Wydawnictwo C. H. BECK

USTROJE KONSTYTUCYJNE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH

Bogumił Szmulik (red.)

TESTY BECKA

TESTY BECKA

Ustroje konstytucyjne państw współczesnych

W sprzedaży:

P. Sarnecki

PRAWO KONSTYTUCYJNE RP, wyd. 8Podręczniki Prawnicze

B. Szmulik

SKARGA KONSTYTUCYJNA. POLSKI MODEL NA TLEPORÓWNAWCZYMMonografie Prawnicze

A. Szmyt (red.)

LEKSYKON PRAWA KONSTYTUCYJNEGO100 PODSTAWOWYCH POJĘĆEncyklopedie i Leksykony

B. Banaszak

PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 5Studia Prawnicze

M. Stepaniuk

PRAWO KONSTYTUCYJNE. ORGANY OCHRONY PRAWA, wyd. 2Aplikacje Prawnicze

www.ksiegarnia.beck.pl

Wydawnictwo C. H. BECKWarszawa 2012

USTROJEKONSTYTUCYJNE PAŃSTWWSPÓŁCZESNYCHRedaktor:prof. Bogumił SzmulikProfesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawiei Społecznej Akademii Nauk w Warszawie

Autorzy:Łukasz Kojara, Andrzej Pogłódek, Jarosław Przychoda, Bartłomiej Starzec

Redakcja: Joanna Ablewicz

Projekt okładki: Robert Rogiński

ISBN 978-83-255-4060-9

ISBN e-book 978-83-255-4061-6

© Wydawnictwo C.H. Beck 2012

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: DTPArtDruk i oprawa: Elpil, Siedlce

�

Spis treści

Przedmowa____________________________________________________________________ IXRozdział I. Konfederacja Szwajcarska__________________________________________ 1

1._ Geneza_i_ewolucja państwa_________________________________________________ 12. Konstytucja z_1999 r. – prawa podstawowe i_struktura federacji________________ 23. Demokracja bezpośrednia_ ________________________________________________ 54. Władze federalne_________________________________________________________ 65. Test_____________________________________________________________________ 96. Odpowiedzi do testu______________________________________________________ 23

Rozdział II. Republika Włoska__________________________________________________ 251. Republika Włoska i_jej Ustawa Zasadnicza____________________________________ 252. System organów władzy___________________________________________________ 28

2.1. Władza ustawodawcza_ _______________________________________________ 282.2. Władza wykonawcza__________________________________________________ 302.3. Władza sądownicza___________________________________________________ 31

3. Test_____________________________________________________________________ 324. Odpowiedzi do testu______________________________________________________ 46

Rozdział III. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii_ ________________ 471. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i_Irlandii Północnej – rys historyczny___ 472. Ogólna charakterystyka ustroju_____________________________________________ 493. System źródeł prawa______________________________________________________ 494. System organów władzy___________________________________________________ 50

4.1. Władza ustawodawcza_ _______________________________________________ 504.2. Władza wykonawcza__________________________________________________ 534.3. Rząd i_Gabinet________________________________________________________ 544.4. Wymiar sprawiedliwości_______________________________________________ 55

4.4.1. Anglia, Walia i_Irlandia Północna___________________________________ 554.4.2. Szkocja________________________________________________________ 56

5. Test_____________________________________________________________________ 576. Odpowiedzi do testu______________________________________________________ 71

Rozdział IV. Republika Łotewska_______________________________________________ 731. Geneza ustroju konstytucyjnego____________________________________________ 732. Władza ustawodawcza_____________________________________________________ 743. Władza wykonawcza______________________________________________________ 774. Władza sądownicza_ ______________________________________________________ 785. Test_____________________________________________________________________ 806. Odpowiedzi do testu______________________________________________________ 94

�I

Rozdział V. Republika Federalna Niemiec______________________________________ 951. Republika Federalna Niemiec i_jej Ustawa Zasadnicza_ _______________________ 952. System organów władzy__________________________________________________ 98

2.1. Władza ustawodawcza_ ______________________________________________ 982.2. Władza wykonawcza_________________________________________________ 1012.3. Federalny Trybunał Konstytucyjny i_system sądów w_Niemczech___________ 102

3. Test____________________________________________________________________ 1034. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 118

Rozdział VI. Republika Finlandii_______________________________________________ 1191. Uwagi ogólne____________________________________________________________ 1192. Władza ustawodawcza____________________________________________________ 1193. Władza wykonawcza_____________________________________________________ 1244. Władza sądownicza_ _____________________________________________________ 1265. Test____________________________________________________________________ 1276. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 149

Rozdział VII. Federacja Rosyjska_ _____________________________________________ 1511. Geneza ustroju konstytucyjnego___________________________________________ 1512. Władza ustawodawcza____________________________________________________ 1543. Władza wykonawcza_____________________________________________________ 1554. Władza sądownicza_ _____________________________________________________ 1565. Test____________________________________________________________________ 1596. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 174

Rozdział VIII. Węgry__________________________________________________________ 1751. Węgry – ustawy zasadnicze_ ______________________________________________ 1752. System organów władzy__________________________________________________ 177

2.1. Władza ustawodawcza_ ______________________________________________ 1772.2. Władza wykonawcza_________________________________________________ 1782.3. Władza sądownicza__________________________________________________ 181

3. Test____________________________________________________________________ 1844. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 198

Rozdział IX. Republika Francuska_____________________________________________ 1991. Geneza ustroju konstytucyjnego___________________________________________ 1992. Władza ustawodawcza____________________________________________________ 2003. Władza wykonawcza_____________________________________________________ 2024. Władza sądownicza_ _____________________________________________________ 2045. Test____________________________________________________________________ 2056. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 225

Rozdział X. Republika Portugalii_______________________________________________ 2271. Uwagi ogólne____________________________________________________________ 2272. Władza ustawodawcza____________________________________________________ 2283. Władza wykonawcza_____________________________________________________ 231

Spis treœci

�II

4. Władza sądownicza_ _____________________________________________________ 2345. Test____________________________________________________________________ 2356. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 258

Rozdział XI. Stany Zjednoczone Ameryki_ ____________________________________ 2591. Stany Zjednoczone Ameryki – system prawny i_ustrój państwa________________ 2592. System źródeł prawa_____________________________________________________ 2613. Podział władzy___________________________________________________________ 262

3.1. Władza ustawodawcza – Kongres______________________________________ 2623.2. Władza wykonawcza − Prezydent_____________________________________ 2643.3. Władza sądownicza__________________________________________________ 266

4. Test____________________________________________________________________ 2675. Odpowiedzi do testu_____________________________________________________ 282

Indeks rzeczowy______________________________________________________________ 283

Spis treœci

IX

Przedmowa

Ostatnie dwie dekady to okres niezwykle interesujący w historii państw Europy Środkowej i Wschodniej, w tym również Polski. Zainicjowane przemiany politycz-ne, społeczne i gospodarcze, a zwłaszcza otwarcie granic w ramach Unii Europej-skiej spowodowały, że znajomość innych państw i ich organizacji stała się nie tyl-ko pożyteczna, lecz wręcz konieczna. Poznaniu takiemu mogą służyć występujące na rynku księgarskim liczne i dobrze opracowane podręczniki poświęcone ustro-jom państw współczesnych, zwłaszcza tych, których rozwiązania ustrojowe sta-ły się wzorem do naśladowania ze względu na ich uniwersalny charakter lub ory-ginalność. W związku z powyższym może nasunąć się naturalne pytanie, czy jest jeszcze miejsce na kolejne opracowanie poświęcone podobnej problematyce? Chy-ba można przychylić się do opinii, że tak! Po pierwsze, przedstawiona publikacja nie jest typowym podręcznikiem i z założenia nie ma ambicji takim być. Zawar-te w niej niezwykle zwięzłe opracowania ustrojów wybranych państw współcze-snych mają charakter jedynie porządkujący i utrwalający. Temu ostatniemu celowi służą zamieszczone na końcu każdego tekstu, opisującego konkretne państwo, ze-stawy pytań sprawdzających. Po drugie, obok państw wielokrotnie już opisanych, takich jak Szwajcaria, Włochy, Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczo-ne i Rosja występują również te mniej znane, a uwzględnione z istotnych jak się nam wydaje przyczyn.

I jak Łotwa została uwzględniona jako reprezentant państw nadbałtyckich. Wy-bór Łotwy wynika z tego, że jej Konstytucja z 1922 r., obowiązująca do dzisiaj, jako jedna z pierwszych w Europie przewidziała w dość istotnym zakresie możliwość sięgania po instrumenty demokracji bezpośredniej, w tym inicjatywę ludową. Do-datkowo „trwałość” tej Konstytucji, powrót do niej po latach sowieckiego zniewo-lenia, pokazuje jej wartość, możliwość stosowania w zmieniających się warunkach społeczno-politycznych w pewnym stopniu jest ona też dobrym przykładem kon-stytucji uchwalonej po I wojnie światowej.

Państwa skandynawskie przodują w wielu dziedzinach, stąd zainteresowanie przyjętymi tam rozwiązaniami ustrojowymi jest niejako naturalne. Ze względów objętościowych wybrana została spośród nich Finlandia, państwo o długich trady-cjach demokratycznego konstytucjonalizmu, jeden z pierwszych krajów, które przy-znały prawa wyborcze kobietom (jeszcze w okresie unii z Rosją). Jednocześnie jest to państwo, które stosunkowo niedawno (1999 r.) przyjęło nową konstytucję, zmie-niającą dość istotnie ustrój państwa wobec rozwiązań przyjętych w 1919 r. (osłabio-no m.in. pozycję Prezydenta).

Uwzględnienie w naszym opracowaniu dydaktycznym Węgier wynika z uchwa-lenia niedawno przez to państwo nowej Konstytucji, która zastąpiła poprzednią,

X

wielokrotnie nowelizowaną, stalinowską ustawę zasadniczą. W ten sposób skoń-czył się na Węgrzech okres swoistego prowizorium konstytucyjnego, z jakim mieli-śmy również do czynienia w Polsce do 1997 r. W wyniku tego zmianie uległ ustrój konstytucyjny tegoż państwa, m.in. wzmocniona została pozycja Prezydenta, zmniejszono kompetencje tamtejszego Sądu Konstytucyjnego (do niedawna jedne z większych w Europie).

Uwzględnienie Portugalii, jako jednego z państw omawianych w opracowaniu wynika z tego, że konstytucja tego państwa zawiera kilka oryginalnych rozwiązań ustrojowych (np. unormowanie statusu opozycji, utrata mandatu przez posła wsku-tek zmiany „barw” partyjnych, dość szeroki zakres niezmienialnych postanowień konstytucji). Dodatkowo uwzględnienie tego państwa, które podobnie jak Polska przeszło od ustroju niedemokratycznego do demokracji z ustrojem parlamentarno- -prezydenckim umożliwi spojrzenie na to, jakie rozwiązania przyjęli Portugalczycy wchodząc na drogę przemian ustrojowych, a jakie Polacy.

Niniejsza publikacja przeznaczona jest głównie dla studentów prawa, admini-stracji, nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Jej zadaniem jest uka-zanie różnorodnych rozwiązań w sposób jak najbardziej przystępny, a jednocześnie dający pojęcie o różnorodności rozwiązań ustrojowych przyjętych w opracowanych państwach.

Autorami zamieszczonych tekstów są pracownicy i doktoranci Katedry Prawa Konstytucyjnego Porównawczego i Współczesnych Systemów Politycznych Wy-działu Prawa i Administracji UKSW w Warszawie.

Bogumił Szmulik

Przedmowa

�B. Szmulik

Rozdział I. Konfederacja Szwajcarska

Literatura: Z. Czeszejko-Sochacki, Referendum i inicjatywa ludowa w systemie politycznym Konfederacji Szwajcarskiej, SP 1989, z. 3; Z. Czeszejko-Sochacki, Sądowa kontrola konstytucyjności w prawie szwajcarskim, Prz. Sejm. 1995, Nr 4; Z. Czeszejko-Sochacki, Procedura legislacyjna w Konfederacji Szwajcarskiej, Prz. Sejm. 1996, Nr 4; Z. Czeszejko-Sochacki, Rada Kantonów Konfederacji Szwajcarskiej, [w:] E. Zwierzchowski (red.), Izby drugie parlamentu, Białystok 1996; Z. Czeszejko-Sochacki, Projekt reformy szwajcarskiego parlamentu fe-deralnego, Prz. Sejm. 1998, Nr 3; Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej z dnia 8 kwietnia 1999 r., tłum. i wstęp Z. Czeszejko-Sochacki, Warszawa 2000; W. Linder, Demokracja szwajcarska. Rozwiązywanie konfliktów w społeczeństwie wielokulturowym, Rzeszów 1996; R. Matej, Rada Narodowa i Rada Kantonów w Szwajcarii, [w:] Z. Kiełmiński, T. Mołdawa (red.), Parlament w demokracjach zachodnich, Warszawa 1992; Z. Niewiadomski, Gmina w Szwajcarii: Studium ustojowo-prawne, Warszawa 1993; A. Pułło, Ustroje państw współczesnych, Warszawa 2006; K. Rybicki, Uwagi wstępne do Konstytucji Związkowej Konfederacji Szwaj-carskiej, [w:] Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii, Wrocław 1970; P. Sar-necki, Rząd a parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Kraków 1978; P. Sarnecki, System partyjny w Szwajcarii jako szczególny model współdziałania partii, SNP 1980, Nr 3; P. Sarnecki, Cechy szwajcarskiego systemu wy-borczego do parlamentu, ZN UJ Pr. Pol. 1982, z. 19; O. Sigg, Instytucje polityczne Szwajcarii, Warszawa 1990; J. Steiner, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993; D. Thürer, Instytucje demokracji bezpośredniej w Szwajca-rii, [w:] H. Suchocka (red.), Tworzenie prawa w demokratycznym państwie, Warszawa 1992.

1. Geneza i ewolucja państwa

Początków państwowości Szwajcarii upatruje się w sojuszu trzech kanto-nów: Uri, Schwyz i Unterwalden, zawartym 1.8.1291 r. Sojusz ten powstał w celu obrony przed Habsburgami uzyskanych od cesarstwa wolności i przywilejów. W kolejnych wiekach powstające państwo udało się rozszerzyć o dalsze prowincje, częściowo w drodze akcesu – Lucerna i Zurich, częściowo w drodze podbojów – Glarus, Zug i Berno. W 2 poł. XIV w. Związek liczył już 8 kantonów. W wieku XV doszły Argowia i Turgowia. W roku 1499, po zwycięstwie Szwajcarów nad armią cesarską pod Dornbach, cesarz Maksymilian I uznał niezależność Szwajca-rii, chociaż pełną suwerenność państwo to uzyskało dopiero po pokoju westfal-skim w 1648 r. W XVI w. dołączyły kolejne nowe kantony, Bazylea, Szafuza i Ap-penzell.

Początkowo jedynym organem Związku było tzw. Zgromadzenie (Tagsatzung) delegatów kantonów. Delegaci byli przedstawicielami danych miejscowości. Gło-sowali zgodnie z instrukcjami swoich władz. Zgromadzenie nie posiadało żadnych instrumentów, aby swoje decyzje narzucać kantonom wbrew ich woli. Ta słabość władz spowodowała, że Związek w ciągu następnych wieków przeszedł kilka wo-jen domowych i religijnych.

Po wkroczeniu armii napoleońskiej na terenie Związku została utworzona Re-publika Helwecka. Było to wbrew tradycji, a na wzór francuski państwo scentrali-

� B. Szmulik

zowane. Nadana konstytucja powołała do życia dwuizbowy parlament, a władzę wykonawczą powierzyła 5-osobowemu dyrektoriatowi, którego w roku 1800 zastą-pił 7-osobowy komitet wykonawczy jednoizbowego parlamentu. Od 1803 r. Szwaj-caria ponownie stała się konfederacją.

Po upadku Napoleona Kongres Wiedeński na powrót uznał niepodległość i neu-tralność Szwajcarii, zaś wchodzące w jej skład kantony odzyskały suwerenność. Nie pomogło to jednak w uporządkowaniu państwa, które rozsadzał od wewnątrz kon-flikt interesów oraz walki pomiędzy radykałami a konserwatystami. Ostatecznie, po krótkiej wojnie domowej i klęsce secesjonistów, została uchwalona i przyjęta w roku 1848 Konstytucja. W wyniku jej uchwalenia dotychczasowe państwo z relatywnie luźnego związku państw zostało przekształcone w państwo federalne o rozszerzo-nej władzy centralnej. Zawarte w Konstytucji rozwiązania i zasady były podstawą następnej Konstytucji Federalnej z 1874 r., a jej zasady, i nawet niektóre bardziej szczegółowe postanowienia, zostały recypowane w nowej Konstytucji z 1999 r.

Konstytucja z 1874 r. obowiązywała aż do roku 1999 i składała się z 3 rozdzia-łów. Pierwszy poświęcony był strukturze prawnej państwa i podziałowi kompetencji między rządem federalnym a kantonami. Drugi regulował problematykę organizacji władz związkowych, trzeci zaś zmiany w Konstytucji. Powstałe państwo określono jako Związek Szwajcarski, tłumaczony również jako Konfederacja Szwajcarska. Struk-turę władz federalnych tworzyły Zgromadzenie Związkowe (składające się z Rady Narodowej i Rady Kantonów), Rada Związkowa oraz Sąd Federalny. Stworzony w ten sposób system rządów przyjął nazwę parlamentarno-komitetowego.

Radę Narodową stanowili posłowie pochodzący z wyborów bezpośrednich i równych, wybierani przez całą ludność federacji, Radę Kantonów zaś stanowili deputowani wybierani po dwóch z każdego kantonu, a po jednym z półkantonu. Z kolei członkowie Rady Związkowej nie mogli być członkami parlamentu. Powyż-sze izby obradowały na sesjach, a ich kompetencje daleko wykraczały poza funkcje ustawodawczą. Między innymi do parlamentu należał nadzór nad administracją.

2. Konstytucja z 1999 r. – prawa podstawowe i struktura federacji

Po niemal 140 nowelizacjach od momentu obowiązywania Konstytucji z roku 1874, rozpoczęto prace nad nowym dokumentem mogącym stawić czoło współ-czesności. Prace nad nową ustawą zasadniczą trwały bardzo długo. Ostatecz-nie w grudniu 1998 obie izby parlamentu uchwaliły tekst nowej Konstytucji, zaś w kwietniu 1999 została ona przyjęta w referendum.

Do zasadniczych różnic pomiędzy starą a nową Konstytucją należy zaliczyć wprowadzenie do nowej rozdziału o prawach jednostki. Bogatsza jest również pre-ambuła oraz pewne wyróżnienie postanowień ogólnych. Uwagę zwraca także dość skomplikowana procedura regulująca zmiany w Konstytucji.

Katalog praw i wolności regulowany jest w dwóch rozdziałach: pierwszym – Prawa podstawowe i drugim – Prawa obywatelskie i polityczne. Konstytucja oferuje

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska

�B. Szmulik

ich niezwykle szeroki wachlarz, poczynając m.in. od równości wobec prawa, prawa do życia (kara śmierci jest zakazana), prawa do wolności osobistej, wolności sumie-nia i wyznania, wolności osiedlania się, wolności poglądów i informacji, ochrony życia prywatnego, wolności środków przekazu, języka, nauki, badań naukowych, twórczości artystycznej, zgromadzenia się, stowarzyszania się. Przewiduje rów-nież gwarancje: własności, ochrony przed wydaleniem, wydaniem lub przymuso-wym odstawieniem do granicy, wolności gospodarczej czy prawo koalicji. Zawiera również najważniejsze gwarancje postępowania sądowego, praw politycznych. Ograniczenia przewidzianych przez ustawę zasadniczą praw wymagają podstawy ustawowej. Muszą być też usprawiedliwione interesem publicznym bądź ochroną praw podstawowych osób trzecich, a także proporcjonalne do założonego celu.

W rozdziale drugim Konstytucja definiuje pojęcie obywatelstwa. W świetle pra-wa obywatelem szwajcarskim jest ten, kto posiada obywatelstwo gminy lub kanto-nu. Federacja określa nabycie i utratę praw obywatelskich przez pochodzenie, mał-żeństwo i adopcję. Ponadto określa utratę obywatelstwa szwajcarskiego z innych przyczyn oraz ponowne nabycie obywatelstwa.

Istotnym elementem w katalogu praw są te poświęcone celom socjalnym. Na-leży podkreślić ich szeroki zakres. Na Federację i kantony nałożone zostało zobo-wiązanie podejmowania działań, aby każdy mógł korzystać z socjalnego bezpie-czeństwa, otrzymywał niezbędną opiekę zdrowotną, zaś rodziny − jako wspólnoty dorosłych i dzieci − były chronione i wspierane, a zdolni do pracy mogli pokryć koszt utrzymania z pracy na odpowiednich warunkach, jak też poszukujący miesz-kań dla siebie i swoich rodzin mogli znaleźć odpowiednie mieszkanie, aby zarów-no dzieci i młodzież, jak i osoby w wieku produkcyjnym, mogły zgodnie ze swoimi zdolnościami kształcić się, dokształcać i kontynuować kształcenie, by były wspie-rane w swoim rozwoju na ludzi samodzielnych i społecznie odpowiedzialnych. Na Federację i kantony nałożono również obowiązki związane z zabezpieczeniem lu-dzi przed ekonomicznymi skutkami wieku, inwalidztwa, choroby, wypadków, bez-robocia, macierzyństwa, osierocenia i owdowienia.

Federalna struktura państwa w świetle Konstytucji oparta została na trzech szczeblach: 1) federacji, 2) kantonach i 3) gminach.

Wszystkie wymienione szczeble posiadają określony zakres działania, a w przy-padku wątpliwości domniemanie przemawia za kompetencją gmin, a następnie kan-tonów. Jak podkreśla Z. Czeszejko-Sochacki, „gminy z ich znaczną autonomią, uważane są za fundament życia politycznego i kultury” (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 22).

Współcześnie w Szwajcarii wyróżnia się kilka rodzajów gmin. Są to gminy: 1) ogólne albo polityczne (w ich gestii znajduje się niemal cała administracja), 2) specjalne (kościelne, szkolne, ubogich), 3) obywatelskie (są to korporacje osób posiadających obywatelstwo – ich rolą jest

przyznawanie obywatelstwa).

2. Konstytucja z 1999 roku – prawa podstawowe i struktura federacji

� B. Szmulik

Konstytucja w art. 50 ust. 1 gwarantuje autonomię gmin, stosownie do prawa kantonalnego. Tę gwarancję zapewnia Sąd Federalny, do którego mogą być kiero-wane skargi na naruszenie autonomii. Szwajcarskie gminy są bardzo zróżnicowane, odmienne są też ich sposoby zarządzania. Podstawę autonomii gmin stanowią na-stępujące zasady: 1) konstytucyjne prawo do istnienia, łączenia się z innymi gminami, lub zachowa-

nia niezależności, która nie może zostać naruszona przez kantony, 2) swoboda wyboru przez gminy odpowiedniej politycznej struktury i administra-

cji w ramach ustawodawstwa kantonalnego, 3) prawo nakładania podatków w celu zaspokojenia własnych potrzeb i 4) pełna swoboda działania w zakresie nienależącym do kompetencji kantonów

lub Federacji. W odróżnieniu od gmin, organizacja wszystkich kantonów opiera się na po-

dobnych zasadach. Każdy kanton nadaje sobie demokratyczną konstytucję. Wyma-ga ona zaakceptowania przez naród tego kantonu i musi zostać poddana rewizji, jeżeli żąda tego większość uprawnionych do głosowania. Konstytucje kantonalne wymagają gwarancji Federacji, która udziela jej, o ile nie są one sprzeczne z pra-wem federalnym. Federacja stoi na straży porządku konstytucyjnego kantonów i ingeruje, jeżeli zostanie on zakłócony w którymś kantonie bądź zagrożony, a kan-ton, którego to dotyczy, nie może go ochronić sam lub z pomocą innych kanto-nów.

Kantony w Szwajcarii oparły swoją działalność o klasyczny trójpodział władzy. Parlamenty kantonalne są jednoizbowe, o zróżnicowanej liczebności (od 100 do 200 osób). Okres ich kadencji wynosi od 2 do 4 lat.

Federacja została również zobowiązana do ochrony terytorium kantonów. Zmia-na w liczbie i pozycji kantonów wymaga zgody zainteresowanej ludności, zainte-resowanych kantonów oraz narodu i kantonów. Z kolei zmiana granic pomiędzy kantonami jest dopuszczalna i odbywa się na podstawie umów, o ile wyrażona zo-stanie na to zgoda ludności Szwajcarii, a fakt ten zatwierdzi Zgromadzenie Federal-ne w formie uchwały federalnej.

Kantony posiadają w rzeczywistości dużą samodzielność i swobodę działa-nia, jednak przy uwzględnieniu nadrzędnych interesów Federacji. W szczególno-ści współdziałają w przygotowywaniu decyzji w sprawach zagranicznych, mogą w zakresie swoich kompetencji zawierać umowy międzynarodowe (umowy ta-kie nie mogą być sprzeczne z interesami Federacji) zaś z organami zagraniczny-mi niższego szczebla mogą utrzymywać stosunki bezpośrednie. Ponadto w zakre-sie swoich kompetencji kantony dbają o bezpieczeństwo kraju i obronę ludności. Są właściwe w sprawach szkolnictwa (troszczą się o należyte nauczanie podstawowe, dostępne dla wszystkich dzieci, które jest obowiązkowe), kultury, określają swoje języki urzędowe, przy czym zwracają uwagę na tradycyjną językowo strukturę re-gionu, dbają o środowisko naturalne, budują i utrzymują drogi krajowe oraz pono-szą wspólnie z Federacją koszty ich utrzymania. Oprócz tego przestrzegają wolno-ści gospodarczej.

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska

�B. Szmulik

Federalizm jest pierwszą zasadą ustroju Szwajcarii. Tę złożoną strukturę pań-stwa podniesiono zarówno w preambule, uznając za źródło władzy „naród szwaj-carski i kantony” oraz określając najogólniejszy cel uchwalenia Konstytucji, jako „dążenie do odnowienia Federacji”, jak i w nazwie Konstytucji: Konstytucja Fede-ralna Konfederacji Szwajcarskiej.

W art. 2 Konstytucji określono ogólne cele Federacji, do których zaliczono ochro-nę wolności i praw narodu, niezawisłości i bezpieczeństwa kraju. Federacja ma poza tym wspierać ogólny dobrobyt, trwały rozwój, wewnętrzną spoistość oraz kultural-ną różnorodność kraju, troszczyć się o jak największą równość szans obywateli oraz angażować się na rzecz trwałego zachowania naturalnych warunków życia pokojo-wego i sprawiedliwego międzynarodowego porządku. Według Z. Czeszejko-Sochac-kiego ta podstawowa zasada państwa federalnego opiera się na: 1) materialnej autonomii kantonów w określaniu i wykonywaniu ich zadań i w ma-

terialnym współdziałaniu w spełnianiu zadań Federacji;2) materialnej autonomii kantonów w określaniu, pobieraniu i przeznaczaniu ich

dochodów, i tym samym materialnej odpowiedzialności za finansowanie ich za-dań;

3) materialnej autonomii kantonów w określaniu ich organizacji i ich politycznego działania;

4) materialnym upoważnieniu kantonów do współdziałania w kształtowaniu woli Federacji;

5) szerokim obowiązku współdziałania Federacji i kantonów (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 29).W przypadku zaistnienia zmian tych zasad wywołanych przeobrażeniami w go-

spodarce i społeczeństwie, przewidziane jest zastosowanie referendum, jako proce-dury demokracji bezpośredniej.

3. Demokracja bezpośrednia

Demokracja bezpośrednia, jako jedna z fundamentalnych zasad ustroju Szwajca-rii, łączy się ściśle z wielowiekową tradycją związkowego charakteru państwa oraz samodzielności gmin. Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej poświęca demokracji bezpośredniej rozdział drugi, zatytułowany „Inicjatywa i referendum” oraz przepisy o zmianie Konstytucji.

Inicjatywa ludowa dopuszczalna jest jedynie w celu całkowitej lub częściowej zmiany Konstytucji. W jednym i drugim wypadku minimalna liczba uprawnionych do głosowania wynosi 100 tys. Inicjatywa w powyższej sprawie może mieć formę propozycji o ogólnym charakterze lub już zredagowanego aktu. Przy czym jeżeli narusza jedność formy, jedność materii lub bezwzględnie obowiązujące postano-wienia prawa międzynarodowego, Zgromadzenie Federalne uzna ją za całkowi-cie lub częściowo nieważną. W razie złożenia propozycji o ogólnym charakterze, uprawnione do opracowania szczegółowej zmiany jest Zgromadzenie Federalne,

3. Demokracja bezpoœrednia

� B. Szmulik

które następnie poddaje ją narodowi i kantonom pod głosowanie. Naród rozstrzy-ga czy inicjatywie należy nadać bieg. Jeżeli rozstrzygnięcie jest pozytywne, Zgro-madzenie opracowuje odpowiedni projekt. Zostaje on poddany kolejnemu głoso-waniu. Zgromadzenie może też poddać pod głosowanie własny projekt.

Konstytucja przewiduje dwa rodzaje referendum: obligatoryjne i fakultatywne. Referendum obligatoryjne przeprowadza się w przypadku częściowej lub całkowi-tej zmiany Konstytucji, przystąpienia do organizacji zbiorowego bezpieczeństwa lub do wspólnot ponadnarodowych oraz w przypadku przyjęcia przez Zgroma-dzenie Narodowe ustaw federalnych uznanych za pilne (ale nieposiadających pod-staw konstytucyjnych), których czas obowiązywania przekracza rok.

Referendum fakultatywne przeprowadza się na żądanie 50 tys. uprawnionych do głosowania lub 8 kantonów. Przedmiotem głosowania mogą być: 1) ustawy federalne, 2) ustawy federalne uznane za pilne, których czas obowiązywania przekracza rok, 3) uchwały federalne, o ile przewiduje to Konstytucja lub ustawa, 4) umowy międzynarodowe, które:

a) są bezterminowe i nie przewidują wypowiedzenia, b) przewidują przystąpienie do organizacji międzynarodowej,c) wprowadzają wielostronne ujednolicenie prawa.Zgromadzenie może poddać pod referendum również inne umowy międzyna-

rodowe.

4. Władze federalne

Władzom federalnym poświęcony jest tytuł 5 Konstytucji. Strukturę władz two-rzą: Zgromadzenie Federalne, Rada Federalna, Kanclerz Federalny oraz sędziowie Sądu Federalnego.

Ogólny przegląd kompetencji i zadań organów federalnych otwiera Zgromadze-nie Federalne. W Konstytucji Szwajcarii, podobnie jak w wielu innych, nie znajdzie-my zasady rozstrzygającej o charakterze stosunków pomiędzy parlamentem a po-zostałymi organami państwa. Jednak system polityczny tego kraju należy zaliczyć do rządów zgromadzenia, które charakteryzują się wyraźną przewagą parlamen-tu. Nie bez podstawy więc Konstytucja w art. 48 ust. 1, określając pozycję ustrojo-wą Zgromadzenia stanowi, że z zastrzeżeniem praw narodu i kantonów, sprawuje ono najwyższą władzę w Federacji. Ta szczególna pozycja Zgromadzenia wyraża się przede wszystkim w zwierzchnim nadzorze nad pozostałymi segmentami wła-dzy: Radą Federalną i administracją federalną, sądami federalnymi i innymi pod-miotami realizującymi zadania państwa.

Zgromadzenie Federalne składa się z dwóch izb: Rady Narodowej i Rady Kan-tonów, które są równorzędne. Rada Narodowa składa się z 200 deputowanych, których wybiera naród w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych na 4-letnią kadencję. Każdy kanton tworzy okręg wyborczy. Posiada on co najmniej jeden man-

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska

�B. Szmulik

dat, przy czym liczba mandatów uzależniona jest od liczby ludności. Ważność wy-borów stwierdza sama Rada.

Rada Kantonów składa się z 46 deputowanych; 20 kantonów wybiera po dwóch deputowanych, zaś imiennie wskazane w Konstytucji kantony: Obwalden, Bazylea – miasto, Bazylea – okręg, Appenzell-Ausserrhoden i Appenzell-Innerrhoden wy-bierają po jednym deputowanym. Kantony regulują tryb wyboru swoich deputo-wanych do Rady własnym ustawodawstwem.

Wspomniana już wcześniej równorzędność obu izb wyraża się też w sprawach organizacyjnych. Wszystkie zasady i instytucje, o których wspomina Konstytucja, odnoszą się w jednakowy sposób do obu izb. Dotyczy to również praw i obowiąz-ków członków izb.

Andrzej Pułło do głównych funkcji Zgromadzenia Federalnego zalicza funkcje: ustawodawczą, współkształtowania polityki zagranicznej, finansowo-budżetową, kreacyjną, nadzorczą, ustrojowo-gwarancyjną, ochrony bezpieczeństwa i neutral-ności państwa, militarno-obronną, rozstrzygania o ważności inicjatyw ludowych, współdziałania w planowaniu ważnych czynności państwa, rozstrzygania konflik-tów kompetencyjnych, kontrolną, ułaskawiania i podejmowania decyzji indywidu-alnych (tenże, Ustroje..., s. 229). Jest to katalog, który nie wyczerpuje potencjalnych funkcji Zgromadzenia, bowiem może ono przyznać sobie ustawą zadania i upraw-nienia niewymienione wyraźnie w Konstytucji.

Organami kierowniczymi obu izb są przewodniczący i wiceprzewodniczący Biura Rady Narodowej i Rady Kantonów oraz Konferencja Koordynacyjna. Prze-wodniczący wybierani są na rok. Ponowny wybór jest wykluczony. Obradami izb kierują przewodniczący, natomiast najważniejsze decyzje podejmowane są przez Biura każdej z izb. Oba Biura tworzą Konferencję Koordynacyjną, będącą central-nym organem parlamentu. Uchwały Konferencji wymagają akceptacji Biura każdej izby. Do podstawowych zadań Konferencji należy koordynowanie działań parla-mentu i Rady Federalnej. Dlatego w posiedzeniach może brać udział jej przewodni-czący, noszący tytuł Prezydenta Konfederacji.

Przewidziane w art. 153 Konstytucji komisje parlamentarne są organami robo-czymi parlamentu. Dzielą się na stałe i niestałe. Komisjom zgodnie z literą ustawy zasadniczej przysługuje prawo do informacji, prawo wglądu i uprawnienia śledcze w zakresie określonym ustawą.

Parlamentarzyści działają w oparciu o wolny mandat, mogą też organizować się we frakcje. Zasady ich tworzenia i uprawnienia określa regulamin Rady Narodowej. Zgromadzenie Narodowe pracuje w oparciu o tryb sesyjny. Zasadniczo odbywają się 4 sesje zwyczajne w roku, które trwają po 3 tygodnie. Jedna czwarta deputowa-nych do izby, lub Rada Federalna, może żądać zwołania izb na sesję nadzwyczajną. W ramach sesji zwoływane są posiedzenia izb. Uchwały podejmowane są większo-ścią głosów, w obecności co najmniej połowy liczby posłów danej izby.

Zasadą jest, że izby obradują oddzielnie. Obradując wspólnie tworzą Zgroma-dzenie Federalne, którym kieruje przewodniczący Rady Narodowej. Do kompe-tencji Zgromadzenia należy: przeprowadzenie wyborów, rozstrzyganie sporów

4. W³adze federalne

� B. Szmulik

kompetencyjnych pomiędzy najwyższymi organami federalnymi oraz stosowa-nie prawa łaski. Poza tym organ ten zbiera się w szczególnych okolicznościach, np. w celu przyjęcia oświadczeń Rady Federalnej. Zgromadzenie wydaje akty praw-ne w formie ustaw federalnych i rozporządzeń. Wydawane uchwały federalne nie podlegają referendum.

Rada Federalna (rząd) jest najwyższą władzą rządzącą i wykonawczą Federacji. Składa się ona z 7 członków wybieranych przez Zgromadzenie Federalne. W celu zachowania równowagi, z jednego kantonu może być wybrany tylko jeden członek Rady. Radzie Federalnej przewodniczy Prezydent Federacji, który wybierany jest (łącznie z wiceprezydentem) przez Zgromadzenie Federalne na okres roku. Kon-stytucja nie przewiduje ponownego wyboru. Prezydent nie może też być wybra-ny na wiceprezydenta na następny rok. Według Z. Czeszejko-Sochackiego Szwajcaria wykształciła niespotykany w innych państwach system „rotacyjnego prezydenta i wiceprezydenta”, jako przewodniczącego Rady, równocześnie pełniącego pewne funkcje na zewnątrz (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 35).

Zasadą działania Rady Federalnej jest kolegialność. Rada kieruje administracją federalną, przy czym dzieli się ona na departamenty, kierowane przez poszczegól-nych członków Rady. Każdy członek Rady (radca federalny) musi kierować jednym departamentem. Radę wspiera w jej działaniach Kancelaria Federalna kierowana przez Kanclerza Federalnego.

Do wybranych szczegółowych kompetencji Rady Federalnej należy: określanie celów i środków polityki rządowej, informowanie opinii publicznej o swej działal-ności, przedstawianie parlamentowi projektów aktów normatywnych, wydawanie rozporządzeń, wykonywanie ustaw oraz wyroków organów sądowych Federacji, opracowywanie planów finansowych, wykonywanie budżetu, prowadzenie polity-ki zagranicznej, podpisywanie i ratyfikowanie umów międzynarodowych, podej-mowanie działań w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego, niezawisłości i neutralności państwa, ogłaszanie mobilizacji.

Najwyższą władzą wymiaru sprawiedliwości w Szwajcarii jest Sąd Federalny. Do jego głównych kompetencji należy rozpoznawanie skarg na naruszenie: praw konstytucyjnych, autonomii gmin i innych gwarancji kantonów na korzyść kor-poracji prawa publicznego, umów międzynarodowych lub umów kantonów oraz publicznoprawnych sporów pomiędzy Federacją a kantonami lub pomiędzy kan-tonami. Sąd Federalny jest ponadto właściwy do orzekania w sprawach cywilnych, karnych i administracyjnych oraz w innych dziedzinach prawa w takim zakresie, jaki przyznaje mu ustawa. Materia jego właściwości uwzględnia kompetencje są-downictwa kantonalnego.

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska

9B. Szmulik

5. Test

1. PoczątkówpaństwowościSzwajcariiupatrujesięwsojuszu:a) 2 kantonów,b) 3 kantonów, c) 4 kantonów.

2. PowkroczeniuwojsknapoleońskichnaterytoriumSzwajcariiutworzonazo-stała:a) Republika Helwecka,b) Republika Cisalpińska,c) Związek Reński.

3. Po upadkuNapoleona Szwajcaria uzyskała niepodległość i neutralność naKongresie:a) Berlińskim,b) Wersalskim,c) Wiedeńskim.

4. KonstytucjaSzwajcarii,któraprzetrwałado1999r.,zostałaprzyjętawroku:a) 1798,b) 1848,c) 1874.

5. Wzoremprzywoływanymwszwajcarskiejdoktrynie,zwłaszczawodniesie-niudofederalnejstrukturypaństwa,był(a):a) Konstytucja amerykańska z 1787 r.,b) polska Konstytucja z 3 Maja 1791 r.,c) ustrój zjednoczonych Włoch.

6. JęzykiemretoromańskimposługujesięwspółcześniewSzwajcarii:a) 1% ludności,b) 19% ludności,c) 46% ludności.

7. WSzwajcariiistnieją:a) 2 języki urzędowe, b) 3 języki urzędowe, c) 4 języki urzędowe.

5. Test