Tržište novca i monetarne stabilnosti i nestabilnosti

Sadržaj

Uvod..............................................................................................................2

1. POJAM TRŽIŠTA NOVCA .............................................................. 4

1.1. Organizacija i subjekti tržišta novca.....................................................7

1.1.1. Institucionalizovano tržište novca................................................7

1.1.2. Neinstitucionalizovano tržište novca............................................7

1.1.3. Mješoviti oblici tržišta novca........................................................8

1.2. Učesnici na tržištu novca.......................................................................8

1.2.1. Centralna (emisiona) banka na tržištu novca................................9

1.2.2. Poslovne banke na tržištu novca....................................................9

1.2.3. Specijalizovane finansijske institucije na tržištu novca............. 10

2. NOVAC ............................................................................................... 11

2.1. Teorija novca.........................................................................................12

2.2. Barter poslovi....................................................................................... 13

2.3. Novac sa gledišta građanskog prava................................................... 14

2.4. Papirni novac kao instrument finansiranja...........................................15

3. MONETARNE STABILNOSTI I NESTABILNOSTI.................... 16

3.1. Pojam inflacije...................................................................................... 17

3.1.1. Vrste inflacije.............................................................................. 17

3.1.2. Posljedice inflacije..................................................................... 18

3.2. Deflacija............................................................................................... 20

3.3. Stagflacija............................................................................................ 21

Zaključak.................................................................................................... 22

Literatura................................................................................................... 23

1

UVOD

Tržište novca čini dio finansijskog tržišta, i kao njegov važan segment, predstavlja

visokospecijalizovani oblik kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i

kratkoročnih hartija od vrijednosti.1 Cijena novca je kamata. Tržište novca trguje dnevnim,

terminskim novcem i kratkoročnim hartijama od vrijednosti, u zavisnosti od načina i uslova

poslovanja razlikujemo primarno i sekundarno tržište novca.

Novac je društveni odnos, što znači da postoji samo u okviru grupe ljudi kao sredstvo

prihvaćeno od svih članova. I ako je novac zajednička kreacija cijelog društva, on predstavlja

nešto eksterno u odnosu na pojedinca, a u realnosti se za sve javlja kao sasvim prirodna stvar.

Iako je novčani oblik vrijednosti univerzalna karakteristika različitih sistema robne privrede,

različiti oblici i vrste novca su se javili na različitim mjestima i u različito vrijeme.

Novac služi kao regulator ekonomske aktivnosti i novčani oblici su odraz određene

organizacije ekonomske aktivnosti putem robne privrede.

U međunarodnim ekonomskim odnosima su česte situacije da u spoljnoj trgivini

učestvuju zemlje čije valute nisu konvertabilne, ili se pak nalaze u platno bilansnim

teškoćama. U toj situaciji pribjegava se tzv. barter ili kompenzacionim poslovima.

Stabilnu vrijednost novca u jednoj privredi imamo kada domaći novac bez teškoća obavlja

svoje funkcije. Javlja se u obliku papirnog i kovanog novca.

Do inflacije dolazi kada „ suviše novca juri premalo roba“. I postoji lagana, srednja i

hiperinflacija. Inflacija utiče na imovinu, dohodak i privredu uopšte. Pogađa najčešce one

društvene slojeve čiji je dohodak u novcu fiksan da se ne može prilagođavati povećanju

troškova života: penzioneri, činovnici, radnici, studenti. Njihova realna štednja opada. Koristi

od inflacije imaju oni društveni slojevi čije su cijene mobilne kao i oni koji mogu da dobijaju

bankarske kredite koje obezvrijeđena valuta lahko konpenzira, dok je kod deflacije višak

ponude nad novčanom tražnjom. Ona ima tendenciju opšteg pada cijena, smanjenja plata i

nadnica, smanjenja proizvodnje, zaposlenosti i nacionalnog dohotka, porasta novčane

kupovne snage.

1 Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

2

U dnevnim poslovanjima poslovnih banaka pojavljuju se na saldu njihovog dnevnog

poslovanja viškovi i manjkovi. Novac se na organizovanom ili neorganizovanom tržištu

novca pozajmljuje radi održavanja likvidnosti banaka, i drugih finansijskih institucija , kako u

kratkim vremenskim intervalima npr. dnevna poslovanja tako i na određene vremenske

intervale i to predstavlja međubankarsku kupoprodaju novca.

Stopa obveznih rezervi je promjenljiva, mogućnost njenog utvrđivanja ima centralna

banka po sili zakona, a na osnovu materijalnih činilaca u društvu. Ako u privredi postoje

neusklađenosti tj. inflatorni skok ili tendencija njenog rasta centralna banka podiže stopu

obaveznih rezervi, onemogućuje povećanje kreditnih aranžmana jer oni u tim situacijama

stvaraju nerealnu kupovnu moć i time usklađuje proizvodno - robne sa kupovnim fondovima.

3

1. POJAM TRŽIŠTA NOVCA

Restriktivno gledano tržište novca obuhvata: trgovanjem novca i kratkoročnim

hartijama od vrijednosti, zatim kratkoročne kredite, kao i institucije i organizacije koje

osiguravaju ta sredstva, a to su komercijalne banke, depozitne banke, berze za ovu vrstu

hartija od vrijednosti, eskontne i diskontne organizacije, akceptno - kreditne institucije.

U tržište novca spadaju i instrumenti tržišta novca, a ekstenzivno gledano i tržište deviza i

valuta može činiti dio tržišta novca.2

Uloga tržišta novca danas gledano ima široku i značajnu ulogu u vođenju poslovne politike

banaka, poslovnih i finansijskih organizacija. Tržište novca omogućava centralnoj banci

sprovođenje monetarno - kreditne politike, regulisanje ponude i tražnje novca, brži opticaj

finasijskih sredstava, ostvarivanje ciljeve devizne politike, politike banaka, funkcionisanje

kredtiranja države, javnog duga, održavanje optimalne likvidnosti subjekata na tržištu kao i

banaka, odvijanje društvene reprodukcije sa što manje zastoja, privredni rast u cjelini.

Tržište novca je instrument u rukama prije svega centralne banke tj. poslovnih banaka

na kojem se ostvaruju neki od važnih parametara funkcionisanja finasijskog tržišta čime se

osigurava, poboljšava, razvija ekonomski rast, cijena novca tj. kamata, tokove investiranja i

slično. Tržište novca i tržište kapitala možemo posmatrati kroz prizmu bankarskog kapitala

koji predstavlja izvor štednje, sa jedne strane, i njihovu transformaciju u novčana sredstva,

ubrizgana kao investiciona sredstva na tržištu kapitala. Iz tih razloga možemo povući tanku

liniju izmedu tržišta novca i finansijskih tokova u privredi, tokova u bankarskom sektoru, jer

njihov uticaj i korelacija su nekada toliko isprepletane da u teoriji ta linija i postoji dok u

ekonomskim tokovima sve ove kategorije su nerazdvojive za normalno funkcionisanje makro

tj. mikroekonomskih subjekata.

Faktori koji utiču na tržište novca tj. na njegov razvoj i funkcionalnost bili bi:

• Nivo društvenog razvoja

• Razvoj finansijskog sistema

• Razvoj i kvalitet bankarskog sektora

• Uloga i samostalnost centralne banke

• Razvijenost institucija i instrumenata tržišta novca2 Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

4

• Značaj i uloga kamatne stope

• Finansijske i ekonomske otvorenosti nacionalne privrede

• Stabilnost privrede i nacionalne novčane jedinice

• Stepen restriktivnosti monetarne politike

• Razvoj i vrsta kratkoročnih hartija od vrijednosti

• Pravne države i poštovanja zakonitosti 3

Tržište novca trguje dnevnim, terminskim novcem i kratkoročnim hartijama od

vrijednosti, u zavisnosti od načina i uslova poslovanja razlikujemo primarno i sekundarno

tržište novca.

Terminski novac postoji na terminskom tržištu na kome se posluje sa hartijama od

vrijednosti ili robom, u nekom budućem terminu, ali sa ugovorenim bitnim sastojcima takvog

ugovora. Na terminskom tržistu javljaju se razni subjekti. Subjekte koji posluju za centralnu,

odnosno za poslovnu banku, nazivamo dilerima, i dok jedni u ime banke nude novac drugi

pak taj novac traže na posudu, i taj momenat budućeg roka za razliku od dnevnih operacija

igra ključnu ulogu u kome svi subjekti računaju sa izvjesnom stabilnošcu na tržištu novca, i

svaka oscilacija za obje strane može stvoriti poslovne gubitke. Centralna banka figurira kao

faktor koji može uticati na tokove tržišta, ona takođe svojim mehanizmima kreditno -

monetarne politike utiče na novčane tokove tj. na ponudu i tražnju novca ili kratkoročnih

hartija od vrijednosti, ali time i na likvidnost bankarskog sistema i preko toga na privredu u

cjelini. Kupovinom obveznica centralna banka vrši povećanje depozita tj. novčane mase, a

njihovom prodajom ti fondovi se smanjuju. Sve te operacije se obavljaju na tržišta novca a

njihova uspješnost zavisi od raznih faktora :

• Stepena razvijenosti tržišta novca i kratkoročnih hartija od vrijednosti

• Stepena monetarnog suvereniteta centralne banke

• Stepena saradnje centralne i poslovnih banaka

• Visine zavisnosti poslovnih banaka od sredstava centralne banke 4

3

43,4 Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

5

Primarna tržišta su ona na kojima se vrši primarna emisija pojedinih hartija od

vrijednosti. Na njima se obavlja prva transakcija hartija od vrijednosti, odnosno, na njima se

uvode nove hartije od vrijednosti. Kupci kupuju novoemitovane hartije od vrijednosti i ujedno

postaju njeni prvi vlasnici. Kupac u ovom slučaju ima položaj investitora, jer kupovina za

njega znači investiciju, s obzirom da od kupljene hartije od vrijednosti očekuje prihode veće

od ulaganja koje je imao pri kupovini hartije od vrijednosti. Prodavci novoemitovanih hartija

od vrijednosti imaju ulogu emitenata koji preko primarnog tržišta dolaze do sredstava za svoje

finansiranje. Na primarnom tržištu hatrija od vrijednosti posluju centralne, poslovne banke ali

i organizacije specijalizovane za trgovinu ovim vrijednostima. Javno - pravni karakter imaju

državne obveznice, blagajnicki zapisi, obveznice poslovnih banaka i slično.

Kod direktne kupoprodaje hartija od vrijednosti, uspostavlja se odnos izmedu centralne i

poslovne banke, kao odnos prodavca i kupca . Za razliku od indirektne gdje postoje

posrednici, direktna trgovina hartijama od vrijednosti jeste jeftinija i brža zato kao što smo

već naveli isključuje posrednike u trgovini. Međutim centralna banka ima na raspolaganju i

aukciju i licitaciju kao metode poslovanja na tržištu novca.

Sekundarna tržišta su ona na kojima se trguje već emitovanim hartijama od vrijednosti.

Na njima se obavlja preprodaja, odnosno druga i naredna transakcija sa hartijama od

vrijednosti. Ova tržišta omogućavaju prodaju finansijske aktive, da bi se došlo do likvidnih

sredstava, jer ova tržišta obezbeđuju likvidnost finansijske aktive, a to znači da obezbeđuju

likvidnost privrednim subjektima. Jedna od bitnih funkcija sekundarnih tržišta je da ona

određuju cijenu finansijske aktive, čime se postiže efikasnost poslovanja i upravljanja.

Sekundarna tržišta postoje za skoro sve hartije od vrijednosti – obveznice, akcije, opcije,

fjučerse. Na sekundarnom tržištu novca mogu se u svakom trenutku prodavati hatrije od

vrijednosti i prije isteka roka dospjeća i pretvoriti u gotov novac.

Tržište novca kao transformator kratkoročnih novčanih sredstava u investiciona

sredstva, izloženo je stalinim oscilacijama koje dovode do nelikvidnosti, uznemirenosti,

nestabilnosti. Ali u vremenu bez tih negativnih oscilacija izražava se pozitivna strana tržišta

koji su zapravo opoziti navedenih negativnih pojava. Važnost normalnog funkcionisanja

tržišta novca ogleda se i u tome što se mnoge transakcije obavljaju za neko buduće vrijeme i

učesnici moraju računati sa izvjesnim balansom kako bi opravdali svoje interese.

6

1.1. Organizacija i subjekti tržišta novca

U modernim privrednim sistemima pojavljuju se tri oblika organizacije tržišta novca, a

to su:

- Institucionalizovano tržište novca

- Neistitucionalizovano tržište novca

- Tržište koje se pojavljuje kao kombinacija institucionalizovanih i neistitucionalizovanih

oblika trgovanja novčanim i likvidnim sredstvima.5

1.1.1. Institucionalizovano tržište novca

Institucionalizovano tržište novca, kojeg predstavlja neka posrednička i spe-

cijalizovana institucija, je centralizovano i legalno tržište na kojem su ponuda i tražnja novca

skoncentrisane na jednom mjestu i u isto vrijeme. Na ovom tržištu obično ne postoji

konkurencija na strani ponude i potražnje, već se formiraju razna stanja nepotpune

konkurencije kao što su monopol, dupol, monopson, dupson, itd. Institucionalizovano tržište

novca radi u svoje ime, a za računa svojih komitenata. Posrednička institucija po nalogu

svojih članova (komitenata) izvršava poslove trgovanja novcem kao prometnim i platežnim

sredstvom. Ovdje postoji visok stepen povjerenja između poslovnih partnera, tako da se

poslovi naručuju i preko telefona i sl. Nedostaci ovog oblika tržista novca su u tome što ono

obično ne okuplja sve privredne subjekte koji imaju viškove i manjkove likvidnih sredstava.

Na njemu obično ne postoji konkurencija na strani ponude i potražnje, već se formiraju razna

stanja nepotpune konkurencije (monopol, duopol, monopson, duopson, itd.).6

1.1.2. Neinstitucionalizovano tržište novca

Neinstitucionalizovano tržište novca često se naziva slobodno ili otvoreno tržište

novca, jer na njemu se pojavljuju i jedan drugog traže, po neformalnim pravilima, svi

5

65,6 Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

7

privredni subjekti koji žele trgovati novčanim likvidnim sredstvima. Na njemu se pojavljuje

veći stepen konkurencije koji, obično, smanjuje tržišnu kamatnu stopu, ali se, pri tom, gube

pozitivne strane institucionalizovanog tržišta. Na neinstitucionalizovanom tržištu novca

pojavljuju se mnogo veće špekulacije i manipulacije sa formiranjem i mjenjanjem poslovnih

očekivanja o kretanju kamatne stope, stope inflacije, deviznog kursa i profitne stope.

Neinstitucionalizovano tržište novca i deviza širi se obično u kriznim situacijama i u vremenu

privredno – političke nestabilnosti. Monetarne vlasti teško mogu kontrolisati ovo tržište, te ga

adruinistrativnim i zakonskim mjerama ograničavaju ili eliminišu, naročito u pokušajima

brzog stabilizovanja privrednih kretanja.7

1.1.3. Mješoviti oblici tržišta novca

Mješoviti oblik tržišta novca pojavljuje se, od sedamdesetih godina, u mnogim

razvijenim zemljama, a u bivšim socijalističkim zemljama mješoviti oblici finansijskih tržišta

pojavljuju se od kraja osamdesetih i na početku devedesetih godina. Institucionalizovano

tržište novca je obično tzv. mlado tržište novca koje se pojavljuje u nerazvijenim i nestabilnhn

privredama, te u zemljama koje pokušavaju ostvariti prelaz od etatističkog ili samoupravnog

ka tržišnom načinu regulisanja privrede. U razvijenim i stabilnim privredama i državama

tržište deviza i tržište kapitala su institucionalizovani, a tržište novca nije strogo

institucionalizovano i centralizovano.

1.2. Učesnici na tržištu novca

Učesnici institucionalizovanog tržišta novca su :

1) Centralna banka

2) Poslovne banke

3) Specijalizovane posredničke finansijske organizacije koje su ovlašcene za takve poslove.

1.2.1. Centralna (emisiona) banka na tržištu novca7 Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

8

Centralna banka je najvažniji učesnik na tržištu novca. Centralna banka u svakoj državi

ima funkciju “Banke banaka”.

Odluke centralne banke se izražavaju kao uslovi poslovanja i to su :

1. Odluke o visini eskontne i diskontne stope čime se djeluje na cijenu upotrebe novca,

2. Odluke o povećanju ili smanjenju novčanih kontingenata čime se djeluje na obim ponude

novca,

3. Odluke o povećanju ili smanjenju obaveznih rezervi (koje poslovne banke moraju držati

kod centralne banke) čime se djeluje na obim potražnje novca,

4. Odluke o kupovini ili prodaji državnih obveznica i blagajničkih zapisa čime se djeluje na

obim javnog duga i na količinu novca u opticaju.

Sve navedene odluke centralna banka donosi u skladu sa ciljevima ekonomske politike,

koristeći pri tome poznate instrumente monetarne i fiskalne politike. Centralna banka je

zapravo, glavni regulator i kontrolor zbivanja na tržištu novca. Kretanje ponude i tražnje na

berzi novca pokazuje unutrašnje stanje u ekonomiji neke zemlje, a tržište novca se pojavljuje

kao institucija preko koje centralna banka ostvaraje osnovne ciljeve monetarne politike.

Promjene eskontne ili diskontne stope, promjene stope obavezne rezerve, odluke o visini

kredita državi (za pokriće budžetskog deficita isl.), promjene rediskontnog kontingenta,

odluke o veličini i uslovima dobijanja kredita - sve te i slične odluke centralne banke imaju

direktan odraz na kretanje ponude i potražnje novca.8

1.2.2. Poslovne banke na tržištu novca

Poslovne banke se pojavljuju kao drugi tipični učesnik na tržištu novca. One se mogu

pojavljivati kako na strani ponude, tako i nastrani tražnje novca, što zavisi od njihove

poslovne situacije, njihovih poslovnih očekivanja i njihove poslovne politike. Jedna poslovna

banka, kao učesnik tržišta novca, ulazi u poslovne odnose sa centralnom bankom ili sa drugim

poslovnim bankama. Pored toga, poslovna banka može obavljati trgovinu novcem i za

privredne subjekte koji nisu članovi institucionalizovanog tržišta novca. U tom slučaju ona te


9

poslove prikazuje i obavlja kao poslove koje obavlja u svoje ime i za svoj račun, snoseći svu

odgovonost i rizik. Za takve usluge banke naplaćuju proviziju. Dok poslovne banke na tržištu

novca obavljaju poslove u ime svojih komitenata iz privrede, centralna banka obavlja poslove

za državu, odnosno za vladu i njene institucije.

Da bi stekla status učesnika (subjekta) na tržištu novca poslovna banka treba ispuniti

određene preduslove koji su formulisani u zakonima, uredbama i normativnim aktima berze

novca. Najčešći preduslovi su sljedeći:

Mora biti samostalna finansijska institucija osnovana po zakonu o bankama i mora

imati svojstvo pravnog lica,

Mora imati svoj žiro račun odnosno konto čije stanje svakog momenta može biti

poznato centralnoj banci,

Mora biti u poslovnom odnosu sa centralnom bankom na području izdvajanja i

držanja obaveznih rezervi i drugih instrumenata kreditno - monetarne i devizne

politike,

Mora imati posebni organizacioni dio, tj. službu koja je u kadrovskom, stručnom i

tehničkom smislu osposobljena za obavljanje poslova na tržištu novca.9

1.2.3. Specijalizovane finansijske institucije na tržištu novca

Specijalizovane i ovlašćene posredničke finansijske organizacije pojavljuju se kao

treći tipičan učesnik tržišta novca u raznim zemljama. Na institucionalizovanom tržištu novca

ne može učestvovati svaka posrednička finansijska organizacija, već samo ona koja je za taj

posao dobila odobrenje od nadležne institucije, najčešće od centralne banke koja kontroliše

tržište novca. Posredničke organizacije ili pojedini stručnjaci u funkciji posrednika povezuju

poslovne banke, s jedne strane, te preduzeća i građane koji imaju viškove ili manjkove

gotovinskih salda, s druge strane.

Razlikujemo dvije osnovne grupe posrednika na tržištu novca.


10

- Prvu grapu čine posrednici koji novčane transakcije obavljaju u svoje ime i za svoj račun.

Oni imaju i u tu svrhu koriste velika novčana sredstva i vrijednosne papire. Tu spadaju

diskontne i eskontne finansijske organizacije, razni fondovi i niz drugih posredničkih

finansijskih organizacija. Ove organizacije obavljaju trgovinu likvidnim sredstvima, zatim

poslove eskontnih i lombardnih kredita i slično. Predstavnici ovih posredničkih organizacija

na tržištu novca nazivaju se dealeri (dileri).

- Drugu grupu čine posredničke finansijske organizacije koje poslove na tržištu novca

obavljaju u tuđe ime i za tuđi račun. Njihov zadatak je da prikupljaju informacije o stanju

tržišta novca te da dovode u vezu kupca i prodavca novčanih sredstava i vrijednosnih papira.

Brokeri obično ne sklapaju ugovore i ne snose odgovornost za neizvršavanje ugovora. Oni

samo povezuju kupce i prodavce i za to naplaćuju određenu proviziju od kupca i prodavca.10

2. NOVAC

Novac se javlja u sistemu robne proizvodnje, a nije ga bilo u naturalnoj razmjeni. Pošto

se svaka roba u procesu razmjene može zamjeniti za bilo koju drugu robu, to pokazuje da su

robe ekvivalenti. Razmjena određuje samo odnose cijena, a jedinica kojom se mjeri vrijednost

arbitarna, zavisi samo od dogovora. Slična situacija je kod mjerenja težine.

Najstariji oblik novca je robni novac. Jedini određeni proizvod, najčešce plemeniti metal kao

što je zlato, preuzimao je na sebe funkciju mjerenja vrijednosti svih drugih roba. U robno

novčanom sistemu novčana jedinica, na primer dolar, definisana je pravno kao izvjesna

količina zlata. Pošto se zlato moglo razmjeniti u određenom odnosu sa bilo kojom robom,

ovim se definisala i cijena u dolarima za svaku pojedinačnu robu.

U robnom društvu se razvio sistem mjerenja i prenošenja vrijednosti koji je nezavistan od

toga o kojoj se robi radi, a mjerilo je nađeno u novčanom obliku vrijednosti.

Plaćanje se može obaviti u gotovom novcu u trenutku i na mjestu gde je roba kupljena, mada

se danas može kupiti i na odloženo plaćanje. To je plaćanje na kredit.

Na osnovu razmatranja prirode novca kao društvenog odnosa može se izvesti nekoliko važnih

zaključaka o ulozi novca u ekonomskoj aktivnosti:


11

novčani oblik vrijednosti različit i nezavistan od vrijednosti robe je inherentan sistemu

razmjene;

razvoj novca se odvija paralelno sa razvojem same razmjene;

mada je novčani oblik vrijednosti univerzalna karakteristika robne proizvodnje, oblici

novca su različit i promenjivi;

bez obzira da li postoji ili ne postoji novčana roba, postoji tendencija razvoja

hijerarhije obaveza različitih stepena prihvatljivosti - plaćanje agenata na jednom

nivou piramide zahtjeva izvršenja obaveza agenata na sljedećem nivou obaveznosti. 11

2.1. Teorija novca

Odnos između novca i ekonomske aktivnosti je dvosmjeran. Sa jedne strane, novčani

oblici su odraz određene organizacije ekonomske aktivnosti putem robne privrede. Sredstva

koja služe finansiranju same ekonomske aktivnosti se kreiraju u samoj toj ekonomskoj

aktivnosti. Novac odražava ekonomsku aktivnost, monetarni fenomeni su određeni i

nezavisnim razvojem same ekonomske aktivnosti. Ovo je značajno za razvoj monetarne

teorije. Sa druge strane, novac služi kao regulator ekonomske aktivnosti, zato što on

predstavlja sponu između individualnog proizvođača i društvenog karaktera proizvodnje. Kad

neki subjekt ima namjeru da se bavi proizvodnjom on mora da ima finansijska sredstva za to.

Ako ih nema u dovoljnoj količini on mora posuditi sredstva. Tako finansijska sredstva

opredjeljuju koliko će se moći proizvoditi. Ona određuju ukupan obim ekonomske aktivnosti.

U 18. i 19. vijeku, pisci koji su najviše uticali na kasniji razvoj monetarne teorije, Hjum,

Smit, Rikardo i Marks naglasak su stavljali na ekonomske aktivnosti koja je determinisana na

monetarnim faktorima.

Kvantativna teorija američkog ekonomiste Irvinga Fišera koja je na početku 20. vijeka

na nov način postavila pitanje odnosa između novca i ekonomske aktivnosti. On je tvrdio da

je ukupna monetarna vrijednost transakcija u jednoj ekonomiji potpuno nezavisna od nivoa

ekonomske aktivnosti. Data količina novca utvrđuje samostalno i egzogeno.

11 Internet pretraživanje

12

Kejns kao odgovor na dramatične promjene u monetarnim sistemima poslp Prvog

svjetskog rata i Velike krize ponudio je takav monetarni sistem u kome će centralna banka biti

odličujući faktor. Glavno oruđe nove monetarne politike postaće politika kamatne stope.

Uspostavlja se bliska veza između kreirane novčane rezerve centralne banke i nivoa

ekonomske aktivnosti koja se realizuje putem kamatne stope na obveznice, cijene kapitalnih

dobara fiksne investicione politike preduzeća. Kejns stavlja naglasak na promjene u kamatnoj

stopi koje predstavljaju odgovor ekonomskog sistema na promjene u količini novca.

2.2. Barter poslovi

U međunarodnim ekonomskim odnosima su česte situacije da u spoljnoj trgovini

učestvuju zemlje čije valute nisu kovertabilne, ili se pak nalaze u platno bilansnim teškoćama.

U toj situaciji pribjegava se tzv. barter ili kompenzacionim poslovima.

Osnovni princip kod barter poslova je da se isporuke stranoj zemlji dobija konpenzacija u

robama. Obračun se ne vrši u novcu nego se jedne robe zamenjuju za druge robe.

Barter poslovi se mogu ugovarati na nivou preduzeća i na nivou države. Preduzeća često

ugovaraju barter, kada se oni odvijaju u zemljama u kojima postoji nestabilna finansijska

situacija i gde ne postoji dovoljan stepen sigurnosti da će poslovne banke moći izvršiti isplate.

Da bi se takvi rizici izbegli, a posao ipak obavio pribegava se ugovaranju isporuka robe za

robu, tj. ugovara se kompenzacioni posao.

Kada se barter poslovi ugovaraju između zemalja tada se radi o međudržavnom kliringu.

Tada se međudržavnim sporazumom ugovaraju liste i količine roba koja će biti predmet

isporuka. Svaka zemlja preko, za to ovlašcene, banke vrši isplate svojim preduzećima kada

one izvrše izvoz u zemlju sa kojom je sklopljen klirinški sporazum. U principu kod

međunarodnog kliringa međusobne isporuke treba da su izbalansirane. Ako se pojavi razlika,

ona se isplaćuje u devizama ili zlatu ili se pak prenosi, kao obaveza zemlje koja je isporučila

manje robe, u sljedeću godinu.

Za razliku od uobičajene spoljne trgovine u kojoj se plaćanje vrši nerentabilnim

devizama, kod međudržavnog kliringa zemlja koja ima suficit nalazi se u nepovojnoj situaciji,

13

jer je isporučila robe veće vrijednosti koje nisu konpenzirane kontra isporukama.

Međudržavni kliring je bio tipičan za trgovinu sa bivšim socijalističkim zemljama i zemljama

u razvoju. Međutim, on se danas primenjuje ako ne postoje drugi modaliteti za odvijanje

spoljno trgovinske razmene. 12

2.3. Novac sa gledišta građanskog prava

Novac je stvar i pojavljuje se u formi metalnog novca ( koji služi za manje isplate) i

papirnog novca ( banknota ). On je u prometu opšte mjerilo vrijednosti za sve druge stvare, i

na njega se svode sve ostale stvari. Novac je zamjenjiva po rodu određena i potrošna stvar.

Novac kao stvar podliježe načelima i pravilima koja važe za pokretne stvari. Zbog tih

navedenih svojstava, novac ima dvostruku funkciju. Služi za opšte platežno sredstvo, ali kao

prometno sredstvo, pošto je vrlo lahko jednu stvar pretvoriti u novac i obrnuto novac u druge

stvari ili druga dobra. Novac ne podliježe samo propisima građanskog prava, jer je stvar, već i

posebnim javnopravnim propisima koja određuju za njega poseban javnopravni režim.

U svakoj državi propisima se određuje koji je novac obavezno sredstvo plaćanja. Kod

nas je zakonsko sredstvo plaćanja je konvertibilna marka. Svaki povjerilac na teritoriji BiH

dužan je da primi KM kao obavezno sredstvo plaćanja, kada se radi o isplatama novčanih

obaveza. U unutrašnjem pravnom prometu strana valuta se smatra robom, kao svaka druga

roba. Plaćanja izmeću državnih organa, ustanova i pravnih lica ne vrše se u novcu, već

virmanima preko njihovih tekućih računa kod banaka. Ovaj novac koji se vodi na tekućim

računima tzv. BUCHELD je takođe novac u pravnom smislu riječi. Bezgotovinska plaćanja

preko virmanskih naloga obezbjeđuju veću stabilnost valute, nego kada se plaća u gotovom

novcu. Ukoliko je veća količina gotovog novca u privredi, utoliko je teže regulisanje

planiranja novčanog prometa. Novčani dug se obično izražava u unutrašnjem prometu u

određenoj sumi domaće valute – KM-ova. Međutim, moguće je da bude izričito ugovoreno

između stranaka plaćanje u određenoj stranoj valuti (evrima, dolarima, funtama ), ali takvi

poslovi podliježu deviznoj kontroli banke.

2.4. Papirni novac kao instrument finansiranja


14

U sasvim izuzetnim okolnostima država koristi dopunsku emisiju kao sredstvo pokrića

ne redovnih rasnoda ili budžetskog deficita. Studije dopunske emisije ulazi u političku

ekonomiju, ali je u javnim finansijama potrebno govoriti o tom instrumentu. Ako ni po čemu

drugom, a ono zbog toga što ova emisija, kao sredstvo pokrića ima zajedničkih crta sa ostalim

vanrednim porezima i zajmovima. Kao što ćemo dalje pokazati, ekonomske i finansijske

posljedice i dopunske emisije novca stoje u direktnoj vezi sa budžetskom privredom: ove 2.

finansijske kategorije uzajamno utiču jedna na drugu i kontrolišu se. Iz tih razloga ne

možemo, a da ne posvetimo pažnju vanrednom načinu pribavljanja državnih prihoda.

Upotreba dopunske emisije je jedno nužno zlo i savremena država njime ne treba da se služi u

redovnim prilikama, i ako je vrlo privlačno s obzirom na lahak način na koji se do njega

dolazi. Ali, nisu to samo ratne prilike kada se njima država koristi.

Njime se države služe:

1. Kada vanredni rashodi imaju tendenciju da rastu brže nego vanredni prihodi;

2. Kada nepostoje povoljni uslovi za proširenje starih ili uvođenje novih poreza, kada nije

momenat za emisiju državnih zajmova;

3. Kada je poresko opterćenje došlo do maksimuma, odnosno u pogledu zajmova kada je

država do krajnih granica već iskoristila svoj kredit u zemlji i na strani.13

Mi govorimo o dopunskom novcu instrumentu plaćanja čije karakteristike su

nekovertibinost i prinudni kurs, a to znači da nema odgovarajuće pokriće, i da je svaki

pojedinac obavezan da ga primi za plaćanje u neograničenim iznosima. Kod dopunske emisije

bitno je proglašenje nekovertibilnosti novčanica tj. kursa. Stvar je u tome što postoji razlika

između banknote i papirne novčanice: jednoj odgovaraju likvidna potraživanja, dok kod one

druge nisu takva. Veoma je važno u normalnim prilikama, za emisionu banku da njene

aktivne operacije budu likvidne, tj. da na iznenadni zahtjev svojih povjerilaca, imalaca

novčanica, banka može da odgovori naplatom svojih potraživanja. U tom slučaju one

novčanice koje imaju pokriće biće lahko isplaćenje. Novčanice koje nisu pokrivene,

garantovane su bankarskom rezervom, koja se sastoji u poslovnim mjenicama kratkog roka.

Svojom eskontnom politikom i politikom otvorenog tržišta emisiona banka suvereno vlada

prilivom i odlivom novčanica, odnosno opticajem namjenjenim produktivnoj aktivnosti i

privredi. Sa dopunskom emisijom novca za račun države ne stoji tako. Nasuprot ovoj emisiji

stoji dug države. Ovaj međutim, nije nimalo likvidan u slučaju navale na šaltere banka ne

može da zatraži hitno vraćanje duga od države, jer to neće dozvoliti njeno slabo budžetsko


15

stanje, zbog koje ga je i emitovao novčani kontigent. Eskontna politika nema nikakvih

uticajana novčanice emitovane za račun državnih potreba. Zato je nužno kada emisiona

banka izdaje novčanice za račun države, dati joj pravo da primjeni prinudni kurs i

nekovertibilnost novčanica. Ovako emitovani novac stoji ispred svih drugih vanrednih

prihoda države; pomoću tog novca dolazi hitno i u željenim iznosima do potrbnih sredstava,

što joj ni porezi, ni zajmovi ne mogu dati. Dopunska emisija neprouzrokuje državi teret

plaćanja kamata, dok smanjuju realnu vrijednost državnih dugova, mada to znači prikriveno

oporezivanja imalaca obveznica.

3. MONETARNE STABILNOSTI I NESTABILNOSTI

Stabilnu vrijednost novca u jednoj privredi imamo kada domaći novac bez teškoća

obavlja svoje funkcije. Tada kažemo da je vrijednost domaćeg novca stabilna. Vrijednost

novca se sastoji u njegovoj kupovnoj snazi. Novcem se kupuju razne robe pa njegova

vrijednost stoji u obrnutoj srazmjeri sa cijenama. Pri tome vrijednost novca opada ili raste. Da

bi vrijednost novca bila stabilna, novcem se mora upravljati kako na domaćem tako i na

inostranom tržištu. Zato razlikujemo unutrašnju monetarnu stabilnost i nestabilnost i

međunarodnu monetarnu stabilnost i nestabilnost. Unutrašnja monetarna stabilnost

podrazumjeva uravnoteženost robno - novčanih odnosa. Tada je domaća vrijednost novca

stabilna. Suprotno, kada dođe do poremećaja u robno - novčanim odnosima, porasta ili pada

cijena onda govorimo o unutrašnjoj monetarnoj nestabilnosti. Unutrašnju monetarnu

nestabilnost imamo kada tražnja na strani novca za robom bude veća od ponude robe.

Spoljašnju monetarnu stabilnost imamo kada ima uravnotežen bilans plaćanja i kada postoje

stabilni devizni kursevi tj. kada postoji stabilnost kurseva domaćeg novca na inostranim

kursevima. U protivnom, kada je neuravnotežen bilans plaćanja i kada devizni kursevi rastu ili

padaju onda govorimo o spoljašnjoj nestabilnosti. Pri tome monetarna situacija jedne zemlje

snažno deluje na spoljašnju monetarnu situaciju te zemlje i obrnuto.

3.1. Pojam inflacije

16

Upotreba riječi inflacija u ekonomiji je novijeg datuma. Izraz inflacija potiče od

latinske riječi inflatio što znači naduvavanje. Umjesto te riječi inflacija mnogo ranije su se

upotrebljavali drugi nazivi i pojmovi.14 Tokovi modernih inflacija su daleko složeniji, uzroci

dublji i raznovrsni. Literatura o inflaciji je obimna, raznovrsna, čak i kontraverzna. Svaki

autor daje sopstvenu teoriju inflacije.

Jedna od najstarijih definicija koje se spominju: „ Suviše novca juri premalo roba“.

Najprihvatljivije su one definicije koje ističu da inflacija predstavlja stalni rast opšteg novoa

cijena. Druge u suštini problema objašnjavaju stalno smanjenje vrijednosti novčane jedinice u

zemlji. Kasnije, potpunije definicije ističu da inflacija predstavlja dinamički proces sa

porastom cijena, količinom novca, nadnicama, budžetskim deficitom, špekilativnim

kupovinama itd. Iz tih razloga, prisutna je u monetarnoj literaturi i naučna obrada fenomena

inflacije. Većina starijih ekonomista uzima porast opšteg nivoa cijena kao odlučujući

kriterijum, a deflaciju obrnutu pojavu - pad opšteg nivoa cijena. Povećanje cijena može, u

principu nastati usljed povećanja efikasnosti novca ili usljed smanjenja ponude robe.

Povećanje opticaja novca je najčešći uzrok inflacije u sistemu papirnog važenja. Tu je

uzročnik sama država koja u cilju pokrivanja svojih rashoda izdaje papirni novac i zadužuje

se kod centralne banke. Povećanom količinom novca država kupije razne proizvode i usluge

na tržištu i time dvostruko negativno deluje: povećava opticaj i smanjuje robne fondove.

Autonomno stvaranje novca se često vršilo u kapitalistickom svijetu za pokriće budžetskog

deficita. Motivi za ovo su raznovrsni - neprivredni i privredni. Eskontovanje mjenica kod

Centralne banke i odobravanje kredita od strane poslovnih banaka izazivaju povećanje

novčane cirkulacije.

3.1.1. Vrste inflacije

U ekonomskoj teoriji inflacija se može podjeliti na: laku, srednju i hiperunflaciju.

Lake iflacije su obično dugoročne sa porastom cijena u svetskim razmerama od 2 - 3 %

godišnje. One nastaju usljed svjesne politike jeftinog novca radi ubrzanog razvoja, porasta

budžetske potrošnje, porasta državnih dugova.

Srednje inflacije se javljaju najčešce u posljeratnim obnovama zemalja, investicijama,

izgradnji i slično, i kreću se od 5 - 15% godišnje. U mnogim zemljama su privrednog

karaktera i obuzdavaju se kotrolnim mjerama, ukoliko ne pređu u hiperinflaciju.

14 Prof. dr. Žarko Ristić, Prof. dr. Slobodan Komazec, „Monetarni i bankarski menadžment“, Beograd, 2012

17

Hiperinflacije ( galopirajuce ili katastrofalne ) nastaju kao posljedica ratova i revolucija,

jakog budžetskog deficita koji se pokriva emisijom novca. Kod ovih inflacija obezvrjeđivanje

novca iznosi u početku nekoliko stotina procenata godišnje. Kasnije kupovna snaga novca

pada na hiljade i milione procenata.

Prema vremenu trajanja inflacije se mogu podeliti na sekularne, jednokratne i

hronične.

Sekularne ili lake koje su najslabijeg inteziteta ali najdužeg trajanja, i jednokratne koje traju

nešto kraće. Stabilizacija posle pojave jednokratnih inflacija se sprovodi devalvacijom

spoljašnje vrijednosti domaćeg novca. Uzroci ovakve inflacije su: veće zaduživanje države

kod centralne banke, ubrzano povećanje plata, promjene političkog režima.

Hronicčne inflacije traju duži niz godina sa većim procentom godišnjeg obezvrjeđivanja

nacionalne valute. Ovakvu inflaciju je teže zaustaviti. Bez dugoročnog antiinflacionog

programa nema ni govora da se inflacija zaustavi.

Prema porjeklu, inflacija možemo podeliti na one ciji su uzrocnici u zemlli i na inflacije

prenjete iz inostranstva.

Domaći uzroci su: budžetski deficit, ekspanzija kredita i prekomjerna investiciona

izgradnja. Uvezene inflacije dolaze u slučaju kada jedna zemlja ima značajne ekonomske

odnose sa drugom zemljom pa se inflacija prenosi putem tih ekonomskih veza.15

3.1.2. Posljedice inflacije

Inflacija utiče na imovinu, dohodak i privredu uopšte. Pogađa najčešce one društvene

slojeve čiji je dohodak u novcu fiksan da se ne može prilagođavati povećanju troškova života:

penzioneri, činovnici, radnici, studenti. Njihova realna štednja opada.

Koristi od inflacije imaju oni društveni slojevi čije su cijene mobilne kao i oni koji

mogu da dobijaju bankarske kredite koje obezvrjeđena valuta lahko konpenzira. U otvorenoj

inflaciji najbolje prolaze dužnici i invenstitori jer im se blagodareći opadanju vrijednosti

novca smanjuju tereti otplata kredita koji ostaju u nominalnom iznosu. Povjerioci gube, jer su

prilikom odobravanja kredita dali veću kupovnu snagu, a prilikom vraćanja dobijaju manju.


18

Novčani iznos obaveze je ostao nepromjenjen. Obratno, dužnici dobijaju naročito oni koji su

kreditom kupili realna dobra. Zato inflacija podstiče zaduživanje. Kamatna stopa teži da raste

ali nikada ne može kompenzirati gubitak kupovne snage novca. Kod preduzetnika se javlja

naklonost ka investiranju što je intezitet inflacije jaci. U inflaciji opada volja za štednjom jer

opada realna vrijednost novca. Preduzeća koja se zadužuju imaju koristi od inflacije a štete

državi i potrošačima, jer im se smanjuje realna kupovna moc.

Glavna posljedica inflacije sastoji se u preraspodeli nacionalnog dohotka na teret

radnika i srednjeg staleža. Što se tiče uticaja inflacije na životni standard sigurno je da sa

njom industrijalci i trgovci imaju koristi jer mogu stalno povećavati cijene. Cijena sadrži,

pored redovnog, još i ekstra profit zahvaljujući inflaciji. Naročito inflacija pogoduje

monopolističkim preduzećima. Krupni seljaci inflacijom dobijaju jer imaju tržišne viškove.

Glavni teret inflacije pada na široke mase građanstva jer je porast cijena brži od porasti plata

kada se realna kupovna snaga smanjuje. U doba inflacija se zato povećavaju radnički štrajkovi

kao sredstvo borbe za povećanje nadnica usljed dejsta inflacije.

Ekonomisti MMF- a zastupaju stanovište da inflacija ima negativno dejstvo na privredni

razvoj. Činjenica je da inflacija pozitivno deluje u fazi depresije, ali to njeno pozitivno je na

kratak rok, uključuju ekonomisti MMF- a. U fazi inflacije svaka investicija izgleda rentabilna

ali nastaje hiperprodukcija robe, pa to dovodi do pogoršanja konjukture kada nastaje kriza i

ispostavlja se da su te investicije bile pogrešne. Prema tome, inflacija može pozitivno da

deluje na razvoj samo za kratko vrijeme, u fazi depresije. Pošto je inflaciju nemoguće

zaustaviti u svakom trenutku, to se mnogi ekonomisti protive inflaciji kao sredstvu

dugoročnog ekonomskog razvoja.

3.2. Deflacija

Deflacija predstavlja stanje ili pojavu u privredi koja ima potpune suprotne efekte od

inflacije. Dok se inflacija može definisati kao opadanje vrijednosti nacionalne valute usljed

19

skoka cijena, dotle je deflacija porast vrijednosti domaće valute koji nastaje usljed opadanja

cijena. Drugim riječima, inflacija je višak novčane tražnje nad ponudom, dok je deflacija

višak ponude nad novčanom tražnjom. Ona ima tendenciju opšteg pada cijena, smanjenja

plata i nadnica, smanjenja proizvodnje, zaposlenosti i nacionalnog dohotka, porasta novčane

kupovne snage. Sa gledišta prakse u dalekoj prošlosti deflacija se tretirala kod građanskih

pisaca kao veće zlo od inflacije. Ona je u prošlosti bila česta pojava pa je često nalazila svoje

mjesto i u naučno - teorijskoj obradi. Danas, su mnogo učestalije pojave inflacije nego

deflacije. Deflacije se skoro i ne pojavljuje u praksi. Deflacija je dovodila do opadanja

stepena nezaposlenosti i predstavljala stagnaciju u privredi kada je trebalo ubrzano da se

razvija. Nezaposlenost izaziva socijalne nemire. Deflacija se sprovodila nekad svjesno kao

instrument ekonomske politike da bi se preko nje postiglo jačanje domaćeg novca i izvršila

stabilizacija privrednih prilika. Uzroci deflacije su mnogobrojni, ali su najveći pad cijena, koji

nije rezultat povećanja produktivnosti rada. Pad cijena nije ravnomerno raspoređen jer on

stvara strukturni debalans pošto različito pogađa razne grane privrede.

Mjere koje se koriste protiv deflacije: su povećanje monetarne tražnje putem javnih radova,

poboljšanje uslova za dobijanje kredita, podsticaj izvoza, smanjivanje poreza itd.

Uglavnom isti činioci koji su uzroci inflacije mogu da budu i uzroci deflacije ako djeluju u

obrnutom smjeru.

Zato imamo najvažniju novčnu deflaciju koja obuhvata sljedeće uzroke:

1. Restriktivna kreditna politika,

2. Blokada djela novčane mase,

3. Smanjenje opticaja novca koji izdaje Centralna banka,

4. Opadanje sklonosti za kupovinom

5. Budžetski suficit

6. Porezi kao uzrok deflacije 16

3.3. Stagflacija

Stagflacija je privredno stanje u kojem istovremeno vlada stagnacija (zastoj u

ekonomskom razvoju neke zemlje) i inflacija. Iz iskustva se zna da dugotrajnija stagflacija


20

lahko dovodi do opasne slampflacije – privredno stanje u kojem visoku inflaciju prati pad

društvenog proizvoda.

Švedski ekonomist Eric Lündberg smatra da stanje stagflacije obilježavaju:

1.Niske ili čak nulte stope rasta privrede i produktivnosti,

2.Visoka i rastuća nezaposlenost,

3.Nedovoljno korištenje privrednih kapaciteta,

4.Stope inflacije su pretjerano visoke,

5.Ugrađenost inflacije u sistem,

6.Smanjenje profitnih stopa,

7.Pesimistička očekivanja profitabilnosti. 17

ZAKLJUČAK

Tržište novca obuhvata trgovanjem novca i kratkorocnim hartijama od vrednosti, zatim

kratkorocne kredite, kao i institucije i organizacije koje osiguravaju ta sredstva.Tržište novca


21

čini dio finansijskog tržišta, i kao njegov važan segment, predstavlja visokospecijalizovani

oblik kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i kratkoročnih hartija od

vrijednosti. Tržište novca trguje dnevnim, terminskim novcem i kratkorocnim hartijama od

vrednosti, u zavisnosti od načina i uslova poslovanja razlikujemo primarno i sekundarno

tržište novca.

Novac je društveni odnos, što znaci da postoji samo u okviru grupe ljudi kao sredstvo

prihvaćeno od svih članova. Novac služi kao regulator ekonomske aktivnosti i novčani oblici

su odraz određene organizacije ekonomske aktivnosti putem robne privrede.

Na tržištu novca predmet kuporodaje su hatrije od vrednosti, emitovane od strane centralne

banke ili drugih subjekata kojima pozitivno pravo daje takvu mogućnost. Na razvijenom

tržištu u razvijenim privredama koriste se razni instrumenti u trgovini hartijama od

vrijednosti: medubankarska kupoprodaja novca, kratkoročne hartije od vrijednosti i

međubankarska trgovina viškovima obaveznih rezervi.

U dnevnim poslovanjima poslovnih banaka pojavljuju se na saldu njihovog dnevnog

poslovanja viškovi i manjkovi. Novac se na organizovanom ili neorganizovanom tržištu

novca pozajmljuje radi održavanja likvidnosti banaka, i drugih finansijskih institucija , kako u

kratkim vremenskim intervalima npr. dnevna poslovanja tako i na odredene vremenske

intervale i to predstavlja međubsankarsku kupoprodaju novca.

Neke od kratkoročnih hartija od vrijednosti koje su opisane u ovom radu su: državne

obveznice, blagajnicki zapisi, komercijalni zapisi, bankarska potvrda o depozitu, bankarski

akcept i komercijalni zapis.

Stopa obveznih rezervi je promenljiva, mogućnost njenog utvrdivanja ima centralna

banka po sili zakona a na osnovu materijalnih činilaca u društvu. Ako u privredi postoje

neusklađenosti tj. inflatorni skok ili tendencija njenog rasta centralna banka podiže stopu

obaveznih rezervi, onemogućuje povećanje kreditnih aranžmana jer oni u tim situacijama

stvaraju nerealnu kupovnu moć, i time usklađuje proizvodno-robne sa kupovnim fondovima.

LITERATURA

1. Dr. Žarko Ristić, Dr. Slobodan Komazec, Dr. Milija Bogovac, Dr. Kristijan Ristić „FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZE“ , Beograd, 2012

22

2. Prof. dr. Žarko Ristić, Prof. dr. Slobodan Komazec, „ MONETARNI I BANKARSKI MENADŽMENT “, Beograd, 2012

3. Internet pretraživanje

23

Documents

Tržište novca i monetarne stabilnosti i nestabilnosti