GZM Strana;25-26 3239-247

UDK: 591.9.598.2 scientific paper

GNIJE1:ĐENJE GALEBA SREBRNASTOG - L A R U S A R G E N T A T U S MICHAHELLIS NAUMANN, 1840 (LARIDAE) NA BLIDINJEM

JEZERU U BOSNI I HERCEGOVINI

OBRATIL

SYNOPSIS: N a u m a II n, 1840

UVOD

U 1986. 'll razgovoru sa stanovnicima polju, saznao sam o pojavi jaja Blidinjem

Podvrsta poluotoka i

su na

nearktičkom tipu faune. nearkti:ku (V o o u S,

eko­

radi o ovom

srebr­

(Vaurie, 1965).

240 GZM .NS 25-26, 1986--87: 239-247

ERA

i' ~

1:1f'.l '"

I'iI<fllj

" ~

, ()".,

' .....MODRUŠKi " () "

()" " Jabuka

S l ~u

Plačno

Je/enak

• 8ARE

SFR Jugoslavija

PLANINSKO JEZERO BLlDlNJE SR Bosno I HercegOVina

Karta J, - Planinsko B1idinje II Bosni i

241 S. Obratil: I,aselja ptica Gatačkog polja

U Jugoslaviji galeb srebrnasti gnijezdi na otočićima i školjima duž Jadranske obale. Jedini nalaz gniježđenja u kontinentalnom dijelu zabilje­žen je na vještačkoj akumulaciji Bilećkog jezera, između Bileće i Trebinja u Bosni i Hercegovini (Vas i Ć, 1979).

BLIDINJE JEZERO

Blidinje ili Blidinjsko jezero nalazi se u jugozapadnom dijelu unutar­gorske depresije Dugo polje, koja je smještena između planinSkih masiva Vrana (2074 m) i Čvrsnice (2228 m), u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine (Karta l).

Svojim dimenzijama (dužina 2,5 km, srednja širina 0,99 km, dužina obalske linije 7,0 km, površina 2,5 km2) - predstadja najveće planinsko jezero u Bosni i Hercegovini (S p a II ić, 1984). Leži na nadmorskoj visini od 1183 metra.

Po vremenu nastanka Jezero je vrlo mlado. U njegovom stvaranju zna­čajnu ulogu imali su posredni (devastacija šums·kog pokrova) i neposredni (zatrpavanje ponora) antropogeni faktori (S p a h i Ć, 1984).

S obzirom na nadmorsku visinu, područje Ll kome je Jt:zero smješteno - po termičkom -režimu - nalazi se na graniCi planinske i alpske klime. Pluviometrijski režim mnogo je sličniji mediteranskom, što je uslovljeno blizinom Jadranskog mora.

Osnovna hidrobiološka karakteristika ekosistema Jezera jeste prisustvo mikro-flore i faune, te potpuno odsustvo makrofita (P r o t i Ć, 1927, A g a­nović iKosorić, 1965).

U priobalnom području dominiraju mezofilne i higrofil.ne livadske za­jednice, a u Ivan-Docu samo SL! fragmentarno zastupljene manje grupe ra­kite (Salix purpurea).

Na Borovoj Glavi (1312 m) prisutna je vegetacija golih kamenjarskih pašnjaka, a u samom podnožju Jelenka (1806 m) na padinama iznad Jezera zastupljene su sljedeće drvenaste vrste: munika (Pinus heldreichii), jela (Abies alba), sm rča (Picea abies) i dr.

Ćurčić (1917), a za tim Protić (1927) navode da u B lidinjem jezeru po stoje naselja ovih vrsLa riba: oštrulja (Aulopyge hii.geli Heck.), klena (Leuciscus turskyi Heck.) i podbile (Paraphoxinus alepidolUs H eck.). Nave­dene vrste riba prenešene su iz Buškog Blata - negdje prije 1900 godine (curčić, 1917)

Ovo planinsko jezero Je Ll 1961. godini naseljeno znatnom količinom

mlađi kalifornijske pastrmke (Salmo i1'idellS Gib.) - iz ribogojilišta Buna kod Mostara. Ribarsko-biološka istraživanja, koja je oba\'io Biološki institut Univerziteta u Sarajevu 1965. godine, pokazala suda B1idinje jezero nasta­njuju znatne populacije oštrulja i turskog klena, te male populacije kali­fornijske pastrmke. U toku obavljenih eksperimentalnih ulova podbila nije nađena (A g a n o v i ći K o s o r i Ć, 1965).

242 GZM (PN), NS 25-26, 1986-87: 239-247

Kolonija galeba srebrnastog na Blidinjem jezeru

Na prvim sistematskim istraživanjima taune plica u Bosn i i Hercego­VIDI, koja uglavnom obuhvataju vrem ensko razdoblj e od 1888. do 1920. godi­ne, nije zabilježeno zadržavanje galeba s rebrnas lug na području Blidinjeg jezera (R e i s e r, 1939, O b r a t i l, 1976).

Prve pisane podatke o prisustvu gale bova na J ezl' ru , ali ne i određene vrs te, nalazim o u radovima Protića (1927) i Aganoviča, · osorića (1965).

U okviru naučnoistraživačkog proje kt;:! »Flora i fauna Hercegovačkog krša" od 1984. godine, uz is traživanja ' vit3une u najkarakterističnijim bio­cenozama na verLikalnom p rofilu plan ine Vran, obrađuju sc naselja ptica li životnim zajednicama ekosistema Blidinj eg jeze ra i okoline.

Utvrđeno je prisustvu galeba sreb rnaslog i s ljedeć i cenzus populacija ove ptice:

1984. godine:

19. juna 23 primjerka

I. augus ta 7 primjeraka

1985. godine:

19. maja 70 primjerakz\ 10. oktobra 7 primjeraka

17. jula 100 primjeraka 1 S. novembra 5 primjeraka

1986. godine:

23. aprila 45 primjeraka 3. sepkmbra 7 primjeraka

23. maja 50 primjeraka 17 . septembra 15 primje ra­

30 . jula 21 primjerak ka

Prilikom terenskih istraživanja 23. i 24 . a p r ila 1986. godine, u razgo­voru sa mještanima Risovca (šumar Anđelko Marić, Mato Ze lenika i dr.) saznao sam da na Jezeru gnijezde »veli k i" gal ebO\ i, da stanovnici naselja u blizini Blidinjeg jeze ra sakupljaju ,njihova jaja - zajdo, i da Sl!. imali priliku vidjeti na vodi i drža ti urukama pull. primj erke. Polaganje jaia počinj e

u zavisnos ti od vremenskih uslova , krajem m.ie <;cca aprila ili početkom

maja.

Sljedeći obilazak Bliclinjeg .ieze ra, 23. j 24. ma ja 1986. godine, potvrclio je ta kazivanja .

U sjeveroistočnom dijelu J ezera , na prostoru izm eđu Bo rove Glave (1312 m) i lokaliteta Iva'n Dolac , nalaze se mezofilnc i hig rofilne livade (SI. l i 2) . Ove li vade krša i kraških polj a imaju jas no iz raženu vlažnu i suvu fazu LI toku vegetacionog perioda. l! proljećnim mj e:,cc ima, u zavi" nosti od hidroloških prilika, li\'ade su djelimično poplavljene . Tako se na prostoru zvanom Pavković a, Rezi'l1e i Barišića Bare - stvara ju otoci ili poluotoci na kojima dominiraju mezofilne i higrofilne biljne vrs te : Plantago

S. Obratil: Naselja ptica Gatačkog polja 243

altiss ima, Ta raxacum officinalis, Ral1ul1cu!US acer, Vicia spec., Agrostis spec., v rs te roda T rifoliul11.

Upravo na jednom poluotoku nađeno je šesl praznih gnijezda, a na otoku do koga se moglo prići pomoću visokih ribarskih č izama - četiri

gnijezda. U jednom su nađena tri topla jaja (Sl. 3). Prilikom prilaza kolo­nji galeba sreb.rnastog uočen je jedan ad. primjerak na gnijezdu i nekoliko jedinki na površini vode ili u vazduhu. Najveći dio populacije, od cca 50 primjeraka, zadržavao se II plićacima i vlažnim livadama - na suprotnoj strani Jezera, zvanom Stupi.

Prva tri jaja, kao dokaz gniježđenja, mještani su prikupili 27. aprila, a sljedeća dva - 4. maja 1986. godine.

Sl. 1. - Mezo li Inc livade na koj ima je II t Heleno gniježđenje galeba srebrnastog i Borova Glava (1 312 m). Foto S. Obrati!.

Fig. 1. - Mesophyll mcadows in which the ncsting of the silver gull was regi­s terec! and Borova Glava (1312 m). Photo S. Obratil.

Niap. 1. - Montane Lake Bliciin.ie in Bosnia and Herzegovina.

Prema kazivanju ~lanovnika sela Ivan Dolac i Varićak, uočeno je gniježđenje galebova i u kame njaru okolnog područja J ezera. Stanko Bariši ć našao je 1947. godine gnij ezdo sa jajima - na kamenoj ploči ispod zone šume na Jelenku, a Mara Topić, čuvajući ovce prije 5 ili 6 godina (1980!), ispod busa »oštrike« (Koeleria spec.) - Ll kamenjaru Borove Glave .

GZM (PN), NS 25-26, 1986-87: 239-247244

Dimenzije i težine sedam prikuplj enih jaja:*

73,0 x 51,0 mm, 96,89 g 72,0 x 5J.2 mm, 94,02 g 74,5 x 48,1 mm, 89,50 g 75,5 x ::-1,0 m m, 102,82 g 72,0 x 53,5 mm, 108,41 g 70,0 x 50,5 mm, 91,00 g 71,1 x 50,1 mm, 90,09 g

DISK -SIJA

Prema kazivanju stanovnika naselja na Dugom polju, pojava gniježđe­nja galeba srebrnastog, Larus argentalus, i sakupljanje njihovih jaja za jelo - stara je četrdesetak godina.

Ako se uzme u obzir vrijeme poribljavanja Blidinjeg jezera (C u r č i ć, 1917, Protić, 1927), i \'rij me potrebno da unesene riblje vrs te reprodukci­jom dostignu određenu gustinu populacija značajnu za ishranu ihtiofagnih ptica, podatak o vremenu gniježue nja (uz sve ograde) može se uslovno smatrati vjerodostojnim.

Analiza dinamike populacije tokom godine ukazuje da je cenzus naj­veći Ll vrije;ne gniježđenja (april - j ulijo

Biotički potencijal galeba srebrnas tog na ovom lokali tetu izložen je snažnom uticaju sljedećih ekoloških fak to ra - ograničeni p ros tor za gni­ježđenje kolonija, uslovjen hidrološkim prilikama i antropogeni faktor izražen ustaljenom pojavom sakupljanja jaja galebova .

Ekološka objašnjenja prisustva i gniježđenja galeba srebrnastog na ovom planinskom jezeru rezultiraju iz planskih ornitoloških istraživanja u okviru nekoliko makro-projekata, Obavljenih u novije vrijeme na području sjeverne Bosne. U vremenskom razdoblju od 1970. do 1983. godine vršena su biološka is t raživanja u antropog 'n im ekosi stemima slatkovodnih ribnja­ka: "Saničani« kod Prijedora, "Bardača« kod Srpca i »Ukri nski Lug« kod Prnjavora. I zgradnja ovih ribnjaka započela j e na početku XX vijeka.

Povremeno zadržavanje ovog galeba uočeno jc u periodu od 1970. do 1976. godine samo na ribnjacima B <1rdaća O b r ~\ l i l, 1974). Međutim, u razdoblju 1981 - 1983. godine ustanovlj eno je prisustvo manjih ili većih

populacija u doba gniježđcnja na , \,:1 t ri ribnjaka , naroč ito na ribnjacima "Saničani«kod Prij edora (O b r a t i l, 1983).

Pisani podaci o prvim sistematskim ornitološkim i"lraživanjima LI

Bosni i Hercegovini, koja su obavljen a krajem X IX i početkom XX vijeka, ne sadrže poda tke o zadržavanju galeba sre brnastog na Bliclinjem jezeru, a za područje sj everne Bosne postuji sa mojcLi an poda tak . Na lokalitetu S\'i­njar (današnji Srbac) odstrijeljeni e meci . mužj a k (R e i S e r , 1939, O b r a­t i l , 1976).

Gniježđenje kolonija ovog g:Ll leba na s latki m vodama u unutrašnjo­sti kopna, na vještačkoj akumulaciji Bilećkog jezera kod Trebinja (Vas i Ć,

* Težina jaja mjerena je torzičnom elektronskom vagom "Mettler - P. 1200«.

S. Obrati!: aselja ptica Gatačkog polja 245

1979) i Blidinj em jezeru smještenom između planinskih mas iva Vrana i Čvrsnice, te prisustvo populacija II slatkovodnim ribnjacirna sjevernc Bosne - uslovljeno je kompleksom ekoloških faktora.

Iz složenog međudejstva ekoloških faktora izdvajaju se hislorijski i antropogeni. Skitnje u vrijcme gniježđenja poj edinačnih primjer;)" " parova i manjih ili većih skupina mediteranske podvn; l - galeba srebrnastog ­prema kontinentalnim dijeluvima Jugoslavije i dalje na sjever d o drevno ­panonske morske obale (M a t v e j e v, 1976) - uslovljene su, izmedu osta­log, i historijskim r:aklowm. Raznoliki čovjekov uticaj izraicn je, prije svega, i zagađivanjem vodenih ekosiskma u današnj e m arealu gniježđenja, koji osiromašuje izvore ishrane i stvaranj em novih antropogenih ekosistema u kontinuentalnom području - u kojima populacije ove ihtiolagne pticc nalaze povuljne uslove za zadržavanje, ishranu i gnijcžđenje.

Sl. 2. - Gnijezdo galeb", srebrnastog na lravnatum maj 1986. gudine) . Folo S. ObraliJ.

utuku Blidinjeg jez.era (23.

Fig. 2. - A nest of thc silver sea gull on a grassy island oE Lake Blidinje (May 23, 1986). Phc'to S. Obrati!.

246 GZM (PN), NS 25-26, 1986-87: 239-247

ZAKU ćAK

Kolonija od 10 parova galeba srebrnastug, Lanls argentatus 171ichahellis Naumann (1 840), koja je nađena na gniježđenju 23. maja 1986. gOdllJ(; u zajednici mezofilnih livada (Ass. Plantaginetum aliissima Rt. 54) na planin­skom jezeru Blidinje u Bosni i Hercegovini, na nadmorskoj visini 1183 metra i udaljenosti 50 - 60 kilometara zračne linije od Jadranskog mora, predstavlja jednu od rijetkih populacija koja u okviru areala ove medite­ranske podvrste gnijezdi izvan uskog primorskog pojasa, a prvu koja gnijez­di u montanom pojasu.

Gniježđenje i zadržavanje populacija ovog galeba u vrijeme gniježđenja u kontinentalnim dijelovima Bosne i Hercegovine uslovljeno je, prije svega, dijametralno suprotnim uticajem antropogenih faktora na širim geografskim prostorima: degradacionim - u ekosistemima današnjeg areala gniježđenj3 duž Jadranske obale i progradacionim - u kontinentalnom području.

LITERATURA

A g a 11 o v i Ć, M., K o s o r i ć, Đ. (1965): Ribarsko biološka is traživanja nekih planinskih jezera u Bosni i Hcrcegovini. Elaborat Biološkog instituta Univerziteta u Sarajevu. Saraj ovo.

Ću r č i Ć, V. (1917): Karodno ribarstvo II Bosni i Henx~o\'ini. - Glasnik Zemalj­skog muzeja Sarajevo, 28 (1916): 397---426, Sarajevo.

Laku š ić, R. , Pavlović, D., Abadžić, S. i Grgić, P. (1978): PRODROMUS biljnih zajednica Bosne i Hercego\'ine. - God. Biol. inst. Univ. u Sara­jevu, Vol. 30 (1970), Posebno izdanj e, Sara jcvo.

M a t v e j e v, S. (1976): Pregled faun<.: ptica Bal k all ~kog poluoslrva, I deo. -Srpska akademija nauka, Odelenjc prirouno-makma ličkih nauka, 46, Beo­grad.

M atvejev, S., Vasić, V. (1973): Catalogus Faunac .Jugosiavia<.:. 4, 3 Aves­Consilium Academiamm Scientia rum R. P. S . F. Jugoslaviae, Ljubljana.

O b r a t i l, S. (1974): Ornitofauna ribnj aka B. rclac'a kud Srbca. - Glasnik Ze­maljskog muzeja Sarajevo, N. S . sv. 11 - 12 (1972/ 73) - Prirodne nauke, 153-193, Sarajevo.

O b r a t i l, S. (1976): Pregled istraživanja ornito[aune Bosne i Hercegovine, 5 (Charadiiformes). - Glasnik Zemaljskog mm<.:ja Sarajevo, N. S. sv. 15 -Prirodne nauke, 221-241, Sarajevo.

O b r a t i l, S. (,1983): Avifauna sjeverne Bos 11<': . - Glasnik Zemaljskog muzeja Sarajevo, N. S . sv. 22 - Prirod t e nauke, 1] --.l76, Sarajevo.

p r o t i Ć, Đ. (1927): Hidrološke i plank to n-studije na jezerima Bosne i Hercego­vine, IV deo. - Glasnik Zemaljsko:.,' muzeja Sarajevo, I sveska (za prirodne nauke), 39: 3-42, Sarajevo.

R e i s e r, O. (1939): Materialen zu einer Ornis BaIcanica, l Bosnien und Herze­gov ina nebst Teilen von Ser bien und Dalmatien. - Sclbstver]ag des Museums, Wien.

S p a h i Ć, M. (1984): Planinska jezera Bosne i Hercegovine - Postanak i razvoj. - Doktorska disertacija, Prirodno-matematski fakultet Sarajevo, Sarajevo.

Vas i Ć, V. (1979): Kolonije srebrnastog galeba - Laws arg ciliatus mich.a­hellis Na umann, 1840 (Lariclae) i gaka - Nyclicorux nvclicorax nycticorax (Linnaeu s, 1758, Ardeic/ae) na BiIcćkom jl'z<.:ru II Hercegovini. - Biosiste­matika, 5 (2), 187-200, Beograd.

247 S. Obratil: Naselja ptica Gatačkog polja

S MMAR Y

NESTlG OF THE SILVER SEA-GULL - L A R U S A R G E N T U S M I e H A H E L L I S NAUMANN, 1840 (LARIDAE) ON LA.I(E BLIDINJE

IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

The silver sea-gull , Larus (jrgel1lalus Pontoppidan belonf!~ to the Nearctic type of fauna. The spatial distribution of this species is in north-western Palearc­tic and Nearctic (VOGUS, J962).

The populations which nest in Yugoslavia belong to the subspecies of the silver guli, Lants argentatus michahellis Naumann, 1840 (M a t v e j e v & Vas i Ć, 1973).

The subspecies is strictly Mediterran 'all, its spatial di s tribution is along the coasts of the Iberian peninsula and the Atlantic coast of iVlarocco, as well as on the coasts and islands al the Mediterranean and Adriatic seas, Aegean islands, Crete and Cyprus. Nesting on fresh waters in the interio r is an exception. Isolated colonies were registered in the upper course: of the Rhone in France and on Lake Garda in Italy (Vau r i e, 1965).

In Yugoslavia the silver gull nests on small islands and reefs along the Adriatic coast. The only example of nestang in an inland region was registered on artificial Lake Bileća in Bosnia and Herzegovina (Vas i Ć, 1979).

Within the scientific research project »FLORA AND FAC1'\A OF HERZEGO­VINIAN KARST« the populations of birds in the living communities of the ccosystem of Lake Blidinje and its vicinity have also been studied since 1984.

During the field research on 23 and 24 April 1986 and 23 and 24 May 1986 the nesting of a small colony of silver gulls was registered on this montane lake.

Lake Blidinje is located in the south-western part of the intermontane depression Dugo polje which is situated between the mountains Vran (2074 m) and Čvrsnica (2228 m) in the western part oL Bosnia and Herzegovina (Map l). It lies at 1183 m above sea level and at a distance of 50-60 km as the crow flies from the Adriatic Sea. It is the largest montane lake in Bosnia and Herzegovina (S p a h i Ć, 1984).

In the north-eastern part of the Lake, in the area between Borova Glava (1312 m) and the locality of Ivan Dolac there are mesophyll and hygrophyll meadows (Map l, Fig. l ). During the spring months, depending on the hydro­logical circumstances, these karst meadows become partly flooded. Islands and peninsulas form which are dominated bv mcsophyll and hygrophyll plant species . On one such peninsula six empty ne ts were found and another four on an island. In one ot the nests three warm eggs were found (Fig. 2).

The existing literature concerning the first systematic studies of bird fauna in Bosnia and Herzegovina, which we re performed at the end of the nineteenth and the beginning of the twentieth century, contains no data about the nes ting of the silver gull on Lake Blidinj e (R e i s e r , 1939, O b r a t i l, 1976).

The colony of ten pairs of silver gulis, Larus argenlatus l11ichahell is Nau­mann, which was found nesting in the living community of mesophyll meadows (Ass. Plantaginetum alt issima Rt. 54) on montane Lake Blidinje in Bosnia and Hercegovina, is one of \:he rare populations of this Mediterranean subspecies which nests outsicie the coastal area a nel the first which nests in the montane belt.

Nesting and presence of the populations of this sea gull during the nes ­ting season in the continental parts of Bosnia and Herzegovina is above all the result of the diametrically contrary influence of the anthropogenic factors in wider geographic regions - factors of cl ' grada tion in the ecosystems in the present day area of nest ing along the Adriatic coast anci factors of progradation in the inland region.

Biotic potential of the silve r sea-gull in this locality is subject to the s trong influence of the following ecological factors - a limited area for the nes ting of colonies which is ciependant on the hydrological circumstances and the anthropogenic factor which manifests it elf in the collecting of sea·guUs eggs.