Tuncay Öğün -

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 89-111, November 2013

H i s t o r y S t u d i e s

Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

Trklerin ve Ruslarn Gzyle 100nc Ylna Girerken Karadeniz Baskn ve Osmanl Devletinin 1. Dnya Savana Girii

Black Sea Raid on its 100th

Anniversary and the Ottoman Entry into the World War

I through the Eyes of Turks and Russians

Do. Dr. Tuncay n

Mula Stk Koman niversitesi, Mula

Prof. Dr. Alfina Sibgatullina Rusya Bilimler Akademisi, Moskova

z: Osmanl Devleti, Trk filosunun 29 Ekim 1914te Karadenizdeki Rus deniz slerine ve limanlarna dzenledii ani saldr ile 1. Dnya Savana fiilen katlmtr. Bu makalede Karadeniz basnnn i yz aklandktan sonra Trk ve Rus hkmetlerinin basn organlar zerinden yrttkleri propaganda almalar argmanlar, amalar ve sonular asndan incelenerek analiz edilmitir. Ancak olaya Rus donanmasnn neden olduunu ne srerek basn organlar vastasyla youn bir propaganda almas balatmtr. Rus hkmeti ise Osmanl donanmasnn, saldry Alman hkmetinin gdm altnda gerekletirdiini iddia ederek ynetimi altndaki Trk ve Mslman topluluklarnn Osmanl Devletine sempati duymalarn engellemeye almtr.

Anahtar Kelimeler: Karadeniz Baskn, Osmanl Devleti, Rusya, Birinci Dnya Sava

Abstract: The Ottoman raid on the Russian Black Sea naval bases and ports on October 29, 1914 brought the Ottoman Empire into World War I. This article examines Turkish and Russian government propaganda.

Unwilling to accept the responsibility for the attack, the Ottoman government launched a massive propaganda

campaign through the press claiming that the incident was caused by the Russian navy. In its counter propaganda

in order to prevent the rise of a pro-Ottoman opinion among the Russian-ruled Turkish and Muslim communities,

the Russian government stated that the Ottoman attack had been carried out under the guidance of the German

government.

Keywords: Black Sea Raid, Ottoman Empire, Russia, World War I

Giri

1. Dnya Sava, zellikle Rusya ve Trkiye asndan yeni bir dnemin balangc olmutur. arlk Rusyas ile Osmanl mparatorluu, kar saflarda yer almalarna ramen, bu savan sonunda mrlerini tamamlayarak tarihe mal olmulardr. ki devleti bir arada yok olmaya gtren sre ise Trk filosunun 29 Ekim 1914 tarihinde Karadenizdeki Rus deniz slerine ve limanlarna saldrmasyla balamtr. Tarihsel nemine binaen bu hadise imdiye kadar ok sayda esere konu olmu, farkl alardan ele alnp incelenmitir. Bu almada ise Trk ve Rus basn temelinde ele alnp, olayn her iki lkenin kamuoyuna hangi gerekelerle, ne ekilde yanstld incelenmitir.

Trklerin ve Ruslarn Gzyle 100nc Ylna Girerken Karadeniz Baskn ve Osmanl Devletinin 1. Dnya Savana Girii 90



Karadeniz baskn, 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile Trkiye arasnda imzalanan gizli ittifak anlamasnn bir sonucu olarak meydana gelmiti. Savann yaklat gnlerde devletin bamszln ve toprak btnln korumak dncesiyle bir ittifak sistemi ierisinde yer almak isteyen ttihat ve Terakki hkmeti, ngiltere, Fransa ve Rusya nezdindeki giriimlerine olumlu cevap alamaynca Almanya ile ittifak etmek durumunda kalmt1. Enver Paa ve Talat Paa ile Halil (Mentee) Beyin bilgisi dhilinde dier kabine yelerinden gizli olarak

2 Sadrazam Sait Halim Paa ile Almanya Bykelisi Wangenheim arasnda imzalanan

bu anlamasnn 2. maddesi, Almanyann Rusyaya kar savaa girmesi halinde Trkiyenin de savaa girmesini gerektiriyordu3. Anlama imzalandnda Almanya, Rusya ile zaten savaa girmi olduundan atlan imza, Trk ynetiminin de savaa girmeyi kabul ettii anlamna geliyordu. Bu yzden derhal seferberlik iln edilip sava hazrlklarna balam, hazrlklar tamamlanncaya kadar zaman kazanmak iin de silahl tarafszlk bildiriminde bulunulmutu.

Trkiyenin bir an nce savaa girmesini isteyen Almanlar ise Amiral Souchon komutasnda Akdenizde bulunan Goeben ve Breslau adl iki sava gemilerini, Karadenizde Rus filosuna stnlk salayarak Trkiyeyi savaa girmeye raz etmek iin anakkale Boazna gnderdiler. Gemiler, Enver Paann 4 Austos 1914 tarihli emri zerine 10 Austos 1914te anakkale Boazndan ieri alndlar4. Ancak Trk ynetimi, bu gemilerin satn alnarak Yavuz (Goeben) ve Midilli (Breslau) adyla Trk donanmasna katldklarn aklayp5 Trkiyeyi savaa sokmak iin yaplan bu hamleyi glkle de olsa savuturmay baard. Kolay pes etmek niyetinde olmayan Almanlar, bu defa da Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr sfatlarn tayan dnemin kudretli ismi Enver Paa ile irtibat kurarak Karadenizdeki stnl ele geirmi olan Yavuz ile Midilliye6 Rus donanmasna saldrmas iin izin vermesini istemeye baladlar. Fakat Enver Paadan da Trkiyenin sava

1 Osmanl Devletinin ittifak araylar hakknda bkz. Sait Halim Paa, Trkiyenin Harb-i Umumiye

tirakindeki Sebepler, Sebilr-Read, XX/507 (29 Haziran 1338/29 Haziran 1922), 149-154; Hl Mesuliyet Meselesi, Tanin, 10 Knunusani 1330 (23 Ocak 1915); Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt: II-Ksm IV, Ankara 1991, 504-558; Mehmet Okur, Osmanl Devletinin Almanya ile ttifakn ve Birinci Dnya Savana Giriini Gerektiren Sebepler, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:16 (Austos,2010), 89-106. 2 Talat Paa, Hatralarm ve Mdafaam, Haz.: Atatrkn Btn Eserleri alma Grubu, stanbul 2006,

32. 3 Anlamasnn Trke metni iin bkz. Bayur, age, Cilt: II-Ksm IV, 642-643. Almanca orijinali iin

bkz. Veli Ylmaz, 1inci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul 1993, 248-249. 4 Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Savana Giriimizle ilgili Tartmalar ve Yeni Belgeler, Tarih ve

Toplum, XIX/114 (Haziran 1993), 21. 5 Bkz. Esat Arslan, Goben ve Breslaun Alnmasnn Perde Arkas, ABDnin Yunanistana Verdii ki

Sava gemisi, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:16 (Austos,2010), .67-88; Yavuz zgldr, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana Girii Goeben ve Breslau Olay Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 4 (Austos,2004), 111-117. 6 Goeben ve Breslaun Karadenizde salad stnlk hakknda bkz. Vtoraya Oranjevaya Kniga:

Diplomatieskaya Perepiska Rossii, Predestvovavaya Voyne s Turtsiyiey, Petrograd 1915, 12; mparatorluk Dneminde Trk-Alman likileri: Goltz Paann Hatrat, Haz.: Faruk Ylmaz, Ankara 2004, 77-79. Ayrca Goeben ve Breslaun teknik zellikleri iin bkz. Yeni Gemilerimiz: Yavuz Sultan Selim, Midilli, Tanin, 30 Temmuz 1330 (12 Austos 1914).

91 Tuncay n- Alfina Sibgatullina



hazrlklarn tamamlamadan harekete gemek niyetinde olmad cevabn aldlar. Zira Paa, vaktinden nce harekete gemenin Rusya ile ngiltereye avantaj salayacan dnyordu7.

Balkan Savalarndan malup ve yorgun olarak km olan Trk halk da henz sava fikrine hazr deildi. Bu yzden seferberlik var asker olanlar silah bana yazl seferberlik beyannameleri 2 Austosta sokaklara asldnda, ttihat ve Terakkinin gayri resmi yayn organ olan Tanin gazetesi bile bu seferberliin ncekilerden farkl olarak savunma amal olduunu belirtmek zorunda kalm, savaa katlmann kimsenin aklna bile gelmediini yazmt8. Sultan Osman ve Readiye dretnotlarna ngilizler tarafndan el konulduunda (3 Austos 1914) da gsterilen iddetli tepkiye ramen Trk basnnda hi kimse savaa girmekten bahsetmemi, ngilizlere kar Almanlara sempati duyulduunu ifade eden de olmamt9. Aksine Trkleri Avrupadan kovarak slm lemini zillet altnda yaatmak isteyen Avrupal devletlerin birbirlerini yemeye balam olmalarndan byk memnuniyet duyulduu ifade edilmiti10.

Bu durum, seferberlik hazrlklarnn yannda, kamuoyunu da psikolojik adan savaa hazrlamak iin gerekli almalarn yaplmasna ihtiya bulunduunu gsteriyordu. Bu konuda akla gelen ilk tedbir basna sansr konulmas oldu (7 Austos 1914)11. Bylece sava kartlarnn sesleri kslarak gazeteler, mttefik lkeler lehine yayn yapmaya tevik edildiler. Bylece Alman ve Avusturya ordularnn, kendilerinden iki kat fazla olan dman kuvvetlerine kar baar ile mcadele ettikleri vg dolu szlerle yazlmaya baland. Ruslarn insan srlerini nlerine katp kovaladklar ne srld. Alman-Avusturya ordularna mazlum sfat yaktrlarak Mslmanlarn kavi ve zalim karsnda daima zayf ve madurlarn yannda yer aldklar hatrlatld12. Rusyann paralanaca ve bunun Trk-slm lemi iin kurtulu bir midi olaca dile getirildi. Alman stihbarat Brosu da gazetelere servis ettii haberler, klieler ve makalelerle bu yayn politikasn destekliyordu13. stanbuldaki Rus Bykelisine gre Almanya ve Avusturya-Macaristan hkmetleri bu tr yaynlar yaptrabilmek iin Trk basnna para da veriyorlard14.

7 Alman yetkilileriyle Enver Paa arasnda, Berlin Ataemiliteri Cemil Bey vastasyla yaplan

yazmalar iin bkz. Vahdet Keleylmaz, Belgelerle Trkiyenin Birinci Dnya Savana Giri Sreci, Erdem, XII/31 (Mays 1999), 141; Fahri eliker, Birinci Dnya Harbinde Osmanl mparatorluunda Ordu-Hkmet likileri, kinci Askeri Tarih Semineri: Bildiriler, Ankara 1985, 32-33. 8Seferberlik, Harb-i Umumi-Seferberlik, Tanin, 21 Temmuz 1330 (3 Austos 1914). 9 Yunus Nadi, Hezar Lanet, Tasvir-i Efkr, 25 Temmuz 1330 (7 Austos 1914).

10 Hseyin Cahit, Trkn Ah, Tanin, 27 Temmuz 1330 (9 Austos 1914).

11 1. Dnya Savana katlan btn lkelerde, hatta svire gibi tarafsz memleketlerde bile basn hayat

sansre tabi bulunuyordu. Sadece Rusyada gya ismen sansr yoktu, gerekte ise zellikle asker sansr ok geni bir alana yaylm bulunuyordu. Bkz. W. Walther Nikolay, Birinci Dnya Savanda Alman stihbarat, ev.: E. Tekin, Ankara 2001, 85. 12

Tasvir-i Efkr, 9 Terinievvel 1330 (22 Ekim 1914). 13

Karargh stihbarat ube Mdr sfatyla dnemin Trk basnn yakndan takip etmi olan Kzm Karabekir Paann bu konudaki tespitleri iin bkz. Kzm Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik, II, stanbul 1995. 165-249. 14

Vtoraya Oranjevaya Kniga, 36.




1. Karadeniz Basknnn Yz

Eyll ay balarnda, Marne Savanda15 uradklar baarszln ardndan Almanlar, Trkiyenin savaa girmesi konusunda daha da srarc olmaya baladlar. Karadenizde hkimiyetin ele geirmesini, Msrda ngilizlere ve Kafkasyada Ruslara kar taarruz edilmesini bylece Trk kuvvetlerinin mmkn olduu kadar ngiliz ve Rus kuvvetlerini zerlerine ekerek Orta Avrupada zor durumda olan mttefiklerin ykn hafifletmelerini istiyorlard. Cihad- ekber iln edilerek slm dnyasnn itilaf glerine kar harekete geirilmesini bekliyorlard16. Bu srada seferberlik hazrlklarnda belli aamaya gelindii iin Enver Paa da savaa girme fikrine daha scak bakmaya balamt. Oysa Sadrazam Sait Halim Paa, ittifak anlamann savaa girmeyi gerektirmediini srarla ne srerek zorunlu kalmadka savaa girilmesine kar kyor17, Rus Bykelisi ile yapt grmelerde de Trkiyenin tarafszln kuruyacan kesin bir dille ifade etmekte bir saknca grmyordu18. Maliye Nazr Cavit Bey de onunla ayn kanaatteydi. Kabinede sava kart baka nazrlar da vard19. Enver Paa bu koullar altnda kabineye sava karar alamayacan anlaynca, daha iyi bildii komitaclara mahsus yntemlerle amacna ulamaya karar verdi ve Alman Bykelisi Wangenheima savan finansman iin ihtiya duyulan nakit skntsnn giderilmesi halinde savaa girileceini bildirdi. Alman hkmetinin 5 milyon liralk bir kredi amay kabul etmesi zerine20 de 21 Ekim 1914te Kurmay Bakan Bronsartla birlikte Trk kurmaylarndan gizli olarak Trk ordusunun harekt plann hazrlad21:

(1) Filo, sava ilan olmakszn Rus filosuna ani bir baskn yaparak Karadenizde deniz hkimiyetini salayacaktr. Saldrnn zaman Amiral Souchona braklmtr. (2) Sava ilnndan sonra Padiah hazretleri mttefik devletlerin dmanlarna kar cihat iln edecektir. (3) Kafkas snrndaki Osmanl ordusu Rus kuvvetlerini oyalayacaktr (4) Msra kar ileri harekt yaplacaktr

15

Marne sava iin bkz. David Stevenson, 1914-1918 The History of the First World War, Londra 2005, 57-60; Burak Glboy, Birinci Dnya Sava Tarihi, stanbul 2004, 115-119. 16

Mustafa olak, Alman mparatorluunun Dou Siyaseti erevesinde Kafkasya Politikas (1914-1918), Ankara 2006, 54-55; M. Larcher, Byk Harpte Trk Harbi, I, (Harbin Anasr ve Mukaddemat ve Heyet-i Umumiyesinin Hlasas), ev.: Bursal Mehmet Nihat, stanbul 1927, 46; Keleylmaz, agm, 148-149. 17

ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, Haz.: O. S. Kocahanolu, stanbul 1998, 61; Sait Halim Paa, age, 153. 18

Vtoraya Oranjevaya Kniga: Diplomatieskaya Perepiska Rossii, Predestvovavaya Voyne s Turtsiyiey, 8. 19

Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 20 ve 21 Birinciterin (Ekim), 8 ve 12 kinciterin (Kasm) 1944. Tanin gazetesinin, Cavit Beyin notlarn ieren saylarn, bizim iin temin eden kymetli meslektamz Do Dr. Sayn Hasan Babacana teekkr ederiz. 20

Almanyann Trkiyeye at kredi hakknda bkz. Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, ev.: F. eliker, Ankara 1985, 142, 149; Larcher, age,, I, 48; Joseph Pomiankowski, Osmanl mparatorluunun k:1914-1918 I. Dnya Sava, ev.: K. Turan, stanbul 1990, 79; Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm: Birinci Dnya Harbi, II, stanbul 1990, 95; German Lorey, Operatsii Germano-Turetskih Sil 1914-1918, S-Petersburg 2003, 72 (Ayn eserin Trkesi: Amiral Lorey, Trk Sularnda Deniz Hareketleri, I, ev.: H. S. Tekirdal, Ankara 1936, 98-100). 21

Harekt plannn tam metni iin bkz. Carl Mlhman, mparatorluun Sonu 1914:Osmanl Savaa Neden ve Nasl Girdi?, ev.: K. Kon, stanbul 2009, 181-183; Sabis, age,, II, 78-79.




Bu plann Alman Kararghnca da onaylamas zerine Amiral Souchona, Osmanl Devletini fiilen savaa sokacak olan 22 Ekim 1914 tarihli u saldr emrini verdi: Donanma-y Hmayun, Karadenizde hkimiyet-i bahriyeyi kazanacaktr. Bunun iin Rus donanmasn, nerede bulursanz, iln- harp etmeden ona hcum ediniz.22

Saldr emrini alan Amiral Souchon, 27 Ekim 1914 gn, 12 paradan oluan Trk filosunu yanna alarak eitim grnts altnda Karadenize ald. Boaz aklarnda bir sre talimlerle megul olduktan sonra Ksrkaya nlerine demirledi. Burada gemi komutanlarna, Bahriye Nazr Cemal Paann Amiral Souchonun verecei her trl emre tamamyla uyulmasn ve bu hususta kesinlikle tereddt gsterilmemesini bildiren 25 Ekim 1914 tarihli emrini tebli etti23. Bylece komuta yetkisini iyice pekitirdikten sonra filoya Rus donanmasnn ve limanlarnn ani bir basknla vurulmas emrini verdi24. Bu emir zerine 27 Ekim 1914 gn saat 16.00da Karadenize alan filodan 29 Ekim akamna kadar hibir haber alnamad. Nihayet bu saatten sonra hem Genel Karargha ve hem de Bahriye Nezaretine Amiral Souchonun u telsiz raporu ulat25:

Rus Filosu, Osmanl Filosunun 27 ve 28inci gnk tekmil harektn izleyip, btn talimleri bozdu. Rus Filosu bugn dmanca hareketlere giriti. Rus mayn gemisi Prut ve son sistem torpido ile kmr gemisi yine dmanca bir dnce ile Karadeniz Boazna doru gidiyorlar. Yavuz mayn gemisini batrd ve kmr gemisini zapt etti. Torpidolardan birisine de nemli bir ekilde zarar verdi. 72 er ve subay esir ald. Sivastopol de ok baarl bir ekilde bombardman etti. Batan mayn gemisinde 700 mayn ve 200 personel vard. Torpidolarmzla 72 er ve subay kurtarld. Bu personel ayn 30unda stanbulda bulunacaklardr. Esirlerin ifadelerine gre Ruslarn boaza mayn dkerek donanmamz yok etmek istedikleri anlald. Midilli, Novorossiyskde 50 petrol deposu ile bir buday ambarn ykm ve asker nakline ayrlm bulunan 14 transportu batrmtr. Berk, Novorossiysk telsiz telgraf istasyonunu ykm, Gayret de bir Rus gambotunu torpido ile batrmtr. Muavenet bir torpidobot ile dier bir Rus gambotunu nemli bir surette hasara uratmtr. Bu gambotun batt da kuvvetle zannedilmektedir. Gnll filosuna ait bir Rus gemisi karaya oturmutur. Odesada be petrol sarnc havaya uurulduu gibi be gemi de nemli ekilde hasara uratlmtr. Trk tarafndaki asker ve siyas faaliyetleri yakndan takip etmekte olan26 Ruslar,

Trk filosunun byle bir saldr dzenleyeceini oktan beri tahmin ediyor, hatta biliyorlard. Kurduu geni bilgi a sayesinde, elde ettii istihbarat gl radyo vericisiyle dzenli olarak Sivastopole aktarmakta olan stanbuldaki Rus Bykelisi Gires27, daha 19 Eyll gibi erken

22

ATASE Bakanl Arivi, Kol: BDH, Kls: 1646, Dos: 30, Fih: 11den naklen Sertif Demir, Alev Keskin & Fatma lhan, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana Girii: Karadeniz Baskn, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:17 (ubat, 2011), 127. 23

Cemal Akbay, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Cilt I, Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Askeri Hazrlklar ve Harbe Girii, Genelkurmay Harp Tarihi Yaynlar, Ankara 1970, 93. 24

Hcum emrinin tam metni iin bkz. G. Lorey, age, 75-79. 25

Akbay, age, 86. Basknn detaylar iin ayrca bkz. Saim Besbelli, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, VIII, Deniz Harekt, Genelkurmay Harp Tarihi Yaynlar, Ankara 1976, 58-61. 26

Trkiyenin Tasfiyesi, Russkoye Slovo, 18(31) Aralk 1914. 27

Giers Alman Bykeliliinin mesajlarn da gizlice dinliyordu. Rus eliliince elde edilen Alman eliliine ait telgraf rnekleri iin bkz. Bayur, age, Cilt: III-Ksm I, Ankara 1991, 213-214; Nahit Srr,




bir tarihte, Goeben ve Breslaun Karadenize kacana dair sylentiler dolatn bildirerek Karadeniz Filosu Komutan Amiral Ebergard uyarmt. Ebergard gn sonra Rus Kararghndan da benzer bir uyar almt. 20 Ekimde Sazonovtan ald telgraf ise Almanyadan alnan altnlar karlnda Trkiyenin yaknda harekete geeceini bildiriyordu. 27 Ekim akam bir Rus gzetleme vapurundan ald telsiz mesaj sayesine Trk filosunun Karadenize alm olduunu da renmi bulunuyordu. Son olarak 28 Ekimde ald baka bir rapor Trklerin aniden saldrya geeceini haber veriyordu 28.

Saldrnn yaplaca o derece akt ki Rus basn bile Trk filosunun harekete gemeye hazrlandn haftalar ncesinden yazmaya balamt29. Buna ramen Amiral Ebergard, Trk filosunun saldrsna hazrlksz ve savunmasz yakalanmt. Bunda Amiralin kiisel beceriksizlii yannda, gelitirilen taktik ve stratejinin hatal olmasnn da pay vard. Rus kurmaylar, deniz kuvvetlerinin stnlne gvenerek, planlarn Trk filosunu Boaz ierisine hapsederek Kafkas cephesindeki Trk birliklerinin deniz yoluyla takviye edilmesini engellemek zerine kurmulard. Fakat Goebenin beklenmedik ekilde Karadenize gelerek stnl ele geirmesi zerine bu dnceden vazgeerek yeni bir strateji gelitirmek zorunda kaldlar30. Yeni strateji, mmkn mertebe atmadan uzak durarak yapm aamasnda bulunan byk zrhlnn31 Karadeniz filosuna katlmas iin zaman kazandrmak zerine kuruldu. Sazonov, yeni duruma uygun olarak hem Gierse hem de Ebergarda Trklerle atmaya girmekten kesinlikle uzak durmalarn bildirdi32.

27 Ekimde Trk filosu Karadenize aldnda, Sivastopol sahillerinde devriye gezmekte olan Amiral Ebergard, yeni strateji gerei Genelkurmay Bakan Prens Nikolay Nikolayeviten Trk filosuyla karlamasn yasaklayan bir emir alm ve bu emir zerine Sivastopole dnm bulunuyordu33. Bylece Trk donanmas iin, bizzat Nikolayeviin emriyle hibir engelle karlamadan Rus limanlarna ulamann yolu alm oldu. Buna ilaveten Amiral Ebergardn kendisi de beceriksiz ve tedbirsiz davranlaryla Trk filosunun iini bir hayli kolaylatrd. Saldr riskinin bu derece yksek olmasna ramen Donets ve Kubanets gambotlaryla Betau ve Tuna mayn gemilerinin bulunduu Odesa limannda karartma bile yaplmamt. D gvenlik iin hibir nlem alnmad gibi nbetiler dnda herkes uyumasna izin verilmiti. Silahlar muhafazalarna konulmu, toplarn az mantarlarla tkanmt.

Filonun ana ss olan Sivastopolde de ayn vurdumduymazlk vard. Trk filosunun denize ald bilindii halde, Prut mayn gemisi 750 maynla ykl olarak hem de hibir gvenlik nlemi alnmakszn Ebergardn emriyle Yaltadan Odesaya asker gtrmek zere gnderilmiti. stelik geminin birka saat ierisinde dnecei dnldnden, kmas iin alan liman nndeki mayn zincirleri de balanmamt. Tam da bu srada Trk filosunun saldrya getiini renen Amiral iyice paniklemi, ne ate amalar iin sahil bataryalarna,

Trkiye ile arlk Rusya Arasnda Mnasebet, Trk tarih Encmeni Mecmuas, I/5 (Haziran 1930/Mays 1931), 87-88. 28

N. Novikov, Operatsii Flota Protiv Berega Na ernom More V 1914-1917 gg. Moskova 1937, 3. zdaniye, 5-7. 29

Butaforcu Filo, Birjevye Vedomosti, 9 (22) Eyll 1914. 30

A.G.Bolnh, Morskiye Bitv Pervoy Mirovoy, Tragediya Oibok, Moskova 2002, 239-240. 31

Ahmet eyhun, Said Halim Paa: Osmanl Devlet Adam ve slamc Dnr (1865-1921), stanbul 2010, 126. 32

Mustafa Aksakal, Harb-i Umumi Eiinde: Osmanl Devleti Son Savana Nasl Girdi, stanbul 2010, 154. 33

Bolnh, age, 239; Novikov, age, 5; A.D. Bubnov, V Tsarskoy Stavke, Moskova 2008, 28-29.




ne de denize almalar iin sava gemilerine bir emir verebilmiti. Bu durumda mayn engeline taklmadan limana doru yaklaan Yavuz, liman ve sahil bataryalarn yirmi dakika kadar bombardman etti. Ancak hava puslu olduundan at mermilerin ou isabet kaydetmediinden ne Rus filosuna, ne de sahil bataryalarna ciddi bir zarar verebildi. Sahil bataryalarnn atee balamalar zerine birka isabet alnca ate kesip limandan uzaklamaya baladnda bu defa da Sivastopole dnmekte olan Pruta yardm iin gnderilen kk torpido ile karlat. At ate, bu torpidolardan birine isabet edince dierleri de geri ekilmek zorunda kald. Bu durumda tmyle savunmasz kalan Prutu batrmak hite zor olmad34.

Rus donanmas iin onur krc olan bu basknn ardndan Amiral Ebergardn hazrlad rapor gsterilen savunma zafiyetinin stn rtmeye alyordu. Rapor zetle yleydi35:

29 Ekim, Saat 03.00te iki Trk torpidosu krmz ve yeil fenerler yakarak ve Rus bayra ekerek Odesa limanna girmitir Nbeti olan Kubanets gambotu Rusa konuan Trk torpido komutanndan parolay alamaynca derhal atee balamtr. Donets gambotu ise ate aamadan bir Trk torpili ile batrlmtr. Kubanetsin atei zerine, atee devam etmekle beraber derhal liman dna kan Trk torpidolar, limandaki ticaret gemileriyle bir petrol deposuna ok az zarar verebilmilerdir. Trk torpidolarndan birisinin bacas umutur. Sivastopoldeki filo, Odesaya yaplan baskn 05.00te haber alca silah ba yapmtr. Saat 07.00ye doru bombardmana balayan Goeben tabyalarn atei ile karlamtr. zerine gnderilen bir torpido filotillas iddetli ate karsnda geri dnmek zorunda kalmtr. Torpidolardan biri geni bir yara alarak tutumutur. Goeben 20 dakika sren bombardmannn ardndan liman nnden uzaklamaya baladnda Prut adl nakliye gemisine rastlam, gemi komutan teslim olmay reddederek gemisini batrmtr. Mrettebatnn bir ksm Trk torpidolar tarafndan toplanmtr. Goebenin atei Sivastopolde ciddi bir zarara yol amamtr. Dman gemilerini takip etmek iin denize alan filo, muharebeye girmek istemedikleri iin onlar yakalayamamtr. Trk filosu Feodosiya (Kefe) ve Novorossiysk limanlarn da bombalamtr. Filosunun toplam zayiat 37 l ve 14 yaraldan ibarettir36.

2. Karadeniz Basknn Trk ve Rus Basnndaki Yanklar

Amiral Souchon, icra ettii taarruzu uluslararas hukuk asndan hakl gstermek ve saldr emrinden habersiz olan Trk karargh ile kabine yelerinin tepkisini ekmemek iin meydana gelen hadiseye Rus donanmasnn neden olduunu rapor etmiti. Muhtemelen daha denize almadan raporun bu ekilde yazlaca hususunda Cemal Paa ile de anlam bulunuyordu. Cemal Paann ondan ald raporu, arkasna Rus filosunu saldrgan olarak

34

A. B. irokorad, Ruslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl Rus Savalar, Krm, Balkanlar-93 Harbi ve Sarkam, ev.: D. A. Batur, stanbul 2009, 458-464; Besbelli, age, 61-62. 35

Raporun tam metni iin bkz. M. Larcher, Byk Harpte Trk Harbi, II (Esas Trk Cephelerinde Muharebat), ev.: Bursal Mehmet Nihat, stanbul 1928, 36-37. 36

Lorey, a.g.e, I, 123-124.




gstermenin uygun olaca eklinde bir not dtkten sonra Enver Paaya gndermesi37 de byk ihtimalle bu yzdendi.

Bylece Karadeniz baskn, 30 Ekim 1914 gecesi Bakumandanlk Vekletinden ilgili makamlara gnderilen bir genelge ile Cemal Paann dt not dorultusunda Amiral Souchonun rapor ettii ekilde bildirildi38. Birer gn arayla yaynlanan iki basn bildirisiyle kamuoyuna da ayn ekilde akland. 31 Ekimde yaynlanan ilk basn bildirisinde olayn Rus sava gemilerinin batrlmas ve mrettebatnn esir alnmasyla ilgili ksmna yer verilmiti39: Ertesi gn yaynlanan bildiri ise Rus limanlarna yaplan saldrlar hakkndayd40. Anlald kadaryla aklamann iki aamal yaplmas, olayn akn zamann akna uydurarak kamuoyunu limanlarn Rus filosunun saldrsndan sonra gerekleen takip sonucu vurulduuna inandrmak iindi.

Takip eden gn, nc bir bildiri daha yaynland. Gya Pruttan alnan biri kaymakam (yarbay) esir subay, yaplan sorgularnda Osmanl donanmasn yok etmek niyetinde olduklarn itiraf etmilerdi. Buna gre; Prut mayn gemisi, stanbul Rus Bykeliliinde hizmet grm, Karadeniz Boaz hakknda bilgi sahibi subaylar tarafndan sekiz-on gnden beri saldr iin hazrlanmaktayd. Osmanl donanmasnn kk bir ksmnn eitim iin Karadenize ktn haber alnnca Rus filosu, Sivastopol savunmas iin bir miktar kuvvet brakarak gneye doru inmiti. Mayn dkmekle grevli olan Prut da ertesi gn onlar takip etmek zere ayn istikamete hareket etmiti. Trk sava gemilerinin Rus mayn gemisiyle ve onu korumakta olan torpidolara rastlamas zerine nceki bildirilerle aklanm olan hadise meydana gelmitir41.

Rus gemilerinin batrldna ve limanlarnn vurulduuna dair yaplan aklama Trk basnnda byk bir sevin ve mutluluk yaratt. Tanin gazetesi, 1854 Krm Savana atfta bulunarak zafer ve nusret, uzun bir maceradan sonra bu eski sevgililer artk yine bizimdir diye yazd42. zmirde kan Ahenk gazetesi ise bu ilk darbe ile btn planlar altst edilen Ruslarn, Karadeniz Boazn kapatmay dnrken Osmanl bahriyesinin kahredici kuvvetini Sivastopol ve Nikolayevski nlerinde tattn bildirdi43.

Trk hkmetinin Rus filosunu saldrgan olmakla itham eden iddialarn kesin bir dille yalanlayan Rus gazeteleri de olay kendiilerine geldii gibi yazmaktaydlar44. Rus basn, kamuoyunda moral bozukluuna yol amamas iin asker hedeflerin vurulduunu gizleme gayreti ierisindeydi. Hkmetinin yar-resm gazetesi Novoye Vremya, Trk filosunun dzenledii baskn Petrograd (Petersburg) Telgraf Ajansndan alnan ksa notlara dayanarak duyururken ne Sivastopol ve Odesa slerine yaplan basknlardan, ne de batrlan gemilerden

37

Cemal Paann rapora dt notun tam metni iin bkz. Besbelli, age, 477. 38

rnek belgeler iin bkz. Mithat Sertolu, Birinci Cihan Savana Giriimizin Gerek Sebepler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 15 (Aralk 1968), 10-12. 39

Karadeniz Hadisesi, Tasvir-i Efkr, 18 Terinievvel 1330 (31 Ekim 1914). 40

Tasvir-i Efkr, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1915). 41

Rus Esirlerinin fadeleri-Rus Filosunun Maksad Neydi?, Tasvir-i Efkr, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915); Karadeniz Vakas, kdam, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1914). Esirleri sorgulayan Kzm Karabekir onlarn byle bir itirafta bulunmadklarn yazmaktadr. Bkz. Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik, 365-368. 42

Sivastopol, Tanin, 17 Terinievvel 1330 (30 Ekim 1914). 43

Rus Ahd-ikestlii, Ahenk, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1914). 44Bkz. Trk Filosunun Saldrs Hakknda Taninin Yazdklar, Birjevye Vedomosti, 23 Ekim (5 Kasm) 1914; M. ahtahtinskiy, Trk Hkmetinin Hayal Krkl, Russkiy nvalid, 20 Ekim (2 Kasm) 1914; Ayn yazar, Trk Basn Haberleri, Russkiy nvalid, 23 Ekim (5 Kasm) 1914.




ve esir alnan Rus denizcilerinden bahsetmiti. Gazeteye gre aniden kp gelen Trk sava gemileri, sanki sadece sivil tesisleri hedef alp kiliseleri, bankalar, depolar, telgraf hatlarn vurup gitmilerdi. Novorossiyske kan Trk subaylar ise adi soyguncular gibi mal sandn alp kamak istemilerdi. Bunun iin karaya kan birka Trk subay ile onlara yardm etmeye alan Novorossiysk Trk konsolosu tutuklanmt45. Olay kamuoyuna bu ekilde yanstan Rus basn, Trkler hakknda korsan ve irret gibi aalayc sfatlar kullanyordu46.

Novoye Vremyann yaynlad Petrogradda Eylemler balkl baka bir habere gre ise Trk gemilerinin ky ehirlerine dzenledii haince saldrnn duyulmas zerine birka yz kiilik bir grup, Trkiyeyi protesto etmek zere saat 04.00te Nevskiy caddesinde toplanm, bayraklar aarak, marlar syleyerek, Klk Saraya doru yrmtr. Yolda kendilerine yeni eylemciler katlm ve saylar birka bin kiiye ulamtr. Belediye Bakannn talimatyla, Trk Elilii polis kontrol altna alnmtr. Akam saatlerinde ise niversiteli genlerin youn katlmyla byk bir protesto mitingi dzenlenmitir47.

in ilgin yan, Ruslar saldrya uradklar iin Trkleri protesto ederken, Trkiyede de Ruslar ayn nedenle protesto ediliyorlard. Konyadan bildirildiine gre 1 Kasm 1914 gn Hrriyet Meydannda ehir halknn katlmyla cokulu bir miting dzenlenmiti. Ruslarn Trk donanmasna kar gerekletirdikleri saldr iddetle protesto edilmi, hkmete her trl maddi ve manevi yardmda bulunulacana yemin edilmi, ordu ve donanmann muzafferiyetine dua edilmiti. Daha sonra Osmanl Devletinin kuruluu srasnda ilk bamszlk hutbesini okuyan Dursun Fakih merhumun camiine kadar gidilerek dualar edilmi gsteri saatlerce devam etmiti48.

3. Basknn Almanya ve Avusturya Basnndaki Yanklar

Almanya ve Avusturya gazeteleri, limanlarn vurulmas zerine Rusyann sahil kesimlerinde byk bir korku ve heyecann ba gsterdiini yazyorlard. Trk basnnn bu gazetelerden iktibas ettii haberlere gre vapur acenteleri faaliyetlerini durdurmu, ehirlerde her trl ticaret ve nakliyat iptal edilmitir. Livadiadaki ar saraylarnda bulunan deerli eyalar Moskovaya nakledilmitir. Yaltadaki heyecan tarif edilemez dereceye ulam, ahali kalabalk kafileler halinde kamaya balamtr. Odesada halk bankalara ve istasyonlara hcum etmi, emsalsiz bir karklk ortaya kmtr. Kefede bombardman byk hasara neden olmutur. Demiryolunun muhteem istasyonu enkaz haline geldii gibi mehur Promorskaya Bulvar da harap olmutur. Novorossiyskde petrol irketinin binalar ile eski ehir fena halde hasar grmtr49. Sadece ticar gemiler deil, sava gemileri de Trklerin korkusundan saklanacak yer aramaya balamlardr. Bir Rus sava gemisiyle bir vapur, nakliye gemisi ve birok rmorkr nce Tunaya, oradan da Pruta iltica etmitir50.

Almanya ile imzalanm olan ittifak anlamasndan habersiz olan Trkiye kamuoyu, lkeyi Rusya ile savan eiine kadar getirmi olan bu hadise karsnda mttefik devletlerin nasl bir tavr alacan ilgiyle takip ediliyordu. Bu nedenle stanbul gazeteleri, Almanya ve Avusturya basnnda kan konuyla ilgili haber ve yazlar aralksz olarak okuyucularna

45

Rusya ve Trkiye Sava, Novoye Vremya 17 (30) Ekim 1914. 46

Trk Korsanlar, Birjevye Vedomosti, 19 Ekim (1 Kasm) 1914; Trk Kruvazrlerinin Karadenizdeki irretlii, Russkiy nvalid, 18 (31) Ekim) 1914. 47

Rusya ve Trkiye Sava, Novoye Vremya 17 (30) Ekim 1914. 48

Konyada Muazzam Bir Miting, kdam, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). 49

Rus Sevahilinde Heyecan, Sabah, 28 Terinievvel 330 (10 Kasm 1914). 50

Rus Donanmas Ne Kadar Korkmu, Sabah, 28 Terinievvel 330 (10 Kasm 1914).




aktarabilmek iin byk aba harcyorlard. Gelen haberler memnuniyet vericiydi. Hilli selamlayan Almanya ve Avusturya basn, dmanlarnn dman olan Trkiyeye dost ve mttefik sfatyla ho geldin diyordu.

Onlara gre Trkiye, Rusyann asrlardan beri takip ettii dmanca siyaset yznden savaa girmek zorunda kalmt51. stanbulda Almanca olarak kan Osmanischen Lloyd, Rus filosu Boaz giriine mayn dkerken sust yakalandn iddia ediyordu52. Neue Freie Presse Rus filosuna verilen cevabn Trkiye iin hayat bir gereklilik olduunu yazyordu53. Trkiyenin btnln korumak adna kavgaya girdiini belirten Viyana basnnn nde gelen gazetelerinden Volksblatt, Trk basnn kulland dilin memnuniyet verici olduunu ifade ediyordu

54.

Viyana niversitesi dou Avrupa profesrlerinden Doktor Hans Obresberger, Neue Freie Pressete yaynlanan Trkiye-Rusya-Avusturya balkl yazsnda asrlardan beri her iki devleti de yok etmek iin abalayan ve bunu (Panslavizmi) 1869 ylnda Nikola Yakovlevi Danilevskinin azndan aka iln etmi bulunan Rusya iin artk ceza gnnn geldiini sylyordu. Ona gre Karadeniz baskn, Deli Petro dneminden beri Osmanl Donanmasnn Karadenizde elde etmi olduu en nemli baaryd55.

Yine bu gazetelerden aktarlan haberlere gre mttefik lkelerin bakentlerinde Trkiyeyi desteklemek zere kalabalk halk kitlelerinin katld byk gsteriler dzenlenmiti. Budapetede 31 Ekim akam Milli Gazinoda toplanan binlerce kii, Trkiye Konsolosluu nne gelerek yaasn Trkiye, kahrolsun Rusya diye barmt. Ayn akam Berlinde Postdam Meydannda da benzer bir gsteri yaplm, gstericiler Trk ve Alman bayraklaryla donatlm bir arabaya karak Trkiye ile Almanya arasndaki silah arkadaln haykrmlard56. Ertesin gn ise ellerinde Osmanl, Avusturya-Macaristan ve Alman bayraklaryla Viyana Trk Eliliinin nnde toplanan yaklak bin kiilik bir halk kitlesi yaasn Trkler, yaasn Trk ordusu diye barmt. Osmanl Elisi Hseyin Hilmi Paa, gstericileri selamlamak zere maiyetiyle birlikte balkona km, gstericilerden biri Paaya hitaben Avusturya-Macaristan halknn Trkiyeye kar byk bir sevgi beslediini ifade etmiti57.

4. Trk Hkmetinin Bar Koruma abalar

Mttefik lkelerde bayram havas uyandran Karadeniz basknna, tilf devletlerinden iddetli tepki geldi. Olay Rusyaya kar yaplm ak bir saldr olarak deerlendiren tilaf hkmetleri, Trkiyedeki bykelilerini derhal geri ardlar. Trkiyeden ayrlmaya hazrlanan ngiliz, Fransz ve Rus elileri, sorunun savaa varmadan kapatlmas iin

51

Bkz. Tanin, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1914). 52

Alman Matbuat, kdam, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). Osmanischer Lloyd gazetesi Alman hkmetinin Trkiyedeki balca propaganda organlarndan biriydi. Gazete hakknda geni bilgi iin bkz. Irmgard Farah, Die Deutsche Pressepolitik und Propaganda Tatigkeit im Osmanischen Reich Von

1908-1908 'Osmanischen Lloyd', Beyrut 1993. 53

Karadeniz Vakiyi Hakknda, Tanin, 22 Terinievvel 1330 (4 Kasm 1914). 54

Volksblattn Mtalaat Tasvir-i Efkr, 21 Terinievvel 1330 (3 Kasm 1914). 55

Sabah, 24 Terinievvel 330 (6 Kasm 1914). 56

Bkz. Tanin, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1914). Trkiye Rusya Muhasemat-Belinde Samimane Nmayiler, Tasvir-i Efkr, 21 Terinievvel 1330 (3 Kasm 1914). 57

Viyanada Nmayi, Sabah, 21 Terinievvel 1330 (4 Kasm 1914); Viyanada Trkiye Lehinde Nmayiler, Tasvir-i Efkr, Terinievvel 1330 (4 Kasm 1914).




Trkiyedeki Alman Askeri Heyetiyle Alman deniz glerinin (Goeben ve Braslauun) hemen snr d edilmesi gerektiini sylyorlard58.

Baskn Trk devlet adamlar arasnda da neredeyse st dzey bir ynetim krizine varacak derecede ciddi skntlara yol at. Olayn Enver Paa ile arkadalar tarafndan tezghlandn dnen Sadrazam Sait Halim Paa aldatldn ileri srerek olay haber aldktan sonra hemen istifa etti. Enver, Talat, Cemal ls, ayn gece kendisiyle grp onu bu kararndan vazgeirerek bir ynetim krizi ortaya kmasn glkle engellediler. Enver Paa yemin ederek saldr iin filoya emir verilmediini syledi. Cemal Paa ise ittifak anlamasn imzaladktan sonra byle bir tavr sergilemeye hakk olmadn hatrlatt. Nihayet Paa, sylenenleri inandrc bulmamakla birlikte vatan harp gibi meum bir felketten kurtarabilmek midiyle istifasn geri ald59. Grevine dndkten sonra, olayn savaa varmadan zme kavuturulmas iin gerekten byk aba harcad. Bata Giers olmak zere tilaf devletlerinin bykelilerini Yenikydeki yalsna davet ederek meydana gelen hadiseden dolay zntlerini bildirdi. Olayn bir kaza olduunu, zarar ve ziyann bir komisyon tarafndan belirlenerek, gerekli zrn dilenip bu olayn hi olmam gibi kapatlmasn istedi fakat onlardan bekledii cevab alamad60.

Ayn gece (30 Ekim) ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi yelerinin de katlmyla bir toplant dzenleyerek bundan byle nasl bir yol takip edeceini belirlemeye alt. Maliye Nazr Cavit Bey, savan ancak Alman heyetinin snr d edilmesiyle nlenebileceini belirterek, ilk aamada Rusya sefirine Amiral Souchonun grevden alnacann bildirilmesini teklif etti. Ancak bu teklif kabul grmedi onun yerine Rus hkmetine olayn sorumluluunun tmyle Rus donanmasna ait olmasna ramen yine de Trk donanmasnn, Rus donanmasnn da dolamamas artyla Karadenize kmayacann bildirilmesi ve yaplacak inceleme sonucunda olaya Trk tarafnn neden olduunun anlalmas halinde sorumlularn cezalandrlacann vaat edilmesi kararlatrld61. Hi vakit kaybetmeden hemen ertesi gn Petersburg, Londra, Paris ve Roma hkmetlerine bu yolda birer nota gnderildi. Petersburg Sefiri Fahrettin Beye ayrca talimat verilerek sorunun uygun bir zme kavuturulmas hususunda Bablinin kusur etmeyeceine dair Sazonova teminat vermesi istendi62.

Hkmetin uzla arayan tavr karsnda Trk basn da hemen az deitirmi, ilk andaki o atein yazlarn yerine daha mutedil bir slup hkim olmutu. Daha iki gn nce Yavuzun Sivastopole cehennemler yadrdn yazan, zafer ve nusret mjdeleyen Tanin, imdi Karadenizdeki hkim mevkiimize ramen iln- harp edecek deiliz diyordu. stelik Rus filosuna verilen zarar mmkn olabildiince nemsiz gstermeye alarak Karadeniz filosundan batrlan birka gemi Rus filosunun mevcut kuvvetine ciddi bir noksan iras etmi saylamaz diye yazyordu63. Tasvir-i Efkr ve kdam gazeteleri de ayn ekilde, hkmetin

58

Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 19 kinciterin (Kasm) 1944. 59

Talat Paa, age, 37; Cemal Paa, Hatralar, stanbul 2001, 168-169; ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, 102, 108. Sait Halim Paann istifas kamuoyundan saklanm, bayram trenine ve cuma selamlna salk sorunlar nedeniyle katlamad aklanmt. Bkz. Sadrazam Paa, Tasvir-i Efkr, 22 Terinievvel 1330 (4 Kasm 1915). 60

ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, 58. 61

Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 20, 21 ve 22 kinciterin (Kasm) 1944. 62

Bkz. Halil Mentee, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Haz.: . Arar, stanbul 1986, 206-207; Sabis, age, II, 110-111; Bayur, age, Cilt III-Ksm I, 254-257; irokorad, age, 466. 63

Vaziyetin Ak fadesi Tanin, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1914).




benimsedii politika dorultusunda bir yandan olayn sorumluluunu Ruslara yklemeye alrken, dier yandan sorunun savaa yol amadan zlebileceini ne sryorlard64.

5. Bar Umutlarnn Tkenmesi: Rus arnn Sava ln Etmesi

Ald talimat zerine Sazonovla gren Petersburg Sefiri Fahrettin Bey, onu surunun bar yntemlerle zme kavuturulmas iin grmeleri balatmaya ikna edemedi. Sazonov szn artk topa intikal ettiini syleyerek grmeyi bitirdi. Ancak aradan bir saat getikten sonra bir grevli vastasyla haber gnderip mzakerelerin balamas iin Trkiyedeki Alman asker varlnn 24 saat ierisinde snr d edilmesini, Yavuz ile Midillinin de silahtan arndrlmasn art kotuunu bildirdi65. Bu teklifin kabul edilmesi Trk hkmeti iin neredeyse imknszd. Almanlar da gcendirerek Karadeniz basknyla lgna dnm olan Ruslarla kar karya kalmay gze alamazlard. Ruslar da zaten ii bilerek yokua sryorlard. Bu durumun farknda olan Novoye Vremya Trklerden Almanlar kovmalarn ve onlardan aldklar gemileri silahszlandrmalarn beklemenin faydasz olduunu yazyordu66. Bu artlar altnda mzakerelerle bo yere vakit kaybetmek istemeyen Ruslar, Trk hkmetinin verecei cevab dahi beklemeden 1 Kasm 1914 tarihi itibariyle stanbuldaki bykelilerini ekip67 Kafkasyadaki kuvvetleriyle Erzurum istikametinde ilerlemeye baladlar68. Rus Kafkas Ordusundan yaplan aklamaya gre Osmanl hkmetinin dmanca politikalar yznden snr boyunda savaa hazr olarak beklemekte olan Rus kuvvetleri bu lkeyle diplomatik ilikilerin kesilmesinden sonra harekete gemilerdi69. ngilizler de ayn gn Akabe limann ve anakkale Boaz istihkmlar bombalayarak onlar desteklediler. anakkale bombardmanna Fransz gemileri de katld70. Bu durumda sz daha fazla uzatmak istemeyen Rus ar II. Nikola 2 Kasm 1914 gn Rus halkna hitaben yaynlad bir bildiri ile fiilen balam olan sava resmen iln etti71:

Rusyay bir trl yenemeyen Almanlar ve Avusturyallar Trkiyeyi kr krne savaa srklemilerdir. Almanlar tarafndan komuta edilen Trk filosu Karadeniz sahillerine kstaha saldrmtr. Bunun zerine stanbuldaki Rus elisi ile maiyetine Trkiye snrlarn terk etmeleri emredilmitir. Hristiyanln ve btn Slav kavimlerinin tarihi dman olan kstah Trklere bu defa da hak ettikleri ceza verilecektir. Trkiyenin aklszca savaa girmesi Ruslarn Karadeniz kylarndaki tarihsel grevlerinin gerekletirilmesini abuklatracaktr.

64

Yunus Nadi, Karadeniz Hadisesi, Tasvir-i Efkr, 18 Terinievvel 1330 (31 Ekim 1914); ayn yazar, Osmanl Rus Mnasebat, Tasvir-i Efkr, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1915); Mnasebat- Diplomatikiye ve Harp, kdam, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1915). 65

Mentee, age, 207; Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik, 371. 66

Sava Hakknda Notlar, Novoye Vremya, 21 Ekim (3 Kasm) 1914. 67

Bkz. Tasvir-i Efkr, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). 68

nkta-i Mnasebat ve Muhasamat, Tanin, 21 Terinievvel 1330 (3 Kasm 1914). 69

Novoye Vremya 24 Ekim (6 Kasm) 1914. 70

Cihad- mmet: Kala-i Sultaniyede, Msr ve Kafkasya Hududunda, Sabah, 21 Terinievvel 330 (4 Kasm 1914). 71

ar II.Nikolay Manifesti, Novoye Vremya, 21 Ekim (3 Kasm) 1914. Bildirinin Trke evirisi iin bkz. Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, 246-247; General Maslofskinin, Umum Harpte Kafkas Cephesi Eserinin Tenkidi, ev.Mtekait Kaymakam Nazm, Genelkurmay Bakanl 10uncu ube Yayn, Ankara 1935, 5.




Bildirinin zellikle son cmlesi dikkat ekiciydi. Nikola, tarihsel grevlerden bahsederken stanbul ve Boazlarn ele geirilmesini kastediyordu. Novoye Vremya da bu gerei aka iln ederek arn Rusyann evltlarna stanbulu iaret ettiini yazyordu72. Duma, Rus basn ve kamuoyu sevin ierisindeydi73. Herkes yaknda stanbulun Ruslarn eline geeceinden emin grnyordu74.

arn Rusyada sevin yaratan sava iln Trkiyede ve mttefik lkelerde byk tepkiyle karland. Berlin, Viyana ve Budapete gazeteleri bu beyanatn Rus politikasnn asl hedefinin stanbulu ele geirmek olduuna dair ak bir itiraf olduunu yazdlar. Avusturya ile Almanyann bu mcadelede Osmanl Devletinin yannda yer alacan ifade ettiler75.

Rusyada ise bu tepkileri umursayan bile yoktu. Birjevye Vedomosti gazetesinin hasta adamn mirasn nasl paylamal(?) sorusuna cevap verenler arasnda tannm birok Rus devlet adamnn yan sra ksa sre nce stanbuldan ayrlm olan Giers de vard. Onun kafasndaki taksim planna gre; Karadeniz tamamen Rus havzas olmal, Rusya Boazlardan istedii zaman kabilmeli, fakat oraya hibir devletin sava gemileri sokulmamaldr. anakkale istihkmlar tahrip edilmeli, Karadeniz Boaz bir Rus Cebelitark olmaldr. Arabistan, Irak ngilizler, Suriyeyi Franszlar, adalar talya ile Yunanistan almal, Vilayat- arkiye de tamamen Rusyaya ilhak olunmaldr. stanbul ve civarnda ise kk ve tarafsz bir stanbul hkmeti tekil edilmelidir76. Russkoye Slovo da Trkiye iin tasfiye srecinin baladn yazarak benzer bir taksim plan neriyordu77.

Bu planlar ierisinde Giersin78 de yer almas, Trk basnnda Rus ynetimine kar duyulan fkeyi bir kat daha artrd. Bu ahsn, siyas temsilci olarak deil, Rusyann Trkiye aleyhindeki suikastlarn idare etmek iin stanbula gnderilmi olduu yazld. Trkiyeye hep onun ayarnda eliler gnderen Rus ynetiminin bu dmanca tavr nedeniyle savan asl sorumlusu olduu iddia edildi79. Gerekten de iin bu noktaya varmasnda Rusyann son iki yz yldr Trkiyeye kar uygulad bask ve yok etme politikalarnn nemli bir pay

72

ar II.Nikolay Manifesti, Novoye Vremya, 21 Ekim (3 Kasm) 1914. Rus hkmeti genel bir Avrupa savandan yararlanarak stanbulu ve Boazlar ele geirme plann aylar ncesinden hazrlam bulunuyordu. Bu konuda geni bilgi iin bkz. A.S. Sazonov, Vospominaniya, Berlin 1927, 151; Kzm Karabekir, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, I, stanbul 1995, 103-124; Akuraolu Yusuf, Osmanl Devleti Umumi Harpte Bitaraf Kalabilir miydi?, Trk tarihi Encmeni Mecmuas, Say: 19 (96), (1 Haziran 1928), 13-26. 73

Alan Bodger, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Ed. Marian Kent, ev.: A. Fethi, stanbul 1999, 112. 74

Rusyadaki Konsoloslarmz: Konsoloslarmzn Avdeti-Orada Grdkleri ve Geirdikleri, Tanin, 16 Knunusani 1330 (29 Ocak 1915). 75

arn bildirisine kar mttefik lkeler basnnda kan yazlar iin bkz. Trkiye-Rusya Harbinin Msebbibi Kim?, Turan, 25 Knunuevvel 330 (7 Ocak 1915) ; arn Beyannamesi Hakknda, Sabah, 25 Terinievvel 330 (7 Kasm 1914), Trkiye-Rusya, Tanin, 24 Terinievvel 1330 (6 Kasm 1914). 76

Yeni Vesikalar, Turan, 8 Terinisani 1330 (21 Kasm 1914). 77

Trkiyenin Tasfiyesi, Russkoye Slovo, 18(31) Aralk, 1914. ar hkmetinin Trkiyeyi taksim planlarn ieren diplomatik belgeleri iin bkz. arlk Belgelerinde Anadolunun Paylalmas, Haz.: E.E. Adamof, ev.: Babaeskili Hseyin Rahmi, stanbul 2001, 136-480. F..Notovi, Diplomatieskya Borba v God Pervoy Mirovoy Voyn. Tom Pervy, Moskova-Leningrad 1947, 283-320. 78

stanbuldan ayrlmasndan nce Giersle gren Cavit Bey, onun samimi olarak bar yanls olduunu yazmt. Bkz. Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 20 kinciterin (Kasm) 1944. 79

Yeni Vesikalar, Turan, 8 Terinisani 1330 (21 Kasm 1914).




vard80. Bu dmanca politikalar, Trkiyede Rusyaya kar derin bir korku ve gvensizlik hissi uyanmasna neden olmu81 ve sonunda onlar Almanlarla birlik olup Rus filosuna saldrmaya mecbur etmiti82.

Rus hkmeti, savaa giden sreci tabii ki asrlar ncesinden deil, Trkiyenin Almanya ile yaknlamasndan itibaren balatyordu. Rusya Dileri Bakanl, bu grn kantlamak iin Alman diplomasisinin Trkiyeyi karmak entrikalar ana nasl drdn ortaya koymak iddiasyla Turuncu Kitap83 ad verilen bir eser dahi yaynlad. Bu kitap Almanlarn Trk basnn satn aldklarndan balayp, ii eitli kkrtmalara ve tehditlere kadar gtrdklerini ne sryordu. Bu kitaba gre szde Trkiyeye satlm olan gemiler, Bablinin emrine verilmemitir. Alman elisinin Trk hkmetine yapt kstah bildirime gre, bu kruvazrler sadece belli derecede Trklerin emrinde olacak, fiilen Alman karlarna hizmet edeceklerdir. Bunun, Trkler iin anlam, Almanyann karlaryla ters dmeleri halinde bu gemilerin toplarn kendilerine evrilebileceidir. Osmanl Devletinin gerek sahibi olan Almanlar iin Trk hkmetinin bo bir tabela haline getirilmesi basit bir eydir. stanbulun ynetimini aama aama ele geirmi olmalar bunun en ak rneidir. Wangenheim Trkiyeyi zapt edilmi veya Almanyann smrgesi haline gelmi bir lke olarak gryor, Alman mparatorunun egemenlii Bavyera ve Saksonyada ne kadar gl ise orada da o kadardr84.

Rusyann Kafkasyada, dil-Ural boylarnda ve Trkistanda milyonlarca Mslman tebaas vard. Rusya Mslmanlarnn ardan daha fazla Halife sfat tayan Osmanl Sultanna yaknlk ve ballk hissettikleri de bilinen bir realiteydi. Turuncu Kitap, Trkleri Almanlarn esiri olarak gsterip Rusya Mslmanlarn Osmanl Devletinin slmiyet adna deil Alman karlar uruna savamakta olduuna inandrmak istiyordu85. Bylece Halife Sultann iln ettii cihad- ekber arsn mmkn olduu kadar etkisiz klmak istiyordu86.

Bu iddialar nedeniyle Turuncu Kitap, Trk basn tarafndan iddetle eletirildi, iftiralarla dolu dzmece bir eser olarak nitelendirildi. Tanin gazetesi tarafndan Kitab- Tezvir (Zrva Kitab) olarak adlandrld. Gazeteye gre Turuncu Kitapn iddialar tmyle

80

Trk-Rus ilikilerinin tarihsel arka plan hakknda bkz. Trk-Rus likilerinde 500 Yl (1491-1492), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1999; Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. 81

Sleyman Nazifin Ruslar iin syledii biz iki rk- muhasmz ki birinin bekas, dierinin zevali (sona ermesi) veya inhilliyle (dalmasyla) temin olunabilir szleri bu hissiyat yanstmaktadr. Bkz. Sleyman Nazif, Rus nklb ve Biz, Harp Mecmuas, Say:20 (Temmuz 1333/1917), 307. Trkiyedeki Rusya aleyhtarlnn ders kitaplarna yansmalar hakknda bkz. zgr Akta, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Tarih Ders Kitaplarnda Rusya mgesi, Milli Eitim, Say: 199 (Yaz 2013), 186-206. 82

Akuraolu Yusuf, Osmanl Devleti Umumi Harpte Bitaraf Kalabilir miydi?, Trk tarihi Encmeni Mecmuas, Say: 19 (96), (1 Haziran 1928), 29. 83Eserin Rusa orijinal basks iin bkz. Vtoraya Oranjevaya Kniga: Diplomatieskaya Perepiska Rossii, Predestvovavaya Voyne s Turtsiyiey, Petrograd 1915. 84

Trkiyenin Tasfiyesi, Russkoye Slovo, 18(31) Aralk, 1914. ngiltere ve Fransa hkmetleri de Turuncu Kitapn iddialarna sahip kyorlard. Bkz. Stanford J. Shaw, The Ottoman Empire in World War I, I, Ankara 2008, 730. 85

Trkiye-Alman ilikileri hakknda geni bilgi iin bkz. Ulrich Trumpener, Almanya ile Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Ed. Marian Kent, ev.: A. Fethi, stanbul 1999, 129-163; Wallach, age; lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 2008; Kzm Karabekir, Tarih Boyunca Trk-Alman likileri, stanbul 2001. 86

Ruslarn Turuncu Kitab ve Trkiye, Tanin, 26 Knunuevvel 1330 (8 Ocak 1915); Trkiye-Rusya Harbinin Msebbibi Kim?, Turan, 25 Knunuevvel 330 (7 Ocak 1915).




mesnetsizdi. Novoye Vremyadan alnan uzun bir makale bile bu esere belge diye konulmutu. ne srlen iddialarn nerdeyse tamam Giersin stanbuldaki Rus eliliinden gnderilen telgraflara dayandrlmt, oysa Giersin bizzat kendisi gvenirlii olmayan bir kiiydi. Greve balad gnden itibaren Trkiyeye kar gsterdii dmanlkla temeyyz etmi, en nemsiz konularda bile diplomatlara yakmayacak derecede kaba davranlarda bulunmutu87.

Osmanl basn Trkiyeye ynelik iddialarn odak noktasnda yer alan Giersi har frsattan yararlanarak itibarszlatrmaya alyordu. Viyana basnnda kan bir habere gre savan balamasndan iki hafta kadar nce Giers, Rus Bykeliliindeki nemli belgeleri Odesaya gndermi ve bu durum Russkoye Slovo gazetesine de haber olmutu. Osmanl-Rus Cemiyetinin88 yeleri de stanbulu ayn gnlerde terk etmilerdi. Tanin gazetesi, bu haberi, Rusyann Trkiyeye kar dmanca hisler beslediine kant olarak gstermi, Giersin Rus filosunun saldrsndan nce nemli belgeleri gven altna almak istediini ne srmtr89. Rus basn ise eliliin gelimelerden tmyle habersiz olan Giersin, Trk filosunun saldrsn Sadaret Ktibi Esat Fuat Beyden rendiini iddia etmitir90.

6. Trk Hkmetinin Sava Karar Almas

1 Kasmda, durumu yeni gelimeler nda bir kez daha mzakere etmek zere toplanan Osmanl kabinesi, diplomatik ilikileri keserek silh kullanmaya balayan Rusya ile mttefiklerinin uzlamaz tutumu karsnda sava halini kabul etmekten baka kar yol kalmadna kabul etmek zorunda kald. Bylece Rusya ile birlikte ngiltere ve Fransaya kar sava halinin kabul edilmesini hkme balayan bir kararname hazrlanarak kabine yelerinin onayna sunuldu. Kararnameyi imzalamak istemeyen Telgraf Nazr Oskan Efendi, Ziraat ve Ticaret Nazr Sleyman El Bustan Efendi ve Nafia Nazr rksulu Mahmut Paa istifa etiklerini bildirerek toplantdan ayrldlar. Maliye Nazr Cavit Bey kabinenin sava karar alnacan tahmin ettiinden hastalk bahanesiyle toplantya katlmamt. Bu durumda kararname, kabinenin geri kalan yeleri tarafndan imzalanarak Padiahn onayna sunuldu91.

Trk basn, kabinenin ald sava kararndan hi bahsetmedii gibi nazrlarn istifasn da sradan bir haber olarak verdi. Uygulanan sansr nedeniyle meselenin i yz hakknda tek kelime bile yazlmad92. Zaten sava fiilen balam olduundan sansr uygulamas daha da arlatrld. Bakumandanlk Vekletinden yaplan bir aklama ile kararghtan her gn dzenli olarak aklama yaplacandan, asker harekt hakknda bundan byle ayrca yayn ve aklama yaplamayaca iln edildi. Yasaa uymayanlarn en ar ekilde cezalandrlmak zere divan- harb-i rfiye sevk edilecei bildirildi93.

87

Rus Kitab- Tezviri, Tanin, 2 Knunusani 1330 (15 Ocak 1915). 88

Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilikileri gelitirmek amacyla kurulan bu cemiyet, iki lkenin nde gelen politikaclar, gazetecileri ve i adamlarnn katlmyla ilk genel kurulunu 24 Mart 1914te Osmanl Meclis-i Mebusan binasnda yapmtr. Cemiyet hakknda geni bilgi iin bkz. Sabahattin zel, Balkan ve Birinci Dnya Savalar Arasndaki Dnemde Osmanl Devleti-Rusya likileri, .. Edebiyat Fakltesi Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, Say: 12, (1998), 240-246. 89

Yeni Bir Delil, Tanin, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1914). 90

Girs Bombardman Nasl rendi?, Birjevye Vedomosti, 23 Ekim (5 Kasm) 1914. 91

Cemal Paa, age, 189-170; ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, 135-136; Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 24 ve 25 kinciterin (Kasm) 1944. 92

Kabinede Tebeddlt, Tasvir-i Efkr, 22 Terinievvel 1330 (4 Kasm 1915). 93

Havadis-i Harbiye, Tasvir-i Efkr, 22 Terinievvel 1330 (4 Kasm 1915).




Kabinenin sava karar almas zerine Trk basn da birka gnden beri glkle muhafaza etmeye alt itidali bir kenara brakarak olayn duyulduu ilk anlardakine benzer ekilde sert bir dil kullanmaya balad. Tanin gazetesi Bundan sonra kulaklarmz sulh szn iitmeye tahamml edemez diyordu94. Sabah gazetesi Osmanl milletinin yok olmamak iin sava alanna atldn yazyordu95. Ruslarn ktlklerini syle sayp dken96 Tasvir-i Efkrn bayazar Yunus Nadi, bu savan, her frsatta Trkiyenin hayatna kasteden Avrupa tahakkmnn kknden kesilip atlmasna frsat salayacan sylyor, slm leminin varln kurtarmak ve ykseltmek iin savaa atlmann bir fariza hkmn alm olduunu iln ediyordu97. slubu her geen gn daha da iddetleniyor, henz resmen sava iln edilmedii halde o cihad- ekberden sz ediyor, bu manevi iaret zerine Rusya ile mttefiklerinin Mslmanlarn yaad her yerde kin ve dmanlkla karlaacan ne sryordu98. tilaf glerinin milyonlarca slm tebaaya sahip olduklarn hatrlatan Ahenk gazetesi de Hilfeti ve Saltanat tehdit etmenin atele oynamaktan daha beter olduunu yazyordu99.

Tasvir-i Efkr, halka moral vermek dncesiyle dmanlarn gcn olabildiince kmsyordu. tilaf devletlerinin, asl kuvvetlerinin Almanya ve Avusturya zerine sevk edilmi olduundan bahsederek Trkiyenin dman kuvvetlerin en fazla yzde 5-10luk kk bir ksmyla karlalacan belirterek Trkiyeye fazla bir zarar veremeyeceklerini ne sryordu. Ayrca bu savan Osmanlln varln ve geleceini temin etmenin yannda milyonlarca dinda ve rkdan da esaretten kurtarlmasn salayacan sylyordu100. Ciddi bir analize dayanmayan bu yaz Ahenk gazetesi tarafndan da aynen iktibas edilmiti101. Ahenkin bayazar olan inasi de dua edelim, yardm edelim, ordumuz, anl, fedakr ordumuz zaferden zafere nail olsun szleriyle halk bu kutsal savaa katlmaya aryordu102.

Savan kanlmaz olduu anlalnca halk motive etmek iin Anadolunun eitli yerlerinde Mdafaa-i Milliye ve ttihat ve Terakki ubelerinin nclnde mitingler organize edilmeye baland. Gazeteler miting haberlerini stunlarna tayarak bu organizasyona destek veriyorlard103.

7. Rus Filosunun Zonguldak Misillemesi

Karadeniz basknndan sonra, Trk basnndaki genel kan, deniz hkimiyetinin kesin olarak Osmanl donanmasna getii eklindeydi. kdam gazetesi Ruslarn Karadenizdeki hkimiyetlerine son verildiini, bundan byle Karadenizde dman korkusundan msterih

94

nkta-i Mnasebat, Tanin, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1914). 95

Mcahedemiz, Sabah, 21 Terinievvel 330 (4 Kasm 1914). 96

Hkmet-i Osmaniye-Rusya: Hal Mevki, Tasvir-i Efkr, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). 97

Yunus Nadi, Hakiki Safha, Tasvir-i Efkr, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). 98

Yunus Nadi, Cihadmzn Ehemmiyet ve Kymeti, Tasvir-i Efkr, 23 Terinievvel 1330 (5 Kasm 1915). 99

Rus Ahd-ikestlii, Ahenk, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1914). 100

Dmanlarmz Bize Ne Yapabilirler?, Tasvir-i Efkr, 21 Terinievvel 1330 (3 Kasm 1915). 101

Ahenk, 24 Terinievvel 1330 (6 Kasm 1914). 102

Harp Karsnda Osmanllar, Ahenk, 24 Terinievvel 1330 (6 Kasm 1914). Sava kararnn zmir basnndaki yanklar iin bkz. Sabri Srgevil, Osmanl Devletinin I. Dnya Savana Giriinin zmir Basnndaki Yanklar Tarih ncelemeleri Dergisi, Say: 1 (1983), 113-128. 103

Vilaytda Tezahrat, Tasvir-i Efkr, 24 Terinievvel 330 (6 Kasm 1914).




olunacan yazmt104. Tasvir-i Efkr ise Yavuz ve Midillinin resimlerini Bahr- Siyahn Bugnk Hkimleri bal altnda gazetenin ilk sayfasna yerletirerek bu iki gemi sayesinde 26 yl nce elden karlan deniz hkimiyetinin yeniden salandn ifade etmiti105. Oysa Rus donanmas sanld gibi etkisiz hale getirilebilmi deildi.

Amiral Souchon, Japonlarn 1904te Port Arthurda veya 1942de Pearl Harbourda yaptklar gibi baarl bir baskn gerekletirememiti. Daha ok limanlar ve depolar vurduu iin Rus donanmasna nemli kayplar verdirememiti106. Deiik evsafta toplam 30 adet (7 zrhl, 6 kruvazr, 17 torpido olmak zere) harp gemisine sahip olan Karadeniz Rus filosu107 bu baskn srasnda sadece bir torpido ile bir mayn gemisini kaybetmi, iki torpidosu da hasara uramt. Bu nedenle basknnn aknln zerinden atarak toparlanmas uzun srmedi. 6 Kasm sabah Zonguldak limanyla Kozluyu bombardman ederek gcn koruduunu aka ortaya koydu.

Amiral Ebergard komutasnda, 4 Kasmda Sivastopolden denize alarak Zonguldak vuracak olan Rus filosunun asl niyeti Boaz giriini maynlayarak Trk gemilerinin geiine kapatmakt. Ancak Boaza doru gnderilen destroyerlerin fazla derine brakt maynlar ar basn nedeniyle patlayp bu operasyon tmyle baarsz olunca Zonguldak limann vurulmas kararlatrld. 6 Kasm sabah, alt destroyer eliinde sevk edilen Rostislav zrhlsyla gul kruvazr, Zonguldak limann iki saat boyunca bombardman etti. Hava yamurlu, gr mesafesi dk olduundan ate rastgele almt. Fakat yine de kyda birka yerde dumanlar ykseldii grlmt. Grevini tamamlayan filo, Sivastopole dmen krdnda denizde byk vapur siluetiyle karlat. Bunlar Kafkas snrndaki Trk ordusu iin sevkiyat yapan Bezm-i Alem, Mithat Paa ve Bahr- Ahmer nakliye gemileriydi. Gemiler derhal ate altna alnarak batrldlar. 224 kii destroyerler tarafndan kurtarlarak esir edildi108.

Zonguldak, stanbul ve Marmara sahillerine kmr salayan bir liman olduu iin hedef olarak seilmiti. anakkale Boaz abluka eden ngiliz deniz kuvvetlerinin109, Trkiyeye kmr getiren gemilerin geiini engellemeye balamasndan110 sonra buradan yaplan kmr sevkiyat byk nem kazanm bulunuyordu. Ebergard bu sevkiyat da engelleyerek Osmanl filosunu ve deniz tamacln yakt skntsna sokmak istiyordu. Osmanl kararghndan yaplan aklamaya gre Zonguldak bombardman ciddi bir hasara yol amamt. Kozluda Arvanitidis adnda bir Ruma ait 641 tonluk vapuru batm, Zonguldakta ise Fransz kilise ile Fransz Konsolosluunun dnda iki bina daha isabet alarak hasar grmt111. Ancak bu aklamada batrlan gemilerden hi sz edilmemiti. Kamuoyunda moral bozukluuna yol amamak iin gemilerin batrldn saklanmak isteyen Osmanl karargh, Ruslarn gerei aklamalar zerine aradan bir hafta getikten sonra gemilerin batrldn kabul etmek zorunda kald. Yine de olayn yarataca etkiyi olabildiince

104

Mnasebat- Diplomatikiye ve Harp, kdam, 19 Terinievvel 1330 (1 Kasm 1915). 105

Tasvir-i Efkr, 20 Terinievvel 1330 (2 Kasm 1915). 106

Sabis, age, II, 112. 107

Rusyann Bahr- Siyah Filosunun Kuvveti Ne Kadar?, Tasvir-i Efkr, 18 Terinievvel 1330 (31 Ekim 1914). 108

A.G.Bolnh, age, 242-243; irokorad, age, 467-468; M.A. Petrov, Dva Boya (ernomorskoo flota s l.kr. 'Geben' 5.11.1914. Kreyserov Balt.flota 19.06.1915), Leningrad 1926, 11-13. 109

Yulu Tekin Kurat, 1878-1919 Arasnda Trk-Rus likilerinin Siyasal Anatomisi, Trk-Rus likilerinde 500 Yl (1492-1992), Ankara 1999, 143. 110

A.L. Macfie, Osmanllarn Son Yllar (1908-1923), ev.: D. Acar-F. Soysal, stanbul 2003, 130. 111

Tanin, 25 Terinievvel 1330 (7 Kasm 1914).




hafifletmek iin bu gemilerin adlarnn Ruslardan ganimet olarak alnan gemilere verilerek ihya edilecei ifade edildi112. in yine de gizli kalan taraflar vard. Bo olduu sylenen vapurlarda aslnda iki alay asker, ordunun klk giyimi (100 bin takm), sklm halde iki adet keif ua ve Kafkasyaya isyan karmak iin gnderilen baz erkez reisleri vard113.

Zonguldak bombardman haber alan Trk basn byk bir hayal krklna urad. Tasvir-i Efkr, Trk filosunun verdii dersten sonra en azndan belli bir sre Karadenizde faaliyet gstermeyecei sanlan Rus sava gemilerinin Zonguldak limann topa tutmasnn beklenmedik bir durum olduunu yazd. Ancak yine de byle ehemmiyetsiz bir iki vaka ile tela dmeye hacet yok. Cesur ve metin olalm. Her halde Karadenizde netice itibaryla hkimiyetin bizde kalmas yzde doksan muhakkaktr ifadeleriyle kamuoyunu teskin etmeye alt114. Tanin gazetesi daha soukkanl grnyordu. Olayn merak ve endieye neden olacak bir mahiyette olmadn belirterek Osmanl donanmasn arayacak yerde, byle gizlice Ereliye kadar gelip kamasnn Rus filosunun kendi kuvvetsizliini itiraf etmek anlamna geldiini ifade ediyordu115. Basn, nakliye gemilerinin batrld aklandktan sonra da serinkanlln korumaya alt. Olay mmkn mertebe nemsiz gibi gstermeye alan Turan gazetesi, Osmanl donanmasnn Karadenizdeki vaziyeti serseri birka Rus gemisinin nakliye vapurumuzu naslsa batrabilmi olmasna ramen hkimanedir diye yazd 116.

8. Osmanl Sultannn Sava lan

Karadenizdeki arpmalar tm iddetiyle devam ettii halde Osmanl Devleti henz Rusyaya sava iln etmi deildi. Kabinesinin 1 Kasmda ald sava karar nihayet 11 Kasm 1914 gn Sultan Mehmet Reat tarafndan da tasdik edilerek resmiyet kazand117. Sultann Rusya, ngiltere ve Fransaya kar sava ilan edildiini bildiren irade-i seniyyesi de savan Rus filosunun saldrs zerine balad iddiasndayd118:

ehr-i halin on altc gn (29 Ekim) donanma-y hmayunun bir ksm tarafndan Karadenizde manevra icra edilmekte olduu srada Karadeniz Boazna torpil dkmek vazifesiyle hareket ettii bilhare anlalan Rusya donanmasndan bir takm mezkr manevralar ihll ve mteakiben izhar- muharebe ile Boaza doru hareket etmeleriyle donanma-y hmayun tarafndan mukabele olunmakla beraber ayan- teessf olan u hadise hakknda hkmet-i seniyyece Rusya devletine mracaat ile tahkikat icras ve vaka- esbabiyenin zahire ihrac teklif ve bu suretle btarafl muhafazaya ihtimam edilmi olduu halde Rusya devleti mracaat- vkaya cevap ita etmeksizin sefirini geri celp eyledii gibi kuva-y askeriyesi de Erzurum hududunu nukt- muhtelifeden tecavz etmesine ve bu srada Fransa ve ngiltere devletleri dahi

112

hya Edeceiz, Sabah, 1 Terinisani 1330 (14 Kasm 1914); Turan, 31 Terinievvel 1330 (13 Kasm 1914). 113

Ramazan Balc, Tarihin Sarkam Durumas, stanbul 2005, 58. 114

Zonguldak Bombardman Etrafnda, Tasvir-i Efkr, 26 Terinievvel 1330 (8 Kasm 1915). 115

Tanin, 25 Terinievvel 1330 (7 Kasm 1914). 116

Trkiye ile Beraber!, Turan, 1 Terinisani 1330 (14 Kasm 1914). 117

Seferberlik iln edildiinde Meclis de bir sreliine tatil edildiinden sava karar orada mzakere edilmeden alnmt. Bkz. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi (tima Fevkalade), II, Devre: III, tima Senesi: 1, Ankara 1991, 514. 118

rade-i seniyyenin tam metni iin bkz. Resmen Hal-i Harp ln, Turan, 30 Terinievvel 1330 (12 Kasm 1914); Cihad- mmet, Sabah, 30 Terinievvel 1330 (12 Kasm 1914).




sefirlerini geri ardktan baka ngiltere ve Fransa donanmalar mtereken anakkaleye ve ngiliz kruvazrleri Akabeye top atmak suretiyle bilfiil muhsemta ibtidr ve ahiren dvel-i mezbre Devlet-i Osmaniye ile hal-i harpte bulunduklarn iln eylediklerine binaen Hkmet-i Osmaniyece de msteniden bittevfktullah-i tel mezkr devlet ile hal-i harp ilnn irade eyledim.

Alman resm kaynaklarna gre bu bir hayli ge kalm bir sava ilnyd. 2 Austos 1914te imzalanan ittifak anlamas ancak 12 Kasm 1914te yrrle girerek ngiltere, Fransa ve Rusyaya sava ilan edilebilmiti119. Trk basn, sava ilnn kanlmaz bir zorunluluk olmann yannda bir hak ve kurtulu davas olarak gryordu. Halide Edip, bu mutlak olacakt, fakat belki otuz sene sonra diyordu120. Aaolu Ahmet de onunla ayn grteydi. stanbulu ve Boazlar elinde bulundurarak Dou ile Bat arasndaki en uygun ve en kestirme yollara sahip olan Osmanl Devletinin tarafszln koruyabilmesinin imknsz olduunu sylyordu. Trkiye er ya da ge, istese de isteme de bu savaa girmek zorundayd. Zira slm leminin yzde doksan sekizini cebir ve zulm altnda tutmakta olan, btn slm hkmetlerinin yklna sebep olduktan sonra son iki slm devletine (Trkiye, ran) de kast eden tilf zmresine kar kmak Osmanl devleti iin mukaddes bir grev haline gelmiti121.

Trk basnnn yazdklarna baklacak olursa, savan balamasndan nce Trkiyeye gereken nemi vermeyen Ruslar, sava ilnndan sonra korku ve endieye kaplmlard. Turan gazetesinin naklettiine gre bir Rus gazetesi Trkiyenin ihmali caiz olmayan bir kuvvet tekil ettiini, Karadeniz sahillerine asker karmasnn mmkn ve muhtemel olduunu yazmt. Kadet Partisi Bakan Milokof da Trkiyenin gcn fark eden Yunanistan, Romanya ve Bulgaristanda Rusyann houna gitmeyecek baz gelimeler olabileceini sylemiti122. Tanin gazetesinin aktardna gre Rusyada kan Re gazetesi de Osmanl ordusunun nemli bir gce sahip bulunduunu, her trl donanmnn mkemmel olduunu yazmt123. Rus hkmetinin yar resmi yayn organ olan Novoye Vremya bile Trk ordusunun ciddi bir dman olduunu belirttikten sonra yaratl itibaryla gl ve cesur olan Trk askerinin olaanst savalar olduunu dile getirmiti124:

Sonu

Karadeniz baskn, devletleraras ilikilerde, zellikle de sava gibi hayat meselelerde, kamuoyuna yansyanlarla gereklerin birbirinden ok farkl olabileceini gstermektedir. Basknn gereklemesinden sonra hem Osmanl Devleti, hem de Rusya hadiseyi kamuoyuna kendi karlarna hizmet edecek ekilde duyurmu ve olay bir propaganda malzemesi olarak kullanmlardr. Osmanl Devleti i ve d siyasette aleyhine dourabilecei sonulardan ekinerek saldrnn sorumluluunu stlenmek istememitir. Sorumluluu kar tarafa ykleyip madur rol oynayarak dzenlenen baskn merulatrmaya almtr. Rusya ise saldrya urayan taraf olmann avantajn kullanarak olay zerinden kar salamaya almtr.

119

Byk Harp Esnasnda Almanya ile Trkiye Arasnda Nakliyat Yollar (Menabi-i Resmiyeye Mstenittir), ev.: Yzba Ahmet evket, Askeri Mecmua, XXXXVI/70 (Eyll 1928), 137. 120

Halide Edip, Halas Muharebesi, Tanin, 28 Terinisani 1330 (11 Aralk 1914). 121

Aaolu Ahmet, Trkiyenin ve slm leminin Kurtuluu, Harp Mecmuas, Say: 1 (Terinisani 1331/Kasm-Aralk 1915), 7-9. 122

Muharebeye tirakimizin Ehemmiyeti, Turan, 29 Terinievvel 1330 (11 Kasm 1914). 123

Ruslarn tiraf, Tanin, 20 Terinisani 1330 (3 Aralk 1914). 124

Trk Ordusunun Bugnk Durumu, Novoye Vremya, 28 Ekim (10 Kasm) 1914.




Toprak btnlne ve bamszlna kasteden dmanca politikalaryla Trkiyeyi Almanya ile ayn safta yer almaya zorladn gz ard ederek sorumluluu tmyle kar tarafa yklemek istemitir. Trkiyenin Almanyann gdmnde olduunu ne srerek Rusyaya ynelen saldrnn slmla ilgili olmadn kantlamaya almtr. Bylece hem kendi egemenlii altnda olan slm tebaasn, hem de ngiliz ve Fransz smrgelerinde yaayan Mslmanlar Osmanl Sultannn Halife sfatyla iln edecei kutsal savan etkilerinden uzak tutmaya almtr. Savan kendine zg koullarnda lke ynetimleri tarafndan denetim altna alnm olan gazeteler ise her iki lkede de kendi hkmetlerin grlerini kamuoyuna mal etmek iin bir ara olarak kullanlmlardr. Yayn politikalarn mensup olduklar lke ynetimlerinin istekleri dorultusunda belirlemek zorunda kalan gazeteler, olay hakkndaki gerekleri ounlukla saklam, ya da tevil ve tahrif ederek yazmlardr. Kamuoyu bu bilgi kirlilii nedeniyle olayn i yznden haberdar olamam, aradan ancak yllar getikten sonra gizli belgelerin gn na kmasyla birlikte olayn mahiyeti anlalmaya balamtr.




Kaynaka

1. Sreli Yaynlar125 a) Rusa Gazeteler

Birjevye Vedomosti Novoye Vremya

Russkiy nvalid, Russkoye Slovo

b) Trke Gazete ve Dergiler Ahenk

Askeri Mecmua

kdam Sabah

Sebilr-Read Srat- Mustakim Tanin

Tasvir-i Efkr Turan

2. Yaynlanm Belgeler arlk Belgelerinde Anadolunun Paylalmas, Haz.: E.E. Adamof, ev.: Babaeskili Hseyin

Rahmi, stanbul 2001. ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, Haz.: O. S. Kocahanolu, stanbul 1998. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi (tima Fevkalade), II, Devre: III, tima Senesi: 1, Ankara

1991.

3. Kitap ve Makaleler

Aaolu Ahmet, Trkiyenin ve slm leminin Kurtuluu, Harp Mecmuas, Say: 1 (Terinisani 1331/Kasm-Aralk 1915): 7-9.

Akbay, Cemal, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Cilt I, Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Askeri Hazrlklar ve Harbe Girii, Genelkurmay Harp Tarihi Yaynlar, Ankara 1970.

Akuraolu Yusuf, Osmanl Devleti Umumi Harpte Bitaraf Kalabilir miydi?, Trk tarihi Encmeni Mecmuas, Say: 19 (96), (1 Haziran 1928): 1-29.

Aksakal, Mustafa, Harb-i Umumi Eiinde: Osmanl Devleti Son Savana Nasl Girdi, stanbul 2010.

Akta, zgr, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Tarih Ders Kitaplarnda Rusya mgesi, Milli Eitim, Say: 199 (Yaz 2013): 186-206.

Arslan, Esat, Goben ve Breslaun Alnmasnn Perde Arkas, ABDnin Yunanistana Verdii ki Sava gemisi, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:16 (Austos,2010): 67-88.

Balc, Ramazan, Tarihin Sarkam Durumas, stanbul 2005. Balcolu, Mustafa, Birinci Dnya Savana Giriimizle ilgili Tartmalar ve Yeni Belgeler,

Tarih ve Toplum, XIX/114 (Haziran 1993): 20-21.

Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, Cilt: II-Ksm IV, Cilt III-Ksm I, Ankara 1991. Besbelli, Saim, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, VIII, Deniz Harekt, Genelkurmay

Harp Tarihi Yaynlar, Ankara 1976.

125

Gazete ve dergilerin tarihleri ilgili dipnotlarda gsterilmitir.




Bodger, Alan, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Ed. Marian Kent, ev.: A. Fethi, stanbul 199: 88-128.

Bolnh, A.G., Morskiye Bitv Pervoy Mirovoy, Tragediya Oibok, Moskova 2002. Bubnov, A.D., V Tsarskoy Stavke, Moskova 2008.

Byk Harp Esnasnda Almanya ile Trkiye Arasnda Nakliyat Yollar (Menabi-i Resmiyeye Mstenittir), ev.: Yzba Ahmet evket, Askeri Mecmua, XXXXVI/70 (Eyll 1928): 137-150.

Cavit Bey, Birinci Cihan Harbine Trkiyenin Girmesi: Maliye Nazr Cavit Beyin Notlar, Tanin, 15 Birinciterin (Ekim)1944-2 Austos 1945.

eliker, Fahri, Birinci Dnya Harbinde Osmanl mparatorluunda Ordu-Hkmet likileri, kinci Askeri Tarih Semineri: Bildiriler, Ankara 1985.

olak, Mustafa, Alman mparatorluunun Dou Siyaseti erevesinde Kafkasya Politikas (1914-1918), Ankara 2006.

Demir, Sertif, Alev Keskin & Fatma lhan, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana Girii: Karadeniz Baskn, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:17 (ubat,2011): 91-133.

Farah, Irmgard, Die Deutsche Pressepolitik und Propaganda Tatigkeit im Osmanischen Reich

Von 1908-1908 'Osmanischen Lloyd', Beyrut 1993.

General Maslofskinin, Umum Harpte Kafkas Cephesi Eserinin Tenkidi, ev.: Mtekait Kaymakam Nazm, Genelkurmay Bakanl 10uncu ube Yayn, Ankara 1935.

German Lorey, Operatsii Germano-Turetskih Sil 1914-1918, S-Petersburg 2003 (Trkesi: Amiral Lorey, Trk Sularnda Deniz Hareketleri, I, ev.: H. S. Tekirdal, Ankara 1936).

Glboy, Burak, Birinci Dnya Sava Tarihi, stanbul 2004. mparatorluk Dneminde Trk-Alman likileri: Goltz Paann Hatrat, Haz.: Faruk Ylmaz,

Ankara 2004.

Karabekir, Kzm, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik, II, stanbul 1995. --------------------, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, I, stanbul 1995. --------------------,Tarih Boyunca Trk-Alman likileri, stanbul 2001. Keleylmaz, Vahdet, Belgelerle Trkiyenin Birinci Dnya Savana Giri Sreci, Erdem,

XII/31 (Mays 1999): 139-153. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. Kurat, Yulu Tekin, 1878-1919 Arasnda Trk-Rus likilerinin Siyasal Anatomisi, Trk-

Rus likilerinde 500 Yl (1492-1992), Ankara 1999: 139-145. Larcher, M., Byk Harpte Trk Harbi, I, (Harbin Anasr ve Mukaddemat ve Heyet-i

Umumiyesinin Hlasas), ev.: Bursal Mehmet Nihat, stanbul 1927. --------------, Byk Harpte Trk Harbi, II (Esas Trk Cephelerinde Muharebat), ev.: Bursal

Mehmet Nihat, stanbul 1928. Macfie, A.L., Osmanllarn Son Yllar (1908-1923), ev.: D. Acar-F. Soysal, stanbul 2003. Mentee, Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Haz.: . Arar,

stanbul 1986. Mlhman, Carl, mparatorluun Sonu 1914:Osmanl Savaa Neden ve Nasl Girdi?, ev.: K.

Kon, stanbul 2009. Nikolay, W. Walther, Birinci Dnya Savanda Alman stihbarat, ev.: E. Tekin, Ankara

2001.

Notovi, F.., Diplomatieskya Borba v God Pervoy Mirovoy Voyn. Tom Pervy, Moskova-Leningrad 1947.




Novikov, N., Operatsii Flota Protiv Berega Na ernom More V 1914-1917 gg. Moskova 1937. Okur, Mehmet, Osmanl Devletinin Almanya ile ttifakn ve Birinci Dnya Savana

Giriini Gerektiren Sebepler, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:16 (Austos,2010): 89-106.

Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 2008. zelik, Selahattin, Donanma-y Osman Muavenet-i Milliye Cemiyeti, Ankara 2000. zel, Sabahattin, Balkan ve Birinci Dnya Savalar Arasndaki Dnemde Osmanl Devleti-

Rusya likileri, .. Edebiyat Fakltesi Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, Say: 12, (1998): 237-257.

zgldr, Yavuz, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana Girii Goeben ve Breslau Olay Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 4 (Austos,2004): 107-121.

Petrov, M.A., Dva Boya (ernomorskoo flota s l.kr. 'Geben' 5.11.1914. Kreyserov Balt.flota 19.06.1915), Leningrad 1926.

Pomiankowski, Joseph, Osmanl mparatorluunun k:1914-1918 I. Dnya Sava, ev.: K. Turan, stanbul 1990.

Sabis, Ali hsan, Harp Hatralarm: Birinci Dnya Harbi, I-II, stanbul 1990. Sait Halim Paa, Trkiyenin Harb-i Umumiye tirakindeki Sebepler, Sebilr-Read,

XX/507 (29 Haziran 1338/29 Haziran 1922): 149-154.

Sazonov, A.S. Vospominaniya, Berlin 1927.

Sertolu, Mithat, Birinci Cihan Savana Giriimizin Gerek Sebepler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 15 (Aralk 1968): 3-13.

Shaw, Stanford J., The Ottoman Empire in World War I, II, Ankara 2008.

Srr, Nahit, Trkiye ile arlk Rusya Arasnda Mnasebet, Trk tarih Encmeni Mecmuas, I/5 (Haziran 1930/Mays 1931): 87-94.

Stevenson, David, 1914-1918 The History of the First World War, Londra 2005.

Sleyman Nazif, Rus nklb ve Biz, Harp Mecmuas, Say:20 (Temmuz 1333/1917): 307-309.

Srgevil, Sabri, Osmanl Devletinin I. Dnya Savana Giriinin zmir Basnndaki Yanklar Tarih ncelemeleri Dergisi, Say: 1 (1983): 113-128.

eyhun, Ahmet, Said Halim Paa: Osmanl Devlet Adam ve slamc Dnr (1865-1921), stanbul 2010.

irokorad, A. B., Ruslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl Rus Savalar, Krm, Balkanlar-93 Harbi ve Sarkam, ev.: D. A. Batur, stanbul 2009.

Talat Paa, Hatralarm ve Mdafaam, Haz.: Atatrkn Btn Eserleri alma Grubu, stanbul 2006.

Trumpener, Ulrich, Almanya ile Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Ed. Marian Kent, ev.: A. Fethi, stanbul 1999: 129-163.

Vtoraya Oranjevaya Kniga: Diplomatieskaya Perepiska Rossii, Predestvovavaya Voyne s Turtsiyiey, Petrograd 1915.

Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi, ev.: F. eliker, Ankara 1985. Ylmaz, Veli, 1inci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul 1993.

Documents

Tuncay Öğün -