Vad Historia

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26

HISTORIA

STAROYTNY EGIPT

Staroytny Egipt (nazywany darem Nilu) powsta ok. 3000 r. p.n.e. w wyniku podboju Egiptu Dolnego przez Grny przez Menesa, ktry przyj tytu krla Dolnego i Grnego Egiptu.

Pooony w pnocnej Afryce w dorzeczu Nilu. Dwie stolice: Memphis (na pn.) oraz Thebae (na pd.). Klimat suchy, gorcy, uzaleniony od wylewu Nilu, ktry pozostawia yzne torfowisko, na ktrym uprawiano zboe itp.

Gwnym szlakiem komunikacyjnym by Nil i jego wiksze kanay.

Bogactwa naturalne to przede wszystkim kamie, ktry by podstawowym budulcem wity, grobowcw, paa-cw i budynkw publicznych oraz surowcem dla rzemielnikw. W grach Pustyni Arabskiej wystpoway zoa zota i miedzi. Inne surowce trzeba byo sprowadza.

Osignicia cywilizacyjne

kalendarz rolniczy system mumifikacji zwok struktura spoeczna

1 staroytny Egipt2 staroytna Mezopotamia3 Indie3 staroytne Chiny4 staroytny Izrael4 staroytna Persja4 staroytna Grecja7 Rzym9 Arabia10 Bizancjum10 Pocztki redniowiecza11 Wikingowie11 Sowianie12 Pierwsi Piastowie14 rozbicie dzielnicowe16 powstanie pastwa zakonnego w Prusach16 koniec rozbicia dzielnicowego16 Kazimierz Wielki

17 Ludwik Wgierski17 Unia w Krewie17 Jagiellonowie18 Wadysaw Jagieo19 Wadysaw III Warneczyk19 Kazimierz Jagielloczyk10 Jan Olbracht21 Aleksander Jagielloczyk21 Zygmunt Stary22 Zygmunt II August22 pierwsze bezkrlewie22 pierwsi wadcy elekcyjni23 odkrycia geograficzne24 reformacja25 kontrreformacja26 reformacja w Polsce26 kontrreformacja w Polsce

SPIS TREcI

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 2 z 26

system irygacyjny znajomo pisma (hieroglify, papirus)

Hierarchia spoeczna

Faraon wadca despotyczny, uznawany za syna boga Re. Skupia ca wadz wieck i duchown wadza teo-kratyczna.

Kapani jedyni porednicy pomidzy bogami a ludmi. Zwizani z okrelonym bstwem oraz wityni. Posiadali ogromn wiedz. Przestrzegali nastpujcych zasad: obrzezanie (przejte przez ydw), golenie brody i brwi, no-szenie lnianych szat, powstrzymywanie si od okrelonych potraw.

Urzdnicy wykonawcy woli faraona. Sprawowali wadz nad okrgami kraju np. przy wyprawach handlowych, eks-pedycjach po surowce, okrelaniu rodzaju i wielkoci upraw, nawadnianiu i budowaniu.

Kupcy i rzemielnicy zajmowali si handlem oraz wykonywaniem okrelonych prac rzemielniczych.

chopi formalnie byli wolni, jednak nie posiadali adnych praw. Pracowali na polach uprawnych, stanowili si robo-cz przy wznoszeniu wielkich budowli. Oddawali cz upraw wacicielowi gruntu.

Niewolnicy pochodzili gwnie z Azji lub wntrza Afryki. Suyli w zamonych domach.

Religia egipska

Politeizm wielobstwo.

Najwaniejsi bogowie:

RE bg tarczy sonecznej, najwikszy bg egipski.OZYRYS wadca wiata zmarych oraz bstwo podnej natury.HORUS opiekun wadzy faraoskiej.PTAH patron miasta Memphis.AMON patron miasta Thebae.AMON-RE poczenie Amona i Re, gwne bstwo pastwowe.NUT bogini niebios.ANUBIS bg zmarych, prowadzi dusze na sd.IZYDA wadczyni nieba i ziemi, wzorowa matka.SET bg burzy, pustyni, pan obcych ziem.SACHMET bogini wojny, chorb.CHONSU bg Ksiyca.SZU bg powietrza.TEFNUT bg wilgoci.GEBU bg ziemi.TOLO opiekun pisarzy.

STAROYTNA MEZOPOTAMIA

Powstaa ok. 4 tys. lat temu. Pooona bya midzy Tygrysem a Eufratem. W skad Mezopotamii wchodziy: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mittani i chaldea.

Od Sumerw inne ludy przejy umiejtnoci rzemielnicze, technik i wierzenia duchowe.

Do rozwoju handlu w Mezopotamii przyczyni si brak drewna oraz bogactw mineralnych. Kupcy wywozili pody rolne: pszenic, jczmie, daktyle oraz wyroby rzemielnikw: weniane tkaniny, ozdoby i bro. W zamian przywozili surowce (kamienie, drewno, mied, zoto). Prowadzona na szerok skal wymiana handlowa wymusia ustalenie jed-nolitych miar, wag, dugoci i powierzchni.

Osignicia

system miar i wag np. jednostka miary okie, wagi talent (ponad 30 kg), mina, szekla system dziesitny i szedziesitny (tuzin, kopa) pismo klinowe zegar soneczny


rozwj algebry (rwnania kwadratowe, pierwiastki), astronomia, astrologia koo

Hammurabi (1792-1750) wadca Babilonu, miasta w centralnej Mezopotamii w XVIII w. p.n.e. Wprowadzi Kodeks Hammurabiego.

Religia

Wierzenia miay charakter astrologiczny, utosamiano bogw z ciaami niebieskimi, np.

ANU bg nieba.SZAMARZ bg soca.SIN bg Ksiyca.ISZTAR bogini planety Wenus.

Pojawia si mit o potopie.

INDIE

Powstay okoo 3 tys. lat temu. Pooone w dolinie Indusu i Gangesu. Pierwotna ludno to plemiona Drawida, ktre zostay w drugim tysicleciu p.n.e. podbite przez Ariw. Zajmowali si uprawami, hodowl, rzemiosem oraz handlem. Posiadali pisma zwane sanskrytem.

Spoeczestwo dzielio si na warny i kasty.

Najwaniejsze warny: bramini (kapani) kszatriowie (wojownicy) wojsjowie (wolni chopi, rzemielnicy, kupcy) siudrowie (ludno podbita)

Kasty to mniejsze i liczniejsze ugrupowania od warn. Ludzie nienalecy do adnej kasty czy warny to pariasi, tzw. niedotykalni. Byli nimi np. rzenicy, grabarze (zawody przynoszce ujm) lub ludzie wyrzuceni poza nawias spoe-czestwa. Kasty byy dziedziczne.

Religie

politeizm i monoteizm (wielu bogw od jednego stwrcy) braminizm (najwiksza religia indyjska, wiara w reinkarnacj i wdrwk dusz) buddyzm (od proroka Buddy 560 r. p.n.e.) cel to osignicie nirwany, czyli najwyszego stopnia uduchowienia.

Aby go osign, wskazana bya medytacja, post, wyzbycie si pokus cielesnych. braminizm + buddyzm = hinduizm (take obecna religia w Indiach)

STAROYTNE cHINY

Pooone w dolinie rzek Huang-Ho i Jangcy. Pocztki cywilizacji sigaj XVII w. p.n.e. Pierwsz dynasti panujc bya Szang, przebudowa pastwa nastpia za dynastii Cin (std nazwa Chiny). Pocztkowo krl by utosamiany z synem boga nieba. Pierwotny ustrj to monarchia. W 221 w. p.n.e. staj si cesarstwem.

Osignicia cywilizacyjne

jedwab papier pismo obrazkowe (piktograficzne) druk (wynalazca Pi-Szeng) porcelana proch strzelniczy uzyskiwanie wysokich temperatur (ponad 1300oC) sejsmograf amalgamat

Mur chiski rozpoczto budow w 220 r. p.n.e., a zakoczono w XVI w.


Hierarchia spoeczestwa:

waciciele ziemscy uczeni, nisza szlachta (Szy) wolni chopi (Nung) rzemielnicy (Kung) kupcy (Szang)

Systemy filozoficzno-religijne

Taoizm twrca (na przeomie VII-VI w. p.n.e.): Lao-Cy. Zaprzeczenie istnienia istot nadprzyrodzonych, ycie zgodne z prawami natury oraz medytacja. Nie ma siy sprawczej, a wiat jest nieskoczony.

Konfucjanizm twrca (na przeomie VI-V w. p.n.e.): Konfucjusz. Doskonalenie osobowoci. Dostp do urzdw przez nabyt wiedz (egzaminy). Pniejsi urzdnicy zwani byli mandarynami.

STAROYTNY IZRAEL

Ludno Izraela to ydzi. Informacje historyczne czerpiemy ze Starego Testamentu. Stolic Izraela bya Jerozolima. Jest to nard bez pastwa, wystpuje organizacja patriarchalna wielkie rody.

Dzieje Izraela

2 tys. p.n.e. epoka patriarchw, pocztki ludu ydowskiego niewola egipska wyprowadzenie ludu Izraela z Egiptu w XIII w. p.n.e. wkroczenie na ziemie Palestyny i walka z plemionami semickimi i Filistynami zaoenie krlestwa za panowania trzech wadcw Saula, Dawida i Salomona (970-920 r. p.n.e.) niewola babiloska 587 r. p.n.e.

Religia

monoteizm 10 przykaza (dekalog schowany w Arce Przymierza, Dawid przenis j do Jerozolimy, a nastpnie Salomon wybu-

dowa wityni synagog) religia ortodoksyjna

STAROYTNA PERSJA

Powstaa na pwyspie iraskim. Tworzyy j dwa ludy: Medowie na pnocy (brzeg morza kaspijskiego), Persowie na poudniu. Specyficzny ustrj: krl krlw.

W VI w. p.n.e. cyrus z dynastii Achemenidw podbi Medw i inne ludy, tworzc krlestwo. Zachowa autonomi podbitych ludw (pastw) jednostki terytorialne, tzw. satrapie, ktre pokryway si z obszarami podbitych ludw. Na czele takiej jednostki sta satrapa urzdnik pod kontrol urzdnika perskiego.

Potga pastwa przypada za panowania Dariusza I Wielkiego (522-486 r. p.n.e.). Jego nastpc by Kserkses (485-465 r. p.n.e.). Stolic Persji byo Persepolis.

Religia

Dualizm stworzony przez Zaratustr. Nieustanna walka dwch ywiow: dobra i za, ktre si rwnowa. Akura-mazda dobry bg. Akurara zy bg.

STAROYTNA GREcJA

Grecy nazywali si Hellenami, a swoje pastwo Hellad. Podzielona bya na polis (pastwa-miasta), np. Ateny (najwiksze) na Attyce, Sparta na Peloponezie.


Leaa w klimacie rdziemnomorskim. Nie sprzyja on rozwojowi rolnictwa brak surowcw, mao ziemi pod upraw. Najwicej glinki ceramicznej. Rozwj eglarstwa i rybowstwa, hodowla winnej latoroli, oliwek oraz sadownictwo.

Najstarsza cywilizacja na Krecie: IV-III w. p.n.e., tzw. kultura minojska (kreteska), nastpnie kultura mykeska.

Ustroje polityczne

monarchia oligarchia (rzdy arystokracji) tyrania (rzdy jednostki) demokracja (wadza ludu)

Kolonizacja (w VIII w. p.n.e.): Bizancjum, Syrakuzy, Korsyka, pn. Afryka, wybrzee morza czarnego, pwysep apeni-ski, pwysep pirenejski.

Metropolia stolica polis, miasto macierzyste.

Religia

Politeizm. Bogw przedstawiono jako niemiertelnych ludzi, ze zwizku pomidzy bogiem a czowiekiem rodzili si herosi (pbogowie). Mieszkali na Olimpie. System wierze pomiertnych: Hades wiat zmarych odgrodzony rze-k Styks od wiata ywych, przez ktr ciao zmarego przewozi Charon za drobn opat. Wyjcia z Hadesu broni Cerber (trjgowy pies).

Imi bstwa Pokrewiestwo Zakres wadzy i dziaa, opieka

Zeus * s. Kronosa i Rei, m Hery wadza, porzdek prawny, zjawiska meteorologiczne

Hera * c. Kronosa i Rei, ona Zeusa maestwo, poonice, niemowlta

Posejdon * s. Kronosa i Rei, m Amfitryty wody, egluga, trzsienia ziemi, konie

Demeter * c. Kronosa i Rei, matka Persefony zasiewy, zboe, rodzina, podno, ad

Hades s. Kronosa i Rei, m Persefony wiat zmarych, bogactwo

Apollo * s. Zeusa i Latony Soce, medycyna, sztuka (przewodnik 9 muz), nauka, gwatowna mier

Artemida * c. Zeusa i Latony mylistwo, dzikie zwierzta, blask ksiyca, modzie

Atena * c. Zeusa (urodzona z jego gowy) mdro, wojna w susznej sprawie, rkodzieo (m.in. garncarstwo)

Hefajstos * s. Zeusa i Hery, m Afrodyty ogie, kowalstwo i inne rzemiosa

Afrodyta * c. Zeusa i Dione (urodzona z morskiej fali), ona Hefajstosa mio, podno, pikno

Hermes * s. Zeusa i Mai droga, podrnicy, kupcy, posacy, wynalazcy, zodzieje

Ares * s. Zeusa i Hery wojna krwawa i okrutna

Dionizos * s. Zeusa i Semele wino, teatr

* bogowie mieszkajcy na Olimpie

Wojny persko-greckie

Persowie, narzucajc zwierzchnictwo w jednym z polis w Azji Mniejszej, wprowadzajc podatki i tyrani, wywoali bunty wrd ludnoci. Tumiono je si. Zrozumieli, e chcc spokojnie panowa, musz pokona ca Grecj i zasiedli wyspy wroga.

Bitwy: 490 r. p.n.e. atak Dariusza I Wielkiego na Attyk. Bitwa pod Maratonem: Grekami dowodzi Miltiades (uycie falangi) odnis zwycistwo. Przebiegnicie wojownika z Maratonu do Aten (42km) i zawiadomienie Grekw o wygranej.480 r. p.n.e. atak Persw (Kserksesa) od pnocy. Bitwa pod Termopilami; Grekami dowodzi Leonidas. Wygrana Persw i spalenie Aten.480 r. p.n.e. pokonanie Persw na morzu pod Salamin przez flot atesk.479 r. p.n.e. pokonanie Persw pod Platejami oraz zaoenie zwizku morskiego dla obrony caej Hellady.448 r. p.n.e. pokj Kaliasza oraz hegemonia Aten.


Wojna peloponeska

Bya to wojna pomidzy Ateczykami a spartanami. Trwaa: 431-404 r. p.n.e. Spartanie zastosowali taktyk wynisz-czania. W Atenach wybucha zaraza, w wyniku ktrej zmar Perykles przywdca Ateczykw, twrca floty. Do wadzy dochodzi Nikiasz, jego kuzyn. W roku 421 p.n.e. ustanowiono tzw. pokj Nikiasza, lecz traktowano go jako chwilowe zawieszenie broni. Alchibiades (zwolennik wojny) zorganizowa wypraw na Sycyli w latach 415-413 p.n.e. klska Ateczykw. Sparta sprzymierzya si z Persami, Ateny otrzymay ostateczny cios. W 405 r. p.n.e. klska Ateczykw pod Chelespondem. Wojny osabiy Ateny i Spart. Do gosu dochodzi Macedonia za panowania Filipa II (359-336 r. p.n.e.). Bitwa pod Cherone w 338 r. p.n.e.: rozpoczcie panowania Macedoczykw w Helladzie.

Monarchia Aleksandra Wielkiego

336 r. p.n.e. po mierci Filipa II krlem Macedonii zosta jego syn Aleksander334 r. p.n.e. Aleksander na czele wojsk greckich wkracza do Persji333 r. p.n.e. rozbicie wielkiej armii Dariusza, krla perskiego, pod Issos332 r. p.n.e. wkroczenie do Egiptu, zaoenie Aleksandrii331 r. p.n.e. rozgromienie Persw pod Gaugamel, Aleksander podporzdkowa sobie Persj330 327 r. p.n.e. opanowanie Iranu, zakadanie miast greckich w Azji rodkowej327 324 r. p.n.e. prba podboju Indii323 r. p.n.e. mier Aleksandra w Babilonie323 301 r. p.n.e. prby wsprzdzenia pastwem Aleksandra przez jego nastpcw (diadochw) zakoczone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie, pocztek epoki hellenistycznej

Pastwo rozpado si na trzy czci: Macedonia z Grecj (dynastia Antygonidw) Syria (dynastia Seleucydw) Egipt (dynastia Ptolemeuszy)

Powstaa tzw. kultura hellenistyczna (kultura Grecji + kultura wschodu). Due znaczenie miaa Aleksandria egipska w Babilonie. Znajdoway si w niej: muzeum instytut naukowy, biblioteka, obserwatorium astronomiczne, ogrd botaniczny oraz laboratoria.

Kultura, sztuka i filozofia grecka

Filozofia umiowanie mdroci.

Filozofia: Tales z Miletu pierwotna substancja to woda Heraklit z Efezu pierwotna substancja to ogie Demokryt wszystko skada si z maych niepodzielnych czsteczek, zwanych atomami Sokrates zaprzecza sofistom, potpia demokracj, obiektywna prawda Wiem, e nic nie wiem, ale szukam

prawdy. Platon ucze Sokratesa, potpia demokracje, ludzie s w stanie pozna tylko odbicie prawdziwych idei, naucza

w gaju Akademosa Akademia. Arystoteles nauczyciel Aleksandra Wielkiego, ucze Platona, naucza w Likejonie Liceum, negowa demokracje.

Twrca logiki, etyki, astronomii.

Gatunki literackie stworzone przez Grekw: epopeja (Homer) elegia (Solon) hymny (Pindar z Teb) anakreontyki (Anakreont z Teos) historiografie (Herodot, Tukidydes) tragedie (Sofokles, Ajschylos, Eurypides) komedie (Arystofanes)

Architektura: styl dorycki (bez podstawy, trzon prosty, kapitel w ksztacie grzybka) styl joski (pojedyncza podstawa, trzon obkowany, kapitel w ksztacie baranich rogw) styl koryncki (potrjna podstawa, podwjnie obkowany trzon, kapitel w ksztacie lici akantu)

Kolumny w ksztacie kobiet to Kariatydy.


Rzebiarze: Fidiasz Poliklet Myron

Zabytki: otarz Zeusa Nike z Samotraki posg boga soca herb bogini Aleksandrii latarnia morska grupa Laokona

Nauka: Eratostenes (siatka geograficzna) Arystar (teoria heliocentryczna) Ptolemeusz (teoria geocentryczna) Euklides (ukad geometrii)

RZYM

2 tys. lat temu na pwysep apeniski przybyy ludy indoeuropejskie zwane Italikami: Umbrowie, Samnici, Lukano-wie, Latynowie, Sykulowie. Na pnocy Etruskowie.

Osada Roma zostaa zaoona nad Tybrem w 753 r. p.n.e. przez Romulusa, ktry zabi swego brata Remusa (synowie Rei Sylwii i boga Marsa wychowani przez wilczyce). Po Romulusie byo 6 krlw najwybitniejszy: Serwiusz Tulliusz (podzia na klasy majtkowe oraz na dzielnice, tzw. tribusy, otoczenie miasta murem), ostatni: Tarkwiniusz Pyszny obalony, wprowadzenie republiki.

Ustrj na czele kraju stao 2 konsulw (powoywali zgromadzenia oraz wadali armi) senat (300 osb) zgromadzenia: centurialne (najbogatsi obywatele, wybierano cenzorw, pretorw oraz kwestorw), trybusowe

(zaleao od miejsca zamieszkania, wybierano trybunw ludowych i niszych urzdnikw)

Spoeczestwo patrycjusze plebejusze proletariat niewolnicy

Wojna Czas trwania (p.n.e.)

Najwaniejsze wydarzenia Skutki Synni wodzowie

I wojna punicka

264-241 264 podbj Sycylii przez wojska rzymskie260 zwycistwo Rzymian w bitwie morskiej pod Mylac256 wyprawa rzymska do Afryki, zwycistwo floty u przyldka Ekomomos, klska armii ldowej (poleg konsul Regulus)

Osabienie Kartaginy,ktra odstpia Rzymowi Sycylioraz wyspy midzy Itali a Sycyli

rzymski: Gajusz Lutacjusz Katulus od 242 r. dowdca flotykartagiski: Hamilkar Barkas, dowdca od 247 r.


II wojna punicka

218-201 Hannibal przeprawi swoj armi do Italii przez Alpy, wykorzystujc drog nieznan Rzymianom (cakowicie ich zaskoczy)217 klska Rzymian nad Jeziorem Trazymeskim216 wielkie zwycistwo Hannibala pod Kannami

Kartagina zachowaa posiadocitylko w Afryce, nie wolno jej byobez zgody Rzymu prowadzi wojen,flot wojenn musiaa ograniczydo 10 okrtw. Rzym przej posiadociKartaginy i sta si hegemonem w zachodniejczci basenu Morza rdziemnego

rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio(zwany Scypionem Afrykaskim Starszym)kartagiski: Hannibal

III wojna punicka(wzywa do niej stale Kato)

149-146 oblenie Kartaginy (148-146) Na rozkaz senatu zburzono Kartagin,mieszkacw sprzedano w niewol, z terenuKartaginy utworzono prowincj Afryka

rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus(nazwany Scypionem Afrykaskim Modszym),dowodzi od 147 r.

Upadek republiki rzymskiej druga poowa II w.

Przyczyny kryzysu: brak staej armii powstania niewolnikw (najwiksze: powstanie Spartakusa, 73-71 p.n.e.) wojny domowe nieporozumienia pomidzy Rzymem a prowincjami

Walka pomidzy cezarem a Pompejuszem: 49 r. p.n.e. Cezar przekracza Rubikon wypowiada sowa Koci zostay rzucone 48 r. p.n.e. Cezar pokonuje Pompejusza pod Warsami 45 r. p.n.e. Cezar koczy wojn i przejmuje wadz w Rzymie 44 r. p.n.e. zamordowanie Cezara przez Brutusa przed wejciem do senatu

Reformy cezara podzia kalendarza reforma senatu struktury spoeczestwa

Walka pomidzy Markiem Antoniuszem a Oktawianem31 r. p.n.e. zwycistwo Oktawiana pod Akcjum i przejcie wadzy oraz wprowadzenie cesarstwa

Reformy Oktawiana staa i zawodowa armia (16-24 lata, od) tytu imperatora dla osoby panujcej cezar mia prawo veta senat 600 senatorw urzd prokuratora zamiast kwestora cenzus majtkowy (1 mln sestrw) cezar mia wadz trybusk, prawo zwoywania senatu i zgromadze ludowych

Rzdy Oktawiana nazywane s komedi republiki pryncypatem. On sam przyj tytuy: August, Cezar, Princeps (najwyszy urzd senatu), Imperator.

Reformy Grachw 133 r. p.n.e. Tyberiusz Grach wybrany na trybuna ludowego przeprowadzi reform agrarn, zgin w zamiesz-

kach. 143 r. p.n.e. Gajusz, brat Tyberiusza wybrany na trybuna, kaza si zamordowa swojemu sudze

Kultura i religia RzymuHellenizacja przejmowanie pierwiastkw kultury GreckiejRomanizacja przejmowanie wzorcw rzymskich przez prowincje

Wyznaczniki kultury i osigni rzymskich


prawo 12 tablic organizacja armii technika (wynalazek cegy) budownictwo (mosty, akwedukt, termy, hypokaustum) literatura (Wergiliusz autor sielanek, georgik, Eneidy; Horacy wiersze refleksyjne, utwory patriotyczne, pieni;

Owidiusz Sztuka kochania, mity, Przemiany) historiografia (Katon Starszy Pocztki, O gospodarstwie wiejskim; Tytus Liwiusz Od zaoenia Rzymu; Cezar

O wojnie domowej)

Bogowie rzymscy

Imi greckie Odpowiednik w Rzymie

Zakres wadzy, dziaa, opieka

Zeus Jupiter (Jowisz) Wadza (np. krlw), porzdek prawny, zjawiska meteorologiczne, opiekun pastwa rzymskiego

Hera Junona Maestwo, poonice, niemowlta

Posejdon Neptun Chmury, deszcz, wody, opiekun koni i wycigw

Demeter Ceres Zasiewy, zboe, rodzina, podno, ad

Hestia Westa Ognisko domowe, ycie rodzinne

Hades Pluton wiat zmarych, bogactwo

Apollo Apollo Soce, medycyna, sztuka, nauka, gwatowna mier

Artemida Diana Bogini Ksiyca, narodzin i oww

Atena Minerwa Mdro, wojna, rkodzieo, sztuka i literatura

Hefajstos Wulkan Ogie, poary, kowalstwo i inne rzemiosa metalurgiczne

Afrodyta Wenus Mio, podno, pikno, bogini wiosny i rolinnoci

Hermes Merkury Kupcy, bg handlu i zysku

Ares Mars Wojna, patron pr roku, zwaszcza wiosny, opiekun Rzymu

Dionizos Bachus Wino, teatr

Asklepios Eskulap Medycyna, uzdrowienia

Kronos Saturn Kojarzony ze zotym wiekiem ludzkoci i dobrymi rzdami, bg rolnictwa i zasieww

Pocztki chrzecijastwa po mierci Jezusa 313 r. n.e. Konstantyn Wielki wyda edykt gwarantujcy wolno kultu 392 r. n.e. Teodozjusz Wielki uznaje chrzecijastwo za religie panujc w Rzymie

Upadek RzymuPrzyczyny: rozkad systemu niewolniczego oddanie gruntw pod upraw rolnikom regres gospodarczy upadek rzemiosa podzia cesarstwa (administracyjny Djokrecjan, polityczny Teodozjusz Wielki) najazdy barbarzycw (Hunowie morze czarne, Wizygoci Hiszpania, Italia, pwysep bakaski, Wandalowie

pnoc Afryki, Frankowie, Burgundowie Galia, Anglowie, Sasi Brytania)

476 r. n.e. upadek Rzymu. Ostatnim wadc by Romulus Augustulus, wadz przejmuje barbarzyski wdz Odoaker.

480 r. n.e. po upadku cesarstwa zachodniego, przejmuje go cesarstwo wschodnie.

ARABIA

Pastwo znajdujce si na Pwyspie Arabskim.


Prorok Mahomet stworzy Koran (wit ksig). Wiara: islam, wyznawcy: muzumanie. Pi filarw wiary: wiara, modlitwa (pi razy dziennie), jamuna, post Ramadan, pielgrzymka do Mekki.

Mahomet w 622 r. opuszcza Mekk, chronic si w Medynie. Ten moment zwany jest hidr. Nastpcy Mahometa to kalifowie.

Dzieje stolicy:Mekka " Medyna " Damaszek " Bagdad

BIZANcJUM

Cesarstwo wschodnie Rzymu, pretendowao do bycia nowym Rzymem. Stolic by Konstantynopol. Wolne od najazdw, przejo wiele wzorcw z Rzymu. Istnia Kodeks Justyniana wzorowany na prawach rzymskich. Religi byo chrzecijastwo, panowa cezaropapizm. Z czasem przejo: Itali, Hiszpani, pnocn Afryk. Duym osigni-ciem byo wymylenie statkw rzucajcych ogniem.

Wystpi spr Ikonodulw (ludzie popierajcy cudown moc ikon) z Ikonoklastami (przeciw ikonom, uwaali to za zwyczaj o obrzdku pogaskim). Spr ten wygrali Ikonodulowie.

POcZTKI REDNIOWIEcZA

Monarchia karoliska

Monarchia Frankw zostaa zaoona przez Klodwiga w roku 496 (przyj chrzest). Rzdzona bya przez krlw z dynastii merowiskiej. Klodwig podporzdkowa sobie Gali, a nastpnie, w 507 r., pokona Wizygotw. Pa-stwo Frankw objo tereny od Loary do Pirenejw.

Dynastia Merowingw z czasem osaba i nastpi wzrost znaczenia urzdnikw. Wadz przeja dynastia Karolingw.

Pepin z Heristalu pierwszy majordom, wadca dynastii Merowingw.

Karol Mot pozostawi wadz Merowingw i podzieli pastwo. By majordomem frankijskim. Pokona Arabw pod Poitiers w 732 r.

Pepin May (Krtki) pokona Longobardw, oddajc ich ziemie we wadanie papieowi. Zapocztkowa pastwo kocielne w 755 r.

Karol Wielki pokona Sasw, krlestwo Longobardw, pastwo Awarw oraz prowadzi walki z Arabami (chrystia-nizacja).

800 r. koronowanie Karola Wielkiego, krla Frankw i Longobardw, na cesarza rzymskiego przez papiea Leona III.

Po mierci Karola Wielkiego wadz przej jego syn Ludwik Pobony. Nie jej utrzyma z powodu: najazdw Normanw i Wgrw, zego stanu gospodarczego poszczeglnych terenw wieej chrystianizacji.

843 r. podzia monarchii karoliskiej w Verdun pomidzy trzech synw Ludwika Pobonego: Karola ysego (ludno romaska, tereny dzisiejszej Francji), Ludwika Niemieckiego (terytoria germaskie), Lotara (Lotaryngia i Alzacja).

cesarstwo Ottonw

Po traktacie w Verdun najprniej rozwijao si pastwo Ludwika Niemieckiego. Pod jego wadaniem znajdoway si ksistwa: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia. Ksistwa byy czci krlestwa pod panowaniem Karolingw.

955 r. rozbicie przez Ottona I w. na Lechowym Polu oddziaw wgierskich (zakoczenie najazdw upieskich W-gier) i przyczenie do ksistw Lotaryngii

962 r. Otton I koronowany na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, otrzyma wadz nad krlestwem Woch (dziki pomocy papieowi Janowi XII w odparciu najazdw Berengaliusza).

Wydano edykt przyznajcy mu zwierzchnictwo nad Kocioem, w zamian Koci otrzyma wadz wieck.


983 r. przedwczesna mier Ottona II.

963-1002 r. panowanie Ottona III stworzy koncepcje uniwersalistycznej Europy, opartej na jednakowym mode-lu pastwa (religia rzymsko-katolicka, jzyk aciski).

Henryk II chcia odbudowa monarchi karolisk pod hegemoni Niemiec. Ostatni wadca z dynastii saskiej.

WIKINGOWIE

Powody ekspansji Wikingw w XIII w. wzrost zaludnienia brak ziemi pod upraw rywalizacja rodw plemiennych o wadz stosunki handlowe

Norwegowie szukali ziem pod stae osadnictwo. Zdobyli: Wyspy Owcze, Hybrydy, Orkady, Szetlandy, Irlandi, Islan-di, Grenlandi.

Szwedzi (Waregowie) kupcy-eglarze, zbudowali faktorie kupieckie w Nowogrodzie i Kijowie.

Duczycy korsarze, od IX w. osiedlaj si u uj Sekwany i Loary stworzyli wasne pastwo: Normandi. Jej wadca w X w. przyj chrzest. Bya lennem krla francuskiego. Ksi Normandii Wilhelm Zdobywca zorganizowa wypraw na Angli. W bitwie pod Hastings w 1066 r. odnis zwycistwo z Haroldem Jasnowosym, zostajc krlem Anglii.

System feudalnyObowizywa w caym redniowieczu. System spoeczno-polityczny oparty na zalenoci seniorw i wasali, podsta-wa: struktura wasnoci ziem (wzorem bya monarchia karoliska).

Senior (z ac. pan feudalny) otacza wasala opiek prawn, a wasal zobowizany by do wiadcze na rzecz i obrony seniora.

Wasal poddany seniora, skada renty: feudalne (paszczyzna), naturalne (dziesicina, oddawanie produktw rolnych), pienine (czynsz, wiadczenia pienine).

Senior nadawa feudum lenno (majtek ziemski) wasalowi.

Komendacja umowa pomidzy seniorem, a wasalem na mocy ktrej wasal wraz z majtkiem oddawa si pod opiek monego (seniora).

Inwestytura nadanie lenna. Towarzyszya temu odpowiednia ceremonia. Wasal skada przysig wiernoci, a senior nadaje lenno wasalowi. Moe by: wiecka (wrcza wczni lub chorgiew i wieczk), kocielna (wrcza piercie i pastora).

Immunitet czasami nadawany wasalowi przez seniora, zwalnia z okrelonych wiadcze, np. sdowniczy (zwolnie-nie z jurysdykcji prawa ksicego), ekonomiczny (zwolnienie ze wiadcze).

SOWIANIE

Sowianie (Sclaveni lub Sclavini) nazwa pochodzi od rzeki Slowa lub Slawa. Pierwsze rda mwice o Sowianach: VI w., historyk Jordanes. Po raz pierwszy zapisa sowo sclaveni.

Istniej dwie gwne teorie pochodzenia Sowian: Autoktonici odwieczni mieszkacy ziem na pnoc od Karpat, Alloktonici przybyli w V w. napywajc z Azji.

Podzia grupa zachodnia (plemiona: polskie, pomorskie, poabskie wieleckie, serbouyckie, czeskie, morawskie, sowa-

ckie) grupa wschodnia (plemiona ruskie) grupa poudniowa (plemiona: serbskie, chorwackie, soweskie)

Nad Batykiem ze Sowianami graniczyy plemiona Batw (Prusacy, Jawingowie, Litwini, otysze).


Religia Sowian

Politeizm. Najwikszy bg to wiatowid (o czterech twarzach), inni: Swaroyc (bg soca), Perun (bg byskawic), Woos.

Gospodarka rolnictwo, wypalanie lasw zboa: jczmie, proso, yto, pszenica; jarzyny: rzepa, kapusta hodowla zwierzt rozwj tkactwa

Struktura politycznaOpole grupa rodzin, wsplnota terytorialna. Rzdzi wiec plemienny (zoony z monych), na czas wojny wybierano ksicia lub wojewod, ktry by wodzem.

Pierwsze pastwa sowiaskiePastwo Samona utworzone na Morawach (622-625 r.) w trakcie walk z Awarami. Obejmowao: Morawy, kotlin czesk, tereny nad grn ab i Sal.

Pastwo wielkomorawskie zjednoczenie plemion morawskich przez Mormira okoo 830 r. Stolica: Welehrad. Pano-wa ksi Rocisaw jego cel to chrystianizacja. W 863-885 misja Cyryla i Metodego (dwaj zakonnicy misjonarze) przetumaczyli Pismo wite na jzyk sowiaski oraz dostosowali alfabet grecki (tzw. gagolica). Ksi witopek (nastpca Rocisawa) rozszerzy terytorium, podbijajc: Panoni, Czechy, tereny serbouyckie, lsk i ziemi Wilan. W roku 906 Wgry rozbijaj pastwo wielkomorawskie.

Pastwo czeskie po upadku pastwa wielkomorawskiego i Wgrw plemiona czeskie stworzyy odrbne pastwo z wadz rodem Przemylidw. Obejmowao: kotlin czesk, Morawy, Sowacj.

Pastwo ruskie dwa orodki pastwowe: Nowogrd Wielki (Soweni), Kijw (Polanie). Scalili je ksita kijowscy wywodzcy si od normaskich Waregw. Utrzymywano kontakt z Bizancjum. Wodzimierz Wielki przyj chrzest w 988 roku.

Geneza powstania pastwa polskiegoIstniej dwie teorie: teoria podboju zewntrznego (najedca z zewntrz terenw sowiaskich podbija plemiona, tym samym bdc

hegemonem) teoria podboju wewntrznego (z rywalizujcych plemion wyania si jedno najpotniejsze, podbijajc pozostae

i zdobywajc przywdztwo)

Plemiona polskie Wilanie plemiona lskie Polanie Mazowszanie Pomorzanie Ldzianie Goplanie

PIERWSI PIASTOWIE

Mieszko I

Pierwszym wadc Polski by Mieszko I (960-992 r.). Jego przodkami byli: Siemowit, Leszek, Siemomys. Zapiski o tym znajduj si w Kronice Galla Anonima. Polanie podporzdkowywali inne plemiona w drodze podbojw. To-czyli walki z Wieletami oraz Niemcami. Bitwa pod cedyni w 972 r. doprowadzia do przejcia wadzy przez Mieszka nad pomorzem zachodnim.


Mieszko I stworzy monarchi patrymonialn, organizacj grodow. Grodem zarzdza kasztelan. Wok grodw byy tzw. podgrodzia. Po ksiciu w hierarchii wadzy by Palatyn.

W celu zawarcia przymierza z Czechami Mieszko oeni si z czesk ksiniczk Dobraw.

966 r. przyjcie chrztu przez Polsk. Mieszko I przyj na chrzcie imi Dagobert. Okoo roku 991 wyda pierwsze pismo Dagome iudex (dokument oddawa Polsk we wadanie papiea). Zawiera wykaz dzieci (brak Chrobrego), ziemi.

W momencie chrztu we wadaniu Mieszka I byy: Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze i cz Pomorza. Pod koniec ycia, okoo roku 990 w posiadaniu Polski znalaz si take lsk, a po mierci Mieszka ziemia Wilan z Krakowem. Za Mieszka I powstao pierwsze biskupstwo misyjne w Poznaniu z biskupem Jordanem na czele.

Bolesaw chrobry

Po mierci Mieszka I panowanie obj Bolesaw chrobry (992-1025 r.).

Polityka wewntrzna: rozpocz wyprawy na tereny pogaskich Prus patronowa misji chrystianizacyjnej w. Wojciecha w Prusach. Misja zakoczya si mierci biskupa w 997 r. Bole-

saw wykupi relikwie i zoy je w Gnienie usun z kraju przyrodnich braci i przej wadz w krlestwie w 1000 r. doszo w Gnienie do tzw. zjazdu gnienieskiego, gdzie nastpio spotkanie midzy cesarzem

Ottonem III, ktry odbywa pielgrzymk do grobu w. Wojciecha, i Bolesawem. Ogoszono fundacj arcybiskup-stwa w Gnienie (przyzwolenie papiea Sylwestra II) oraz biskupstw w Koobrzegu, Wrocawiu i Krakowie. Otton III przekaza Bolesawowi diadem, wczni w. Maurycego, gwd z krzya Chrystusowego jako symbol przyzwole-nia na koronacj krlewsk.

Polityka zewntrzna: 1002-1018 r. wojny polsko-niemieckie o Milsko, uyce i Mi, zakoczone pokojem w Budziszynie w 1018 r.;

Polska otrzymuje uyce i Milsko oraz obietnic, i w Mini bdzie sprawowa wadz margrabia przyjazny Polsce 1003 r. interwencja w Czechach i przejciowe rzdy, zajcie Moraw i Sowacji 1018 r. wyprawa na Ru kijowsk i przejcie Grodw Czerwieskich 1025 r. koronacja Bolesawa Chrobrego na krla Polski w Gnienie.

Kryzys pastwa Piastw. Mieszko IIPo mierci Bolesawa Chrobrego wadz obj Mieszko II (1025-1034 r.). Kontynuowa polityk ojca (systematyczne najazdy na Saksoni), lecz nie wytrzyma jednoczesnego najazdu na Polsk w roku 1031 cesarza Konrada II i ksicia kijowskiego Jarosawa Mdrego.

Polska stracia: Milsko, uyce dla Niemcw Grody Czerwieskie dla Rusi Morawy dla Czech Sowacj dla Wgier (jeszcze prawdopodobnie za Chrobrego)

W roku 1030 wystpili przeciwko Mieszkowi II jego bracia: Bezprym i Lambert. Bezprym obj wadz, odsyajc insyg-nia koronacyjne cesarzowi (oznaka samodzielnoci politycznej). Mieszko II uciek z kraju. Po mierci Mieszka II (1034 r.) nastpi rozpad Polski na: Mazowsze (wadc zostaje Miecaw dawny czenik Mieszka II) Pomorze (rzdy lokalnych wadcw ksistewek pomorskich)

W 1039 r. najazd czeski na Polsk zorganizowany przez ksicia Brzetysawa. Zniszczenie Gniezna, zabranie relikwii w. Wojciecha i podporzdkowanie sobie lska.

Lata 1034-1138Ze wzgldu na niekorzystne dla cesarstwa wzmocnienie Czech cesarz Henryk III i Jarosaw Mdry poparli powrt Kazimierza Odnowiciela (1034-1058 r.) na tron Polski. Wsparli go rwnie zbrojnie.

Kazimierza Odnowiciel podporzdkowa sobie: Maopolsk z Krakowem Wielkopolsk Mazowsze w 1047 r.


lsk w 1050 r. (trybut na rzecz Czech, lecz pozostaje przy Polsce)

Jego nastpc by jego syn Bolesaw miay, zwany take Szczodrym (1058-1079 r.) Koronowa si w roku 1076. Otrzyma zgod na odnowienie arcybiskupstwa w Gnienie oraz przyczy Grody Czerwieskie po mierci Jarosawa Mdrego.

1079 r. zakoczenie panowania (spisek monych i biskupa Stanisawa, co wiadczy o potdze monowadztwa) i ucieczka Bolesawa na Wgry.

Wprowadzenie na tron modszego brata Bolesawa Wadysawa Hermana (1079-1102 r.). Wytworzenie si wrd monowadztwa grup rywalizujcych o wpywy i godnoci. Walka przeciwko wojewodzie ksicemu Sieciechowi (by palatynem).

1093 r. bunt monych przeciwko Sieciechowi i Hermanowi, co spowodowao podzia na dzielnice: Wadysaw Herman otrzyma Mazowsze; najsilniejsze grody wadza zwierzchnia Zbigniew Wielkopolsk i Kujawy Bolesaw Krzywousty Krakw, Sandomierz, lsk

1102 r. mier Wadysawa Hermana. Wadz obejmuje Bolesaw Krzywousty (1102-1138 r.).

Dochodzi do walki pomidzy Bolesawem a jego bratem Zbigniewem.

1106 r. Bolesaw chcia podporzdkowa Pomorze. Zbigniew nie pozwala przej przez jego terytorium.

1107 r. ucieczka Zbigniewa do Niemiec i uzyskanie poparcia cesarstwa.

1109 r. najazd cesarza Henryka V na Polsk.

Bitwy w 1109 r.: Gogw Psie pole pod Wrocawiem

Poraka cesarza i powrt Zbigniewa. Bolesaw uwizi go i olepi.

PomorzeChwilowo przejte za panowania Kazimierza Odnowiciela. Systematycznych podbojw dokonywa Bolesaw Krzywo-usty, rozpoczynajc od umocnienia linii Noteci.

1116 r. zdobycie Pomorza wschodniego z Gdaskiem.

1121-1122 r. zdobycie Pomorza szczeciskiego (Szczecin).

Ponowna chrystianizacja Pomorza i utworzenie biskupstwa w Kamieniu z kapelanem Krzywoustego jako biskupem.

Walka Bolesawa o niezaleno Kocioa polskiego z arcybiskupem magdeburskim Norbertem (Norbert uzyskuje bull oddajc Magdeburgom wszystkie biskupstwa polskie).

1135 r. spotkanie Krzywoustego z Lotarem III w Merseburgu. Ustpstwa wobec cesarza i doprowadzenie do potwier-dzenia praw metropolialnych Gniezna.

1138 r. mier Bolesawa Krzywoustego i wydanie jego testamentu (ustawy sukcesyjnej) mwicego o podziale Polski na pi czci (4 synw juniorw i jeden, najstarszy z nich, obejmujcy dzielnice senioraln).

Dzielnica senioralna " ziemia krakowska, stolic jest Krakw.

Koniec monarchii wczesnoredniowiecznej piastowskiej i pocztek rozbicia dzielnicowego (decentralizacji pa-stwa).

Podzia: Wadysaw Wygnaniec (lsk) Mieszko Stary (Wielkopolska, cz Kujaw) Bolesaw Kdzierzawy (Mazowsze) Henryk Sandomierski (ziemia sandomierska)

Kazimierz Sprawiedliwy urodzony po mierci ojca (Krzywoustego) i nie uwzgldniony w testamencie.

ROZBIcIE DZIELNIcOWE

Dzieje polityczne

Po mierci Bolesawa Krzywoustego seniorami kolejno zostaj:


Wadysaw II Wygnaniec (1138-1146)

Doszo do wojny domowej, w ktrej modszych ksit poparo monowadztwo i duchowiestwo.

1146 r. wygnanie Wadysawa (schroni si na dworze Konrada III). Nowym seniorem zostaje Bolesaw Kdzierzawy.

Bolesaw Kdzierzawy (1146-1173)

Organizuje wypraw na Prusy i Pomorze zakoczon niepowodzeniem, podczas ktrej zgin jego brat Henryk San-domierski. Toczy rwnie wojny z Niemcami.

1156 r. wyprawa Fryderyka Barbarossy na Polsk. Bolesaw Kdzierzawy zdoa si utrzyma na tronie za cen hodu lennego i wysokiego okupu. Wyprawa bya spowodowana zmian seniora.

1173 r. mier Bolesawa Kdzierzawego, seniorem zostaje Mieszko Stary.

Mieszko Stary (1173-1177)

Dziaania na rzecz wzmocnienia wadzy, nastpiy walki o tron. Zdecydowaa rola biskupstwa i monowadztwa kra-kowskiego.

1177 r. wygnanie Mieszka z kraju na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego.

Kazimierz Sprawiedliwy (1177-1194)

Obranie Kazimierza na seniora byo zamaniem senioratu; stara si zalegalizowa wadz nad Krakowem.

1180 r. zjazd w czycy i uzyskanie zgody na dziedziczenie Krakowa przez synw. W zamian: ustpstwa na rzecz Kocioa.

1194 r. mier Kazimierza Sprawiedliwego. Nastpiy walki o seniorat Mieszka Starego z synem Kazimierza Spra-wiedliwego, Leszkiem Biaym.

1202 r. mier Mieszka Starego, co koczyo jego seniorat. Uzyska go Leszek Biay.

Decentralizacja

Leszek Biay (1202-1227) mia ziemi krakowsk oraz sandomiersk.

Konrad Mazowiecki (brat Leszka Biaego) mia Mazowsze, czyc. W roku 1226 sprowadza Krzyakw, nadajc im ziemi chemisk, za co podbili Prusy. Faszujc umow, przejmuj wszystko.

Wadysaw Laskonogi (syn Mieszka III) mia cz Wielkopolski. W roku 1202 przejmuje wadz na kilka miesicy.

Henryk Brodaty (1228-1238) ksi, wadca Dolnego lska.

1227 r. Leszek Biay zwouje zjazd w Gsowie, na ktrym dokonano na niego napadu. Ksi zgin. Jego nastpc w Krakowie by ponownie na bardzo krtki okres (1228) Wadysaw Laskonogi. Potwierdzi on swym panowaniem odrbno ziem.

Henryk Pobony (1238-1241) jego plany panowania zostay zniweczone przez najazd mongolski.9 kwietnia 1941 r. Mongoowie rozbijaj hufce Henryka pod Legnic. Henryk zgin w bitwie.

Bolesaw Wstydliwy (1243-1279)

Leszek czarny (1279-1288) ksi czycki i sieradzki.

Henryk Probus (1288-1290) ksi wrocawski.

Przemys II (1295-1296) ksi Wielkopolski.1295 r. koronacja Przemysa II na krla Polski w Gnienie.1296 r. Przemys II skrytobjczo zabity.

Spadek przejmuje Wadysaw okietek (zamiast Henryka Gogowskiego), po trzech latach zostaje wygnany.

Wacaw II (1300-1305) krl Czech z dynastii Przemylidw.1300 r. koronacja Wacawa II na krla Polski.1305 r. mier Wacawa II.


Wacaw III (syn Wacawa II, 1305-1306)1306 r. mier Wacawa III, by ostatnim z Przemylidw. Jego mier koczy okres rozbicia dzielnicowego.

POWSTANIE PASTWA ZAKONNEGO W PRUSAcH

Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany krzyackim, powsta pod koniec XII w.

1211r. Krl Wgier, Andrzej II, osadza rycerzy w Siedmiogrodzie.

1225r. Wygnanie Krzyakw z Wgier (prby stworzenia samodzielnego pastwa w Siedmiogrodzie).

1226r.Ksi Konrad Mazowiecki zawiera porozumienie z Zakonem. Chce, aby pokonali Prusw za nadanie ziemi chemiskiej. Zakon dokona faszerstwa umowy co do ziemi chemiskiej. Wchon polski zakon rycerski Braci Dobrzyskich i uzyska papiesk inwestytur na Prusy.

1233r. Uzyskanie praw miejskich przez Toru i Chemno.

1237r. Poczenie si z inflanckim zakonem Kawalerw Mieczowych. Zaoenie Elblga.

1255r. Powstanie Krlewca.

1283r. Ostatecznie zakoczenie podboju Prus.

Organizm scentralizowany. Pastwo krzyackie podzielone na komturie jednostka administracyjna, wojskowa i sdowa. Zakonem kierowa wielki mistrz wybierany przez kapitu generaln. Podporzdkowanie sobie Kocioa, posiadanie dbr ziemskich oraz prowadzenie handlu midzynarodowego. Ludno podbita zostaa zdominowana przez osadnikw przybyych z Niemiec.

KONIEc ROZBIcIA DZIELNIcOWEGO

Wadysaw okietekmier Wacawa III (ostatni z dynastii Przemylidw) umoliwia Wadysawowi okietkowi (1306-1333) opanowanie Krakowa i Pomorza Gdaskiego. Wielkopolska uznaa natomiast wadz Henryka Gogowskiego.

W latach 1308-1309 w wyniku dziaa zbrojnych Brandenburczykw i Krzyakw Wadysaw straci Pomorze.

W 1310 r. w Czechach obejmuje wadz Jan Luksemburczyk z dynastii Luksemburczykw, ktry zgasza pretensje do tronu krakowskiego, powoujc si na dziedziczenie przez Przemylidw.

W 1311 r. zniemczone mieszczastwo w Krakowie i Sandomierzu wywouje bunt, na czele ktrego stan wjt Albert. Poparo pretensje Luksemburczyka. Bunt zosta stumiony. Nastpnie bunt wybuch w Poznaniu, ktry jest broniony przez wjta Przemka, lecz ksi Wadysaw okietek zdobywa miasto w roku 1314. Koczy si okres rebelii miesz-czastwa.

1320 r. koronacja Wadysawa okietka na krla Polski przez arcybiskupa Janisawa w Krakowie na Wawelu. Symbo-liczne zakoczenie rozbicia dzielnicowego.

W tym samym roku nastpuj zalubiny crki Wadysawa okietka Elbiety z krlem wgierskim Karolem Robertem Andegaweskim. By on jedynym sprzymierzecem Polski w sporze z Krzyakami.

Wojna z Krzyakami 1329-321329 r. utrata ziemi dobrzyskiej.1331 r. sukces wojsk polskich pod Powcami.1332 r. utrata Kujaw na rzecz Zakonu.

1333 r. mier Wadysawa okietka.

KAZIMIERZ WIELKI

Nastpc Wadysawa okietka zosta Kazimierz Wielki (1333-1370).

W roku 1335 i 1339 odbyy si zjazdy w Wyszehradzie. W ich wyniku doszo do kompromisu z Janem Luksembur-czykiem. Po wniesieniu przez Polsk znacznej opaty zrzek si on praw do korony polskiej. Pozosta jednak zwierzch-nikiem lennym nad ksistwami lskimi (oprcz ksistwa siewiersko-widnickiego).


W roku 1338 odby si proces w Warszawie, gdzie oskarono Krzyakw o przywaszczanie sobie zabranych ziem. Papie nakaza Krzyakom oddanie zagarnitych terenw.

W roku 1343 w Kaliszu zawarty zostaje pokj z Krzyakami. Zwrcili Koronie Kujawy i Ziemi Dobrzysk. Zatrzy-mali Pomorze Gdaskie i Ziemi Chemisk jako wieczyst jamun. Krl Polski zachowa tytu pana i dziedzica Pomorza.

W latach 1340-1349 krl zorganizowa, zakoczon sukcesem, wypraw na Ksistwo Halickie.

1364 r. Kazimierz Wielki ufundowa Uniwersytet (Jagielloski) w Krakowie.

1370 r. mier Kazimierza Wielkiego.

LUDWIK WGIERSKI

Ludwik Wgierski (1370-1382) by siostrzecem Kazimierza Wielkiego. W jego imieniu sprawowaa wadz jego mat-ka Elbieta. Chcc zapewni sukcesj swojej crce Jadwidze, wyda pierwszy w historii penoprawny przywilej szla-checki:

1374 r. zjazd w Koszycach i wydanie tzw. przywileju koszyckiego polegajcego na wprowadzeniu wolnoci po-datkowej szlachty i jej poddanych. Jednoczenie wadca musia zabiega o zgod zgromadzenia szlacheckiego na nadzwyczajne opodatkowanie.

1382 r. mier Ludwika Wgierskiego.

UNIA W KREWIE

W roku 1384 w Krakowie w katedrze wawelskiej doszo do koronacji Jadwigi na krlow Polski. Ze wzgldu na wiek Jadwigi faktyczn wadz sprawowali panowie maopolscy. Doprowadzili do jej maestwa z ksiciem litewskim Jagie.

14 sierpnia 1385 r. unia polsko-litewska w Krewie. Ustalenia: Jagieo przyjmie chrzest ochrzci Litw i poczy z Polsk otrzyma rk Jadwigi i koron Krlestwa Polskiego

Przyczyny unii polsko-litewskiej:

Krlestwo polskie: wzmocnienie krlestwa przeciwko Zakonowi krzyackiemu ekspansja na zachd utrzymanie Rusi halickiej, co pocigao za sob osabienie sojuszu z Wgrami wzgldy ekonomiczne

Pastwo litewskie: potrzeba sojusznika w walce z Moskw najazdy Krzyakw chccych opanowa mud (sojusz z pastwem zwanionym z Zakonem) pokojowa chrystianizacja Litwy wzgldy ekonomiczne

JAGIELLONOWIE

Pastwo litewskiePastwo litewskie powstao w poowie XIII w. Twrc by ksi Mendog, ktry koronowa si w roku 1253. Zawar pokj z Krzyakami i przyj chrzest. Pastwo zostao jednak pogaskie.

Nastpcy Mendoga: Trojden (zm. 1281) Pukuwer (zm. 1294) Witenes (zm. 1315) Giedymin (1316-1341)


Giedymin mia trzech synw. Pierwszym z nich by Jawnuta, odsunity od wadzy przez braci ze wzgldu na sw nieudolno. Drugim by Olgierd (1345-1377), a trzecim Kiejstut (1345-1382), ktry by za usamodzielnieniem si Litwy. Synem Olgierda by Jagieo, ktry by za przyczeniem si do Krlestwa Polskiego. Od 1382 r. dzieli on wadz z synem Kiejstuta, Witoldem Kiejstutowiczem.

Bojarzy rednia warstwa spoeczna. Pniejsza szlachta.

Knaziowie grna warstwa spoeczestwa, potomkowie wielkich wadcw litewskich i ksit ruskich.

WADYSAW JAGIEO

W roku 1386 Jagieo zosta krlem Polski, przyj chrzest (nowe imi: Wadysaw), polubi Jadwig.

1387 r. zaoenie biskupstwa wileskiego. Jadwiga organizuje wypraw na Ru Halick, w wyniku ktrej Ru zostaa opanowana przez rycerstwo polskie. Jagieo wyznacza swojego brata, zwanego Skirgie, na namiestnika Litwy.

1388 r. Statut Piotrkowski. Krl przyzna szlachcie przywilej polegajcy na wypacania odu za udzia w wyprawach poza granicami kraju.

1392 r. Porozumienia pomidzy Jagie i Witoldem Kiejstutowiczem dotyczce sprawowania rzdw na Litwie. Rzdy na Litwie obejmuje Witold.

1398 r. pokj saliski, krzyacko-litewski na wyspie Salin. Witold oddaje mud. W zamian mia uzyska pomoc w walce z Tatarami.

1399 r. klska Witolda pod Worskl w bitwie z Tatarami. Przekrelio to jego plany podporzdkowania sobie Rusi. mier Jadwigi (kilka dni wczeniej zmara jej crka Elbieta Bonifacja).

1401 r. powstanie antykrzyackie na mudzi. Nastpna unia polsko-litewska, zwana radomsko-wilesk, potwier-dzajc uznanie wadzy Witolda jako Wielkiego Ksicia Litewskiego pod zwierzchnictwem Jagiey, odrbno Litwy.

1404 r. pokj Korony i Litwy z Zakonem, ponowne zrzeknicie si mudzi oraz wykup Ziemi Dobrzyskiej.

1407 r. Ulrich von Jungingen zostaje mistrzem krzyackim nastpca brata Konrada, zwolennik rozstrzygni zbroj-nych z Koron i Litw.

1408 r. Pokj wieczysty pomidzy Witoldem a wielkim ksiciem Moskwy Wasylem nad rzek Ugr.

1409-1411 r. Wielka Wojna z Zakonem Krzyackim

Przyczyny: Powstania antykrzyackie na mudzi wspomagane posikami Witolda Kiejstutowicza Poparcie Litwy przez Polsk w sporze o mud zaniepokojenie Polski przejciem przez Zakon Nowej Marchii

odcinajcej klinem Wielkopolsk od Pomorza

1409 r. Zakon wypowiada Polsce wojn i zajmuje ziemi dobrzysk.

czerwiec 1410 r. Poczenie wojsk polskich z litewsko-ruskimi w okolicach Czerwieska nad Wis i ruszenie na Malbork.

15 lipca 1410 r. Bitwa pod Grunwaldem. Wojskami polsko-litewsko-ruskimi dowodzi Wadysaw Jagieo. Niemieckimi Ulrich von Jungingen. Wygrana Polakw.

1411 r. Pokj w Toruniu. Oddanie mudzi oraz ziemi dobrzyskiej.

1412 r. traktat lubowelski. Zjazd pokojowy na Lubowli na Spiszu, przy udziale Wadysawa Jagiey, Witolda, Zyg-munta Luksemburczyka. Pokj Luksemburczyka z Koron i zerwanie jego stosunkw z Krzyakami.

1413 r. unia polsko-litewska w Horodle. Potwierdza odrbno Litwy. Szlachta litewska przyja herb polski.

1414 r. tzw. wojna godowa z Zakonem. Zakon nie dotrzyma warunkw Pokoju Toruskiego (oddanie ziem). Krzy-acy, unikajc wojny otwartej, zamknli si w swoich twierdzach.

1415-1418 r. Sobr w Konstancji, powoany do rozsdzenia sprawy polsko-krzyackiej. Polscy wysannicy: arcybi-skup gnienieski Mikoaj Trba, biskup pocki Jakub, rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, rektor Akademii Krakowskiej Pawe Wodkowic. Nieoficjalny rzecznik krzyacki: Jan Fankelberg. Sobr nie rozstrzygn sporu.

1419 r. Zygmunt Luksemburski spotyka si z Wadysawem Jagie w Koszycach. Jagieo odda oficjalnie spr pol-sko-krzyacki pod sd Zygmunta.

1420 r. wyrok Luksemburczyka poparcie strony krzyackiej i tym samym zerwanie traktatu lubowelskiego.


Panowie polscy spotykaj si w czycy i odrzucaj arbitra Luksemburczyka. W tym czasie husyci czescy proponuj koron czesk Jagielle, lecz ten odmawia, wskazujc na Witolda.

1422 r. pokj wieczysty z Krzyakami nad jeziorem Melno. Witold wysa do Pragi wypraw ze swoim penomoc-nikiem Zygmuntem Korybutowiczem, ktry obj tam wadz i zaprzysig tzw. cztery artykuy praskie husytw. W obo-zie wojennym pod Czerwieskiem Jagieo wydaje nastpny przywilej szlachecki: zakaz konfiskaty dbr szlacheckich bez wyroku sdu (nietykalno majtkowa) i czenia w jednym rku urzdu starosty i sdziego ziemskiego.

1423 r. ugoda w Kiemarku. Spotkanie Zygmunta Luksemburczyka z Jagie i odnowienie ukadu lubowelskiego. Zobowizanie Jagiey do odwoania Witolda z Czech (walka z husytami). Statut w Warcie. Krl tym razem pozwala szlachcie na przejcie ziemi sotysa nieuytecznego lub buntowniczego.

1430 r. Luksemburczyk przedstawia plan koronacyjny Witolda na krla Litwy poparcie Jagiey. Niespodziewana mier Witolda i upadek planw koronacyjnych. Jagieo mianuje swojego brata, widrygie, zwierzchnikiem Litwy.

widrygieo zmierza do oderwania Litwy, ogosi si wadc samodzielnym, wybucha wojna domowa.

1430 i 1433 r. (Jedln, Krakw) przywilej jedlnesko-krakowski. Jagieo wprowadzi zasad nietykalnoci osoby szlachcica, zakaz wizienia rycerza bez wyroku sdowego, z wyjtkiem pojmanych na gorcym uczynku. W zamian: wybranie na krla jednego z synw Jagiey.

1431 r. widrygieo zawar sojusz z Krzyakami w Skirstymoniu. Bojarzy dokonali zamachu stanu, w zachodniej czci ksistwa Wilno wadz przejmuje Zygmunt Kiejstutowicz (brat Witolda).

1432 r. odnowienie unii polsko-litewskiej w Grodnie. Zygmunt Kiejstutowicz zoy hod lenny, zapewni, e po jego mierci Litwa zostanie przyczona do Korony.

1435 r. bitwa pod Wikomierzem nad rzek wit. Rozgromienie widrygiey i Krzyakw. widrygieo ucieka, gi-nie mistrz zakonu inflanckiego Kerkskorf i Zygmunt Korybutowicz (niedoszy krl Czech). Zawarto pokj wieczysty z Krzyakami w Brzeciu Kujawskim. Regulacja kwestii spornych: Zakon nie bdzie si w nich ucieka do papiestwa, ani cesarstwa, wolny handel.

Jagieo mia dwch synw z Zofi Holszask ksiniczk rusk (trzecie maestwo): Wadysawa i Kazimierza.

WADYSAW III WARNEcZYK

Wadysaw Warneczyk w chwili koronacji mia 10 lat. Koronacj Wadysawa zorganizowa biskup krakowski Zbigniew Olenicki przejmujc wadz na czas regencji. Na Litwie natomiast przej wadz modszy syn Jagiey, Kazimierz. W czasie panowania Wadysawa III gwn rol odgrywaa sprawa turecka. Po zajciu Adrianopola w roku1365, Turcy stali si potgo militarn.

Wadysaw III dy do przeciwstawienia sile Turcji szukajc sojuszu z Wgrami. W zwizku z tym doprowadzi take do zakoczenia wojny z Krzyakami.

1440 r. Wadysaw Warneczyk zosta krlem Wgier po mierci Albrechta Habsburga. Na Litwie zamordowano Zygmunta Kiejstutowicz, w wyniku czego na tron litewski powoano Kazimierza Jagielloczyka zerwanie unii pol-sko-litewskiej.

1443 r. pierwsza kampania zakoczona pokojem w Szegetynie w roku (1444), korzystnym dla Wgier. Wyparcie Turkw a po Bakany.

Wadysaw zrywa ukad pokojowy kuszony przez legata papieskiego Cezariniego.

1444 r. bitwa pod Warn. Zgin krl Wadysaw Warneczyk. Wadc tureckim by sutan Murader II.

1445 r. Zjazd w Sieradzu panw polskich. Szlachta polska proponowaa Kazimierzowi Jagielloczykowi objcie tronu w Polsce. Warunkiem byo potwierdzenie dotychczasowych przywilejw.

1446 r. Zjazd szlachty w Piotrkowie. Kazimierz wyda akt regulujcy stosunki polsko-litewskie na zasadzie brater-skiego zwizku. Litwa zyskaa gwarancje granic.

1447 Kazimierz zdoby koron bez adnych dodatkowych warunkw. Wydanie przywileju wileskiego, ktry zrw-na szlacht litewsk z polsk (prawa) i wprowadzi zasad nominowania wycznie Litwinw na urzdy Wielkiego Ksistwa Litewskiego.

KAZIMIERZ JAGIELLOcZYK

Jego panowanie (1447-1492) przebiegao pod znakiem walk z Krzyakami. Szczegln rol odegraa wojna trzyna-


stoletnia (1454-1466).

Kazimierz dy do wzmocnienia Polski, opierajc si w rwnym stopniu na szlachcie i mieszczastwie. Dy rwnie do zmniejszenia wpyww szlacheckich. Formalnym wyrazem tej polityki byo powstanie w ramach ksztatujcego si sejmu dwch izb wyszej i niszej.

1471 r. Wadysaw, najstarszy syn Kazimierza Jagielloczyka, obejmuje wadz w Czechach, co doprowadzio do zaostrzenia konfliktu z Wgrami.

Rywal Wadysawa, krl Wgier Maciej Korwin opanowa lsk, uyce, Morawy. Do konfliktu po jego stronie doczyli si Krzyacy, chcc obali warunki pokoju toruskiego (1466).

1478 r. Wojna popia. Papie Pawe II wyznacza na biskupstwo warmiskie Mikoaja Tungena. Sykstus IV cofa de-cyzje i zatwierdza nastpnego kandydata Andrzeja Oporowskiego, a Tungena przenosi na biskupstwo kamienickie. Tungen nie uszanowa decyzji papiea i zaczyna dziaania zbrojne, co efektem byo zajcie przez niego Warmii.

1479 r. Pokj w Oomucu. Bez korzyci ze strony polskiej.

1490 r. mier Macieja Korwina, krla Wgier.

1492 r. Tron w Budzie obejmuje Wadysaw Jagielloczyk. Tym samym zostaje on krlem Czech i Wgier. W tym samym roku umiera jego ojciec, a tron polski przejmuje Jan Olbracht.

Wojna trzynastoletnia (1454-1466)1440r. zaoenie Zwizku Pruskiego (wzorowany na tajnym propolskim Zw. Jaszczurzym (1397r.)).Opozycja prze-ciwko Zakonowi.

Przyczyny zaoenia Zwizku Pruskiego: Zwikszenie podatkw (koszty prowadzonych wojen). Krzyacka polityka celna (uderzaa ona w gospodark miast pruskich, zwaszcza Gdaska). Zazdro szlachty pruskiej uprzywilejowania szlachty polskiej

Przyczyny wojny: Likwidacja Zwizku Pruskiego oraz represje wobec jego przywdcw. Powstanie zbrojne przeciwko Krzyakom (konsekwencja powyszego).

Luty 1454 r. powstanie antykrzyackie (skutek rozwizania Zwizku Pruskiego oraz represji wobec niego).

6 marca 1454 r. inkorporacja Prus i Pomorza przez Polsk (uzyskuj szerok autonomi).

1454 r. obz wojenny w Cerekwicy; Nieszawa statuty nieszawskie. Krl bez zgody sejmikw ziemskich nie mg powoywa pospolitego ruszenia, stanowi praw ani nakada podatkw.

Wprowadzenie wojsk zacinych, finansowanych przez Gdask, Toru, Elblg opowiadaj si za zwizkiem z Polsk. Wykupienie Malborka. Za pomoc finansow otrzymuj rne uprawnienia.

18 wrzenia 1454r. klska pospolitego ruszenia z Zakonem pod Chojnicami.

1456 r. Kaprowie gdascy pokonali flot dusk pod Bornholmem.

1462 r. Bitwa pod wicinem koo arnowa (jezioro). Zwyciyy polskie oddziay najemne pod wodz Piotra Dunina.

1463 r. Flota miast pruskich rozbia na Zalewie Wilanym flot Zakonu. Zdobycie Chojnic (odcicie drogi posikw ldowych z pastw zachodnich dla Zakonu).

1466 r. Drugi pokj toruski. Polska otrzymaa: Pomorze Gdaskie z Ziemia Chemisk, Malborkiem, Elblgiem i ksistwem biskupim, Warmi (od tej pory nazywane Prusami Krlewskimi). Pastwo zakonne ze stolic w Krlewcu stao si lennem Polski. Kady wielki mistrz zobowizany do hodu lennego, Polacy mogli wstpowa do Zakonu. Pru-sy Krlewskie otrzymay przywileje polityczne i gospodarcze (wasne urzdy i sejm prowincjonalny).

JAN OLBRAcHT

Po mierci Kazimierza Jagielloczyka krlem zosta Jan Olbracht (1492-1501). Na Litwie tron obejmuje jego brat Aleksander.

1493 r. zjazd w Piotrkowie. Pierwszy sejm dwuizbowy.

1496 r. Statut Piotrkowski. Jan Olbracht zakaza mieszczanom nabywania dbr ziemskich i piastowania wyszych urzdw i godnoci kocielnych. Wprowadzenie tzw. taksy wojewodziskiej na produkty miejskie (ustalenie cen mak-symalnych), ograniczenie prawa chopw do opuszczania wsi (tylko jeden raz w roku jeden chop), zwolnienie towa-


rw szlacheckich z ca.

1497 r. Wyprawa czarnomorska, w wyniku zdrady Modawian na rzecz Turkw (Stefan hospodar modawski) zakoczya si klsk Olbrachta .

1499 r. Litwa, w obliczu zagroenia przez Moskw, zaproponowaa Krlestwu Polskiemu odnowienie Unii.

1501 r. mier Jana Olbrachta.

ALEKSANDER JAGIELLOcZYK

Nastpc Jana Olbrachta zosta Aleksander Jagielloczyk (1501-1506).

1501 r. Akt w Mielniku. Monowadztwo uzyskao ogromny wpyw na krla i pastwo polskie. Ogranicza on jed-nak prawa szlachty. W tym samym roku odnowiono Uni Horodelsk (1413) midzy Litw, a Koron.

1503 r. -Polacy nie poparli Litwinw i zostali zmuszeni do zawarcia pokoju z Moskw. Strata ziem zadnieprzaskich Litwy.

1504 r. Przywilej w Piotrkowie.

1505 r. Konstytucja nihil novi w Radomiu. Podstawow zasad bya konieczno uzyskania przez krla zgody izby poselskiej i senatu (szlachty) przy podejmowaniu waniejszych decyzji pastwowych. Wprowadzia koncepcj trzech stanw sejmujcych (krl, senat, izba poselska). wsplnie tworzcych prawo. Nastpi koniec monarchii stanowej, ktra zostaje zastpiona demokracj szlacheck.

ZYGMUNT STARY

Zygmunt Stary panowa w latach 1506-1548. Zosta on jednoczenie krlem Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego.

Konflikt z Moskw

Moskwa zmierzaa do zjednoczenia ziem ruskich. Litwini, wsparci pomoc oddziaw polskich trzykrotnie odpierali ataki Moskwy: 1507-1508 1512-1522 1534-1537

1514 r. car Wasyl III sprzymierzony z Krzyakami zdoby Smolesk. Zwycistwo wojsk litewskich pod Orsz.

1537 r. Siedmioletni rozejm.

Problem Zakonu

1511 r. Wielkim mistrzem zosta Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec Zygmunta I Starego). Prbowa uniezaleni od Polski, prowadzi rozmowy z Brandenburgi i Moskw.

1519-1521 r. Wojna polsko-zakonna, zakoczona sukcesem Polski.

1525 r. Hod pruski. Traktat pomidzy Zygmuntem a Albrechtem w Krakowie. Uroczyste zoenie hodu lennego, sekularyzacja w protestanckie ksistwo. W przypadku bezdzietnoci Albrechta i jego braci Prusy, odtd zwane ksi-cymi, wcielone zostan do Polski.

Sprawa Modawii, Turcji, Wgier oraz czech. Rywalizacja o Modawi z Turcj

1515 r. Zjazd Wiedeski. Wadysaw krl Czech i Wgier, Zygmunt krl Korony i Litwy zawarli ukad dynastycz-ny z Maksymilianem Habsburgiem. Uzgodniono maestwa dzieci Wadysawa z wnuczkami cesarza. W przypadku bezpotomnej mierci syna krla Czech i Wgier dawao to tron w Budzie i Pradze Habsburgom. Cesarz odstpi od wspierania wrogw pastwa polsko-litewskiego.

1526 r. Atak Turcji na Wgry. mier Ludwika Jagielloczyka pod Mohaczem daa Habsburgom prawo do sukcesji tronu w Czechach i Wgrzech.

1531 r. Sukces Polski pod Obertynem.

1533 r. Traktat pokojowy Zygmunta z sutanem. Po zhodowaniu Siedmiogrodu staje si ssiadem Polski.


Wojna kokosza

1537 r. W trakcie przygotowa do wyprawy modawskiej nastpi bunt szlacheckiego pospolitego ruszenia pod Lwowem. Krl potwierdzi elekcyjno oraz zakaz rozdawania krlewszczyzn.

ZYGMUNT II AUGUST

Zygmunt August panowa w latach 1548-1572. Ju na pocztku jego panowania wybuch konflikt pomidzy szlach-t, a krlem (tajne maestwo z Barbar Radziwiwn): walka z krlem pod hasem egzekucji praw (wprowadzenie w ycie wczeniej uchwalonych praw), naprawy pastwa.

1562-1563 r. pierwszy sejm egzekucyjny zwoany przez krla w Piotrkowie. rewizja legalnoci nada krlewszczyzn zasada tolerancji religijnej niezaleno szlachty od dostojnikw kocielnych reforma podatkowa

1563-1564 r. drugi sejm egzekucyjny, w Warszawie. Kontynuacja wczeniej wprowadzonych reform i lustracja dochodw.

28 czerwca 1569 r. Unia Lubelska, Polsko-Litewska. Ustanowienie Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Poczenie Korony i Litwy w jeden organizm pastwowy. Zwizek realny jeden organizm spoeczno-polityczny. Zastpienie dotychczasowej unii personalnej uni realn.

Wojna o Inflanty (1557-1570)

Wojna pomidzy Rosj i Polsk. Udzia wziy rwnie Dania i Szwecja.

Polska uzyskaa najszerszy w swej historii dostp do Batyku, dwa wielkie porty: Gdask i Ryga.

1572 r. mier krla Zygmunta II Augusta. Koniec epoki Jagielloskiej.

PIERWSZE BEZKRLEWIE

Po mierci Zygmunta II Augusta w roku 1572 nastpi pierwsze w Polsce bezkrlewie.

Do koca roku 1572 zjazdy szlachty postanowiy: interrexem zostanie Jakub Uchaski Jan Firlej odpowiada mia za bezpieczestwo publiczne wadza na ziemiach w rku konfederacji szlacheckich powoanie sdw kapturowych

stycze 1573 r. sejm konwokacyjny (ac. convocatio zgromadzenie). Brak pierwszego ze stanw sejmujcych krla. Zdecydowano: obir nowego wadcy Polski i Litwy odbdzie si w kwietniu we wsi Kamie pod Warszaw oraz elekcja viritim.

28/29 stycznia 1573 r. konfederacja warszawska. Akt zapewniajcy pokj, sprawiedliwo, porzdek i obron Rze-czypospolitej. Prawna gwarancja pokoju religijnego. Episkopat katolicki nie uzna aktu. Gwarantem zosta stan szla-checki.

PIERWSI WADcY ELEKcYJNI

1573 r. sejm elekcyjny viritim.

Wybrany zosta Henryk Walezy (1573-1574), poparty przez szlacht. Wybr zosta obwarowany zgod elekta na zatwierdzenie umw:

Pacta Conventa (ac. warunki uzgodnione): krl nie naruszy dotychczasowych wolnoci i przywilejw szlacheckich wzmocni wasnymi dochodami skarb pastwowy przywiezienie z Francji kilku tysicy onierzy

Artykuy Henrykowskie (dokument okrelajcy podstawy ustrojowe): potwierdzenie przywilejw szlacheckich wolna elekcja


wolno religijna (tolerancja) regularne zwoywanie sejmu (co 2 lata) zgoda sejmu na: wypowiedzenie wojny, pospolite ruszenie, podatki, ca itp. przydano krlowi rad 16 senatorw-rezydentw (kontrola, doradztwo) prawo szlachty do buntu przeciw krlowi, ktry amie prawo

Walezy przebywa w Polsce kilka miesicy, po czym potajemnie uciek do Francji na wie o mierci swego krlew-skiego brata Karola.

1575 r. ogoszono bezkrlewie (interrex Jakub Uchaski najwyszy dostojnik Kocioa).

Doszo do podwjnej elekcji. Prymas Uchaski ogosi wybr Maksymiliana II Habsburga, a Mikoaj Sienicki prokla-mowa Ann Jagiellonk, ktrej przydano za maonka Stefana Batorego. Pospolite ruszenie poparo go, opanowa Krakw i dokona koronacji. Rzdzi: 1576-1586. Nagy zgon Maksymiliana II (seniora) zapobieg wojnie domowej.

Wojna z Rosj

1575 r. car moskiewski Iwan IV Grony uderza na polskie Inflanty i zajmuje pn. cz. Dwa lata pniej dochodzi do Dwiny.

1578 r. uchwalenie przez sejm warszawski podatkw na wojn z Moskw. Stworzenie piechoty wybranieckiej (cho-pi z dbr krlewskich na subie).

1579 r. Zdobycie Pocka.

1580 r. zdobycie Wielkich ukw.

1581 r. dotarcie do Pskowa nad jeziorem Pejpus. Nie zdobyto miasta.

1582 r. 10 letni pokj w Jamie Zapolskim.

Polityka wewntrznaSukcesy ruchu egzekucyjnego:

1578 r. powoanie Trybunau Koronnego najwyszy sd apelacyjny od wyrokw grodzkich, ziemskich i podkomor-skich. Kodyfikacja przepisw prawnych. Sdy: Piotrkw Wielkopolska, Lublin Maopolska.

1579 r. zaoenie Akademii Wileskiej. Pierwszym rektorem Piotr Skarga.

1581 r. zaoenie Trybunau Litewskiego.

1586 r. mier Stefana Batorego.

ODKRYcIA GEOGRAFIcZNE

Wielkie odkrycia

1492 r. Krzysztof Kolumb (Genueczyk) dotar do wybrzey Ameryki rodkowej: Hispaniola (Haiti), Kuba. W subie hiszpaskiej. Symboliczny pocztek epoki nowoytnej.

1499 r. Amerigo Vespucci (Woch) dotar do wschodnich wybrzey Ameryki Poudniowej. (W 1507 r. ld nazwany na jego cze Ameryk)

1497-98 r. Vasco da Gama (Portugalczyk) odkry drog do Indii wzdu wybrzey Afryki.

1519-22 r. Ferdynand Magellan (Portugalczyk) w subie hiszpaskiej opyn ziemi dookoa Sewilla-Sewilla: cienina Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo.

1434 r. Gil Eanes (Portugalczyk) przyldek Bojador.

1446 r. Dinis Dias (Portugalczyk) przyldek Zielony.

1488 r. Bartolomeo Diaz (Portugalczyk) przyldek Dobrej Nadziei

1497 r. John Cabot (Woch) w subie angielskiej pwysep Labrador.

1526 r. Sebastian Cabot (junior) w subie angielskiej brzegi rzeki La Plata.

1534-36 r. Jacqes Cartier (Francja) dolina rzeki w. Wawrzyca.


1577-80 r. Francis Drake (Anglia) opynicie Ameryki Poudniowej.

Henryk eglarz (1394-1464) syn krla Portugalii, Jana I, zainicjowa wielkie odkrycia geograficzne, handel w Afry-ce, osadnictwo na wyspach Azorskich.

Przyczyny wielkich odkry ujemny bilans handlowy pomidzy Europ, a Azj zajcie dla rycerstwa po skoczonej wojnie z Maurami przeludnienie Europy bezpieczniejsze eglowanie (Karawela), przyrzdy pokadowe tj. kompas, astrolabium Azja Mniejsza zajta przez Turkw osmaskich zakaz handlu Arabom z Europejczykami (uwaano Turkw osmaskich za heretykw)

W Afryce gwnym celem byo zdobycie kruszcw i towarw (jedwab, pachnida, dywany, wyroby jubilerskie, korze-nie, ko soniowa itd.), ktre napyway do Europy przez Lewant (handel lewantyski) kraje pooone na wschd od Woch nad brzegiem Morza rdziemnego oraz Maghreb (nazwa krajw Afryki obejmujca dzisiejsz Algieri, Maroko, Tunezj).

Marco Polo kupiec z Wenecji, najwybitniejszy podrnik europejski. Organizowa podre po Azji, gwnie po Chi-nach. Wyda Opis wiata. Kartografowie czerpali bardzo wiele informacji z jego relacji.

cywilizacje AmerykiMajowie Pierwsza cywilizacja obejmujca obszary Hondurasu i Gwatemali, a nastpnie pwyspu Jukatan. Zwani Grekami nowego wiata. Struktura to miasta-pastwa tworzce konfederacje. Klasa rzdzca (forma dziedziczna) wodzowie, kapani, urzdnicy. Pozostali to wolni ludzie. Opracowali kalendarz (365 dni, 18 miesicy po 20 dni, 5 dni wolnych), pismo ideograficzne, papier z kory dzikiego figowca. Na czele panteonu sta bg soca, czciowo zostali podbici przez Toltekw.

Toltekowie Pojawili si w rodkowym Meksyku ok. IX w. n.e. Ich stolic byo miasto Tula (Tollan). W stolicy znajdo-way si kamienne piramidy schodkowe oraz witynie z miejscem do skadania ofiar z ludzi. Konflikty wewntrzne zmusiy cz Toltekw do opuszczenia Tuli. Pastwo Toltekw istniao niespena 300 lat.

Aztekowie Przejli dziedzictwo kulturowe i tradycje Majw. Zamieszkiwali w dolinie meksykaskiej (XIV w.). Stolic by Tenochtitlan. Na czele sta wdz. Skadali ofiary z ludzi. O hierarchii wojownika decydowaa liczba zapanych je-cw. Wrd Aztekw wystpowa mit o biaym bogu uywajcym znak krzya.

Inkowie Zamieszkiwali obszary od Kolumbii do Chile. Stolica Cuzco. Wadz absolutn sprawowa Inka. Byo 4 wice-krlw oraz gubernatorzy prowincji. Nad dziesitk rodzin sta naczelnik. Ziemia bya wasnoci zbiorow. Uprawia-no poezj religijn i miosn. Powstay 4-letnie szkoy dla dzieci arystokracji. Danina ludnoci w postaci budowy drg, systemw irygacyjnych, uytecznoci publicznych itp.

Alfonso DAlbuquerqua podboje dla Portugalii, szczeglnie na Oceanie Indyjskim.

1519 r. Ferdynand cortez rozpocz podbj Meksyku, nastpnie skierowa si do Ameryki Poudniowej.

Inni konkwistadorzy: Franciszek Pizarro Diego DAlmagro Opanowali terytoria: Peru, Ekwadoru, Kolumbii i pnocne Chile. Ich dziaalno doprowadzia do zniszczenia impe-rium Inkw.

1524 r. powstanie Rady Indii. Amerykaskie terytorium podzielone na wicekrlestwa: Nowa Hiszpania stolica Meksyk, Nowa Kastylia stolica Lima.

Portugalczycy i Hiszpanie sprowadzili niewolnikw z Afryki np. do uprawy trzciny cukrowej. Hiszpania eksploatowaa zoto i srebro w Peru.

REFORMAcJA

Luteranizm Niemcy

Przyczyny reformacji nikolaizm maestwa duchownych, posiadanie przez nich dzieci nepotyzm popieranie krewnych na stanowiska kocielne


symonia kupowanie urzdw kocielnych sprzeda odpustw podatki na rzecz Kocioa (dziesicina, witopietrze wysyane do Watykanu) niski poziom intelektualny oraz moralny ksiy jeden biskup mg piastowa kilka urzdw

Herezja goszenie pogldw sprzecznych z dogmatami Kocioa np. Jan Hus.

Marcin Luter niemiecki zakonnik, zapocztkowa reformacj 31 padziernika 1517 r., ogaszajc 95 tez w Wittem-berdze przeciwko naduyciom towarzyszcym udzielaniu odpustw.

Gosi nastpujce postulaty: powrt dziaalnoci kocioa do pocztkw chrzecijastwa autorytet w sprawach wiary Pismo wite prawo wiernych do komentowania Biblii zbawienie uzalenione od wiary sprawdzian wiary (dobre uczynki) dwa sakramenty: chrzest i komunia pod dwiema postaciami likwidacja zakonw, zniesienie celibatu, likwidacja majtkw kocielnych

Luter zosta dwa razy wyklty przez papiea i ekskomunikowany. Na zamku w Wanburgu przetumaczy Nowy Testa-ment na jzyk niemiecki.

1555 r. pokj religijny w Augsburgu. Protestanci zostali prawnie uznani, uzyskali prawo do wyznawania wiary. czyj kraj, tego religia wadca mg ustanowi swoj wiar.

Kalwinizm FrancjaJan Kalwin zaoyciel dziaajcy w Szwajcarii, gwnie w Genewie bya pierwsz gmin kalwisk. Gosi postulaty: predestynacja odrzucenie wszystkich sakramentw oprcz chrztu i komunii surowy wystrj kociow kalwiskich (brak ozdb, obrazw, rzeb tylko krzy) odrzucenie Maryi i kultw witych czytanie Biblii, kary pienine za nieobecno na naboestwie niedzielnym, zakaz teatru w niedziele surowe zasady moralne (ona nie moga by starsza od ma wicej ni o 5 lat) ceniono bogactwo i oszczdno

1562-1598 r. wojny religijne:

24 sierpnia 1572 r. noc w. Bartomieja (rze hugenotw).

13 kwietnia 1598 r. edykt nantejski (gwarancja prawa kultu hugenotom).

Anglikanizm Anglia

1534 r. akt supremacji krla Henryka VIII. Odczenie si kocioa anglikaskiego od Rzymu. Henryk VIII zostaje gow kocioa anglikaskiego. Zaoenia: prymat Biblii nad tradycj dwa sakramenty: chrzest, komunia pod dwoma postaciami odrzucenie kultu witych i odpustw likwidacja zakonw likwidacja celibatu ksiy jzyk angielski wprowadzony do obrzdku

KONTRREFORMAcJA

Walka Kocioa katolickiego z innymi wyznaniami religijnymi.

1540 r. rycerz hiszpaski Ignacy Loyola zaoy Towarzystwo Jezusowe zakon Jezuitw, powoany do zahamowania reformacji. Terenem dziaania byy orodki wadzy politycznej. Prowadzili dziaalno misyjn (obie Ameryki i Azja).

1542 r. sacrum officium wita inkwizycja. Powoana przez papiea Pawa III. Zoona bya z szeciu kardynaw nadzorujcych dziaalno sdziw, ktrzy byli dominikanami. By to swego rodzaju sd badajcy odstpstwa od wiary, korzysta z usug szpiegw i donosw, stosowa tortury.

1559 r. ustanowiony przez papiea Pawa IV indeks ksig zakazanych spis dzie, ktre zostay uznane za herety-


ckie.

1545-1563 r. Sobr trydencki. Reforma Kocioa katolickiego.

REFORMAcJA W POLScE

LuteranizmPrzedstawiciele luteranizmu: Jan Seklucjan, Erazm Gliczner.Nazywali kult katolicki bawochwalstwem papienikw. Proponowali utworzenie taniego Kocioa. (zjednoczenie czowieka z Bogiem w akcie czystej wiary). Orodkiem polskiego luteranizmu byy Prusy Ksice. W Krlewcu druko-wano dziea luteraskie. Miasta: Gdask, Wrocaw, Toru, Elblg.

KalwinizmPrzedstawicie: Jan aski, Krzysztof Kraiski. Organizacja kociow kalwiskich bya podzielona na: Maopolsk, Wielkopolsk oraz cz litewsk.1562-1565 r. rozpad wsplnoty kalwinistw na zbory: mniejszy (arianie), wikszy (kalwini).

Arianizm (Bracia polscy)Przedstawiciele: Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Faust Socyn. Gwne orodki: Akademia w Rakowie i tamtejsza gmina ariaska orodek kultury i nauki, oraz Piczw.

Bracia czescySpadkobiercy husytyzmu, wygnani z Czech przybyli do Polski. Osiedlili si na ziemiach kilku rodw wielkopolskich (Ostrogowie, Leszczyscy, Grkowie). Magnat wielkopolski Jakub Ostrorg przyj wyznanie braci czeskich i odda im kocioy w swych dobrach.

KONTRREFORMAcJA W POLScE

1564 r. (rok po zakoczeniu soboru trydenckiego) Zygmunt August przyj ustawy soborowe. Hierarchia kocielna odnosia si z rezerw do tych postanowie.

1577 r. Synod Piotrkowski. Ostateczne przyjcie uchwa soboru trydenckiego.

1564 r. biskup warmiski (pniej kardyna) Stanisaw Hozjusz sprowadzi do Polski czonkw nowo powstaego zakonu Towarzystwa Jezusowego. Ulokowa pierwsze kolegium jezuickie w Braniewie (diecezja warmiska). Uzyskali poparcie Zygmunta Augusta, potem Batorego. Byy to szkoy o nowoczesnym nauczaniu, bezpatne dla wszystkich stanw.

1582 r. Rzeczypospolita jako jeden z pierwszych krajw w Europie wprowadzia opracowan w Rzymie reform kalendarza, zwan gregoriask.

Najwybitniejszymi przedstawicielami zakonu jezuitw w Polsce byli Piotr Skarga pisarz polityczny, kaznodzieja oraz Jakub Wujek pisarz i tumacz Biblii na jzyk polski.

1596 r. Unia Brzeska. Unia katolikw z prawosawnymi. Powsta koci greko-katolicki, wyznawcw nazwano uni-tami, a przeciwnikw dysunitami. Koci ten podporzdkowany by papieowi. Dawao to iluzoryczn zwierzchno Konstantynopola nad kocioem wschodnim.

Documents

Vad Historia