกาลกอน ชนทงหลายขาม โอฆะไดแลวดวยทางน ในอนาคตกจก ขามดวยทางน และในบดน กขามอยดวย ทางน. จบพรหมสตรท ๘


อรรถกถาพรหมสตร พงทราบอธบายในพรหมสตรท ๘ บทวา ขาแตพระองคผเจรญ หรอวาภกษทงหลาย... ในกาย ความวา พระผมพระภาคเจา ยอมแสดงวา ภกษทงหลายยอมไมมในกาล นนเทยว แมเมอเปนอยางนน ผใดเจรญสตปฏฐาน ผนน ชอวา เปนภกษ เพราะทาลายกเลสได จงตรสแลวอยางน. บทวา เอกายน ทไปอนเอก คอ ทางเดยว. บทวา ชาตขยนต- ทสส ทรงเหนควานสนชาตและทสดชาต ความวา ชอวา นพพาน เพราะอรรถวา สน และเพราะอรรถวา ทสดแหงชาต. อธบายวา เหน นพพานนน. บทวา ทรงทราบทนทาง ความวา ทรงทราบหนทางทเปน ทางเอก กลาวคอทางเปนไปอนเอก. ทางคอสตปฏฐานทเปนสวนเบองตน ทานเรยกวา ทางเปนทไปเบองหนาอยางเอก. อธบายวา ทรงรทางนน. จบอรรถกถาพรหมสตรท ๘


๙. ปฐมเสทกสตร

ผรกษาผอนชอวารกษาตน [๗๕๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของ ชาวสมภะ ชอเสทกะ ในสมภชนบท. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจา ตรสกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว คนจณฑาล ผเปนนกไตราว ยกไมไผขนตงไวแลว เรยกศษยชอเมทกถาลกะมาบอกวา ดกอนเมทกถาลกะผเปนสหาย มาเถดมาขนไมไผ แลวยนอยบนคอของเรา. เมทกถาลกะผเปนศษยรบคาของนกไตราวแลวขนราวไมไผ ยนอยบนคอของ อาจารย ครงนนแล คนจณฑาลนกไตราวจงพดกะเมทกถาลกะผเปนศษยวา ดกอนเมทกถาลกะผเปนสหาย ทานจงรกษาเรา เราจกรกษาทาน เราทงสอง ตางคมครองกนและกน ตางรกษากนและกนอยางน จกแสดงศลปะ จกไดลาภ และจกลงจากราวไมไผไดโดยสวสด. [๗๕๙] ดกอนภกษทงหลาย เมออาจารยกลาวอยางนนแลว เมทกถา- ลกะผเปนศษยไดกลาวตอบวา ขาแตทานอาจารย กเรองนจกเปนอยางนน หามได ทานจงรกษาตน ผมกจกรกษาตน เราทงสองตางคมครองตน ตาง รกษาตนอยางนน จกแสดงศลปะ จกไดลาภ แสะจกลงจากไมไผไดโดยสวสด. พระผมพระภาคเจาตรสวา เหตผลในขอนนมดงน เหมอนศษยชอเมทกถาลกะ ไดพดกะอาจารย ฉะนน. ดกอนภกษทงหลาย เธอพงเสพสตปฏฐานดวย คดวา เราจกรกษาตน พงเสพสตปฏฐานดวยคดวา เราจกรกษาผอน. บคคล ผรกษาตน ยอมชอวารกษาผอน บคคลผรกษาผอน ชอวารกษาตน.


[๗๖๐] ดกอนภกษทงหลาย กบคคลผรกษาตน ยอมชอวารกษา ผอนอยางไร. ทชอวารกษาผอนดวยการสองเสพ ดวยการเจรญ ดวยการ กระทาใหมาก. บคคลผรกษาตน ยอมชอวารกษาผอนอยางนแล. [๗๖๑] ดกอนภกษทงหลาย กบคคลผรกษาผอน ยอมชอวารกษา ตนอยางไร. ทชอวารกษาตนดวยความอดทน ดวยความไมเบยดเบยน ดวย ความมจตประกอบดวยเมตตา ดวยความเอนด. บคคลผรกษาผอน ยอม ชอวารกษาตนอยางนแล. [๗๖๒] ดกอนภกษทงหลาย เธอพงเสพสตปฏฐานดวยคดวา เรา จกรกษาตน พงเสพสตปฏฐานดวยคดวา เราจกรกษาผอน. บคคลผรกษาตน ยอมชอวารกษาผอน บคคลผรกษาผอน ยอมชอวารกษาตน. จบปฐมเสทกสตรท ๙ อรรถกถาปฐมเสทกสตร พงทราบอธบายในปฐมเสทกสตรท ๙. บทวา ในนคมชอสมภะ ไดแก ในชนบททมชออยางน. คาวา เมทกถาลกะ คอ ไดชออยางนดวยอานาจอตถลงค. ในบทวา ทานจง รกษาเรา เราจะรกษาทาน นมอธบายวา คนจณฑาลนนมลทธวา อาจารยเมอไมจบเอาไมไผ ทลกศษยยกขนแลว จบไวใหด ไมไปทศทเเลน ไปแลว. ๆ และไมแลดปลายไมไผตลอดเวลาทงหมดชอวาไมรกษาลกศษย. ลก ศษยทอาจารยไมรกษาแลวอยางนตกไปยอมแหลกละเอยด. แตวา อาจารย


จบไมไผไวอยางด ไปตามทศทลกศษยแลนไป ๆ นน และตรวจดปลายไม ไผตลอดเวลาทงหมด ชอวายอมรกษาศษยนน. แมลกศษยทไตไปขางโนน ขางน เหนอยเหมอนเนอวงไปอย กชอวาไมรกษาอาจารย. เพราะวาเมอ เปนอยางนน ปลายไมไผทคมกลา ทวางไวบนพนหรอบนหนาผากอาจารย กจะ พงทาลายทอาจารยนนแลวไป ไมไผกจะไมโอนไปเพราะครบอาการ ศษยเมอ ไมเอนไปขางนน เหมอนดงไมไผนนมาเเบงออกเปนสวนจากสวนหนง แลว ใหจบเสาคาธาต ตงสตมน นงไมไหวทเดยว ยอมรกษาอาจารย. อาจารย ขอทานจงรกษาตน กระผมกจะรกษาตน ในคานมอธบายนดงวามานแล. อาจารย เมอจบไมไผใหมนด ไปตามทศทศษยไตไป ๆ และตรวจดปลายไม ไผตลอดเวลาทงหมด ชอวารกษาตนนนเทยว ไมชอวารกษาศษย. ฝายศษย แบงกายใหเปนสวน ๆ จากสวนหนง แลวใหเสาคาธาต ตงสตมนด นงนง ชอวารกษาตนทเดยว ไมชอวารกษาอาจารย. บทวา กายนนในนน ความวา ศษยชอวา เมทกถาลกะกลาว อบายใดกะอาจารย อบายนน เหตนนกใชไดในเหตนน. บทวา พงเสพ สตปฏฐาน ความวา เพอเสพสตปฏฐาน ๔. บทวา ดวยการซองเสพ ความวา ดวยการเสพกรรมฐาน. คาวา ภกษทงหลาย บคคลเมอรกษา ตน ชอวารกษาผอนอยางน ความวา ภกษใดละกามราคะเปนตน เสพ มลกรรมฐาน ทงในทพกกลางคนและกลางวน ยอมบรรลพระอรหต. ทนน คนอนเหนเธอเขา คดวา ภกษน ชางดแทหนอ เปนผปฏบตชอบ แลว ยงจตใหเลอมใสในภกษนน ครนตายไปกไปสวรรค บคคลนเมอรกษาตน กชอวารกษาคนอนดวย. คาวา ดวยความอดทน ไดแก ดวยความอดทน. คอความอดกลน. คาวา ดวยความไมเบยดเบยน คอ ดวยความสงสารท


เปนไปกบสวนเบองตน. คาวา ดวยความเปนผมจตทประกอบดวยความ หวงด คอดวยความรกทเปนไปกบสวนเบองตน. คาวา ดวยความเอนด หมายถงดวยความบนเทงอนเปนไปกบสวนเบองตนแหงความคอย ๆ เจรญ. ในคาวา เมอรกษาคนอนกชอวารกษาตน นมอธบายวา ภกษไปสทพก กลางคนหรอทพกกลางวนแลว ทาฌานหมวดสามหรอหมวดสในพรหมวหารให เกดแลว เอาฌานเปนทรองรบมาพจารณาสงขาร เจรญวปสสนาจนไดเปนพระ- อรหนตน กพงทราบวา เมอรกษาคนอนกชอวารกษาตนดวย. จบอรรถกถาปฐมเสทกสตรท ๙ ๑๐. ทตยเสทกสตร

วาดวยกายคตาสต [๗๖๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมของชาวสมภะ ชอ เสทกะ ในสมภชนบท. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษ ทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสพระดารสนวา [๗๖๔] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมมหาชนไดทราบขาว วา มนางงามในชนบท ๆ พงประชมกน. กนางงามในชนบทนน แสดงได ดในการฟอนรา แสดงไดดยงในการขบรอง หมมหาชนไดทราบขาววา นาง


งามในชนบทจะฟอนราขบรอง พงประชมกนยงขนกวาประมาณ. ครงนน บรษผอยากเปนอย ไมอยากตาย ปรารถนาความสข เกลยดทกข พงมากลาว กะหมมหาชนนนอยางนวา ดกอนบรษผเจรญ ทานพงนาภาชนะนามนอน เตมเปยมนไปในระหวางทประชมใหญกบนางงามในชนบท. และจกมบรษ เงอดาบตามบรษผนาหมอนามนนนไปขางหลง ๆ บอกวา ทานจกทานามน นนหกแมหนอยหนงในทใด ศรษะของทานจกขาดตกลงไปในทนนทเดยว. ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน. บรษผนน จะไมใสใจภาชนะนามนโนน แลวพงประมาทในภายนอกเทยวหรอ. ภกษทง หลายกราบทลวา ไมเปนอยางนน พระเจาขา. [๗๖๕] พ. ดกอนภกษทงหลาย เราทาอปมาน เพอใหเขาใจเนอ ความนชดขน เนอความในขอนมอยางนแล คาวาภาชนะนามนอนเตมเปยม เปนชอของกายคตาสต. [๗๖๖] ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนนแหละ เธอทงหลายพง ศกษาอยางนนวา กายคตาสต จกเปนของอนเราเจรญแลว กระทาใหมากแลว กระทาใหเปนดงยาน กระทาใหเปนทตง กระทาไมหยด สงสมแลว ปรารภ ดแลว. ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงศกษาอยางนแล. จบทตยเสทกสตรท ๑๐ จบนาฬนทวรรคท ๒


อรรถกถาทตยเสทกสตร

ในสตรท ๑๐. คาวา นางงามในชนบท หมายถงนางทงามทสด ในชนบท ซงเวนจากโทษประจาตว ๖ อยาง แลวประกอบดวยความงาม ๕ อยาง. กเพราะนางนนไมสงนก ไมเตยนก ไมผอมนก ไมอวนนก ไมดานก ไมขาวนก ผวพรรณแมจะไมถงทพย แตกเกนผวพรรณมนษยดวยกน ฉะนน จงจดวาปราศจากโทษประจาตว ๖ อยาง. และเพราะประกอบดวยความงามเหลาน คอ ผวงาม เนองาม เลบงาม* (นหารกลยาณ) กระดกงาม วยงาม จงชอวา ประกอบดวยความงาม ๕ อยาง. นางไมตองใชแสงสวางจรมาเลย ดวยแสงสวาง ประจาตวของตนนนแหละ กทาใหสวางในทมระยะ ๑๒ ศอก เปนผวทเหมอน กบดอกประยงค หรอเหมอนกบทองคา นเปนความงามแหงผวของนาง. สวนมอเทาทง ๔ และรมฝปากของนางนนเลา กคลายกบทาดวยชาด เหมอน แกวประพาฬแดงหรอผากมพลแดง นคอความงามแหงเนอของนาง. สวนกลบ เลบทง ๒๐ นนเลา ในททไมพนจากเนอ กคลายกบเอาชาดมาทาไว ทพน จากเนอแลว กเหมอนกบธารนานม นคอความงามแหงเลบ* ของนาง. ทฟน ๓๒ ซ ซงงอกขนมานนเลา กปรากฏคลายเอาเพชรทเจยระไนแลวมาเรยงเปน แถวไว นคอความงามแหงกระดกของนาง. และตอใหมอายถง ๑๒๐ ป กยง สาวพรงเหมอนอายแค ๑๖ ป ผมไมมหงอกเลย น คอความงามแหงวยของ นาง. สาหรบในคาวา มกระแสเสยงไพเราะอยางยง นหมายความวา กระแสเสยงไหลเออยไป กระแสเสยงนนไพเราะอยางยง ทชอวา มกระแส * คาวา นหารกลยาณ น อรรถกถาอธบายเรองเลบ ไมไดอธบายเรองเอนเลย จงแปลวา เลบงาม ไมใชเอนงามตามศพท อรรถกถาอทาน นนทวรรค นนทสตรท ๒ หนา ๒๑๒ แกวา ฉวกลยาณ มสกลยาณ นขกลยาณ (เลบงาม) อฏ กลยาณ วยกลยาณ


เสยงไพเราะอยางยง กเพราะนางมกระแสเสยงทไพเราะอยางยงนน. มคา ททานขยายความวา นางมความประพฤตสงสด มกรยาประเสรฐ ในการรา และการรอง ยอมราทาราทสงทสด หรอถาจะรอง กรองแตเพลงชนสงทสด เทานน. คาทเหลอในทกบท มใจความตนทงนน. กและวปสสนาแรกเรม เปนอนตรสไวแลวในสตรทงสองน ดวยประการฉะนแล. จบอรรถกถาทตยเสกทกสตรท ๑๐ จบอรรถกถานาฬนทวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. มหาปรสสตร ๒. นาฬนทสตร ๓. จนทสตร ๔. เจลสตร ๕. พาหยสตร ๖. อตตยสตร ๗. อรยสตร ๘. พรหมสตร ๙. ปฐม- เสทกสตร ๑๐. ทตยเสทกสตร พรอมทงอรรถกถา.


สลฏฐตวรรคท ๓ ๑. สลสตร

วาดวยกศลศล [๗๖๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง ทานพระอานนท และทานพระภททะอย ณ กกกฏาราม ใกลเมองปาฏลบตร. ครงนน ทานพระภททะออกจากทเรนในเวลาเยน เขาไปหาทานพระอานนทถงทอย ไดปราศรยกบทานพระอานนท ครนผาน การปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลว ไดพดกะทานพระอานนทวา [๗๖๘] ดกอนทานอานนท ศลทเปนกศลเหลาใดอนพระผมพระ- ภาคเจาตรสแลว ศลทเปนกศลเหลาน พระผมพระภาคเจาตรสแลว มพระ ประสงคอยางไร. ทานพระอานนทกลาววา ดละ ๆ ทานภททะ ทานชางคด ชาง เฉยบแหลม ชางไตถามเหมาะ ๆ. กทานถามอยางนนหรอวา ดกอนอานนท ศลทเปนกศลเหลาใด อนพระผมพระภาคเจาตรสแลว ศลทเปนกศลเหลาน พระผมพระภาคเจาตรสแลว มพระประสงคอยางไร. ภ. อยางนน ทานผมอาย. [๗๖๙] อา. ดกอนทานภททะ ศลทเปนกศลเหลาใดอนพระผม พระภาคเจาตรสแลว ศลทเปนกศลเหลาน พระผมพระภาคเจาตรสแลว เพยงเพอเจรญสตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน


ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอน. ทานภททะ ศลทเปนกศลเหลาใด อนพระผมพระภาคเจาตรสไวแลว ศลท เปนกศลเหลาน พระผมพระภาคเจาตรสแลว เพยงเพอเจรญสตปฏฐาน เหลาน. จบสลสตรท ๑

สลฏฐตวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาสลสตร ในสลสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ คาวา ศลทงหลาย ไดแก ปารสทธศล ๔ ขอ. คาวา อมมงโค ไดแก เสาะหาปญหา คอ แสวงหา ปญหา. จบอรรถกถาสลสตรท ๑


๒. ฐตสตร

วาดวยการตงอยแหงพระสทธรรม [๗๗๐] นทานตนสตรเหมอนกน ทานพระภททะนง ณ ทควร สวนขางหนงแลว ไดถามทานพระอานนทวา [๗๗๑] ดกอนทานอานนท อะไรหนอ เปนเหตเปนปจจยเครอง ทาใหพระสทธรรมตงอยไมไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. และอะไรเปนเหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมตงอยไดนาน ในเมอ พระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. ทานพระอานนทกลาววา ดละ ๆ ทานภททะ ทานชางคด ชาง เฉยบแหลม ชางไตถามเหมาะ ๆ. กทานถามอยางนหรอวา ดกอนทานอานนท อะไรเปนเหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมตงอยไมไดนาน ในเมอ พระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. และอะไรเปนเหตเปนปจจย เครองทา ใหพระสทธรรมตงอยไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. ภ. อยางนน ทานผมอาย. [๗๗๒] อา. ดกอนทานผมอาย เพราะบคคลไมไดเจรญ ไมได กระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ พระสทธรรมจงตงอยไมไดนาน ในเมอพระ- ตถาคตเสดจปรนพพานแลว. และเพราะบคคลเจรญ กระทาใหมาก ซงสต ปฏฐาน ๔ พระสทธรรมจงตงอยไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพาน แลว. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกาย


ในกายอย. มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตใน จตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนทานผมอาย เพราะบคคล ไมไดเจรญ ไมไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล พระสทธรรม จงตงอยไมไดนาน ในเนอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. และเพราะบคคล ไดเจรญ ไดกระทาใหมาก ซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล พระสทธรรมจงตง อยไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. จบฐตสตรท ๒

อรรถกถาฐตสตร ในฐตสตรท ๒ คาวา ยอมมการเสอมสญแหงพระสทธรรม * ไดแก ยอมมความเสอมหายดวยอานาจบคคล. จรงอย ภกษใด ตอนท พระพทธเจาทงหลายยงทรงพระชนมอย ไมเจรญสตปฏฐาน ๔ พระสทธรรม ของภกษนน กเปนอนหายไป เหมอนพระสทธรรมของพระเทวทตเปนตน. ในสตรน ตรสถงความสญหายแหงธรรมของบคคลนนแล. จบอรรถกถาฐตสตรท ๒ * พมาไมม แหงพระสทธรรม


๓. ปรหานสตร *

วาดวยความเสอมแหงพระสทธรรม [๗๗๓] สมยหนง ทานพระอานนทและทานพระภททะ อย ณ กกกฏาราม ใกลเมองปาฏลบตร. ครงนน ทานพระภททะออกจากทเรนใน เวลาเยน เขาไปหาทานพระอานนทถงทอย ไดปราศรยกบทานพระอานนท ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดถามทานพระอานนทวา [๗๗๔] ดกอนทานอานนท อะไรหนอเปนเหตเปนปจจย เครอง ทาใหพระสทธรรมเสอม. อะไรหนอเปเหตเปนปจจย เครองทาใหพระ- สทธรรมไมเสอม. ทานพระอานนทกลาววา ดละ ๆ ทานภททะ ทานชางคด ชาง เฉยบแหลม ชางไตถามเหมาะ ๆ. กทานถามอยางนหรอวา ดกอนอานนท อะไรหนอเปนเหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมเสอม อะไรหนอเปน เหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมไมเสอม. ภ. อยางนน ทานผเจรญ. [๗๗๕] อา. ดกอนทานผมอาย เพราะบคคลไมไดเจรญ ไมได กระทาใหมากซงสตปฎฐาน ๔ พระสทธรรมจงเสอม. และเพราะบคคล ไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฎฐาน ๔ พระสทธรรมจงไมเสอม. สต ปฎฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาะหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. * ไมมอรรถกถาแก


พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... พจารณาเหนจตในจตอย ... พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. ดกอนทานผมอาย เพราะบคคลไมไดเจรญ ไมไดกระทา ใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล พระสทธรรมจงเสอม เพราะบคคลไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานนแล พระสทธรรมจงไมเสอม. จบปรหานสตรท ๓ ๔. สทธกสตร *

วาดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔ [๗๗๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลานน. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอม พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลานนแล. จบสทธกสตรท ๔ * อรรถกถาวา มเนอความงายทงนน


๕. พราหมณสตร *

วาดวยพระสทธรรมตงอยไมไดนาน [๗๗๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ. ครงนน พราหมณ คนหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกะพระผมพระ- ภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวน ขางหนง. ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา [๗๗๘] ขาแตพระโคดมผเจรญ อะไรหนอ เปนเหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมตงอยไมไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพาน แลว. และอะไร เปนเหตเปนปจจย เครองทาใหพระสทธรรมตงอยไดนาน ในเมอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว. [๗๗๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ เพราะบคคล ไมไดเจรญ ไมไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ พระสทธรรมจงตงอยไมได นาน ในเมอตถาคตปรนพพานแลว. และเพราะบคคลเจรญ กระทาใหมาก ซงสตปฏฐาน พระสทธรรมจงตงอยไดนาน ในเมอตถาคตปรนพพานแลว. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอม * อรรถกถาวา มเนอความงายทงนน.


พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสโนโลกเสย. ดกอนพราหมณ เพราะบคคลไมไดเจรญ ไมไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานนแล พระสทธรรมจงตงอยได ไมนาน ในเมอตถาคตปรนพพานแลว. และเพราะบคคลไดเจรญ ไดกระทา ใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล พระสทธรรมจงตงอยไดนาน ในเมอ ตถาคตปรนพพานแลว. [๗๘๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พราหมณนนได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองค ไพเราะยงนก. ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคไพเราะยงนก เปรยบเหมอนบคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกบคคลผหลงทาง หรอตามประทปในทมดดวยหวงวาผมจกษจกแลเหนได ฉะนน ขอทาน พระโคดมโปรดทรงจาขาพระองค วาเปนอบาสกผถงสรณะจนตลอดชวตตงแต วนนเปนตนไป. จบพราหมณสตรท ๕


๖. ปเทสสตร

วาดวยบคคลจะชอวาเปนพระเสขะ [๗๘๑] สมยหนงทานพระสารบตรทานพระมหาโมคคลลานะ และ ทานพระอนรทธะอย ณ กณฏกวน ใกลเมองสาเกต. ครงนน ทานพระสารบตรและทานพระมหาโมคคลลานะออกจากทพกผอนในเวลาเยน เขาไปหาทานพระอนรทธะถงทอย ไดปราศรยกบทานพระอนรทธะ ครน ผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครน แลว ทานพระสารบตรไดถามทานพระอนรทธะวา [๗๘๒] ดกอนทานอนรทธะ ทเรยกวา พระเสขะ ๆ ดงน ดวย เหตเพยงเทาไรหนอ บคคลจงจะชอวาเปนพระเสขะ. ทานพระอนรทธะตอบ วา ดกอนผมอาย บคคลทจะชอวาเปนพระเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดเปนสวน ๆ. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณา เหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตใน จตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนผมอาย บคคลทจะชอวา เปนพระเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลานแล ไดเปนสวน ๆ. จบปเทสสตรท ๖


อรรถกถาปเทสสตร ในสตรท ๖. คาวา เพราะอบรมไดเปนบางสวน คอเพราะความ ทอบรมไดโดยเปนบางสวน. จรงอย ผทกาลงทาใหมรรค ๔ และผล ๓ เกดขน ชอวาไดอบรมสตปฏฐานไดเปนบางสวน. จบอรรถกถาปเทสสตรท ๖ ๗. สมตตสตร

วาดวยบคคลจะชอวาเปนพระอเสขะ [๗๘๓] นทานตนสตรเหมอนกน. ครนทานพระสารบตรนง ณ ท ควรสวนขางหนงแลว ไดถามทานพระอนรทธะวา [๗๘๔] ดกอนทานอนรทธะ ทเรยกวา พระอเสขะ ๆ ดงน ดวย เหตเพยงเทาไรหนอ บคคลจงจะชอวาเปนพระอเสขะ. ทานพระอนรทธะ ตอบวา ดกอนผมอาย บคคลทจะชอวาเปนพระอเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณา เหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตใน จตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ


มสต กาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสย. ดกอนทานผมอาย บคคลทจะ ชอวาเปนพระอเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลานนแลไดบรบรณ. จบสมตตสตรท ๗ อรรถกถาสมตตสตร ในสตรท ๗. คาวา เพราะอบรมสมบรณแลว คอ เพราะความ ทตนไดอบรมเตมทแลว . จรงอย ผทกาลงทาใหเกดอรหตผลขนชอวาได อบรมสตปฏฐานสมบรณเเลว. จบอรรถกถาสมตตสตรท ๗ ๘. โลกสตร

วาดวยผรโลก [๗๘๕] นทานตนสตรเหมอนกน. ครนทานพระสารบตร นง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดถามทานพระอนรทธะวา [๗๘๖] ทานพระอนรทธะถงความเปนผมอภญญามาก เพราะได เจรญไดกระทาใหมากซงธรรมเหลาไหน. ทานพระอนรทธะตอบวา ดกอนผ มอาย ผมถงความเปนผมอภญญามาก เพราะไดเจรญ ไดกระทาใหมากซง สตปฏฐาน ๔. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณา


เหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . .. ยอมพจารณา เหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสม- ปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนผมอาย ผมถงความ เปนผมอภญญามากเพราะไดเจรญไดกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล และเพราะไดเจรญ ไดทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ เหลานแล ผมจงรโลกไดตงพน. จบโลกสตรท ๘ อรรถกถาโลกสตร ในสตรท ๘. คาวา ความเปนผมอภญญามาก พระเถระกลาว ดวยอานาจอภญญา ๖ อยาง. คาวา ขาพเจารโลกไดตงพน ทานกลาวดวย อานาจการอยตดตอกน. เลากนมาวา พระเถระตนแตเชา บวนปากแลวนงบน เสนาสนะ ตามระลกถงอดต ๑ พนกป อนาคต ๑ พนกป. ตามพวพนคต แหงการคดคานงนนของพนจกรวาลแมในปจจบน. พระเถระนนทราบชดพน โลกดวยตาทพย ดงวามาน. นเปนธรรมเครองอยของทาน. คาทเหลอ ในทกบท ทใจความแจมแจงแลวทงนนเเล. จบอรรถกถาโลกสตรท ๘


๙. สรวฑฒสตร *

ผเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดอนาคามผล [๗๘๗] สมยหนง ทานพระอานนทอย ณ พระวหารเวฬวน กลน- ทกนวาปสถาน ใกลกรงราชคฤห. กสมยนน สรวฑฒคฤหบดอาพาธ ได รบทกข เปนไขหนก. ครงนน สรวฑฒคฤหบดเรยกบรษคนหนงมาสงวา มานแนะ บรษผเจรญ ทานจงเขาไปหาทานพระอานนทถงทอย ครนแลว จง กราบเทาทงสองของทานดวยเศยรเกลา ตามคาของเราวา ขาแตทานผเจรญ สรวฑฒคฤหบดอาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก เขาขอกราบเทาทงสองขาง ทานพระอานนทดวยเศยรเกลา ดงน และจงเรยนอยางนนวา ขาแตทานผ เจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทจงอาศยความอนเคราะห เขาไป ยงนเวศนของสรวฑฒคฤหบดเถด. บรษนนรบคาสรวฑฒคฤหบดแลว จง เขาไปหาทานพระอานนทถงทอย นมสการทานพระอานนทแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดเรยนทานพระอานนทวา ขาแตทานผเจรญ สรวฑฒคฤหบดอาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก ทานขอกราบเทาทงสองของ ทานพระอานนทดวยเศยรเกลา และสงใหเรยนอยางนวา ขาแตทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทจงอาศยความอนเคราะห เขาไปยงนเวศนของ สรวฑฒคฤหบดเถด. ทานพระอานนทรบคาดวยดษณภาพ. [๗๘๘] ครงนน เวลาเชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตรและ จวรเขาไปยงนเวศนของสรวฑฒคฤหบด แลวนงบนอาสนะทเขาปถวาย. ครน แลวไดถามสรวฑฒคฤหบดวา * อรรถกถาวา มเนอความงาย


[๗๘๙] ดกอนคฤหบด ทานพอจะอดทนไดหรอ พอจะยงอตภาพ ใหเปนไปไดหรอ ทกขเวทนายอมคลายลงไมกาเรบขนหรอ ความทเลาปรากฏ ความกาเรบไมปรากฏหรอ. สรวฑฒคฤหบดตอบวา ขาแตทานผเจรญ กระผม อดทนไมได ยงอตภาพใหเปนไปไมได ทกขเวทนาของกระผมกาเรบหนก ไมเสอมคลายไปเลย ความกาเรบปรากฏอย ความทเลาไมปรากฏ. [๗๙๐] อา. ดกอนคฤหบด เพราะเหตนนและ ทานพงศกษาอยาง นวา เราจกพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. จกพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . จกพจารณาเหนจตในจตอย.. . จกพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนคฤหบด ทานพงศกษาอยางนนแล. [๗๙๑] ส. ขาแตทานผเจรญ ธรรมคอสตปฏฐาน ๔ เหลาใดท พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ธรรมเหลานนมอยในกระผม และกระผม ยอมเหนชดในธรรมเหลานน. กกระผมยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความ เพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอม พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. [๗๙๒] ขาแตทานผเจรญ กสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ เหลา ใดทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไว กระผมยงไมแลเหนสงโยชนขอใดขอหนง ทยงละไมไดแลวในตน. อา. ดกอนคฤหบด เปนลาภของทาน ทานไดดแลว อนาคามผลอน ทานกระทาใหแจงแลว. จบสรวฑฒสตรท ๙


๑๐. มานทนนสตร *

ผเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดอนาคามผล [๗๙๓] นทานตนสตรเหมอนกน. กสมยนน มานทนนคฤหบด อาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก ครงนน มานทนนคฤหบดเรยกบรษคนหนง มาสงวา มานแนะ บรษผเจรญ ทานจงเขาไปหาพระอานนทถงทอย ครน แลว จงกราบเทาทงสองของทานดวยเศยรเกลา ตามคาของเราวา ขาแตทาน ผเจรญ มานทนนคฤหบดอาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก เขาขอกราบเทา ทงสองของทานพระอานนทดวยเศยรเกลา ดงน และจงเรยนอยางนวา ขา แตทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทจงอาศยความอนเคราะห เขาไปยงนเวศนของมานทนนคฤหบดเถด. บรษนนรบคามานทนนคฤหบด แลว เขาไปหาพระอานนทถงทอย นมสการทานพระอานนทแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. ครนแลวไดเรยนทานพระอานนทวา ขาแตทานผเจรญ มานทนนคฤหบดอาพาธ ไดรบทกข เปนไขหนก ทานขอกราบเทาทงสองของ ทานพระอานนทดวยเศยรเกลา และสงใหเรยนอยางนนวา ขาแตทานผเจรญ ไดโปรดเถด ขอทานพระอานนทอาศยความอนเคราะห เขาไปยงนเวศนของ มานทนนคฤหบดเถด. ทานพระอานนทรบคาดวยดษณภาพ. ครงนน เวลา เชา ทานพระอานนทนงแลว ถอบาตรและจวรเขาไปยงนเวศนของมานทนน- คฤหบด แลวนงบนอาสนะทเขาปถวาย. ครนแลวไดถามมานทนนคฤหบดวา ดกอนคฤหบด ทานพอจะอดทนไดหรอ พอจะยงอตภาพใหเปนไปไดหรอ ทกขเวทนายอมคลายลงไมกาเรบขนหรอ ความทเลาปรากฏ ความกาเรบไม * อรรถกถาวา มเนอความงาย


ปรากฏหรอ. มานทนนคฤหบดตอบวา ขาแตทานผเจรญ กระผมอดทนไม ได ยงอตภาพใหเปนไปไมได ทกขเวทนาของกระผมยงกาเรบหนก ไมเสอม คลายไปเลย ความกาเรบยงปรากฏอย ความทเลาไมปรากฏ. [๗๙๔] ขาแตทานผเจรญ กระผมอนทกขเวทนาเหนปานนกระทบ แลว ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . พจารณาเหนจตในจตอย . . . พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. [๗๙๕] ขาแตทานผเจรญ กสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ เหลา ใดทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไว กระผมยงไมแลเหนสงโยชนขอใดขอหนง ทยงละไมไดแลวในตน. ทานพระอานนทกลาววา ดกอนคฤหบด เปนลาภ ของทาน ทานไดดแลว อนาคามผลอนทานกระทาใหแจงแลว. จบมานทนนสตรท ๑๐ จบสลฏฐตวรรคท ๓

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สลสตร ๒. ฐตสตร ๓. ปรหานสตร ๔. สทธกสตร ๕. พราหมณสตร ๖. ปเทสสตร ๗. สมตตสตร ๘. โลกสตร ๙. สร- วฑฒสตร ๑๐. มานทนนสตร


อนนสสตวรรคท ๔ ๑. อนนสสตสตร*

วาดวยธรรมทไมเคยไดฟงมากอน [๗๙๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดบงเกดขนแกเรา ในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นคอการพจารณาเหนกายในกาย . . . การพจารณาเหนกายในกายนนนอนเรา ควรเจรญ . . . การพจารณาเหนกายในกายอนเราเจรญแลว. [๗๙๗] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดบงเกดขนแกเราในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นคอการพจารณา เหนเวทนาในเวทนา. . . การพจารณาเหนเวทนาในเวทนานนนอนเราควร เจรญ . . . การพจารณาเหนเวทนาในเวทนานอนเราเจรญแลว. [๗๙๘] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดบงเกดขนแกเราในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นคอการพจารณา เหนจตฝนจต ... การพจารณาเหนจตในจตนนนอนเราควรเจรญ ... การ พจารณาเหนจตในจตนอนเราเจรญแลว. [๗๙๙] ดกอนภกษทงหลาย จกษ ญาณ ปญญา วชชา แสงสวาง ไดบงเกดขนแกเราในธรรมทเราไมเคยไดฟงมากอนวา นคอการพจารณา เหนธรรมในธรรมะ..การพจารณาเหนธรรมในธรรมนนนอนเราควรเจรญ ... การพจารณาเหนธรรมในธรรมนอนเราเจรญแลว . จบอนนสสตสตรท ๑ * สตรท ๑ - ๒ - ๓ ไมมอรรถกถาแก


๒. วราคสตร

เจรญสตปฏฐาน ๔ เพอความหนาย

[๘๐๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลานน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนาย เพอความ คลายกาหนด เพอความดบ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน โดยสวนเดยว. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมป- ชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนา ในเวทนาอย... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรม ในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย. กอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลานแล อนบคคลเจรญ แลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนาย เพอความคลายกาหนด เพอความดบ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน โดยสวนเดยว. จบวราคสตรท ๒ ๓. วรทธสตร

วาดวยผไมปรารภและปรารภอรยมรรค [๘๐๑] ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ อนบคคลเหลาใดเหลา หนงไมปรารภแลว บคคลเหลานนชอวาไมปรารภอรยมรรคประกอบดวยองค


๘ ทยงสตวใหถงความสนทกขโดยชอบ. สตปฏฐาน ๔ อนบคคลเหลาใด เหลาหนงปรารภแลว บคคลเหลานนชอวาปรารภอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ทยงสตวใหถงความสนทกขโดยชอบ. สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย. สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนบคคลเหลาใดเหลาหนงไมปรารภแลว บคคลเหลานนชอวาไมปรารภอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ทยงสตวใหถง ความสนทกขโดยชอบ. สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนบคคลเหลาใดเหลาหนง ปรารภแลว บคคลเหลานนชอวาปรารภอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ ทยง สตวใหถงความสนทกขโดยชอบ. จบวรทธสตรท ๓ ๔. ภาวนาสตร

วาดวยการเจรญสตปฏฐานเพอถงฝง [๘๐๒] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝง จากทมใชฝง สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณา


เหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. สตปฏฐาน ๔ เหลา นแล อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอถงฝงจากท มใชฝง. จบภาวนาสตรท ๔ อรรถกถาอนนสสตสตร ในวรรคท ๔ สตรท ๕ คาวา เวทนาทรแจงแลว หมายความวา พจารณาเวทนาใดแลว จงไดสาเรจเปนพระอรหนต เวทนาททานรแจงแลว นนแล ยอมเกดขน. เวทนาทรแจงแลว ยอมเขาไปตงอย เวทนาทรแจงแลว ชอวา ยอมถงความดบไปสนไป. กแล แมเวทนาทเปนไปในอารมณทกาหนด ถอเอาเหลาใดทรแจงแลว ยอมเกดขน เวทนาทรแจงแลวเหลานน กชอวา ยอมถงความดบไปสนไป. แมในเรองวตกเปนตน กทานองเดยวกนนแหละ คาทเหลอในทกบท มใจความตนแลวทงนนแล. จบอรรถกถาอนนสสตสตรท ๔ ๕. สตสตร

ผเจรญสตปฏฐานชอวาผมสต [๘๐๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปนผมสต สมปชญญะอยเถด นเปนอนศาสนของเราสาหรบเธอทงหลาย. กอยางไรเลา ภกษจงชอวาเปนผมสต. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรนวนยน ยอม พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา * สตรท ๕ ถง ๑๐ ไมมอรรถกถาแก


และโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอม พจารณาเหนจตในจตอย .. . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย. ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษจงชอวาเปนผมสต. [๘๐๔] ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรเลา ภกษจงจะชอวาเปนผม สมปชญญะ. ดกอนภกษทงหลาย เวทนาอนภกษในธรรมวนยนทราบชด แลว ยอมบงเกดขน ททราบชดแลวปรากฏอย ททราบชดแลวยอมถงความตงอย ไมได. วตกอนภกษทราบชดแลว ยอมบงเกดขน ททราบชดแลวปรากฏอย ททราบชดแลว ยอมถงความตงอยไมได. ปญญาอนภกษทราบชดแลวยอม บงเกดขน ททราบชดแลวปรากฏอย ททราบชดแลวยอมถงความตงอยไมได อยางนนแล. ภกษจงจะชอวาเปนผมสมปชญญะ. ดกอนภกษทงหลาย ภกษ พงเปนผมสตสมปชญญะอยเถด นเปนอนศาสนของเราสาหรบ เธอทงหลาย. จบสตสตรท ๕ ๖. อญญสตร

ผเจรญสตปฏฐาน ๔ หวงผลได ๒ อยาง [๘๐๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน สตปญฐาน ๔ เปนไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสย. ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณา เหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย. สตปฏฐาน ๔ เหลา


นแล ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทไดเจรญ ไดกระทาใหมากซงสต ปฏฐาน ๔ เหลานแล พงหวงผลได ๒ ประการ อยางใดอยางหนง คอ อรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมความถอมนเหลออย เปนพระอนาคาม จบอญญสตรท ๖ ๗. ฉนทสตร

ผเจรญสตปฏฐาน ชอวาทาใหแจงอมตะ [๘๐๖] ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกาย ในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสย เมอเธอพจารณาเหนกายในกายอย ยอมละความพอใจในกายนนได เพราะละความพอใจได จงเปนอนชอวาทาใหแจงซงอมตะ. [๘๐๗] ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย. มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณา เหนเวทนาในเวทนาอย ยอมละความพอใจในเวทนานนได เพราะละความ พอใจได จงเปนอนชอวากระทาใหแจงซงอมตะ. [๘๐๘] ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมป- ชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณาเหนจต ในจตอย ยอมละความพอใจในจตนนได เพราะละความพอใจได จงเปนอน ชอวากระทาใหแจงซงอมตะ.


[๘๐๙] ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณา เหนธรรมในธรรมอย ยอมละความพอใจในธรรมนนได เพราะละความ พอใจได จงเปนอนชอวากระทาใหแจงซงอมตะ. จบฉนทสตรท ๗ ๘. ปรญญาสตร

ผเจรญสตปฏฐาน ชอวาทาใหแจงอมตะ [๘๑๐] ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกาย ในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสย เมอเธอพจารณาเหนกายในกายอย ยอมกาหนดรกายได เพราะ กาหนดรกายได จงเปนอนชอวากระทาใหแจงซงอมตะ. [๘๑๑] ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย ยอมกาหนดรเวทนาได เพราะกาหนดรเวทนาได จง เปนอนชอวากระทาใหแจงซงอมตะ. [๘๑๒] ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณา เหนจตในจตอย ยอมกาหนดรจตได เพราะกาหนดรจตได จงเปนอนชอวา กระทาใหแจงซงอมตะ.


[๘๑๓] ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอเธอพจารณา เหนธรรมในธรรมอย ยอมกาหนดรธรรมได เพราะกาหนดรธรรมได จง เปนอนชอวากระทาใหแจงซงอมตะ. จบปรญญาสตรท ๘ ๙. ภาวนาสตร

การเจรญสตปฏฐาน ๔ [๘๑๔] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงการเจรญสตปฏฐาน เธอทงหลายจงฟง การเจรญสตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย... พจารณาเหนจตในจตอย . . . พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย นแล คอการเจรญสตปฏฐาน ๔. จบภาวนาสตรท ๙ ๑๐. วภงคสตร

ปฏปทาอนใหถงการเจรญสตปฏฐาน [๘๑๕] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสตปฏฐาน การเจรญ สตปฏฐานและปฏปทาอนใหถงการเจรญสตปฏฐาน แกเธอทงหลาย เธอ ทงหลายจงฟง กสตปฏฐานเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรม

วนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต


กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสย ดกอน ภกษทงหลาย นเรยกวาสตปฏฐาน. [๘๑๖] ดกอนภกษทงหลาย กการเจรญสตปฏฐานเปนไฉน ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนธรรม คอความเกดขนในกาย พจารณาเหนธรรม คอความเสอมในกาย พจารณาเหนธรรม คอความ เกดขน และความเสอมไปในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสย พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขน ในเวทนา . . . พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในจต... พจารณา เหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรม พจารณาเหนธรรม. คอ ความเสอม ในธรรม พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนและความเสอมไปในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวาการเจรญสตปฏฐาน. [๘๑๗] ดกอนภกษทงหลาย กปฏปทาอนใหถงการเจรญสตปฏฐาน เปนไฉน อรยมรรคประกอบดวยองค ๘ คอ สมมาทฐ. . . สมมาสมาธ นแลเรยกวา ปฏปทาอนใหถงการเจรญสตปฏฐาน. จบวภงคสตรท ๑๐ จบอนนสสตวรรคท ๔

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อนนสสตสตร ๒. วราคสตร ๓. วรทธสตร ๔. ภาวนาสตร ๕. สตสตร ๖. อญญสตร ๗. ฉนทสตร ๘. ปรญญาสตร ๙. ภาวนา สตร ๑๐. วภงคสตร


อมตวรรคท ๕ ๑. อมตสตร *

วาดวยจตตงมนในสตปฏฐาน [๘๑๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงมจต ตงมนดวยดในสตปฏฐาน ๔ อยเถด อยามจตไมตงมนอยเลย และอมตะจะ พงมแกเธอทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษใน. ธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา อย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสย เธอ ทงหลาย จงมจตตงมนในสตปฏฐาน ๕ เหลานอยเถด อยามจตไมตงมนอยเลย และอมตะจะพงมแกเธอทงหลาย. จบอมตสตรท ๑ ๒. สมทยสตร

วาดวยการเกดดบแหงสตปฏฐาน ๔ [๘๑๙] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงความเกด และความดบแหงสตปฏฐาน ๔ เธอทงหลายจงฟง กความเกดแหงกายเปน * ไมมอรรถกถาแก


อยางไร ความเกดแหงกายยอมม เพราะความเกดแหงอาหาร ความดบ แหงกายยอมม เพราะความดบแหงอาหาร ความเกดแหงเวทนายอมม เพราะ ความเกดแหงผสสะ ความดบแหงเวทนายอมม เพราะความดบแหงผสสะ ความเกดแหงจตยอมม เพราะความเกดแหงนามรป ความดบแหงจตยอมม เพราะความดบแหงนามรป ความเกดแหงธรรมยอมม เพราะความเกดแหง มนสการ ความดบแหงธรรมยอมม เพราะความดบแหงมนสการ. จบสมทยสตรท ๒

อมตวรรควรรณนา อรรถกถาสมทยสตร อมตวรรคท ๕ สมทยสตรท ๒. คาวา ความเกดแหงกาย เพราะการเกดขนแหงอาหาร หมายความวา การเกดขนพรอมแหงกาย ยอมมได เพราะการเกดขนพรอมแหงอาหาร. ในคาทเหลอ กทานอง เดยวกนนแหละ. สวนในคาวา เพราะการเกดขนพรอมแหงมนสการ (ความใสใจ) หมายความวา การเกดขนพรอมแหงธรรมอนเปนสวน ประกอบแหงความตรสร ยอมมไดเพราะการเกดขนพรอมแหงการเอาใจใส อยางมเหตผล และธรรมคอนวรณ (เครองกดกน) จะเกดมไดกเพราะการ ไมเอาใจใสอยางมเหตผลเกดขน. ในพระสตรน พระผมพระภาคเจา ไดตรส การตงสตไวอยางมนคงในอารมณ ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาสมทยสตรท ๒


๓. มรรคสตร *

วาดวยทางเปนทไปอนเอก [๘๒๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ครงหนง เมอแรก ตรสร เราอยทควงไมอชปาลนโครธ ใกลฝงแมนาเนรญชราในตาบลอรเวลา เมอเราหลกเรนอยในทลบ ไดเกดความปรวตกขนในใจอยางนนวา [๘๒๑] ทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง ทางน คอ สตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ภกษพงพจารณาเหนกายในกายอย พจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย พจารณาเหนจตในจตอย หรอพจารณาเหนธรรมใน ธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสใน โลกเสย ทางเปนทไปอนเอกน เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอ กาวลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอ บรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง ทางน คอ สตปฏฐาน ๔. [๘๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสหมบดพรหมรความ ปรวตกในใจของเราดวยใจ จงหายตวจากพรหมโลกมาปรากฏเบองหนาเรา เหมอนบรษมกาลงเหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ทาวสหมบด- พรหมกระทาผาเฉวยงบาขางหนง ประนมมอมาทางเราแลวไดกลาววา [๘๒๓] ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอนเปนอยางนน ขาแตพระสคต ขอนเปนอยางนน ขาแตพระองคผเจรญ ทางนเปนทไปอนเอก เพอความ บรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความ * ไมมอรรถกถาแก


ดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ขาแตพระองคผเจรญ ภกษพงพจารณาเหนกายในกาย. . . ในเวทนา... ในจต . . . หรอในธรรม มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ขาแต พระองคผเจรญ ทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทานพพานใหแจง ทางน คอ สตปฏฐาน ๔. [๘๒๔] ดกอนภกษทงหลาย ทาวสหมบดพรหมไดกลาวดงนแลว ครน แลวไดกลาวนคมคาถาตอไปอกวา พระผมพระภาคเจาผทรงเหนความ สนชาต และทสดชาต ทรงอนเคราะห เพอประโยชนเกอกล ทรงทราบทางเปน ทไปอนเอก ในกาลกอนชนทงหลายขาม โอฆะไดแลวดวยทางน (ในอนาคต) จก ขามดวยหนทางน (ในบดน) กขามอย ดวยหนทางน. จบมรรคสตรท ๓ ๔. สตสตร

ทรงเตอนภกษใหเปนผมสต [๘๒๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปนผมสตอย เถด นเปนอนศาสนของเราสาหรบเธอทงหลาย กอยางไรเลา ภกษจงจะชอวา เปนผมสต ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหน


กายในกายอย .. . ในเวทนาอย . . . ในจตอย . . . ยอมพจารณาเหนธรรมใน ธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลก เสย อยางนแล ภกษจงชอวาเปนผมสต ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงเปน ผมสตอยเถด นเปนอนศาสนของเราสาหรบเธอทงหลาย. จบสตสตรท ๔ อรรถกถาสตสตร สตรท ๔. ครนทรงแสดงเหตเกดขน (สมทย) ลวน ๆ เสรจแลว พระองคกตรส (พระสตรน) ตามอธยาศยของผจะตรสรได. จบอรรถกถาสตสตร ๕. กสลราสสตร

วาดวยกองกศล [๘๒๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอจะกลาววากองกศล จะกลาวใหถก ตองกลาวถงสตปฏฐาน ๔ เพราะวากองกศลทงสน ไดแกสตปฏฐาน ๔ สต- ปฏฐาน เปนไฉน ภกษในธรรมวนยนยอมพจารณาเหนกายในกายอย ม ความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอม พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอม พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย เมอจะกลาววากองกศล จะกลาวใหถก ตองกลาวถงสตปฏฐาน ๔ เพราะวากองกศลทงสนนไดแกสต- ปฏฐาน ๔. จบกสลราสสตรท ๕


๖. ปาฏโมกขสตร

วาดวยปาฏโมกขสงวร [๘๒๗] ครงนน พระภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ฯลฯ ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมโดยยอแก ขาพระองค ซงขาพระองคไดฟงแลวจะพงเปนผผเดยว หลกออกจากหม ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยวเถด. [๘๒๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนภกษ เพราะฉะนน แหละ เธอจงชาระเบองตนในกศลธรรมใหบรสทธเสยกอน กอะไรเปนเบองตน ของกศลธรรม เธอจงสารวมในปาฏโมกขสงวร จงถงพรอมดวยมารยาทและ โคจรเหนภยในโทษมประมาณนอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย. [๘๒๙] ดกอนภกษ เมอใดแล เธอจกสารวมในปาฏโมกขสงวร จกถงพรอมดวยมารยาทและโคจร เหนภยในโทษมประมาณนอย สมาทาน ศกษาอยในสกขาบททงหลาย เมอนน เธออาศยศลดารงอยในศลแลว พง เจรญสตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษ เธอจงพจารณาเหน กายในกายอย ... ในเวทนาอย ... ในจตอย ... พจารณาเหนธรรมในธรรม อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย เมอใด เธอจกอาศยศลดารงอยในศลแลว เจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน อยาง น เมอนน เธอพงหวงความเจรญในกศลธรรมไดทเดยว ตลอดคนหรอวนท จกมาถง ไมมความเสอม.


[๘๓๐] ครงนนแล ภกษนนชนชมอนโมทนาพระภาษตของพระผม พระภาคเจาแลวลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจากระทาประทกษณ แลวหลกไป ภกษนนเปนผผเดยว หลกออกจากหม ไมประมาท มความ เพยร มใจเดดเดยว ไมนานนกกกระทาใหแจงซงทสดแหงพรหมจรรยอน ยอดเยยม ทกลบตรทงหลายผออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการนน ดวย ปญญาอนยงเองในปจจบนเขาถงอย รชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบ แลว กจทควรทาทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนนมไดม กแลภกษ นนเปนพระอรหนตองคหนงในจานวนพระอรหนตทงหลาย. จบปาฏโมกขสตรท ๖ อรรถกถาปาฏโมกขสตร ปาฏโมกขสงวรสตรท ๖. คาวา ผสารวมดวยความสารวม ในพระปาฏโมกข ความวา พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงศลท ประเสรฐทสดของศลทง ๔ อยาง จงไดตรสอยางนน. ทานปกฏกจลนาคเถระ กลาววา ศล กคอการสารวมในพระปาฏโมกขนนเอง. ทานคานวา ขนชอ วาฐานะทวาอก ๓ ขอ เปนศล ไมม เมอไมยอมเหนดวยอยางเดดขาดจง กลาวไว. มชอวา อนทรยสงวร กสกวาทเปนไปในทวาร ๖ เทานน อาชว- ปารสทธ กสกวาทเกดปจจยขนโดยถกตองตามทานองคลองธรรมเทานน. ชอวา ปจจยนสสต กตรงทพจารณาวาเพอประโยชนนในปจจยทไดมาแลว บรโภค (เพราะฉะนน) วาโดยตรง ศลกคอการสารวมในพระปาฏโมกขเทา นน. ปาฏโมกขสงวรนน ของภกษใดแตกแลว ภกษนกไมพงกลาวไดวา


จะรกษาศลทเหลอไวไดเพราะเหมอนคนหวขาด ไมมทางจะรกษามอเทาไวได ฉะนน. สวนปาฏโมกขสงวรนน ของภกษใด ไมเสยหาย ภกษน กสามารถ เพอทาศลทเหลอใหกลบเปนปกตไดอกแลวรกษาขออน เหมอนคนหวไมขาด สามารถรกษาชวตไวไดฉะนน. เพราะฉะนน ศลกคอปาฏโมกขสงวรนนเอง. ดวยความสารวมในพระปาฏโมกขนน. คาวา ผสารวมแลว หมายความวา ผสารวม เขาถงคอประกอบดวยความสารวมในพระปาฏโมกข. คาวา ถง พรอมดวยอาจาระและโคจร คอสมบรณทงอาจาระ ทงโคจร. คาวา อณมตเตส คอมประมาณเลกนอย. คาวา โทษ คอในธรรมทเปนอกศล คาวา มปกตเหนภย คอเหนเปนของนากลวโดยปกต. คาวา ยดมน คอถอไวอยางถกตอง. คาวา จงศกษาในสกขาบททงหลาย ไดแก การยด ถอศกษาสกขาบทนน ๆ ในสกขาบททงหลาย คอกสกขาบทไร ๆ ทเกยวกบ กายหรอทเกยวกบวาจาทตองศกษาในสวนสกขาในสกขาบททงหลายนนใดจง สมาทานศกษาสกขาบททงหมดนน ดวยประการฉะน. นเปนความยอในพระ สตรน สวนความพสดาร ทานกลาวไวแลวในวสทธมรรค. ดวยประการฉะน ในพระสตรน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแตปาฏโมกขสงวรศลเทานน. จบอรรถกถาปฏโมกขสตรท ๖


๗. ทจรตสตร

วาดวยทจรต และสจรต [๘๓๑] ครงนน ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ฯลฯ แลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ของพระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ซงขาพระองค ไดฟงแลว จะพงเปนผผเดยว หลกออกจากหม ไมประมาท. มความเพยร มใจเดดเดยวเถด. [๘๓๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ เพราะฉะนนแหละ เธอจงชาระเบองตนในกศลธรรมใหบรสทธเสยกอน กอะไรเปนเบองตนของ กศลธรรม เธอจกละกายทจรต เจรญกายสจรต จกละวจทจรต เจรญวจสจรต จกละมโนทจรต เจรญมโนสจรต. [๘๓๓] ดกอนภกษ เมอใดแล เราจกละกายทจรต เจรญกายสจรต จกละวจทจรต เจรญวจสจรต จกละมโนทจรต เจรญมโนสจรต เมอนน เธอ พงอาศยศลดารงอยในศลแลว เจรญสตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน เธอ จงพจารณาเหนกายในกายอย . . . ใน มสต กาจดอภชฌาและโทมนส ในโลกเสย เมอใดแล เธอจกอาศยศลเวทนาอย ....ในจตอย . . . จงพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ ดารงอยในศลแลว เจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน อยางน เมอนน เธอพงหวงความเจรญในกศลธรรมไดทเดยว ตลอดคน หรอวนทจกมาถง ไมมความเสอมเลย ฯลฯ กแลภกษรปนน เปนพระอรหนต องคหนง ในจานวนพระอรหนตทงหลาย. จบทจรตสตรท ๗


อรรถกถาทจรตสตร สตรท ๗. กายสจรตและวจสจรตเปนปาฏโมกขสงวรศล มโนสจรต เปนศลอก ๓ ชนด เพราะเหตนน จงเปนอนวาจตปารสทธศล พระผมพระ- ภาคเจา ไดทรงแสดงไวแลว. โดยนยน แมกรรมบถสามขอหลง ในกศลกรรม บถสบ ในปปญจสตร และในอกเกาสตร กพงทราบวาเปนศลดวย. คาท เหลอ ตนทงนนแล. จบอรรถกถาทจรตสตรท ๗ ๘. มตตสตร*

การชกชวนใหเจรญสตปฏฐาน [๘๓๔] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหชนเหลาใด และชนเหลาใดพงสาคญถอยคาทควรฟง ชนเหลานนจะเปนมตร อมาตย ญาตหรอสายโลหตกตาม เธอทงหลายพงชกชวนชกนาใหตงอยในการเจรญ สตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนย น ยอมพจารณาเหน. กายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌา และโทมนสในโลกเสย ยอมพจารนาเหนเวทนาในเวทนาอย ยอม พจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทง * ตงแต สตรท ๘ เปนตนไป ไมมอรรถกถาแก.


หลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหชนเหลาใด และชนเหลาใดพงสาคญถอยคาท ควรฟง ชนเหลานนจะเปนมตร อมาตย ญาตหรอสายโลหตกตาม เธอทง หลาย พงชกชวนชกนาใหตงอยในการเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลานน. จบมตตสตรท ๘ ๙. เวทนาสตร

เจรญสตปฏฐานเพอร เวทนา ๓ [๘๓๕] ดกอนภกษทงหลาย เวทนา ๓ ประการน ๓ ประการเปน ไฉน คอ สขเวทนา ๑ ทกขเวทนา ๑ อทกขมสขเวทนา ดกอนภกษทงหลาย เวทนา ๓ ประการนแล. [๘๓๖] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอกาหนดรเวทนา ๓ ประการน สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา อย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอน ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน เพอกาหนดรเวทนา ๓ ประการนแล. จบเวทนาสตรท ๙


๑๐. อาสวสตร

เจรญสตปฏฐานเพอละ อาสวะ ๓ [๘๓๗] ดกอนภกษทงหลาย อาสวะ ๓ ประการน ๓ ประการ เปนไฉน คอ กามาสวะ ๑ ภวาสวะ ๑ อวชชาสวะ ๑ ดกอนภกษทงหลาย อาสวะ ๓ ประการนแล. [๘๓๘] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายควรเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอละอาสวะ ๓ ประการน สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสโนโลกเสย ยอมพจารณาเหน เวทนาในเวทนาอย . . . ยอมพจารณาเหนจตในจตอย . . . ยอมพจารณาเหน ธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายควรเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน เพอละอาสวะ ๓ ประการนแล. จบอาสวสตรท ๑๐ จบอมตวรรคท ๕

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อมตสตร ๒. สมทยสตร ๓. มรรคสตร ๔.สตสตร ๕. กสลราสสตร ๖. ปาฏโมกขสตร ๗. ทจรตสตร ๘. มตตสตร ๙. เวทนาสตร ๑๐. อาสวสตร


คงคาทเปยยาลแหงสตปฏฐานสงยตท ๖

วาดวยผลของการเจรญสตปฏฐาน ๔ [๘๓๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย แมนาคงคา ไหลไปสทศปราจน หลงไปสทศปราจน บาไปสทศปราจน แมฉนใด ภกษ เมอเจรญสตปฏฐาน ๔ เมอกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ กเปนผนอมไปส นพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฉนนนเหมอนกน. [๘๔๐] ดกอนภกษทงหลาย กภกษเมอเจรญสตปฏฐาน ๔ เมอ กระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ อยางไร จงจะเปนผนอมไปสนพพาน โนม ไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด อภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย.... ยอม พจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอเจรญสตปฏฐาน ๔ เมอกระทาใหมากซงสตปฏฐาน ๔ อยางนแล จง จะเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ฯลฯ [๘๔๑] ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ เหลาน สงโยชน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ ๑ อรปราคะ ๑ มานะ ๑ อทธจจะ ๑ อวชชา ๑ ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ เหลานแล. [๘๔๒] ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอความรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวน เบองสง ๕ เหลานแล สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ


ในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา อย ... ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ... ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสย ดกอน ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน เพอความรยง เพอกาหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองสง ๕ เหลา นแล (สตปฏฐานสงยต พงใหพสดารเหมอนมรรคสงยต). ๖ สตรวาดวยแมนาไหลไปสทศปราจน ๖ สตรวาดวยแมนาไหลไปส สมทร ทงสองอยาง ๆ ละ ๖ รวมเปน ๑๒ เพราะเหตนน จงเรยกวาวรรค. จบสตปฏฐานสงยต พงทราบใจความตามนยทกลาวไวในหนหลง ในฉฬวรรค. อรรถกถาสถาสตปฏฐานสงยต ในอรรถกถาสงยตตนกาย ชอ สารตถปกาสนจบแลว. (ตอภาคท ๒)

Documents

Tri91 30++สังยุตตนิกาย+มหาวารวรรค+เล่ม+๕+ภาค+๑