-�-

-�-

Vrojtimi i besimit të biznesit:

aspekte metodologjike dhe analizë ekonomike

e rezultateVe

eVelina Çeliku, diana shtylla*

Qershor �007

-�-

përmbajtja

Abstrakt 5

1. Hyrje 6

2. Karakteristikatëpërgjithshme 8

3. Metodologjia 9

3.1 Përmbajtjaepyetësorëve 93.2 Përzgjedhjaekampionit 103.3 Mbledhjaetëdhënave 203.4 Analizaekonsistencëssërezultatevetëvrojtimeve 23

4. Analizëekonomikeerezultatevetëvrojtimit 26

4.1 Indeksetebesimitsilëndëeparëpëranalizatekonomike264.2 Zgjedhjaeserisësëreferencës 284.3 Rregullimiitëdhënave 294.4 Fazateanalizës 304.5 Rezultatet 31

5. Shpërndarjaerezultatevetëvrojtimittëbesimittëbiznesit38

6. Përfundime 40

Shtojcë 42

Shënime 48

Literatura 50

-�-

-�-

abstrakt

KystudimparaqetnjëtrajtimtëgjerëtëmetodologjisëdhenjëanalizëekonomiketëdetajuartërezultatevetëVrojtimittëBesimittëBiznesit tëorganizuarngaBankaeShqipërisë.Metodologjiaevrojtimit është trajtuar duke ndjekur parimet teorike dhe praktiketë Vrojtimeve të Tendencës së Biznesit të organizuara në vendete OECD-së. Analiza ekonomike e rezultateve të vrojtimit ka përqëllim të kontrollojë shkallën e përshtatshmërisë së treguesve tëdalë nga vrojtimi, si mjete ndihmëse në procesin e vlerësimit tëecurisësëtreguesvekryesorëmakroekonomikënëShqipërisiedhenëatëtëparashikimitafatshkurtërtëtyre.Ngastudimi,rezultonsetreguesitebesimittëbiznesitshpjegojnënëmënyrëtëkënaqshmeecurinëeserisësëreferencës.Përkëtëarsye,atamundtëpërdorennëmënyrërelativishttëbesueshmepërtëidentifikuardhepërt’iuparaprirëpikavetëkthesësnëaktivitetinekonomiknëvend.

-�-

�. hyrje

Vrojtimet e tendencës apo të besimit të biznesit janë përhapur gjerësisht në një numër të madh vendesh, gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit. në pjesën më të madhe, këto vrojtime vjelin informacion cilësor dhe më rrallë edhe informacion sasior, nga njësitë e vrojtuara (ndërmarrjet) në lidhje me zhvillimet e kaluara, korente dhe të pritshme në aktivitetin ekonomik. indeksi apo treguesi agregat përfundimtar kombinon treguesin e situatës aktuale me atë të situatës së ardhshme. indeksi agregat interpretohet si tregues i tendencës apo i besimit të biznesit. seritë e vrojtimit të besimit të biznesit, që synojnë të masin aspekte të ndryshme të aktivitetit ekonomik përgjithësisht bëhen të disponueshme më parë se sa statistikat zyrtare. si rrjedhim, informacioni i marrë prej vrojtimeve mund të plotësojë statistikat zyrtare gjatë analizave dhe procesit të vendimmarrjes. nga ana tjetër, për shkak të natyrës së tyre cilësore, pyetjet e vrojtimeve të besimit të biznesit (Vbb) mund të përdoren për të marrë informacione që nuk mund të kapen nga statistikat, si ato që lidhen me kufizimet ose vështirësitë e krijuara gjatë prodhimit, me shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve prodhuese apo në përgjithësi me pritjet e ndërmarrjeve. ky lloj informacioni i lejon përdoruesve të shohin përtej statistikave të disponueshme në një moment të caktuar kohe, duke krijuar një pamje më realiste mbi atë që është duke ndodhur dhe pritet të ndodhë në ekonomi.

në përgjithësi, të dhënat nga Vbb-it mund të përdoren për dy qëllime kryesore: (i) për analizat e pikave të kthesës; (ii) për të kryer parashikime për ecurinë e ekonomisë. arsyeja kryesore pas popullaritetit që kanë fituar të dhënat e Vbb ka të bëjë me suksesin e tyre në identifikimin dhe në parashikimin e pikave të kthesës në aktivitetin ekonomik. analizat e pikave të kthesës kanë për qëllim të vlerësojnë dhe t’iu paraprijnë situatave të ndryshme në ekonomi. treguesit e ndërtuar në bazë të Vbb-eve besohet se përbëjnë një informacion të rëndësisë së parë në analiza të kësaj natyre, sepse ato në të shumtën e rasteve mbledhin informacion në lidhje me hapat më të hershëm të procesit të prodhimit, si për shembull porositë e reja, kontratat e lidhura, lejet e ndërtimit etj.. treguesit e Vbb-it në përgjithësi janë të pastruar nga efektet sezonale, sepse në pjesën më të madhe të përgjigjeve jepet informacion në bazë krahasuese

-7-

ndërmjet periudhave, duke eliminuar nga seritë që rezultojnë nga vrojtimi, tendencën. Fakti që vrojtimet mbledhin informacion për disa nga hapat më të hershëm të procesit të prodhimit, i mundëson përdoruesve të krijojnë një opinion më të qartë mbi zhvillimet e kaluara ose ato aktuale, në kushtet kur statistikat zyrtare për periudhat përkatëse nuk janë të disponueshme. në vitet e fundit, informacioni nga vrojtimet e biznesit është përdorur edhe si lëndë e parë në modelet ekonometrike për parashikimin e ecurisë së ekonomisë. treguesit e besimit, të ndërtuar nëpërmjet vrojtimeve, janë kthyer në një subjekt të rëndësishëm kërkimor gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit.

Vrojtimi i bankës së shqipërisë për besimin e biznesit, është i pari dhe deri më sot i vetmi vrojtim në shkallë të gjerë i këtij lloji në shqipëri. kryerja e këtij vrojtimi ka si qëllim mbledhjen e informacionit mbi zhvillimet ekonomike aktuale dhe të pritshme në periudha afatshkurtra. pjesa më e madhe e të dhënave për sektorin real të ekonomisë në shqipëri, publikohen me vonesë të konsiderueshme kohore dhe shkalla e mbulimit të statistikave mbetet e kufizuar. puna për krijimin e llogarive kombëtare në bazë tremujore nga ana e instat-it ka filluar dhe rezultatet e para pritet të publikohen në fund të vitit �007. aktualisht, të dhënat e pbb-së sipas sektorëve të prodhimit janë të disponueshme në frekuencë vjetore, dhe ato janë subjekt i një procesi të vazhdueshëm rishikimi. Vendimmarrësve në ekonomi dhe në bankën e shqipërisë në veçanti, u nevojiten të dhëna statistikore të sakta, në kohë dhe të kuptueshme për të mbështetur gjykimet dhe vendimet e tyre. këto vrojtime kanë për qëllim të plotësojnë zbrazëtinë statistikore me informacion të kuptueshëm, të besueshëm, cilësor dhe në kohën e duhur. Vbb mbulon tre sektorët më të rëndësishëm ekonomikë në shqipëri dhe konkretisht atë të prodhimit, të shërbimeve dhe të ndërtimit. ky material studimi ka për qëllim të paraqesë punën e bërë deri tani dhe të analizojë shkallën e suksesit të arritur.

struktura e studimit është si në vijim. së pari, janë paraqitur në mënyrë të detajuar hapat metodologjikë të realizimit të vrojtimit. së dyti, është analizuar dhe paraqitur shkalla e besueshmërisë së të dhënave të vrojtimit në bazë të rezultateve të testeve të konsistencës së brendshme. së treti, studiohet korrelacioni ndërmjet serive të

-�-

treguesve të vrojtimit dhe atyre të referencës, dhe jepen gjykime mbi performancën e të dhënave të vrojtimit në nivel sektorial dhe në formë të agreguar.

�. karakteristika të përgjithshme

Vrojtimet në përgjithësi dhe ato të biznesit në veçanti, mbledhin informacion cilësor mbi vlerësimin e agjentëve ekonomikë në lidhje me situatën aktuale dhe të ardhshme të prodhimit. në krahasim me të dhënat e tjera, të dhënat e marra nëpërmjet vrojtimeve janë më të thjeshta dhe më të shpejta për t’u mbledhur dhe shpesh ato mund të jenë më pak të kushtueshme. nëpërmjet vrojtimeve, mundësohet marrja e informacionit në kohën e duhur. një aspekt pozitiv i të dhënave të vrojtimeve është që, në ndryshim nga statistikat tradicionale, ato rishikohen shumë rrallë ose aspak. së fundi, natyra e të dhënave është e përshtatshme për të monitoruar dhe për të parashikuar ciklin e biznesit (nilsson, �00�). në rastin e shqipërisë, informacioni i nevojshëm mblidhet në mënyrë të thjeshtë dhe brenda një kohe relativisht të shkurtër, sepse vrojtimi në terren kryhet nga ekpertë të trainuar nga instat, të cilët janë në kontakt të vazhduar me ndërmarrjet e përfshira në vrojtim. të dhënat zyrtare për sektorin real të ekonomisë publikohen me një vonesë kohore prej një tremujori. sipas kalendarit të vrojtimeve, pyetësorët për çdo tremujor (tk) shpërndahen rreth datës �0 të muajit të fundit të këtij tremujori. këta pyetësorë përmbajnë pyetje mbi zhvillimet e treguesve ekonomikë në tremujorin korent (tk) dhe pyetje mbi ecurinë e këtyre treguesve për tremujorin e ardhshëm (tk+�). procesi i intervistimit në terren, ai i hedhjes së të dhënave dhe përpunimi i tyre kryhen brenda një periudhe rreth njëmujore. për shkak të vonesës tremujore në publikimin e të dhënave makroekonomike, çdo fazë e vrojtimit siguron informacion për tremujorin e sapombyllur, rreth � muaj para publikimit të të dhënave dhe për tremujorin në vazhdim, rreth � muaj para publikimit të të dhënave. aktualisht, po bëhen përpjekje për të shkurtuar periudhën e hedhjes dhe të përpunimit të të dhënave në jo më shumë se një javë. në hapat e parë të këtij projekti banka e shqipërisë është mbështetur në përvojën dhe ndihmën e ekspertëve të institutit për kërkime ekonomike pranë universitetit të mynihut (ifo). deri më sot, rezultatet e Vbb-it janë

-�-

përdorur për analiza dhe vlerësime brenda bankës së shqipërisë. në çdo tremujor, këshilli mbikëqyrës i bankës së shqipërisë, njihet me rezultatet e vrojtimit. edhe pse informacioni i mbledhur nga vrojtimet ka natyrë cilësore�, ai përdoret si lëndë e parë për vlerësimin e projeksioneve makroekonomike.

�. metodologjia

�.� përmbajtja e pyetësorëVe

pyetësori i Vbb-it përmban rreth �0 pyetje të përhershme me strukturë të ngjashme. pjesa më e madhe e pyetjeve iu drejtohet të intervistuarve, në mënyrë që ata të japin opinionin e tyre në lidhje me situatën e tremujorit korent apo atë të tremujorit të ardhshëm, duke e krahasuar me situatën e tremujorit paraardhës. për këtë arsye, çdo pyetje ka tre mundësi përgjigjeje në formën “në rritje - e njëjtë – në rënie”. Vrojtimi është konceptuar për të mbledhur opinionin e nivelit drejtues të ndërmarrjeve. Faza e parë e vrojtimit është paraprirë nga një vrojtim pilot, rezultatet e të cilit janë shfrytëzuar për të përmirësuar pyetësorët. me përjashtim të pyetjeve të rubrikës së veçantë, që përfshihet sipas nevojave për të analizuar aspekte të caktuara të ekonomisë, përmbajtja dhe forma e pyetjeve të pyetësorëve nuk ka ndryshuar përgjatë vrojtimeve. pyetësorët për sektorin e shërbimeve, në përputhje me natyrën e aktivitetit dhe në ndryshim nga ata të përdorur për sektorin e prodhimit dhe të ndërtimit, nuk përmbajnë pyetje për situatën korente dhe të pritshme të prodhimit, të eksporteve dhe të inventarëve.

në vija të përgjithshme, Vbb-it mbledh informacion për 7 nga �0 variablat më të hasur në vrojtimet e së njëjtës natyrë të vendeve të oeCd-së. (shtojca, tabela �.) pyetësorët mbledhin informacion mbi: (�) prodhimin; (�) kontratat dhe porositë; (�) inventarët në formën e produktit të përfunduar; (�) punësimin; (�) çmimet e shitjes; (�) situatën e përgjithshme të ekonomisë dhe situatën e vetë biznesit; (7) shfrytëzimin e kapaciteteve. për shkak të vështirësive të perceptuara në dhënien e opinioneve, deri më sot, nuk është kërkuar informacion në lidhje me inventarin e lëndëve të para dhe të kufizimeve në prodhim. përveç pyetjeve të renditura më

-�0-

lart, pyetësori përmban pyetje që kërkojnë të vjelin opinionin e të intervistuarve në lidhje me ecurinë e përgjithshme të ekonomisë së vendit, të aktivitetit të tyre eksportues, të vlerësimit të faktorëve përcaktues apo ndikues në aktivitetin ekonomik të ndërmarrjeve si edhe në lidhje me shkallën e konkurrencës brenda sektorëve. bazuar në klasifikimin e oeCd-së për treguesit paraprirës sipas pesë kategorive�, vlerësohet se pjesa më e madhe e pyetjeve të Vbb-it të kryer nga banka e shqipërisë, siguron informacion mbi zhvillimet e kaluara dhe të ardhshme në treguesit e ndjeshëm ndaj pritjeve, siç janë prodhimi apo situata e përgjithshme ekonomike.

Shkallaepërgjigjeve

shkalla e përgjigjeve rezulton e lartë, gjë që rrjedh nga mënyra e mbledhjes së të dhënave gjatë procesit të vrojtimit. intervista ballë për ballë konsiderohet si rruga më e mirë për marrjen e informacionit nga ndërmarrjet, për vende si shqipëria. për çdo fazë të vrojtimit, pyetësorit i janë përgjigjur rreth �� për qind e ndërmarrjeve të kontaktuara. rishikimi i herëpashershëm i grupit të ndërmarrjeve, synon të zëvendësojë ndërmarrjet jo-bashkëpunuese për disa vrojtime radhazi, me ndërmarrje të reja që gjykohet se do të bashkëpunojnë në të ardhmen.

Tabelë1.Përqindjamesatareepërgjigjevesipassektorëve(ndajnumrittëpërgjithshëmtëndërmarrjevetëkontaktuara).Viti prodhimi shërbimet ndërtimi�00� �7.� ��.�� �0.0�00� ��.0 ��.�0 �0.��00� �0.� ��.7 �7.0�00� ��.0 ��.� ��.�mesatarja vjetore ��.� ��.� �0.7

Burimi:Llogaritjetëautorëve.

�.� përzgjedhja e kampionit

�.�.�. karakteristikat e kampionit

Qëllimi i vrojtimit shpesh dikton mbështetjen statistikore për mbledhjen e informacionit. një vrojtim i përgjithshëm është ai që mbledh informacionin e kërkuar nga të gjitha njësitë që

-��-

përbëjnë objektin e vrojtimit (ndërmarrje, individë etj.) ose nga i gjithë popullimi. Vrojtimet e mbështetura mbi popullimin janë të kushtueshme dhe kërkojnë një kohë të gjatë për t’u realizuar. për këto arsye, në pjesën më të madhe të rasteve, preferohen vrojtimet me zgjedhje. këto vrojtime realizohen mbi një zgjedhje apo kampion sa më përfaqësues për popullimin. metoda e zgjedhjeve përfaqësuese ka gjetur përdorim të gjerë si në vrojtimet sasiore, ashtu edhe në ato cilësore. në parim, vrojtimet me zgjedhje mund të realizohen duke ndërtuar kampione me metodën qëllimore dhe me metodën e shtresuar. në rastin e metodës qëllimore, ndërtohen supozime në lidhje me të dhënat. nga ana tjetër, gjatë aplikimit të metodës së shtresuar, ndarja në grupe/shtresa e popullimit dhe mbi këtë bazë edhe e kampionit, ka në themel procesin e peshimit të secilit grup/shtresë në një ose më shumë nivele të kampionit. për shembull, në një model peshimi të dyfishtë, faza e parë e peshimit aplikohet mbi secilën njësi të përgjigjur/të intervistuar për të reflektuar madhësinë e njësive individuale brenda secilit grup/shtresë. Faza e dytë e peshimit aplikohet për të identifikuar madhësinë apo rëndësinë relative të secilit grup/shtresë në tërësinë e kampionit/zgjedhjes (nilsson, �00�). në përgjithësi, në vrojtime të kësaj natyre, shtresat janë përcaktuar në bazë të madhësisë së ndërmarrjeve dhe të llojit të aktivitetit ekonomik. në rastin e shqipërisë, për përpunimin e rezultateve të Vbb-it është aplikuar metoda e zgjedhjes së shtresuar. për të patur një kampion ndërmarrjesh sa më përfaqësues, në krijimin e kampionit janë kombinuar tipare të të dyja metodave të cituara më lart: asaj qëllimore dhe asaj të shtresuar. kjo metodë e kombinuar, është mbështetur edhe nga parimet kryesore të ndërtimit të kampionit në vrojtimet me zgjedhje të tendencës së biznesit, të kryera nga vendet e oeCd�.

Vbb-i i bankës së shqipërisë përdor një panel të fiksuar ndërmarrjesh në secilën fazë të vrojtimit. në këtë mënyrë, sigurohet një shkallë më e lartë e saktësisë së rezultateve të vrojtimit, pasi varianca e përgjigjeve është më e ulët se sa në rastin e paneleve të ndryshueshme për çdo fazë të vrojtimit. në të njëjtën kohë, ndryshimi i shpeshtë i kampionit (në çdo një apo dy faza të vrojtimit) do të shkaktonte kosto të reja shtesë si nga pikëpamja financiare ashtu edhe nga ajo logjistike. përdorimi i paneleve të fiksuara gëzon përparësi edhe nga pikëpamja praktike, sepse u lejon të

-��-

intervistuarve dhe intervistuesve të konsolidojnë bashkëpunimin midis tyre, gjatë realizimit të vrojtimit në terren.

Shtrirjasektoriale

Vrojtimi mbulon sektorët e prodhimit, të ndërtimit dhe të shërbimeve. gjatë periudhës �00�-�00� janë intervistuar vetëm ndërmarrje, që operonin në sektorët e prodhimit dhe të ndërtimit. Vrojtimi i parë pilot pranë ndërmarrjeve të sektorit të shërbimit u realizua në fund të vitit �00�. duke filluar që nga tremujori i parë i vitit �00� e në vazhdim, janë mbuluar në mënyrë të rregullt në çdo fazë vrojtimi të tre sektorët e lartpërmendur. këta sektorë përfaqësohen në të gjitha vrojtimet e tendencës së biznesit, që kryhen në vende të oeCd-së. sipas të dhënave vjetore të pbb-së në shqipëri, të tre sektorët së bashku japin rreth �/� e vlerës së shtuar në ekonominë shqiptare (instat, �00�). për më tepër, ky tregues i kombinuar për sektorët e lartpërmendur, ka ardhur duke u rritur në vite. për pasojë, një vrojtim i tendencës së biznesit që vjel opinionin e ndërmarrjeve që operojnë në këta sektorë, është konsideruar si një burim i vlefshëm informacioni për vlerësimin e ecurisë së përgjithshme të ekonomisë së vendit.

Llojiindërmarrjeve

ndërmarrjet që janë përfshirë në kampionin e zgjedhur, operojnë në sektorin privat të ekonomisë. reforma e privatizimit ka bërë që numri i ndërmarrjeve në sektorin shtetëror të ulet në mënyrë të ndjeshme, gjatë dhjetëvjeçarit të fundit. zgjedhja e ndërmarrjeve nën pronësinë private mbështetet në supozimin kryesor, se janë zhvillimet në sektorin privat të ekonomisë ato që përcaktojnë drejtimin e zhvillimit në të gjithë aktivitetin ekonomik të vendit.

Madhësiaendërmarrjeve

si bazë për krijimin e kampionit, shërben lista e ndërmarrjeve që instat harton dhe përdor gjatë realizimit të anketës strukturore të ndërmarrjeve ekonomike (asne). Vrojtimi ka për qëllim të përfshijë ndërmarrjet më të mëdha që operojnë në secilin nga sektorët. kushti kryesor për zgjedhjen brenda sektorëve kërkon që në kampion të

-��-

përfshihen ndërmarrjet e mëdha, të cilat, së bashku kontribuojnë në rreth 70 për qind të shifrës totale të sektorit. kampioni i parë bazë i Vbb-it u ndërtua mbi listën e asne të vitit �000. nga kjo listë u zgjodhën ndërmarrjet më të mëdha të secilit sektor. rezultonte se si të tilla ato njëherësh realizonin një nivel të lartë të shifrës së afarizmit të sektorit përkatës dhe kishin një numër të lartë të të punësuarve, kriter ky parësor për të gjykuar mbi madhësinë e ndërmarrjes. në rastet kur nuk është arritur të përmbushet kushti për realizimin e rreth 70 për qind të shifrës së përgjithshme për sektorin, kampioni është plotësuar me ndërmarrje të tjera me një numër relativisht të lartë të të punësuarve. duke qenë të zgjedhura në këtë mënyrë, këto ndërmarrje konsiderohet të jenë relativisht të qëndrueshme në kohë dhe në natyrën e aktivitetit; të përcaktojnë në një shkallë të lartë tendencat në zhvillimin e gjithë ekonomisë së vendit; të kenë një shkallë relativisht të kualifikuar administrimi dhe strategji të qarta dhe afatgjata zhvillimi.

në fund të vitit �00�, u bë një tentativë për të intervistuar një numër ndërmarrjesh të vogla që operonin në sektorin e shërbimeve. krahasuar me ndërmarrjet e mëdha, ato të vogla paraqesin një paqëndrueshmëri relativisht të lartë, për shkak të ndryshimit të shpeshtë të vendndodhjes dhe të natyrës së aktivitetit ekonomik në të cilin operojnë. në të njëjtën kohë, përfshirja e ndërmarrjeve të vogla në kampion do të shkaktonte rritje të konsiderueshme të kostos së kryerjes së vrojtimit, për më tepër që numri i tyre rezulton i lartë. për këto arsye, ky grup ndërmarrjesh nuk u përfshi në vrojtimet e tjera.

Shtrirjagjeografike

Vrojtimet e besimit të biznesit në përgjithësi kanë për qëllim të arrijnë një mbulim relativisht të gjerë gjeografik të vendit. në kampionin e hartuar për Vbb-në e bankës së shqipërisë bëjnë pjesë ndërmarrje nga rajonet me aktivitetin ekonomik më të lartë në shqipëri. numri i ndërmarrjeve të zgjedhura nga këto rajone është relativisht më i lartë se sa numri i ndërmarrjeve të zgjedhura nga rajonet me aktivitet më të ulët ekonomik. Vrojtimi mbulon rreth �0 për qind të territorit të vendit. Qytetet me shkallën më të lartë të përfaqësimit në kampion janë: tirana, durrësi, elbasani, Fieri, korça, Vlora, shkodra dhe gjirokastra.

-��-

�.�.� madhësia e kampionit

përcaktimi i madhësisë së kampionit përbën një aspekt shumë të rëndësishëm dhe të debatuar të metodologjisë së vrojtimeve. Vrojtimet me zgjedhje të kryera me kampione të mëdha, janë të kushtueshme në kohë dhe në mjete financiare. megjithatë, këto vrojtime vlerësohet se sigurojnë rezultate më të besueshme. Vrojtimet e mbështetura në kampione shumë të vegjël, janë më pak të kushtueshme, por, në përgjithësi japin rezultate më pak të sakta e të besueshme për shkak të përfaqësueshmërisë më të ulët të tyre. në metodën e zgjedhjes së rastit, madhësia e zgjedhjes varet nga varianca e treguesit më të rëndësishëm të vrojtimit si edhe nga masa e gabimit, me të cilin studiuesit pranojnë rezultate me shkallë statistikisht të rëndësishme besueshmërie (Cochran, e.g, ��77). sipas përvojës së vendeve të oeCd-së (oeCd, �00�), në realizimin e vrojtimeve të kësaj natyre aplikohet gjerësisht ‘rregulli i artë’ për krijimin e kampioneve me madhësi jo më të vogël �0 njësi, që në statistikë, konsiderohet si një kampion i madhësisë së vogël. në Vbb-it të bankës së shqipërisë, madhësia e kërkuar e kampionit është vlerësuar të jetë jo më e vogël se �00 njësi. kjo madhësi rezulton pas aplikimit të formulës që përdoret për vrojtimin me zgjedhje, i cili ka në bazë metodën e shtresuar. Vrojtimi mbulon tre sektorë, të ndarë në �0 nënsektorë të rëndësishëm, që mund të konsiderohen si shtresa më të detajuara (nënshtresa) dhe mbledh informacion vetëm për ndërmarrjet e mëdha në secilën nga këto nënshtresa.

bazuar në këto informacione dhe gjykime madhësia e zgjedhjes (n) sipas ‘rregullit të artë’, të praktikuar gjerësisht, do të rezultonte: n = �0*�0*�= �00 ndërmarrje, ku �0 është numri minimal i ndërmarrjeve që duhet të intervistohen për secilin nënsektor/nënshtresë dhe �0 është numri i nënshtresave të përfaqësuara në kampion. teoria e vrojtimit me zgjedhje, për pyetje me përgjigje cilësore dhe të kategorizuara, ofron një formulë tjetër për llogaritjen madhësisë së kampionit, e cila merr në konsideratë edhe gabimin kufi të lejuar për përftimin e rezultateve të sakta me një probabilitet të caktuar. në bazë të kësaj formule, madhësia e kampionit për Vbb-it të bankës së shqipërisë, do të rezultonte disi më e lartë, sesa në bazë të formulës së prezantuar paraprakisht.

-��-

(PP)*(PN)n = (�)

devijimistandard2

ku: pp është përqindja e përgjigjeve pozitive; pn është përqindja e

përgjigjeve negative; devijimi standard është gabimi standard nga rezultatet e vrojtimit për pyetjen kryesore të tij. në rastin konkret, nuk ka informacion të njohur paraprakisht mbi variancën e gabimit në zgjedhje, që zakonisht merret nga vrojtime të kryera më parë. në raste të tilla, që ndeshen shpesh në praktikën e vrojtimeve, teoria sugjeron që madhësia e zgjedhjes të përcaktohet në bazë të vlerave probabilitare të përgjigjeve kategorike që maksimizojnë variancën. në këtë mënyrë, përcaktohet statistikisht madhësia e kampionit, që arrin të sigurojë rezultate nga vrojtimi me një shkallë të pranueshme besueshmërie.

supozohet se përgjigjet e pyetjes kryesore ndahen në �0/�0. në këtë mënyrë pp=0.� dhe pn=0.��. kjo shpërndarje do të sugjeronte një shkallë besueshmërie apo një probabilitet prej �� për qind (z=�.��). mbështetur në të dhënat e mësipërme madhësia e kampionit sipas formulës (�) duhet të rezultonte jo më e vogël se:

0.�*0.� 0.�� n = = = ��� ndërmarrje.

(0.�/�.��)� 0.����0��

Vlerat e përftuara nga llogaritjet e mësipërme, përkatësisht �00 dhe ���, janë konsideruar si nivelet më të ulëta të madhësisë së kampionit të Vbb-it të bankës së shqipërisë. përmbushja e kushtit për të përfshirë ndërmarrjet që sigurojnë 70 për qind të shifrës së afarizmit të sektorit, e bënte të nevojshëm zgjerimin e madhësisë së kampionit. kampioni përfundimtar numëron �7� ndërmarrje për të tre sektorët së bashku, një madhësi kjo mjaftueshmërisht më e lartë se sa kufiri i poshtëm, prej ��� ndërmarrjesh.

profili sektorial është përdorur si shtresë bazë për ndërtimin e kampionit. tabela � tregon shpërndarjen e ndërmarrjeve të

-��-

zgjedhura sipas sektorëve të vrojtuar, bazuar në klasifikimin katërshifror të NACE:

Tabelë 1. Shpërndarja e ndërmarrjeve sipas sektorëve dhedegëve.

kodi sipas naCe numri i ndërmarrjeve

struktura sipas sektorëve (%)

shifra e kumuluar e afarizmit (%)

�. prodhimi industrial

industria e prodhimeve ushqimore e pijeve dhe e duhanit

�� & �� �� ��.� 7�

industria e veshjeve �� ��� ��.� ��

industria e lëkurës dhe e prodhimeve të saj �� �� ��.� �7

industria e drurit, e prodhimeve të tij, e letrës, e botimeve n.e.c

�0 & �� & �� &�� �� ��.7 ��

industria kimike, e gomës, e plastikës dhe e fabrikimit të artikujve mineralë jometalikë

�� & �� & �� �0 �7.� �0

metalurgjia, fabrikim makinash & pjesësh dhe fabrikim pajisjesh elektrike etj.

�7 & �� & �� &�� & �� �� �0.0 ��

shifra e kumuluar e afarizmit ��� �00.0 ��

�. ndërtimi �� ��� �00.0 �7�. shërbimet

tregtia me shumicë dhe me pakicë �� & �� �� ��.7

hotele dhe restorante �� �� ��.�

transporti, posta dhe telekomunikacioni, pasuritë e patundshme, shërbime publike dhe shërbime të tjera

�� & �� & 70 & �0 & �� �� ��.�

shifra e kumuluar e afarizmit �7 �00.0 ��

shifra e kumuluar e afarizmit �7� ��

Burimi:INSTAT+llogaritjetëautorëve.

sigurimi i rreth �0 ndërmarrjeve për secilin nga kodet e klasifikimit sipas naCe rezultoi i pamundur. për këtë arsye, disa prej klasifikimeve janë grupuar sipas ngjashmërisë së aktivitetit duke

-�7-

krijuar grupe apo nënsektorë më të mëdhenj. duke përjashtuar nënsektorin e tregtisë me pakicë dhe të asaj me shumicë, të gjitha nënkampionet për nënsektorët e tjerë përfshijnë më shumë se �0 ndërmarrje. madhësia mesatare e kampioneve sipas nënsektorëve, pa përfshirë sektorin e ndërtimit, është rreth �� ndërmarrje. shifra kumulative e afarizmit për të gjithë kampionin vlerësohet në rreth �� për qind e shifrës totale të afarizmit, duke qenë kështu shumë pranë përmbushjes së kushtit kryesor të përfaqësimit të popullimit, prej rreth 70 për qind.

madhësia aktuale e kampionit (rreth ��0 ndërmarrje) gjykohet se siguron saktësinë e rezultateve me një probabilitet �0-�� për qind për treguesit kryesorë të Vbb-it dhe konkretisht, për balancën korente dhe të pritshme për klimën e biznesit, për punësimin, për kërkesën dhe për prodhimin. duke krahasuar madhësinë e kampionit të Vbb-it të bankës së shqipërisë me atë të disa prej vendeve të oeCd-së për vrojtime të të njëjtës natyrë (tabela �), mund të arrihet në përfundimin që madhësia e kampionit në rastin e shqipërisë është më se e përshtatshme.

Tabelë2.MadhësiaekampionitpërVrojtimeteTendencëssëBiznesitnëvendetëOECD-së.Vendi* madhësia e kampionitluksemburg deri në ���zelandë e re, Finlandë, irlandë �00-���australi, danimarkë, greqi, norvegji �00-���

austri, hollandë, mbretëri e bashkuar, suedi, zvicër, belgjikë �000 -����

kanada, Francë, gjermani, itali, japoni, portugali, spanjë �000 e lart

shqipëri** ��0 deri në t�:�00��7� nga t�:�00� e në vazhdim

Burimi:*StatisticsDirectorate,OECD,2003;**BankaeShqipërisë,2006.

�.�.� rishikimi i kampionit

ndonëse teorikisht kampioni i Vbb-it të bankës së shqipërisë është një panel i fiksuar apo i pandryshuar ndërmarrjesh, në praktikë ai vlerësohet si një kampion pothuajse i fiksuar. zgjedhja rastësore brenda panelit të fiksuar nënkupton që, brenda një marzhi

-��-

të caktuar, paneli rishikohet për të përjashtuar prej tij ndërmarrjet që nuk përgjigjen dhe për t’i zëvendësuar ato me ndërmarrje të reja (oeCd, �00�), të ngjashme për nga madhësia dhe nga natyra e aktivitetit ekonomik. shkalla e rishikimit të kampionit duhet të jetë e kufizuar. ajo nuk duhet të jetë mjaft e madhe, që të mos prishë bazën e një paneli të fiksuar, dhe as mjaft e vogël, në rastet kur ndryshimet në aktivitetet ekonomike janë të dukshme dhe me pasoja për strukturën dhe karakteristikat e sektorëve të veçantë të ekonomisë. mbajtja e një paneli plotësisht të fiksuar ndërmarrjesh për një kohë relativisht të gjatë, mbart rrezikun e njohur si fenomeni ‘’i lodhjes së të intervistuarve” ose “i rënies së dëshirës për të bashkëpunuar” gjatë vrojtimit. Vlerësohet se procesi i rishikimit ose një rifreskim i pjesshëm i panelit, i kryer në rastin e Vbb-it të bankës së shqipërisë, ka ndikuar në uljen e rrezikut të lartpërmendur. po kështu, rezulton se rishikimi i kampionit, nuk ka prishur strukturën e nëngrupeve për secilin nga tre sektorët, pasi ndërmarrjet më të mëdha figurojnë si pjesë e kampionit pas çdo faze rishikimi.

procesi i rishikimit të kampionit për një periudhë trevjeçare (t�:�00� – t�:�00�), ka konsistuar në ndryshime të kufizuara, të lidhura me probleme të ndryshme të ndërmarrjeve të veçanta. kampioni është rishikuar rregullisht në tremujorët e parë të çdo viti, duke zëvendësuar në një masë prej �-�0 për qind ndërmarrjet e panelit ekzistues me të reja. ndërmarrjet janë zëvendësuar në rastin e mospërgjigjeve të përsëritura, në rastin e moskontaktimit të përsëritur, në rastin e mbylljes së aktivitetit apo të zhvendosjes në qytete apo zona të tjera të vendit�. duke ndjekur parimet bazë për rishikimin e kampionit, ndërmarrjet e larguara janë zëvendësuar me të reja, të madhësisë së ngjashme, që operojnë në të njëjtin sektor dhe nënsektor, sipas klasifikimit katërshifror të naCe dhe të vendosura në të njëjtin qytet të vendit.

në fillim të vitit �00�, kampioni u rishikua në mënyrë më të plotë, duke u mbështetur në informacionin e ri që solli anketa strukturore e aktivitetit ekonomik të ndërmarrjeve e vitit �00� (instat, �00�). rishikimi synoi të përmirësonte shkallën e përfaqësueshmërisë së sektorëve dhe të nënsektorëve në kampion. në këtë fazë, u zëvendësuan rreth �� për qind e ndërmarrjeve. kjo shkallë e rishikimit është më e lartë se sa ajo që përgjithësisht aplikohet në

-��-

vrojtimet e besimit të biznesit�. kostot shtesë që shoqërojnë një shkallë të lartë rishikimi, justifikohen nga përmirësimet në cilësinë e panelit si përfaqësues i të gjithë popullimit. për një vend si shqipëria shkalla e rishikimit, duhet të jetë më e lartë se sa për vendet e zhvilluara, për shkak të ndryshimeve të shpejta strukturore, tipike për vendet në tranzicion. pavarësisht nga ndryshimet në panel, ndërmarrjet më të qëndrueshme dhe që japin kontributin më të lartë brenda secilit sektor, kanë mbetur në kampion, duke siguruar një krahasueshmëri relativisht të mirë të rezultateve në kohë. tabela � paraqet shpërndarjen e ndërmarrjeve sipas sektorëve dhe strukturën e kampionit para dhe pas rishikimit të vitit �00�.

Tabelë3.Shpëndarjasektorialeendërmarrjevenëkampion.

sektorëtnumri i nd/jeve (nga t�:�00� deri t�:�00�)

numri i nd/jeve (pas rishikimit të t�:�00�)

ndryshimet në madhësinë e nënkampioneve (numër nd/jesh)

prodhimi industrial ��0 ��� +��ndërtimi ��� ��� +��shërbimet 77 �7 +�0totali ��0 �7� +��

Burimi:INSTAT+llogaritjetëautorëve.

sektori i shërbimeve i është nënshtruar masës më të lartë të zëvendësimit. kampioni i rishikuar për këtë sektor përfshin më shumë ndërmarrje, që operojnë në nënsektorin e tregtisë me pakicë dhe të asaj me shumicë sesa kampioni i parë. aktiviteti i tregtisë siguron rreth �0 për qind të totalit të vlerës së shtuar në ekonomi7.në të njëjtën kohë, sektori i tregtisë është sektori që ka regjistruar normat më të larta të rritjes gjatë dhjetëvjeçarit të fundit. për të përmirësuar shkallën e përfaqësimit të këtij sektori, kampioni i rishikuar përfshin �� firmat më të mëdha të tregtisë me shumicë. ndërmarrjet e shërbimeve, që kanë regjistruar një rënie të vazhdueshme të shifrës së afarizmit në tre vitet e para të vrojtimit, janë zëvendësuar me ndërmarrje të reja, më të përshtatshme për vrojtim. në përfundim të procesit, shkalla e rishikimit për sektorin e tregtisë rezultoi rreth �� për qind. në një numër vendesh të tjera, sektori i tregtisë mbulohet nëpërmjet një vrojtimi të veçantë.

Faza e parë e vrojtimit për vitin �00� mbuloi një numër më të

lartë ndërmarrjesh edhe për sektorët e prodhimit dhe të ndërtimit. nënkampionët për këta sektorë u rritën me përkatësisht �� dhe ��

-�0-

ndërmarrje. nëpërmjet këtij plotësimi, u bë e mundur që kampionët e rishikuar të përfaqësonin edhe nënsektorë, aktiviteti i të cilëve kishte paraqitur një rritje të dukshme gjatë �-� viteve të fundit. ky ndryshim strukturor brenda sektorëve të lartpërmendur, nuk kapej nga kampionët para rishikimit të vitit �00�. shkalla mesatare e rishikimit për sektorët e prodhimit dhe të ndërtimit rezultoi rreth �0 për qind.

�.� mbledhja e të dhënaVe

bashkëpunimi i ndërmarrjeve në Vbb-it kryhet mbi parimin e vullnetarizmit. pas diskutimit të kritereve dhe kërkesave të bankës së shqipërisë me instat, ky i fundit bazuar në parimet e mësipërme metodologjike për krijimin e kampionit, ka zgjedhur dhe ka kontaktuar ndërmarrjet kandidate më të përshtatshme, për të marrë konfirmimin e tyre për një pjesëmarrje vullnetare në këtë projekt. opinionet mblidhen gjatë një interviste ballë për ballë, që intervistuesit zhvillojnë me drejtues administrativë apo ekzekutivë në secilën ndërmarrje. kjo mënyrë është zgjedhur në bazë të supozimit që drejtuesit e këtij niveli, kanë njohuritë e nevojshme në lidhje me ecurinë e treguesve të trajtuar në pyetësor për periudhat e kaluara, korente dhe për ato të ardhme. Vrojtimi i parë (pilot) është përdorur për të testuar saktësinë, kuptueshmërinë, konsistencën dhe përshtatshmërinë e pyetësorëve.

procesi i intervistimit është kryer nga ekspertë të instat-it, sipas

kalendarit dhe kërkesave të specifikuara qartë në një kontratë të përvitshme ndërmjet bankës së shqipërisë dhe instat. intervistuesit janë trainuar në mënyrë të vazhdueshme nga të dyja institucionet në takime të posaçme trainimi. procesi i hedhjes së të dhënave, i kontrollit, i përpunimit dhe i analizës është kryer nga personeli i bankës së shqipërisë.

Llogaritjaerezultateve

treguesit e besimit të biznesit përdoren për të vlerësuar prirjen e variablave të ndryshëm të aktivitetit ekonomik. pyetjet në pyetësorin e Vbb-it të bankës së shqipërisë u kërkojnë të intervistuarve të japin vlerësimet për të kaluarën/të ardhmen, në bazë të krahasimit të

-��-

të dyja periudhave të njëpasnjëshme�. informacioni cilësor, që merret nëpërmjet tre alternativave të përgjigjes (në rritje/e njëjtë/në rënie) përkthehet në informacion sasior, të shprehur në tregues që në literaturën përkatëse (nilsson, �00�) emërtohen si indekse difuzioni apo balanca.

me anë të metodës së agregimit llogariten rezultatet e vrojtimit për të gjithë kampionin. përgjigjet e alternativave (në përqindje ndaj numrit total të të përgjigjurve), për secilin variabël ose pyetje, përmblidhen në një tabelë të plotë. rezultati për secilën pyetje përftohet nga llogaritja në formë balance (b) apo si diferencë ndërmjet përqindjes së përgjigjeve që raportojnë rritje dhe përqindjes së atyre që raportojnë rënie. për çdo variabël X rezultati mund të paraqitet formalisht si: X=f(rr,nj,r), ku rr – përqindja e përgjigjeve që raportojnë rritje; nj - përqindja e përgjigjeve që raportojnë situatë të njëjtë; r - përqindja e përgjigjeve që raportojnë rënie. shuma e tre alternativave (rr,nj, r) është �00 për qind. për secilin nga variablat/pyetjet në çdo periudhë, merret një vlerë e vetme (b) që llogaritet si më poshtë:

b = rr – r (�)

nëse përqindja e ndërmarrjeve që raportojnë rritje është �0 dhe ajo e ndërmarrjeve që raportojnë rënie është �0, balanca do të rezultojë + �0 për qind. kjo llogaritje bëhet për të gjitha pyetjet në nivel sektori, duke i konsideruar të gjitha ndërmarrjet si të njëvlershme ose duke i dhënë secilës ndërmarrje brenda sektorit, peshën �. për të interpretuar rezultatin mjafton të shihet shenja e treguesit të balancës. Vlera pozitive flet për një rritje në tendencën e variablit dhe ajo negative, për një rënie të tendencës. një vlerë zero ose pranë saj, interpretohet si një situatë relative e pandryshuar në drejtim të tendencës për tremujorët që krahasohen, pasi diferenca ndërmjet përgjigjeve optimiste (rritje) dhe atyre pesimiste (rënie) ka mbetur e njëjtë.

Agregimiirezultateve

literatura mbi vrojtimet e tendencës së biznesit i kushton një rëndësi të veçantë metodave të agregimit/kombinimit, që mund të

-��-

përdoren si në nivel variabli/pyetjeje, ashtu edhe në nivel pyetësori. metodat më të përhapura janë ato të peshimit individual dhe ato më të ndërlikuara, të peshimit të agreguar. metoda e peshimit individual nënkupton që çdonjërit prej të përgjigjurve i jepet një peshë e caktuar për të evidentuar rëndësinë relative të përgjigjeve të tyre në kampion (nilsson, �00�). në teknikat e peshimit të agreguar, procesi i peshimit përsëritet në mënyrë të njëpasnjëshme duke u aplikuar fillimisht në nivelin e ndërmarrjes, më pas në atë të nënsektorit dhe në fund në atë të sektorit, për llogaritjen e një treguesi të agreguar për ekonominë.

për Vbb-it të bankës së shqipërisë llogaritja e secilit tregues është bërë në nivel sektori, duke qenë se sektori shërben si shtresa kryesore për ndërtimin e kampionit. rezultatet janë llogaritur për secilën pyetje më vete sipas formulës �, ku secilit prej të përgjigjurve i jepet një peshë e njëjtë dhe e barabartë me �. supozimi që ndërmarrjet kanë peshë të barabartë mbështetet në faktin që kampioni për secilin sektor përmban ndërmarrjet e mëdha, të cilat supozohet të kenë rëndësi të barabartë në ecurinë e aktivitetit ekonomik brenda sektorit.

llogaritja e treguesve të agreguar për pyetje të periudhës korente dhe të pritur, bazohet në balancat e pyetjeve të veçanta. gjatë vitit �00�, krahas llogaritjes së balancave për secilën pyetje, u konceptua dhe u llogarit treguesi i përbërë për secilin sektor. nga një analizë e treguesve të ndërtuar mbi çdo pyetje të veçantë, rezultoi se ata që mbartin informacion më të rëndësishëm mbi aktivitetin ekonomik të sektorëve janë: situata e përgjithshme e biznesit individual; prodhimi; kërkesa; punësimi. treguesi i përbërë për secilin sektor u llogarit si mesatare e thjeshtë aritmetike e � variablave të mësipërm. për secilin nga sektorët u ndërtuan dy tregues të tillë mesatarë: treguesi i balancës për periudhën korente (tbk) dhe treguesi i balancës për periudhën e pritur (tbp) sipas formulave të mëposhtme:

tbkti =[(balanca korente e situatës)t + (balanca korente e

prodhimit)t + (balanca korente e kërkesës)t + (balanca korente e punësimit) t]/� (�)

-��-

tbpti =[(balanca e pritur e situatës)t + (balanca e pritur e

prodhimit)t + (balanca pritur e kërkesës)t + (balanca e pritur e punësimit) t]/� (�),

ku, i=�,�,� tregon sektorët dhe t = �…�7, tregon secilën fazë të vrojtimit.

treguesi i përbërë i tendencës ose i besimit të biznesit për secilin sektor (tb) u përftua si mesatare gjeometrike e dy treguesve të mësipërm, sipas fomulës në vijim:

tbti =[( tbkt

i +�00)* (tbpti +�00)]�/�-�00 (�)

ndërtimi i treguesit final të besimit të biznesit për secilin sektor, sipas mesatares gjeometrike të serive të balancës korente dhe të balancës së pritjeve është një praktikë e ndeshur në shumë vende. në këtë fazë, banka e shqipërisë ndoqi metodën e zbatuar nga instituti ifo. për të llogaritur treguesin korent dhe të pritur për të gjithë ekonominë, u zbatuan formulat (�) dhe (7):

tbkte =pp* tbkt

p +pk* tbktk +psh*tbkt

sh (�)

tbpte =pp* tbpt

p+pk* tbptk +psh* tbpt

sh , (7)

ku pp, pk dhe psh, janë përkatësisht peshat e sektorëve të prodhimit, të ndërtimit dhe të shërbimeve� dhe tbk dhe tbp janë përkatësisht seritë korente dhe të pritjeve për secilin nga sektorët, të llogaritura sipas formulave (�) dhe (�). në fazën e fundit të përpunimit, treguesi i përbërë i tendencës ose i besimit të biznesit për ekonominë (tbt

e) është llogaritur si mesatare gjeometrike e serive tbkt

e dhe tbpte , e përftuar respektivisht sipas formulave (�)

dhe (7).

�.� analiza e konsistenCës së rezultateVe të VrojtimeVe

analiza e konsistencës së brendshme të përgjigjeve të mbledhura gjatë vrojtimit, ndihmon për të vlerësuar shkallën e besueshmërisë së rezultateve të vrojtimit. kjo analizë kryhet mbi të dhënat e

-��-

një grupi variablash/pyetjesh, që vlerësohet se matin aspekte të ndryshme të të njëjtit proces. për rezultatet e Vbb-it, klima e përgjithshme e biznesit sipas këndvështrimit të firmës pritet të ecë në të njëjtën linjë me klimën e biznesit për të gjithë ekonominë, me zhvillimet në kërkesën për mallra dhe shërbime, me zhvillimet në aktivitetin e prodhimit, të punësimit dhe me situatën financiare. testi i konsistencës realizohet në bazë të koeficientit të konsistencës. ky koeficient është një matje psikometrike, që përdoret gjerësisht për të vlerësuar besueshmërinë e rezultateve të vrojtimeve. nëpërmjet testit të konsistencës, studiuesit vëzhgojnë nëse të përgjigjurit kanë dhënë përgjigje të ngjashme për variabla të ngjashëm, pra nëse përgjigjet e tyre janë konsistente në çdo moment në kohë. për shembull, një i intervistuar që deklaron se kërkesa për produktet është rritur, duhet të deklarojë ose pritet të jetë shprehur se prodhimi dhe punësimi kanë shënuar, gjithashtu, rritje.

do të ishte më e thjeshtë dhe më pak e kushtueshme, që informacioni për variablin e interesit, për shembull për klimën e përgjithshme të biznesit, të përftohej në mënyrë të drejtpërdrejtë, dhe jo nëpërmjet një numri treguesish që janë të lidhur me njëri-tjetrin dhe njëherësh me vetë variablin e interesit. megjithëse një variabël i vetëm lejon një përpunim më të shpejtë dhe më pak të kushtueshëm, baza e të dhënave është më e pasur dhe më e besueshme nëse një sjellje, fenomen apo proces i caktuar analizohet nëpërmjet disa treguesve në mënyrë të njëkohshme (litwin, ����).

testimi i besueshmërisë së përgjigjeve të Vbb-së është bërë duke llogaritur koeficientin alpha të Cronbachut�0. kjo statistikë përdoret për variabla cilësorë të kategorizuar sipas një shkalle specifike. për Vbb-në e bankës së shqipërisë, variablat/pyetjet janë lidhur me përgjigje në vlerat �, � dhe �, të cilat paraqesin � alternativat e secilës pyetje (në rritje/e njëjtë/në rënie). testi i Cronbachut është zbatuar për variablat e mëposhtëm: klima e përgjithshme ekonomike; kërkesa; prodhimi i të mallrave/i shërbimeve; punësimi; situata financiare.

-��-

Tabelë 4. Rezultatet për testin e konsistencës së brendshme(mesatarevjetore). prodhimi dhe ndërtimi shërbimet

periudha e referencës korente pritjet korente pritjet

Vit koeficienti alpha (mesatar)

koeficienti alpha (mesatar)

koeficienti alpha (mesatar)

koeficienti alpha (mesatar)

�00� 0.70 0.�� 0.�� 0.���00� 0.�� 0.77 0.�� 0.���00� 0.�� 0.7� 0.77 0.�7�00� 0.�0 0.�7 0.7� 0.��mesatarja 0.�0 0.�� 0.70 0.��

Burimi:Llogaritjetëautorëve.

rezultatet e testit të konsistencës flasin për një shkallë të lartë të besueshmërisë së të dhënave. në secilin vrojtim, vërehet një rritje e koeficientit alpha, nëse grupit të pesë variablave të cituar më lart i shtohen edhe përgjigjet e dhëna për variablin e klimës së biznesit individual nga të intervistuarit. ky rezultat tregon se pesë variablat e zgjedhur për kryerjen e testit të konsistencës së brendshme të të dhënave të vrojtimit, kapin aspekte të ndryshme specifike, që ndikojnë në klimën e përgjithshme individuale të bizneseve. kur përgjigjet për variablat e kërkesës dhe të prodhimit përfshihen në llogaritjen e koeficientit alpha, vlera e këtij të fundit rritet dukshëm, gjë që dëshmon për rëndësinë e këtyre treguesve në analizat ekonomike.

mesatarja e llogaritur për koeficientin alpha, rritet nga njëri vit në tjetrin. ulja e vlerës së koeficientit në vitin �00� mund të shpjegohet me normën e lartë të rishikimit të panelit, gjë që mund të ketë ndikuar në cilësinë e përgjigjeve të bizneseve. koeficienti i konsistencës është veçanërisht i lartë për sektorët e prodhimit dhe të ndërtimit�� (rreth 0.�) për pyetjet e periudhës korente. ky koeficient është paksa më i ulët për pyetjet e periudhës së ardhme. ndryshimi është i justifikueshëm me faktin se të intervistuarit janë përgjithësisht vlerësues më të mirë të kushteve korente dhe të kaluara, se sa të zhvillimeve të pritshme në aktivitetin e ndërmarrjeve të tyre. sektori i shërbimeve paraqet koeficient konsistence më të ulët se dy sektorët e tjerë, gjë që mund të shpjegohet me luhatshmërinë më të lartë të natyrës së aktivitetit. në tërësi, vërehet se rezultatet e testit të konsistencës së brendshme, sugjerojnë një shkallë të lartë

-��-

besueshmërie në përgjigjet e Vbb-it të bankës së shqipërisë, për të gjithë periudhën gjatë së cilës është kryer vrojtimi.

�. analizë ekonomike e rezultateVe të Vrojtimit

�.� indekset e besimit si lëndë e parë për analizat ekonomike

treguesit e ndërtuar duke përdorur vrojtimet e besimit të biznesit përdoren: (�) për monitorimin e kushteve të ekonomisë; (�) për të zbuluar tendencat afatshkurtra; (�) për të zhvilluar indikatorë ciklikë; dhe (�) si lëndë e parë për modele ekonometrike (nilsson, �00�) . deri më sot, të dhënat e Vbb të bankës së shqipërisë, janë përdorur brenda institucionit për të monitoruar zhvillimet ekonomike dhe si tregues të tendencave afatshkurtra. ndërkohë, është në proces puna për ndërtimin e modeleve makroekonometrike. nilsson dhe brunet (�00�) paraqesin një listë të kritereve, që përdoren për të zgjedhur treguesit paraprirës (leading indicators) në analizat ekonomike. treguesit paraprirës nuk shfrytëzojnë gjithnjë seritë e përftuara nga vrojtimet e besimit të biznesit, por në shumicën e rasteve, këto seri përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të treguesit të përbërë për një shtet të caktuar. nilsson dhe brunet zgjedhin treguesit paraprirës duke aplikuar një konsideratë praktike dhe shtatë kritere të lidhura me performancën ciklike të treguesve, sipas metodave statistikore.

Tabelë5.Kriteretpërzgjedhjenetreguesvetëpërshtatshëmpërndërtiminetreguesvetëpërbërëparaprirës,përekonomitëmëdhajoanëtaretëOECD-së.

kriteri si aplikohet për ekonomi të mëdha joanëtare të oeCd-së

si aplikohet për shqipërinë

�. Frekuenca tregues mujorë tregues tremujorë

�. koherenca Vlera mbi 0.� nuk aplikohet�. Vonesa mesatare treguesit paraprirës ose të njëkohshëm po

�. korrelacionikoeficienti i korrelacionit >0.�0; në pikat e larta treguesi i paraprin serisë referencë me dy periudha

po

�. analiza e pikave të kthesës

treguesi i paraprin serisë referencë me më shumë se dy periudha në pikat e kthimit ciklike jo

-�7-

�.Varianca e përbërësve të përbashkët (Vpp)

pranohen vlerat e raportit të Vpp mbi variancën e treguesit më të lartë se 0.�0 jo

7. korrelacioni i përbërësit të përbashkët

koeficienti i korrelacionit >0.�0 dhe korrelacioni në pikat e larta ka vonesë zero ose pozitive

jo

�. klasifikimi ciklik pranohen tregues të njëkohshëm ose paraprirës po*Burimipërkolonën1dhe2:NilssonandBrunet(2005).

pjesa më e madhe e metodave statistikore të aplikuara për treguesit ciklikë për vendet e oeCd-së dhe për vende të mëdha joanëtare të oeCd-së, kërkojnë seri të gjata dhe frekuencë të lartë (mujore). në rastin e shqipërisë, gjatësia e serive të të dhënave (�7 vrojtime në bazë tremujore) nuk lejon kryerjen e analizës së pikave të larta dhe të ulëta (maksimumeve dhe minimumeve relative) si edhe hulumtimin e cikleve të biznesit��. për këtë arsye, në këtë studim shfrytëzohet një analizë e thjeshtë korrelacioni dhe rezultatet përdoren për të përcaktuar deri në ç’masë, profili i treguesve përafrohet me profilin e serisë së referencës. nilsson dhe brunet (�00�) përmendin dy kufizime të analizës së korrelacionit: “së pari, ajo mat vetëm lidhjen lineare midis dy variablave dhe së dyti, prania e vlerave ekstreme mund të ndikojë vlerësimin e koeficientit të korrelacionit.”

analiza e paraqitur në këtë material synon të provojë që treguesit e përftuar nga Vbb janë të përshtatshëm për të monitoruar zhvillimet ekonomike dhe tendencat afatshkurtra në shqipëri. analiza e korrelacionit do të përdoret për të përcaktuar:

�) nëse variablat individualë të vrojtimit dhe treguesit e besimit për sektorët e ekonomisë shpjegojnë ndryshimet në serinë e referencës.

�) kombinimin (peshimin) më të përshtatshëm të variablave individualë në tregues të përbërë, bazuar në performancën e tyre.

�) nëse analiza e realizuar në nivel sektorial është më e përshtatshme sesa analiza në nivel të agreguar për të gjithë ekonominë. ky vlerësim do të merret në konsideratë në formatin e propozuar për publikim.

-��-

�.� zgjedhja e serisë së reFerenCës

seria e referencës është variabli ekonomik që përdoret për të matur performancën e treguesve të vrojtimeve në kohë. meqënëse motivi për ndërtimin e indeksit të besimit të biznesit është parashikimi i periudhave të zgjerimit dhe të tkurrjes së aktivitetit ekonomik, ky i fundit duhet të pasqyrohet në një seri reference për të mundësuar krahasimin (ece et al, �00�). nëse treguesi i ndërtuar me të dhënat e vrojtimit dhe seria e referencës paraqesin cikle dhe pika kthimi të ngjashme, seria e vrojtimit mund të përdoret për t’iu paraprirë ose për të parashikuar në mënyrë formale ndryshimet në ekonominë reale, të cilat kapen ose reflektohen nga seria e referencës. Variablat e vrojtimeve të besimit të biznesit japin informacion sasior mbi aspekte të ndryshme të aktivitetit ekonomik të ndërmarrjeve si prodhimi, kërkesa, punësimi, investimet etj.. mbledhja e këtij informacioni synon të mundësojë ndërtimin e një treguesi të aktivitetit ekonomik aktual dhe të atij të pritshëm për zonën ekonomike të mbuluar nga vrojtimi.

për këtë arsye, si seri më e përshtatshme e referencës pranohet seria e pbb-së ose çfarëdolloj serie që mat prodhimin industrial. në rastin më të mirë, seria e referencës duhet të jetë sa më pranë variablit të matur nga vrojtimi si në koncept ashtu edhe në frekuencë. për shumë vende në tranzicion gjetja e një serie të referencës me periodicitet të njëjtë me vrojtimet, është e vështirë ose e pamundur. ky problem ndeshet edhe në shqipëri, ku të dhënat e prodhimit real publikohen një herë në vit dhe me vonesë të konsiderueshme. përafruesi më i përshtatshëm për matjen e prodhimit industrial në shqipëri është indeksi i shitjeve, i publikuar nga instat në bazë tremujore me një vonesë prej tre muajsh. për të vlerësuar performancën e treguesve të vrojtimit përballë aktivitetit ekonomik, përdoren seritë e shitjeve për tre sektorët ekonomikë të mbuluar në vrojtimin në fjalë. këto seri janë ndërtuar duke grupuar seritë e shitjeve sipas nëndegëve në tre sektorë, në mënyrë që përputhja me treguesit e vrojtimit të jetë sa më e lartë (tabela �). të dhënat e shitjeve janë nominale dhe jo të deflatuara. “seritë e vrojtimeve në formë ndryshimi iu korrespondojnë serive në formë të diferencave të para.” (nilsson, �00�.) Vbb iu kërkon të intervistuarve të japin vlerësimin e tyre për periudhën korente, në krahasim me periudhën

-��-

e mëparshme dhe për periudhën e ardhshme, në krahasim me periudhën korente. meqënëse periudha referuese në vrojtim është tremujori në të cilin kryhet vrojtimi, seria e referencës më e përshtatshme është seria e ndryshimeve tremujore të shitjeve, sipas sektorëve ekonomikë.

�.� rregullimi i të dhënaVe

treguesit e vrojtimeve të besimit të biznesit mund të kenë nevojë për rregullime të ndryshme përpara përdorimit për analiza ekonomike. disa nga rregullimet më të hasura janë pastrimi sezonal, standardizimi dhe sheshimi. seritë kohore si prodhimi industrial dhe të dhëna të ngjashme ekonomike, përgjithësisht shfaqin profil të theksuar sezonal. megjithëse të intervistuarve iu kërkohet të marrin parasysh efektet sezonale, seritë e ndërtuara me rezultatet e vrojtimeve, ashtu si variablat që masin aktivitetin ekonomik, mund të shfaqin sezonalitet të fortë (ece et al, �00�). në rastet kur testet e sezonalitetit tregojnë praninë e një profili të dukshëm sezonal, indekset e difuzionit të vrojtimeve pastrohen nga sezonaliteti.

përveç pastrimit nga sezonaliteti, treguesit e vrojtimeve të besimit të biznesit mund t’iu nënshtrohen proceseve të standardizimit dhe të sheshimit. “standardizimi ose normalizimi i serive përbërëse është i nevojshëm në mënyrë që seria me luhatshmëri më të madhe, të mos dominojë indeksin e përgjithshëm.” (nilsson, ����.) standardizimi, ashtu si pastrimi sezonal, nuk është gjithnjë i nevojshëm dhe duhet realizuar vetëm në rastet kur një apo disa seri individuale, shfaqin luhatshmëri të lartë. seritë përbërëse të treguesit të përgjithshëm mund të sheshohen, duke përdorur metodën e muajve të dominancës Ciklike ose të tremujorëve të dominancës Ciklike. procesi i sheshimit bën që të pakësohet parregullsia midis serive përbërëse, në mënyrë që ndryshimet nga periudha në periudhë të treguesit të përgjithshëm, të mos ndikohen nga lëvizje të parregullta në secilën prej serive përbërëse (brunet, �000). me fjalë të tjera, procesi i standardizimit korrigjon problemet e lidhura me madhësinë e lëvizjes, ndërsa procesi i sheshimit, probleme të lidhura me kohën kur ndodhin lëvizjet në seritë përbërëse. në rastin e shqipërisë, si

-�0-

seritë e vrojtimit, ashtu edhe seria e referencës janë tepër të shkurtra për të mundësuar pastrimin sezonal. në mungesë të evidencës që dëshmon për praninë e problemeve të lartpërmendura, seritë e vrojtimit nuk janë standardizuar dhe sheshuar. është e rëndësishme që këta hapa të merren në konsideratë në periudhat e mëtejshme.

të dhënat e vrojtimit janë në formë balance. brunet argumenton se “përsa iu përket serive cilësore të vrojtimeve të tendencës së biznesit, nuk është e nevojshme të aplikohen ndryshimet nga periudha në periudhë ose metodat e diferencave të rendit të parë, pasi të dhënat janë vetvetiu në formë ndryshimi”. hipoteza zero e jostacionaritetit hidhet poshtë për shumicën e serive në një nivel besueshmërie prej � ose � për qind (shtojca, tabela �). për këtë arsye, gjatë përpunimit të rezultateve, seritë e vrojtimit janë ruajtur në formën e tyre origjinale, pra në formën e balancave ose të indekseve të difuzionit. seria e referencës ose e shitjeve, është në formë ndryshimesh tremujore.

�.� Fazat e analizës

gjatë ndërtimit të treguesve të përbërë ose të përgjithshëm, treguesve individualë mund t’iu jepen pesha të ndryshme në varësi të rëndësisë ekonomike të secilit. brunet (�000) shprehet se “qëllimi i peshimit është të përmirësojë besueshmërinë e treguesit të përbërë, duke iu dhënë peshë më të madhe treguesve me cilësi më të mira, pra treguesve që shfaqin lidhje më të fortë me njëri-tjetrin dhe me treguesin e përbërë”. në këtë ushtrim, peshimi aplikohet në tre faza të veçanta: në nivelin e variablave (pyetjeve) individualë për çdo sektor dhe periudhë; për të peshuar seritë korente dhe të pritshme për çdo sektor; dhe për të llogaritur treguesin e përgjithshëm të besimit të biznesit për të gjithë ekonominë.

hapi i parë: llogariten koeficientët e korrelacionit midis variablave individualë (klima e përgjithshme e biznesit; kërkesa për produktet/shërbimet e ndërmarrjes; punësimi; eksportet; çmimet e prodhimit; sasia e prodhimit; situata e përgjithshme e ndërmarrjes; dhe inventarët) për periudhën korente dhe të ardhshme, dhe serinë e referencës për çdo sektor.

-��-

hapi i dytë: përzgjidhen seritë me koeficientin më të lartë të korrelacionit (mbi 0.�0) për të ndërtuar seritë e agreguara për periudhën korente dhe të ardhshme për secilin sektor. seritë individuale peshohen në bazë të madhësisë së koeficientit të korrelacionit. seria që paraqet koeficient më të lartë korrelacioni me serinë e referencës, mban peshën më të madhe.

hapi i tretë: ndërtohet një indeks besimi për secilin sektor duke përdorur serinë për periudhën korente dhe të ardhshme, dhe duke aplikuar pesha të ndryshme për tremujorët e ndryshëm të vitit.

hapi i katërt: ndërtohet një indeks besimi për të gjithë ekonominë duke i dhënë peshën më të madhe sektorit me performancën më të mirë, pra sektorit për të cilin indeksi i besimit pasqyron më mirë lëvizjet në serinë e referencës.

hapat e mësipërm zëvendësojnë formulat (�)-(7). këto llogaritje pritet të japin rezultate më të mira, sepse ato nuk marrin parasysh vetëm kriteret statistikore të serive të vrojtimit, por edhe lidhjen midis serive të vrojtimit dhe serisë së referencës, e cila reflekton ecurinë e aktivitetit ekonomik.

�.� rezultatet

Prodhimi

koeficienti i korrelacionit për periudhën korente është veçanërisht i lartë�� për variablat e kërkesës, prodhimit dhe situatës së përgjithshme të firmës, dhe më pak i lartë për variablat e eksporteve dhe të punësimit (shtojca, tabela �). seritë e balancës për inventarët dhe çmimet e prodhimit, shfaqin një korrelacion të dobët negativ me serinë e referencës. Variablat e vrojtimit shfaqin ecuri të ngjashme me njëri-tjetrin dhe sidomos dyshet: eksportet-kërkesa; situata e firmës-kërkesa; prodhimi-kërkesa; situata e firmës-punësimi; dhe prodhimi-situata e firmës. për ndërtimin e treguesit të përgjithshëm për periudhën korente për sektorin e prodhimit�� janë përdorur seritë e kërkesës (0.���), të punësimit (0.��7), të eksporteve (0.���), të prodhimit (0.���) dhe të situatës

-��-

së firmës (0.�0�). e njëjta procedurë është ndjekur për të ndërtuar treguesin e përgjithshëm për periudhën e ardhshme. rezultatet janë të ngjashme me ato të përftuara për treguesin e përgjithshëm për periudhën korente. peshat e caktuara për variablat e mësipërm gjatë ndërtimit të treguesit për periudhën e ardhshme janë përkatësisht 0.���, 0.���,0.��0, 0.��0. 0.���. koeficientët e korrelacionit midis treguesit të situatës në periudhën korente dhe treguesit të situatës për periudhën e ardhshme, janë mjaft të lartë (tabela �). treguesi i situatës korente dhe ai i pritshmërive janë kombinuar në një tregues të vetëm, duke përdorur pesha të ndryshme për tremujorë të ndryshëm të vitit. treguesi i gjendjes në periudhën korente është më pranë serisë së referencës në pikat e ulëta, ndërsa treguesi i pritshmërive është më pranë serisë së referencës në pikat e larta. diferenca absolute midis treguesit korent dhe atij të pritshmërive, mund të shpjegohet me faktin që të intervistuarit janë të prirur të jenë optimistë për të ardhmen dhe pesimistë për periudhën e tashme (korente), në krahasim me pritshmëritë në periudhat e kaluara, gjë që vërehet në vlerat mesatare të serive (shtojca, tabela �). treguesi i besimit për sektorin e prodhimit është ndërtuar duke marrë 0.7� të treguesit korent dhe 0.�� të treguesit të pritshmërive për tremujorin e parë; 0.�� të treguesit korent dhe 0.7� të treguesit të pritshmërive për tremujorin e dytë dhe 0.� të secilit tregues për tremujorin e tretë dhe atë të katërt, të çdo viti të periudhës. treguesi i përgjithshëm i besimit shfaq një lidhje të fortë me serinë e referencës (0.���), duke rezultuar më i mirë sesa secili nga treguesit përbërës për të gjithë periudhën.

Tabelë6.Koeficientët e korrelacionit për treguesin korentdhetreguesin e pritshmërive, dhe serinë e referencës për sektorin eprodhimit.

treguesi korent

treguesi i pritshmërive

treguesi i besimit

seria e referencës

treguesi korent �.000 0.��� 0.��� 0.700treguesi i pritshmërive 0.��� �.000 0.��� 0.���treguesi i besimit 0.��� 0.��� �.000 0.���seria e referencës 0.700 0.��� 0.��� �.000

Burimi:Lllogaritjetëautorëve.

-��-

Ndërtimi

koeficientët e korrelacionit midis variablave të situatës korente dhe serisë së referencës për sektorin e ndërtimit, janë më të ulët sesa ata të sektorit të prodhimit (shtojca, tabela 7). për këtë sektor, variabli me koeficientin më të lartë të korrelacionit nuk është kërkesa për prodhimet e firmës, por situata e përgjithshme e firmës e ndjekur nga prodhimi dhe kërkesa. Variabli i punësimit ka një koeficient korrelacioni pak më të ulët sesa 0.�. pavarësisht nga lidhja jo shumë e fortë me serinë e referencës, ky variabël është përfshirë në llogaritjen e treguesit të përgjithshëm të situatës korente, sepse ai konsiderohet si i rëndësishëm. për të llogaritur treguesin e pritshmërive janë përdorur vetëm variablat e prodhimit, situatës së firmës dhe të kërkesës (shtojca, tabela �). koeficienti i korrelacionit për variablin e punësimit është tepër i ulët për t’u marrë në konsideratë. treguesi i përgjithshëm i besimit për sektorin e ndërtimit është llogaritur në të njëjtën mënyrë si për sektorin e prodhimit. koeficienti i korrelacionit midis treguesit të besimit dhe serisë së referencës është 0.7�7.

Tabelë7.Koeficientët e korrelacionit për treguesin korentdhetreguesin e pritshmërive, dhe serinë e referencës për sektorin endërtimit.

treguesi korent

treguesi i pritshmërive

treguesi i besimit

seria e referencës

treguesi korent �.000 0.��� 0.��� 0.���treguesi i pritshmërive 0.��� �.000 0.��� 0.���

-30-20-10

010203040

2002T2

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Treguesi korent Treguesi i pritshmëriveTreguesi i besimit

-30-20-10

0102030405060

2002T2

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Shitjet Treguesi i besimitBurimi: INSTAT dhe llogaritje të autorëve.

Grafik 1. Treguesi korent, treguesi i pritshmërive dhe treguesii besimit në % (majtas); dhe treguesi i tendencës dhe rritja

tremujore e shitjeve (djathtas) për sektorin e prodhimit.

-��-

treguesi i besimit 0.��� 0.��� �.000 0.7�7seria e referencës 0.��� 0.��� 0.7�7 �.000

Burimi:Llogaritjetëautorëve.

Shërbimet

rezultatet për sektorin e shërbimeve janë të ngjashme me ato të dy sektorëve të tjerë (shtojca, tabelat � dhe �0). kjo gjetje është pak e çuditshme, nëse merret parasysh fakti që sektori i shërbimeve paraqet normën më të lartë të zëvendësimit të firmave gjatë vrojtimit dhe rrjedhimisht, ndryshim më të theksuar në profilin e të intervistuarve në krahasim me dy sektorët e tjerë. për sektorin e shërbimeve, vërehet se të vetmit variabla që shfaqin një lidhje të pranueshme me serinë e referencës (koeficienti i korrelacionit >0.�0), janë ata të kërkesës dhe të situatës së firmës. këta variabla janë përdorur për të ndërtuar treguesin e situatës korente dhe të pritshme. treguesi i përgjithshëm i besimit të biznesit është ndërtuar në të njëjtën mënyrë, si për dy sektorët e tjerë.

Tabelë 8. Koeficientët e korrelacionit për treguesin korentdhe treguesin e pritshmërive, dhe serinë e referencës (sektori ishërbimeve).

treguesi korent

treguesi i pritshmërive

treguesi i besimit

seria e referencës

treguesi korent �.000 0.7�� 0.��� 0.���treguesi i pritshmërive 0.7�� �.000 0.��� 0.�7�

-30-20-10

01020304050

2002T2

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Treguesi korent Treguesi i pritshmëriveTreguesi i besimit

-60-40

-200

2040

6080

2002T2

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Shitjet Treguesi i besimitBurimi: INSTAT dhe llogaritje të autorëve.

Grafik 2. Treguesi korent, treguesi i pritshmërive dhe treguesii besimit në % (majtas); dhe treguesi i tendencës dhe

rritja tremujore e shitjeve (djathtas) për sektorin e ndërtimit.

-��-

treguesi i besimit 0.��� 0.��� �.000 0.���seria e referencës 0.��� 0.�7� 0.��� �.000

Burimi:Llogaritjetëautorëve.

Ekonomia

me qëllim që të ndërtojmë një tregues të përgjithshëm të besimit të biznesit për ekonominë, përdorim disa mënyra të ndryshme të paraqitura në tabelën �.

Tabelë9.Koeficientëtekorrelacionitmidistreguesvetëndryshëmtëbesimitdheserisësëreferencës.

metoda Variablat tbbe*

koeficienti i korrelacionit (tbb & seria e referencës)

�.

treguesi korent - prodhimitreguesi korent - ekonomia

tbbe (�) 0.�0�

treguesi korent - ndërtimitreguesi korent-shërbimettreguesi i pritshmërive- prodhimi treguesi i

pritshmërive – ekonomia

treguesi i pritshmërive- ndërtimitreguesi i pritshmërive-shërbimet

�.tbb-prodhimi

sektorët peshuar sipas pbb tbbe(�) 0.���tbb-ndërtimi

tbb-shërbimet

�.tbb-prodhimi

pesha të barabarta midis sektorëve tbbe(�) 0.���tbb-ndërtimi

tbb-shërbimet

-40-30-20-10

01020304050

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Treguesi korent Treguesi i pritshmëriveTreguesi i besimit

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2002T4

2003T2

2003T4

2004T2

2004T4

2005T2

2005T4

2006T2

2006T4

Shitjet Treguesi i besimitBurimi: INSTAT dhe llogaritje të autorëve.

Grafik 3. Treguesi korent, treguesi i pritshmërive dhe treguesii besimit në % (majtas); dhe treguesi i besimit dhe rritja

tremujore e shitjeve (djathtas) për sektorin e shërbimeve.

-��-

�.tbb-prodhimi pesha më e madhe

për sektorin me koeficientin më të lartë

tbbe (�) 0.���tbb-ndërtimitbb-shërbimet

*Treguesiibesimittëbiznesitpërekonominë.Burimi:Llogaritjetëautorëve.

ecuria e katër treguesve të besimit të biznesit krahasohet me ecurinë e serisë së referencës (shitjet e ndërmarrjeve ekonomike��). koeficientët e korrelacionit tregojnë se këta tregues pasqyrojnë në një masë të kënaqshme ecurinë e serisë së referencës dhe se midis tyre nuk ka diferenca të theksuara. për më tepër, performanca e treguesve të besimit të llogaritur për secilin nga sektorët e ekonomisë kundrejt serisë së referencës për të gjithë ekonominë, siç vërehet nga koeficientët e korrelacionit, është gjithashtu e kënaqshme. treguesi i besimit për sektorin e prodhimit tregon një korrelacion prej 0.���; ai i sektorit të ndërtimit një korrelacion prej 0.��� dhe ai i shërbimeve, një korrelacion prej 0.���. këta koeficientë janë më të lartë sesa koeficientët që përftohen nëse përdoren seri të veçanta reference për çdo sektor (shitjet për çdo sektor) (shtojca, tabelat �,7,�). me fjalë të tjera, treguesit e besimit për secilin nga sektorët janë më të përshtatshëm për të vlerësuar zhvillimet në të gjithë ekonominë, sesa zhvillimet në sektorët e veçantë. duhet theksuar se rezultatet për të gjithë ekonominë, janë bazuar në seri më të shkurtra, për shkak të mungesës së dy periudhave në vrojtimin e sektorit të shërbimeve (t�:0� dhe t�:0�). bazuar mbi këto gjetje, mund të arrihet në përfundimin që një mesatare aritmetike e treguesve të besimit për të tre sektorët (metoda �)

-30-20-100

10203040

2002T32002T42003T12003T22003T32003T42004T12004T22004T32004T42005T12005T22005T32005T42006T12006T22006T32006T4

Prodhimi Ndërtimi Shërbimet

-30-20-100

10203040

2003T12003T22003T32003T42004T12004T22004T32004T42005T12005T22005T32005T42006T12006T22006T32006T4

Shitjet Treguesi i besimit

Burimi: INSTAT dhe llogaritje të autorëve.

Grafik 4. Treguesi i besimit për sektorin e prodhimit, ndërtimit dheshërbimeve në % (majtas); dhe treguesi i besimit përekonominë dhe rritja tremujore e shitjeve (djathtas).

-�7-

është mënyra më e drejtpërdrejtë dhe e përshtatshme, për të matur besimin e përgjithshëm të agjentëve ekonomikë.

Vetitëparaprirësetëtreguesvetëbesimit

në mënyrë që të zbulohet nëse treguesit e besimit për sektorët e veçantë dhe për ekonominë në përgjithësi, kanë aftësi për t’iu paraprirë zhvillimeve në ekonominë reale, përdoret testi i shkakësisë së Granger-it (granger Causality-gC). kjo cilësi e treguesve të vrojtimeve ka një rëndësi të madhe pasi ajo i lejon analistët të parashikojnë ndryshimet në aktivitetin ekonomik, gjë që mundëson marrjen e masave në kohën e duhur. në këtë analizë, testi gC është realizuar duke përdorur treguesin e pritshmërive dhe serinë e referencës, dhe treguesin e situatës korente dhe serinë e referencës me një periudhë vonesë. testi kontrollon shkakësinë e dyanshme midis dy variablave. nëse njëri variabël shkakton tjetrin, por i dyti nuk e shkakton të parin, atëhere thuhet që lidhja është e njëanshme dhe kalon nga i pari tek i dyti me një vonesë të caktuar kohore.

Tabelë 10. Rezultatet e testit GC për treguesit e situatëskorente dhe të pritshme, dhe serisë së referencës për sektorët eekonomisë.sektori treguesi hipoteza zero Vendimi

prodhimi

treguesi korent

seria e referencës nuk shkakton* treguesin korent h0 nuk bie poshtë

treguesi korent nuk shkakton serinë e referencës h0 nuk bie poshtë

treguesi i pritshmërive

seria e referencës nuk shkakton treguesin e pritshmërive h0 nuk bie poshtë

treguesi i pritshmërive nuk shkakton serinë e referencës h0 bie poshtë me �%

ndërtimi

treguesi korent

seria e referencës nuk shkakton treguesin korent h0 nuk bie poshtë

treguesi korent nuk shkakton serinë e referencës h0 bie poshtë me �%

treguesi i pritshmërive

seria e referencës nuk shkakton treguesin e pritshmërive h0 nuk bie poshtë

treguesi i pritshmërive nuk shkakton serinë e referencës h0 bie poshtë me �0%

-��-

shërbimet

treguesi korent

seria e referencës nuk shkakton treguesin korent h0 bie poshtë me �%

treguesi korent nuk shkakton serinë e referencës h0 bie poshtë me �%

treguesi i pritshmërive

seria e referencës nuk shkakton treguesin e pritshmërive h0 nuk bie poshtë

treguesi i pritshmërive nuk shkakton serinë e referencës h0 bie poshtë me �%

*Me‘’shkakton’’kuptohetlidhjashkak-pasojësipaskonceptittëtestitGC.VariabliAthuhetseGranger-shkaktonvariablinBnësevariabliAndihmonpërtëparashikuarvleratevariablitB.Nërastetkurhipotezazeronukbieposhtë,pohiminënkëtëhipotezëpranohetsievidencëqëvariabliiparënukshkaktonvariablinedytë.

rezultatet e testit gC e bëjnë të vështirë arritjen e një përfundimi të plotë në lidhje me aftësinë parashikuese të treguesve të vrojtimit. duket se treguesit e pritshmërive mund të përdoren për të parashikuar ecurinë e serisë së referencës, por rezultatet për seritë e situatës aktuale janë të paqarta. në kushtet e tanishme, seria e pritshmërive të ndërmarrjeve për ekonominë mund të përdoret për të parashikuar normën e rritjes së shitjeve për tremujorin e ardhshëm, rreth � muaj përpara.

�. shpërndarja e rezultateVe të Vrojtimit të besimit të biznesit

publikimi i rezultateve të një Vbb-i përbën një fazë të rëndësishme të këtij projekti, pasi ai kërkon që rezultatet e vrojtimit të jenë të besueshme, të vlefshme dhe konsistente në kohë. metodologjia e Vbb-it të bankës së shqipërisë është e ngjashme me metodologjinë e vrojtimeve të tendencës së biznesit, të organizuar në shumë vende anëtare dhe joanëtare të oeCd-së. analiza e konsistencës së brendshme dhe ajo ekonomike, të mbështetura në rezultatet e vrojtimit të kryer nga banka e shqipërisë, edhe pse të kufizuara, bëjnë të vlefshme në një masë të kënaqshme rezultatet e këtij vrojtimi.

praktikat e mira, të lidhura me publikimin e rezultateve të vrojtimeve të kësaj natyre sugjerojnë përmbushjen e një sërë

-��-

kriteresh të rëndësishme, të cilat fokusohen në disa drejtime, në përputhje me parimet bazë të statiskave.��:

- besueshmëria që përcjellin treguesit e besimit për të shpjeguar zhvillimet korente dhe të ardhshme në ekonomi.

analiza e mësipërme dëshmon për një nivel të kënaqshëm

besueshmërie të treguesve të përftuar nga Vbb-it, i ndërmarrë nga banka e shqipërisë.

-Daljaerezultatevenëkohë. meqenëse rezultatet e vrojtimeve

konsiderohen si të dhëna plotësuese për statistikat zyrtare, është e rëndësishme që këto rezultate t’i paraprijnë publikimit të statistikave zyrtare.

në rastin e shqipërisë, treguesit e Vbb përgatiten të paktën dy muaj përpara publikimit të statistikave zyrtare për tremujorin. treguesi i pritshmërive siguron informacion rreth pesë muaj përpara daljes së statistikave zyrtare.

- Transparenca. ky kriter nënkupton sigurimin e informacionit për përdoruesit në lidhje me burimet e të dhënave, metodologjinë dhe metodat e përpunimit të informacionit.

metodologjia e aplikuar për Vbb-it të bankës së shqipërisë është diskutuar në takime dhe forume të niveleve teknike, që kanë shërbyer si bazë për konsolidimin e mëtejshëm të saj.

-Interpretueshmëria. ky kriter nënkupton lehtësinë dhe korrektësinë me të cilën përdoruesit janë në gjendje të interpretojnë të dhënat.

në formën e servirur aktualisht, rezultatet e vrojtimit (indekset

e difuzionit apo balancat) janë thjeshtësisht të interpretueshme. metoda e llogaritjes është në përputhje me metodat e përdorura nga pjesa më e madhe e vendeve që organizojnë vrojtime të tilla. për këtë arsye, pritet që publiku të familjarizohet relativisht shpejt me konceptet dhe mënyrën e përdorimit të rezultateve të këtij vrojtimi.

-Mundësiapërtësiguruarrezultatetevrojtimit.Vlera e rezultateve

-�0-

të vrojtimeve mbetet e kufizuar, nëse praktikat e shpërndarjes nuk bëjnë të mundur që informacioni të arrijë tek përdoruesi në kohë dhe në formën më të përshtatshme. praktikat e sotme mbështeten gjerësisht në shpërndarjen elektronike të informacioneve të kësaj natyre, gjë që mundëson një shtrirje të gjerë, në kohë dhe me një kosto minimale. politika e publikimeve në bankën e shqipërisë ka një eksperiencë të mirë në drejtim të shpërndarjes së informacionit në rrugë elektronike.

-Nevojat e përdoruesve të ndryshëm. Formati i publikimit të rezultateve të vrojtimit duhet të marrë në konsideratë nevojat e agjentëve të ndryshëm të tregut. grupet e identifikuara si përdoruesit më aktivë të rezultateve të vrojtimeve të besimit të biznesit janë: institucionet vendimmarrëse; institutet kërkimore; shoqatat e biznesit; bankat dhe institucionet financiare; ndërmarrjet e intervistuara; dhe media dhe shoqëria civile (dg eCFin, �00�).

në hapat e parë të publikimit të rezultateve të Vbb-të të bankës së shqipërisë, si grupet më të rëndësishme mund të vlerësohen: institucionet vendimmarrëse; ndërmarrjet e intervistuara; dhe publiku i gjerë. Formati i publikimit mund të konceptohet në një ose disa alternativa, në mënyrë që të jetë më pranë nevojave të këtyre përdoruesve.

�. përFundime

Vrojtimi i besimit të biznesit të bankës së shqipërisë është konceptuar si një mjet për realizimin e analizave ekonomike dhe të parashikimit. metodologjia e vrojtimit dhe llogaritja e treguesve të besimit, janë të ngjashme me ato që hasen në vendet anëtare të oeCd-së. në këtë studim, balancat e pyetjeve individuale dhe treguesi i agreguar i besimit, janë krahasuar me ecurinë e aktivitetit ekonomik të matur nga indeksi i shitjeve (instat). rezultatet e testeve për konsistencën e brendshme tregojnë se përgjigjet shfaqin një shkallë të lartë konsistence brenda periudhave të marra në shqyrtim.

në bazë të analizës së korrelacionit, treguesit e besimit në bazë sektori dhe treguesi i besimit për të gjithë ekonominë, rezultojnë të

-��-

përshtatshëm për monitorimin e zhvillimeve në aktivitetin ekonomik. në bazë të rezultateve të testeve të shkakësisë (gC), treguesit e pritshmërive për të tre sektorët mund të konsiderohen si tregues që iu paraprijnë zhvillimeve ekonomike pasi ndryshimet në këta tregues, iu paraprijnë ndryshimeve në serinë e referencës me një periudhë prej � muajsh. këto gjetje përbëjnë një argument të fortë në mbështetje të bërjes publike të rezultateve të vrojtimit.

ky studim, përkrah aspekteve pozitive, nënvizon edhe kufizimet e Vbb-it. këto kufizime lidhen kryesisht me procedurat e ndërtimit të kampionit, me cilësinë e përgjigjeve dhe me peshimin e rezultateve. përpjekjet për të ardhmen do të përqendrohen në ndërtimin e një kampioni me aftësi më të mira përfaqësuese, në zgjerimin e kampionit për sektorin e shërbimeve, dhe në përzgjedhjen e firmave më të përshtatshme për dy sektorët e tjerë. llogaritja e indekseve të përgjithshme të besimit do të marrë parasysh karakteristikat individuale të të intervistuarve.

-��-

shtojCë

Tabelë1.PërmbledhjeepërmbajtjessëpyetësorëvetëVrojtimittëBesimittëBiznesit.

mundësitë prodhimi ndërtimi shërbimet

�.Vlerësimi i situatës së përgjithshme ekonomike për tremujorin korent

rritur/njësoj/ulur po po po

�. pritshmëritë për situatën e përgjithshme ekonomike për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po po po

�. Vlerësimi i situatës së biznesit të firmës për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po po po

�. pritshmëritë për situatën e përgjithshme të biznesit të firmës për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po po po

�. Faktorët që përcaktojnë aktivitetin e firmës

të listuar; të renditur po po po

�. Vlerësimi i kërkesës për prodhimet/shërbimet e firmës për tremujorin korent

rritur/njësoj/ulur po po po

7. pritshmëritë për kërkesën për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po po po

�. Vlerësimi i kërkesës për eksporte për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po jo jo

�. pritshmëritë për kërkesën për eksporte për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po jo jo

�0. Vlerësimi i prodhimit të firmës për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po jo jo

��. pritshmëritë për prodhimin e firmës për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po jo jo

��. Vlerësimi i gjendjes së inventarit për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po jo jo

��.pritshmëritë për gjendjen e inventarit për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po jo jo

��. Vlerësimi i çmimeve të shitjes për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po po po

��. pritshmëritë për çmimet e shitjes për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po po po

��. Vlerësimi i situatës së punësimit për tremujorin korent rritur/njësoj/ulur po po po

�7. pritshmëritë për situatën e punësimit për tremujorin e ardhshëm

do të rritet/njësoj/do të ulet po po po

-��-

��. Vlerësimi i nivelit të konkurrencës brenda sektorit për tremujorin korent

më i lartë/i njëjtë/më i ulët po po po

��. Vlerësimi i gjendjes së përgjithshme financiare të firmës për tremujorin korent

më mirë/njësoj/më keq po po po

�0. Vlerësimi i aktivitetit të firmës në krahasim me vitin e kaluar

më i lartë/njësoj/më i ulët jo po jo

��. pritshmëritë për aktivitetin e firmës për vitin në vazhdim

më i lartë/njësoj/më i ulët jo po jo

Tabelë 2. Statistika deskriptive për treguesit korentë dhe tëpritshmërive,përtëtresektorët.prodhimi korent pritshmëritë

mesatarja mediana dev. standard mesatarja mediana dev.

standard

klima e përgjithshme -�.� -�.7 �0.� �.� �.7 �.�kërkesa -�.� 0.� ��.� ��.� ��.� ��.7punësimi -�.� -�.� 7.� �.� �.� �.�eksportet �.0 -0.7 �0.� ��.� �7.� �.�Çmimet 0.0 -0.� �.� �.� �.� �.�prodhimi -�.� -�.� ��.� ��.� �7.� ��.�situata e firmës -�.7 -�.� ��.� ��.� ��.7 ��.�inventarët -�.� -�.7 �.� -��.7 -��.� �.�ndërtimi korent pritshmëritë

mesatarja mediana dev. standard mediana mesatarja dev.

standard

klima e përgjithshme -�.� -�.� ��.� ��.� �.7 ��.�kërkesa -0.� �.� ��.� ��.� �.� ��.�punësimi -�.� -�.� ��.� -0.� -�.� ��.7Çmimet �0.� ��.� �.� �.� �.� ��.�prodhimi 0.0 0.� ��.� ��.7 �.0 ��.�situata e firmës -�.� 0.� ��.� ��.� ��.7 �0.�inventarët -�.� -7.7 �.� -�.7 -7.� �.7shërbimet korrent pritshmëritë

mesatarja mediana dev. standard mediana mesatarja dev.

standard

klima e përgjithshme -�.0 0.0 �7.� ��.7 ��.� �0.�kërkesa 0.0 -�.� ��.� ��.� �0.� �7.�punësimi -0.� -�.� �.� �.� �.� �.�Çmimet -�.� -�.� �.� �.� 0.0 �.�situata e firmës -�.� -�.� ��.0 ��.� ��.� ��.0

-��-

Tabe

lë3

.Re

zulta

tete

test

eve

tër

rënj

ësn

jësi

(un

it-ro

ot)

mbi

niv

elet

ein

deks

eve

tëd

ifuzi

onit

(lag

1):

Hip

otez

aze

ro(

H0)

-se

riak

arr

ënjë

-një

si=

ësht

ëjo

stac

iona

re.

prod

him

in

dërti

mi

shër

bim

etko

rent

epr

itshm

ëritë

kore

nte

prits

hmër

itëko

rent

epr

itshm

ëritë

klim

a e

përg

jiths

hme

h0

refu

zohe

t @

�%

h0

refu

zohe

t @

�%

h0

refu

zohe

t @

�0%

h0

nu

k re

fuzo

het

@ �

0%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 n

uk

refu

zohe

t @

�0%

kërk

esa

h0

refu

zohe

t @

�%

h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%

punë

sim

ih

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 n

uk

refu

zohe

t @

�0%

h0

refu

zohe

t @

�%

eksp

orti

h0

refu

zohe

t @

�%

h0

refu

zohe

t @

�%

Çm

imet

h

0 n

uk

refu

zohe

t @

�0%

h0

refu

zohe

t @

�%

h0

nu

k re

fuzo

het

@ �

0%h

0 n

uk

refu

zohe

t @

�0%

h0

nu

k re

fuzo

het

@ �

0%h

0 re

fuzo

het

@ �

0%

prod

him

ih

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

0%

situ

ata

e fir

mës

h0

reje

cted

@ �

%h

0 re

ject

ed @

�%

h0

reje

cted

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%h

0 re

fuzo

het

@ �

%

inve

ntar

ëth

0 re

ject

ed @

�%

h0

reje

cted

@ �

%h

0 re

ject

ed

@ �

0%h

0 re

fuzo

het

@ �

%

Tabe

lë4

.Kor

rela

cion

imid

isse

rive

korre

nte

dhe

atyr

etë

prit

shm

ëriv

e.ko

rent

e në

koh

ën t

, prit

shm

ëritë

për

t+

� në

koh

ën t

+�

kore

nte

në k

ohën

t, p

ritsh

mër

itë p

ër t

+�

në k

ohën

tpr

odhi

msh

ërbi

me

ndë

rtim

prod

him

shër

bim

en

dërti

mkl

ima

e pë

rgjit

hshm

e0.

���

0.00

0-0

.0��

0.��

�0.

0��

-0.�

��kë

rkes

a-0

.��0

-0.0

7�

-0.�

��

0.��

�0.

70�

0.��

�

-��-

punë

sim

i0.

���

0.0�

� -0

.0��

0.

��0

0.��

�0.

���

eksp

orti

-0.�

�00.

���

Çm

imet

0.

���

0.��

� 0.

�7�

-0.0

��-0

.���

0.��

7pr

odhi

mi

-0.�

7�

-0.�

��

0.�7

�0.

���

situ

ata

e fir

mës

-0.0

�7

-0.0

��

-0.�

��

0.��

�0.

�0�

0.��

�in

vent

arët

0.��

� 0.

700

0.�0

00.

���

Tabe

lë5

.Koe

ficie

ntët

ek

orre

laci

onit:

Pro

dhim

i(ko

rent

e).

klim

a e

përg

jiths

hme

kërk

esa

punë

sim

iek

spor

tiÇ

mim

etpr

odhi

mi

situ

ata

e fir

mës

inve

ntar

ëtsh

itjet

klim

a e

përg

jiths

hme

�.00

00.

��7

0.7�

�0.

���

0.0�

�0.

���

0.��

�-0

.���

0.��

�kë

rkes

a�.

000

0.77

�0.

���

-0.�

��0.

���

0.��

�-0

.��0

0.7�

�pu

nësi

mi

�.00

00.

7�0

-0.�

070.

�0�

0.��

�-0

.���

0.��

�ek

spor

ti�.

000

-0.�

�00.

7��

0.��

0-0

.���

0.��

7Ç

mim

et

�.00

0-0

.�07

-0.0

��0.

��7

-0.�

��pr

odhi

mi

�.00

00.

�7�

-0.�

000.

���

situ

ata

e fir

mës

�.00

0-0

.�0�

0.�7

�in

vent

arët

�.00

0-0

.���

shitj

et�.

000

Tabe

lë6

.Koe

ficie

ntët

ek

orre

laci

onit:

Pro

dhim

i(pr

itshm

ëritë

).kl

ima

e pë

rgjit

hshm

ekë

rkes

apu

nësi

mi

eksp

orti

Çm

imet

prod

him

isi

tuat

a e

firm

ësin

vent

arët

shitj

etkl

ima

e pë

rgjit

hshm

e�.

000

0.��

�0.

�7�

0.��

�-0

.���

0.��

�0.

���

0.��

00.

��0

kërk

esa

�.00

00.

��0

0.��

0-0

.���

0.��

�0.

���

-0.�

��0.

���

punë

sim

i�.

000

0.7�

7-0

.��0

0.7�

�0.

77�

-0.�

0�0.

���

eksp

orti

�.00

0-0

.���

0.��

�0.

�7�

-0.�

��0.

7��

Çm

imet

�.

000

-0.�

��-0

.���

-0.0

��-0

.���

-��-

prod

him

i�.

000

0.��

�-0

.���

0.��

�si

tuat

a e

firm

ës�.

000

-0.�

��0.

�0�

inve

ntar

ët�.

000

-0.�

�7sh

itjet

�.00

0

Tabe

lë7

.Koe

ficie

ntët

ek

orre

laci

onit:

Ndë

rtim

i(ko

rent

e).

klim

a e

përg

jiths

hme

kërk

esa

punë

sim

iÇ

mim

etpr

odhi

mi

situ

ata

e fir

mës

inve

ntar

ëtsh

itjet

klim

a e

përg

jiths

hme

�.00

00.

���

0.70

�-0

.���

0.7�

�0.

���

0.��

�0.

���

kërk

esa

�.00

00.

�0�

0.0�

�0.

���

0.�7

00.

��0

0.�7

0pu

nësi

mi

�.00

00.

0��

0.��

�0.

���

0.��

�0.

�7�

Çm

imet

�.00

0-0

.���

-0.�

��0.

���

-0.�

�7pr

odhi

mi

�.00

00.

���

0.�7

�0.

�7�

situ

ata

e fir

mës

�.00

00.

�77

0.�7

�in

vent

arët

�.00

00.

07�

shitj

et�.

000

Tabe

lë8

.Koe

ficie

ntët

ek

orre

laci

onit:

Ndë

rtim

i(pr

itshm

ëritë

).kl

ima

e pë

rgjit

hshm

ekë

rkes

apu

nësi

mi

Çm

imet

prod

him

isi

tuat

a e

firm

ësin

vent

arët

shitj

etkl

ima

e pë

rgjit

hshm

e�.

000

0.��

�-0

.���

0.��

70.

��0

0.��

�0.

�7�

0.0�

�kë

rkes

a�.

000

0.��

�0.

���

0.��

�0.

��0

0.��

�0.

���

punë

sim

i�.

000

0.��

70.

��7

0.��

�-0

.�7�

0.��

�Ç

mim

et�.

000

0.��

�0.

���

0.��

�-0

.��7

prod

him

i�.

000

0.��

�0.

0��

0.��

�si

tuat

a e

firm

ës�.

000

0.��

�0.

�7�

inve

ntar

ët�.

000

-0.0

��sh

itjet

�.00

0

-�7-

Tabe

lë9

.Koe

ficie

ntët

ek

orre

laci

onit:

Shë

rbim

et(

kore

nte)

.kl

ima

e pë

rgjit

hshm

ekë

rkes

apu

nësi

mi

Çm

imet

situ

ata

e fir

mës

shitj

etkl

ima

e pë

rgjit

hshm

e�.

000

0.��

�0.

���

0.�7

�0.

��0

0.��

�kë

rkes

a�.

000

0.7�

�0.

0�0

0.��

�0.

77�

punë

sim

i�.

000

-0.�

��0.

7��

0.��

7Ç

mim

et�.

000

0.00

�-0

.0�0

situ

ata

e fir

mës

�.00

00.

77�

shitj

et�.

000

Tabe

lë1

0.K

oefic

ient

ëte

kor

rela

cion

it:S

hërb

imet

(pr

itshm

ëritë

).kl

ima

e pë

rgjit

hshm

ekë

rkes

apu

nësi

mi

Çm

imet

situ

ata

e fir

mës

shitj

etkl

ima

e pë

rgjit

hshm

e�.

000

0.��

70.

���

0.��

�0.

���

0.0�

�kë

rkes

a�.

000

0.7�

�0.

���

0.��

00.

���

punë

sim

i�.

000

0.��

�0.

�0�

0.��

7Ç

mim

et�.

000

0.�0

�0.

��7

situ

ata

e fir

mës

�.00

00.

707

shitj

et�.

000

-��-

shënime

* evelina Çeliku, kryespecialiste, sektori i ekonomisë, diana shtylla, përgjegjëse e sektorit të ekonomisë, departamenti i politikës monetare, banka e shqipërisë. pikëpamjet e trajtuara në këtë material janë të autorëve dhe ato shprehin domosdoshmërisht ato të bankës së shqipërisë. autorët falenderojnë z. gent hashorva, zj. erjona suljoti dhe ekspertët e instat për mbështetjen me të dhënat dhe për aspektet metodologjike të vrojtimit. një falenderim i veçantë edhe për z. gernot nerb (instituti ifo) dhe për z. gramoz kolasi dhe z. erjon luçi, për mbështetjen e dhënë në punimin e këtij materiali si edhe për komentet dhe sugjerimet e tyre të vlefshme.

� tendenca apo drejtimi i serive është përdorur si bazë për supozimet në lidhje me vlerësimin për zhvillimet e ardhshme në punësim, në prodhim dhe në kërkesë.

� kategoritë e treguesve janë: tregues të fazës së hershme, tregues të reagimit të shpejtë; tregues të ndjeshëm ndaj pritshmërive; tregues të ndryshimeve të para dhe të tjerë, të përshkruar në “Cyclical indicators and business tendency surveys”, oCde/gd( �7).

� për më shumë detaje, shih bussines tendency survey handbook, statistics directorate, oeCd, �00�.

� për thjeshtësi supozojmë se pyetjet kërkojnë përgjigje vetëm në dy kategori (dikotomike), “në rritje” dhe “në rënie”.

� zhvendosja shoqërohet me ndryshimin e numrit të identifikimit të ndërmarrjes (nipt).

� nuk ka një shkallë të fiksuar rishikimi, por �� për qind konsiderohet si një nivel i pranueshëm, oeCd, �00�.

7 Vlerësimi është bërë mbi bazën e treguesit të shitjeve nga vlera e shtuar (të dhëna tremujore) dhe kontributit të sektorëve në vlerën e shtuar (�000-�00�), të dyja statistika të publikuara nga instat.

� tremujori korent ndaj të kaluarit dhe tremujori i ardhshëm ndaj atij korent.

� peshimi është kryer duke përdorur peshat e normalizuara të rezultuara nga të dhënat e pbb-së, që janë: ep = ��.� për qind; en=��.� për qind; psh= �7.� për qind.

�0 për më shumë detaje shih litwin, ����.�� për arsye teknike të dy sektorët janë analizuar së bashku.�� për referencë, gjatësia e cikleve të biznesit e matur si distancë

-��-

midis dy pikave më të larta ose më të ulëta të njëpasnjëshme për periudhën ����-�00� për shba është më shumë se � vjet (�7 muaj për cikël). burimi: http://www.nber.org/cycles.html

�� koeficienti është i barabartë me: 0.7��, 0.���, 0.�7�, 0.��7, 0.��� përkatësisht për variablat e kërkesës, prodhimit, situatën e firmës, eksportet dhe punësimin.

�� në kllapa jepen peshat e çdo variabli (serie), të caktuara në përpjesëtim të drejtë me madhësinë e koeficientit të korrelacionit midis variablit përkatës dhe serisë së referencës.

�� duke përjashtuar shitjet e energjisë elektrike, ujit dhe gazit.�� http://www.unece.org/stats/documents/fund.principles/efund.

pdf; http://www.oecd.org/dataoecd/��/��/���7�070.pdf

-�0-

literatura

brunet, o. (�000) “CalculationofCompositeLeadingIndicators:AComparisonofTwoDifferentMethods”, proceedings of the Ciret Conference.

ece d., hamsici t., oral e. (�00�) “BuildingupaRealSectorBusinessConfidenceIndexforTurkey”,Central bank of the republic of turkey, proceedings of the oeCd Workshop on international development of business and Consumer tendency surveys, brussels, november.

litwin, s.m. (����) “how to measure survey reliability and

validity”, sage publications, london.

nilsson r. (����) “Business Tendency Surveys and CyclicalAnalysis”, business tendency surveys, proceedings of the First joint oeCd-adb Workshop, manila, november.

nilsson r. (�00�) “Business Tendency Surveys”, Composite leading indicators and business tendency surveys, proceedings of the oeCd/esCap Workshop, bangkok, February.

nilsson, r., brunet, o. “CompositeLeadingIndicatorsforMajorOECD Non-Member Economies: Brazil, China, India, Indonesia,RussianFederation,SouthAfrica”oeCd statistics Working paper, std/doC(�00�)�.

‘Bussines Tendency Survey Handbook’, statistiCs direCtorate, oeCd, �00�.

‘EvaluationofBusinessandConsumerSurveys’, the european Commission, the directorate- general for economic and Financial affairs, april �00�.

instat, �00� ‘Strukturadhendryshimeteekonomisëshqiptare2000-2004’.

-��-

instat, �00� ‘Rezultateteanketësstrukturoretëndërmarrjeveekonomike2004’.

instat, �00�-�00� ‘Vëllimi i shitjeve sipas sektorëve tëekonomisë’.

-��-

Këtëpublikimmundtagjeniedhenëformëelektronikenëadresën:

www.bankofalbania.org

Nëqoftësedëshironitëkenikopjetëshkruaratëtijmundt’ikërkoninëadresën:

BankaeShqipërisëSheshi“Skënderbej”Nr.1TiranëShqipëri,

Tel.:+355-(0)4-222152;Faks:+355-(0)4-223558

osedukedërguarnjëe-mailnëadresën:

public@bankofalbania.org

Tirazhi:400kopje

Cip katalogimi në botim bk tiranë

Çeliku, evelina; diana, shtyllaVrojtimi i besimit të biznesit: aspekte metodologjike dhe analizë ekonomike e rezultateve/ evelina Çeliku, diana shtylla - tiranë, Qershor �007:banka e shqipërisë, �007

-�� f; ��.� x �� cm. (material diskutimi �(��)

bibliogr.isbn �7�-�����-���-7-�

���(���.�) : �0�.�/.�