1 Бүлэг сэдэв XV-XVII зууны Монгол орон

2 Нэгж хичээлийн сэдэв Улс төрийн бутрал

3 Ээлжит хичээлийн сэдэв

Улс төрийн бутралын шалтгаанУлс төрийн бутралын нөхцөлБутралын эхэн үеМонгол, Мин улсын харилцааНэгдмэл байдал түр сэргэсэн ньХяналтын ажил

4 Тараах материал Засаг захиргааны зохион байгуулалт \хүснэгт\

5 Үзүүлэн Тухайн үеийн газрын зураг

6 Техник хэрэгсэл Преоктер,LCD дэлгэц

7 Бусад хэрэглэгдэхүүн Тест- 1

8 Дүгнэлт

Улс төрийн бутрал сэдэвт нэгж хичээлийн хөтөлбөр нийт 7 цаг, ээлжит сэдвийн төлөвлөлт-3,хяналтын ажлын сэдэв-1 бүрдэж байгаа. Нэгж хичээлийн үзүүлэн, төм, сэдвийн шалгалт, сурагчдын бие даан хийх ажлууд хийгдсэн байгаа.

12 жилийн сургалттай 8-р ангийн Т ҮҮХИЙН хичээлийн нэгж хичээлийн задаргаа

1. Хамрах хүрээ: 12 жилийн сургалттай 8 -р анги

2. Нэгж хичээлийн сэдэв: Улс төрийн бутрал

3. Судлах цаг: 7цаг

4. Ээлжит хичээлийн сэдэв:

Улс төрийн бутралын шалтгаан Улс төрийн бутралын нөхцөл Бутралын эхэн үе Монгол, Мин улсын харилцаа Нэгдмэл байдал түр сэргэсэн нь Хяналтын ажил

5. Сэдвийг судлах хэрэгцээ:

Хувь хүний хэрэгцээ:

Бусад сэдвүүдэд болон хичээлд хэрэглэх суурь мэдлэг болно.

Эв нэгдэлгүй байдлын үр нөлөөнөөс суралцах Улс төрийн бодлогын үр нөлөөг ойлгон хамтран ажиллах

аргад суралцах Нийгмийн хэрэгцээ: Монгол улсын ард түмний эв нэгдэл, үндэсний аюулгүй байдал

6.Зорилго: Монголын улс төрийн бутралын талаарх мэдлэг эзэмших

7.Зорилт:

Хагалан бутаргах харийн бодлогод автахг үй байх

Үндэсний эв нэгдлээ нэгэн үзүүрт сэтгэлээр сахин хамгаалах

к1

к2

Нэгж хичээлийн хөтөлбөр

8.Интеграци:

Дотоод: Гадаад:

9. Арга зүй:

№ Хичээлийн сэдэв

Түүх

ийн

5 ай

Баг

аар

ажил

лах

Карт

то

хиру

улах

Эвлүүлгийн арга KWL Венн

диаграмм

1 Улс төрийн бутралын шалтгаанУлс төрийн бутралын нөхцөл

+ + + +

Улс төрийн бутрал Бурхны

шашны дэлгэрэлт

Монгол Мин улсын харилцаа

16-р зууны монголын аж

ахуй соёл

Эзэнт гүрэн унасан нь Газар зүй Нийгэм

Улс төрийн бутрал

Шашин Уран зохиол

Тусгаар тогтнолынхоо баталгааг ямагт сахих

Эв нэгдлийнхээ т өлөө тэмцдэг байх

к3

к4

2

Монгол, Мин улсын харилцаа

+ + + + +

3

Нэгдмэл байдал түр сэргэсэн нь

+ + + +

4 Хяналтын ажил +

10. Сургалтын орчин:

Үйлийн орчин: Сурагчдыг хичээлд бэлтгэх үйл ажиллагаа

Материаллаг орчин: Харандаа,шугам, баллуур, өнгийн харандаа, сурах бичиг, сургалтын материал, үзүүлэн, төм, проектор дэлгэц

Сэтгэл зүйн орчин: Сурагчдын анхаарлыг төвлөрүүлэх тоглоом тоглуулах

11. Агуулга:

Өмнө судласан агуулга Сэдвийн хүрээнд судлах агуулга Цаашид судлах агуулга

14-р зууны аж ахуй Соёл Газар тариалан

Улс төрийн бутралын шалтгаан

Монгол, Мин улсын харилцаа

Нэгдмэл байдал түр сэргэсэн нь

1911 оны хувьсгал 3-н улсын гэрээ Тусгаар тогтнохын

төлөөх тэмцэл

12. Сэдвийн цагийн хувиарлалт:

Ээлжит хичээлийн дугаар

Ээлжит сэдвийн нэр Цаг Судлагдахуун Ур ухаан

1

Улс төрийн бутралын шалтгаан 1 цаг Бага хаадын үе Бутрал гарсан

шалтгааны талаар үзэл бодлоо солилцох

2 Улс төрийн 1цаг Дөчин дөрвөн хоёр

бутралын нөхцөл

3Бутралын эхэн үе

1 цаг

Монгол улсын тухайн үеийн байдал

4Монгол, Мин улсын харилцаа 2цаг Мин улсын бодлого Нэг толгойтой байж

бодлого нь зөв байхыг ойлгон тусгаар

тогтнолын баталгааг ямагт сахих5

Нэгдмэл байдал түр сэргэсэн нь 1цаг

Мандухай хатан Батмөнх хааны бодлого

6 Хяналтын ажил 1цаг

13. Сурагчдын бие даан хийх даалгавар

Үйл ажиллагааны төлөвлөлт:

Сурагчдыг 5 баг болгон хувааж бие даан хийх даалгаврын зааврыг танилцуулна.Багуудыг "Бүтээлийн сан"-аар үнэлэхэд багийн бүх гишүүдийг ижил үнэлгээгээр үнэлнэ.

Үзсэн нэр томъёоны лавлах бяцхан ном хийх /20 оноо/ Он цаг болон болсон үйл явдлын карт хийх / Хүүхэд бүр нэгээс

олон 30 оноо/

/Багийн гишүүд бүгд оролцоно. 50 оноо/

Ээлжит хичээлийн төлөвлөлт № 1

Ээлжит хичээлийн сэдэв: Улс төрийн бутралын шалтгаанХугацаа: 1 цаг

Зорилго: Улс төрийн бутралын талаар мэдлэг эзэмшихЗорилт: - Дотоодын тэмцэл Мин улсын бодлогын талаар мэдлэг эзэмших -Бутрал хэдий үеэс эхлэлтэй болох талаар ярилцах - Засаг захиргааны хуваарь хүснэгтийг хийж тогтоох Хичээлийн явц:

Үе шат Сурагчийн үйл ажиллагаа Багшийн үйл ажиллагаа Анхаарах зүйл,үнэлгээ

Зохи

он

байг

уула

лт 2

мин Багштай мэндлээд хичээлийн бэлтгэл

хангана.Сурагчидтай мэндэлж ,сурагчдын ирц бүртгэнэ.

Гэрийн даалгавар шалгаж хийгээгүй сурагчдын шалтгааныг илрүүлэх

Сэд

элж

үүлэ

лт

5мин

Сурагчид анхааралтай сонсоод төрсөн сэтгэгдлээ багштай хуваалцана .

Аалзны тор эссений аалз Манж 2-ыг зүйрцүүлсэн хэсгийг уншиж өгнө .

Үзэх сэдэвтэй холбоотой үгийг самбарт бичин хичээлийн сэдвээ тавина .

Мэд

лэг б

үтээ

х 1

5 м

ин

Багаараа ярилцан нэгдсэн шийдлээ өгсөн ватум цаасан дээр бичиж бусад багуудад танилцуулна .

1. Улс төрийн бутрал нь улс бүрт тохиолддог зайлшгүй зүйл мөн үү?

2. Улс төрийн бутрал гарах болсон үндсэн болон бусад шалтгааныг гаргана уу?

3. Бутрал үүсэхгүй байх нөхцөл байсан болов уу ?

Ангийн сурагчдыг 4 баг болгон хувааж Дараах асуудлуудыг шийдвэрлүүлэхээр өгнө .

Сурагчдад зөвлөн туслах

Бат

атга

л 15

мин

Дараах хүснэгтийг гүйцээж нөхнө үү

Дүг

нэлт

Сурагчдыг хичээлд хэрхэн

оролцсоныг үнэлж дүгнэх

Гэри

йн д

аалг

авар

15-17 зууны Монгол

6 түмэн Монгол

Зүүн түмэн

Халх

Цахар

Урианхай

Баруун түмэн

4 түмэн Ойрад

Тараах материалууд

Багаараа ярилцан нэгдсэн шийдлээ өгсөн ватум цаасан дээр бичиж бусад багуудад танилцуулна .

1. Улс төрийн бутрал нь улс бүрт тохиолддог зайлшгүй зүйл мөн үү?2. Улс төрийн бутрал гарах болсон үндсэн болон бусад шалтгааныг гаргана уу? 3. Бутрал үүсэхгүй байх нөхцөл байсан болов уу ?

15-17 зууны Монгол

6 түмэн Монгол

Зүүн түмэн

Халх

Цахар

Урианхай

Баруун түмэн

4 түмэн Ойрад

Үзүүлэнгүүд

Сэдвийн шалгалт

Тест

Сэдвийн шалгалт

1. Эзэн ноёны гэр өргөө,түүний харъяат малчдын гэр орон,аж ахуйгаас бүрдэж байгааг юу гэдэг вэ?А. Хот айлБ.хөрш айлВ.хороо

2.Монголчуудын байгалиа хамгаалж ирсэн уламжлалаас бичнэ үү?

1........................................................................................

2.........................................................................................

3........................................................................................

Ээлжит хичээлийн төлөвлөлт № 1

Ээлжит хичээлийн сэдэв: Аж байдал,хэв заншилХугацаа: 1 цагЗорилго: Монголчуудын аж амьдрал ,хэв заншил ямар байсан тухай мэдэхХэрэглэгдэхүүн : бичгийн цаас,төм,нэмэлт мэдээлэл,зурагАрга зүй: -марофон бичлэгийн арга,багаар ажиллахХичээлийн явц:

Үе шат Сурагчийн үйл ажиллагаа Багшийн үйл ажиллагаа Анхаарах зүйл,үнэлгээ

Зохи

он

байг

уула

лт 2

мин Багштай мэндлээд хичээлийн

бэлтгэл хангана.Сурагчидтай мэндэлж ,сурагчдын ирц бүртгэнэ.

Гэрийн даалгавар шалгаж хийгээгүй сурагчдын шалтгааныг илрүүлэх

Сэд

элж

үүлэ

лт 5

мин Зургийг ажиглан

тайлбар хийх

Монголчуудын нүүдлийг харуулсан зураг үзүүлэх5 –н хошуу малын зураг үзүүлэх

Зургийг самбарт ярилцан хичээлийн сэдвээ бичнэ .

Мэд

лэг б

үтээ

х 1

5 м

ин

1. Багууд өгөгдсөн түлхүүр үгсийг тайлбарлан дэвтэрт тэмдэглэл хөтлөх

2. Баг тус бүрээс нэг сурагч ойлгосон зүйлээ яриж өгөх тэмдэглэл хөтлөх

3. Зургийг ажиглан малаас гарах түүхий эдүүдийг нэрлэн тайлбарлах

4. Өгсөн мэдээлэлтэй танилцан даалгавар гүйцэтгэхэд бэлтгэх

Өнөөдрийн хичээлийг дараах агуулгын хүрээнд судлана.

1. МАА-д гарсан өөрчлөлт2. Газар тариаланд гарсан

өөрчлөлт3. Ан гөрөө,худалдаанд

гарсан өөрчлөлт4. Монголчуудын байгалиа

хамгаалж ирсэн уламжлалБагт хуваан дараах түлхүүр үгсийг өгөх

Хороогоор нүүдэллэхХот айлНүүдэллэх ёс

2.1баг: МАА-д гарсан өөрчлөлт 2баг:Газар тариаланд гарсан Өөрчлөлт 3баг:Ан гөрөө,худалдаа

5. Багууд даалгавараа хийж дууссаны дараа багш зураг тарааж ажиглуулан юу юугаар бүтээсэн болохыг нэрлүүлэх

Нэмэлт мэдээлэл тарааж өгөх

Сурагчдад зөвлөн туслах ,зураг тарааж өгөх

Бататгал :Сугалаа : 1. Үгнүүдийг эвлүүлж өгүүлбэр бүтээж өнөөдрийн хичээлтэй холбон тайлбарлах

Бат

атга

л 15

мин

Багийн ахлагч нар гарч ирэн сугалааг сугалан даалгаварыг багаараа хийнэ.

Багуудад сугалаа сугалуулна 3 сугалаа бэлтгэсэн байна.

Үг эвлүүлэхЗураг зурахярих

Багуудад туслан хамгийн түрүүлж зөв хийсэн багд багийн үнэлгээ өгөх

Дүг

нэлт

Сурагч бүр багшийн өгсөн бичгийн цаасан дээр тойрог хэлбэрээр өнөөдрийн үзсэн хичээлээс мэдэж авсан зүйлээ бичин дараагийн сурагчид дамжуулан өгнө дамжигдаж явсаар хамгийн сүүлийн сурагч бичин гарч ирж тайлбар хийнэ.

1. Марофон бичлэгийн аргаар дүгнэх /тайлбарлах/2.багуудын үнэлгээг тооцон түрүүлсэн багийг тодруулан үнэлэх мөн идэвхтэй оролцсон сурагч бүрийг үнэлэх

Сурагчдыг хичээлд хэрхэн

оролцсоныг үнэлж дүгнэх

Гэри

йн

даал

гава

р

Малаас гарах түүхий эдээр юу юу хийж болохыг судлан зурж ирэх

Сурагчийн бүтээлийн санд хийх учраас бүтээлчээр хийж

ирэхийг тайлбарлах

Хороо гэдэг нь: Эзэн , Ноёны, Гэр Өргөө ,Харъат , Малчдын гэр орон , Аж Ахуйгаас, Бүрдэж, Байжээ .2.Тухайн үеийн эрэгтэй,эмэгтэй хүний үсний засалтыг зурах

3.Монголчууд од эрхэс ,тэнгрийг ажиглаж цаг уурыг мэдэж ирсэн жишээ нэгийг ярих

Нэмэлт мэдээлэл

Энэ үеийн монголчуудын амьдарч байсан гэр сууц нь өнөөгийн гэрээс онцын ялгаагүй болсон аж.Өмнөх үеийн орд тэрэгнүүд үгүй болж ,харин 16-р зуунаас хаад ,ноёдын амьдрах найм,арван таван ханатай гэр том өргөөнүүд бий болжээ.Монгол хүмүүс морь унах,харвах намнахад тохиромжтой нимгэн ултай гутлыг эр эмгүй өмсдөг байжээ.Малгай гутал зэрэг хувцас хунарын зүйлийг бүгдийг нь эмэгтэйчүүд оёдог байсан.Монгол хүмүүсийн хоол ундны зүйл нь мөн л урьдын адил мах,цагаан идээ байжээ.Тухайн үеийн монголчууд үсээ хяргаж ,зарим нь баруун мөр рүүгээ унжуулдаг байсан гэнэ.Эрчүүд нь үсээ тойруулан хусаж магнай дээрээ ямхын төдий үлдээж,жижиг гэзэг тав тавьж гөрдөг байжээ.Өмнөд болон баруун монголын бүсгүйчүүд нь үсээ урт ургуулж ,арван хэдэн хэсэг салаалан гөрж ,унжуулдаг заншилтай байсан байна.Харин хадамд очиж эхнэр болохдоо олон салаа гэзгээ хоёр салаа болгож гөрдөг байжээ.

Монголчуудын хэв заншилд:эртний овгийн байгууллын ёс журам,бөө мөргөлийн шүтлэг бишрэл ихээхэн нөлөөтэй хэвээр байв.

.  

XV-XVII зууны

Монгол улс

Мал аж ахуй

Улс төрийн бутрал

Шалтгаан

Утга соёл

Бурханы шашин

дэлгэрсэн нь

Эрхлэх аж ахуй

Ан агнуур

Бичиг ,зохиол

Бусад аж ахуй

Үр дагавар Нэгтгэх

оролдлого

Үр дагавар

Аж байдал ,хэв

заншил

Урлаг

Дэлгэрүүлэх үйл явц

Ээлжит хичээлийн төлөвлөлт № 1

Ээлжит хичээлийн сэдэв: Утга соёл Хугацаа: 1 цагЗорилго: 15-17-р зууны үеийн Монголчуудын утга соёлын тухай мэдэхХичээлийн явц:

Үе шат Сурагчийн үйл ажиллагаа Багшийн үйл ажиллагаа Анхаарах зүйл,үнэлгээ

Зохи

он

байг

уула

лт

2мин

Багштай мэндлээд хичээлийн бэлтгэл хангана.

Сурагчидтай мэндэлж ,сурагчдын ирц бүртгэнэ.

Гэрийн даалгавар шалгаж хийгээгүй сурагчдын шалтгааныг илрүүлэх

Сэд

элж

үүлэ

лт 5

мин

Зургийг ажиглан хэдий үед зохиогдсон талаар харилцан ярилцан хичээлийн сэдвийг гаргах

Багш тод үсэг,соёмбо үсэг,үйсэн номуудын зургийг харуулан ярилцах

Мэд

лэг

бүтэ

эх 1

5 м

ин Баг болон сууж

даалгавар гүйцэтгэхэд бэлтгэх

Тарааж өгсөн мэдээллийг анхааралтай уншиж ярина

Уншсан мэдээллээсээ баг тус бүр 3 асуулт бэлдэх

Сурагчдыг 5 баг болгон хуваах

Багуудад мэдээлэл тарааж өгнө .хэсэг хугацааны дараа яриулах

Баг тус бүр 3 асуулт бэлдэх

Багуудыг үнэлэх үнэлгээний хүснэгтийг бэлдэж баг бүрт өгсөн байх

Бат

атга

л 15

мин

1648 Тод үсэг зохиожээ

Намхайжамц

1587 Соёмбо үсгийг

Галиг үсэг зохиожээ

1686 Аюуш гүүш

Занабазар зохиожээ

Баг бүр Хүснэгтийг ажиглан зөв өгүүлбэр бүтээн хариулах

Хүснэгтийг зөв бөглөнө үү?баг бүрт хүснэгт өгөхХүснэгтийг ажиглан зөв өгүүлбэр бүтээх

Хүснэгтийг нөхөхөд туслах

Дүг

нэлт

Өнөөдрийн хичээлээр ойлгосон зүйлээ бусад багийнхандаа яриж өгөх

Багуудын сурагчдаас хичээлийн идэвхи оролцоог харан сурагчдаар дүгнэлт хийлгэх

Дүгнэлт сайн хийсэн

сурагчдыг үнэлэх

Гэри

йн

даал

гава

р

15-17-р зууны үеийн монголчуудын бичиг соёл сэдвээр эссэ бич

Эсээ хэрхэн бичих тухай тайлбарлах

1-р багийн мэдээлэл

Түүх бичлэгт Монголын хаадыг Энэтхэг, Түвдээс гаралтай мэтээр бичих хандлага дэлгэрч түүхэн үнэнээс гажих, үнэнийг гуйвуулах явдал бий болж байв. Энэ нь Монголд шарын шашин дэлгэрч эрдэм мэдлэгийн уг сурвалж тэр зүгээс ундрах болсонтой холбоотой. Шарын шашин Монголд дэлгэрсэн нь Монголчуудын соёл боловсролын амьдралд томоохон үйл явдал байлаа. Санскрит, Энэтхэг, Түвд хэлнээс ном судар орчуулах ажил 16-р зуунаас эрчимтэй эхэлжээ. Энэ нь Монгол бичгийн хөгжилд багагүй түлхэц болсон байна. Монгол хэлнээ хөрвүүлсэн ном судруудын дотор зөвхөн шашны төдийгүй төр ёсны болон шинжлэх ухааны чанартай ном зохиолууд багагүй байжээ. Гэхдээ Монголчууд зөвхөн харийн ном судар орчуулах бус өөрсдөө ч мөн түүх, улс төр, хууль цаазын талаар багагүй зохиол бүтээл туурвиж байжээ. Гагцхүү бидний үед уг эхээрээ хадгалагдан үлдсэн нь тун бага байна

2-р багийн мэдээлэл

1579-онд Түмэдийн Алтан хааны зарлигаар “Хутагт дээд Алтангэрэлт эрхт судруудын хаан” хэмээх хөлгөн судрыг орчуулжээ. Энэ сударт төрийг хэрхэн засах, хотол олныг хэрхэн захирах, гэмтнийг хэрхэн цээрлүүлэх зэрэг Буддагийн гүн ухааны гол сургаалиуд байдаг байна. Ширээт цорж Шришиласварба, Хорчины гүүш Аюуш, тайж Дондов мэтийн алдартай номтон орчуулагчид амьдарч байсан нь тухайн үеийн Монголын нийгмийн оюун сэтгэлгээний бүтээгдэхүүн байсан хэрэг. Эд нар “Милрайбын дуулал”, “Милрайбын намтар”, “Үлгэрийн далай”, “Чандмани эрхи” зэрэг бурхны судруудыг орчуулжээ.

Гүүш Аюуш 1587-н онд Энэтхэг, Түвд үгийг галиглах “Али гали” хэмээх галиглах ёсыг зохиожээ. 1648-н онд Зая бандид Хутагт Намхайжамц “Тод Үсэг”-г зохиосон бөгөөд энэ үсгээр бичигдсэн “Жангар”, “Эцэг ном”, “Хүвгүүн юм” гэж байдаг байна. 1686-онд Халхын өндөр гэгээн Занабазар 90 үсэг бүхий “Соёмбо” үсэг зохиожээ. Энэ үсгээр “Итгэл” гэдэг ном бичигдсэн нь бидний үед хүрч хадгалагдан байдаг.

3-р багийн мэдээлэл1655-онд Лувсанданзан “Алтан товч”, Саган сэцэн “Эрдэнийн товч” бүтээлээ туурвижээ. Энэ бүтээлүүд нь угийн бичгийг ашиглаж бага хаадын угсаа залгамжлалын түүхийг тоочсон байдаг. 1677-онд Халхын

Жамба засаг гэдэг номтон Монголын түүх зохиосныг хожим Х.Пэрлээ “Асрагч нэртийн түүх” нэртэйгээр хэвлүүлсэн юм. Үүний Зэрэгцээгээр шашны түүхийг тусгайлан судлан бичиж байжээ. Гүүш Цорж “Чухал хэрэглэгч төгс утгат шастир” гэдэг шашны түүх бичжээ. Хутагтай Сэцэн хунтайж (1540-1586) Алтан хааны зарлигаар 1578 онд “Арван буянт номын цааз” нэртэй шашны хууль цааз зохиож, шашныг эрх зүйн баталгаатай болгожээ. Хутагтай Сэцэн хунтайж бол Монголын сурвалжит гэрийн томхон язгууртан, эрдэм боловсролтой сэхээтэн хүн байсан бөгөөд Монголын түүх, хууль цаазыг сонирхон судалж, тухайн үеийнхээ түүх, улс төр, хууль цаазын сэтгэлгээний хөгжилд багагүй хувь нэмэр оруулсан байна.

16-р зууны 2-р хагасаас хойш бараг зуун жил Халхын хошуудын 18-н удаагийн чуулганаар хэлэлцэн байж батлагдсан хууль бол “Халх долоон хошууны их цааз” юм.

Феодлын бутралын улмаас үүссэн зөрчил тэмцэлд залхаж зүдэрсэн зон олны дотоод эв нэгдлээ эрхэмлэж, олноороо амар түвшин амьдрах хүсэл мөрөөдөл тэр үеийн үлгэр, домог, туульс аман зохиолд тусгагдсан байдаг.

4-р багийн мэдээлэл: Ер нь Монголчуудын оюуны болон материаллаг соёлын нэг хэмжүүр бол ном бөгөөд ном хэвлэлийг бүтээхдээ олон хэл дээр олон янзын бичиг үсэг, арга технологи хэрэглэн бүтээж байв.Монгол ном табагач, хятаны их, бага бичиг, худам Монгол, дөрвөлжин, тод, соёмбо, вагиндра, кирилл Монгол зэрэг Монголчуудын өөрсдийн зохиосон болон засварлан зохиож хэрэглэсэн бичиг үсгээр тэрчлэн төвд, манж, хятад, латин зэрэг бичиг үсгээр бүтээгдэж ирсэн байдаг.

Монголчуудын үндсэн орон байр эсгий гэр хэвээр байсан боловч 17-р зууны үед гэрийн төрх, хэлбэр,хэмжээ эртний үеийнхээс нилээд өөрчлөгдөж бараг одоогийнх шиг болж иржээ. Унь, тооно, хана, хаалганаас бусад буюу гэрийн үндсэн хэсгээс бүрэлдсэн тохилог гэр голдуу мал хөрөнгөтэй чинээлэг хүмүүсийн дунд дэлгэрч байжээ. Харин ядуу харц ард малчин бол цээж гэр, хатгуур, жовгон гэх мэтийн овоохой, шовоохойд амьдарч байжээ.

15-17 зууны үед Монголд олон хот суурин газар байгуулагдсан байна. 1554 онд Алтан хаан Хөх хотын суурийг тависан бол 1580 онд Цэцэрлэг, 1586 онд Эрдэнэ зуу хийдийн суурь тавигджээ. Лигдэн хааны Очирт цагаан орд, Хар Хул хааны орд, Цогтын Цагаан орд, Шолой увш хунтайжийн орд гэх мэт ихэмсэг орд харшууд, 1651 онд Зүүн хүрээ байгуулагдаж улмаар Амдуу, Жас, Санга, Зоогоо Хүүхэн ноён, Дархан эмч, Орлууд зэрэг хүрээний аймгууд бий болжээ. Мөн Төв аймгийн Эрдэнэ сантын Ороогийн, Баянхонгорын Эрдэнэцогтын Даяаны зэрэг өвөрмөц уран гоё хийцтэй сүм хийдүүд байгуулагджээ. Хүрээ хийдүүдэд гэрийн хийц маягаас санаа авч барисан модон, чулуун, тоосгон барилгууд бий болов. Гэрийн унь эсгийний оронд банзан дээвэр, эвхмэл хананы оронд модон буюу шавар, тоосгон хана бий болж, шал суурь ч хийх болсон байна. Гэрийн дугуй хэлбэр

яваандаа олон өнцөгт буюу дөрвөлжин болж орой нь бөмбөгөр асрын мачгтай болж иржээ

5-р багийн мэдээлэл: . Ийм барилгын томоохон нь Занабазарын тиг зургийг нь анх гаргасан Зүүн Хүрээний Батцагаан хэмээх Цогчэн дуган(1648) юм. Монгол хийцийн барилгаас гадна Монгол-хятад, Монгол-Түвд, хятад-Түвд хийцийн сүм дуган мөн хоёр гурван давхар барилга буй болжээ. Мөн эртний Эхэтхэгийн барилгын үлгэр загвараар суврага барьж босгож байв. Үүний жишээ нь Эрдэнэ зуу хийдийн Бодь суварга, 92 цагаан суварга юм. Энэтхэг, Түвдийн соёлын нөлөөгөөр Монголд үндэсний урлаг, утга зохиол хөгжиж, хүрээ хийдийн хөгжлийг даган уран барилга, гар урлал тэргүүтэн хөгжиж дэлгэрсэн байдаг. Ийнхүү шарын шашин нь тодорхой хугацаанд соён гийгүүлэх үйлдэл үзүүлснийг бид үгүйсгэж болохгүй юм.

 Монгол дархан урчууд алт мөнгөөр аяга цар, хазаар, ээмэг бөгж, бугуйвч зэрэг гоёл, эрдэнийн мандал, мал амьтны дүрсийг цутгах, цоолборлох, төмрөөр хуяг дуулга, илд зэв, хутга сэлэм, гэр ахуйн хэрэгсэл, малын тоноглолыг үзэмжтэй бат бөх хэрэгцээг бүрэг хангахуйц түвшинд урлаж байжээ.

16-р зууны үед Монголын уран зураачид Ордосоос Бээжин хүртэлх замын дагуу бүх уул толгод, нуур ус, хот сууринг багтааж зурсан бүтээлийг туурвисан нь тун гайхалтай юм. Мөн энэ үеийн томоохон уран зураач, уран барималч бол Өндөр гэгээн Занабазар(1635-1723) юм. Тэрээр “Хорин нэгэн дарь эх”, “Язгуурын таван бурхан”, том хэмжээний “Цэвэгмид” зэрэг алтан цутгамал, мөн “Эх Ханджамц”, “Өөрийн хөрөг” зэрэг олон хөрөг зураг бүтээжээ. Эдгээр бүтээлүүд нь Монголд төдийгүй Дорно дахинд гайхагдсан гайхалтай бүтээлүүд юм.

Ийнхүү Монгол орон бутарч сарних, уруудан доройтох замд орж оюуны хөгжлийн эрч буурч байсан ч гэсэн соёлын олон арван өв сан бүтээгджээ

Үнэлгээний хүснэгт/1-5 оноо/

Багуудын нэр

Мэдээллийг ярьсан байдал

Асуулт бэлдсэн байдал Асуултанд хариулсан

байдал

1-р баг

2-р баг3-р баг

4-р баг

Монголчууд үр хүүхэддээ

Аюуш гүүш,Гүүш цорж Боловсрол олгож байсан

15-17 зууны үед Гэрийн сургуулиар Зая бандида,Намхайжамц нарын орчуулагчид төрөн гарсан.

Өндөр гэгээн “Алтан товч”, Саган сэцэн “Эрдэнийн товч” бүтээлээ

21н дарь эх хөрөг зураг бүтээжээ

1655-онд Лувсанданзан

Занабазар туурвижээ.

1587 Соёмбо үсгийг Галиг үсэг зохиожээ

1686 Аюуш гүүш Занабазар зохиожээ

1648 Энэтхэг, Түвд үгийг галиглах “Али гали” хэмээх галиглах ёсыг

Тод үсэг зохиожээ

Гүүш Аюуш 1587-н онд

Намхайжамц зохиожээ.