T.C.ANKARA ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜYEN�ÇA� TAR�H�ANAB�L�M DALI

XVI. YÜZYIL OSMANLI �ENL�KLER�N�NS�YASAL BOYUTLARI VE

GÜNDEL�K HAYATA ETK�LER�

Yüksek Lisans Tezi

Derya Ocak

Ankara-2006

T.C.ANKARA ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ YEN�ÇA� TAR�H�ANAB�L�M DALI

XVI. YÜZYIL OSMANLI �ENL�KLER�N�NS�YASAL BOYUTLARI VE

GÜNDEL�K HAYATA ETK�LER�

Yüksek Lisans Tezi

Derya Ocak

Tez Dan��man�

Prof.Dr. Mahmut �akiro�lu

Ankara-2006

��NDEK�LER

ÖNSÖZ............................................................................................................ 1

G�R��............................................................................................................... 2

I. BÖLÜM

1. XVI. YÜZYIL OSMANLI TAR�H�...................................................... 5

II. BÖLÜM

2. �ENL�K KAVRAMI.............................................................................. 20

2.1. Bayram, �enlik vb. Kutlamalar�n S�n�fland�r�lmas�.................... 24

2.2. �enli�in Kökeni........................................................................... 26

2.2.1. �lkel Ayin, Ritüel ve Törenler................................................ 26

2.3. �enliklerin ��levleri...................................................................... 32

III. BÖLÜM

3. OSMANLI’DA �ENL�K KAVRAMI VE UYGULANI�I.................... 35

3.1. Osmanl�’da E�lence Hayat�......................................................... 35

3.2. Osmanl�’da �enlik Kavram�........................................................ 43

3.3. Kutlama Gerekçelerine Göre Osmanl� �enlikleri........................ 44

3.4. XVI. Yüzy�lda Osmanl�’da �enlikler.......................................... 51

3.5. Osmanl� Devleti’nde 1582 �enli�i Öncesi Yap�lan �enlikler......59

3.6. Osmanl� Devleti’nde 1582 �enli�i...............................................66

IV. BÖLÜM

4. OSMANLI �ENL�KLER�N�N S�YASAL BOYUTLARI VE

GÜNDEL�K HAYATAETK�LER�................................................. 89

4.1. Osmanl� �enliklerinin Siyasal Boyutlar�..................................... 89

4.1.1. Siyasi �ktidar ve �enlik.......................................................... 89

4.1.2. Siyasi Geli�meler ve Osmanl� �enlikleri............................... 96

4.2. Osmanl� �enliklerinin Gündelik Hayata Etkileri......................... 99

4.2.1. Osmanl�’da Gündelik Hayat ve �enlikler.............................. 99

SONUÇ........................................................................................................... 116

ÖZET............................................................................................................... 118

EK-I - Tarih S�ras�na Göre Osmanl� Devleti’nde �enlikler............................ 120

EK-II- a) Resimlerin Listesi………………………………………………….126

b) Resimler……………………………………………………………129

KAYNAKÇA...................................................................................................151

1

ÖNSÖZ

Sadece yabanc�lar için de�il, kendi ya�ad��� topraklar�n insanlar� taraf�ndan

da e�lenceye, zevk ve sefaya dü�kün olarak tan�nan Osmanl� �mparatorlu�u’nun, bu

e�lencelerin arkas�nda yatan, görünmeyen yüzü tüm bilinmeyenler gibi ilgi çekicidir.

Biz de bu yüksek lisans tezi ile, Osmanl� �mparatorlu�u’nun bu e�lenceli yüzünün

arkas�nda yatan gerçeklere ve sosyal aç�dan baz� etkile�imlere ���k tutmaya çal��t�k.

Çal��malar�m esnas�nda, bana yol gösteren, yard�mlar�n� benden esirgemeyen

de�erli hocam Prof. Dr. Mahmut �akiro�lu’na te�ekkürü bir borç bilirim. Ayr�ca,

de�erli görü�lerini benimle payla�an Prof. Dr. Özer Ergenç ve Prof. Dr. Mehmet

Öz’e de sonsuz te�ekkürlerimi sunuyorum. Bana her zaman inanan, dualar�n� hiç

esirgemeyen, en de�erli varl���m, annem Cihan’a, e�itim hayat�m boyunca, bana hep

destek olan babam Ha�met’e, karde�ini bu kadar iyi tan�d���, böylesine destekledi�i

ve bu kadar harika bir abla oldu�u için Elif’e, güzel �ngilizcesi ile yard�m�ma yeti�en,

dünya iyisi Deniz’e, sadece varl���yla bize ya�att��� güzellikler ve maddi, manevi

tüm destekleri için karde�im Erdem’e, sonsuz enerjisi, içtenli�i ve tatl�l���yla,

ihtiyac�m olan ya�ama sevincini bana verdi�i için karde�im Esra’ya, böylesi e�i

bulunmaz bir dost oldu�u için Eser’e, güler yüz, ilgi ve yard�mlar�n�, bir an bile olsun

esirgemeyen, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nin çok de�erli çal��anlar� Mustafa

Bey ve Serpil Han�m’a sonsuz te�ekkürler ediyorum. Sizlerin deste�i olmasayd�, bu

çal��ma tamamlanamazd�.

Derya OCAK

2

G�R��

Osmanl� tarihçilerinin “Klasik Dönem” olarak adland�rd��� 16. yüzy�l,

Osmanl� �mparatorlu�u’nun en parlak dönemi olarak da an�l�r. Bu güçlü

�mparatorluk, en geni� s�n�rlar�na bu yüzy�lda ula�m��t�r. H�zl� bir yay�lma

sürecinden sonra Osmanl� �mparatorlu�u art�k kuzeyde Rusya, bat�da Habsburg

�mparatorlu�u ve do�uda Safevi Devleti ile kom�u olmu�tu. Yönetimdeki

merkeziyetçilik sadece kentlerde de�il, ta�ralarda da varl���n� eksiksiz

hissettirebiliyordu.1 Ancak, 16. yüzy�l� özel k�lan tek özellik bu olumlu geli�meler

de�ildi. Yüzy�l�n sonlar�na do�ru, tüm dünyay� saran siyasi, ekonomik ve toplumsal

bir de�i�im süreci hakimdi. Bu de�i�im sürecinden, istemese de, Osmanl� Devleti de

nasibini alm��t�. O güne kadar, Osmanl� Devlet yönetiminde dü�ünce ile uygulama

aras�nda bir farkl�l�k ya�anmazken, belirli bir zaman sonra sistemde aksamalar�n

meydana geldi�i görülmektedir. Sonraki yüzy�llara, bu aksaman�n nedenini bulma ve

telafi etme çabalar� hakim olacakt�r.

K�saca belirtecek olursak 16. yüzy�l; en geni� s�n�rlarla en parlak dönemin

ya�and��� bir dönem olmas�n�n yan� s�ra, o güne kadar su yüzüne ç�kmam�� olan

sorunlar�n kendini göstermeye ba�lad��� bir dönemdir. Bu yüzy�l� daha çekici k�lan

da, bünyesinde bar�nd�rd��� bu ikilemdir. Osmanl� Devleti’nde �enlikler konusunu

ele al�rken, konuyu 16. yüzy�l ile s�n�rland�rmam�z�n önemli bir nedeni, dönemin bu

ilgi çekici özelli�inden kaynaklanmaktad�r. Ayn� zamanda tüm zamanlar�n en

görkemli �enli�i olarak an�lan 1582 �enli�i de, bu yüzy�lda düzenlenmi�tir. Dönemin

1 �evket Pamuk, Osmanl�-Türkiye �ktisadi Tarihi 1500-1914, �stanbul: Gerçek Yay�nevi, 1999, s.31

3

�enlik ve e�lence anlay���n� en kapsaml� biçimde yans�tmas�ndan dolay� da

tezimizde, 1582 �enli�ini üzerinde yo�unla�aca��z.

Tezimizin kapsam�, yaln�zca bir e�lence unsuru olarak �enlikleri ele almak

de�ildir. Kutlanan bu �enliklerin arkas�nda yatan, ba�ta siyasi olmak üzere,

ekonomik, dini vb. nedenlerle birlikte; �enliklerin birer getirisi olan ekonomik ve

sosyal hareketlili�in gündelik ya�amdaki etkilerini ele almakt�r. Böylece, Osmanl�

�enliklerinin yaln�zca e�lence boyutunun varolmad���n�, toplumsal ve siyasal

boyutlar�yla da varoldu�unu ortaya koymaya çal��aca��z.

�enlikler konusunu ele al�rken, olay�n siyasi boyutlar� da bizi

ilgilendirdi�inden, �enlikleri anlatmadan önce dönemin, yani 16. yüzy�l�n siyasi

tarihine de�inmeyi uygun bulduk ve I.Bölüm’de bu konuya yer verdik. Bu bölümde

yararland���m�z ba�l�ca kaynaklar; �smail Hakk� Uzunçar��l�’n�n Osmanl� Tarihi

(1998) adl� eseri, Halil �nalc�k’�n Osmanl� �mparatorlu�u Klasik Ça� (2003) adl�

eseri, Ya�ar Yücel ve Ali Sevim’in Klasik Dönemin Üç Hükümdar�: Fatih, Yavuz,

Selim (1991) adl� eseri ve Robert Mantran’�n Osmanl� �mparatorlu�u Tarihi-I (2001)

adl� eseridir.

II. Bölümde, genel olarak �enlik, ayin, tören vb. kavramlarla bu kavramlar�n

kökeni ve i�levleri konusunu, Sibel Özbudun’un Ayinden Törene (1997), James

Frazer’�n Alt�n Dal (1991), Metin And’�n Dionisos ve Anadolu Köylüsü (1962),

Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar� (1982), K�rk Gün K�rk Gece (1959) adl�

eserleri ba�ta olmak üzere pek çok kaynaktan yararlanarak ele almaya çal��t�k. Prof.

Dr. Metin And’�n konuyla ilgili birer ba�yap�t niteli�i ta��yan ad� geçen bu

eserlerinden, sadece bu bölümde de�il, tezin tamam�nda yararlan�lm��t�r.

4

Osmanl� �enliklerinin ele al�nd��� III.Bölüm’de de, büyük ço�unlukla, ad�

geçen bu üç eserden faydalan�lm��t�r. Bunun yan� s�ra, Özdemir Nutku’nun

IV.Mehmet’in Edirne �enli�i (1987), Mehmet Arslan’�n konuyla ilgili makale ve

kitaplar� ile Gelibolulu Mustafa Ali’nin Camiü’l-Buhur der Mecalis-i Sur (1996)

adl� eseri de yararland���m�z di�er eserler aras�ndad�r. Gelibolulu Mustafa Ali’nin,

1582 �enli�i vesilesiyle yazd��� bu manzum eser, dü�ünle ilgili olarak yenilen

yemeklerden giyilen k�yafetlere, misafir a��rlamalardan verilen hediyelere, seyirlik

oyunlardan esnaf gösterilerine kadar pek çok ayr�nt�y� günümüze yans�tmaktad�r.

Son olarak, Osmanl� �enliklerinin siyasi yönü ve gündelik hayat üzerinde

yaratt��� etkilerin ele al�nd��� IV. Bölüm’de, siyasi boyut ele al�n�rken yine Sibel

Özbudun’un Ayinden Törene (1997), S.R.F. Pr�ice’�n Ritüel ve �ktidar (2004) adl�

eserlerinin yan� s�ra, ba�l�ca siyaset bilimi kaynaklar�ndan olan Münci Kapani’nin

Politika Bilimine Giri� (2002) ve Ahmet Taner K��lal�’n�n Siyaset Bilimi (1990) adl�

eserlerine de ba�vurulmu�tur. Gündelik hayat üzerindeki etkileri ele al�n�rken de,

Ekrem I��n’�n, �stanbul’da Gündelik Hayat (1999), Suraiya Faroqhi’nin Osmanl�

Kültürü ve Gündelik Ya�am (2002) ve Robert Mantran’�n XVI. ve XVII. Yüzy�lda

�stanbul’da Gündelik Hayat (1991) adl� eserleri ba�ta olmak üzere, pek çok eserden

ve makaleden yararlan�lm��t�r.

5

I. BÖLÜM

1. XVI. YÜZYIL OSMANLI TAR�H�

16. yüzy�l�n, Osmanl� Tarihi aç�s�ndan, bir dönüm noktas� niteli�i ta��d���n�

belirtebiliriz. Çünkü Osmanl�, bu yüzy�l�n sonuna kadar, devlet yönetiminde ve

kurumsalla�mas�nda uygulad��� sistemde herhangi bir bozulma ve aksamaya

rastlamam��t�. Ancak, özellikle 16. yüzy�l�n sonlar�na do�ru, bu aksama oldukça

belirginle�mi� bir �ekilde, Osmanl�’n�n kar��s�nda duruyordu. Osmanl� Devleti,

bundan sonraki dönemi; yani 17. ve 18. yüzy�llar�, bu aksakl���n önüne geçmek için

çaba sarfederek geçirecektir.

Osmanl�, küçük bir s�n�r beyli�iyken, 1453’te �stanbul’un fethiyle büyük bir

imparatorluk haline gelmi�ti. Bu dönemden, 16. yüzy�l�n sonuda kadar da bir dünya

devi olmay� ba�arm��t�. 16. yüzy�lda, �mparatorlu�u doruk noktas�na getirmi� olan

olay ve geli�melere bir göz atal�m.

Saltanat dönemi 16. yüzy�l�n en ba��na denk gelen hükümdar, II.Bayezit’tir

(1481-1512). Fatih Sultan Mehmet’in o�lu olan II. Bayezit, babas�n�n ve di�er

seleflerinin aksine, daha bar��ç�l bir politika izlemi�tir. Ko�ullar, II.Bayezit’i, yüzü

d��ar�daki fetihlerden çok, iç meselelere dönük bir politika izlemeye zorlam��t�r.2

Yeni hükümdar�n ilk i�i, babas�n�n uygulad��� ve pek ho�a gitmeyen parasal

önlemleri yenilemek oldu. Fatih Sultan Mehmed döneminde, el konulan mülk ve

vak�flar, yasal sahiplerine geri verildi. Kap�kulu askerleri “cülus bah�i�i”ni ald�lar ve

2 Halil �nalc�k, Osmanl� �mparatorlu�u Klasik Ça� (1300-1600), �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 2003,

s.35

6

II. Bayezit döneminde, denetim yeniden yeniçerilerin eline geçti. Taht�na ortak olan

karde�i Cem Sultan, firar edip Rodos �övalyelerine s���nd� ve 1495’te ölene kadar da

bir Avrupa sorunu olarak, II.Bayezit’in hükümdarl���na damgas�n� vurdu.3 Bayezit,

Cem’i serbest b�rakmamalar� için önce Rodos �övalyelerine, sonra da Papa’ya y�ll�k

k�rk be� bin düka ödüyordu.4

II.Bayezit’in ilk seferi, Hersek ve Bo�dan üzerine yürümesiyle ba�lad�. Bunu,

1491’de bir bar�� antla�mas� ile neticelenen Memluk sava�lar�; yine 1499 senesinde

ba�lay�p, 1503 y�l�nda imzalanan bir antla�ma ile sonuçlanan Venedik harbi izledi.5

Son olarak, �ran’da bütün Türkmen a�iretinin politik ve dini lideri haline gelmi� olan,

�smail Safevi ve yanda�lar�n�n ba�latm�� oldu�u k�z�lba� hareketi, Anadolu’da patlak

veren ayaklanmalara yol açt�. Art�k iyice ya�lanm�� ve hasta olan II.Bayezit için,

içinden ç�k�lmaz bir hal alm��t�. Bu durum kar��s�nda çaresiz kalan Bayezit, 1512

y�l�nda, taht� o�lu Selim’e b�rakmak zorunda kald�.6

Bayezit, babas� gibi büyük fetihlerde bulunmam��t�. Ancak, ordu ve

donanmay� geli�tirmi�; halefleri Selim ve Süleyman’a, büyük fetih giri�imleri için

gerekli olan ortam� haz�rlam��t�.7

I.Selim, babas�n�n haz�rlad��� bu düzenin ba��na, dedesinin yar�m b�rakt���

fetih politikas�n� kald��� yerden devam ettirmek; Osmanl�’y� bir dünya imparatorlu�u

haline getirmek amac�yla ç�km��t�.8

3 Nicolas Vatin,”Osmanl�lar�n Yükseli�i”, Osmanl� �mparatorlu�u Tarihi I, (der.)Robert Mantran,

�stanbul: Adam Yay�nlar�, 2001, s.131. ve Stanford Shaw, Osmanl� �mparatorlu�u ve Modern

Türkiye, C-I, �stanbul: e Yay�nlar�, 1994, s.110-1114 Halil �nalc�k, 2003, s.365 Nicolas Vatin. 2001. s.133-1396 Halil �nalc�k, 2003, s.377 Halil �nalc�k, 2003, s.388 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.121-122

7

1470 y�l�nda, Amasya’da do�mu� olan Selim, babas�n�n hükümdarl���

s�ras�nda Trabzon valili�i yapm��t�r. �ehzade Ahmed’in, �l�ml� karakteriyle hem

babas�n�n hem de devlet erkan�n�n sempatisini kazanmas�na kar��l�k; Selim’in �iddet

dolu tav�rlar� ve sert karekteri çevresine korku saç�yordu. Ba�ta Bayezit olmak üzere,

pek çok ki�i Ahmed’in tahta geçmesini isterken; yeniçerilerin de deste�iyle babas�n�n

yerine tahta geçmeyi ba�arm��t�.9 Yeniçerilerin ba��ms�z bir güç olarak siyasi hayata

girmeleri ilk defa bu dönemde görülür. 10

Selim, tahta oturmu�tu ancak, öncelikle tahtta gözü olan di�er �ehzadeleri

bertaraf etmesi gerekiyordu. �ehzade Korkud ve �ehzade Ahmed ile mücadelesi

devam etmekteydi. �kisi aras�nda en zorlu olan� Ahmed idi. Ancak daha öncesinde,

kendisine sorun ç�kartabilecek tüm engelleri ortadan kald�rmak amac�yla, Süleyman

hariç, tüm o�ullar�n� ve ye�enlerini ortadan kald�rd�. Daha sonra, önce Korkud’u

(1513), sonra da Ahmed’i (1514) öldürerek, taht�n tek hakimi olma giri�imini

sonuçland�rd�.11

Bu s�rada �ah �smail sorunu hala devam etmekteydi. Ancak I.Selim, 1514’te

Çald�ran zaferi ile k�z�lba� tehlikesine de geçici olarak son verdi. Daha sonra,

Dulkadir Beyli�i’ni topraklar�na katmas�, Memlükler ile sava��n yolunu açm��t�.

Selim, Araplar� Memlük hakimiyetinden kurtarmaya ve �slam dünyas�n� korumaya

geldi�ini ilan ederek, Memlük üzerine yürümeye ba�lad�. Memlük hanedan�na son

verip, �slam dünyas� için büyük önem ta��yan kutsal topraklar� ele geçirmesi, Selim’i

sadece Osmanl�’n�n de�il, tüm �slam aleminin koruyucusu yapm��; O’na “halifelik”

9 Ya�ar Yücel ve Ali Sevim, Klasik Dönemin Üç Hükümdar�:Fatih, Yavuz, Selim, Ankara: TTK,1991,

s.107-11110 Taner Timur, Osmanl� Toplumsal Düzeni, Ankara: �mge Kitabevi, 2001, s.15011 �smail Hakk� Uzunçar��l�, Osmanl� Tarihi, C-II, Ankara: TTK,1998, s.248-252

8

ünvan�n� kazand�rm��t�r. Bu fetihin, bir ba�ka önemli sonucu da; dünyan�n en zengin

ticaret yolunun Osmanl�’n�n denetimine geçmi� olmas�yd�. Devletin gelirleri iki

kat�na ç�km��, Selim’den sonra tahta geçecek olan Süleyman’a, fetih çal��malar�nda

kullan�lmak üzere dolu bir hazine b�rak�lm��t�. 12

Selim’in hükümdarl���n�n son y�llar�nda meydana gelen bir di�er olay ise;

Celal isimli bir Safevi’nin yanda� toplayarak, Anadolu’da ba�latt��� isyand�r. Bu

isyana yeniçeriler taraf�ndan son verilmi�tir. Ancak, bundan sonra Anadolu’da

meydana gelen tüm isyanlar Celali �syan� olarak adland�r�lm��t�r.13

I.Selim, M�s�r fethiyle elde etti�i ganimetlerin önemli bir k�sm�n�, donanmay�

geli�tirmeye, tersane açmaya, gemi yap�m�na ve denizcilik e�itimine harcam��t�r.

Avrupa’n�n gözünü korkutan bu haz�rl�klardan yararlanan ise kendisi de�il, halefi

Süleyman olmu�tur. 14

Süleyman, Selim’in hayatta olan tek o�luydu ve Manisa’da valilik yapm��t�.

Babas�, seferlere ç�kt���nda pek çok kez saltanata vekalet etmesi için

görevlendirmi�ti bu genç �ehzadeyi. 1520’de Sultan Selim’in ölümü üzerine, tahta

ç�kmas� için �stanbul’a davet edilmesine ra�men; babas�n�n asl�nda ölmedi�ini,

kendisine tuzak haz�rland���n� dü�ünerek bu ça�r�lar� yan�ts�z b�rakt�. Ancak, nihayet

�stanbul’a gitti�inde, babas�n�n öldü�ünü ve kendisinin de tek varis olarak, saltanat�n

yeni sahibi oldu�unu anlad�.15

Yeni sultan, tahta geçti�inde 25 ya��ndayd� ve o güne dek görülmemi�

elveri�li ko�ullarla taht� devralm��t�. Babas� Selim, merkezi güçleri yeniden

12 Halil �nalc�k, 2003, s.38-3913 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.130-13114 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.13015 Y.Yücel - A.Sevim, s.149-150

9

örgütlemi�, güçlendirmi� ve sa�lam bir donanma kurmu�tu. Selim’in son y�llar�ndaki

halk hareketlerine ra�men Osmanl� merkezi sistemi zirveye ula�m��t�.16 �lk i� olarak

yeniçerilerin cülus bah�i�ini verdi ve onlar�n memnuniyetini sa�lad�. Veziriazam Piri

Mehmet Pa�a’y� yine görevinde b�rakt�. Babas�n�n, do�u ile ticareti kesintiye u�ratan

uygulamalar�n� de�i�tirmi�; ticaret özgürlü�ünü yeniden getirmi�, mallar�na el

konulan tacirlerin zararlar�n�n devlet hazinesi taraf�ndan kar��lanmas�n� sa�lam��t�r.17

Babas�ndan farkl� olarak; daha çok Avrupa’y� hedef alan bir d�� politika

izlemek amac�ndayd� Sultan Süleyman. Asl�nda bu politika bazen, yeni topraklar

elde etmekten çok; bir güç gösterisi, büyüklük ispat� niteli�i ta��yordu.18 Ancak,

Bat�’ya yönelmeden önce, henüz saltanat�n�n ilk y�l�ndayken, �am Beylerbeyi

Canberdi Gazali’nin, M�s�r’� ele geçirip yeni bir Memlük Devleti kurma giri�imine

engel olmas� gerekiyordu.19 Bu giri�imi, Osmanl� lehine sonuçland�r�ld�ktan sonra,

art�k Bat�’ya yönelebilirdi. Hedefi: Süleyman’�n tahta ç�k���n� haber vermek üzere,

Macar kral�na gönderilen Osmanl� elçisi Bahrem Çavu�’a hakaret edilmesi

gerekçesiyle Macaristan idi. Bir ay kadar süren bir ku�atmadan sonra, Belgrad dü�tü

(A�ustos-1521) ve Darü’l-cihad ad�n� alarak, Osmanl�’n�n Avrupa seferleri için çok

de�erli bir üs niteli�i ta��d�.20 Hemen ard�ndan Akdeniz’e yönelerek, Aziz Yahya

�övalyeleri’nin elinde bulunan Rodos adas�n� ele geçirdi ve böylece, do�u Akdeniz’i

güvence alt�na almay� ba�ard� (1522).21

16 Taner Timur, Osmanl� Toplumsal Düzeni, s.156.17 Jean-Louis Bacque-Grammont, “Osmanl� �mparatorlu�u’nun Doru�u: Olaylar”, Osmanl�

�mparatorlu�u Tarihi I, (der.) Robert Mantran, �stanbul: Adam Yay�nlar�, 2001, s.179. ve Y.Yücel- A.

Sevim. s.150.18 �.H.Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.307.19 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.133.20 �.H. Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.311-312.21 Halil �nalc�k, 2003, s.40 ve Stanford Shaw,1994, s.133-134.

10

Rodos fethinin ard�ndan, veziriazam Piri Mehmet Pa�a görevinden al�narak,

yerine, sonras�nda sultan�n karde�iyle de evlenerek sayg�nl���n� sa�lama alacak olan

�brahim Pa�a getirildi (1523).22 Veziriazaml�k isteyen Ahmet Pa�a bu durum

kar��s�nda büyük hayal k�r�kl��� ya�ad�ysa da, iste�i üzerine, kendisine M�s�r valili�i

verilerek teselli edildi. Ancak Ahmet Pa�a, önce çevresinde yanda� toplad�, ard�ndan

M�s�r’da ad�na hutbe okutup para bast�rarak, hükümdarl���n� ilan etti (1524).

Osmanl� birliklerinin olaya el koyup Ahmet Pa�a’n�n öldürülmesi sonucu bu isyan da

bast�r�lm��t�. Ancak; bölgenin bu denli isyana yatk�n olmas�, burada yeni

düzenlemelere gereksinim duyuldu�unu ortaya koyuyordu. Bunun üzerine,

veziriazam �brahim Pa�a’ya geni� yetkiler verilerek, düzeni sa�lamas� amac�yla

M�s�r’a yolland�. Hem halk� rahatlatacak, hem de hazineyi zora sokmayacak

düzenlemeler yapt�ktan sonra, görevini ba�ar�yla tamamlayan �brahim Pa�a tekrar

�stanbul’a döndü.23

Dönü�ünün as�l nedeni, Süleyman’�n Macaristan’a kar�� bir sefer haz�rl���nda

olmas�yd�. 1526 bahar�nda, Osmanl� ordusu �stanbul’dan hareket etti. 29 A�ustos’ta

Mohaç’ta batakl�k bir bölgede iki ordunun kar��la�mas�; Osmanl� kuvvetlerinin ezici

üstünlü�ü ve Kral II.Layo�’un sava� alan�nda ölmesiyle sonuçland�. Bir ay sonra

Budin de ele geçirildi. Süleyman, varisi bulunmayan II.Layo�’un yerine Yano�

Zapolya (Janos Zapolyai) ‘y� Kral ilan etti.24 Ancak bu durumdan ho�nut

olamayanlar, Yano�’un kar��s�na rakip olarak; Habsburg Hanedan�’ndan, Alman

�mparatoru V.�arl’�n karde�i Ferdinand’� ç�kard�lar. Rakibi Yano�’un üstüne yürüyen

22 J-B. Bacque-Grammont, 2001, s.181-18223 Peçevi �brahim Efendi, Peçevi Tarihi, C-I, (haz.) Bekir S�tk� Baykal, Ankara: Kültür Bakanl���,

1981, s.64-66 ve Y.Yücel ve A.Sevim, s.159-161.24 �.H.Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.323-327.

11

Ferdinand, ilk çat��malarda ba�ar�l� oldu. Bunun üzerine Sultan Süleyman, Kral

Yano�’a yard�m amac�yla, May�s 1529’da, 350 bin ki�ilik bir orduyla, �stanbul’dan

Macaristan üzerine tekrar hareket etti. Çok geçmeden Budin tekrar ele geçirildi ve

Macar Krall��� tac� giydirilen Zapolya’ya, y�ll�k belirli bir vergi kar��l���nda teslim

edildi.25

Sorun çözülmü�tü ancak, Süleyman ve veziriazam �brahim Pa�a’n�n

Avrupa’daki i�leri henüz bitmemi�ti. Eylül ay�n�n sonlar�nda Süleyman, 120.000

ki�ilik ordusuyla Viyana surlar�na dayand�. �ehrin güçlü direni�i, uygunsuz iklim

ko�ullar�, bu ilk Viyana ku�atmas�n� sonuçsuz b�rakacakt�r ve Sultan, 16 Ekim’de

ordusunu geri çekmek zorunda kalacakt�r.26

Sultan, �stanbul’a dönmü�tü, ancak bu s�rada Ferdinand, karde�i Alman

�mparatoru �arlken’in de deste�iyle, hala Macar Krall���’n�n kendisine verilmesini

istiyordu. Bu amac�n� gerçekle�tirmek üzere Ferdinand, Budin’i ku�att� (1531).

Ancak, Zapolya Osmanl�’dan yard�m istedi. Bu iste�e cevap olarak gelen yard�mc�

kuvvetlerin yolda oldu�unu duyan Ferdinand, kurkup Budin’den çekildi.27 Bat�’daki

bu geli�meler üzerine Sultan Süleyman, Nisan 1532’de, Ferdinand’dan çok, Alman

�mparatoru �arlken’e “haddini bildirmek”, ordusunun ve kendisinin “yüceli�i”ni tüm

Avrupa’ya bir kez daha ispat etmek amac�yla; Osmanl� tarihçilerinin Alaman seferi

olarak adland�rd��� bu sefere ç�km��t�r.28

25 Y.Yücel ve A.Sevim, s. 164-166.26 J-B. Bacque-Grammont, s.183.27 �.H.Uzunçar��l�, C-II, 1998, s. 331-332.28 Özlem Kumrular, “�spanyol Kaynaklar� I����nda Kanuni’nin Alaman Seferi I: Türk Geliyor”, Tarih

ve Toplum, (Aral�k-2001), Cilt 36, Say� 216, ss.27.

12

Avrupa’n�n uzun süre unutamayaca�� derecede gösteri�li bir orduyla,29 hedefe

ula��lm��t�; ancak Sultan Süleyman, kar��s�nda ne bir dü�man ordusu ne de �arlken’i

bulabilmi�ti. �rili ufakl�, 15 kale ele geçirildikten sonra, �arlken’in de bir türlü ortaya

ç�kmamas� üzerine, Kas�m 1532’de �stanbul’a dönülmü�tür.30

Tüm bu olanlardan sonra Ferdinand, art�k Macar Krall��� sevdas�ndan

vazgeçerek, bar�� istedi. Osmanl� da; hem Macaristan seferlerinin maddi ve manevi

yükünden kurtulmak, hem de do�udaki sorunlara yönelmek için bu bar�� talebine

olumlu yan�t verdi. Bu anla�maya göre; Ferdinand art�k Macaristan’�n Zapolya’ya ait

olan k�sm�na sald�rmayacak ve kendi elinde bulunan Macar topraklar� için Osmanl�

Devleti’ne y�ll�k belirli bir miktar vergi ödeyecektir (Temmuz 1533).31

Ancak, bu bar�� da Ferdinand’� durduramam��t�r. Osmanl�, Venedik ile

muharebe halindeyken s�n�r� geçen Ferdinand kuvvetleri, s�n�r kuvvetleri taraf�ndan

imha edilmi�tir (1537). Zapolya’n�n ölümü üzerine Ferdinand’�n Budin’i tekrar

ku�atmas� nedeniyle biri 1541’de, di�eri 1543’te olmak üzere, Macaristan’a iki sefer

daha yap�lm��, ikisinde de Ferdinand’�n amacuna ula�mas�na engel olunmu�;

1547’de imzalanan 5 y�ll�k bir anla�mayla Ferdinand, elinde bulunan Macar

topraklar� için vergi ödemeye devam etme sözü vermi�tir. Son olarak ise, Sultan’�n

�ran’da seferde olmas�n� f�rsat bilen Ferdinand’�n, Erdel’e sald�rmas� üzerine bölgeye

gönderilen ordu, Macaristan’�n en önemli kalelerinden biri olan Teme�var’� ele

geçirmi�tir. Sonuç olarak; Ferdinand, Erdelden vazgeçip, Osmanl�’ya y�ll�k 30 bin

alt�n vergi ödemeyi kabul etmi�tir (1562).32

29 Özlem Kumrular, 2001, s.27.30 �.H.Uzunçar��l�, C-II, 1998, s. 334-335.31 �.H. Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.336.32 �.H. Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.337-342

13

Bat�’da bunlar olurken Do�u’da neler ya�anm��t�? 1533’de Ferdinand ile

anla�ma yapan Osmanl�, art�k do�uda Safevilerin elinde bulunan �ran ve Irak’a

yönelmek istiyordu. Nitekim, Anadolu’daki Türkmen ayaklanmalar�n�n kayna��

Safeviler’di. Veziriazam �brahim Pa�a komutas�ndaki ordu �ran üzerine hareket

etmi�ti ancak, �ah �smail’in ölümü üzerine yerine geçen o�lu �ah Tahmasb, Osmanl�

ile çat��maya girmektense, toprak kaybetmeyi tercih ediyordu. Ba�dat ele geçirilip,

Osmanl� egemenli�i �ran Körfezine kadar yay�lm��; �slam dünyas�n�n koruyucusu,

bölgeyi �ii bask�s�ndan kurtarm��t�. Sefeviler’e kar�� kesin bir ba�ar� sa�lanamasa da

Anadolu’daki �ii hareketinin kayna�� sars�lm��t�.33

1548 ve 1553 tarihlerinde, �ran üzerine iki sefer daha yap�ld�ysa da; �ah

Tahmasb yine, çat��maya girmekten kaç�narak ortaya ç�km�yordu. Ancak, �ah

sonunda bar�� istedi ve elçileri arac�l���yla Amasya’da yap�lan görü�meler

neticesinde, 29 May�s 1555’ta imzalanan antla�mayla 37 y�ld�r devam eden Safevi

sava�lar�na son verildi.34

Karada tüm bunlar ya�an�rken, Kaptan-� Derya Barbaros Hayrettin Pa�a

komutas�ndaki Osmanl� donanmas� da denizde büyük ba�ar�lara imza at�yordu.

1538’de Preveze’de Venedik ve müttefik donanmalar� bozguna u�rat�larak,

Akdeniz’de Osmanl� hakimiyetini sa�lanm��t�.35 Daha sonra 1560’da, kaptan-� derya

Piyale Pa�a, �spanyollar’�n elinden Cerbe adas�n� alacakt�r. 1565’te Malta ku�at�lacak

ancak ba�ar�l� olunamayacakt�r. Ancak, bir y�l sonra, Ceneviz’e ait olan Sak�z adas�

ele geçirilerek, bu ba�ar�s�zl�k telafi edilecektir.36

33 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.143-14434 �.H.Uzunçar��l�, C-II, 1998, s.359-361.35 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.147-148,36 J-B. Bacque-Grammont, s.190.

14

S�n�r olaylar� ve vergi ödemesinin kesilmesi üzerine, Sultan Süleyman,

Macaristan üzerine son seferine ç�kt� (1566). Ku�at�lan Zigetvar kalesi al�nmadan iki

gün önce, dünya tarihine ad�n� “Muhte�em Türk” olarak yazd�ran padi�ah; ya�l�

bedeninin hastal��a yenik dü�mesi sonucu, hayat�n� kaybetti.37

Sultan Süleyman’�n dönemi, sadece d�� olaylar� ile de�il; içte ya�ananlarla da

oldukça ilgi çekici bir dönemdir. Padi�ah, Fatih’inkinden farkl� olarak, daha çok,

adalet ve maliye konular�n� içeren ve sonras�nda ad�n�n “Kanuni” olarak an�lmas�na

neden olan kanunlar haz�rlatm��t�r. Tüm bu kanunlarlarla; genel ahlaka ayk�r�

davran��lara cezalar getirdi�i gibi, devletin mali örgütü, hazineden en küçük birimine

kadar, sistemle�tirilmi� ve kurumla�t�r�lm��t�. Halefleri döneminde, imparatorlu�u

zor duruma dü�ürecek olan ekonomik ve toplumsal sorunlar, Süleyman döneminde

ba�lam��t�: Nüfus iki kat�na ç�km��, k�rsal kesimden kentlere göç ba�lam��, i�sizlik,

fiyat art���, yiyecek s�k�nt�s� ba�göstermi�ti. Süleyman’�n 1536’da veziriazam

�brahim Pa�a’y�, Hurrem Sultan’�n k��k�rtmas� sonucu bo�durtmas�; harem

kad�nlar�n�n saltanata müdahele döneminin de ba�lang�c� olmu�tur. Hurrem Sultan,

kendinden olmayan �ehzade Mustafa’n�n da öldürülmesinde (1553) büyük rol

oynam��t�r. �ehzade Mustafa’n�n öldürülmesini k�nayan bir grup, Düzmece Mustafa

olarak an�lan isyan� ba�latm��, ancak h�zl� ilerleyi�leri, �ehzade Bayezid taraf�ndan

durdurulmu�tur. �ehzede Bayez�d ile Selim’in çat��malar� ba�lam��; ancak döneme

damgas�n� vuracak olan veziriazam Sokullu Mehmet Pa�a’n�n deste�iyle, Bayez�d’a

göre daha kabiliyetsiz olan Selim, bu çat��madan galip ç�km��t�r. �ran’a kaçan

Bayez�d da, Kanuni’nin göz yummas� sonucu, �ah Tahmasb taraf�ndan

37 J.B. Bacque-Grammont, s.191.

15

öldürültülmü�tür (1560). Bu olaydan sonra da Kanuni, hayatta kalan tek o�lu Selim’i

veliaht ilan etmi�tir.38

Süleymen’�n son y�llar�nda, uluslararas� ko�ullar Osmanl�’n�n aleyhine

ilerliyordu. Avrupa’da �spanyol üstünlü�ü yay�l�yordu. Fransa iç sava�a girmi�ti ve

Osmanl�lar’�n ba� müttefiki olma özelli�ini kaybetmi�ti. 1565’teki Malta

ku�atmas�n�n ba�ar�s�zl���, 1566’daki Macar seferi; tüm bunlar Osmanl� için

duraklaman�n ba�lang�c� niteli�indeydi.39

Babas�n�n ölümünün ard�ndan II. Selim, hiçbir rekabetle kar��la�madan, tek

varis olarak tahta geçti (1566). Tahta ç�kt���nda, kendisine destek olanlar� ve de tahta

ç�k���ndan pek de ho�nut olmayanlar� memnun edebilmek için, bol bol bah�i� ve

rü�vet da��tarak i�e ba�lam��t�r.40 �çkiye dü�künlü�ü ve müzi�e olan ilgisi ile tan�nan

II. Selim, devlet i�lerini Vezir-i azam Sokullu Mehmed Pa�a’ya b�rakarak kendi

kö�esine çekilir. K�br�s’�n zapt� konusu hariç hiçbir giri�imde kendisine müdahale

etmez.41

Osmanl�’n�n denizlerdeki egemenli�i II.Selim zaman�nda da devam etti.

Kaptan-� Derya Piyale Pa�a, Sak�z adas�n� alm�� (1567) ve bu ba�ar�s�ndan dolay�

kendisine vezirlik rütbesi verilmi�tir. Halil �nalc�k’�n “Osmanl�’n�n son büyük askeri

ba�ar�s�” olarak nitelendirdi�i K�br�s’�n fethi de (1570) yine II. Selim döneminde

gerçekle�mi�tir. Ancak bu ba�ar� Osmanl�lar’a kar�� yeni bir Hristiyan ittifak�n�n

olu�mas�na neden olacakt�r. Don Juan komutas�ndaki büyük bir donanma,

Osmanl�lar’� Akdeniz’de yenilgiye u�rat�r (�nebaht� Sava��-1571). Bu büyük

38 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.150-163.39 Halil �nalc�k, 2003, s.4640 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.24441 �.H. Uzunçar��l�, C-III, 1998, s.40-41

16

ba�ar�n�n ard�ndan Avrupa, Türk tehlikesini tamamen ortadan kald�rma planlar�

yapmaya ba�lam��t� ki; 1972 tarihinde K�br�s’a do�ru yola ç�kmaya ba�lad�klar�nda,

eskisinden çok daha güçlü bir donanma ile kar��la�t�lar. Bunun üzerine Venedik 7

Mert 1573 tarihinde Osmanl�lar ile bir bar�� imzalayarak K�br�s üzerindeki tüm

haklar�ndan vazgeçmekle kalmam��; bir de sava� tazminat� ödemek zorunda

kalm��t�r.42

K�sa bir hükümdarl�k dönemi ya�ayan II. Selim (1566-1574), zaman zaman

devlet i�lerine müdahale etse de yönetimi Verir-i azam� Sokullu Mehmed Pa�a’ya

b�rakm��t�. Bilime, müzi�e, edebiyata ve e�lenceye kar�� ilgisi fazlayd�. Onun

döneminde �stanbul’da da e�lence hayat� canl�l�k kazanm��t�.43 Harem kad�nlar�n�n

devlet i�lerindeki etkisi onun zaman�nda doruk noktas�na ula�acak ve yüzy�l

sonras�na kadar devam edecektir. Yine II. Selim döneminde, �ehzadelerin eyaletlerde

yöneticilik ve askerlik görevleriyle e�itilmeleri gelene�i kald�r�lm��; yönetimde

tecrübesiz �ehzadelerin ba�a geçmeleri, yönetimin, di�er güçlerin eline geçmesine

ortam haz�rlam��t�r. II. Selim, 1574 tarihinde banyo yaparken aya��n�n kay�p dü�mesi

sonucu hayat�n� kaybetmi�tir.44

II. Selim’�n ölümünden sonra tahta, iyi silah kullanan ve iyi ata binen, giyim

ve mücevhere merakl�, müzik ve rakstan ho�lanan, kültürlü ve çok yönlü bir padi�ah

olarak tan�mlanan,45 en büyük o�lu III. Murad geçmi�tir S.Shaw, Osmanl�

�mparatorlu�u ve Modern Türkiye adl� eserinde, kendisinin, eyalet valisi olarak

görev alarak, yöneticilik deneyimiyle tahta ç�kan son padi�ah oldu�unu belirtmekte

42 Halil �nalc�k, 2003, s.46-4743 Refik Ahmet Sevengil, �stanbul Nas�l E�leniyordu, �stanbul: �leti�im Yay�nc�l�k, 1990, s.1844 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.24845 Nurhan Atasoy, 1582: Surname-i Hümayun – Dü�ün Kitab�, �stanbul: Koçbank, 1997, s.11

17

ise de; A.Akgündüz ve �.H.Uzunçar��l�, bu nitelikteki son padi�ah�n III.Murad’�n

o�lu III. Mehmed oldu�unu belirtmektedirler.46

Aile gelene�ini devam ettirerek, tahta ç�kt��� gün, be� karde�ini de

öldürtmü�tür. Karde� tehlikesinden k�rtulmu�tu ancak ba�ta annesi Nurbanu Sultan

ve kar�s� Safiye Sultan olmak üzere, saray kad�nlar�n�n büyük tesiri alt�nda bir

saltanat dönemi geçirecektir. Bu arada, yine Vezir-i azam olan Sokullu’nun, III.

Murad’� yönetimden uzak tutma çabalar� da devam edecektir.47

III. Murad döneminde, Fas ba�ta olmak üzere Kuzey Afrika’da olumlu

geli�meler kaydedildi. �ç kar���kl�klardan yararlan�larak Fas 1576 tarihinde i�gal

edildi. Fas ele geçirilerek, Portekiz’in buradaki hakimiyetine son verildi. Bunun

üzerine Portekiz, bu ma�lubiyeti telafi için yard�m da alarak sald�r�ya geçtiyse de

ba�ar�l� olamad�.48

Sokullu’nun kar�� ç�kmas�na ra�men Osmanl�, Do�u’ya yöneldi ve 1578’de

ba�layan �ran sava�lar� 1590 tarihinde son buldu. Bu sava�lar sonucunda Osmanl�,

Kafkaslar’dan Nihavend’e kadar �ran’�n bütün bat� eyaletlerini ele geçirdiler. 1590

�ran bar���n�n ard�ndan Osmanl� bat�da Habsburglar’a yöneldi. S�n�r olaylar�, 1593’te

iki �mparatorlu�u sava�a sürükledi. 1606 y�l�na dek devam eden bu sava�lar III.

Mehmed ve I. Ahmed dönemlerinde de, daha çok Avrupal�lar’�n ba�ar�s�yla devam

etti.49

�ran ile sava�lar�n ba�lamas�ndan k�sa bir süre sonra Sokullu Mehmed Pa�a,

kendisine dü�man olanlar�n adamlar� taraf�ndan b�çaklanarak öldürülmü�, O’nun

46 A. Akgündüz ve S.Öztürk, Bilinmeyen Osmanl�, �stanbul: OSAV,1999, s.172, �.H.Uzunçar��l�,

1998, C-III, s. 115, Stanford Shaw, C-I, 1994, s.24847 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.248-249. �.H. Uzunçar��l�, 1998, C-III, s.42-4348 �.H. Uzunçar��l�, ,C-III, 1998, s.46-47

18

ölümünden sonra valide ve haseki sultanlar, baz� pa�alar ve saray a�alar�, devlet

yönetiminde daha fazla söz sahibi olmaya ba�lam��lard�r.50

III. Murad döneminde, 1589 tarihinde yeniçerilerin, 1593 tarihinde de

süvarilerin isyan�n� görüyoruz. Bu isyanlar�, dönemin devlet te�kilat�nda meydana

gelen bozukluklar�n bir sonucu olarak alg�lamam�z yanl�� olmayacakt�r. Nitekim,

III.Murad zaman�nda, rastgele kimseler al�narak Yeniçeri Oca�� bozulmu�, rü�vet üst

seviyeye yükselmi�tir. Babas� gibi kendisi de e�lence ve sefaya dü�kün bir insand�.

Kendisini saraya kapatm��, devlet i�lerinden elini çekmi�ti. Babas� tüm i�leri Sokullu

Mehmed Pa�a’ya birakm��t�. Sokullu da, engin tecrübesine dayanarak, genellikle

d��ar�ya kar�� uzla�ma politikas� izleyerek, devlet i�lerini idare ediyordu. Ancak III.

Murad, Sokullu’yu öldürtmü�, devlet i�lerinden tamamen elini çekmi�ti. Padi�ah’�n

bu tavr�, Osmanl� duraklamas�n� h�zland�rm��, bozulmalar�n artarak devam�n�

sa�lam��t�r.51

III. Murad’�n ölümünden sonra yerine o�lu III. Mehmed geçmi�tir (1595).

16. yüzy�l�n son hükümdar� olan Mehmed’in tahta ç�k���, babas�n�nkinden daha da

kanl� olmu�tur: on dokuz erkek karde�iyle birlikte, yirmiden fazla k�z karde�ini de

bo�durtmu�tur. Yönetim yine sadrazamlarla birlikte Padi�ah’�n annesi Safiye

Sultan’�n elinde bulunuyordu.52

Padi�ah, tahta ç�kt�ktan bir müddet sonra, yeniçerilerin de bask�s�yla, orduyla

birlikte sefere ç�kar ve E�ri kalesi’ni fetheder. Ancak, bu ba�ar� kal�c� de�ildir.

49 Halil �nalc�k, 2003, s.4750 �.H. Uzunçar��l�, C-III, 1998, , s.11451 A. Akgündüz ve S. Öztürk, 1999, s.16652 Stanford Shaw, C-I, 1994, s.255

19

Osmanl�, kendi içinde Celali isyanlar� ile ba� etmeye çal���rken; do�uda �ran ve

bat�da Habsburg ile de mücadele etmek zorunda kal�yordu.53

Zay�f iradeli ve kolay etkilenen bir yap�ya sahip olan III. Mehmed, ülkenin

içinde bulundu�u bu kötü durum, üstüste al�nan ba�ar�s�zl�klar ve nihayetinde büyük

o�lu �ehzade Mahmud’un da öldürülmesiyle, büsbütün y�k�lm��, büyük bir kedere

gömülmü�tür. 16 ya��ndaki o�lu Mahmud’un, kendi aleyhinde mektupla�malar

gerçekle�tirdi�i haberini alm�� ve o�lunu önce hapsettirip sonra bo�durtmu�tur. Bu

olay�n yaratt��� vicdan azab� ve ülkenin içinde bulundu�u durum onun, henüz 38

ya��ndayken vefat�na neden olacakt�r (1603).54

53 Halil �nalc�k, 2003, s.47-4854 �.H. Uzunçar��l�, , C-III, 1998, s.115

20

II. BÖLÜM

2. �ENL�K KAVRAMI

�enlik kavram�n� yeterli düzeyde aç�klamak ve benzeri di�er kavramlardan

ay�t edebilmek için, kar��la�t�rmal� bir kavram incelemesinde bulunmak daha do�ru

olacakt�r. Ço�u kez, birbiriyle içiçe geçmi� uygulamalar�yla kar��m�za ç�kan, birinin

tan�m�nda, di�erinden yararlan�lan bu kavramlar� �u �ekilde s�ralayabiliriz: Rit, ayin,

tören, bayram ve �enlik.

Rit ya da Ritüel; din, tap�nma, büyü ya da ergenlikle ve geçi� dönemleriyle

ilgili geleneksel tören, ayin olarak tan�mlan�yor.55

Ritler, yal�n toplumsal al��kanl�klar, adetler, yani belirli bir de�i�mezlikle

tekrarlanan hareket tarzlar�n� oldu�u kadar, do�aüstüne ba�l� inançlara ili�kin

törenleri de belirlemektedir.56

Gürbüz Erginer, Kurban isimli kitab�nda, rit hakk�nda Dictionary of

Antropology’den �öyle bir al�nt� yapm��t�r:

“Rit ya da ritüel: gelenekler taraf�ndan farkl� zaman aral�klar�nda

olu�turulmu�, genellikle din ya da büyü içeri�indeki eylem dizisi.”57

Öyleyse rit için, ayin ya da dini törenleri olu�turan temel unsur diyebiliriz.

Metin And, özellikle takvime ba�l� eski ritüellerin, �enliklerin kökenini

olu�turdu�unu belirtmi� ve konuyla ilgili bir de örnek vermi�tir: Londra’da Belediye

55 Sedat Veyis Örnek, Etnoloji Sözlü�ü, Ankara: Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi Yay�nlar�, 1971,

s.204.56 Sibel Özbudun, Ayinden Törene, �stanbul: Anahtar Kitaplar, 1997, s.17.57 Gürbüz Erginer, Kurban, �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 1997, s.43-44.

21

Ba�kan�’n�n ba�l� oldu�u esnaf loncas� taraf�ndan düzenlenen ve 1540 y�l�ndan

günümüze kadar gelen geçit alay�n�n kökeni, bir yaz �enli�i olan “Vaftizci Yahya”

�enli�ine dayanmaktad�r.58

Sözcük kar��l��� olarak dini tören, ibadet anlam�na gelen ayin; köken ve

anlam bak�m�ndan do�aüstü olarak alg�lanan güçleri toplum yarar�na etkilemeye

yönelik kal�pla�m�� ve tekrarlanan davran��lar bütünüdür. Ayin, amac� ve i�levi

bak�m�ndan kollektif bir özellik ta��maktad�r: Toplulu�un tüm üyeleri kat�l�r,

kat�l�mc�lar aras�nda yo�un bir duygu birli�i egemendir, hiyerar�i en az seviyededir,

yönetici-büyücü (�aman) d���nda tüm bireyler anonimdir.59

Burhan O�uz’a göre ayin; tinsel alemi anlamaya bir araç oldu�u için dinsel,

bilinmeyenden kaç�nmay�, toplumsal ya�ama birörneklik kazand�rarak kayg�

gidermeyi sa�lad��� için psikolojik, bireyi toplumsalla�t�rd��� için e�itsel, sonraki

ku�aklara kültür aktar�m�n� sa�lad��� için tarihsel-kültürel, toplumsal statüyü

perçinledi�i için de siyasal bir i�lev üstlenmektedir.60

Burada sözü edilen siyasal i�levi, sadece eri�kin, bekar, evli, �ef, rahip,

zanaatkar gibi gruplar�n konumlar�n� belirleyici nitelikte olmas�yla s�n�rlamak do�ru

olmaz. Zamanla siyasal iktidar�n kurumsalla�mas�nda ve konumlar�n�

me�rula�t�rmas�nda da belirleyici bir rol oynad���n� belirtmekte fayda vard�r. T�pk�

ilkel toplumlarda oldu�u gibi modern toplumlar da ayin/törene ya�amlar�nda bolca

yer verirler. Özellikle siyasal iktidar üzerinde bu ayin/törenlerin önemli bir yeri

58 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.259 Sibel Özbudun, s.14.60 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, �stanbul: Do�u-Bat� Yay�nlar�, 1980, s.45.

22

vard�r.61 Böylece ayinlerin kutsall���, devletli toplumlara geçi� süreciyle birlikte,

ç�k�� noktas�ndan daha farkl� alanlara hizmet eden bir niteli�e bürünmü�tür.

Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlü�ü’nden, tören kelimesine bakt���m�zda

ise �u tan�mla kar��la��yoruz:62

“ Bir toplulukta üyelerin belli bir olay�, ki�iyi veya de�eri ay�rt edip

sembolle�tirmesi, bunlar�n anlam ve öneminin güçlendirilmesi amaçlar�yla

düzenlenen hareket dizisi, merasim.”

Yukar�da da belirtti�imiz gibi, iktidar�n kurumsalla�mas� sürecinde ayin

önemli bir yere sahiptir ve zamanla bir de�i�ime u�ram��t�r. ��te bu ideolojik

me�rula�t�rma sürecinin somutland���, eyleme döküldü�ü süreç ise törendir. Eski

toplumlardan bugüne dek tören bu i�levini korumu�tur. Hitit Kral�, ülkesinin çe�itli

yerlerinde her y�l düzenlenen törenlere kat�lmak için y�ll�k bir tören turuna ç�kar,

festivallere ba�kanl�k ederdi. Asl�nda bu törenler, kral�n konumunun ve toplumsal

hiyerar�isinin yeniden onayland���, me�ruluk kazand��� bir alan konumundad�r.63

Töreni di�er kutlamalardan ay�ran özellik; törende bir toplumun bütün

üyelerinin kat�lmay�p, önemli bir kesiminin seyirci gibi edilgenle�mesidir. Töreni

daha çok seçkin bir grup düzenler, haz�rlar ve sunar; bunlar, bu toplumun sorumlu

ki�ileridir.64 Yani, di�erleri kollektif bir nitelik sergilerken, törenler, belirli bir

toplumsal grup, katman veya s�n�flar�n iradesini yans�t�c� niteliktedir.65

61 Sibel Özbudun, s. 24-2662 Türkçe Sözlük, Ankara: TDK, C-2, s. 148963 Sibel Özbudun, s.10564 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.1.65 Sibel Özbudun, s.14.

23

Bayram, milli veya dini bak�mdan önemli olan ve kutlanan gün veya

günlerdir.66

Bayram, biçimlerini ve kurallar�n� geleneklerin belirledi�i, bir s�ra

gösterilerden meydana gelir. En büyük ve ay�rt edici özelli�i; kutlanmas�na bir ferdin

vesile olmamas�d�r. Bayram, bir toplulu�un bütünü için ve bütününce düzenlenen,

uygulanan törenlerin bile�imidir.67

Bayram�n bir ba�ka özelli�i de y�l�n belirli bir gün ya da döneminde

kutlanmas�d�r. Özellikle milli ve dini aç�dan bayram, daha çok bir anma niteli�i

ta��maktad�r. Bu da bayramlar�n, ço�unlu�a hitab eden de�erlere yönelik olmas�n�n

bir sebebidir.

Tüm bunlar� aç�klad�ktan sonra, s�ra geldi as�l kavram�m�z olan �enlik

tan�m�na. �enli�in kelime anlam�; belli günlerde yap�lan, ço�ku veren, e�lendirici

gösterilerin tümü, bayram.68

Sözcü�ün kökenine bakt���m�zda, Farsça �en sözcü�ünden türedi�ini

görürüz. �en sözcü�ü, naz, cilve, göze ve gönüle ho� görünen hal anlam�nda

kullan�ld��� gibi, ferahl�, sevinçli anlamlar�nda da kullan�lmaktad�r.69

Sözcü�ün bat� dillerindeki kar��l���n�n kökeni ise latince festum sözcü�üne

dayanmaktad�r. �ngilizce’de feast, Frans�zca’da fete, Almanca’da fest, �spanyolca’da

fiesta, genel anlam�yla �enlik sözcü�ünün kar��l���d�r.70

66 Türkçe Sözlük, Ankara: TDK, C-1, s. 16067 Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru, �stanbul: Gerçek Yay�nevi, 1997, s. 20468 Türkçe Sözlük, Ankara: TDK, C-2, s. 137969 Mustafa Nihat Özön, Osmanl�ca Türkçe Sözlük, �stanbul: �nk�lap Kitabevi, 1989, s.783.70 �ehsuvar Akta�, 16.Yüzy�lda Kentin Oyunu: �enlik (Yay�mlanmam�� Doktora Tezi), Ankara:

Ank.Ün. Sosyal Bilimler Enst. Tiyatro Anabilim Dal�, 1996, s. 28.

24

Halkbilimci Orhan Ac�payaml�, �enli�i �öyle tan�mlam��t�r:

“ Bir toplumun kendini her türlü d�� ve iç etkilerden korumak, bol

ürün elde etmek, bar�� ve güvence içinde ya�amak amac�yla, bir mevsimden

ötekine, bir ya�am ça��ndan sonrakine ve toplumsal ya�ant�dan ba�ka bir

ya�ant�ya geçme ya da tarihsel, dinsel, söylensel olay, ki�i, varl�lar� ve yüce

varl�klar� anma s�ras�nda topluca yemek yiyerek, oynayarak, ba��rarak, i�

görerek yapt��� geleneksel e�lencenin türü.” 71

Tüm bu tan�mlamalardan sonra, “Osmanl� �enlikleri” ifadesindeki �enlik

kavram�n�n ne oldu�unu daha iyi anlayabilmemiz için bu kavram�n kökenine ve

olu�umuna bakmam�z gerekmektedir.

2.1.BAYRAM, �ENL�K VB. KUTLAMALARIN SINIFLANDIRILMASI

Daha önce de belirtti�imiz gibi, temelinde kutsal ve dini nitelik ta��makla

birlikte farkl� amaç i�levlerle ortaya ç�km�� olan bayram, �enlik ve törenler, zamanla

yap� bak�m�ndan birbiriyle içiçe geçerek, birbirlerinden ay�rdedilmesi güçle�mi�tir.

Pertev Naili Boratav, “100 Soruda Türk Halk Folkloru” adl� eserinde ‘Bayramlar’

ba�l���yla bu tür kutlamalar� bir bölümde ele alm�� ve s�n�fland�r�lmas�n� yapm��t�r.

Sekiz ba�l�kalt�nda s�n�fland�rmay� �u �ekilde yapm��t�r:72

1. Dini Bayramlar: Belirli bir dine mensup topluluklar�n kutlad�klar�

bayramlar. Müslümanlar�n Kurban ve Ramazan bayramlar�, Hristiyanlar�n

Noel’i gibi. Bunlar�n yan� s�ra her dinin kendi içinde bar�nd�rd��u

mezheplerin de kendine has dini kutlamalar� mevcuttur.

71 Orhan Ac�payaml�, Halkbilim Terimleri Sözlü�ü, Ankara: An.Ün. Bas�mevi, 1978, s.78.72 Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Folkloru, 1997, s.205-206

25

2. Resmi Ulusluk Bayramlar: Ulus-devlet kavram�n�n olu�umuyla birlikte,

ulusun me�rulu�unu ve bütünlü�ünü sa�lamada ve peki�tirmede büyük

rolü olan kutlama ve törenlerdir. Bunlar, devletin resmi organlar�nca

organize edilen, her y�l ayn� tarihte kutlan�lan bayramlard�r. Ülkemizden,

30 A�ustos Zafer Bayram�, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk

Bayram� gibi kutlamalar� örnek verebiliriz.

3. Etnik Nitelikli Bayramlar: Belirli bir etnik gruba mensup ki�ilerin, kendi

kültürlerine özgü kutlamalar�. Örnek olarak, �zmir, �stanbul, Manisa gibi

�ehirlerdeki Afrika as�ll� zencilerin kutlad�klar� Dana Bayramlar�n�

verebiliriz.

4. Cinsiyete ve S�n�fa Dayal� Bayramlar: Kad�n ya da erkek gruplar�nca

benimsenen veya belirli bir s�n�ftan olan ki�ilerce benimsenen

kutlamalard�r. 8 Mart Dünya Kad�nlar Günü, Anneler Günü, Babalar

Günü, 1 May�s ��çi Bayram�, bu alanda isimlerini anabilece�imiz ba�l�ca

örneklerdir.

5. Ya� Gruplar�na Dayal� Bayramlar: çocuklar ve gençler gibi, belirli bir

ya� grubundan olanlar�n kat�ld�klar� kutlamalar. Örnek olarak, bir bahar

bayram� niteli�inde olan çi�dem pilav� yaln�zca çocuklar ve genç k�zlar�n

kat�ld��� bir kutlamad�r.

6. Ekolojik Temelli Bayram ve �enlikler: Tar�m toplumlar� için önemli bir

yeri olan takvime, mevsimlik döngülere ba�l� olarak kutlanan bayram ve

�enlikler. Anadolu da dahil olmak üzere hemen hemen her toplumda ve

her kültürde kutlanan bahar bayramlar� bu gruba verilebilecek en iyi

26

örnektir. Bu bahar kutlamalar�, her toplumda farkl� adland�r�l�r ve farkl�

biçimlerde kutlan�r.

7. Üretimm ��leriyle �lgili Bayram ve �enlikler: Ekolojik yap� ile de

yak�ndan ilgili olan ve yard�mla�man�n çok yayg�n oldu�u kutlamalard�r.

Ba� ve bahçecilik ile yaylac�l�k geleneklerinin sürdürüldü�ü toplumlarda

kutlanan �enlikleri içerir.

8. Köy Bayramlar�: Köyün yak�n�ndaki baz� yat�rlar�n ziyareti vesilesiyle,

yaln�z köy halk� taraf�ndan yap�lan kutlamalard�r.

2.2. �ENL���N KÖKEN�

Geçmi�te oldu�u gibi günümüzde de yüzlerce insan� bir araya getiren, üstelik

bunu hiçbir dayatma söz konusu olmadan sa�layan �enliklerin, bu güç ve etkisinin

nereden kaynakland���n� ö�renebilmek için onlar�n kökenine indi�imizde, eski

ça�lardan beri düzenlenen ayin, ritüel ve törenler ç�k�yor kar��m�za.

2.2.1. �LKEL AY�N, R�TÜEL VE TÖRENLER

Gündelik ya�ant�m�z�n önemli bir parças� olan geleneklerimizin kayna��nda,

mitos kavram� ile kar��la��r�z. Mitosu, söylenen veya duyulan söz, masal, öykü,

efsane olarak tan�ml�yor Azra Erhat.73 Bugün ya�ad���m�z kültürün de mitoslar�n

günümüze dek ula�m�� kal�nt�lar� oldu�unu söyleyebiliriz. Mitos’un �enlik ile ba��n�

ise ilkel inanc�n d��a vurumunda görece�iz.

Do�ay� büyük ölçüde egemenli�i alt�na almay� ba�arm�� bugünkü insan�n

aksine, ilk insanlar için do�a, tam anlam�yla bir bilinmeyendi. Bu insanlar�n ya�am�,

73 Azra Erhat, Mitoloji Sözlü�ü, �stanbul: Remzi Kitabevi, 2000, s.5.

27

do�a olaylar�n�n etkisi alt�ndayd�. Dondurucu so�uklar, kavurucu s�caklar, k���n

ard�ndan bereketlenen, canlanan toprak ve ard�ndan kurakl�k.... Tüm bu do�a olaylar�

insano�lunu hayrete dü�ürmü�, bu de�i�kenli�in ard�nda yatan etkeni bulmaya

itmi�tir. Ya�ananlar�n nedenini do�aüstü varl�klarda bulmu�lard�r; onlar�n öfkesi,

ne�esi, ölüp dirilmeleri neden oluyordu bu ya�ananlara. ��te bu noktada devreye

kutsal törenler, ayinler, ritüeller girmi�tir. Amaç; do�aüstü varl�klar� etkilemek,

onlar�n gönlünü ho� tutmak, dolay�s�yla da tar�m�n canlanmas�n�, bol ürün elde

edilmesini sa�lamakt�r.

Burhan O�uz, bu konuda �unlar� yazm��t�r:74

“Bütün ç�lg�nl�klar, topra��n verimini, bereketini, hayvan ve

insanlar�n do�urganl���n� kontrol eden tanr�lar�n ho�görü ve yard�mlar�n�

kazanmak için yap�l�yor. Bunlar gücenecek olursa vay insanlar�n ba��na

geleceklere!...”

Metin And’�n tabiri ile ço�u kez; “eskiyle i�ini bitirip, yeniyi buyur etme”

konusunu içeriyordu bu eski tören ve �enlikler. Baz� küçük de�i�ikliklere u�rasalar

da günümüze kadar gelmeyi ba�arabilmi�lerdi. Mevsimlik bir döngü içinde

tekrarlanan bu �enliklerin amac� do�an�n canlanmas� idi. Mitler ise �enliklerin

kal�c�l�k, yücelticilik yönünü tamamlayan bir unsurdur. Pek çok toplumda görülen bu

mevsimlik törenler, de�i�ik biçimlerde kar��m�za ç�k�yor. Bunlardan biri eskinin

kovulmas� biçimidir. “Eski” ise bu �enliklerde kar��m�za bir Kral, ölüm ya da kötülük

olarak ç�kar ve süslü bir direk veya bir kukla ile sembolize edilirdi.75

74 Burhan O�uz, 1980, s. 141.75 Metin And, Dionisos ve Anadolu Köylüsü, , �stanbul: Elif Yay�nlar�, 1962, s.5

28

Frazer, benzer nitelikte yap�lan törenlerden birisini �öyle anlat�r:76

“Kötülüklerin y�ll�k d��ar� sürülme günü bazan da tar�m mevsimlerine

göre saptan�r. Kuzey Do�u Hindistanl� Ho’lar aras�nda y�l�n büyük �enli�i,

Ocak ay�nda kutlanan harman sonudur. Ambarlar tah�lla doludur,

insanlarsa, onlar�n deyimiyle kötülüklerle doludur o zaman. ‘Garip bir

dü�ünceleri var: Bu dönemde erkekler ve kad�nlar kötü, çirkin arzularla

doludur ki, ki�inin güvenli�i için, tutkular�n dizginlerini bir süre için bo�a

b�rakarak islim bo�altmak mutlaka gereklidir.’ Törenler, köyün tanr�s�na ikisi

mutlaka kara olan üç kümes hayvan� kurban etmekle ba�lar. .... Sonra da

hemen ard�ndan gelecek delice i�ret alemine uygun bir duruma gelinceye

kadar yiyerek, pirinç biras� içerek kendilerinden geçerler. �enlik art�k ‘tam

bir Satürn bayram� olur: hizmetliler efendilerine kar�� görevlerini, çocuklar

ana-babalar�na, erkekler kar�lar�na kar�� sayg�y�, kad�nlar bütün utanma,

incelik ve kibarl�k kurallar�n� unuturlar; öfkeli Bakhalar olurlar.’ .... Harman

sonu �enli�idir bu; bir y�ll�k yorucu çal��man�n son bulu�u ve her �eye

yeniden ba�lamadan önce bir soluklanma.”

Frazer’dan yapt���m�z bu al�nt�, �enli�in özünü, niteli�ini ve i�levini çok aç�k

bir �ekilde gözler önüne sermektedir asl�nda.

Mevsimsel törenlerin di�er biçiminde ölüp-dirilme motifini buluyoruz. Bu da

iki kesime ayr�l�yor: 1)Kenosis (Bo�alma); ya�am�n, dirli�in sonu, her dönem

sonunda kemerleri s�kma, oruç, perhiz, ölüm, s�k�nt�, canl�l���n sona ermesi.

2)Plerosis (Doldurma); yeni dönemin ba�lamas�, kurakl��a kar�� yalanc� sava�,

ya�mur büyüsü, toplu çiftle�me ile canlanma. Bunlar dört ayr� ö�e olarak kar��m�za

76 James Frazer, Alt�n Dal, �stanbul: Payel Yay�nlar�, 1992, C-II, s.160

29

ç�k�yor: birincisi, “çile çekme”, “canl�l��a geçici bir süre ara vermek”dir: Bu yolla

dönem sonunda, gelecek dönem için güven sa�lanmaktad�r. �kincisi “ar�nma”d�r:

Canl�l��� olumsuz etkileyecek kötülüklerden temizlenmek. Üçüncüsü

“güçlendirme”dir: Dövü�, yar�� ya da çiftle�me yoluyla yap�l�r. Dördüncüsü ie

“�enlik”tir: Ürün iyi olunca, yeni döneme ba�ar�yla girilmesini sevinçle kutlama.

Tekrar ba�a dönecek olursak; ölüp-dirilme motifi, Frazer’�n deyimiyle “ölümün

kovulmas�”, iki türlü gerçekle�iyor: ya k���n geçmesi yani ölümü, ya da yaz�n ölümü.

Tohum ekmek, topra��n k�s�rl���n� gidermek, bollu�u getirmek için yap�lan bu ölüp-

dirilme motifli törenler, bugünkü benzer nitelikli bayramlar�n, �enliklerin ve de

draman�n kayna��n� olu�turmu�lard�r.77

Max Müller, Andrew Tang, E.B.Taylor gibi, ritüel konusunu inceleyen baz�

bilim adamlar�, bugünkü bayramlar�n, Tanr� Dionisos için yap�lan bu bereket ve

verimlilik amaçl� ritüellerden do�du�unu ileri sürmü�lerdir.78 Peki, bugünkü

�enliklerin kayna��n� olu�turan ayin ve ritüellerin hedefi olan Dionisos kimdir?

Dionisos, bir Yunan Tanr�s�d�r. Trakya’dan ya da Frigya’dan geldi�i

san�lmaktad�r. Zeus ve Apollon ile birlikte Antikça� Yunan dü�üncesinin üç büyük

tanr�s�ndan biridir.79 �arap tanr�s� olarak tan�n�r. Ayn� zamanda çiftçili�in, ba�c�l���n,

meyve ve özellikle üzümün koruyucusudur. Bunlar�n yan� s�ra, a�aç tanr�s� olarak da

biliniyordu. Ünvanlar�ndan biri “a�ac�n içindeki Dionisos”idi.80 K�sacas�, �arap

77 Metin And, Dionisos ve Anadolu Köylüsü, 1962, s.6-778 Sevda �ener, Oyundan Dü�ünceye, Ankara: Gündo�an Yay�nlar�, 1993, s.10.79 Orhan Hançerlio�lu, Dü�ünce Tarihi, �stanbul: Remzi Kitabevi, 1993, s.62.80 James Frazer, Alt�n Dal, C-I, s.311.

30

tanr�s� olarak da an�lan Dionisos, ilkin bir do�a tanr�s�d�r; topraktan f��k�ran bitkileri

ve bu bitkiler aras�nda insan� en çok etkileyenleri, ya�am�na yön verenleri simgeler.81

Dionisos’un, do�ayla bütünle�tirilmesi bir efsaneye yani bir ‘mit’e

dayand�r�l�r. Bu efsaneye göre, di�er bitki tanr�lar� gibi Dionisos’un da kanl� bir

ölümle öldü�üne, fakat yeniden ya�ama döndürüldü�üne inan�l�r. Girit

söylencesinde; Girit kral� olan Jüpiter (Zeus), yurt d���na ç�karken taht�n� ve asas�n�,

yasad��� o�lu olan Dionisos’a b�rak�r. Kar�s� Juno (Hera) bu durumu k�skan�r ve

çocu�a kar�� nefret besler. Çocu�u oyuncaklarla kand�rarak çal�l�k bir bölgeye

gitmesini ve burada Titanlar taraf�ndan parçalanarak öldürülmesini sa�lar. Ancak

Dionisos’un, ‘ölüm’ünden k�sa bir süre sonra, de�i�ik söylencelere konu olmu� olan

‘dirili�’i gerçekle�ir.82

Bu ölüm ve yeniden dirili� motifi, do�an�n mevsim mevsim de�i�mesini

simgeler ve bu de�i�imi ki�ili�inde bar�nd�ran tanr�lardan biri de Dionisos’tur.

Dionisos’un ortaya ç�k���yla birlikte bahar da gelmektedir ve bu yeniden do�u�,

dinsel törenler ve �enliklerle canland�r�lm��t�r. Ac� bir ölüm, sonra mutlu bir dirili�,

törenlerde yas ve sevinçle kutlan�yordu.83

Burhan O�uz, konuyla ilgili �öyle demi�tir:

“Demeter, Dionisos ve di�erleri hep bu gönül almalar�n hedefi

olmu�lar, �enlikler, festivaller, ayinler bunlar için tertiplenmi�; bugün de az

çok ayn� tarihlerde icra edilen birçok �enlikler gibi.”84

81 Azra Erhat, 1997, s.95.82 James Frazer, C-I, s. 316.83 Metin And, Dionisos ve Anadolu Köylüsü, 1962, s.2084 Burhan O�uz, s.142.

31

�enliklerin kökeninde, düzen-düzensizlik, kutsal-din d��� kar��tl���n�

buluyoruz.85 Bu kar��tl��� Nietzsche, Apollon-Dionisos kar��tl��� olarak niteliyor.

Akl�n, mant���n, düzenin temsilcisi Apollon’a kar�� özgürlü�ün, a��r�l���n,

düzensizli�in, kurals�zl���n, sarho�lu�un temsilcisi Dionisos. ��te �enlik bu iki a��r�

ucun dengelenmesidir. Ama Nietzsche’nin de dedi�i gibi, �enli�in özünü olu�turan,

ona bu canl�l���n� veren asl�nda onun bu Dionisos yönüdür. Dionisos’ca bayramlar,

alabildi�ine canl�, di�i-erkek ayr�m� olmayan, kendi ba��na b�rak�lm��l�k içinde belli

bir yerde düzenlenir, gelenek kurallar�n� a�ar, a��rba�l�l�k bilmez, do�an�n en

y�rt�c�lar� kendini koyvermi� gibi bir ortamda, en yad�rganan biçimde, a��r� sevgiyle

y�rt�c�l�k birbirine kar���r. �öyle devam ediyor Nietzsche:86

“Dionisos’ca olman�n büyüsü alt�nda, yaln�z ki�i ki�iyle yeniden

ba�lant� kurmaz, do�an�n co�kunlu�u içinde sevince kap�larak, birbirine di�

bileyenler, yabanc�la�anlar, yitirdi�i o�lu ile bulu�unca sarma� dola� olan

insan gibi, birbiriyle kayna��r....”

“Ashantee’de yam’�n (tatl� patates) olgunla�t��� Eylül’de bir hasat

�enli�i yap�l�r. �enlik süresince kral yeni yam’dan yer, fakat halktan hiç

kimse yemez. �enli�in devam� süresince hiç yasaks�z bir özgürlük egemendir;

h�rs�zl�k, aldatma ve sals�r� cezas�z kal�r, her iki cins de kendini tutkular�na

b�rak�r.”87

85 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.1.86 Friedrich Nietzsche, Tragedyan�n Do�u�u, �stanbul: Say Yay�nlar�, 1999, s.14-1987 James Frazer, Alt�n Dal, C-II, s.336.

32

Tüm bu anlat�lanlarda görüldü�ü gibi, �enlik kavram� daha çok co�kun, s�n�r

tan�maz, hatta ta�k�nl��a me�illi, kökeni kutsal bereket ayinlerine dayanan bir tür

kutlama özelli�i ta��yor. Toplumun tüm üyelerinin kat�ld��� �enlikte, �iddet,

düzensizlik önemli bir ö�edir. �enlikler, kültür düzeninin, bask�lar�n�n kald�r�lmas�,

geçici bir süre için dizginlerinden bo�alm�� bir enerji ve büyük bir savurganl���n,

ba��bo�lu�un hüküm sürdü�ü toplu bir ya�ant�d�r. Ancak, kurumla�mayla birlikte

�enlikler bu co�kunlu�unu kaybetmi� ve giderek tören niteli�i kazanmaya

ba�lam��t�r. �enlik art�k toplumun her üyesinin kat�l�m�yla de�il, belirli bir seçkin

s�n�f�n düzenleyici, di�er bir grubun da izleyici olmas�yla gerçekle�iyordur.88 Bu yeni

durum, daha önce üzerinde durdu�umuz �enlik kavram�yla çeli�irken, tören

kavram�yla uyu�uyordu. �leride de de�inece�imiz Osmanl�’daki �enliklere

bakt���m�zda da yine, daha çok tören niteli�i ta��yan bir tür kutlama gelene�i ile

kar��la��yoruz.

2.3. �ENL�KLER�N ��LEVLER�

Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar� adl� kitab�nda, köken-

�enliklerin, sonraki �enliklerde de bulunabilen i�levlerini üç ana ba�l�kta ele

alm��t�r:89

�lk olarak “Ekonomik ��lev” i ele alm��t�r. Harcama ve savurganl��a yönelik

bu i�levde kar��m�za potlaç kavram� ç�k�yor. Potlaç, Kuzey Amerika k�y�lar�nda

ya�ayan yerli halka ait bir gelenektir. Do�um, erginleme, ölüm gibi vesilelerle

düzenlenen törenlerde, toplumun ileri gelenlerinin (�efler, zenginler vb), sahip

olduklar� mallar� ve de�erli nesneleri ba�kalar�na ba���lamas� veya yok etmesi

88 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.1.89 Metin And, 1982, s.2-4.

33

adetidir. Bu gelenekle rakipler, birbirine üstünlük kurmaya, itibarlar�n� artt�rmaya,

toplumdaki yerlerini yükseltmeye çal��t�klar� gibi toplumda varolan zenginlik-

yoksulluk fark�n�n ortadan kald�r�lmaya yönelinir.90 Bu gelenek Türk topluluklar�

aras�nda da vard�r. Özellikle eski Türklerin toy ve �ölenlerinde potlaç çok belirgindir.

A��r� bir savurganl���n yer ald��� bu �ölenlerde a��r� yiyecek sunumu, kaplar�n,

giyeceklerin, yatakl�k pöstekilerin konuklar taraf�ndan al�nmas� te�vik edilir. Bu

meydan okumaya denk ya da daha fazla bir �ekilde kar��l�k verilmedi�i takdirde,

sayg�nl�k yitirilirdi. Osmanl� �enlikleri esnas�nda büyük harcamalar yap�lmaktayd�.

Osmanl�’n�n ekonomik durumunun bozulmas�yla bu �enlikler için yap�lan

harcamalar ele�tirilere neden olmu�tur.91 Ancak, tam tersi bir durum olarak, bazen

ekonomik ç�karlar göz önünde bulundurularak de �enlikler düzenlendi�i olmu�tur.

Yabanc�lardan ve yüksek mevkii sahiplerinden, �enlikler esnas�nda al�nan

arma�anlarla hazinenin zenginle�tirildi�i de oluyordu.92

�kinci olarak “Dinamik ��lev”: Hayat�n dini ve sosyal bask�lar�yla çevrili olan

insan için bu bask�dan ve günlük ya�amdan kaç��, kendine özgür bir alan

olu�turabilme vesilesidir �enlik. Bu özgür alanda, bireyin ve toplumun yenilenmesi,

yeniden canlanmas� söz konusudur. Osmanl� Devleti’nin, ya�ad��� yenilgileri veya

felaketleri unutturmak amac�yla gösteri�li �enlikler düzenlemesi, bu i�levin sadece

sosyal de�il, ilerideki bölümlerde daha ayr�nt�l� ele alaca��m�z siyasi yönünü de

ortaya koymaktad�r.93

90 Sedat Veyis Örnek, Etnoloji Sözlü�ü, 1971, s. 199-200.91 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.2.92 Metin And, 1982, s.4493 Metin And, 1982, s.3.

34

Üçüncü olarak da “Birle�tirici, Bütünleyici ��lev”den bahsetmi�tir Metin

And: Durkheim’a göre �enlikler, toplumsal ya�am�n gerektirdi�i düzen ba��n�n

s�k�l���na bireyi haz�rlar, bireyler aras�ndaki sosyal ba�lar� güçlendirir, geleneklerin

sürmesini, inançlar�n tazelenmesini sa�lar ve bireylere toplumun bir parças� olman�n

mutlulu�unu hissettirir. Özellikle toplumun bunal�ml� dönemlerinde, ki�ilerin co�ku

ve duygular�n� birlikte dile getirmelerine olanak sa�lar. Eski Yunan’da bir kente

ba�l� köyler aras�ndaki birlik ve beraberli�in sa�lanmas�nda da �enliklerin çok

önemli bir i�levi vard�. Ayn� �ekilde Osmanl� �enliklerinde de halk, ortak bir amaç

için bir araya getirilmi�, bireyler ve belirli toplum kesimleri aras�nda, günlük

ya�am�n getirisi olan çeki�meler, sürtü�meler bu vesileyle bir süreli�ine de olsa

ortadan kald�r�lm�� olurdu.94

94Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.3-4.

35

III. BÖLÜM

3. OSMANLI’DA �ENL�K KAVRAMI VE UYGULANI�I

Osmanl� Devleti’nde �enlik kavram�na ve bu kavram�n Osmanl�’da ne �ekilde

prati�e döküldü�üne bakmadan önce; �enliklerin Osmanl� e�lence hayat�nda önemli

bir unsur olmas�ndan dolay�, Osmanl�’da e�lence hayat�na k�saca bir göz atmam�zda

fayda vard�r.

3.1. OSMANLI’DA E�LENCE HAYATI

Öncelikle belirtmemiz gerekir ki; Osmanl� e�lence hayat�n�n en önemli

unsuru, hiç ku�kusuz, birazdan s�ralayacaklar�m�z�n tümünü kapsayan ve çe�itli

vesilelerle düzenlenen dü�ün �enlikleridir. Onu bu derece önemli k�lan özellikleri

ise, tüm e�lence unsurlar�n� bünyesinde bar�nd�rmas�n�n yan� s�ra, hem halk�, hem de

saray ve çevresini, yani her kesimden insan� bir araya getirmesi, ayn� ortamda

bulu�turmas�d�r.

Fatih Sultan Mehmet’in �stanbul’u fethinden sonra, bölgede iskan çal��malar�

yap�lm��, Osmanl� için yeni bir dönem ba�lam��t�. Zengin halk, daha çok Haliç

k�y�s�nda yal�lar, kö�kler, türlü yap�lar yapt�rarak bu körfezin k�y�lar�nda oturmay�

tercih etmi�lerdir. Sadece körfezdeki bu gösteri�li yap�larla de�il; do�al güzelli�iyle,

temiz havas�, sular� ve geni� k�rlar�yla da �stanbul oldukça ilgi çekici bir �ehir idi.95

95 Refik Ahmet Sevengil, �stanbul Nas�l E�leniyordu, �stanbul: �leti�im Yay�nlar�, 1990, s.15

36

Osmanl� e�lence hayat�nda �enli�in d���nda k�r ve sandal gezintilerinin, kahve

ve kahvehanelerin, �arap ve meyhanelerin, tütünün, meddahlar�n, helva sohbetlerinin,

i�ret meclislerinin ve Karagöz gösterilerinin önemli bir yeri vard�r.

Kahvehaneler, ku�kusuz Osmanl� e�lence hayat�nda en önemli yerlerden

birini kaps�yordu. Osmanl�’n�n kahve ile tan��mas� 16. yüzy�la denk gelir. Kanuni

devrinde, 1543 y�l�nda, gemilerle �stanbul’a ilk kez kahve getirilir. Olay büyük bir

heyecan yaratsa da, dini kesim durumdan hiç ho�nut de�ildi.96

Arabistan’da eskiden beri var olan kahvehaneler, ba�kent �stanbul’da ve di�er

büyük �ehirlerde 1553 tarihinden itibaren ortaya ç�kmaya ba�lam��t�r.97 �stanbul’da

ilk kahvehane Halepli Hakem ve �aml� �ems adl� ki�iler, Taht-� Kal’a (Tahtakale)’da

açm��lard�r.98 Bu tarihten itibaren kahve çok moda olmu�, kahvehaneler en s�k

gidilen yerler haline gelmi�tir. Müdavimleri aras�nda dervi�ler ve ehl-i irfan

toplulu�u vard�r. Birbirlerini görüp, kahvelerini içip, keyifli sohbetler yapmak için

buraya gelirlerdi. Bir di�er grup ise, garipler ve fakirlerdir. Bunlar da gidecek ba�ka

bir yerleri olmad��� için kahvehaneleri mesken edinmi�lerdir. Bunlar�n d���nda, dost

tutmu� olanlar ile sipahi ve yeniçerilerden bir k�s�m da kahvehanelerin müdavimleri

aras�ndayd�.99

Din adamlar�n�n, kahvenin haram oldu�unu, içenleri sarho� etti�ini ileri

sürmeleri üzerine, III. Murad kahveyi yasaklam��t�r. Ancak, bu yasak bile

96 Refik Ahmet Sevengil, �stanbul Nas�l E�leniyordu, 1990, s.1797 Gelibolulu Mustafa Ali, Mevâ’idü’n-Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, (haz.) Mehmet �eker, Ankara:

TTK, 1997, s.21998 Nam�k Aç�kgöz, Kahvename, Ankara: Akça� Yay�nlar�, 1999, s.152.99 Gelibolulu M. Ali, Mevâ’idü’n-Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, 1997, s.219

37

kahvehanelerin h�zla yay�lmas�na engel olamam�� ve kahve kültürü �stanbul’da h�zla

yay�lm��t�r.100

Kahvehaneler aras�nda çalg�l� olanlar� da vard�. 1910 y�l�ndan itibaren tarihe

kar��an bu çalg�l� kahveler Ramazanlarda kurulurdu. Bu kahvelerin müdavimleri

hemen her ak�am toplan�rlar, bazen saz, cura, ba�lama, darbuka, bozuk gibi aletler

çalarak; bazen de milli oyunlar oynayarak e�lenirlerdi.101

�çkinin yasak olmas�na ra�men, oldukça ra�bet gören meyhaneler,

kahvehanelere göre daha kötü bir üne sahiptir. Müslümanlar�n bulundu�u yerde

meyhane kurulmas� yasakt�r ve meyhaneleri yaln�zca az�nl�klar i�letmektedirler.

Meyhanelerin ço�u Samatyakap�, Kumkap�, Yeni Bal�k Pazar�, Unkapan�,

Cibalikap�, Fener, Balat, Galata ve Hasköy’dedir. �lgi çekici olan bu meyhanelerin

büyük bir bölümünün iskelelere yak�n yerlerde olmalar�d�r. Yani mü�terilerinin ço�u

denizciler, hamallar ve limanda bulunan di�er insanlardan olu�maktad�r. Sedece

denizciler de�il, tüm yasaklara ra�men Yeniçeriler de meyhanelerin müdavimleri

aras�ndayd�.102 Gelibolulu M. Ali, sarho�lar�n adetine göre, Cuma günlerinde, Cuma

namaz�n� k�ld�ktan sonra, meyhaneye gittiklerini belirtir. Ak�am güne� batt��� zaman

da evlerine gelirler. 103 Meyhanelerde çubuk ve nargilenin yan�nda en çok ra�bet

gören içece�i hiç ku�kusuz �arap idi. Normal dozda al�nd��� takdirde bedene kuvvet

100 Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul: Eren Yay�nc�l�k,

1991, s.211101 Selim Nüzhet Gerçek, “Çalg�l� Kahveler”, Binbir Gün Binbir Gece-Osmanl�’dan Günümüze

�stanbul’da E�lence Ya�am�, (der.) N.Sakao�lu-N.Akbayar, �stanbul: Creative Yay�nc�l�k, 1999, s.310102 Robert Mantran, 1991, s.220.103 Gelibolulu M. Ali, Mevâ’idü’n-Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, 1997, s.217-218

38

verdi�ine inan�lan �arap, fazla kaç�r�l�nca da insan� kendinden geçiren, garip hallere

sokan bir içecektir.104

�çki ve kahvenin d���nda, Osmanl�’da büyük ilgi gören bir di�er keyif ise

tütündür. 16. yüzy�l�n sonlar�nda, III.Mehmed döneminde yay�lmaya ba�lam��t�r ve

k�sa bir süre sonra kad�nlar dahil herkes tütünü kullanmaya ba�lam��t�r. �nsanlar,

e�lenmek için bir araya toplan�r ve tütün içerlerdi. Di�er yeniliklerde de oldu�u gibi,

tütün de baz� çevreleri rahats�z ettmi� ve ç�kan yang�nlara tütün içenlerin neden

oldu�u ileri sürülmü�tür. 1637 tarihinde meydana gelen Cibali yang�n� sonucunda

IV. Murad tütünü yasaklam�� ve tüm kahvehaneleri kapatm��t�r. Ancak bu yasak,

gizli de olsa, tütün içmeyi durduramam�� ve IV. Mehmed zaman�nda kullan�m�

serbest b�rak�lm��t�r.105

Osmanl� e�lence hayat�n�n bir di�er parças� k�r ve sandal gezintileri idi.

Özellikle II. Selim döneminde yayg�nla�an k�r ve sandal gezileri, kad�n ve erke�in

birlikte gerçekle�tirdikleri e�lenceli bir faaliyetti. Deniz gezintileri, pereme ad�

verilen iki oturakl� a��r kay�klarla yap�l�rd�.106 Peremeler sadece gezinti ve e�lence

amaçl� de�il, ba�l�ca ula��m arac� olarak da kullan�l�yordu. Ancak, kad�n ve erke�in

bir arada gezintiye ç�kmalar�, baz� çevreler taraf�ndan ahlaks�zl�k olarak

de�erlendirilmi� ve tepkilere neden olmu�tur. Bunun sonucunda III. Murat bu

gezintilerde erkek ve kad�n�n bir arada oturmas�n� yasaklam��t�r.107

104 Refik Ahmet Sevengil, �stanbul Nas�l E�leniyordu, 1990, s.118 ve Gelibolulu M. Ali, Mevâ’idü’n-

Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, 1997, s.211105 Robert Mantran, 1991, s.212106 Metin And, “XVI. Yüzy�lda Gemiler ve Kay�klar”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1969, C-1,

S-6, s.32107 Refik Ahmet Sevengil, 1990, s.28

39

Ba�ka bir e�lence yeri de hamamd�r. Öncelikle y�kanmak, masaj yapt�rmak

gibi temizlik ve rahatlama amaçl� gidilen hamamlar, ayn� zamanda dostlarla,

ahbaplarla bulu�up, sohbet edilen bir yerdi. Y�kan�p, masaj yapt�r�ld�ktan sonra

halvet odas�nda çay veya kahve içerek, çubuk tüttürerek dostlarla sohbetler edilirdi.

Baz� hamamlar, zevk ve safahat yerleri haline gelir ve bu anlamda nam salard�.108

Osmanl� e�lencelerinin en eskisini meddahlar olu�turur. Meddahlar, düzenli

bir ö�renim görmemi�, fakat edebiyat bilgisi olan, zeki ve yetenekli kimselerdi.

Kahvelerde, meydanlarda e�lenceli hikayeler anlatarak halk� güldürür, ilgisini çeker,

e�lendirirlerdi. Sava�ta ordu ile birlikte sefere ç�kar, askere yi�itlik f�kralar�,

kahramanl�k destanlar� anlat�r, onlara moral sa�larlard�. Saray toplant�lar�n�n

e�lencelerinin de ayr�lmaz bir parças�yd�lar.109 Meddahlar, gösterileri esnas�nda son

derece basit unsurlardan yararlanmaktad�r. Dinleyicilerin kar��s�nda bir sandalyeye

oturmakta ve elinde sadece bir sopa ile bir mendil bulundurmaktad�r. Soluklanmak

istedi�inde ya da bir taklit yapmak için sesini de�i�tirmeye haz�rland���nda bu

mendili kullanarak dinleyicilerin dikkatini bu yöne çeker. E�lendirici taklitlerinin

yan� s�ra, Türk efsane ve destanlar�n� ezberden okuyarak; eski göçleri, sava�lar�,

an�lar�, ço�u kez biraz abart�l� biçimde, dinleyicilere aktar�rd�.110

Tüm bunlar�n yan� s�ra, saray�n has bahçelerinde, kö�klerinde düzenlenen,

geleneksel i�ret meclisleri vard�. Genellikle, kazan�lan bir zaferin ard�ndan tertip

edilen bu i�ret meclislerinde, �air, mutrib (çalg�c�) ve hanende (�ark� söyleyen) gibi

sanatç�lar, hükümdar�n yan�nda bir araya gelirler ve sanatlar�n� icra ederlerdi. Bu

ziyafetlerde sanatç�lar, becerilerini hükümdara sunmak ve hükümdar�n takdirini

108 Robert Mantran, 1991, s.218.109 R.A. Sevengil, 1990, s.38-39110 Robert Mantran, 1991, s.223

40

kazanmak için, adeta birbirleriyle yar���rlard�. Üç gün üç gece, bazen de tam bir hafta

sürdü�ü olurdu. Zafer hikayeleri anlat�l�rken, �araplar içilir, çalg�lar çalar ve �iirler

okunurdu. 111

�airler, ço�u kez bu i�ret meclislerinde hükümdar�n takdir ve lütuflar�na

eri�mi�lerdir. Bu da sanatç� için çok önemli idi. Patron, yani sanatç�n�n eserini

sundu�u ki�i (padi�ah, �ehzade, pa�a vb), be�endi�i eserlerin ve kasidelerin sahibini

türlü biçimlerde ödüllendirirdi: Mün�i ise katiplik, ulemadan ise müderrislik, kad�l�k

gibi terfilerle ödüllendirir, bazen vak�f hizmetine tayin ederdi. Kaside sunan �airlere

ödülleri, ço�u zaman gümü� akça olarak, bazen de, yünlü veya ipekten kaftan olarak

verilirdi. Divan dilinde, ulema ve �airlere yap�lan para ba����na in’âm, câ’ize, hil’ata

câme denirdi. Genelde câ’ize, 1000 ilâ 3000 akça aras�nda de�i�irdi. Bu ba���lar�n

kayna��, devlet hazinesi idi.112

Bu i�ret alemlerinin, sanatç�n�n mertebesini yükseltmenin yan� s�ra, çok daha

önemli bir i�levi vard�. Düzenledi�i büyük ve gösteri�li �enliklerle, hem kendi

halk�na, hem de tüm dünyaya, ne kadar yüce oldu�unu gösterme f�rsat� bulan padi�ah

aç�s�ndan; bu i�ret meclisleri de, �öhret ve prestijini yükseltmek için yap�lan bir çe�it

ritüel niteli�indeydi.113

K�� mevsiminin, benzer e�lencelerinden biri de helva sohbetleridir. Özellikle,

III. Ahmed döneminde yayg�nla�an bu sohbetlerde, müzik, �iir ve ho� sohbetlerle

vakit geçirilir, özenle haz�rlanm�� sofralarda, gümü� tepsiler içinde sunulan helvalar

yenilirdi. Dönemin ileri gelenlerinin, birbirlerine üstünlük sa�lamak için s�k s�k bu

davetlere ev sahipli�i yapt�klar� görülmektedir. Dönemin �airleri de bu toplant�lara

111 Halil �nalc�k, �air ve Patron, Ankara: Do�u Bat� Yay�nlar�, 2003, s.25-27112 Halil �nalc�k, �air ve Patron, 2003, s.26113 Halil �nalc�k, �air ve Patron, 2003, s.27-28

41

davet edilir, �airler de her biri için ayr� ayr� kasideler yazarlard�. Damat �brahim

Pa�a’n�n damad� Kaptan-� Derya Mustafa Pa�a’n�n evinde düzenlenen helva

toplant�s�na �air Nedim de davet edilmi� ve �u dizeleri söylemi�tir:114

Aya vezir-i kerem-pi�e sadr-� ali�an

Mü�erref oldu kudumunla bu bülend eyvan

O rütbe feyz-i safa verdi makdemin ana kim

Verir o gune safay� girince sineye can

Gelibolulu M. Ali, bu tür e�lencelerde uyulmas� gereken kurallar hakk�nda

bilgi vermektedir. Özellikle içki meclislerinde, fazla kaç�r�p, kendinden geçmek,

zarifli�e yak��mayacak bir davran��t�r. Baz� edepsizler de bu meclislerde,

hizmetkarlara kar�� uygunsuz davran��larda bulunur, ortam�n huzurunu bozarlar.

Yazar, bu tip çirkin davran��larda bulunanlar�n, matlaka cezaland�r�lmas� gerekti�ini

savunmaktad�r.115

Spordan ho�lananlar için güre�, binicilik ve at yar��lar�, cirit, okçuluk ba�l�ca

e�lence unsuru idi. Meydanlarda müsabakalar� düzenlenen bu sporlar�n ba��nda

güre� gelir. Sultan Süleyman bu sporu çok severdi ve himayesinde, ücretli güre�çileri

vard�. Güre�çiler meydanda, paçalar� diz alt�ndan ba�l�, deriden yap�lm�� kispetler

giyerlerdi. Rakiplerinin kendilerini tutmas�n� engellemek için vücutlar�na ya� da

sürerek güre�irlerdi.116

Bir di�er spor dal� da okçuluk idi. Ba�lang�çta bir sava� talimi olarak yap�lan

bu faaliyet zamanla, üst düzeyden ki�ilerin de kat�ld��� bir spor haline gelmi�tir. Ok

114 R.A. Sevengil, 1990, s.76-77115 Gelibolulu M. Ali, Mevâ’idü’n-Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, 1997, s.208116 Metin And, “16. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Ya�am”, Osmanl� Uygarl���, C-1, (der.) Halil

�nalc�k - Günsel Renda, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl���, 2004, s.437

42

at��� talimleri genellikle Kas�mpa�a’da Okmeydan� ad�n� alan alanda yap�l�rd�.117

Yaln�zca en iyi okçular�n gerebilece�i, çok k�sa ve sert olan özel yaylar kullan�l�rd�.

Kentin pek çok soka��na, okçuluk talimi yap�labilmesi için hedefler dikilmi�ti. Bu

hedefler, kuruyup oklar�n saplanmas�na engel olmamas� için bir görevli taraf�ndan

her gün �slat�l�yordu.118

Binicilik, at yar��lar�, cirit atma gibi atl� sporlarda en çok ilgi gören gösteriler

aras�ndayd�. Özellikle �enliklerde bu tür gösterilere s�kça rastlayabiliyoruz. Bu

�enliklerde gösteri yapan biniciler, özel e�itim alm�� olan cündiler idi. Yapt�klar�

gösteriler aras�nda; h�zla giderken yerdeki paray� almak, eyerin üstünde ayakta

durmak, at�n boynunun alt�ndan dolanmak, havaya a��r bir demir topuz at�p bunu

yine havadayken yakalamak gibi hünerler vard�.119 Cirit atma, e�lenceli atl�

sporlardan birisi idi. Sipahi Meydan� ad� verilen alanda, Cuma ö�leden sonralar�,

tatillerde ya da yaz günlerinde süvariler toplan�rd�. �ki tak�ma ayr�larak birbirlerini

kovalarlar ve rakiplerini yakalamaya açl���rlar. Bunu yaparken de sava� m�zraklar�

yerine uzun beyaz ciritler kullan�rlard�.120

16. yüzy�l �stanbulu’nda, Viyana’dan gelen elçilik heyetinin en genç üyesi

olarak ya�am�� ve an�lar�n� not etmi� olan Baron Wenceslaw Wratislaw, At

Meydan�’nda düzenlenen e�lencelere ve cirit oyunlar�na tan�k olmu�tur. Bu e�lence

anlay���na duydu�u hayranl��� ise �öyle dile getirmi�tir:121

117 Robert Mantran, 1991, s.221.118 Metin And, 2004, s.439119 Metin And, “16. Yüzy�lda Spor, E�lence, Oyun”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1970, C-1, S-2,

s.6-7120 Metin And, “16. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Ya�am”, 2004, s.437121 Baron W. Wratislaw, An�lar-16. Yüzy�l Osmanl� �mparatorlu�undan Çizgiler, Karacan Yay�nlar�,

1981, s.68

43

“Türklerin bu erkekçe ve askerce e�lenceleriyle bizim e�lencelerimizi

�öyle bir ölçmeye kalk��acak olursak, aleyhimize büyük bir fark ortaya ç�kar.

Çünkü biz, dostlar�m�zla kar��la�t���m�z vakit, birbirimizle içki ve oburluk

yar��mas�na giri�mekten, birbirimizin bo�az�na zorla yiyecek, içecek

t�kmaktan, içimizden birisi kafay� ta��yamayacak derecede tütsüleyip de

merdivenlerden a�a�� yuvarlan�nca da onunla alay etmekten ba�ka bir �ey

yapmay�z...”

3.2. OSMANLI’DA �ENL�K KAVRAMI

Osmanl� döneminde düzenlenen kutlamalar için �enlik sözcü�ünün yan� s�ra

bu anlam� ifade eden di�er sözcüklerin de kullan�ld���n� bilmekteyiz. Donanma, sur,

�adman gibi sözcükler bunlardan yaln�zca birkaç�d�r. Donanma sözcü�ü, ilk olarak

süsleme, bezeme anlam�na gelip; bayrakl�, ���kl� ve özellikle fi�ek at�larak yap�lan

�enliklere verilen genel bir isimdir. Sur, Farsça kökenlidir ve dü�ün anlam�na

gelmektedir. �ehzadelerin sünnetleri ya da k�zlar�n evlenmeleri nedeniyle yap�lan

dü�ün törenleri, en önemli Osmanl� �enlikleri olmakla birlikte, Sur-i Hümayun diye

adland�r�l�yorlard�. Ayr�ca, rütbe al�nan törenler için de sur-i tevcih ismi kullan�l�rd�.

Farsça ne�eli, sevinçli anlam�na gelen �adman ise Farsça ayn� anlama gelen �ad

sözcü�ünden türemi�tir. �adumanl�k da bir tür �enlik ad� olarak kullan�lmaktad�r.122

Ayr�ca gezgin Thevenot’tan, IV.Mehmet’in o�lunun do�umu vesilesiyle 1663

tarihinde Halep’te �enlik düzenlendi�ini ve bu �enliklere süs anlam�na gelen zineh

veya zinet denildi�ini ö�reniyoruz.123

122 �ehsuvar Akta�, 1996, s.30-32.123 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, �stanbul: Taç Yay�nlar�, 1959, s.16

44

3.3.KUTLANMA GEREKÇELER�NE GÖRE OSMANLI �ENL�KLER�

Osmanl� Devleti’nde bayramlar, dini günler, mevsimlik, süreli �enliklerin

yan� s�ra daha çok sarayla ilgili bir olay�n kutlanmas�na yönelik görkemli �enlikler,

özellikle imparatorlu�un erken ça�lar�nda büyük bir önem ta��yordu. Günlerce,

gecelerce, geni� meydanlarda, sokaklarda, bahçelerde, su üstünde düzenlenen �a�al�,

göz kama�t�r�c� bu �enliklerle Padi�ah, uyruklar�na ve yabanc� konuklar�na

üstünlü�ünü kan�tl�yor ve ortakla�a bir kutlama vesilesiyle buyrukla uyruk aras�ndaki

ba�lant�n�n alt� çiziliyordu.124

Osmanl� Devleti’nde en görkemli �enliklere vesile olan Sur-i Hitan, �ehzade

sünnetleri vesilesiyle düzenlenen �enliklerdir. Bu �enlikleri di�erlerine göre daha

özel yapan durum, belli bir tarihten sonra �ehzadeler ve padi�ahlar nikahlanmad�klar�

için sünnetin onlar�n hayat�ndaki en önemli geçi� töreni niteli�i ta��mas�yla

aç�klan�yor. Bu �enliklerin bir ba�ka özelli�i de birçok sünnet dü�ününün bir ya da

bir kaç Sultan han�m�n evlenmesiyle birle�tirimesiydi. Örne�in; II.Murat, o�ullar�

Sultan Alaeddin ile Sultan Mehmet Han’�n sünnet dü�ününü yapt��� s�rada

k�zlar�ndan birini �sfendiyar Bey’in o�luyla nikahlad�. Yine 1389 tarihinde, I.Murat

ve iki �ehzadesi Bayez�t ile Yakup, üç Bizans prensesiyle evlenirken düzenlenen

�enlik esnas�nda, Bayez�t’�n üç o�lu da sünnet ettirilmi�ti. Ayr�ca, geleneklere göre

varl�kl� bir insan, o�lunu sünnet ettirirken yoksul çocuklar� da birlikte sünnet ettirirdi.

Örne�in; IV.Mehmet 1675’te o�lu Mustafa’n�n sünnetinde toplam sekiz bin çocu�u

daha sünnet ettirmi�tir.125

Osmanl� tarihinde bilinen ilk sünnet �enli�i, 1365’te I.Murat’�n �ehzade

Bayezit için düzenledi�i sünnet �enli�idir.. Osmanl�’da tüm zamanlar�n en görkemli

124 Metin And, 1959, s.9125 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.13

45

�enli�i olarak bilinen ve çal��mam�z için de büyük önem ta��yan 1582 �enli�i,

III.Murat’�n o�lu Mehmet için düzenledi�i bir sünnet �enli�idir. Bu �enlik de tam 55

gün 55 gece sürmü�tür. Dünyan�n her yerinden hükümdarlar bu �enli�e ça�r�lm��,

gelmeyenler elçilerini göndermi�lerdi. Baz� kaynaklar bu �enli�i XVI. Yüzy�lda

dünya üzerinde yap�lm�� en büyük �enlik olarak anar. Çal��mam�z�n ilerideki

bölümlerinde bu �enli�e ayr�nt�lar�yla yer verece�iz.126

Sur-i cihaz, evlilik törenlerinin vesile oldu�u �enliklerdir. Sünnet dü�ünleri

için düzenlenen �enliklerle k�yasland���nda, onlara oranla biraz sönük geçmektedir.

Ancak yine de oldukça uzun ve gösteri�li kutlamalard�r.127

Osmanl� padi�ahlar�n�n evlenmesinde daha çok siyasi amaç güdülüyordu.

Padi�ahlar için k�zlar�n� ya da k�z karde�lerini evlendirmek önemliydi. Bu k�zlar daha

çok küçükken hatta henüz be�ikteyken evlendirilirlerdi. Kocalar� ölünce ayn�

sultanlar birkaç kez daha evlendirilirlerdi. Ço�unlukla varl�kl� ve etkili damatlar

seçiliyordu. Hatta ço�u kez damat aday� bu evlili�e zorlan�yordu. Tüm bunlar�n

nedeni; dü�ün nedeniyle damattan ya da ba�ka pek çok devlet ileri gelenlerinden

gelen para ve arma�anlard�. Gelen bu para ve arma�anlarla padi�ah birçok aç���n�

kapatabiliyordu. Örne�in; III.Mustafa, ölen k�zlar� Hibetullah Sultan ve Mihrimah

Sultan’�n gömüldükleri Laleli Camii için iki milyon kuru� harcam��t�. Yap�lan bu

masraf� ç�karmak için de tek k�z� olan dört ya��ndaki �ah Sultan’� Sadrazam ile,

Rag�p Pa�a’dan dul kalan Saliha Sultan’� da Kaptan-� Derya Tur�u Mehmet Pa�a ile

evlendirmi�ti. Sadrazam ni�anl�s�na büyük paralar ve arma�anlar verdi. Bunun

içindir ki, bu evlilik dü�ünleri �enlik olmaktan çok, arma�an ve çeyizlerin

126 Özdemir Nutku, IV.Mehmet’in Edirne �enli�i (1675), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�,

1987, s.23-24127 Metin And, 1982, s.15

46

sergilendi�i bir geçit alay� niteli�i ta��maktad�r. Yine de 16. yüzy�l dü�ünleri

görkemli �enliklere vesile oldu�unu söyleyebiliriz.128

Bu �enliklere örnek olarak da 1854 tarihinde, elli milyon frank harcanarak

gerçekle�tirilen Abdulmecit’in k�z�n�n dü�ününü; 1450 tarihinde II.Mehmet’in

Edirne’de Sitt Hatun’la evleni�i için düzenlenen ve üç ay süren dü�ünü, 1524’te

Kanuni’nin k�z karde�inin veziriazam �brahi Pa�a ile evlenmesi vesilesiyle At

Meydan�’nda yap�lan ve sekiz gün sekiz gece kutlanan �enli�i söyleyebiliriz.129

Saraydaki do�umlar�n vesile oldu�u �enliklere de Veladet-i Hümayun ad�

verilirdi. Bu vesileyle yap�lan �enliklerin süresi ve zenginli�i do�an çocu�un

cinsiyeti, do�um s�ras� ve hatta ikiz olup olmamas�na göre de�i�iyordu.

Örne�in;1692 tarihinde II.Ahmet’in ikiz çocu�u oluyor ve bu daha önce hiçbir

padi�ah�n ba��na gelmeyen bu olay güzel �eylerin habercisi olarak kabul ediliyor ve

sekiz gün sekiz gece �enlik düzenleniyor.130

Fetih �adumanl���, �mparatorun zafer kazanmas�n�n vesile oldu�u

�enliklerdir. Bir kalenin, bir �ehrin ele geçirilmesi, sava��n kazan�lmas� gibi olaylar

büyük �enliklerin düzenlenmesine sebep oluyordu. Yabanc� az�nl�klar da birçok defa

bu �enliklere kat�lmaya zorlanm��lard�r. Bu kutlamalara örnek olarak; 1635 tarihinde

Erivan’�n ele geçirilmesi üzerine yedi gün yedi gece düzenlenen �enli�i, 1669

tarihinde Kandiya’nin al�n��� üzerine üç gün üç gece kutlanan �enli�i, 1672 tarihinde

Kamiçe kalesinin ele geçirili�i için düzenlenen �enlikleri söyleyebiliriz.131 Ancak

baz� padi�ahlar sava� sevmediklerini, bar�� taraftar� olduklar�n� belli etmek için bu

128 Metin And, 1982, s. 15.129 Metin And, 1982, s.15-19130 Metin And, 1982, s.20131 Metin And, 1982, s.22.

47

vesileyle �enlik kutlamaktan kaç�nm��lard�r. Metin And’�n, Grekçe Anonim Osmanl�

Tarihi isimli bir kitaptan yapt��� al�nt�da, II.Murat’�n Macar ordusunu yenmesi

üzerine �enlik yapmay���n�n nedeni �öyle aç�klanm��t�r:132

“Sultan Murat bu büyük muharebeyi kazand�ktan sonra, muharebeden

kaçan Hristiyanlar� takip etmekten korktu. Ba��ehrine dönünce, muharebeyi

sevmedi�ini göstermek için �enlikler yapmad� ve ‘Ben muharebe etmek için

acele gitmek istemem ve a��r giderim’ dedi”

Az da olsa bar�� nedeniyle �enlik yap�ld��� da olmu�tur. I.Ahmet döneminde,

bir yandan Celali isyanlar�, bir yandan �ran ile ya�anan gerginlik Padi�ah�,

Avusturyal�lar’�n bar�� teklifini kabul etmeye zorlam��;1606 tarihinde yap�lan bu

bar�� antla�mas� da �stanbul’da, Komran’da, Budin’de �enlikler düzenlenmesine

vesile olmu�tur. Bu �enlikte taraflar birbirine hediyeler vermi�, ziyafetler çekilmi�,

donanma düzenlenmi�, gösteriler yap�lm��t�r.133

Padi�ah�n sefere ç�k��� için düzenlenen bir �enlik de 1596 tarihinde, Kanuni

Sultan Süleyman’�n Zigetvar’a gidi�i için yap�lm��t�r. Sefer haz�rl�klar�n� anlatan

yabanc� kaynaklar, Padi�ah’�n ordusu içinde saray soytar�lar�, mukallitler, ip

canbazlar�, usta biniciler, hokkabazlar ve akrobatlardan olu�an ve Padi�ah dinlendi�i

s�rada onu e�lendirmekle görevli olan ‘özel bir topluluk’ bulundu�unu aktar�r.134

Okuma ça��na gelmi� �ehzadelerin bu durumlar�n�n bir eri�tirme töreni

niteli�inde kutlanmas�n�n vesile oldu�u �enliklere Bed-i Besmele ad� verilirdi. Kimi

zaman çok gösteri�li olurlar. Bunlara bir örnek olarak �ehzade Mehmet, Mustafa ve

Bayez�t’�n derse ba�lamalar� için 8 Ekim 1721 tarihinde yap�lan büyük �enli�i

132 Metin And, 1982, s. 21.133 Özdemir Nutku, 1987, s.25-26.134 Özdemir Nutku, 1987, s.26

48

verebiliriz. �ncili Kö�k’te düzenlenen bu �enli�e devletin birçok ileri gelenleri

kat�lm��t�r. Damat �brahim’in saraya gösteri�li bir alayla girip görevlileri

selamlamas�ndan sonra yama�a oturuldu. Alay birinci avludan ikinci avluya geçti.

Önce büyük o�lan Mehmet geldi. Ard�ndan da di�erleri. Sultan taht�na, iki yan�ndaki

hal�lara da �ehzadeler oturdu, dualar okundu. �eyhülislam s�ras�yla �ehzadelere

alfabenin ilk be� harfini gösterdi, �ehzadeler de bunlar� yineledikten sonra çekildiler.

Devlet görevlilerinin oturmalar�na izin verildi, kendilerine kaftanlar sunuldu.

�ehzadelere de çok süslü ku�anm�� bir atla de�erli bir Kur’an verildi.135

Bu vesileyle düzenlenen bir di�er önemli �enlik, II.Mahmut’un o�lu

Abdülmecit’in ö�renime ba�lamas� için 1832 tarihinde düzenledi�i �enliktir. Kadiköy

taraf�nda �brahim A�a çay�rl���nda yap�lm�� ve üç gün sürmü�tür. Yabanc� tan�klara

göre; �enli�in ilk gününün sabah� Bo�az, �stanbul’dan Kad�köy’e giden binlerce

kay�kla dolmu�tu. Padi�ah’�n saray�n�n önünden kar�� tarafa kadar da kay�klardan bir

duvar örülmü�tü. Sabah saat onda Padi�ah ve �ehzadesi, güzelli�i ve süsleriyle dikkat

çeken iki büyük saray kay���na bindiler. �brahim A�a çay�rl���na çad�rlar kurulmu�tu

ve yakla��k yirmi dört bin asker düzeni sa�lamakla görevlendirilmi�ti. Yabanc�

tan�klar kat�lan halk�n say�s�n� yüz elli binin üstünde veriyorlar. Padi�ah’�n �ehzadeyi

hocalara teslim etmesiyle tören ba�lam��t�r. �ehzade önce Padi�ah’�n ete�ini öpmü�

ard�ndan da Padi�ah ile �eyhülislam’�n aras�nda bulunan küçük tahta oturmu�tur.

Tören bitiminde halk�n da kat�ld��� e�lenceler düzenlenerek �enlik

gerçekle�tirilmi�tir.136

Bunlar�n d���nda, bir de padi�ahlar�n tahta ç�k��lar� vesilesiyle düzenlenen,

cülus merasimleri vard�r. Bir padi�ah�n tahta oturmas�, ya kendinden önceki

135 Metin And, 1982, s.23.136 Özdemir Nutku, 1987, s.27

49

hükümdar�n ölümü ya da istemeyerek de olsa padi�ahl�ktan çekilmesiyle olurdu.

Hükümdar�n tahta oturmas�na genellikle taht-� saltanata cülûs etti ya da cülûs-�

hümayûn oldu denilirdi.137 Kurallara uygun bir cülûs töreninde sadrazam, vezirler,

�eyhülislam, beylerbeyileri, kazaskerler, defterdarlar, ni�anc�, yeniçeri a�as�, k�saca

tüm devlet erkan� haz�r bulunurdu.138 Cülus, daha a��rba�l� bir kutlama olmas�

nedeniyle, �enlikten çok bir tören havas�nda geçmektedir. Ancak, kimi sultanlar çok

genç ya�ta, henüz sünnet olmam��ken tahta ç�kt�klar�ndan, cülus merasiminin, kimi

kez sünnet gibi ba�ka bir vesileyle birle�tirilerek, bir �enlik havas�nda kutland��� da

olmu�tur.139

Yabanc� devlet büyüklerinin ve elçilerin Osmanl� Devleti’ne gelmeleri

vesilesiyle de �enlikler düzenlenirdi. Her elçinin geli�i için bir tören yap�l�rd� ancak

hepsi �enlik niteli�inde de�ildi. Venedik istisnas� d���nda, Hr�stiyan elçiler için tören

yap�lmazd�. Müslüman, özellikle �ranl� elçiler için görkemli törenler, �enlikler

düzenlenirdi. Konu�un geli�inin kutlanmas�, siyasi ili�kilerin niteli�ine göre

yap�l�yordu. Elçilere yap�lan �enliklerde, elçiler öncelikle padi�ah�n huzuruna

ç�karlard�. Ard�ndan Sadrazam’dan ba�layarak s�ras�yla devlet ileri gelenlerinin kendi

saray ve konaklar�nda düzenledikleri �enliklere kat�l�rlard�. Daha önce da belirtildi�i

gibi özellikle �ran elçileri için düzenlenen �enliklerin ayr� bir yeri vard�. Bunun

sebebi, sanat ve edebiyatta �ran’�n etkisinde olan Osmanl�lar için �ranl�lar’a, onlardan

hiç de geri kalmad�klar�n� gösterme f�rsat� vermesi aç�s�ndan önemli olmas�d�r.

Bununla birlikte güç gösterisine de giri�iliyordu. Örne�in III.Murat, �ran Elçisinin

geli�i için düzenlenen �enli�in dördüncü gününde, kudretini göstermek amac�yla kent

137 �. H. Uzunçar��l�, Osmanl� Devleti’nin Saray Te�kilat�, Ankara: TTK, 1945, s. 184138 Zeynep Tar�m Ertu�, Cülus ve Cenaze Törenleri, Ankara: Kültür Bakanl���, 1999, s. 139139 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.12

50

d���ndaki ayak tak�m�ndan dev�irdi�i onbir bin ki�iyi silahland�rm�� ve �enlik

alan�nda b�çakl�, kanl� gösteriler yapmalar�n� sa�lam��t�r.140

Osmanl� Devleti’nde ya�ayan yabanc�lar�n da �enlik tertib ettikleri olurdu.

Bunlar, Osmanl�’da bulunan az�nl�klar� ve ba�ka ülkeleri ilgilendiren vesilelerle

yap�lan �enliklerdir. Türklerin seyirci, oyuncu ve ba�ka bak�mlardan kat�lmalar�

aç�s�ndan önemlidir.141

Bunlar aras�nda en önemlisi 1524’te, �talyan prensliklerinin aras�nda yap�lan

bar�� antla�mas�n� ve birle�meyi kutlamak için, �stanbul’daki �talyan az�nl���n

düzenledi�i �enliktir. Önemi ise; bale tarihinde, klasik balenin tarihi olarak verilen

1581 tarihinden çok önce, �stanbul’da Venedik Elçisi’nin saray�nda gerçekle�tirilen

bale gösterisidir. Bu �enliklere bir di�er örnek de 1729’da, Fransa Kral� XV.Louis’in

çocu�u olmas� üzerine �stanbul’daki Frans�z elçisi Marquis de Villeneuve’nin

düzenledi�i ve üç gün süren �enliktir. Türklerin geni� ölçüde kat�lm�� olmas�

bak�m�ndan önemlidir.142

Osmanl� Devleti’nde �enlikler, her zaman yukar�da bahsetti�imiz bu

vesilelere dayanarak düzenlenmiyordu. Bazen s�rf padi�ah�n ho�una gitmesi için, onu

e�lendirmek için �enliklerin düzenlendi�i de oluyordu. Bazen de yukar�daki

vesilelerin birkaç�n�n birden birle�tirilerek düzenlenen �enliklere rastl�yoruz.143

140 Metin And, 1982, s.25-26.141 Metin And, 1982. s.28.142 Metin And., Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.28.143 Metin And, 1982, s.29.

51

3.4. XVI. YÜZYIL OSMANLI DEVLET�’NDE �ENL�KLER

XVI.yüzy�l, büyük ve tüm zamanlar�n en görkemlisi olarak an�lan bir �enlik

olan 1582 �enli�ini ihtiva etti�i için, konumuzu bu yüzy�lla s�n�rland�rmay� uygun

bulduk. Ancak, Osmanl� Devleti’nde düzenlenen, büyüklü küçüklü tüm �enlikler,

hemen hemen ortak bir içeri�e ve programa sahiptir. 1582 tarihli �enli�in

uygulan���n� anlatmadan önce, Osmanl� Devleti’ndeki �enliklerin yap�s�n� ve

özelliklerini genel bir bak��la ele almam�zda fayda olaca��n� dü�ünüyorum.

Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar� adl� eserinde, Osmanl�

�enliklerinin programlar�nda yer alan ortak ö�eleri be� gruba ay�rm��t�r.:144

Birincisi; törene ve protokole ili�kin ö�eler. Törenler ço�u kez �enliklerle

birle�tirilmektedir. Ancak tören, daha a��rba�l�, daha denetimli bir uygulamad�r.

Sadrazam, Defterdar, �eyhülislam gibi yüksek devlet görevlileri ba�ta olmak üzere,

tüm devlet görevlilerinin geçit alaylar� esnas�ndaki s�ras�, oturma düzeni, giysileri,

yine ayn� �ekilde yabanc� konuklar�n s�ras�, konumlar� çok önem verilen konulard�.

Bu protokolün ne denli önemli oldu�unu, 1582 �enli�i esnas�nda Frans�z elçisinin

yerini be�enmeyerek ayr�lmas� örne�inde görebiliyoruz.145

�kincisi; yemek ve �ölenler. En önemli ö�elerden birisidir. Burada kar��m�za

ç�kan sunumlardan biri, protokole verilen yemeklerdir. Bu devlet protokolündekilere

ve yabanc� konuklara yemek; çad�rlar�nda ya da kö�klerde veriliyordu. Halka sunulan

yemekte ise çanak ya�mas� tabiri ç�k�yor kar��m�za. Eski bir Türk gelene�i olan

çanak ya�mas�, halka ve yeniçerilere verilen yemek ziyafetidir. Meydana dizilen çok

144Metin And, 1982, s.42145 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.43

52

say�da tabak, çanak ve kaseler, içindeki yemeklerle beraber ya�ma edilmektedir.

Çanak ya�mas�n� �öyle tasvir ediyor Metin And:146

“...Kalabal�klara yemek mutfaktan At Meydan�’n�n ortas�na

getiriliyor, tulumcular aç halk� düzene sokuyor, borular ve davullar yeme�e

ba�lanaca��n� bildiriyor, kalabal�k da aç kurtlar gibi yeme�e sald�r�yordu.

Bu karga�al�kta yemekler ortal��a saç�l�yordu. Bu tür yemek da��t�m�nda

ba�l�ca yiyecekler ekmek, pirinç pilav�, koyun etiydi. Bu halk�n yeme�e

sald�rmas�, Padi�ah ve öteki konuklar için bir çe�it gösterimdi...”

Üçüncüsü; arma�anlar. Özellikle ekonomik aç�dan önemli bir ö�edir. Bazen,

�enli�in düzenlenmesinin ana nedeni bile olmu�tur. Yabanc� konuklardan, varl�kl� ve

yüksek mevkii sahibi ki�ilerden gelen arma�anlarla hazinenin aç�klar�

kapat�labiliyordu. Evlilik vesilesiyle düzenlenen �enliklerde, geline gelen çeyizler ile

esnaf alay� geçit yaparken, her esnaf loncas�n�n Padi�ah’�n önüne sundu�u

arma�anlar da bunlar aras�nda önemli bir yere sahiptir.147

Dördüncüsü; büyük oyuncaklar. Büyük oyuncaklar sözüyle kastedilen;

sal�ncak, dönme dolap, atl� kar�nca gibi hem binenleri hem de izleyenleri e�lendiren

araçlard�r. Osmanl� e�lence hayat�n�n vazgeçilmez bir ö�esi olan bu oyuncaklar,

�enlikler esnas�nda da en çok ra�bet gören etkinlikler aras�ndad�r.148

Be�incisi; spor kar��la�malar�. Bir gösterim niteli�inde yap�lan bu sporlar�n

en ra�bet görenleri; cirit, güre�, okçuluk ve binicilik idi. Bunlar�n baz�lar� sirk

gösterilerinin bir parças� olmakla birlikte ço�u kez tek ba��na da bir gösteri

146 Metin And, 1982, s.43-44147 Metin And, 1982, s.45148 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.46

53

niteli�indeydi. Özellikle atla yap�lan gösteriler, genellikle �enli�in sonunda,

program�n en önemli bölümünü olu�turuyordu.149

Elbetteki Osmanl� �enliklerinde kar��la�t���m�z tüm ö�eler bunlar de�ildir.

Yazar, eserinde �enliklerdeki sanatsal içerikli ö�elere a��rl�k verdi�i için, bunlar

d���nda kalan grubu bu �ekilde s�n�fland�rmay� uygun bulmu�tur.

Öncelikle �enliklerin düzenlendi�i yere, yani mekan konusuna göz atal�m.

Osmanl� Devleti’nde �enlikler; saray ve konaklar�n içinde, sokaklarda, su üstünde ve

bahçelerde düzenlenirdi. �stanbul’daki pek çok görkemli �enli�in düzenlendi�i yer,

Bizansl�lar’dan kalma At Meydan� idi.150 Bu meydan ve �brahim Pa�a Saray�,

�enlikler için en uygun mekand�. Bunlar�n yan� s�ra, Marmara Denizi’ni gören baz�

kas�rlar ile Yal� Kö�k ve �ncili Kö�k de bu mekanlar aras�nda yer al�yordu. �ncili

Kö�k, özellikle bed-i besmele törenleri için kullan�lan bir yerdi. Bir di�er mekan da

Tersane Saray� idi. Pasorofça Antla�mas�’ndan sonra Venedikliler’in, Padi�ah’a

hediye ettikleri aynalar�n koyuldu�u yer oldu�u için, sonradan Aynal� Kavak Saray�

ad�n� alan bu saray, Haliç’te bulunuyordu ve özellikle gece gösterilerinde

kullan�l�yordu.151

Rönesans dönemi Avrupa �enliklerinde de görüldü�ü gibi, Osmanl� �enlikleri

esnas�nda da tahtadan çad�r bezi, de�erli kuma�lar, kandiller vb. türlü malzemeler

kullan�larak, �enli�e özgü mekanlar yarat�l�yordu. Bunlar aras�nda en ilgi çekicileri

çad�rlard�. 16. yüzy�lda, At Meydan�’nda düzenlenen �enliklerde, çad�rlar�n da

önemli bir yeri vard�r. Çad�rlar, kullan�� alanlar�na göre çe�itlere ayr�l�yordu: iki

kemerli kap�s� olan çad�ra “çerge”, askeri çad�ra “oba”, törensel çad�ra “ota�”, ve

149 Metin And, 1982, s.46150 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.17151 Metin And, 1982, s.73-75

54

padi�ah çad�r�na da “ota�-� hümayun” ad� veriliyordu. Sarayda geçerli olan k�s�tlama

ve kurallar�n bulunmad���, büyük topluluklar�n a��rlan�p ziyafetlerin verildi�i bu

çad�rlar, Osmanl� �enliklerinin önemli bir ö�esi niteli�indedir. Osmanl� Devleti’nin

büyüklü�ünü, üstünlü�ünü sa�layan seferlerin bir simgesi olmas�n�n yan� s�ra, bir

mevkii ve konum göstergesi olmas� bak�m�ndan da ayr� bir önem ta��yordu. ��te tüm

bu nedenlerden dolay� özellikle �enlikler esnas�nda çad�rlar�n süslenmesine ayr� bir

özen gösterilmektedir.152

Osmanl� Devleti’nde �enlikler sadece kara da de�il, su üzerinde ve su

kenar�nda da düzenleniyordu. Su üstünde yap�lan gösteriler daha etkileyici oluyor,

fi�ekler at�ld��� esnada suya yans�yan görüntüleri görsel bir zenginlik kat�yordu

�enli�e. Bu gösteriler esnas�nda olu�abilecek herhangi bir yang�n tahlikesine kar�� da

tedbir al�nm�� oluyordu. 1457’de Fatih Sultan Mehmet’in Edirne’de düzenledi�i

�enlik için, Meriç nehri üzerinde bir adac�k seçilmi�ti. Su üzerinde gemilerle birlikte

büyük sallar da bir seyir yeri oluyordu. Bazen, makaralarla hareket ettirilen dev

kuklalar da bu sandallara bindirilerek gezdiriliyordu.153

Osmanl� �enliklerinde dekorlar�n da önemli bir yeri vard�r. Tekerlekler

üzerinde, içinde insanlar�n da bulundu�u bu dekorlar, mimari yap�lar�n küçültülmü�

boyutlarda birer örne�idir. Özellikle 1582 �enli�i esnas�nda bu dekorlara s�kça

rastlayabiliyoruz. Süleymaniye Camii minyatürü ile hamamc� esnaf�n�n sergiledi�i

bir hamam dekoru, bunlar aras�nda en çok dikkat çekenleridir. Ayr�ca, sava�

gösterileri s�ras�nda da kale dekorlar�na rastl�yoruz. Bunlar�n ço�unlu�u, gerçekte

varolan kalelere benzetilerek yap�lm��t�r. Kimi önceden haz�rlan�p �enlik alan�na

152 Suraiya Faroqhi, Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, �stanbul: 2002, s.191-192 ve M. And,

K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.18153 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.20-21

55

ta��n�yor, kimisi ise �enlik esnas�nda seyircilerin gözü önünde kuruluyordu. Bu

dekorlar özel olarak seçilmi� ki�iler taraf�ndan yap�l�yordu.154

Osmanl� �enliklerinin en çarp�c� özelliklerinden birisi de nah�llard�r.

Arapça’da hurma a�ac� anlam�na gelen “nahl” kelimesinden türemi�tir. A�aç

biçiminde, üzeri balmumundan insan, hayvan ve çiçek figürleriyle bezenmi�, alt�n,

gümü� gibi de�erli ta�larla, yald�zl� ka��tlarla süslenmi� yap�lard�r. Bereket sembolü

olan bu neh�llar�n baz�lar� o kadar büyük oluyordu ki insan gücüyle ta��nmas�

imkans�zla��yordu.155 Nah�llar büyük, orta ve küçük olmak üzere üçe ayr�l�yordu.

�ehzede sünnetleri ile Sultan evlenmelerinde bu büyük nah�llardan birkaç tane,

küçüklerinden ise yirmi-otuz tane bulunurdu.156 Nah�llarla birlikte �enliklerin

vazgeçilmez bir di�er unsuru da �ekerden tasvirlerdir. Surnamelerde “�eker alat�”,

“�eker i�leri” olarak adland�r�lan bu tasvirler, büyük masraflarla �enlik öncesinde

haz�rlanmaya ba�lan�rd�. Hayvan ve çe�itli varl�klar�n tasvirlerinin yan� s�ra, mimari

yap�lar�n ve bahçelerin tasvirleri yap�l�yordu. Özellikle bu mimari yap�lar ve bahçe

tasvirleri aras�nda, insanlar� hayrete dü�ürecek derecede ilgi çekici olanlar�

bulunuyordu.157 Daha önce bahsetti�imiz ya�ma gelene�i, yaln�z yemeklerde

olmuyordu. Nah�llarda ve bu �ekerden tasvirlerde de ya�ma gelene�i uygulan�yor,

halk�n bunlar� parçalamas�na müsade ediliyordu.158

154 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.84-85155 Metin And, “Osmanl� Dü�ünlerinde Nah�llar”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1969, C-2, S-12,156 �smail Hakk� Uzunçar��l�, “Nahil ve Nak�l Alaylar�”, Belleten, C:XL, S:157, Ankara: TTK

Yay�nlar�, 1976, s.57.157 Mehmet Arslan, “Osmanl� Saray �enliklerinde �ekerden Tasvirler”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi,

Kas�m 1992, Say�:71158 Günay Kut, “�ehzade Cihangir ve Bayez�d’�n Sünnet Dü�ünlerindeki Yemekler Üzerine”, III.

Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C-V, Ankara, 1987, s.232

56

Metin And, Osmanl� �enliklerinde, t�pk� Rönesans �enliklerinde oldu�u gibi

üç önemli seyirlik ö�e oldu�unu belirtiyor. Bunlardan birincisi; gece kandilleri ve

fi�eklerle yap�lan gösterilerdir (donanma). Bu ate� oyunlar�, �enlik gecelerinin

e�lencelerinde önemli bir yer tutard�. O dönemlerde fi�ek gösterileri bugünkü kadar

geli�mi� olmad���ndan bu gösteriler, �enlikler esnas�nda dekorlar�n yak�lmas�yla

birle�tirilerek sergileniyordu. Dekorlar�n ate�e verilip büyük patlamalarla yan�p

tutu�mas�, insanlar taraf�ndan büyük bir zevkle izleniyordu.159 Fi�eklerin garip

biçimler alarak yerde patlayanlar� da vard�. �enlikler esnas�nda, bunlar�n halk�n

aras�na at�lmas�yla meydana gelen tela� ve karma�a, büyük bir e�lence yarat�rd�.

Bazen dikili s�r�klar üzerine yerle�tirilen halkalara renk renk fi�ekler as�l�r ve ate�e

verilir, bazen de köpek, e�ek gibi hayvanlar�n kuyru�una ba�lanarak ate�e

verilirdi.160

�enlik gecelerinde dü�ün yeri, saray, vezir ve zengin kimselerin konaklar�n�n

kandillerle ayd�nlat�lmas� da büyük önem ta��rd�. Süslemede kullan�lan bu

kandillerin say�s� ne kadar çok olursa, o kandilleri yapt�ran ki�inin itibar� da o kadar

artard�. �enlik esnas�nda tüm esnaf�n da dükkanlar�n� kandillerle süslemeleri ve

ayd�nlatmalar� istenirdi.161

Basit gibi görünen tüm bu ayd�nlatma, ���k ve ate� oyunlar�n�n, gündüz

e�lencelerinden farkl� bir özelli�i ve i�levi vard�. Gündüz e�lencelerini, yaln�z

�enli�in düzenlendi�i alanda bulunanlar izleyebiliyordu. Geceleri faaliyete geçen bu

fi�ek gösterileri, kandiller, ate� oyunlar� ise, çok uzaktan bile heyecanla

159 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.148160 R. A. Sevengil, �stanbul Nas�l E�leniyordu, �stanbul:1990, s.51161 R. A. Sevengil, 1990, s.50

57

izlenebiliyordu. ��te bu noktada, padi�ah�n gücünün sergilenip, izleyenlerin hayran

b�rak�lmas� amac�n�n güdüldü�ünü belirtebiliriz.162

Osmanl� �enliklerinde, önemli seyirlik ö�elerden ikincisi, karada kalelerle,

denizde gemilerle yap�lan yalanc� sava� oyunlar�d�r. Gelibolulu Mustafa Ali,

Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur adl� eserinde, bu sava� oyununu “kale cengi

oyunu” olarak tan�ml�yor. Bu oyunlarda, Müslüman Türkler ile Hristiyanlar aras�nda

ya�anm�� sava�lar canland�r�l�yordu: 163

“...�ki taraftan da sava� haz�rl�klar� yap�l�r; pusular kurulur. Sava�

ç�kmas� an meselesidir. �ki taraf�n askerlerinin elbiseleri farkl� görünü�tedir.

Haz�r bekleyen iki taraf askerleri bir söylenti ile sava�a tutu�urlar. Oklar

at�l�r, tüfenkler patlat�l�r, ortal�k gerçek bir sava� alan�n� and�r�r...”

Galibi önceden belli olan bu sava� oyunlar�n�n bir benzeri de Avrupa

�enliklerinde düzenlenirdi. Avrupa’daki oyunlarda galip Hristiyanlar, Osmanl�

Devleti’ndeki oyunlarda ise galip Türklerdir. Bu sava� oyunlar�na 16.yüzy�l da dahil

olmak üzere, Osmanl� Dvleti’ndeki hemen her �enlikte rastlayabiliyoruz.164

Üçüncü önemli ö�e ise, geçit alaylar� idi. Dü�ün alay�, be�ik alay�, sürre

alay� gibi alaylar vard�r ancak bunlar aras�nda en önemlisi ileriki bölümlerde de s�kça

de�inece�imiz esnaf alaylar�d�r. �enlikler esnas�nda as�l ilgiyi çeken de bu esnaf

alaylar�d�r. Esnaf alaylar�nda, çe�itli meslek gruplar�ndan esnaflar, u�ra� alanlar� ile

ilgili i�leri, bir gösteri biçiminde sergileyerek ilerliyorlard�. Mesleklerini bir hüner

162 N. Sakao�lu-N. Akbayar, Binbir Gün Binbir Gece: Osmanl�’dan Günümüze �stanbul’da E�lence

Ya�am�, �stanbul: 1999, s.59163 Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, (ed. Ali Öztekin), Ankara: TTK, 1996,

s. 50164 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.157

58

gibi sunuyorlard�. Örne�in 1582 �enli�inde bir Rum ayakkab�c�, bir gün içinde tam

110 çift ayakkab� dikmi�ti.165

Asl�nda bütün bu geçit alaylar�n�n ana amac�; padi�ah�n ululu�unu, gücünün

sonsuzlu�unu vurgulamak ve unutturmamakt�. Üstelik bu, sadece Osmanl�

uyruklar�na yönelik bir vurgulama de�il; �stanbul’a gelen yabanc�lara da yönelik bir

vurgulamayd�.166

Son olarak, düzenin nas�l sa�land��� konusuna de�inmek istiyorum.

Osmanl�lar, böylesine ciddi bir konuyu bile �enlik e�lencelerinin öenmli bir parças�

haline getirmeyi ba�arm��t�. Osmanl� �enliklerinde düzenin sa�lanmas�, tulumcular

ad� verilen görevlilere aitti. Bir nevi asayi� memuru olan tulumcular, gösterileriyle de

�enliklerin vazgeçilmez bir unsuruydular. Kendilerine has bir giyim tarzlar� olan

tulumcular�n, iki önemli görevlerinden biri, seyircilerin oyun sahas�na girmelerini

önleyerek düzeni sa�lamakt�. Di�eri ise, �aklabanl�klar, maskaral�klar yaparak halk�

e�lendirmek idi. Garip ve çirkin görünü�lü insanlar aras�ndan özel olarak seçilmi�,

deriden don ve külahlar giyen bu görevliler, ellerinde suyla ya da havayla

doldurulmu�, d�� yüzeyi ya�, zift, katran gibi maddelerle kirletilmi� tulumlar

ta��yorlard�. Bu tulumlar� ta�k�nl�k yapan, oyun alan�na giren seyircilere müdahale

etmek için kullan�yorlard�. ��te bu müdahale esnas�n�, seyircileri e�lendirmek ve

güldürmek amac�yla olabildi�ince komik hale getiriyorlard�. Ayr�ca, �enlik alan�n�n

temizli�inden de tulumbac�lar sorumluydu. Buna ra�men gece yar�lar�na kadar çad�r

165 Metin And, 1959, s.167-172166 N. Sakao�lu-N. Akbayar, Binbir Gün Binbir Gece, s. 60

59

çad�r dola��p, insanlar� e�lendirmeye çal��maktan geri kalm�yorlard� 167 1582

�enli�inde bu tulumcular�n say�s� 500 olarak verilmektedir.168

3.5. OSMANLI DEVLET�’NDE 1582 �ENL��� ÖNCES�

YAPILAN �ENL�KLER

XVI. yüzy�lda Osmanl� �mparatorlu�u en parlak dönemini ya�amaktad�r. En

geni� topraklara bu dönemde sahip olmu�tur. Buna paralel olarak da en gösteri�li

�enlikler bu dönemde gerçekle�tirilmi�tir. Bu yüzy�lda kutlanan �enliklerden birisi

olan 1582 �enli�i, dönemin e�lence anlay���n� en belirgin �ekilde ortaya koyan ve

sonrakiler için örnek te�kil eden bir �enlik niteli�indedir. Ancak buna gelinceye

kadar Osmanl�’da pek çok �enlik düzenlenmi�tir. XVI.yüzy�lda Osmanl�’da �enlik

kavram�n�n belirli ölçüleriyle oturmu� olmas�nda katk�lar� az�msanamayacak olan bu

�enliklere k�saca göz atal�m.

Osmanl� devrinde erken dönem �enliklerinin ilk mekan� Bursa idi. 1422

tarihine kadar �enlikler burada düzenleniyordu. Metin And, Osmanl� �enliklerinde

Türk Sanatlar� adl� eserinde Hammer’den al�nt� yaparak tarih vermemi� ve Osman

Gazi’nin dü�ününün yap�ld���n� söylerken, yeni bir belgenin bulunmad���n�

belirtmi�tir.169 Fakat, Gülsüm Ezgi Korkmaz, Surnamelerde 1582 �enli�i adl�

yüksek lisans tezinde, Esin At�l’�n kitab�n� kaynak göstererek bu dü�ün hakk�nda,

gelinin Karaman Emiri’nin k�z� oldu�u ve 1285 tarihinde yap�ld��� bilgisini

167 Mehmet Arslan, “Osmanl� Saray Dü�ünlerinde Tulumbac�lar”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi, 1992,

Say�:63, s.41-42,49168 Metin And, 1959, s.26169 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.12.

60

veriyor.170 Özdemir Nutku ise bilinen ilk �enlik olarak Orhan Gazi’nin 1298 y�l�nda

Yarhisar Beyi’nin k�z� ile evlenmesi vesilesiyle düzenlenen �enli�i gösteriyor. Bunu,

yine Orhan Gazi’nin 1346 tarihinde, Bizans prensesi Teodora ile evlenmesi için

düzenlenen �enlik izliyor.171

1365 tarihinde, I.Murat’�n �ehzadesi Bayezit için Bursa’da düzenledi�i sünnet

�enli�i, Osmanl� tarihinde kayda geçen ilk sünnet �enli�idir. Bu �enlik esnas�nda

canbazlar, meddahlar, mukallitler taraf�ndan gösteriler düzenlemi� ancak gece

yap�lan donanma söz konusu edilmemi�tir.172

1381 tarihinde I.Bayezit’in Germiyano�lu’nun k�z� Devlet Hatun ile

evlenmesi vesilesiyle bir �enlik düzenlenmi�tir. Ard�ndan, 1387 tarihinde I.Murat ve

iki o�lu Bayezit ile Yakub’un üç Bizans prensesi ile evlenmesi ve ayn� zamanda

Bayezit’in üçüncü o�lunun Bursa’daki sünneti vesilesiyle bir �enlik düzenlenmi�tir.

Bunu, 1390 tarihinde I.Bayezit döneminde, Bizans �mparatoru II.Palailogos’un

ziyareti için düzenlenen �enlik izlemi�tir. 173

II.Murat döneminde, Düzmece Mustafa’n�n yakalan�p öldürülmesini

kutlamak amac�yla 1422 tarihinde Edirne’de �enlik düzenlenmi�tir. Böylece, o güne

kadar Bursa’da düzenlenen �enliklerin yeni mekan� Edirne olmu�tur. �enlik

esnas�nda ziyafetler verilmi�, gösteriler yap�lm��t�. II.Murat, kendisine yedi sava�

gemisi vererek yard�m eden Cenevizlileri de bu �enli�e kat�lmalar� için davet etmi�ti.

1436 tarihinde Padi�ah’�n evlenmesi, 1439 tarihinde de �ehzadeleri Mehmet ve

Alaaddin Ali’nin sünnet dü�ünleri vesilesiyle �enlik düzenlenir. Do�u’dan ve

170 Gülsüm Ezgi Korkmaz, Surnamelerde 1582 �enli�i, Bilkent Ün. (Master Tezi), Ank.,2004, s.11171 Özdemir Nutku, IV.Mehmet’in Edirne �enli�i, 1987, s.153172 Özdemir Nutku, 1987, s.24173 Özdemir Nutku, 1987, s.153

61

Bat�’dan pek çok önemli ki�inin davet edildi�i bu �enli�e, bilim adamlar� ve ozanlar

da kat�l�r. Ayn� �enlik esnas�nda II.Murat, k�z�n�, �sfendiyaro�lu �brahim Bey’in

akrabalar�ndan birinin o�lu ile ni�anlad�. Yine II.Murat, 1444 y�l�nda Bayram

vesilesiyle gösteriler düzenletir. Üç gün üç gece süren bu �enlik esnas�nda binicilik,

okçuluk gibi spor gösterileri yap�l�r.174

II.Murat dönemindeki en büyük �enlik, �ehzadesi II.Mehmet (Fatih) ile Sitti

Hatun’un evlilikleri vesilesiyle 1450 y�l�nda düzenlenen �enliktir. II.Mehmet’in

sonuçsuz kalan Akçahisar ku�atmas�n�n ba�ar�s�zl���n� unutturmak amac�yla

düzenlenen175 ve üç ay süren bu sur-i cihaz, Osmanl� Tarihinde kayda geçen en uzun

süreli �enliktir. Ziyafetlerin verilip gösterilerin yap�ld��� bu �enlik esnas�nda,

bunlar�n yan� s�ra edebi toplant�lar yap�l�p �iirler de okunmu�tur.176

Edirne’de düzenlenen ilk büyük �enlik; Fatih Sultan Mehmet’in �ehzadeleri

Bayezit ve Mustafa’n�n sünnetleri vesilesiyle, 1457 tarihinde düzenlenen �enliktir.

Dönemin siyasi olaylar�na bakacak olursak �enli�in, Fatih Sultan Mehmet’in olumlu

bir netice al�namayan Belgrad seferinden k�sa bir süre sonras�na denk gelmesi ilgi

çekicidir.177 �ehzade Bayezit’i Amasya’dan, Mustafa’y� Manisa’dan getirten

Padi�ah, dönemin bilim adamlar�n�, beylerini, Edirne ve çevresindeki halk� bu

dü�üne davet etmi�tir. �enli�in en önemli özelli�i; zengin tiyatro ve donanma

gösterilerine, ilk kez bu �enlik esnas�nda yer verilmesidir. Meddahlar, mukallitler,

usta oyuncular, canbazlar, maymun oynat�c�lar� bu �enlik esnas�nda tüm hünerlerini

sergilerler. Ayn� zamanda silah ve ok atma, binicilik, at yar��lar�, k�l�ç dövü�leri gibi

174 Özdemir Nutku, 1987, s.31175 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.16176 Özdemir Nutku, 1987, s.32177 Metin And, 1959, s.16

62

gösteriler de yap�lm��t�r. Gece yap�lan donanmalar, fi�ekler, kandiller �enli�in en

göze çarpan özelliklerindendir. Düzeni, ziyafetleri, gösterileriyle, akabinde yer

alacak olan �enliklerin düzenini olu�turmas� bak�m�ndan, 1457 �enli�i oldukça

önemli bir yere sahiptir. �enlik esnas�nda birinci gün; bilim adamlar� aras�nda

tart��ma yap�lmas�, ikinci gün; Padi�ah’�n �eyhleri kabulü, üçüncü gün; sava�

oyunlar� ve sportif gösteriler düzenlenmesi, dördüncü gün; halka ihsanlar, ziyafetler

ve �eker da��t�lmas�, bize sonraki �enliklerde görülen düzeni an�msat�r.178

Bu �enlikten sonra, Fatih döneminde Edirne’de iki �enlik daha düzenlenir.

Bunlardan birisi, Cem Sultan ile �ehzade Abdullah’�n sünnetleri vesilesiyle, 1472

tarihinde düzenlenen �enliktir. Di�eri ise, �ehzadeler �ehin�ah, Ahmet, Korkut,

Mahmut, Alem, Selim ve O�uz Han’�n sünnetleri vesilesiyle, 1480 tarihinde

düzenlenen �enliktir. 1480 tarihindeki bu �enlikten sonra, 1675 tarihine kadar

Edirne’de �enlik düzenlenmez; art�k �enliklere ev sahipli�i yapan �ehir

�stanbul’dur.179

�stanbul’da düzenlenen ilk �enlikler, II.Bayezit dönemine denk gelir. 1490 ve

1491 y�llar�nda düzenlenen bu �enlikler, sünnet ve evlilik vesileleriyle

yap�lm��lard�r.180 Hoca Saadettin Efendi bu �enli�i �öyle anlatm��t�r:181

“Bu u�urlu y�lba��nda keremli babas� zaman�nda sünnet edilmeyen

�ehzadelerin sünnet dü�ünleri tedariki görülüp, �stanbul’da dü�ün dernek

kuruldu. Epeyce zamandan beri böyle �öhretli bir dü�ün görülmü� de�ildi.

�ehzade Sultan Ahmet’in o�lu ile vezir o�ullar�ndan biri ol cemiyette bile

178 Özdemir Nutku, 1987, s.32-34179 Özdemir Nutku, 1987, s.34180 Özdemir Nutku, 1987, s.31181 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.13

63

sünnet edilmi�, k�z çocuklar�ndan biri Uzun Hasan’�n torunu U�urluo�lu

Ahmet Mirza’ya, biri Davut Pa�a o�luna, biri de �skenderiye Beyi Nasuh

Bey’e nikahlanm��t�. Bunlar�n dü�ünleri de töre gere�ince, bir nice gün sürüp

gitti. Sancakta olan �ehzadeler cennet mekan dedeleri zaman�nda Cem

Sultan’la birlikte sünnet edilmi�lerdi. O tarihlerde Sultan Ahmet Amasya’da,

Sultan �ehin�ah Mente�e’de, Sultan Korkut Saruhan’da ve Yedi �klime Sultan

Selim Trabzon’da görevli bulunuyorlard�.”

Bu �enlikleri, Kanuni Sultan Süleyman’�n 1515 tarihinde, �ehzade

Mustafa’n�n sünneti vesilesiyle düzünledi�i �enlik izlemi�tir.182 1524’te yine Kanuni

Sultan Süleyman’�n k�z karde�inin Sadrazam �brahim Pa�a ile evlenmesi vesilesiyle,

At Meydan�’nda sekiz gün sekiz gece süren bir �enlik düzenlenmi�tir. Dü�ün

hakk�ndaki bilgileri, Metin And’�n �talyan bir kaynaktan aktarmas� sonucu elde

ediyoruz. Dü�ün, Aya Sofya’n�n yan�ndaki meydanda yap�lm��t�r. Meydan�n

çevresine önemli ki�iler için büyük ve güzel çad�rlar kurulmu�tur. Halk dahil pek çok

kesimden insan için yemek �ölenleri verilmi�tir. Pa�alar ile onba��lar�n kat�ld���

dokuzuncu �ölenin sonunda oyunlara geçiliyor: Pehlivanlar güre�iyor, eskrim, ya�l�

dire�e t�rmanma ve güç gösterileri sergileniyor, soytar�lar, ip üstünde yürüyenler,

atlama ve takla gösterileri yapanlar hünerlerini sunuyor. Sabaha kadar her renk ve

çe�itte fi�ekler at�lm��;. ertesi sabah ise �brahim Pa�a, ald��� arma�anlar� At

Meydan�’nda sergilemi�tir. Tekrar düzenlenen çe�itli gösterilerin ard�ndan gelinin ve

çeyizinin gidi�i gerçekle�mi�tir. Geline arma�anlar verilmi, dü�ün bir hafta daha

devam etmi�tir.183

182 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.15183 Metin And, “Eski Osmanl� �enlikleri Üzerine Üç �talyan Kayna��”, Forum, Aral�k-1961, C-XIV,

No: 184, s. 14

64

Kanuni Sultan Süleyman, Viyana’daki ba�ar�s�zl���n ard�ndan, 27 Haziran

1530 tarihinde, dört �ehzadesinin sünnetleri vesilesiyle bir �enlik düzenlemi�tir. Ülke

içinde ve d���nda bu yenilgiyi unutturmak, ordunun güvenini yeniden sa�lamak

amac�yla düzenlenen bu �enlik üç hafta sürmü�tür.184 Daha sonra, �ehzade Bayezit

ve Cihangir’in sünnetleri ve Kanuni’nin k�z� Mihrimah Sultan ile Rüstem Pa�a’n�n

dü�ünü vesilesiyle de on be� gün süren bir �enlik düzenlenmi�tir. �enli�in

düzenlendi�i 1539 y�l�nda �stanbul’da Tersane civar�nda büyük bir yang�n ç�km��, bu

yang�n� takiben veba salg�n� ba� göstermi� ve sadrazam Ayas Pa�a da 13 Tammuz’da

bu salg�n hastal�k yüzünden ya�am�n� kaybetmi�tir. Tüm bu ya�anan olaylar�n

�stanbul’da büyük tedirginlik yaratt���n� farkeden Kanuni, avlanmak için gitti�i

Bursa’dan dönerek sünnet ve evlilik vesilesiyle �enlik düzenlenmesine karar verir.

Devlet ileri gelenleri ile dost ülke hükümdarlar�n�n davet edildi�i �enlik için Anadolu

ve Karaman Beylerbeyleri de �stanbul’a ça�r�lm��t�r. At Meydan� süslenmi�, çad�rlar,

gölgelikler, çardaklar, tribünler kurulmu�, padi�ah için de bir kö�k haz�rlanm��t�r. 27

Kas�m Per�embe günü ba�layan dü�üne Fransa, Venedik, Macaristan krall���n�n

elçileri de kat�lm��t�r. On be� gün sürecek olan �enli�in ilk günü, hayvan gösterileri,

seyirlik oyunlar sergilenmi�; davetlilere, yeniçerilere ve hassa askerlerine ziyefet

verilmi�tir.185 1539 �enli�i esnas�nda verilen yemek ziyafetleri hakk�nda ayr�nt�l�

bilgiyi, Günay Kut’un “�ehzade Cihangir ve Bâyezid’in Sünnet Dü�ünlerindeki

Yemekler Üzerine” adl� bildirisinden ediniyoruz. Bu bildiride Günay Kut, Berlin

Kraliyet Kütüphanesi’nde kay�tl� olan, dü�üne ili�kin bir defter suretini

tan�tmaktad�r. Bu defterde yemekler için kullan�lan malzemeler ve miktarlar�,

184 Metin And, 1982, s.3185 Ali Haydar Bayat, “Kanunî’nin Tertip Etti�i �enliklerden 1539 Sûr-i Hümâyûnu”, IV.Uluslararas�

Kültür Tarihi Kongresi, 4-7Kas�m, Ankara: 1997

65

ziyafetler için haz�rlanan yemek çe�itleri ve sofralar hakk�nda ayr�nt�l� bilgi

bulunmaktad�r. Ayr�ca defterden, ziyafetlerin her gün de�il; yemeklerin da��lt�ld���

kap ve sahanlar�n temizlenmesi için güna��r� yap�ld��� da aktar�l�yor.186

Peçevi �brahim Efendi, di�er kaynaklarda on be� gün sürdü�ü kaydedilen

�enli�in, on üç gün sürdü�ünü belirtmi�tir. Peçevi, yakla��k k�rk gün süren di�er

sünnet dü�ünlerine nazaran, bu dü�ünün k�sa tutulmas�n�n, sadrazam�n çabalar�yla

gerçekle�ti�ini belirtir ve �öyle devam eder:187

“Gerçi bu k�saltmay� Lütfi Pa�a’n�n gev�ekli�ine yorarlar, ama

babas�na ba� kald�ran �ehzadeye bu kadar�n�n uygun görülmesinin her halde

Tanr� taraf�ndan geldi�ine �üphe yoktur.”

1573 tarihinde, Kaptan-� Derya Piyale Pa�a’n�n k�z� ile Padi�ah’�n

Do�anc�ba��’s�n�n evlilikleri vesilesiyle yap�lan �enli�e kat�lan baz� yabanc� tan�klar,

�enlik esnas�nda yap�lan gösterilerin güzelli�inden bahsederler. Yine Kanuni

döneminde, Rumeli Beylerbeyi’nin III.Murat’�n k�z karde�iyle evlenmesi vesilesiyle,

1575 tarihinde düzenlenen �enlik esnas�nda, kale tasvirleri ve �ekerden yap�lm��,

çevresi surlarla çevrili, içinde evler olan büyük bir maket dikkati çekmektedir.188

186 Günay Kut, “�ehzade Cihangir ve Bâyezid’in Sünnet Dü�ünlerindeki Yemekler Üzerine”,

III.Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C-V, Kültür ve Turizm Bakanl���, Ankara, 1987,

s.227-238187 Peçevi �brahim Efendi, Peçevi Tarihi, C-I (haz. Bekir S�tk� Baykal), Ankara: Kültür Bakanl���,

1981, s.159188 Özdemir Nutku, IV.Mehmet’in Edirne �enli�i, 1987, s.25 ve 73

66

3.6. OSMANLI DEVLET�’NDE 1582 �ENL���

XVI. yüzy�l�n en görkemli kutlamas� hiç �üphesiz III.Murat’�n o�lu

III.Mehmet için düzenledi�i sünnet dü�ünüdür. III.Murat, bu dü�ün için, gelmi�

geçmi� en gösteri�li, en tantanal� kutlaman�n haz�rlanmas�n� istiyordu. Her�eyin

mükemmel olabilmesi için haz�rl�klara bir y�l öncesinden ba�lanm��t�.189 Bütün

�stanbul taraf�ndan izlenen, yabanc� hükümdarlar�n temsilcilerinin gönderildi�i,

esnaf�n, dini gruplar�n, hüner sahibi sivil ve asker her kesimden insan�n kat�ld��� 52

günlük bu dü�ün, gerçek bir �ölen olarak an�lmakla kalm�yor; Padi�ah’�n emriyle

resimlenerek “Surname-i Hümayun” ad�n� ta��yan bir kitap haline getiriliyor.190

Padi�ah’�n bir sünnet dü�ünü vesilesiyle düzenlenecek olan �enli�in üstüne

bu kadar dü�mesinin tek nedeni sünnet mevzusu de�ildi elbet. Bunun d���nda ba�ka

gerekçelere de dayand���n� yaz�l� kaynaklardan ö�renmekteyiz. 1579 tarihinde

Veziriazam Sokullu’nun öldürülmesi, ard�ndan 1580 y�l�nda iki �ehzadesinin ölmesi,

ba�l�ca gerekçelerdi. Bunlar�n yan� s�ra, yabanc� devletlerle bar��� tazelemek, Fransa,

Roma, Venedik ba�ta olmak üzere Avrupa’y� etkilemek, �mparatorluk’taki

beyliklerin ba�l�l�klar�n� göstermelerini ve de�erli arma�anlar getirmelerini sa�lamak

gibi di�er gerekçeler de vard�.191

Bir y�l öncesinden haz�rl�klar�na ba�lan�lan �enlik için, öncelikle devetiyeler

ç�kar�ld�. Mekke-i Mükerreme Seyyidlerinden �erif Emir Hasan Tatar Han ba�ta

olmak üzere, Diyar-� Arap ve Acem, Hind, Özbek, Da��stan, Gürcistan, Azerbeycan,

�spaniye, Moskov hakim ve di�er krallara yaz�ld� ve haberler gönderildi. Avusturya

�mparatoru’na, Fransa Kral�’na, Polonya Kral�’na, Venedik ve Raguza

189 Hilmi Uran, Üçüncü Sultan Mehmet’in Sünnet Dü�ünü, �stanbul, 1942, s.7190 Nurhan Atasoy, 1582: Surname-i Hümayun - Dü�ün Kitab�, �stanbul: Koçbank, 1997, s.8.191 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.39

67

Cumhuriyetlerine, Bu�dan ve Eflak voyvodalar�na elçiler gönderildi ve resmen davet

edildi.192 Ço�unluk, bu davete de�erli arma�anlarla kar��l�k vermi�ti. Fakat, arma�an

almaktan kaç�nan II.Elizabeth, bir temsilci göndermemi�, Frans�z elçisi de kendisi ve

heyeti için haz�rlanan yeri be�enmeyerek, ilk günden �enlik alan�n� terk etmi�tir.193

Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur adl� eserinde,

padi�ah�n davetine kar��l�k yollanan arma�anlar�n, uzun bir listesini vermi�tir.

Listenin bir bölümünü aktaracak olursak:194

- Mekke �erifinden; alt�n i�lemeli Kabe örtüsü, Zemzem suyu, 200 adet öd a�ac�,

özel haz�rlanm�� 100 adet sar�k.

- Acem �ah�ndan; atlaslar, ipek kuma�lar ve hal�lar.

- Venedik ve Dubrovnik Beyleri; alt�n ipliklerle i�lenmi� kuma�, kadehler, kupalar,

testiler, gümü� ibrik ve siniler, yünlü, ipekli, kadife kuma�lar.

- Bo�dan Voyvodas�; �ad�rvan, sürahiler, �ekerlikler, �amdanlar, gümü�ten ibrik,

ma�rapa ve kupalar, alt� adet �ahin.

- Eflak Voyvodas�; gümü�ten ma�rapa, tepsi ve kupalar, çe�itli renkli kuma�lar.

- �stanbul Patriki; sürahiler, ma�rapalar, ibrik, gümü� �amdan, kuma�lar.

- �stanbul Yahudileri; atlas ve ipek kuma�lar.

- Vezir-i azam Sinan Pa�a’dan; �eyh Sadi külliyat�, kabzas� mücevher bir k�l�ç,

mücevher ve alt�nla süslenmi� bir e�er, üç at, bir gerdanl�k, alt� adet köle.

Dü�ün haz�rl�klar� için Matbah-� Amire emini olan Dergâh-� âlî

müteferrikalar�ndan Kara Bâlî Bey emin tayin olundu. Mühimmatlar�n sa�lanmas�

192 Nurhan Atasoy, 1582: Surname-i Hümayun – Dü�ün Kitab�, 1997, s.21193 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.39194 Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, (ed. Ali Öztekin), Ankara: TTK, 1996,

s.23-36

68

için gerekli masraflar�n yap�lmas� hususunda da Ni�anc� Hamza Bey görevlendirildi.

Masraflar için kendisine Hazine-i Âmire’den elli yük akça teslim edildi.195.

M�s�r’dan mavna ve kalyonlarla �eker, baharat, pirinç ve daha pek çok yiyecek

maddesi geitirtildi. Dü�ün için kullan�lacak kiler malzemesi, merhum Kaptan Sinan

Pa�a’n�n At Meydan�’ndaki evinde depo edildi. Meydan’�n güney taraf�nda, devlete

ait bir f�r�n�n önünde ocaklar ve 1500 parça büyük kazan ve tepsilerle dolu bir

mutfak yap�ld�.196

Dü�ün esnas�nda verilecek olan yemek ziyafetlerinde kullan�lacak

malzemelerin haz�rlanmas� da önemli idi. Bunun için Matbah-� Amire kilerinden ve

çini ambar�ndan de�i�ik renklerde porselen, �znik çinisi sahan ve tabaklar ç�kar�ld�.

Bununla da yetinilmeyip, çar��dan 12 bin 872 akçe harcanarak 237 �znik sahan, 204

�znik tabak ve 100 adet �znik üsküre (çorba tas�) al�nd�.197

�enli�in düzeninin sa�lanmas� için baz� önemli ki�ilere görevler verilmi�ti:

Rumeli Beylerbeyi �brahim Pa�a “dü�üncü ba��”, Anadolu Beylerbeyi Cafer A�a

“�erbetçi ba��”, Kaptan Pa�a Uluç Ali “mimar ba��”, Yeniçeri A�as� Ferhat Pa�a

“kolculuk” ile görevlendirilmi�ti. Bu görevler aras�ndaki en zor görev “dü�üncü

ba��”na ait olmakla birlikte, bu görevi yapanlara “sur emini” ad� da verilirdi.198

15. yüzy�l�n sonlar�ndan itibaren �enliklerin �stanbul’da düzenlenmeye

ba�lad���n� daha önce belirtmi�tik. �stanbul’daki �enliklerin düzenlendi�i en önemli

yer ise; Topkap� Saray� merkez olmak üzere At Meydan� idi. 1582 �enli�i de dahil, en

görkemli, en büyük �enlikler bu meydanda düzenlenmi�tir. �enlik olmad���

195 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, C-I, (haz. Mehmet �p�irli), Ankara: TTK, 1999, s.133196 Nurhan Atasoy, 1997, s.21197 Nurhan Atasoy, s.21198 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s. 22

69

zamanlarda At Meydan�, özellikle cirit gibi çe�itli gösterilere ev sahipli�i yapm��t�r.

Daha sonraki y�llarda buran�n önemi azalm��, �enlikler �stanbul’un ba�ka yerlerine;

Haliç, Ka��thane, Ok Meydan� ve Bo�aziçi gibi mekanlara ta��nm��t�r.199

At Meydan�’nn tarihçesine gözatacak olursak, öncelikle eski bir Bizans yap�s�

oldu�unu belirtmeliyiz. At Meydan� denilen alan, Nea Roma (Yeni Roma)

hipodromundan kalan aç�kl���n ad�d�r. Septimius Severus taraf�ndan yapt�r�lan bu

hipodromun in�aat� M.S. 196 y�l�nda ba�lar. Her �ey tamamland���nda

Konstantinopolis hipodromu 118.5 X 370 metre ölçüleri ve tahmini 60 bin ile 80 bin

aras� izleyici kapasitesiyle 11 May�s 330 tarihinde aç�l�r. Bu büyük meydan tarih

boyunca, ünlü araba ve at yar��lar�na, çe�itli oyunlara, gösterilere, yar��malara,

kutlama ve �enliklere, infaz ve ayaklanmalara sahne olmu�tur.200

�stanbul’un ele geçirilmesinden sonra meydan�n ad�, hipodromun Türkçedeki

tam kar��l��� olan At Meydan� olarak de�i�tirilmi�tir. Ancak, Bizans dönemindeki

öneminden hiç bir �ey kaybetmemi�tir. Özellikle cirit oyunlar�n�n düzenlendi�i, bir

çok isyan ve kanl� olay�n ya�and��� At Meydan�, Osmanl� döneminde de büyük

�enliklere ev sahipli�i yapm��t�r.201

Selânikî Mustafa Efendi, At Meydan�’nda bulunan ve �enli�in önemli

mekanlar�ndan olan �brahim Pa�a Saray�’n�n da, dü�ün haz�rl�klar� çerçevesinde

tamir edildi�ini, merdiven ve kap�lar�n�n yenilendi�ini belirtmektedir.202 II. Bayezid

199 Metin And, Osmanl� �enliklerinde..., 1982, s.35-36200 Seza Sinanlar, Atmeydan� – Bizans Araba Yar��lar�ndan Osmanl� �enliklerine, �stanbul: Kitap

Yay�nevi, 2005, s.9-15201 Nurhan Atasoy, 1582: Surname-i Hümayun – Dü�ün Kitab�, 1997, s.20-21202 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, C-I, s.133

70

döneminde yap�lan �brahim Pa�a Saray�, hipodromun kademelerine ait kal�nt�lar

üzerinde in�a edilmi�tir ve tam bir seyirlik binas�d�r.203

Metin And, 1582 �enli�inin kutland��� mekanda bulunan yap�lar� yabanc�

kaynaklardan bize �öyle aktar�yor:

“Padi�ah için yap�lan kö�k Do�u biçimi resimlerle zengince, süslü

kemerliydi, meydana bak�yordu; �ehzedenin yeri onun sol yan�ndayd�, kad�n

sultanlar�nki kö�ke biti�ikti. Bunlar �ehzedenin annesi, k�z karde�i, onlar�n

yan�nda e�lik eden kad�nlar... Bütün a�alar, subaylar için bunun yak�n�na bir

galeri yap�lm��t�, bunun yan�nda üç katl� bir galeri vard�. Bunlarda, ufak

odac�klar biçiminde birbirlerinden ayr�lm�� localar vard�. En yukar�da

birinci Ba� Vezir ve öteki vezirlerin, Anadolu ve Rumeli beylerinin ve Uluç

Ali Pa�a’n�nkiler daha sonra geliyordu. �kinci katta Bab-� Ali’nin bir çok ileri

gelenleri ve saray ili�ginleri bulunuyordu. A�a��daki üçüncü katta Hristiyan

Kral ve Derabeyleri’nin yerleri ayr�lm��t�. Birincisinde Frans�z Elçisi, sonra

�mparator, Polonya üçüncü, Venedik Elçisi dördüncü, Ragusa be�inciydi...

Meydan�n kar�� yan�nda Hristiyanlarla yanyana olmak istemeyen Müslüman

konuklar için kurulmu� tiyatro ve localar� vard�. Birinci s�ra iranl�lar’a

ayr�lm��t�... Tatar Elçisi, Fes, Fas, Transilvanya, Moldovya... Geç geldi�i için

yeri ba�kalar�nca kap�lan Polonya Elçisi için de oraya bir loca kurulmu�tu...

Ondan sonra hemen yak�nda bir çalg�c� tak�m� bulunuyordu...”204

Haz�rl�klara bir y�l öncesinden ba�lanmas�na ra�men, d��ar�dan getirtilmek

istenilen malzemelerin gecikmesi nedeniyle, dü�ünün ba�lama tarihi de planlanandan

daha geç olmu�tur. Dü�ün �enlikleri, Fatih’in �stanbul’u fethinden hemen sonra in�a

203 Nurhan Atasoy, �brahim Pa�a Saray�, �stanbul: �st. Ün. Edeb.Fak. Yay�nlar�, 1972, s. 13204 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.17-18

71

edilen ve bugün yerinde �stanbul Üniversitesi’nin bulundu�u Eski Saray’da ba�lad�.

Topkap� Saray�’n�n yap�lmas�n�n ard�ndan bu ismi alan saraydaki e�lencelere harem

halk� ve yüksek mevkiden ki�ilerin e�lerinden olu�an kad�nlar kat�ld�. Kutlamalar

için saraya, �ekerden tasvirlerle de�i�ik biçimlerde nah�llar getirilmi�ti.205

Padi�ah, dü�ünü onurland�rmak üzere at üstünde gelirken, geçti�i yerler en

güzel biçimde süslenmi� ve haz�rlanm��t�. Vezirler ve devletin di�er ileri gelenleri,

yaya olarak, padi�ah�n bindi�i at�n önüne dü�mü�lerdir. Padi�ah, kendisi için

haz�rlanm�� olan oturdu�unda, sa� taraf�nda �eyhülislam ve Müftü Kemalpa�azade,

sol taraf�nda ise Molla Hayreddin bulunuyordu. Kar��s�nda ise, di�er yüksek seviyeli

bilginler, halk�n seçkinleri ve semaniye müderrisleri, derecelerine göre s�ralanm��

oturuyorlard�. Daha sonra Padi�ah ve bilginler için ayr� ayr� sofralar kurulur.206

�ehzade Mehmed, Eski Saray’da bulunan annesinin elini öptükten sonra,

e�lenceleri izleyece�i �brahim Pa�a Saray�’na geldi. Üzerinde, k�rm�z� atlas kaftan,

elmas ve incilerle süslenmi�, s�rma i�lemeli, son derece gösteri�li bir k�yafet vard�.

Etrafa alt�n ve gümü� paralar serperek, yerlere sar�lm�� hal�lar üstünden geçerek

saraya girdi ve babas�n�n elini öptü.207

Padi�ah’�n At Meydan�’na giri�i için düzenlenen alayda da, çok gösteri�li

sünnet nah�llar� bulunuyordu. Yirmi zira ve daha fazla boya sahip bu nah�llar�n

çevresinde seksen tane yeniçeri bulunuyordu. Ba�ka bir alayda, �ekerden yap�lm��

tasvirlerin arkas�ndan gelen nah�llar, bir öncekinden çok daha büyük idi. Herbiri

yirmi�er-otuzar zira boyundayd� ve on yedi bölü�e bölünmü�tü. Türlü türlü

renklerde, pramit biçiminde yap�lan bu nah�llar, üzerlerine hayvan, meyve, ayna ve

205 Nurhan Atasoy, 1997, s.22206 Peçevi �brahim Efendi, Peçevi Tarihi, C-I, 1981, s.63-64207 Nurhan Atasoy, 1997, s.24

72

ba�ka nesnelerin resimleri as�larak süslenmi�lerdi. Bu nah�llar�n geçemeyece�i kadar

dar olan sokaklar geni�letilmi�, geçi�e engel olan evler y�k�lm��t�. Y�k�lan bu evler

onar�larak veya yeniden in�a edilerek halk�n ma�duriyeti engellenmi�tir.208

Nah�llar kadar önem ta��yan bir di�er unsur olan �ekerden tasvirlerin

baz�lar�n�n listesini, dü�ünü anlatan bir kaynak �u �ekilde veriyor: “1 kö�k, 7 servi, 2

�ad�rvan, 6 menev�e, 5 tavus, 1 leylek, 11 horoz, 3 melaike-i derya, 10 kad�rga, 9

fanus, 10 div-i anka, 1 zürefa, 1 gergedan, 43 at, 3 merkeb, 2 s���r, 2 keçi, 3 koç, 3

köpek, 35 maymun, 877 çiçek, 308 nergis, 281 gül, içinde ke�i� bulunmayan kilise, 4

fil vb.” 1582 �enli�ini gösteren minyatürlerde bu tasvirlerin bir k�sm� görülebilirken,

baz� minyatürlerde silinmi�lerdir. Ayn� �enli�i izlemi� bir ba�ka tan�k ise �ekerden

tasvirleri �öyle s�ralam��: “9 fil, 17 aslan (kimi sar� kimi gri renkte), 19 pars ve

kaplan, 22 ayg�r, 21 deve, 14 zürefa, 9 deniz canavar� (her birini dörder ki�i

ta��yordu, yükseklikleri bir ar��n� geçiyordu), 25 �ahin, do�an, atmaca, 11 leylek, 8

ördek (boylar� küçüktü, bir ki�i ta��yabiliyordu). Taban� üç ar��n geni�li�inde bir

�ad�rvan� ise 20 ki�i ta��yordu. �eytana benzeyen, boynuzlar� olan, bir insandan

büyükçe, ba�da� kurmu� bir canavar getirildi. Bundan sonra 5 yaban tavusu, 5

�amdan, 16 çömlek, 17 ibrik, 6 küçük vazo, 9 maymun ve ta�lar�yla 2 satranç tak�m�

getirildi; hepsi �ekerdendi.”209

Tüm bu �ekerden tasvirler için de büyük haz�rl�klar ve masraflar yap�lm��t�r.

Orhan �aik Gökyay, �ekerden yap�lan bu figürler için harcanan para miktar�n�, �eker

ve �eker alat� için olan ihracat defterinden ö�rendi�imizi belirtiyor ve �u bilgileri

ekliyor: “Bunun tutar� 352.809 akçad�r. Safi �eker, 170 kantar, 51 kantar� kilerden,

120 kantar� pazardan, her kantar biner akçadan 119.776 akça; firenklerden al�nan

208 Orhan �aik Gökyay, “Bir Saltanat Dü�ünü” Topkap� Saray� Müzesi Y�ll���-I, �stanbul, 1986, s.25209 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�,. 1982, s. 94

73

�eker alat� miski ve darç�ni, karanfil, �eker kam���, anason, turunç, limon, ki�ni�,

badem, f�st�k �ekeri, 100 kantar; kantar� 1.584 akçadan 159.266 akça; �ekercilerin

ve �eker nak�eden nakka�lar�n ve �eker i�leyen yahudilerin ücretleri için 73.797

akça.” 210

�enliklerde gösterilen �eker tasvirleriyle ilgili ilgi çekici bir nokta da, tüm

seyircilere, �ehzadelere ve padi�aha gösterilen bu tasvirlerin, �enliklerde önemli bir

yere sahip olan çanak ya�mas� gelene�inin bir parças� olarak, seyirciler taraf�ndan

ya�malanmas�d�r.211

Dü�ünün her günü ve gecesi binbir çe�it gösteri, dans, oyun, spor

musabakalar� ve geçit alaylar�na sahne olmur, geceler ���klarla ve fi�eklerle

renklendirilir. Davetlilere ve halka her gün yemek ve ziyafetler verilir. Zaman zaman

Padi�ah’�n halka para, alt�n ve gümü� de saçt��� olmu�tur. Fakirler giydirilir,

dilenciler sevindirilir, mahkumlar affedilir.212

Metin And, 1582 �enli�inin 51 günlük plan�n� �u �ekilde vermi�tir:213

2. gün (Cumartesi) �p canbazl���, tabak çevirenler, bedenlerine k�l�ç sokanlar.

Gece dört kale yak�l�yor. Taklakç�lar. Cirid. Dört yapma at

yürütülüyor.

3. gün ve gece �p canbazl���, karn�nda örs dövdürten, dikili ta�a t�rmanan,

ba�lar�na at nal� çakanlar. �ki kale yak�l�yor.

4. gün ve gece �ekerden yap�lm�� hayvanlar geçiriliyor, bir Türk ba��n�,

yüzünüta�larla dövüyor, köpeklerle domuz av�.

210 Orhan �. Gökyay, 1986, s.27211 Mehmet Arslan, “Osmanl� Saray �enliklerinde �ekerden Tasvirler”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi,1992, Say�:71, s. 41212 Nurhan Atasoy, 1997, s.22213 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.29-32

74

5. gün ve gece Dikili ta�a ç�k�ld�, hünerler gösterildi, esnaf geçti, maskeli biri

taklaklar att�, kendi kendine yürüyen araba, e�ekle güre�en,

atla türlü gösteriler, denge de�ne�i kullanmayan canbazlar.

6. gün ve gece Maskaralar, soytar�lar, domuz av�.

7. gün ve gece Esnaf�n geçidi.

8. gün ve gece Maymun, kedi, domuz, keçi gibi hayvanlarla gösteriler.

9. gün ve gece 60 silahl� ve iki kale aras�nda sava�.

10. gün ve gece Ya�l� dire�e t�rmanma, esnaf�n geçidi, domuz av�, binicisi

olmadan at yar��lar�.

11. gün ve gece Sipahilerin gösterileri, dervi�ler, konser, binicilik, tilki av�.

12. gün ve gece �spanyol giysili 50 atl�n�n gösterisi, cirit, iki gemi ve üç kaleile

gösteri.

13. gün ve gece At üzerinde gösteriler.

14. gün ve gece Alt�n elmaya ni�an alma, 100 atl�n�n gösterileri, domuz av�,

kad�rgalar ve kaleler ate�e veriliyor.

15. gün ve gece S�rma i�leyenlerin geçidi. 50 atl� ok at���, hünerler, deniz

sava��, ipler üzerinde bir dev, bir ejderha, iki kad�rgan�n

gösterisi.

16. gün ve gece Esnaf�n gösterileri.

17. gün ve gece 50 atl�n�n çarp��mas�.

18. gün ve gece �ki at�n üzerinde hüner. Silahç�lar.

19. gün ve gece Dilinin üzerinde k�zg�n demir gezdirenler, ba��nda ta� k�ranlar,

y�lanl� f�ç�ya giren çocuk.

20. gün ve gece Beyo�lu ve Galata’dan Hristiyanlar (240 ki�i), dans, esnaf.

75

21. gün ve gece Esnaf. Zürefan�n gösterilmesi, kale oyunu.

22. gün ve gece Bedestan’dan sat�c�lar (700 ki�i), ip canbazlar�.

23. gün ve gece Atla halka oyunu ve hünerler.

24. gün ve gece Atla gösteriler, bedenine k�l�ç geçirenler.

25. gün ve gece Hokkabazlar, pehlivanlar.

26. gün ve gece At yar��lar�, ok at�c�lar� gösterisi.

27. gün ve gece Esnaf gösterileri.

28. gün ve gece Esnaf gösterileri, ip canbazl���.

29. gün ve gece Esnaf gösterileri, ç�plak bedenlerine k�l�ç geçirmi� iki ki�i.

30. gün ve gece Esnaf�n geçidi, türlü hüner sahipleri.

31. gün ve gece Esnaf, ip canbazl���, 24 atl�n�n gece, yar�s� kad�n k�l���nda,

padi�ah�n penceresi önünde dans gösterileri. �ki fil, dört aslan,

bir zürafa.

32. gün ve gece �p canbazl���.

33. gün ve gece Arma�anlar.

34. gün ve gece 14 tak�m loncan�n geçidi, ip canbazl���.

35. gün ve gece Esnaf, karn�n�n derisine yay sokmu� biri.

36. gün ve gece 50 atl�n�n gösterisi, alt�n elmaya ok atma, gece 10 kale, 8

yapma at ve 4 çad�r ate�e veriliyor.

37. gün ve gece Esnaf, karn�nda ta� k�ran bir adam.

38. gün ve gece At yar���, atla turnuva.

39. gün ve gece 50 atl�, ayn� gösteriler.

40. gün ve gece Çalg�c�lar�n konseri, Padi�ah �enli�i 15 gün daha uzat�yor.

41. gün ve gece Türlü soytar�l�klar, ip üstünde oyunlar.

76

42. gün ve gece Binicilerin gösterileri.

43. gün ve gece �p üstünde hünerler ve binicilerin gösterileri.

44. gün ve gece �p canbazl���.

45. gün ve gece �p canbazl���.

46. gün ve gece Bir Arap dire�e t�rman�yor.

47. gün ve gece Binicilerin gösterileri.

48. gün ve gece Ayn� �eyler. Art�k can s�k�c� olmaya ba�l�yor.

49. gün ve gece Bir Türk canbaz� s�rt�nda biri, ba�kas� aya��na ba�l�, ip

üzerinde inan�lmayacak �eyler yap�yor. �p kopup dü�üyorlar

fakat kurtuluyorlar.

50. gün ve gece Soytar�lar�n ve türlü hüner sahiplerinin gösterileri.

51 gün ve gece Ayn� �eyler.

Nurhan Atasoy, dü�ünün 40. gününde �ehzadenin, ayn� zamanda cerrah olan

vezir Mehmed Pa�a taraf�ndan sünnet edildi�ini belirtmektedir. �ehzade ile birlikte

meydanda bulunan yakla��k 600 fakir erkek çocuk da cerrahlar taraf�ndan sünnet

edilir. Çocuklar�n hepsine yeni elbiseler giydirilir ve ellerine k�l�çlar verilir.214

Metin And, “1582 �enli�i Üzerine Bir Belge” adl� yaz�s�nda, Lebelski adl�

bir Polonyal� taraf�ndan yaz�lm��, Frans�zca’dan çevrilen �ngilizce bir belgeden söz

etmektedir. British Museum‘de bulunan bu belge, 1582 �enli�i üzerine ayr�nt�l� bir

bilgi içermektedir. Bu kayna��n yazar�, �enlik esnas�nda düzenlenen seyirlik oyunlar�

üç bölüme ay�rm��t�r: sabah, ö�leden sonra ve gece gösterileri. Sabah gösterilerinde

daha çok sarayla ili�kili kimseler; ö�leden sonra askerler, i�çiler, hokkabazlar,

214 Nurhan Atasoy, 1997, s.22

77

taklabazlar, dansç�lar; gece ise kalelerin yak�lmas� gösterileri vard�r. Bunlar d���nda

yalanc� kale sava�lar�, hayvan gösterileri, güre�çiler, atl�lar�n gösterileri ve cirit, güç

gösterisinde bulunanlar, cambazlar, din adamlar�n�n ve esnaf�n geçi� alaylar� gibi

�enlikle ilgili tüm ayr�nt�lar aktar�lm��t�r.215

1582 �enli�i program�nda da görüldü�ü üzere, Osmanl� �enliklerinin önemli

bir ö�esi olan geçit alaylar�na, özellikle “esnaf geçidi” ne, bu �enlik esnas�nda s�kça

rastl�yoruz. Sosyal ve ekonomik içeri�iyle, Osmanl� �enliklerine katk�s� bak�m�ndan

tezimizde önemli bir yere sahip olan esnaf alaylar�n�n en görkemli örnekleri 1582

�enli�i s�ras�nda ya�anm��t�r. 1582 �enli�i esnas�nda III. Murat, büyük bir alay

e�li�inde �enlik alan�na gelir ve �brahim Pa�a Saray�’ndaki yerini al�r. �kinci geçit

alay�nda ise �ehzade vard�r. Bu alaylara, soytar�lar, dansç�lar, müzisyenler,

semazenler ve dervi�ler de e�lik ederdi. Sadece Türk esnaf gruplar�n�n de�il, Ermeni,

Rum, Yahudi esnaf gruplar�n�n da e�it konumda yer ald���216 loncalar�n birço�u,

geçit alay�na özel olarak haz�rlanm�� arabalar�n üstünde ya da s�rtta ta��nan bir canl�

sahne haz�rlayarak kat�l�rd�. Araba üstünde geçirilen canl� sahneler haz�rlan�rken

ço�unlukla, o esnaf�n kulland��� ba�l�ca araç gereçlerden biri ortaya yerle�tirilir.

1582 �enli�indeki geçit alay�n� gösteren minyatürlerden, bu sahnelere ili�kin bol

miktarda örnek bulabiliyoruz. Örne�in; birinde, bir cam f�r�n� ile çevresinde �i�e

üfleyen camc�lar canland�r�lm��t�r. Bir di�erinde ise; a�ç�lar, ortaya mutfak oca��n�

yerle�tirmi�ler ve çevresine pi�irdikleri yemekleri dizmi�lerdir.217esnaf geçit alay�,

1582 �enli�inde �u s�rayla geçmi�tir:

215 Metin And, “1582 �enli�i Üzerine Önemli Bir Belge”, Forum, C-XIII, No: 166, Mart-1961, s.22216 Tansu� Sezer, �enlikname Düzeni, �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 1991, s.21217 Suraiya Faroqhi, Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, 2002, s.188-189

78

1- Takkeciler 2- Terziler 3- Sucular 4- A�ç� 5- Çizmeciler 6- Mesçiler

7- Serbazlar ve canbazlar 8- Hallaçlar 9- Camc�lar 10- Gümü� tel çekenler

11- Helvac�lar 12- Tasbazlar 13- Baharc�lar 14- Yemi�çiler 15- Yazmanlar

16- �mamlar 17- Dü�meciler 18- Saraçlar 19- Çulcular 20- �pekçiler

21- Çiçekçiler 22- �plikçiler 23- Pe�temalc�lar 24- Eski Bedestan’�n sat�c�lar�

25- Örücüler 26- Has�rc�lar 27- Galata sat�c�lar� 28- Kilitçiler 29- Mercanc�lar

30- Yorganc�lar 31- Tarakç�lar 32- Aynac�lar 33- Okçular 34- Y�lan avc�lar�

35- �znikli çiniciler 36- Tütsü buhurcular� 37- Boyac�lar 38- M�zrakç�lar

39- Kaftanc�lar 40- Çakç�rc�lar 41- Semerciler 42- Sand�kç�lar 43- Saatçiler

44- �amdanc�lar 45- Bal�kç�lar 46- Kürekçiler 47- �likçiler 48- Kalafatlar

49- Oluklu okçular 50- Ketenciler 51- Ekmekçiler 52- �ilteciler 53- Tellallar

54- Mumcular 55- �ekerciler 56- Aktarlar 57- M�s�r Çar��s� sat�c�lar� 58- ��neciler

59- Keçeciler 60- Yemi�çiler 61- Ya�l�kç�lar 62- Abac�lar 63- Yap� ustalar�

64- Debaklar 65- B�çakç�lar 66- Üzengiciler 67- Beygir örtüsü yapanlar

68- Çad�rc�lar 69- Bo�as adl� kuma� dokuyanlar 70- Nalbantlar 71- Süpürgeciler

72- Yeni Bedestan sat�c�lar� 73- Bozac�lar 74- Destarc�lar 75- Tellaklar

76- Güre�çiler 77- Hokkabazlar 78- Kat�rc�lar 79- Nalçac�lar 80- Ba�l�kç�lar

81- �apkac�lar 82- Kavukçular 83- Kutucular 84- Sabuncular 85- Çiftçiler

86- Demirciler 87- Basmac�lar 88- Elekçiler 89- �erbetçiler 90- Bitpazar� sat�c�lar�

91- Yelpazeciler 92- Sahtiyanc�lar 93- Ya�makç�lar 94- H�rdavatç�lar

95- Çama��rc�lar 96- Kazanc�lar 97- Kovanc�lar 98- Hamamc�lar 99- Lokantac�lar

100- Muhtesipler 101- Sebzeciler 102- Ka��tç�lar 103- Kundakç�lar

104- Paluzeciler 105- Kasaplar 106- Urganc�lar 107- Keklikçiler 108- Makasç�lar

109- Dizginciler 110- Çilingirler 111- �pçiler 112- Canbazlar 113- Kasebazlar

79

114- Rakkaslar 115- Sol elleriyle hüner gösterenler 116- E�eciler 117- Divitçiler

118- Ku�çular 119- Hamamc�lar 120- Sar�kç�lar 121- Dericiler 122- Celebler

123- Tur�ucular 124- �nce tel basmac�lar 125- Nah�lc�lar 126- Dutçular

127- Müezzinler 128- Ku�akç�lar 129- Kebabc�lar 130- �pek dokuyucular�

131- Harç kar��t�ranlar 132- Sorguççular 133- Arabac�lar 134- Hammallar

135- Tavukçular 136- Kahveciler 137- Sepetçiler 138- Kaz�c�lar 139- Kireççiler

140- Horasan harc� karanlar 141- Sarraflar 142- Çömlekçiler 143- Mürekkepçiler

144- Ayakkab�c�lar 145- Kalemciler 146- M�s�r Çar��s� baharc�lar� 147- Bursal�

sat�c�lar 148- Arap sat�c�lar.218

1582 �enli�indeki bu esnaf alay�n�n neler sergiledi�ini Metin And �u �ekilde

aktar�yor:219

“Esnaf binlerce Türk, Hristiyan vaya Yahudi, s�rmal� giysiler içinde,

ellerinde yay, arkalar�nda alt�n oklar, onlar�n arkas�nda a�k tanr�s� biçiminde

çocuklar, ba�lar�nda çiçekler, ellerinde karg�lar bir arabay� çekiyorlard�,

araban�n üzerinde alt�n s�rmal� kuma�lar ve ipek kuma�lar, yer hal�lar� dolu

bir dükkan... Onlar�n arkas�ndan kuyumcular, giysileri de�erli ta�larla

bezenmi�, içi alt�n ve gümü� tak�mlarla dolu bir dükkan çekiyorlar... Kuma�

dokuyucular, 500 ki�i, hemen meydanda bir ipek kuma� dokuyup bitirdiler...

Ku� tüyü satanlar çok ilginç oyunlar gösterdiler, kuma�lar aras�ndan birçok

uçan ku�lar ç�kard�lar.. Terziler meydandan geçerken giysiler diktiler,

demirciler demirden öteberi yapt�lar, çömlekçiler çömlek, b�çakç�lar b�çak,

218 Metin And, “XVI. Yüzy�lda Loncalar ve Gedikler”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1970, C-1,

S- 6, s.7219 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.170-171

80

f�r�nc�lar ekmek pi�iriyorlar, görünü�ü ho� olmayan kasaplar hayvanlar�

kesip etini halka da��t�yorlard�...”

Liste bu �ekilde uzay�p gidiyor. Esnaflar�n, mesleklerini ve becerilerini

tan�tmalar� aç�s�ndan �enliklerin özel bir yer tuttu�u a�ikard�r. Gelibolulu Mustafa

Ali de esnaf alay�n�n padi�aha sunduklar� arma�anlar� s�ras�yla bizlere aktar�yor: 220

Eba Eyyub-i Ensari halk�; önlerinde tu� ve bayraklar� ile beyazlar giyinmi�,

ellerinde asalar�, boyunlar�nda tesbihleri ve beraberlerinde yo�urt, süt ve

kaymaklar�yla gelirler.

Pây-� Taht takyecileri; mükemmel giyini�li, ba�lar�nda sar�klar�, ya�l� ve

gençleriyle saray�n önüne dizilerek, sanatlar�n�n mahsulü olan alt�n ve gümü�

ipliklerle i�lenmi� takyelerini hediye ederler.

Ahali-i bezzastan; çok k�ymetli mücevher ve kuma�larla bezenmi� bir dükkan

tertib ederek padi�aha arz-� ubudiyetlerini bildirirler.

Bit Pazar� halk�; k�ymetli kuma� ve ipeklerle süslenmi� bir dükkan ile iki gül

yüzlü köleyi arz-� hürmetler ederek sunarlar ve padi�ah�n bol ihsan�na mazhar

olurlar.

Pây-� Taht sahhaflar�; bir sabah erkenden, ellerinde de�i�ik renk ve nev’i

yaz�larla in�a edilmi� mushaflar�yla gelerek hediyelerini arz ederler.

Ciltciler ve ressamlar; sanat incelikli, en güzel ciltleri ve rengarenk, nadide

resimleriyle gelerek padi�aha hediyelerini sunup ba�l�l�klar�n� beyan ederler.

�stanbul haf�zlar�; hediye olarak sunmak için ellerinde iki adet alt�n i�lemeli

gümü� ma�rapa ile gelerek padi�aha dua ve sena ederler

220 Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, (ed.) Ali Öztekin, Ankara: TTK, 1996,

s.36-49

81

Pây-� taht�n imamlar�, hatipleri ve müezzinleri; hediye olarak çok de�erli bir

Mushaf, bir seccade ve gümü� ma�rapalar� ile gelerek sur-� hümayuna dua ederler.

Hazret-i Mevlana-y� Rum dervi�leri; bir gün ikindi vakti ellerinde bir iki

külah ile ney çal�p, Mesnevi’den beyitler okur ve dualar eder halde padi�aha

ubudiyetlerini arz ederler.

Tayife-i suhtegân (medrese talebeleri); özel k�yafetleri ile düzenli bir �ekilde

sarayda toplanarak kimisi a�r ve kimisi na’t okur. Ba�ka bir gün gelerek, ferdi ve

gruplar halinde gösterilerde bulunurlar. Sonra ayn� grup, ka��ttan acayip kisvetler

içinde ortaya ç�karlar.

Rum dervi�leri; ba�lar� aç�k, vücutlar� yara bere içinde, kimi kudüm, kimi

nakkare (eski bir davul) çalarak, hepsinin dilinde Ya Hüseyin! Nidalar� ile gelirler ve

padi�ahtan bol miktarda sim ü dinar al�p giderler.

Mellâhân-� Bihâr-� Sefid ü Siyah (Ak ve Karadenizin Gemicileri);

M�s�r’dan, Cezayir’den, Hind’den, Sind’den al�p getirdikleri –Anadolu’da

bulunmayan- k�ymetli hediyeleri ile gelirler, padi�aha ba�l�l�klar�n� göstererek,

dualar edip giderler.

Ser-t�ra�ân-� �stanbul (�stanbul berberleri); ellerinde t�ra� aletleri ile

seyredenleri �a�k�nl�k içinde b�rak�r halde mesleklerini icra ederler ve padi�ahdan

bol ihsanlar alarak geçer giderler.

Tî�-gerân, kard-gerân, m�kraz-gerân (k�l�çc�lar, b�çakc�lar, makasc�lar);

ayr� ayr� alametleri ve k�l�ç, b�çak ve makaslarla teyzin edilmi� temsilcileriyle

beraber, kafileler halinde gelerek, meth ü senalarla hediyelerini sunarlar.

82

��neciler, çilingirler, demirciler, kalemt�ra� edenler; sanatlar�n�n incelikleri

içinde ibrâz-� maharetle pe�ke�lerini çekerler ve padi�aha ba�l�l�klar�n� göstererek

ihsanlar al�p giderler.

Gözlükçüler; meslek alâmetleri ile gelerek hediyelerini sunarlar.

Pây-� taht-� saltanat âyinecileri; aynalarla tezyin edilmi� elbiseleriyle dört

bir tarafa ���klar saçar halde gelirler.

Attârân-� dârü’d-devlet (esansc�lar); sancak ve tu�lar�yla gelerek en nadide

esanslar�n� sunarlar.

Câme-�ûylar (çama��r y�kay�c�lar�); bölük bölük gelerek hediyelerini

sunarlar.

Zümre-i sabun-fürû�ân (sabun sat�c�lar�); de�i�ik renk, koku ve �ekildeki

sabunlar ile gelerek dualar ederler.

Gürûh-� hayyâtîn (terziler); bir sabah renk de�i�tiren bayraklar�, ortada

çe�itli kuma�lar dolu bir dükkan ve son derece ustal�kla dikilmi� elbiseleri ile

gelerek, gizli diki�li bir yün elbiseyi hediye olarak sunarlar.

Pây-� taht esircileri; Ken’an ilinden gelme, e�ine az rastlan�r ay yüzlü iki

köleyi pe�ke� olarak sunarlar ve kese kese alt�n al�rlar.

At Canbazlar�; bir sabah süslenmi� halde iki at ile iki köleyi getirip hediye

olarak sunarlar ve ihsana kavu�urlar.

Pây-� taht hammallar�; e�ine ender rastlan�r iki at donatarak sunarlar ve bol

ihsana kavu�urlar.

Dârü’d-devleti’s-seniyye kazzâzlar� (ipekçiler); ba�ta bayraklar� ile gelerek,

alt�n ipliklerle i�lenmi� k�ymetli ipek kuma� toplar�n� sunarlar.

83

Dârü’d-devlet hallaçlar�; pamuktan mamul elbiseleri, süslü Selîmî ve Yûsufî

sar�klar�, yanlar�nda aletleri ile koyun sürüsü görünümünde gelerek, çe�itli hediyeler

sunup, padi�aha duaya el açarlar.

Edirne ve Bursa basmac�lar�; ellerinde yeni, rengarenk kuma�larla gelirler,

birbirinden güzel bu kuma�lardan, be�er-alt��ar adet hediye vererek, padi�ah�n bol

alt�n ve gümü� ihsan�na mazhar olurlar.

Kürkcüler; birbirinden farkl� ve k�ymetli kürklerden mamul çe�itli kisvetler

içinde padi�ah�n huzuruna gelirler, hediyelerini sunup bol ihsan al�rlar.

Dokumac�lar; grup grup yezyin edilmi� bir �ekilde gelirler, hediyelerini

sunarak padi�ah�n büyük lütfuna mazhar olurlar.

Hristiyan ve Yahudi k�sm�ndan çukac�lar; beraberlerinde k�rm�z� yanakl� ve

beyaz tenli çocuklar oldu�u halde, Avrupa’dan mamul yün ve ipek kuma�lar�yla

gelerek hediyelerini sunarlar.

Zümre-i sebba��n (boyac�lar); çe�itli renklerle boyayarak haz�rlad�klar�

sar�klar� fak�râne bir eda ile sunarlar.

�ehr-i �stanbul sar�kc�lar�; önlerinde tu� ve bayraklar�, ortada iki öküz

taraf�ndan çekilen araban�n üstünde karl� bir da�� and�ran sar�klar� oldu�u halde,

mesleklerine uygun elbiseler içinde törene kat�l�rlar ve padi�aha hediyelerini

sunarlar.

Kaliçe-fürû�lar (hal�, seccade sat�c�lar�); yere yay�lm�� renkli ve nak��l� ipek

hal�lar�, ba�lar�nda ay yüzlü hal� temizleyicileri ile törene kat�l�rlar ve k�ymetli

hal�lardan hediyelerini sunarak, büyük ihsana mazhar olurlar.

Keçeciler; keçeden yap�lm�� elbiselerle berdu�vari gelirler, padi�ah� överek

bol lütfa mazhar olurlar.

84

Zümre-i mûy-tâb-� pây-i taht (keçi k�l�ndan çul dokuyup satanlar);

ba�lar�nda Selîmî, Yûsufî k�vr�k sar�klar� ve k�ldan mamul elbiselerle gelip,

hediyelerini sunarak lütfa mazhar olurlar.

Semerciler; semerlenmi� ve tezyin edilmi�, biri küçük iki at ile gelirler,

hediyelerini sunarak padi�ahtan bol ihsan görürler.

De�irmenciler, sepetciler, kalayc�lar, kazanc�lar, çilingirler, nalburlar,

mumcular, çizmeciler, mestciler, papuçcular, nalbandlar, ayakkab� sat�c�lar�;

taklidî olarak mesleklerini icra eder halde ve s�rayla gelirler, ayr� ayr� hediyelerini

sunup, padi�ah�n ihsan�na kavu�urlar.

Pây-� taht kemân-ke�leri (okçular); özel aletleri ile maharetlerini izhar edip,

hediyelerini sunarlar ve padi�ahtan ihsan görürler. Daha sonra yayc�lar, a��r

okçular ve talimhane i�çileri ellerindeki yaylar�n� sunarlar ve ihsana kavu�urlar.

Pây-� taht kahvecileri gelüp nezketle arz-� hâl itdükleridür. Bir grup kahveci,

yasakc�lar taraf�ndan s�k s�k kahvehanelerinin bas�ld���n�, fincanlar�n�n k�r�l�p

kahvelerinin döküldü�ünü, yakalananlar�n elleri ba�lanarak götürülüp dövüldü�ünü

belirtirler. Halbuki hiçbir zaman sayg�da kusur etmedikleri halde, niçin böyle bir

muameleye u�rat�ld�klar�n� anlayamad�klar�n� arz ederler.

Meyhaneciler ve bozac�lar; alt�n i�lemeli sürahi ve kadehler sunup, sultan�n

keremini kazan�rlar.

Kassablar; pe�ke�lerini çekip ihsana kavu�urlar.

Pây-� taht debba�lar�; mesleklerini icra eder halde gelerek hediyelerini

sunarlar.

Zümre-i basmac�yân; çe�itli renkte basmalar�yla gelerek hediyelerini

sunarlar.

85

Hayma-düzân (çad�r dikenler); meydana bir gölgelik kurup, sanatlar�n�

izhar ederler.

Tayife-i zer-gerân (kuyumcular); gümü� tenli gençlerle beraber alt�n ve

gümü�ten mamul hediyelerini sunarlar ve keseler dolusu in’am al�rlar.

Pây-� taht �i�ecileri; bir araban�n üzerinde, cam imal edilen bir f�r�n�n

çevresinde sanatlar�n� icra ederek gelirler, camdan mamul hediyelerini sunarak

in’amlar�n� al�rlar.

Osmanl� �enliklerinde önemli bir yere sahip olan gece kandilleri ve fi�eklerle

yap�lan gösteriler, bu �enlik esnas�nda da sergilenmi�tir. 1582 �enli�inde, hemen her

gece dekorlar yak�l�yordu. Örne�in, �enli�in ilk gecesi dört �ato ate�e veriliyor. Di�er

gecelerde gemiler, yapma atlar, hatta 51. gün kö�kler ve bir büyük yapma da� da

ate�e verilmi�ti. Bu dekorlar�n ate�e verilip büyük patlamalarla tutu�mas�, insanlar

taraf�ndan zevkle izlenirdi.221 �enliklerde ���kland�rma da çok önemli idi. 1582

�enli�i esnas�nda da �ehir gecelerce de�i�ik görünü�lerde me�ale, kandil ve ���k

dolaplar�yla ayd�nlat�lm��t�r.222

Avrupa ve Osmanl� �enliklerinin ortak bir ö�esi olan yalanc� sava�lar, ço�u

kez Hristiyan ve Türkler aras�nda yap�lan ve galibinin Türkler oldu�u bir sava��n

canland�rmas� oluyordu. Karada yap�lan bu canland�rmalarda sava� daha çok iki kale

aras�nda gerçekle�iyordu. 1582 �enli�i esnas�nda da ilginç yalanc� sava� oyunlar�na

rastl�yoruz:223

221 Metin And, 1959, s.145-148222 Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, 1996, s.56223 Metin And, 1959, s. 158-160

86

“Birbirine kar�� iki kale. Bunlar�n daha büyük ve gösteri�lisi

Padi�ah’�n oldu�u yandayd� ve sar�-k�rm�z renkliydi; içi Türklerle doluydu.

Küçük olan ötekisi, Hristiyan elçilerin oldu�u yöndeydi ve içinde iki bölük

yaya asker vard�. Biri beyaz üzerine k�rm�z� haç, öteki ise mavi üzerine beyaz

Burgondi ta��yordu. ..... Çok geçmeden küçük kale topa tutuldu, bunun

üzerine 12 atl� (her iki yandan da) sar� atlas giymi�, atlar� �ran biçimi önde

ve arkada s�rma ve kadifeli örtülerle süslenmi�ti; çarp��t�lar. Hristiyanlar�

temsil edenler iyi tutunduklar� için sonra azarlanm��lar, büyük kaleye

sald�r�rken pek üstüne dü�memeleri ö�üdü verilmi�ti. Türk yaya askerleri

toplarla küçük kale üzerine yürüdüler ve sonunda küçük kaleyi ele geçirdiler.

Duvarlar� y�k�l�nca içinden dört domuz ç�kt�. Bunlar Hristiyanlar� temsil

ediyordu. Çok gülündü, alay edildi. Küçük kale yerle bir olunca büyük

kalenin üzerindeki Türk bayraklar� kald�r�larak o kaleye de sald�r�ld�, yerle

bir edildi.”

Gelibolulu Mustafa Ali de 1582 �enli�inden bir sava� oyununu bizlere �öyle

aktar�yor:224

“Kar�� kar��ya iki kale kurulur. Seher kalesi müslümanlar�, Keçe

Kalesi de kafiristan� temsil etmektedir. �ki taraftan da sava� haz�rl�klar�

yap�l�r; pusular kurulur. Sava� ç�kmas� an meselesidir. �ki taraf�n

askerlerinin elbiseleri farkl� görünü�tedir. Haz�r bekleyen iki taraf askerleri

bir söylenti ile sava�a tutu�urlar. Oklar at�l�r, tüfenkler patlat�l�r, ortal�k

gerçek bir sava� alan�n� and�r�r. Uzun mücadele sonunda Keçe Kalesi

askerleri bozulur.”

224 Gelibolulu M. Ali, s.50

87

Kale sava�lar�n�n yan� s�ra, su üstünde ya da karada gemilerle sava�lar da

yap�l�yordu.225

Rönesans �enliklerinde, genel anlam�yla invention (bulu�), dar anlam�yla da

machine (makine, mekanizma) olarak adland�r�lan bulu�lar�n çok önemli bir yeri

olmakla birlikte, Osmanl� �enlikleri ile k�yasland���nda farkl�l�klar göstermektedir.

Rönesans �enliklerinde gösterilen bulu�lar, daha çok siyasi nitelikli bir fikir

çerçevesinde olu�turulmu�tur. Osmanl� �enliklerinde gösterilen ve “mimar ba��”lar

taraf�ndan haz�rlanan bulu�larda ise ilgi çekmek, insanlarda �a�k�nl�k duygusu

uyand�rarak �enli�e renk katmak ba�l�ca amaçt�r. 1582 �enli�i esnas�nda gösterilen

bir bulu� da seyircilerin ilgisini çekmeyi ba�arm��t�: Bulu�, bir araba içinde kanl�

kesik bir el, bir ayak, gövdesinden ayr� bir ba� ve ba�s�z bir gövdeden olu�uyor ve bu

organlar canl� bir durumda gezdiriliyor. Bunun nas�l oldu�u izleyenler aras�nda

merak uyand�r�yor. Gerçekte ise, kesilmi� olarak görülen bu organlar�n, eski çuvallar

aras�na gizlenmi� dört ki�iye ait olduklar� anla��l�yor.226

Osmanl� �enliklerinin önemli bir ö�esinin yemekler ve �ölenler oldu�unu daha

önce belirtmi�tik. 1582 �enli�i esnas�nda da 4 Haziran’dan 14 Temmuz’a kadar

hergün halka yemek sunulmu�tu. Çanak ya�mas� olarak adland�r�lan bu gelenek,

�enli�in direk halka yönelik en önemli etkinli�i idi. Dü�ün boyunca meydan, saka ve

tulumcular taraf�ndan, tozlar� bast�rmak için, her gün sulan�yor, süpürülüyor ve

temizleniyordu. Ard�ndan yeniçeriler, halka yemek da��t�m� için haz�rl�klara

ba�l�yordu.227 Yemekler genel olarak ekmek, pilav ve koyun etinden olu�uyordu.

�enlik esnas�nda ilgi çekici bir yemek sunumu da gerçekle�mi�tir: Boynuzlar� ve

225 Metin And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.164226 Metin And, 1959, s.22-23227 Nurhan Atasoy, 1997, s.36-37

88

toynaklar� ile bütün olarak k�zart�lm�� 20 adet s���r� halk elleriyle parçalam��,

bunlar�n içinden de tav�an, kurt vb.hayvanlar ç�km��t�r. Yine ayn� �enlik esnas�nda

her üç günde bir, kad�lar, mollalar, yeniçeri subaylar�, topçu subaylar�, deniz

subaylar� gibi belirli bir kesime �ölen veriliyordu. �enli�in son on gününde ise

yabanc� konuklara böyle �ölenler düzenlenmi�ti.228 Gelibolulu Mustafa Ali, �enlik

esnas�nda verilen bir yemek ziyafetini �öyle aktarmaktad�r:229

“Her gün be�yüz a�ç�, bütün malzemeleri bakkallar taraf�ndan

getirilen binlerce kap yamak haz�rlarlar. Bu arada, helvac�lar, helvalar�yla;

ekmekçiler çe�it çe�it ekmekleriyle, �erbetçiler ve �ekerciler, içecekleriyle

saraya gelirler. Bu yiyeceklerle çok büyük bir sofra haz�rlan�r. Birbirinden

güzel yiyeceklerle haz�rlanan sofra padi�ah� k�skand�racak güzelliktedir.

Padi�ah yeme�e ba�lanmas�n� emreder. Halk ya�malarcas�na sofraya hücum

eder. Herkes yer, içer ve doyar.”

Ya�anan baz� tats�z olaylar, bu göz kama�t�r�c� dü�ünün sona ermesine neden

olur. �brahim Pa�a Saray�’nda yang�n ç�kmas� ard�ndan da sipahilerle yeniçeriler

aras�nda kavga ç�kmas� ve bir sipahinin bu kavgada öldürülmesi olaylar� büyük

tedirginlik yarat�r. 20 Temmuz’da gösteriler son buluyor. 21 Temmuz sabah� da

Padi�ah ile �ehzadenin saraya dönmeleriyle bu muhte�em dü�ün sona eriyor.230

228 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s. 43-44229 Gelibolulu Mustafa Ali, Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, 1996, s.54230 Nurhan Atasoy, 1997, s.23

89

IV. BÖLÜM

4. OSMANLI �ENL�KLER�N�N S�YAS� BOYUTLARI

VE

GÜNDEL�K HAYATA ETK�LER�

Bu bölümde, Osmanl� �enliklerinin görünen e�lenceli yüzünden çok Osmanl�

Devleti’nin siyasi ve gündelik ya�am� üzerindeki etkilerini ele almaya çal��aca��z.

Sadece Osmanl� Devleti’nde de�il, çok eskiça�lardan bugünlere kadar �enlik

vb.kutlamalar�n siyasi iktidarla aralar�nda kopmaz bir ba� olu�tu�unu bilmekteyiz.

Tüm bunlar�n yan� s�ra, toplumlar�n kültürlerinin bir parças� olan gündelik ya�am�

nas�l etkiledi�i konusunu da ele alarak, �enliklerin siyasi oldu�u kadar kültürel

yönünü de ele almam�z�n, �enlikleri tek yönlü de�il de bir kaç yönüyle incelememiz

aç�s�ndan oldukça önemli olaca�� kanaatindeyim.

4.1. OSMANLI �ENL�KLER�N�N S�YAS� BOYUTLARI

4.1.1. S�YAS� �KT�DAR VE �ENL�K

Siyasal iktidar, en genel biçimiyle; bir toplumsal kesimin, toplumun bütünü

üzerinde kurumsalla�m�� yapt�r�m gücü olarak tan�mlanabilir. Devlet ise, siyasal

iktidar�n bir ayg�t� olarak kar��m�za ç�kar. Devlet, toplumun iktisadi veya siyasi

anlamda güçlenmi� belirli bir kesiminin, karar alma süreçlerinde belirleyici oldu�u,

geride kalan ço�unlu�un ise bu süreçten d��land��� ya da etkisizle�ti�i bir yap�d�r.231

Münci Kapani devleti; belli bir ülke üzerinde yerle�mi�, zorlay�c� yetkiye sahip bir

231 Sibel Özbudun, Ayinden Törene, 1997, s.58-59

90

üstün iktidar taraf�ndan yönetilen bir insan toplulu�unun olu�turdu�u siyasal

kurulu� olarak tan�ml�yor.232 Tarihsel aç�dan ise devlet, siyasal bir bütünlü�ün

sembolüdür ve bizi daha çok bu yönüyle ilgilendirmektedir.

Devletin en önemli unsurlar�ndan birisi siyasi iktidard�r. Ahmet Taner K��lal�,

“iktidar”�, kendi iradesini egemen k�labilme, ba�kalar�n�n davran��lar�n�

denetleyebilme, bir �eyi yapmaya ya da yapmamaya zorlayabilme; ba�ka bir deyi�le,

ba�kalar�n� yönetme gücü olarak tan�ml�yor.233 �nsanlar, siyasal iktidar�n amac�n�n

ya�ant�lar�n� daha iyiye götürmek oldu�unu dü�ünür ve ona itaat ederler. Siyasal

iktidara itaat onun me�rulu�una duyulan inançla orant�l�d�r. Me�ruluk, siyasal alanda,

iktidar�n sa�lanmas� ve elde tutulmas� bak�m�ndan en önemli faktörlerden birisidir.

�ktidar�n bir hakka dayand��� dü�üncesinin kabul edilmesi ölçüsünde, o iktidar me�ru

say�l�r. Bir siyasal sistemde, yönetilenler iktidar�n me�rulu�una inand�klar� ölçüde

onun kararlar�na uyma e�ilimi gösterirler; bu durumda iktidar zor kullanmaya

ba�vurmadan itaati sa�lam�� olur.234

Siyasal iktidar�n me�ruluk temelleri ilk olarak kutsal kaynaklarda aranm��t�r.

Zamanla de�i�ik biçimlerde kar��m�za ç�ksa da bu dinsel içerikli me�rulu�un en ilkel

türü Tanr�-Kral’larda görülmektedir. Firavunlar buna en iyi örnektir: Firavun,

Osiris’�n o�ludur ve kendisi de Horus Tanr�s�d�r. Böylece hükümdar ayn� zamanda

bir tanr�yd� ve ona itaat sadece siyasal bir gereklilik de�il, ayn� zamanda dinsel bir

görev niteli�i ta��yordu. Bu teokratik yap�n�n, Ortaça�’�n sonu ve Yeniça�’�n

ba�lar�nda daha sistemle�ti�ini görüyoruz. Bu dönemde Kral�n ki�ili�inin tanr�sal

232 Münci Kapani, Politika Bilimine Giri�, Ankara: Bilgi Yay�nevi, 2002 s.34233 Ahmet Taner K��lal�, Siyaset Bilimi, Ankara: �mge Kitabevi, 1990, s.77234 Münci Kapani, Politika Bilimine Giri�, s.67 ve 84-85

91

niteli�i ortadan kalkm��, iktidar�n kayna�� ilahi niteli�e bürünmü�tür. Art�k, krallar�n

iktidar�n�n kayna��, Tanr�’n�n kutsal iradesinden gelmektedir.235

Mehmet Ali A�ao�ullar� ile Levent Köker “Tanr� Devletinden Kral-Devlete”

adl� eserde, Roma �mparatorlu�u’nun me�rulu�u hakk�nda Dante’nin görü�lerini

aktarm��lard�r. Dante’ye göre Roma’n�n yüceli�i Tanr�’n�n eseridir. Tanr�, varl�klar�

yeteneklerine göre hiyerar�ik bir s�raya sokmu�tur: Baz� insanlar yönetmek, baz�

insanlar ise boyun e�mek için do�arlar. Romal�lar yönetmek için var olan soylu bir

s�n�ft�r. Romal�lar’�n bir dünya imparatorlu�u kurmay� ba�arm�� olmalar� da onlar�n

Tanr� taraf�ndan seçilmi� olmalar�n�n bir göstergesidir.236

Eski Türk devlet gelene�inde de, hakimiyetin ve hükümdar�n kayna��

“Tanr�sal” idi. Hükümdarlar, “kut” (u�ur, devlet, baht, saadet) sahibidir ve

hakimiyet, Tanr�’n�n seçti�i ki�iye aittir. Tanr�, o ki�inin hanl���n� takdir eder, ona

kuvvet ve ba�ar� verir.237 Osmanl� Devleti’ne bakt���m�zda da padi�ah�n, “Allah’�n

yeryüzündeki gölgesi” s�fat�n� ta��d���n� bilmekteyiz. Hakimiyetin, Tanr� taraf�ndan

hükümdara ba���land��� görü�ü kabul edilmekteydi. Mekke ve Medine’nin ele

geçirilmesiyle bu anlay�� daha da �slami bir hal alm��, hilafet telakkisi Osmanl�

hükümdar�n�n bir parças� olmu�tur.238 Osmanl� Devleti’nde padi�ah, “Halifelik”

235 Münci Kapani, 2002, s.68-69236 Mehmet Ali A�ao�ullar� – Levent Köker, Tanr� Devletinden Kral-Devlete, Ankara: �mge Kitabevi,

1997, s.44-45237 Ahmet U�ur, Osmanl� Siyasetnameleri, Kayseri: Kültür ve Sanat Yay�nlar�, s.125 ve Ayd�n

Taneri, Türk Devlet Gelene�i, Dün-Bugün, Ankara: MEB Yay�nlar�, 1997, s.106-108238 Halil �nalc�k, “Osmanl� Padi�ah�”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi, C.XIII,

No:IV, Aral�k 1958, s. 68-69

92

s�fat�n� üzerinde ta��d��� sürece, hem dünyevi hem de dini iktidar�n sahibi olarak,

me�rulu�unu bu iki temele dayand�rm��t�r.239

18.yy’da geli�en yeni fikir ak�mlar�yla, iktidar�n me�ruluk kayna��n�n ilahi

olanda de�il, toplumun kendisinde aranmas� gerekti�i e�ilimi ba�lam��t�r. Frans�z

�htilali’nin meydana gelmesinde de etkili olan bu ideoloji, milli egemenlik kavram�

olarak kar��m�za ç�k�yor. Bu fikir ak�m�n�n temellerini atan ki�i J.J.Rausseau’dur.

O’na göre siyasal toplumun temeli, onu meydana getiren insanlar aras�nda yap�lan

bir sözle�meye dayanmaktad�r. Düzenli toplum hayat�na geçi�i sa�layan bu

sözle�meyle insanlar�n iradeleri birle�mi� ve kendilerinin bütün hak ve yetkileri

topluma devredilmi� olur. Toplumda üstün iktidar yani egemenlik, bu sözle�meyle

meydana gelen kollektif iradeye aittir.240

Siyasal iktidar�n toplum üzerindeki me�rulu�unun tek de�il ama en önemli

kaynaklar�ndan birkaç�, mitos, kült, ayin ve törendir. Toplumsal tarihin süreklili�ini

sa�lamalar�, onlar� siyasal iktidar�n faydalanabilece�i e�siz birer araç haline

getirmi�tir. Di�er yandan, yönetici ki�inin, mitler arac�l���yla kutsalla�t�r�lmas� ve

ayinlerin merkezi konumunda olmas�, iktidar� toplum önünde do�al ve me�ru

k�lmaktad�r. ��te bu me�rula�t�rma sürecinin somutland���, eyleme döküldü�ü süreç

ise tören olarak kar��m�za ç�kmaktad�r. Örnek olarak Hititlere bakacak olursak; Hitit

dinsel takviminde 18 festival tarihi tesbit edilmi�tir. Kral ve kraliçenin bu festivallere

kat�lma zorunlulu�u vard�r. Bu o kadar önemlidir ki, askeri bir seferdeyken bile Kral,

askeri komutay� bir ba�kas�na devrederek, ordusunun ba��ndan festivale kat�lmak

239 Haldun Ero�lu, “Osmanl�larda �ktidar�n De�i�im Süreci ve Me�ruiyet Sorunu”, Ank.Ün. DTCF

Dergisi, S-43, 2003, s.25240 Münci Kapani, 2002, s.70-71

93

üzere ayr�l�rd�. Bu festivaller adeta, kral ve kraliçenin konumunu onaylamak üzere

örgütlenmi�ti.241

Suraiya Faroqhi, Osmanl� �enliklerinin, Osmanl� saltanat sembollerinin

anla��labilmesi aç�s�ndan çok önemli bir kaynak niteli�i ta��d���n� belirtmi�tir.

�enliklerde, hükümdarla ilgili simgeler ön plana ç�kar�lmaktad�r. Padi�ah�n d��ar�ya

yans�tmaya özen gösterdi�i simgelerin ba��nda, hacc�n ve Haremeyn-i �erifeyn’in

koruyucusu olmas� gelmektedir. Padi�ahlar�n Mekke’ye yollad�klar� dini nitelikteki

arma�anlar�n yola ç�k���, kentlerde alay ve geçitlerle kutlanmaktayd�. Bu �enliklerin

bir amac� da, padi�ahlar�n Haremeyn-i �erifeyn için yapt�klar� ba���lar� daha gözle

görünür k�lmakt�r. 242 Burdan da anla��labilece�i gibi, öncelikle dinsel niteli�in

vurgulanmas� ön plana ç�kmaktad�r.

S.R.F. Price, Ritüel ve �ktidar adl� eserinde, ritüelleri sadece imparatora

verilen bir dizi sunu olarak de�il, yap�s� imparatorun konumunu tan�mlayan birer

dizge olarak gördü�ünü belirtmi�tir. �mparator, dinsel �enliklerle �ereflendirilir;

tanr�lar�n tap�naklar�na yerle�tirilir, kurbanlar verilerek tanr�lardan imparatoru

esirgelemeleri dilenirdi. Böylece tebaas�, hükümdarlar�n� kendi kültürlerinin bask�n

simge dizgeleriyle ba�lant�land�rm�� oluyor.243

Hakan T. Karateke, Padi�ah�m Çok Ya�a adl� eserinde, Osmanl�’n�n son

yüzy�l�nda düzenlenen merasimleri incelemi�, siyasi iktidar ve merasimler aras�ndaki

ba� hakk�nda yukar�da bahsettiklerimize benzer sonuçlar elde etmi�tir. Günümüzde

medya arac�l���yla, iktidar� elinde bulunduran siyasi liderlerin gerek görevleri

241 Sibel Özbudun, 1997, s.61-62 ve 105-113242 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve De�i�im 1590-1699”, Osmanl� �mparatorlu�u’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, C-2, (Ed. Halil �nalc�k – Donald Quataert), �stanbul: Eren Yay�nc�l�k, 2004, s.731-732243 S.R.F. Price, Ritüel ve �ktidar, Ankara: �mge Kitabevi, 2004, s.41,383

94

gerekse özel hayatlar� ile ilgili pek çok bilgiyi edinebildi�imizi, ancak modern öncesi

ça�da böyle bir durumun söz konusu olmad���n�, hatta yönetilenin bir ömür boyu

kendisini yönetenlerin yüzünü dahi göremedi�ini belirterek; mersimlerin, iktidar ile

tebaay� bir araya getiren nadir bir vesile oldu�unun alt�n� çizmi�tir. Merasimler,

iktidar�n kendisini tan�mlamada ve me�rula�t�rmada kulland�klar� önemli birer

araçlard�r. �ktidar�n amac�; de�i�ik aral�klarla, sürekli olarak tekrarlanan bu

törenlerle, halk�n itaatini sa�lamak ve peki�tirmektir. Böylece iktidar, otoritesini

me�rula�t�rm��, mevcut olan me�ruiyetini korumu�, hatta daha da güçlendirmi�

olacakt�r. �öyle devam ediyor H.T. Karateke:244

“Merasimlerin sadece törende haz�r bulunan toplulu�u etkileyece�i

dü�ünülseydi, bu etkinin güdük bir sonuç olaca�� rahatl�kla söylenebilirdi.

Gerçekte ise hiçbir önemli merasimin etki alan� böylesine dar de�ildir.

Osmanl� örne�ine bakt���m�zda, �stanbul’daki önemli devlet merasimlerinin

ülkenin her kö�esinde duyuruldu�unu görüyoruz; böylece, Memelik-i

Osmaniyye tebaas�n�n, ‘ayn�’ ülkenin padi�ah�, (Müslüman tebaa aç�s�ndan)

‘ayn�’ dinin halifesi hakk�nda ayn� duygular� payla�mas� sa�lan�yordu...”

Görkemli Osmanl� �enlikleri için de ayn� durum söz konusudur. �enlikler

esnas�nda düzenlenen tüm gösteriler, da��t�lan yemekler, geçici süre de olsa sa�lanan

serbestlik, padi�ah�n ululu�unu peki�tirmek için birer araçt�r. Osmanl� �enlikleri, bir

yandan küçük bir �ehzadeyi veya sultan k�z�n�; dolay�s�yla da hanedan�n

yenilenmesini ve kal�c�l���n� sergilerken; bir yandan da padi�ah ile halk aras�nda

ba�lar�n kurulmas�n� veya varolan ba�lar�n kuvvetlenmesini sa�lamaktad�r. Baz�

önemli �enlikler Halep ve Kahire’de de tekrarlan�rd�. Böylece, önemli ta�ra

244 Hakan T. Karateke, Padi�ah�m Çok Ya�a – Osmanl� Devleti’nin Son Yüzy�l�nda Merasimler,

95

kentlerinin halk�yla da ba�lar kurulmu� ve peki�tirilmi� olurdu.245 Bir sonraki

�enlikte de ayn� durum yinelenir. �enlik, sadece kendi halk�na de�il, tüm dünyaya,

kendisinin ne kadar güçlü, ne kadar zengin ve ne kadar hakim oldu�unu göstermek

için bir f�rsatt�r.

Daha önce de belirtti�imiz gibi, Osmanl� �enliklerinin kutlanma gerekçelerini,

hükümdar ve aile fertlerinin ya�amlar�ndaki önemli günler belirliyordu. Bu

gerekçelerin ba��nda �ehzade sünnetleri, do�umlar ve evlilikler gelirdi.246

Do�umlarda, özellikle ilk çocuklar�n do�umu daha gösteri�li kutlamalara sahne

olurdu. Padi�ah çocuklar�n�n do�um �enliklerinin amac�n�, hanedan�n süreklili�ini

vurgulamak olarak aç�klayabiliriz. Sultan k�zlar� ise henüz be�ikteyken söz kesilerek

evlendirilirlerdi. Bu evlendirme i�lemi, hem siyasi hem de ekonomik ç�karlar

gözönünde bulundurularak gerçekle�iyordu. Ço�unlukla varl�kl� ve etkili damatlar

seçiliyordu. Bu vesileyle, hanedan ile üst düzey yetkililer aras�nda ittifaklar kurulmu�

olmakla birlikte; damat taraf�ndan sunulan pahal� arma�anlar da önemli bir etken

say�lmaktad�r.247

Suraiya Faroqhi, �enliklerin önemli bir ö�esi olan esnaf alaylar�nda dahi,

siyasi etkinin varl���n� ifade etmektedir. Padi�ah ve devletin di�er ileri gelenleri, bir

esnaf alay�n�n düzenlenmesini kararla�t�rd�klar�nda, bu alayla ilgili ana hatlar�

belirleyen onu düzenleyen esnaftan çok, siyasi güç sahipleri olurdu. Üstelik bu

�stanbul: Kitap Yay�nevi, 2004, s.209-212245 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve De�i�im 1590-1699”, Osmanl� �mparatorlu�u’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, C-2, 2004, s.737246 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.12-15247 Metin And, 1982, s.15 ve Suraiya Faroqhi, 2004, s.734-735

96

alaylar� yaz�ya dökenler de ayn� bak�� aç�s�yla padi�ah�n gücünü, yani mutlakiyet

yönetimini me�rula�t�rmaya yönelmi�lerdir.248

4.1.2. S�YAS� GEL��MELER VE OSMANLI �ENL�KLER�

Daha önce de belirtti�imiz gibi, �enliklerin dikkate de�er bir k�sm�n�n

kutlanma gerekçelerinin ard�nda siyasi baz� geli�meler vard�r: �enlikler, d��ar�ya

kar�� bir gövde gösterisi, içte ise halk ve ordunun moralini yüksek tutmak

maksad�yla, imparatorlu�un �eref ve itibar�na uygun bir ihti�am ile icra edilmekte

idi.249 Buna verilebilecek ilk örneklerden biri, II.Murat döneminde, Düzmece

Mustafa’n�n yakalan�p öldürülmesini kutlamak amac�yla, 1422 tarihinde Edirne’de

düzenlenen �enliktir. �enlik esnas�nda ziyafetler verilmi�, gösteriler yap�lm��t�.

II.Murat, kendisine yedi sava� gemisi vererek yard�m eden Cenevizlileri de bu

�enli�e kat�lmalar� için davet etmi�ti.250

Bir di�er örnek de, Fatih Sultan Mehmed’in 1450 tarihinde sonuçsuz kalan

Akçahisar ku�atmas�d�r. Bu ba�ar�s�zl���n ard�ndan Fatih, Sitt Hatun ile evlenmi� ve

bunu parlak bir �enlik ile kutlam��t�r. Yine Fatih’in, Belgrad’da ald��� yenilgi üzerine

Edirne’ye döndü�ünde, �ehzadeleri Bayez�d ve Mustafa’y� sünnet ettiriyor ve bunun

�erefine bir �enlik düzenleniyor (1457).251

Kanuni Sultan Süleyman, II. Macar seferi s�ras�nda Budin’i ele geçirdikten

sonra, mevsimin ve iklim ko�ullar�n�n pek uygun olmamas�na ra�men yolunu

Viyana’ya çevirdi ve 21 günlük bir ku�atman�n ard�ndan muvaffak olamayarak geri

248 Suraiya Faroqhi, Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, 2002, s.195249 Ali Haydar Bayat, “Osmanl� Saray Sünnet �enlikleri” Kubbealt� Akademi Mecmuas�, C-XI. S-3,1982, s.56250 Özdemir Nutku, 1987, s.31251 M. And, K�rk Gün K�rk Gece, 1959, s.16

97

döndü.252 Bu ba�ar�s�zl���n ard�ndan �stanbul’a dönüyor ve dört �ehzadesinin sünneti

için görkemli bir �enlik düzenletiyor. Bu �enlikteki as�l amaç; ordunun güvenini

kalk�nd�rmak, içeride ve d��ar�da bu yenilgiyi unutturmakt�r.253

1642 y�l�n�n Ocak ay�nda Sultan �brahim’in o�lu IV.Mehmed ve 15 Haziran

tarihinde de bir di�er o�lu Süleyman dünyaya geliyor. Do�umun Per�embe gibi

u�urlu bir günde gerçekle�mesine ra�men, ya�anan deprem ve yang�n olaylar� iyiye

yorulmad�. Nitekim Sultan �brahim de tahta ç�kt���nda talihsiz olaylar ya�anm��,

deprem ve yang�nlar olmu�, kuyruklu y�ld�z görülmü�tü. Tüm bu ya�ananlar�n

insanlar üzerinde olu�turdu�u olumsuz etkiyi unutturmak için, �ehzade Mehmed’in

do�umu vesilesiyle üç gün üç gece süren bir �enlik düzenlenmi�tir.254

Düzenlenen �enlikler esnas�nda suçlular�n affedilmesi, tutuklular�n serbest

b�rak�lmas� da �enliklerin siyasi görünümünün bir yans�mas�d�r. Örne�in; 1840

tarihinde Abdülmecid’in k�z� Naima Sultan so�du�unda, bir hafta �enlik yap�lm��,

hüküm giyen tutuklular da bu kutlama vesilesiyle sal�verilmi�tir. Bunun d���nda,

sava�a yol açabilecek bir ortam�n bulundu�u yabanc� devletlerle dostluk ba�lar�

olu�turmak ya da varolan ba�lar� kuvvetlendirmek için de �enlikler uygun bir ortam

sa�l�yordu.255

Osmanl� �enliklerinin en belirgin özelliklerinden birisi hiç ku�kusuz gösteri�li

geçit alaylar� idi. Alay sözcü�ünü; �stanbul’da s�k s�k yinelenen resmi, dini, askeri,

mesleksel ve folklorik nitelikli, kalabal�k kortejlerin geçi� ve gösterilerini kapsayan

tören olarak tan�mlayabiliriz. Burada as�l amaç; padi�ah�n yüceli�ini, gücünü

252 �.H. Uzunçar��l�, 1998, C-II, s.329-330253 M. And, 1959, s.16254 M. And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.3255 M. And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.7

98

vurgulamak ve unutturmamakt�r. Düzenli olarak her hafta düzenlenen ‘selaml�k

alay�’n�n özel bir amac� da yüce padi�ah-halifenin ne kadar dindar oldu�unun herkes

taraf�ndan görülmesidir.256

Osmanl� Devleti’nde düzenlenen �enliklerin çok farkl� boyutlar� oldu�unu

daha önce belirtmi�tik. Siyasi iktidar aç�s�ndan bak�ld���nda bu �enlikler, otoritenin

varl���n� en uç kö�elere dek hissettirebilmesi için iyi bir f�rsatt�r. Osmanl�

�enliklerinin düzenlendi�i alanda zaten yeterince kalabal�k mevcuttur. Bunlara,

az�nl�klar ve yabanc� ülkelerden davet edilen konuklar da dahildir. �enliklerin en

görkemli gösterilerinden biri olan ���k oyunlar� ve fi�ek gösterileri sayesinde de

sadece meydanlarda toplanan kalabal��a de�il, uzaklarda ya�ayanlara da ayn�

heyecan ve ayn� hakimiyet duygusu ya�at�labilmektedir.257

Özel olarak üzerinde durdu�umuz 1582 �enli�inin de düzenlenme sebepleri

baz� siyasi gerekçelere dayan�yordu. Bunlar�n ba��nda 1579 tarihinde vezir-i azam

Sokullu Mehmed Pa�a’n�n öldürülmesi gelmektedir. Sonras�nda, 1580 tarihinde

Padi�ah’�n iki �ehzadesinin ölümü de üzücü bir di�er olay idi. Bunlar�n yan� s�ra,

yabanc� devletler ile dostluk ortam�n� perçinlemek, �mparatorluk’a ba�l� beyliklerin

ba�l�l�klar�n� sergileme f�rsat� vermek ve davetlilerden gelecek de�erli arma�anlara

sahip olmak da di�er etkenler aras�ndayd�.258

1582 �enli�inin düzenlendi�i dönem çeli�kilerle dolu bir dönem idi. Bir

yandan imparatorluk en geni� s�n�rlar�na ula�m��, �ehzade Mehmed’in dü�ünü gibi

son derece masrafl� ve gösteri�li bir i�ler yap�lm��; di�er yandan da askeri, siyasi ve

ekonomik alanlarda bozukluklar görülür olmu�tu. Baz� kaynaklar, idari bozulmaya

256 N.Sakao�lu, N.Akbayar, 1999, s.61257 N.Sakao�lu, N.Akbayar, 1999, s.59258 M. And, 1982, s.39

99

neden olan olaylar aras�nda 1582 �enli�i esnas�nda, �enliklere kat�lan ve hünerleri

be�enilen pek çok ki�inin, ödül olarak ocak kanununa ayk�r� �ekilde yeniçerili�e

kaydedilmesini belirtir.259

Osmanl�’n�n ilk dönemlerindeki �enliklerle sonrakiler k�yasland���nda, II.

Murat’a kadar olan dönemin �enliklerinin daha mütevazi oldu�u görülmektedir.

Duraklama dönemiyle birlikte büyük ve göz kama�t�r�c� etkide �enlikler

düzenlenmeye ba�lam��t�r.260 Dönemin padi�ahlar�n�n devlet i�lerine biraz daha uzak,

ki�isel zevk ve e�lenceye biraz daha dü�kün oldu�u gerçe�inin var olmas�yla birlikte

bu, durumu tek ba��na aç�klayan bir gerekçe olamaz. Ancak, bu durumu,

duraklamayla birlikte içte sorunlar ya�ayan, d��ar�ya kar�� sava�larda eski ba�ar�lar�n�

elde edemeyen Osmanl�’n�n, bu olumsuzluklar� örtme ve telafi etme çabalar� olarak

de�erlendirebiliriz.

4.2. OSMANLI �ENL�KLER�N�N GÜNDEL�K HAYATA ETK�LER�

4.2.1. OSMANLI DEVLET�’NDE GÜNDEL�K HAYAT

VE �ENL�KLER

Osmanl� Devleti’nde gündelik hayat üç farkl� dönemi içinde bar�nd�r�r.

Bunlardan birincisi; Fatih’in �stanbul’u fethetti�i 1453 tarihi ile 1520 tarihleri

aras�ndaki dönemdir. “Kurulu� Dönemi” olarak adland�r�lan bu dönem, halk�n

çevresini tan�maya çal��t���, gündelik hayat�n temellerini olu�turmaya ba�lad��� bir

geçi� dönemidir. 1520 ve 1703 tarihleri aras�nda, “Klasik Dönem” olarak

adland�rd���m�z ikinci dönem; gündelik hayat�n tüm canl�l��� ile yerle�ti�i ve

varl���n� tüm alanlarda hissettirdi�i bir dönemdir. “Modernle�me Dönemi” olarak

259 Nurhan Atasoy, 1582: Surname-i Hümayun – Dü�ün Kitab�, 1997, s. 12260 Özdemir Nutku, 1987, s.21

100

an�lan ve 18.yüzy�l ba�lar�ndan 20. yüzy�la dek uzanan dönem ise, Osmanl�

Devleti’nin yeni bir kimlik aray��� çabas�yla kendisine yabanc�la�t��� bir dönemdir.261

Osmanl� Devleti, Hristiyan �stanbul’u fethettikten sonra, bu bölgede

uygulanan iskan çal��malar� esnas�nda, nüfus dengesini müslümanlardan yana

ayarlama çabalar�n�n yan� s�ra, iktisadi düzenin kurulmas� amac�yla, zanaat erbab� ile

idari ve dini aç�dan söz sahibi olan ailelerin yerle�tirilmelerine öncelik sa�lam��t�r.

Ancak aileler, bulunduklar� ortam� gönüllü olarak b�rakmak istemedikleri için,

kad�l�klara verilen emirlerle bir nevi zorunlu göçe itilmi�tir. Özel olarak seçilmi� bu

zümre d���nda as�l ço�unlu�u olu�turan Müslüman ve Hristiyan ahalinin ayr�

mahalleler kuracak �ekilde yerle�tirilmeleri, �stanbul’un gündelik hayat�nda önemli

bir yer edinecek olan mahalle kültürünün olu�mas�na yol açar.262

Kurulan ilk mahalleler, dini, kültürel ya da etnik kimli�e sahip cemaat tipi

örgütlenmelerin bulundu�u küçük yerle�im birimleri olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.

Genellikle cami-mescid merkezli mahalle yerle�imlerinin bulunmas�n�n yan� s�ra,

türbe, hamam, çe�me ve mektep gibi yap�lar�n etraf�nda da yerle�im merkezleri

kurulmu�tur. Buna paralel olarak Hristiyan ve Yahudiler de yerle�imlerini ve kültürel

örgütlenmelerini kilise ve sinagoglar çevresinde �ekillendirmi�lerdir.263 Genellikle

Osmanl� öncesi dönemden kalma yap�lar olan kaleler de, tercih edilen yerle�im

bölgeleri idi. Kale, kentin bütün bir mahallesini içine al�r ve en de�erli evler

genellikle burada yer al�rd�. Ayr�ca kalede, bir garnizon ve bir de hapishane

bulunuyordu. Konut bölgeleri, her birinde on ile bir kaç yüz ailenin ya�ad���

mahallelere bölünmü� durumdayd�. Konut semtlerinde yabanc�lar�n bulunmas� pek

261 Ekrem I��n, �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul: YKY, 1999, s.17262 Ekrem I��n, �stanbul’da Gündelik Hayat, s.20263 Ekrem I��n, s.21

101

ho� kar��lanan bir durum say�lmazd�. Bunun nedeni ise; harhangi bir kaza veya suçun

sorumlusu bulunamad��� takdirde, mahalle sakinlerinin tazminat ödemek zorunda

kalmalar�yd�.264 �stanbul’un gündelik hayat�n� belirleyen bu çerçeve, baz�

de�i�melere u�rasa da bütün Osmanl� döneminde varl���n� korumu�tur. Kentlerde

yeni bir düzenin ortaya ç�kmas� ancak Cumhuriyet dönemi ile gerçekle�ecektir.265

Osmanl� döneminde gerçek anlamda bir nüfus art��� XVI. yüzy�lda olmu�tur.

H�zl� fetih hareketleri sonucu, özellikle �stanbul’a pek çok bölgeden yerle�mek

amaçl� gelenler olmu�tur.266 Yeni bir mekanda yeni bir ya�am kuran, farkl� dinlere

mensup bu halk, göç ettikleri yerlerden getirdikleri dil, duygu, dü�ünce ve ya�am

biçimleriyle, yeni bir kültürel yap� olu�turmu�, gündelik hayat�

zenginle�tirmi�lerdir.267

Osmanl� parlak bir dönem içindeydi ve in�aat alan�nda giderek artan bir

faaliyet mevcuttur. Osmanl� ordusunun ve donanmas�n�n ihtiyaçlar�n� gidermek

amaçl� kurulan tersane, silahane ve atölyeler de istihdam�n artmas�n� sa�lamaktad�r.

Bunlar�n sonucunda, tüketim mallar� ticareti ve tüm alanlardaki faaliyetler otomatik

olarak geli�me göstermektedir. Daha sonraki yüzy�llarda nüfus ile beraber art��

gösteren bu faaliyetlerin geli�imi durmu�tur. Ülke eski parlak günlerinde de�ildir ve

in�aat ate�i sönmü�tür. Devletin ba��ndakiler de art�k daha ilgisizdirler.268

264 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve De�i�im 1590-1699”, Osmanl� �mparatorlu�u’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, C-2, (Ed. Halil �nalc�k – Donald Quataert), �stanbul: Eren Yay�nc�l�k, 2004, s.700-701265 Suraiya Faroqhi, Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, �stanbul: Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, 2002,

s.39266 Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul: Eren Yay�nc�l�k,

1991, s.46267 Ekrem I��n, �stanbul’da Gündelik Hayat, s.21268 Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, 1991, s.46

102

Tülay Reyhanl�, yabanc� bir kaynaktan dönemin kent nüfusunu �öyle

aktarmaktad�r:269

Vezirler ...................................6

Kad�lar (Divan’da 10’u bulur)..........4

Müftü ...................................1

Defterdar ...................................1

Emir-i ahur ba�� .......................1

Yeniçeri a�as� .......................1

Çavu� a�a ...................................1

Kap�c� a�a ...................................1

Sipahi a�a ...................................1

Bostanc� ba�� ...................................1

Kaptan ba�� ...................................1

Kap� a�a ...................................1

Peykler ...................................300

Solaklar ...................................300

Do�anc�, cüce, sa��rlar ...........300

Hayat kad�n� ...................................1.000

Çavu�lar ...................................1.600

Kap�c�lar ...................................700

Sipahiler ...................................30.000

Yeniçeriler ...................................24.000

269 Tülay Reyhanl�, �ngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzy�lda �stanbul’da Hayat, Ankara: Kültür veTurizm Bakanl��� Yay�nlar�, 1983, s.35

103

Topçular ...................................3.000

Acemio�lanlar .......................20.000

Di�er Türkler (Kad�n, çocuk vs)......200.000

Hristiyanlar, Yahudiler ...........150.000

Hristiyan, Yahudi, Türk

kad�n ve çocuklar� .......................600.000

_____________

1.231.207

16. yüzy�l�n ortalar�na kadar �stanbul’da gündelik hayat�n temelini belirleyen

iki önemli unsur vard�r: Birincisi, çar�� ve hanlarla kar��m�za ç�kan iktisadi kurumlar;

di�eri ise cami ve tekkelerle kar��m�za ç�kan dini kurumlard�r. Beyaz�t çevresinde

odakla�an çar�� ticareti, Edirnekap� gümrü�ü ile Haliç aras�nda olu�an iktisadi

bütünlük, çevredeki Zeyrek, Fatih, Aksaray, Çar�amba, Atikali ve Kocamustafapa�a

gibi yerleri de etkileyerek, esnaf ve zanaatkarlar�n yerle�ti�i bu bölgelerdeki nüfus

yo�unlu�unun artmas�na neden olur. Bu merkezlerde olu�an lonca tipi örgütlenmeler

sayesinde de gündelik hayat�n �ekillenmesi h�z kazanm��t�r.270

Çar�� kompleksinin merkezini olu�turan bedestenlerin yan� s�ra, esnaf ve

zanaatkarlar�n yerle�tikleri han ve kervansaraylar�n da �stanbul’da ticari merkezlerin

olu�umunda belirleyici bir yeri vard�r. Farkl� cemaatlere mensup esnaf gruplar�n�n

birbirleriyle etkile�imini sa�lamak için gerekli ortam� sa�layan hanlar, ayn� zamanda

�stanbul’un d�� dünya ile ba�lant�s�n� sa�layan bir mekan niteli�indedir. Özellikle

tüccar s�n�f�, sadece sahip oldu�u maddi güçle de�il; saray ile halk aras�ndaki orta

270 Ekrem I��n, s.23

104

tabakay� temsil etmesi ve yönetici s�n�fa, toplumdaki iktisadi ve siyasi yap�y�

göstermede arac�l�k etmesi bak�m�ndan önemli bir yere sahiptir.271

Kentlerde esnaf ve tüccar s�n�f�n�n örgütlenmesiyle olu�an lonca sistemi,

giderek güçlenerek Osmanl� ticari ve toplumsal yap�s�nda önemli bir etken olmu�tur.

�öyle tan�ml�yor loncay� Prof. �evket Pamuk:272

“...Her�eyden önce üyelerine istikrar ve güvence sa�layan, bu amaçla

da piyasa ve üretim ko�ullar�n� düzenlemeye ve denetlemeye çal��an meslek

örgütleri...”

Bir kentteki her üretim ve ticaret dal� ayr� bir lonca çevresinde örgütlenirdi.

Yerel yönetimler üzerindeki siyasi güçleri sayesinde, herhangi bir üretim veya ticaret

alan�nda, kendileri d���nda faaliyet gösterilmesinin yasaklanmas�n� sa�lam��lard�r.

�ktisadi yap�lar�n�n yan� s�ra, üyeler aras�nda olu�turulan toplumsal dayan��maya da

önem verilmekteydi. Üyelerinin düzenli katk�lar�yla i�leyen yard�mla�ma

sand�klar�n�n kurulmas�, bu dayan��maya güzel bir örnek te�kil etmektedir.273

Bir loncaya üye olmak, bir ustan�n yan�nda uzun y�llar ç�rakl�k yapmay� ve

meslekteki becerilerini s�navlarla kan�tlamay� gerektiriyordu. Bu sayede üye say�s�

s�n�rland�r�larak, fazla üretimin neden olaca�� sorunlar engellenmi� oluyordu.274

Loncalar, siyasal bir organizma de�ildir. Kent içindeki rolleri daha çok

ekonomik ve toplumsal alanlardad�r. Ayr�ca, dinsel cemaatin d���nda, gerçek

anlamda örgütlenmi�, yegâne kentsel çerçeveyi meydana getirmektedir. Mesleki bir

birlikle bütünle�mi� olan bu insan gruplar�, yaln�zca ayn� mesle�i icra eden ki�ilerle

271 Ekrem I��n, s.24-25272 �evket Pamuk, Osmanl�-Türkiye �ktisadi Tarihi 1500-1914, �stanbul: Gerçek Yay�nevi, 1999, s.55273 �evket Pamuk, Osmanl�-Türkiye �ktisadi Tarihi 1500-1914, s.55274 �evket Pamuk, s.55

105

bir araya gelmekle kalmamakta; ayn� zamanda, hemen hemen ayn� ihtiyaçlara ve

hayat tarz�na sahip olan insanlarla da birlik olmaktad�r.275

Lonca sistemini olu�turan esnaf-tüccar s�n�f�n�n gündelik hayat içindeki

toplumsal statülerine gelince, bu statüyü belirleyen iki farkl� etken dikkatimizi

çekmektedir. Bu etkenlerden birincisi dini kökenli olup; esnaf gruplar�n� ba�l�

bulunduklar� cemaate göre s�n�fland�rmakta, böylece herhangi bir esnaf grubunun

sivil ya�ant�s� kendisine ayr�lan mahalle ile s�n�rland�r�lmaktad�r. �kinci etkende ise

ba�l� bulunulan cemaatlere bak�lmaks�z�n, yaln�zca temsil edilen meslek gruplar�na

göre s�n�fland�r�lmaktad�r. Böylece, dini kurallar nedeniyle ayr� mahallelerde

ya�ayan farkl� dine mensup esnaflar, i� hayat�nda ayn� mekan� payla�arak, gündelik

hayatta beraber rol alabiliyorlard�.276

�stanbul esnaf� yaln�zca iktisadi bir grupla�madan ibaret de�ildi. Yard�m

sand�klar� ile aralar�nda olu�turduklar� sosyal dayan��madan k�saca söz etmi�tik. Bu

sand�k sayesinde, sadece kendi içlerinde ihtiyac� olanlara de�il, halk aras�nda muhtaç

olanlara da maddi yard�m sa�layabiliyorlard�. Bunun yan� s�ra, bir y�l veya daha fazla

aral�klarla �enlik düzenledikleri de oluyordu. Ka��thane, A�a Çay�r� gibi, bu i�ler

için tahsis edilmi� yerlerde düzenledikleri �enliklerle, loncalar�n geleneksel

ritüellerini uygulama ve de ziyaretçilerine hünerlerini sergileme f�rsat� buluyorlard�.

Oldukça pahal�ya mal olan bu �enliklerin masraflar�, ustalar�n katk�lar� sayesinde

kar��lanabiliyordu.277

275 Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul: Eren Yay�nc�l�k,

1991, s.96276 Ekrem I��n, s.26277 R. Mantran, XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, 1991, s.104

106

�enliklerdeki geçit alaylar�nda, daha önce de bahsetti�imiz gibi, her esnaf

grubu, dükkan� temsil eden tekerlekli bir araba haz�rlamaktad�r. Haz�rlanan bu araba

üzerinde her esnaf grubu kendi faaliyetlerini halka ve padi�aha sergilemektedir.278

Örne�in; dokumac�lar ya de�erli kuma� toplar�n�, ya da tepesine tu� gibi kuma�

örnekleri tak�lm�� sopalar� ta��yarak geçerler. Zanaatkârlar, �enlikler için

haz�rlad�klar� sahnelerde, tüm mesleki hünerlerini sergilemek ve mal� nas�l

ürettiklerini göstermek için çabalar. Bu geçit alaylar�, loncalara ba�l� zanaatkârlar

için, usta olmayan s�radan esnaftan kendilerini ay�rmalar�n� sa�layan büyük bir

f�rsatt�r. Ayr�ca, bu �enliklere kat�lan esnaf arabalar�na bak�ld���nda, dükkan ve

atölyelerdeki hiyerar�ik yap� göze çarpmaktad�r. Kalfa ve ç�raklara k�yasla, çok daha

zengin giysiler içindeki ustalar kolayca ay�rt edilebilmektedir. Suraiya Faroqhi, bu

hiyerar�ik yap�n�n korunmas�yla ilgili olarak; görevli memurlarla loncal� ustalar

aras�nda bir ç�kar birli�inin olu�turulmu� olabilece�ini; alaylarda canland�r�lan

sahnelerde de bu uzla�man�n ifade buldu�unu belirtmektedir.279

Loncalar�n, kendi düzenledikleri törenlerden daha da masrafl� olan�, çe�itli

nedenlerle, saray taraf�ndan düzenlenen bu �enliklerdir. �enlikler esnas�nda

gerçekle�tirilen bu görkemli alaylar, esnaf gruplar�na pahal�ya mal olmaktad�r. Her

esnaf grubunun haz�rlad�klar�, dükkanlar�n� veya atölyelerini temsil eden tekerlekli

bir araba, padi�aha sunulan de�erli arma�anlar, gösteri amaçl� yap�lan ürünler ve bu

ürünlerin halka sunulmas� kayda de�er bir masraf� gerektirmektedir. Padi�ah da

memnuniyetini dile getirmek için bazen para, bazen de gümü� tabak gibi bir

arma�anla kar��l�k vermektedir. Bu da yap�lan masraflara katk� sa�lamaktad�r.280

278 R. Mantran, 1991, s.104279 Suraiya Faroqhi, Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, 2002, s.189-190280 Robert Mantran, 1991, s.104

107

Osmanl�’da gün, sabah namaz�na ça��ran ezanla ba�lard�. Kalkar kalkmaz

yap�lan ilk i� ise giyinmektir. Giysilerin kuma�� ve rengi, önemli bir unsurdur.

Çünkü, ki�inin konumunu ve mertebesini gösteren bir i�arettir. Fatih Sultan Mehmed,

mülki ve idari personelin rütbe derecelerinin elbislerine göre ay�rt edilebilmesi için

kanun ç�karm��t�r. Bu kanunla belirlenen elbise renk ve biçimleri, 1826 y�l�na kadar

çok fazla de�i�ime u�ramadan sürdürülmü�tür.281 Tülay Reyhanl�, yabanc� bir

kaynaktan, dönemin giyim gelene�ini yans�tan bir tasvir aktar�yor:282

“Erkekler, saçlar�n� tra� edip, tepede bir tutam saç b�rak�rlar. B�y�k ve

sakal uzat�rlar. Tra�l� ba�lar�n� k�rm�z� bir takke ile örtüp, bunun üzerine,

yuvarlak bir küre biçiminde 12-20 elle uzunlu�unda, ince, beyaz ketenden bir

bez sararlar ki buna Türkçe tülbent veya salma denir. E�ilerek ve sol ellerini,

gö�üslerinin sa� taraf�na koyarak selamla��rlar. Ba� giysilerinin içi bo�

oldu�u için hava almakta, küçük çemberlerle desteklendi�i için ba�� serin

tutmakta, kal�n oldu�undan güne�in geçmesini önlemekte ve en ince keten

bezinden dokundu�u için de Avrupal�lar’�nkinden hafif olmaktad�r. Rütbeleri,

sar�klar� üzerindeki i�aretlerden bellidir. Acemio�lanlar, piramit �eklinde,

türlü renkli, hafif kuma�tan külahlar, yeniçeriler ise, yukar�da anlat�lan

tülbentleri giyerler.”

Vezir ve di�er devlet erkan�n�n giymeleri pek uygun görülmeyen diba,

seraser, kadife, kemha gibi a��r ve de�erli kuma�lar�, sadece padi�ah ve �ehzadeleri

giyebilmekteydi. Bu kuma�lardan daha az kaliteye sahip olan atlas, engilyon gibi

kuma�lar da vezir ve devletin di�er ileri gelenleri içindir. Bunlar�n d���nda, orta s�n�f

281 Raphaela Lewis, Osmanl� Türkiyesinde Gündelik Hayat, �stanbul, 1973, s.89 ve Robert Mantran,

1991, s.204-206282 Tülay Reyhanl�, �ngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzy�lda �stanbul’da Hayat, 1983, s.70

108

halk, asker ve t�mar sahipleri de bu kuma�lar� kullanabiliyorlard�.283 Yüksek

rütbedekiler, yüksek fötr külahlar�n etraf�na çe�itli renklerde sar�klar sararlard�.

Ulema s�n�f� ise, alt�n i�lemeli küçük ba�l�klar üstüne beyaz, daha yass� biçimli

sar�klar sararlard�.284

Hepsinden çok daha gösteri�li ve pahal� bir giysileri olan padi�ah�n, özel

günlerde giyimi daha da özenli oluyordu. Merasim ve törenlere kat�ld�klar� zaman,

ba�lar�na Horasani, mücevveze, Selimi ve Yusufi denilen ba�l�klardan takarlard�. Bu

ba�l�klar�n üzerine bazen bir, bazen iki, bazen de üç adet sorguç takarlard�.

Sorguçlar�n, üzeri mücevher ve de�erli ta�larla bezenmi�tir. Padi�ah�n elbiselerine

gelince, önceleri sade iken zamanla çok daha özenli hale gelmi�tir. Üzerlerine, en

de�erlisinden samur kürkler giyerlerdi. Bunlara kabaniçe veya kapan�ça da derilirdi.

Kapaniçe, kollu ve kolsuz olup, kürkü siyah tilki derisindendi. Bütün kürklerin en

makbulü olan bu siyah tilki kürhü, yaln�z padi�aha mahsustu.285

Gündelik hayat�n en önemli i�lerinden biri de yemektir. Robert Mantran,

yemek konusunda Osmanl�lar’�n oldukça kanaatkar olduklar�n�, yabanc�

gözlemcilere dayanarak belirtmektedir. Bir evde tuz, so�an, sar�sak, yo�urt ve ekmek

gibi temel g�dalar�n varl���, o ailenin kar�nlar�n� doyurmalar� için yeterlidir. Fazla bir

beklentileri yoktur. Tabii beklentinin azl���, gelir düzeyinin dü�üklü�ü ile

orant�l�d�r.286

16. yüzy�l �stanbul’unda evlerin ancak yüzde 6’s�nda mutfak bulunmaktayd�.

Yemekler genellikle evin avlusunda pi�irilir ya da d��ar�dan haz�r olarak al�n�rd�.

283 Tülay Reyhanl�, 1983, s.72284 Raphaela Lewis, 1973, s.89-90285 �. H. Uzunçar��l�, Osmanl� Devleti’nin Saray Te�kilat�, 1945, s. 220-221286 Robert Mantran, 1991, s.208

109

Ailelerin ayr� ayr� ocak yakarak yapt�klar� yemekler, d��ar�da, ayn� miktar odunla,

çok daha fazla ki�iye yemek yapan a�ç� ocaklar�ndan ç�kan yemeklerden daha

pahal�ya mal oluyordu. Bu yüzden buralardan al�nan yemekler daha ucuza mal

oluyordu. 287

Güzel bal�k pazarlar�n�n bulunmas�na ra�men, Türkler bal��a Rumlar kadar

dü�kün de�illerdir. Et olarak daha çok koyun eti tüketilmektedir. Et suyunda pi�irilen

pirinç (pilav) ise her yemekte sofrada yer al�r. Süt ürünleri de Osmanl� mutfa��nda

oldukça yayg�nd�r. Sütten üretilen yo�urt ve kaymak bunlar aras�nda en

önemlileridir.288

Tülay Reyhanl�, yabanc� bir kaynaktan, Osmanl�lar’�n yemek gelenekleriyle

ilgili gözlemleri aktarmaktad�r:289

“Yemeklerini ba�da� kurmu� olarak, hal� üzerinde ve evden çok, aç�k

havada, nehir k�y�s�nda ve bahçede, çimen üzerinde yeme�i tercih ederler.

Masalar�, yere oturarak yemek üzere çok alçakt�r. Ellerini silmek için de uzun

bir havlu kullan�rlar. Baz�lar� k�rm�z� ve ye�il renkte, deri, çanta gibi aç�l�p

kapanabilen, üzerine ancak tabak konulabilen masalar ta��rlar. Etleri, elle

parçalanabilecek kadar yumu�akt�r. Yemeklerinin çe�idi azd�r. Herkes,

çepeçevre oturup, tek bir kaptan yemektedir. Çatal ve b�çak kullanmazlar.

Yeme�e dua ile ba�lar ve yerken hiç konu�mazlar. Gerçi yiyecek �eyleri, etleri

pek boldur, av ku�lar� ve ba�ka hayvanlar da bulunur, fakat bunlar bal�k bile

yemezler. Ekin ve zahire, �ngiltere’dekinden bol, daha iri taneli ve lezzetlidir.

Ku� avc�l��� ve avlanma sanat� bilmezler. Yemek sanatlar� da yoktur, sade

287 Stefanos Yerasimos, Sultan Sofralar�, �stanbul: YKY yay�nlar�, 2002, s.18288 Robert Mantran, 1991, s.207-209289 Tülay Reyhanl�, 1983, s.67

110

yemeklerle yetinirler. Padi�ah bile sadece pirinç yer ve su içer. Böylece zinde

kalarak, ordular�n� harp meydan�nda tutmay� ba�ar�r. Evlerinde, etlerini

ha�lamak için bir tencere bir tahta ka��k, bir bardak, bir yatak ve bir yorgan

bulunur. Yerde yiyip, yatar ve otururlar... ”

Saray mutfa��na gelince durum çok daha farkl�d�r. Kalabal�k bir nüfusu

doyuran saray mutfa��nda, ihtiyaçlar� kar��lamak için hiçbir masraftan kaç�n�lmaz.

May�s 1526 tarihli bir sicil matbah-� amire için bir ayl�k sürede al�nan malzemeleri

s�ralamaktad�r: 64 kantar bal, 544 tavuk, 28 müd pirinç, 61 kaz, 19 okka safran, 116

midye, 87 istakoz, 400 bal�k, 12 miskal misk, 10 okka karabiber, 11 okka zeytinya��,

3 �inik pekmez, 84 okka Eflak tuzu, 13 okka ni�asta, 51 kavanoz boza, 616 koyun

kelle ve paças�, 180 i�kembe, 649 yumurta, 229 su tavu�u... Bunlar�n d���nda sebze,

meyve, ekmek, kaymak, yo�urt ve kurabiyeler de vard�r.290

Fatih Sultan Mehmed’in Kanunnâme’sinin 35. maddesindeki bir hüküm,

padi�ah�n bundan böyle, tek ba�lar�na yemek yiyeceklerini, çevresinde yaln�z

iço�lanlar� ve cariyeleri ya da kad�nlar� olabilece�ini belirtmektedir.291 Padi�ah�n,

iço�lanlar�n ve harem-i hümayunun yiyecek ve içeceklerinden, bu malzemelerin

muhafazas�ndan, Enderun’un bölümlerinden olan kiler ko�u�u sorumlu idi. Padi�ah�n

yemeklerinin pi�mesi, bu yemeklerin padi�ah�n huzuruna nakli ve sofran�n

haz�rlanmas�, kiler ko�u�unun sorumlusu kilerciba��ya aitti.292 Bu bölümün

iço�lanlar� da padi�ah�n sofra ihtiyaçlar� konusunda uzmanla�m��lard�r.

Kilerciba��dan sonra s�ras�yla; padi�ah�n ekme�inden sorumlu pe�kirba��, suyundan

290 Robert Mantran, 1991, s.210291 Stefanos Yerasimos, Sultan Sofralar�, 2002, s.20-21292 �.H. Uzunçar��l�, Osmanl� Devleti’nde Saray Te�kilat�, 1945, s. 313-314

111

sorumlu mumba��, sini ve ka��klar� y�kayan pe�kir �akirdi, tepsiciba��, yemi�çi,

tur�ucu gelirdi.293

Robert Mantran, padi�ah sofras�na güzel bir örne�i, yabanc� bir kaynaktan

bizlere �öyle aktar�yor:294

“Salatalarda zeytin, turp, pancar, h�yar, taze sar�msak, gül yapra�� ve

mevsimine göre bu cins her�ey vard�r. Etler martaban denilen toprak

le�enlerde getirilmektedir. Bu le�enler k�zart�lm�� ve parçalar halinde

kesilmi� kuzu ve piliç, tereya� ve so�anla k�zart�lm�� koyun, k�zrt�lm��, sonra

da kaymak, �eker ve gülsuyuyla f�r�nlanm�� güvercin etleriyle doludur.

K�zart�lm�� ve bu�lama bal�klar vard�r. Pirinç ve so�anla birlikte pi�irilmi�

piliçler, üzerinde yumurta ve baharat yüzen suyuyla birlikte sunulmaktad�r.

So�anla birlikte k�y�lm�� ve yapraklarla dürüm yap�lm�� etten toplar vard�r.

Etli küçük börekler, bir cins güvercin eti vard�r. Ve içinde badem, Korent

üzümü, çam f�st��� olan pirinç pilav� vard�r. Çorbalardan tavuk suyuna taze

veya kuru bezelye çorbas� vard�r ve üzerine ekmek yerine tereya�da

k�zart�lm�� ekmek parçalar� ve yumurta sar�s� konulmaktad�r.bir ba�ka çorba

da tavuk ve çok yo�un bir etsuyuyla yap�lmaktad�r.”

Sarayda verilen toplu yemeklerin ba��nda Dîvân toplant�lar�ndan sonra Dîvân

üyelerine verilen yemekler gelir. Elçilik heyetleri saray� ziyeret ettiklerinde de Dîvân

üyeleri ile birlikte yemek yerler. Konumuz olan 1582’deki sünnet dü�ünü için

�stanbul’a gönderilen Venedik elçisi Jacopo Soranzo’nun, saraya kabulünde

Dîvân’da verilen yemekte 25 çe�it yemek sunulmu�tur. Maiyetindeki asilzadeler ise

293 Stefanos Yerasimos, Sultan Sofralar�, 2002, s.20-21294 Robert Mantran, 1991, s.209

112

ayr� bir yerde sofraya oturtulmu�; büyük çanaklarla pirinç ve bezelye çorbalar�,

ha�lanm�� koyun parçalar�, muhallebi ve ball� hamur i�leri ikram edilmi�tir.295

Sarayda verilen bir di�er toplu yemek de üç ayda bir ulufelerini almaya gelen

yeniçeriler için verilen yemektir. Daha önce de bahsetti�imiz çanak ya�mas�

biçimindeki bu �ölende, içinde et ve pilav olan çanaklar haz�rlan�yordu. Çanaklar

yere dizildikten sonra i�aret verildi�inde, yeniçeriler çanaklar�n üzerine atl�yor,

birbirleriyle bo�u�arak yemekleri kapmaya çal���yorlard�. Stefanos Yerasimos, bu

ya�ma sahnesindeki amac�n, askerin en önemli iki niteli�i olan disiplin ve

sald�rganl��� gözler önüne sermek olabilece�ini belirtmektedir.296

1582 �enli�inde de oldu�u gibi di�er tüm �enliklerin en önemli ö�elerinden

birisiydi bu çanak ya�mas�. Özellikle yabanc� konuklar�n ilgisini çeken bu �ölen,

padi�ah ve halk için de en e�lendirici sahnelerden birisiydi. Önceki bölümlerde de

belirtti�imiz üzere, �enliklerde, yeniçeriler için düzenlenen ya�mada oldu�u gibi yine

pilav, et ve ekmek verilmekteydi..297 Çanak ya�mas�n�n, bir kaç i�levi birden

üstlendi�ini söylememiz yanl�� olmayacakt�r: Padi�ah için, yeniçerilerine ve halk�na

yapm�� oldu�u büyük bir cömertlik, halk ve yeniçeriler için, içlerindeki sald�rganl���

d��a vurmak ve rahatlamak için bir yol, seyirciler için ise keyifli ve e�lendirici bir

seyirlik ö�e.

�enliklere kat�lan protokol için ise, halka ya�ma için sunulandan çok daha

çe�itli ve büyük �ölenler düzenlenirdi. Metin And bu �ölenlerin, 1582 �enli�i

esnas�nda, her üç günde bir, kad�lar, mollalar, subaylar gibi belirli kesimlere

295 Stefanos Yerasimos, 2002, s.23-24296 Stefanos Yerasimos, 2002, s.24-25297 Metin And, Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, 1982, s.43-44

113

bölünerek düzenlendi�ini belirtmektedir.298 1539 sünnet �enli�i esnas�nda haz�rlanan

yemekler hakk�nda bilgi edindi�imiz Günay Kut ise, ziyafetlerin gün a��r�

düzenlendi�ini, ziyafet verilmedi�i günlerde de mutfakta, kaplar�n ve sahanlar�n

temizlendi�ini belirtmektedir. Bu ziyafetler için kullan�lan malzemenin listesi

�öyledir: Elli iki bin iki yüz kilo pirinç, on bir bin dört yüzseksen kilo revgan-� sade,

elli yedi bin alt� yüz kilo �eker, yedi bin sekiz yüz k�rk kilo bal, iki bin alt� yüz ba�

koyun, on bir bin tavuk, iki bin sekiz yüz kilo üzüm, be� yüz altm�� kilo incir, on

kantar erik, on kantar badem, bin sekiz yüz k�rk sekiz kilo ni�asta, yizmi be� kilo alt�

yüz k�rk gram zaferan, otuz sekiz kilo dört yüz altm�� gram fülfül (karabiber), yüz üç

kilo sekiz yüz k�rk iki gram so�an, iki yüz seksen kilo nardeng, dokuz yüz ba� kuzu,

sekiz yüz kilo nohut, iki bin alt� yüz kilo tuz, dokuz yüz kaz, k�rk s���r, alt� yüz elli

ördek, iki yüz güvercin, on sekiz bin yumurta, iki bin has çörek, sekiz bin harci çörek,

be� bin yufka.299

Osmanl� sofralar�n� süsleyen ba�l�ca içecek ise sudur. Bunun d���nda en

yayg�n içeceklerin ba��nda, arpa ve dar�dan yap�lan boza gelmektedir. Rak�, üretimi

yasak oldu�u halde tüketimi çok yayg�nd�r ve Galata ile Kas�mpa�a meyhanelerinde

sat�lmaktad�r. Müslümanlar�n kullanmas� resmen yasak olan �araba gelince,

ziyafetlerin ve e�lencelerin vazgeçilmez e�likçisi idi. Yaln�z az�nl�klar�n ve

yabanc�lar�n �arap içmesi yasak de�ildi. Elçilerin ve personellerinin tüketimi için

olanlar� hariç, �stanbul’a getirilen �araptan vergi al�n�yordu.300

298 Metin And, 1892, s.44299 Günay Kut, “�ehzade Cihangir ve Bayez�d’�n Sünnet Dü�ünlerindeki Yemekler Üzerine”, 1987,

s.233300 Robert Mantran, 1991, s.210-211

114

Saray defterlerinde, alkollü içki hakk�nda kay�t yoktur. Ancak �arap, alkollü

bir içecek olarak, saray taraf�ndan üstlenilen Avrupa elçiliklerinin ia�e giderlerinde

yer al�r. Buna göre 1573-1574 y�llar�nda Polonya elçili�i için 430 litre, Fransa

elçili�i için 718 litre, Venedik elçili�i için 512 litre �arap sat�n al�nm��t�r.301

Özellikle padi�ah taraf�ndan düzenlenen tüm �enliklere düzenli olarak kat�lan

cambaz ve hokkabaz gibi çe�itli e�lendirici meslek gruplar�ndan olanlar da önemli

bir yere sahiptir. Bunlar birçok gruba ayr�lmaktad�rlar. Ba�ta Türk ve Arap olmak

üzere, Acem, Hindu, Rum ve Yemenli cambazlar bulunuyordu.302 Cambaz sözcü�ü,

can�yla oynayan (canbaz) anlam�na gelmektedir. �p üzerinde yürümek ve yüksek

direklere t�rmanmak olarak iki farkl� alanda hüner gösterileri olurdu. Kanuni Sultan

Süleyman’�n 1530 y�l�nda o�ullar�n�n sünneti vesilesiyle At Meydan�’nda

düzenledi�i �enlikte, hem direklere t�rman�lm��, hem de iki dikilita� aras�na gerilen

ipler üzerinde cambazlar hünerlerini sergilemi�lerdir. Bu tehlikeli gösteriler s�ras�nda

can verenler de oluyordu. Nitekim, 1582 �enli�i esnas�nda At Meydan�’ndaki dikili

ta�lara t�rmanmaya çal��anlar aras�nda ölenler olmu�, padi�ah da bu gösteriyi birkaç

gün yasaklam��t�r.303

Osmanl�’da sadece sünnet dü�ünleri için düzenlenen �enliklerde de�il;

Osmanl� e�lence ya�am�n�n önemli bir parças� olan Ramazan e�lencelerinde de k�l�ç

yutanlar, ate� yiyenler, büyücüler, hokkabaz ve cambazlar, ipte yürüyen akrobatlar

büyük bir öneme sahiptir.304

301 Stefanos Yerasimos, 2002, s.27302 Robert Mantran, 1991, s.124303 Metin And, “�lk Türk Canbazlar�”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1967, C-1, S-4, s.28304 Raphaela Lewis, Osmanl� Türkiyesinde Gündelik Hayat, �stanbul: Do�an Karde� Yay�nlar�, 1973,

s. 135

115

Osmanl� gündelik hayat�nda önemli bir yeri olan kad�n ve çocuklar,

�enliklerde geri planda kalsalar da, izleyici olarak halk�n aras�ndaki yerlerini

alm��lard�r. Minyatürlerde kad�n figürlerini, ço�unlukla ba�lar� beyaz bir örtü ile

s�k�ca sar�lm�� olarak görüyoruz. Genellikle erkek figürlerin önünde, birkaç� bir

arada, yanlar�nda çocuklar�yla birliktedirler.305

Baz� yabanc� kaynaklar, 1582 �enli�i esnas�nda, gösteri yapanlar ve dans

edenler aras�nda kad�nlar�n da bulundu�unu belirtse de, bunlar muhtemelen kad�n

k�yafeti giymi� erkeklerdir. Dönemin geleneklerine göre, bir kad�n�n, müslüman da

olsa gayrimüslim de olsa, ulu orta dola�mas� bile yasakken, dans edip gösteriler

yapmas� mümkün de�ildi. �enliklerde dans edenler, kad�n k�yafetleri giyen

köçeklerdi. Ancak, 1582 �enli�i esnas�nda bir kad�n, erkek k�yafeti giyerek ortaya

ç�kma cesareti göstermi�tir. Padi�ah kendisine ihsan da bulunsa da, tan�d��� bir erkek

taraf�ndan ihbar edilince yakalan�p hapse at�lm��t�r. Kapal� ve namuslu bir kad�n

oldu�unu, üstelik �enlikte ba�ka kad�nlar�n da bulundu�unu söyleyince serbest

b�rak�lm��t�r.306

305 Nurhan Atasoy, 1997, s.129306 Nurhan Atasoy, 1997, s.130

116

SONUÇ

Osmanl� Devleti’nin kurulu�undan itibaren izledi�i fetih ploitikas�, O’nu

�stanbul’a kadar götürmü�, bununla da yetinmemi�, Viyana kap�lar�na kadar

dayand�rm��t�r. Pek çok ba�ar�n�n yan�nda ba�ar�s�zl�klar�yla da tarih sahnesindeki

yerlerini alm��lard�r. �lginç olan ise ba�ar�lar kadar ba�ar�s�zl�klar da Osmanl�

Devleti’nde kutlanan �enliklerin nedeni olmu�tur.

Osmanl� �enliklerinin e�lence boyutundan çok, gözard� edilen farkl�

boyutlar�n� ele almaya çal��t�k. Gördü�ümüz �u ki; Osmanl�’da da iktidar;

me�ruiyetini, otoritesini sa�lamak için, çok eski yüzy�llardan beri kullan�lan bir

yönteme ba�vurmu�tu: �enlik. �ktidar�n, ç�karlar� do�rultusunda kulland��� bu unsur

sadece iktidar�n faydaland��� bir �ey de�ildi. �nsanl�k tarihinin ilk zamanlar�ndan bu

güne dek varl���n� koruyabilmesini de buna ba�layabiliriz: Her kesimin ondan bir

ç�kar� vard�. Geçim derdi içinde, dini kurallarla, geleneklerle ya�am� s�n�rland�r�lm��,

ekonomik ve sosyal anlamda bask� alt�ndaki halk, �enlikler sayesinde üzerindeki bu

kabu�u, k�sa bir süre için, bazen denetimli de olsa k�rabiliyor, özgürce hareket edip,

e�lenebiliyordu. Bu özel günler sayesinde, genç ku�aklara, günlük hayatta yer

almayan gelenekler ö�retilebiliyor, kültür aktar�m� ku�aktan ku�a�a sa�lanabiliyordu.

Yine onlar sayesinde, ekonomiye canl�l�k geliyor, ticari faaliyetler hareketleniyordu.

Gündelik hayat� s�radanl�ktan uzakla�t�r�yor, her yönüyle onu etkisine al�yordu. Ço�u

kez, farkl� bölgelerdeki, farkl� dindeki, farkl� sosyal ve ekonomik yap�daki insanlar�

bir araya getiriyordu...

117

Günümüzde, yine farkl� k�l�klara bürünerek kar��m�za ç�kmaktad�r: Olimpiyat

oyunlar�, spor �ampiyonalar�, kültür ve sanat �enlikleri, büyük kentlerde düzenlenen

karnavallar. Hepsi, �enlik ruhunu az da olsa içlerinde bar�nd�rmakta ve ya�atmaya

çal��maktad�r.

118

ÖZET

XVI. YÜZYIL OSMANLI �ENL�KLER�N�N S�YASAL BOYUTLARI VE

GÜNDEL�K HAYATA ETK�LER�

Derya Ocak

Ankara Üniversitesi

Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi, Yeniça� Tarihi Anabilim Dal�

Yüksek Lisans

Tez Dan��man�: Prof. Dr. Mahmut �akiro�lu

�ubat, 2006

Tüm dünya ile birlikte Osmanl� Devleti’nde de bir tak�m de�i�imlerin

sezinlenmeye ba�lad��� bir yüzy�ld�r 16. yüzy�l. Osmanl� Devleti, en geni� s�n�rlar�na

bu yüzy�lda ula�m��, en görkemli �enliklerini bu yüzy�lda kutlam��t�r. Osmanl�

Devleti’nin e�lence hayat�nda önemli bir yeri olan “�enlikler”i incelerken, onu

sadece e�lence boyutuyla ele almaktan kaç�nd�k. Çünkü Osmanl� �enlikleri,

göründü�ü gibi s�rf bir e�lence arac� de�ildi. �enliklerin ard�nda yatan neden, bir

evlilik ya da bir sünnet dü�ünü de�il; ço�u kez siyasi bir gerekçeydi. Bu neden,

kaybedilen bir sava� ya da sonuçsuz kalan bir sefer olabilirdi. Böylece �enlikler;

Padi�ah’�n, içeride kendi halk�na, d��ar�da ise rakiplerine kar�� sergiledi�i bir güç

gösterisine dönü�üyordu. Bununla birlikte �enliklerin, sosyal, kültürel ve ekonomik

hayata getirdi�i canl�l�kla da gündelik hayat üzerindeki etkisini önemli bir boyuta

ta��maktad�r.

119

ABSTRACT

THE POLITICAL DIMENSIONS OF XVI CENTURY OTTOMAN FESTIVALS

AND THEIR EFFECTS ON DAILY LIFE

Derya Ocak

Ankara University

Faculty of Language, History, And Geography, History of Modern Ages Department

Master of Arts

Thesis Advisor: Prof. Dr. Mahmut �akiro�lu

Fabruary, 2006

16th Century is the century in which changes were started to be sensed in the

Ottoman Empire together with the world. The Ottoman Empire reached its most

extensive borders and celebrated its most spectacular festivals in this century. While

analyzing the festivals, we refrained from discussing them only from the view of

entertainment since the Ottoman festivals were not merely ways of entertainment, as

they seemed to be. The reasons behind the festivals were, more often than not,

political rather than weddings or circumcision ceremonies. The reason could well be

a battle lost or a campaign that was unsuccessful. Thus, the festivals became the

display of power for the Padishah against his own people in the country, and against

his rivals abroad. Besides, the briskness the festivals brought in to the social, cultural,

and economic life carries their effect on daily life to a significant dimension.

120

EK-I

Tarih S�ras�na Göre Osmanl� Devleti’nde �enlikler

1298 �enli�i (Osman Gazi dönemi): Orhan Gazi’nin Yarhisar Beyi’nin k�z�

Nilüfer ile Bursa’da evlenmesi vesilesiyle.

1346 �enli�i (Orhan Gazi dönemi): Orhan Gazi’nin Bizans Prensesi Teodora

ile Bursa’da evlenmesi vesilesiyle.

1365 �enli�i (I.Murat dönemi): �ehzade Bayezit’in sünneti vesilesiyle.

Bilinen ilk sünnet �enli�i.

1381 �enli�i (I.Murat dönemi): Bayezit’in Germiyano�lu’nun k�z� Devlet

Hatun ile evlenmesi vesilesiyle.

1387 �enli�i (I.Murat dönemi): I.Murat ve iki o�lu Bayezit ile Yakub’un üç

Bizans Prensesi ile evlenmesi ve ayn� zamanda Bayezit’in üçüncü o�lunun

Bursa’daki sünneti vesilesiyle.

1390 �enli�i (I.Bayezit dönemi): Bizans �mparatoru II.Palailogos’un ziyareti

vesilesiyle.

1422 �enli�i (II.Murat dönemi): Düzmece Mustafa’n�n yakalan�p

öldürülmesini kutlamak maksad� ile.

1424 �enli�i (II.Murat dönemi): Padi�ah’�n �sfendiyaro�lu’nun k�z� ile

evlenmesi vesilesiyle.

1436 �enli�i (II.Murat dönemi): Padi�ah’�n Despot Wulcowitz’in k�z� ile

Edirne’de evlenmesi vesilesiyle.

121

1439 �enli�i (II.Murat dönemi): Padi�ah’�n kazand��� zaferlerden sonra

�ehzade Mehmet ve Alaaddin Ali’nin sünnetleri vesilesiyle.

1444 �enli�i (II.Murat dönemi): Bayram kutlamalar� vesilesiyle.

1450 �enli�i (II.Murat dönemi): �ehzade Mehmet’in Sitti Hatun ile evlenmesi

vesilesiyle.

1457 �enli�i (II.Mehmet dönemi): Padi�ah’�n �ehzadeleri Bayezit ve

Mustafa’n�n sünnetleri vesilesiyle.

1472 �enli�i (II.Mehmet dönemi): �ehzade Abdullah ile Cem Sultan’�n

sünnetleri vesilesiyle.

1480 �enli�i (II.Mehmet dönemi): �ehzadeler �ehin�ah, Ahmet, Korkut,

Mahmut, Alem, Selim (Yavuz Sultan) ve O�uz Han’�n sünnetleri vesilesiyle.

1490 �enli�i (II.Bayezit dönemi): �ehzade Ahmet’in sünneti vesilesiyle.

1491 �enli�i (II.Bayezit dönemi): Evlenme vesilesiyle.

1515 �enli�i (Kanuni dönemi): �ehzade Mustafa’n�n do�umu vesilesiyle.

1524 �enli�i (Kanuni dönemi): Padi�ah’�n k�z karde�inin Sadrazam �brahim

Pa�a ile evlenmesi vesilesiyle.

1530 �enli�i (Kanuni dönemi): Padi�ah’�n dört �ehzadesinin sünneti

vesilesiyle.

1539 �enli�i (Kanuni dönemi): �ehzadeler Bayezit ve Cihangir’in sünnetleri

vesilesiyle.

1562 �enli�i (Kanuni dönemi): Kanuni’nin üç torunundan Esmahan Sultan’�n

vezir Mehmet Sokullu ile, ikincisinin Kaptan-� Derya Piyale Pa�a ile, di�erinin de

Yeniçeri A�as� Abdülkerim ile evlenmeleri vesilesiyle.

122

1573 �enli�i (II.Selim dönemi): Kaptan-� Derya Piyale Pa�a’n�n k�z� ile

Padi�ah’�n Do�anc�ba��’s�n�n dü�ünleri vesilesiyle.

1575 �enli�i (III.Murat dönemi): Rumeli Beylerbeyi’nin III.Murat’�n k�z

karde�i ile evlenmeleri vesilesiyle.

1579 �enli�i (III.Murat dönemi): Bayram vesilesiyle.

1582 �enli�i (III.Murat dönemi): �ehzade III.Mehmet’in sünnet dü�ünü

vesilesiyle.

1586 �enli�i (III.Murat dönemi): Evlilik vesilesiyle.

1589 �enli�i (III.Murat dönemi): Padi�ah’�n bir yak�n�n�n bir pa�a ile

evlenmesi vesilesiyle.

1596 �enli�i (Mehmet dönemi): Padi�ah’�n sefere ç�k��� vesilesiyle.

1606 �enli�i (I.Ahmet dönemi): Bar�� anla�mas� imzalanmas� vesilesiyle.

1612 �enli�i (I.Ahmet dönemi): Nasuh Pa�a’n�n Padi�ah’�n üç ya��ndaki k�z�

Ay�e Sultan ile ve Öküz Mehmet Pa�a’n�n da büyük k�z� Gevher Sultan ile

evlenmeleri vesilesiyle. �enlik devam ederken IV.Murat ad�yla tahta ç�kacak olan

�ehzade Murat do�mu�tur.

1613 �enli�i (I.Ahmet dönemi): Sünnet dü�ünü vesilesiyle.

1624 �enli�i (IV.Murat dönemi): Padi�ah’�n k�z karde�i Fatma Sultan’�n

Kaptan-� Derya Çatalcal� Hasan Pa�a ile evlenmesi vesilesiyle.

1626 �enli�i (IV.Murat dönemi): Fatma Sultan ile Kara Mustafa Pa�a’n�n

evlenmeleri vesilesiyle.

1630 �enli�i (IV.Murat dönemi): Fatma Sultan ile Kaptan-� Derya Canbolat

Mustafa Pa�a’n�n evlenmeleri vesilesiyle.

123

1639 �enli�i (IV.Murat döenmi): Padi�ah’�n Ba�dat seferinden dönü�ü

nedeniyle �mparatorlu�un çe�itli yerlerinde ve �stanbul’da düzenlenen, yedi gün yedi

gece süren �enlik.

1646 �enli�i (�brahim dönemi): Fatma Sultan’�n Fazl� Pa�a ile evlenmesi

vesilesiyle.

1648 �enli�i (�brahim dönemi)

1663 �enli�i (IV.Mehmet dönemi): �ehzade Mustafa’n�n do�umu vesilesiyle.

1672 �enli�i (IV.Mehmet dönemi): Kameniçe Kalesi’nin al�n��� vesilesiyle.

1675 �enli�i (IV.Mehmet dönemi): �ehzade Mustafa ve �ehzade ahmet’in

sünnetleri ile Padi�ah’�n k�z karde�i Hatice Sultan’�n Vezir Mustafa Pa�a ile

evlenmesi vesilesiyle.

1708 �enli�i (III.Ahmet dönemi): II.Mustafa’n�n k�zlar�ndan Ay�e Sultan’�n

Sadrazam Numan Pa�a ile, Emine Sultan’�n da Çorlulu Ali Pa�a ile evlenmeleri

vesilesiyle.

1709 �enli�i (III.Ahmet dönemi): Sünnet vesilesiyle.

1710 �enli�i (III.Ahmet dönemi): II.Mustafa’n�n k�z� Safiye Sultan ile

Merzifonlu Kara Mustafa Pa�a’n�n o�lu Ali Pa�a’n�n evlenmeleri.

1720 �enli�i (III.Ahmet dönemi): Do�um vesilesiyle.

1758 �enli�i (III.Mustafa dönemi): Hibetullah Sultan’�n do�umu vesilesiyle.

1762 �enli�i (III.Mustafa dönemi): Mihrimah Sultan’�n do�umu vesilesiyle

�stanbul’da be� gün be� gece düzenlenen �enlik.

1766 �enli�i (III.Mustafa dönemi): �ehzede Mehmet’in do�umu vesilesiyle.

1768 �enli�i (III.Mustafa dönemi): Hatice Sultan’�n k�z�n�n do�umu

vesilesiyle.

124

1775 �enli�i (I.Abdülhamit dönemi):Padi�ah’�n k�z� Hatice Sultan’�n do�umu

vesilesiyle.

1780 �enli�i (I.Abdülhamit dönemi): Rabia Sultan’�n do�umu vesilesiyle

1787 �enli�i (I.Abdülhamit dönemi): Padi�ah’�n k�z� Emine Sultan’�n nikah�

vesilesiyle.

1809 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Padi�ah’�n bir k�z�n�n do�umu vesilesiyle.

1811 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Padi�ah’�n k�z� Saliha Sultan’�n do�umu

vesilesiyle.

1812 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Bayezit, �ah ve Mihrimah Sultanlar�n

do�umu vesilesiyle.

1814 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Zeynep Sultan’�n do�umu vesilesiyle.

1823 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Padi�ah’�n büyük �ehzadesi Abdülmecit’in

do�umu vesilesiyle.

1824 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Padi�ah’�n k�z� Atiye Sultan’�n do�umu

vesilesiyle.

1830 �enli�i (II.Mahmut dönemi): Abdülaziz’in do�umu vesilesiyle.

1832 �enli�i (II.Mahmut dönemi): �ehzadenin ö�renime ba�lamas�

vesilesiyle.

1836 �enli�i (II.Mahmut dönemi): �ehzade Abdülmecid’in sünneti

vesilesiyle.

1840 �enli�i (Abdülmecid dönemi): Padi�ah’�n k�z� Fatma Sultan’�n do�umu

vesilesiyle.

1854 �enli�i (Abdülmecid dönemi): Padi�ah’�n bir k�z�n�n do�umu

vesilesiyle.

125

1856 �enli�i (Abdülmecid dönemi): �ehzade Re�ad ve Burhanettin

Kemalettin’in sünnetleri vesilesiyle.

1857 �enli�i (Abdülmecid dönemi): Padi�ah’�n k�zlar�ndan Cemile Sultan’�n

Fethi Pa�azade Cemalettin Pa�a’ile ve Münire Sultan’�n M�s�r Valisi �brahim Pa�a ile

evlenmeleri vesilesiyle.

1866 �enli�i (Abdülaziz dönemi): Bayram vesilesiyle �stanbul’da düzenlenen

�enlik.

1870 �enli�i (Abdülaziz dönemi): Yusuf �zzettin Efendi’nin sünneti

vesilesiyle.

1876 �enli�i (II.Abdülhamit dönemi): Süleyman Pa�a’n�n dü�ünü vesilesiyle.

1899 �enli�i (II.Abdülhamit dönemi): Padi�ah’�n �ehzadesinin sünnet dü�ünü

vesilesiyle.

126

EK-II

II-a) Resimlerin Listesi

Resim 1) III. Murad. (N.A. 11)�

Resim 2) III. Murad at üstünde. (NA. 24)

Resim 3) �ehzade at üstünde. (S.H. 3b) (N.A. 24)

Resim 4) �ehzade’nin �brahim Pa�a Saray�’na geli�i. (S.H. 11b-12a) (N.A. 28)

Resim 5) Padi�ah ve �ehzade’nin Eski Saray’a gidi�i. (S.H. 3b-4b) (N.A. 24)

Resim 6) Camc�lar. (S.H. 32b-33a) (N.A. 38-39)

Resim 7) Çanak ya�mas�. (S.H. 30b-31a)(N.A. 36-37)

Resim 8) Serhadlar. (S.H. 9b-l0a) (N.A. 26)

Resim 9) Dokumac�lar. (S.H. 81b-82a) (NA. 50)

Resim 10) �eker i�leri. (S.H. 24b-55a) (NA. 34-35)

Resimli) Y�lanc�lar. (S.H. 103b-104a) (N.A. 54-55)

Resim 12) Padi�ah ihsanda bulunuyor. (S.H. 46b-47a) (NA. 44-45)

Resim 13) Çalg�c�lar. (S.H. 18b-19a) (NA. 32)

Resim 14) Santur. (S.H. 18b-19a) (N.A. 32-33)

Resim 15) Ney. (S.H. 18b-19a) (N.A. 32-33)

Resim 16) Tanbur. (S.H. 18b-19a) (NA. 32-33)

Resim 17) Köçek. (S.H. 18b-19a) (N.A. 32-33)

� Resim 1-40 aras�, Nurhan Atasoy’un “158.2: Surna�ne-i Hümayun Dü�ün Kitab�” adl� eserinden

al�nm��t�r. Ana kaynak ise, �ntizarni’nin “Surnan�e-i Hü�nayun” (Topkap� Saray� Nüshas�. H-1 344)

adl� eseridir. (N.A.) Nurhan Atasoy’un eserir�deki sayfa numaras�n�, (S.H.) ise minyatürlerin özgün

halinin bulundu�u Surname-i Hümayun’un sayfa numaras�n� belirtmektedir.

127

Resim 18) �ehr-ud. (S.H. 18b-19a) (N.A. 32-33)

Resim 19) Hatipler. (S.H. 61a) (NA. 123) .

Resim 20) Halk. (S.H. 290a) (NA. 131)

Resim 21) Ka��t kale. (S.H. 228a) (N.A. 116)

Resim 22) Kalenin fethi. (S.H. 298a) (NLA. 116)

Resim 23) Sazendeler ve hanendeler. (S.H. 41 8a) (N.A. 113)

Resim 24) �p cambazlar�. (S.H. 29b) (NA. 111)

Resim 25) Gece fi�ek e�lenceleri (S.H, 413b) (N.A. 114)

Resim 26) Gece fi�ek e�lenceleri (S.H. 28b) (N.A. 114)

Resim 27) Cam üfleyen usta. (S.H. 32b-33a) (N.A. 38)

Resim 28) �amdanc�lar. (S.H. 159a) (N.A. 94)

Resim 29) De�irmenciler. (S.H. l33a) (N.A. 102)

Resim 30) Pabuç dikimi. (S.H. 419b) (N.A. 82)

Resim 31) Bahç�vanlar. (S.H. 196a) (N.A. 102)

Resim 32) Bahç�vanlar. (S.H. 349a) (N.A. 102)

Resim 33) Koççular. (S.H. 225b) (N.A. 101)

Resim 34) Saatçiler. (S.H. 127a) (N.A. 94)

Resim 35) Yorganc�lar. (S.H. 45a) (N.A. 95)

Resim 36) Deveciler. (S.H. 398a) (N.A. 101)

Resim 37) Ay�c�lar. (S.H. 359a) (N.A. 108)

Resim 38) �ekerden fil tasviri. (S.H. 24b-25a) (N.A. 34)

Resim 39) Çiftçiler. (S.H. 219b) (N.A. 102)

Resim 40) �skemleciler.(S.H. 294a) (NA. 95)

Resim 41) Sultanahmet 1920 (www.galeri.istanbul.gov.tr)

128

Resim 42) Alman Çe�mesi 1920 (www.galeri.istanbul.gov.tr)

Resim 43) Sultanahmet 2006

Resim 44) Alman Çe�mesi 2005

Resim 45) Örme Sütun (At Meydan�)

Resim 46) Dikilita� (At Meydan�)

Resim 47) Dikilita� (At Meydan�)

Resim 48) �brahim Pa�a Saray�’ndan bir görünü� (Bugünkü Türk ve �slam Eserleri

Müzesi)

129

130

131

132

133

Res

im 9

Res

im 8

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

KAYNAKÇA

ACIPAYAMLI, Orhan. Halkbilim Terimleri Sözlü�ü, Ankara: Ankara Üniversitesi

Bas�mevi, 1978

AÇIKGÖZ, Nam�k. Kahvename, Ankara: Akça� Yay�nlar�, 1999

A�AO�ULLARI, Mehmet Ali ve Levent Köker, Tanr� Devletinden Kral-Devlete,

Ankara: �mge Kitabevi, 1997

AKGÜNDÜZ, Ahmed ve Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanl�, �stanbul: OSAV, 1999

AKTA�, �ehsuvar. 16.Yüzy�lda Kentin Oyunu: �enlik (Yay�mlanmam�� Doktora

Tezi), Ankara: An.Ün.Sosyal Bilimler Enst. Tiyatro Anabilim Dal�,

1996

AL�, Gelibolulu Mustafa. Cami’u’l-Buhur Der Mecalis-i Sur, (ed. Ali Öztekin),

Ankara: TTK, 1996

____________ Mevâ’idü’n-Nefâis Fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, (haz. Mehmet

�eker), Ankara: TTK, 1997

AND, Metin. Dionisos ve Anadolu Köylüsü, �stanbul: Elif Yay�nlar�, 1962

__________ Osmanl� �enliklerinde Türk Sanatlar�, Ankara: Kültür ve Turizm

Bakanl��� Yay�nlar�, 1982

__________ K�rk Gün K�rk Gece, �stanbul: Taç Yay�nlar�, 1959

__________ “1582 �enli�i Üzerine Önemli Bir Belge”, Forum, Mart-1961, C-XIII,

No: 166

__________ “Eski Osmanl� �enlikleri Üzerine Üç �talyan Kayna��”, Forum,

Aral�k-1961, C-XIV, No: 184

152

__________ “Osmanl� Dü�ünlerinde Nah�llar”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul,

1969, C-2, S-12

__________ “�lk Türk Canbazlar�”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul, 1967, C-1,S-4,

__________ “XVI. Yüzy�lda Loncalar ve Gedikler”, Hayat Tarih Mecmuas�,

�stanbul, 1970, C-1, S-6

__________ “XVI. Yüzy�lda Gemiler ve Kay�klar”, Hayat Tarih Mecmuas�,

�stanbul, 1969, C-1, S-6

___________ “16. Yüzy�lda Spor, E�lence, Oyun”, Hayat Tarih Mecmuas�, �stanbul,

1970, C-1, S-2

___________ “16. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Ya�am”, Osmanl� Uygarl���, C-1,

(der.) Halil �nalc�k ve Günsel Renda, Ankara: Kültür ve Turizm

Bakanl���, 2004

ARSLAN, Mehmet. “Osmanl� Saray Dü�ünlerinde Tulumbac�lar”, Türk Dünyas�

Tarih Dergisi, Mart-1992, Say�:63

_____________ “Osmanl� Saray �enliklerinde �ekerden Tasvirler”, Türk Dünyas�

Tarih Dergisi, Kas�m 1992, Say�:71

_____________ “Osmanl� Saray Dü�ünleri ve �enlikleri ve Bu Konuda Yaz�lan

Eserler: Surnameler”, Osmanl�, C-9, Ankara: Yeni Türkiye Yay�nlar�,

1999

_____________ “Osmanl�’da Bir Muhte�em �enlik: �ehzade Sultan Mehmet’in

(III.Mehmet) Sünnet Dü�ünü”, Türkler, C-11, Ankara: Yeni Türkiye

Yay�nlar�, 2002

ATASOY, Nurhan. 1582: Surname-i Hümayun - Dü�ün Kitab�, �stanbul: Koçbank,

1997

153

_____________ �brahim Pa�a Saray�, �stanbul: �st. Ün. Edeb.Fak. Yay�nlar�, 1972

BACQUE-GRAMMONT, Jean-Louis. “Osmanl� �mparatorlu�u’nun Doru�u:

Olaylar”, Osmanl� �mparatorlu�u Tarihi I, (der.) Robert Mantran,

�stanbul: Adam Yay�nlar�, 2001

BAYAT, Ali Haydar. “Kanunî’nin Tertip Etti�i �enliklerden 1539 Sûr-i

Hümâyûnu”, IV.Uluslararas� Kültür Tarihi Kongresi, 4-7 Kas�m,

Ankara:1997

___________ “Osmanl� Saray Sünnet �enlikleri” Kubbealt� Akademi Mecmuas�,

C-XI. S-3, �stanbul:1982

BORATAV, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru, �stanbul: Gerçek Yay�nevi,

1997

ERG�NER, Gürbüz. Kurban, �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 1997

ERHAT, Azra. Mitoloji Sözlü�ü, �stanbul: Remzi Kitabevi, 2000

ERO�LU, Haldun. “Osmanl�larda �ktidar�n De�i�im Süreci ve Me�ruiyet Sorunu”,

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi Dergisi, S-43,

2003

ERTU�, Zeynep Tar�m. Cülus ve Cenaze Törenleri, Ankara: Kültür Bakanl���

Yay�nlar�, 1999

FAROQHI, Suraiya. Osmanl� Kültürü ve Gündelik Ya�am, �stanbul: Tarih Vakf� Yurt

Yay�nlar�, 2002

______________ “Krizler ve De�i�im 1590-1699”, Osmanl� �mparatorlu�u’nun

Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt-2 (Ed.)Halil �nalc�k – Donald

Quataert, �stanbul: Eren Yay�nc�l�k, 2004

FRAZER, James. Alt�n Dal I-II, �stanbul: Payel Kitabevi, 1992

154

GERÇEK, Selim Nüzhet. “Çalg�l� Kahveler”, Binbir Gün Binbir Gece-Osmanl�’dan

Günümüze �stanbul’da E�lence Ya�am�, (der.) N.Sakao�lu-

N.Akbayar, �stanbul: Creative Yay�nc�l�k, 1999

GÖKYAY, Orhan �aik. “Bir Saltanat Dü�ünü”, Topkap� Saray� Müzesi Y�ll���- I,

�stanbul: �stanbul Matbaas�, 1986

HANÇERL�O�LU, Orhan. Dü�ünce Tarihi, �stanbul: Remzi Kitabevi, 1993

I�IN, Ekrem. �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 1999

�BRAH�M EFEND�, Peçevi. Peçevi Tarihi, C-I, (haz. Bekir S�tk� Baykal), Ankara:

Kültür Bakanl��� Yay�nlar�, 1981

�NALCIK, Halil. Osmanl� �mparatorlu�u Klasik Ça� (1300-1600), �stanbul: Yap�

Kredi Yay�nlar�, 2003

____________ “Osmanl� Padi�ah�”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ankara

Üniversitesi, C.XIII, No:IV, Aral�k, 1958

____________ �air ve Patron – Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir

�nceleme, Ankara: Do�u Bat� Yay�nlar�, 2003

KAPAN�, Münci. Politika Bilimine Giri�, Ankara: Bilgi Yay�nevi, 2002

KARATEKE, Hakan T. Padi�ah�m Çok Ya�a – Osmanl� Devleti’nin Son Yüzy�l�nda

Merasimler, �stanbul: Kitap Yay�nevi, 2004

KI�LALI, Ahmet Taner. Siyaset Bilimi, Ankara: �mge Kitabevi, 1990

KORKMAZ, Gülsüm Ezgi. Surnamelerde 1582 �enli�i, Bilkent Ün. (Master Tezi),

Ank.,2004

KUMRULAR, Özlem. “�spanyol Kaynaklar� I����nda Kanuni’nin Alaman Seferi I:

Türk Geliyor”, Tarih ve Toplum, (Aral�k-2001), Cilt 36, Say� 216

155

KUT, Günay. “�ehzade Cihangir ve Bayezid’in Sünnet Dü�ünlerindeki Yemekler

Üzerine”, III. Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri, 1987,

V. Cilt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl��� Ba�bakanl�k Bas�mevi

LEWIS, Raphaela. Osmanl� Türkiyesinde Gündelik Hayat, �stanbul: Do�an Karde�

Yay�nlar�, 1973

MANTRAN, Robert. XVI. ve XVII. Yüzy�lda �stanbul’da Gündelik Hayat, �stanbul:

Eren Yay�nc�l�k, 1991

_______________ Osmanl� �mparatorlu�u Tarihi I, �stanbul: Adam Yay�nlar�, 2001

MUSTAFA EFEND�, Selânikî, Tarih-i Selânikî, C-I, (haz. Mehmet �p�irli), Ankara:

TTK, 1999

N�ETZSCHE, Friedrich. Tragedyan�n Do�u�u, �stanbul: Say Yay�nlar�, 1999

NUTKU, Özdemir. IV.Mehmet’in Edirne �enli�i (1675), Ankara: Türk Tarih

Kurumu Yay�nlar�, 1987

_____________ “II. Mahmut Döneminde Düzenlenen Önemli �enlikler”, VIII. Türk

Tarih Kongresi, Cilt-III, Ankara: TTK, 1983

O�UZ, Burhan. Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, �stanbul: Do�u-Bat� Yay�nlar�,

1980

ÖRNEK, Sedat Veyis. Etnoloji Sözlü�ü, Ankara: Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi

Yay�nlar�, 1971

ÖZBUDUN, Sibel. Ayinden Törene, �stanbul: Anahtar Kitaplar, 1997

ÖZÖN, Mustafa Nihat. Osmanl�ca Türkçe Sözlük, �stanbul: �nk�lap Kitabevi, 1989

PAMUK, �evket. Osmanl�-Türkiye �ktisadi Tarihi 1500-1914, �stanbul: Gerçek

Yay�nevi, 1999

PRICE, S.R.F. Ritüel ve �ktidar, Ankara: �mge Kitabevi, 2004

156

REYHANLI, Tülay. �ngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzy�lda �stanbul’da Hayat,

Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl��� Yay�nlar�, 1983

SAKAO�LU, Necdet ve Nuri Akbayar. Binbir Gün Binbir Gece- Osmanl�’dan

Günümüze �stanbul’da E�lence Ya�am�, �stanbul: Creative

Yay�nc�l�k, 1999

SEVENG�L, Refik Ahmet. �stanbul Nas�l E�leniyordu, �stanbul: �leti�im Yay�nlar�,

1990

SEZER, Tansu�. �enlikname Düzeni, �stanbul: Yap� Kredi Yay�nlar�, 1991

SHAW, Stanford. Osmanl� �mparatorlu�u ve Modern Türkiye, C-1, �stanbul: e

Yay�nlar�, 1994

S�NANLAR, Seza. Atmeydan� – Bizans Araba Yar��lar�ndan Osmanl� �enliklerine,

�stanbul: Kitap Yay�nevi, 2005

�ENEL, Alaeddin. Siyasal Dü�ünceler Tarihi, Ankara: Bilim ve SanaT Yay�nlar�,

1997

�ENER, Sevda. Oyundan Dü�ünceye, Ankara: Gündo�an Yay�nlar�, 1993

TANER�, Ayd�n. Türk Devlet Gelene�i, Dün-Bugün, Ankara: MEB Yay�nlar�, 1997

T�MUR, Taner. Osmanl� Toplumsal Düzeni, Ankara: �mge Kitabevi, 2001

U�UR, Ahmet. Osmanl� Siyasetnameleri, Kayseri: Kültür ve Sanat Yay�nlar�

URAN, Hilmi. Üçüncü Sultan Mehmet’in Sünnet Dü�ünü, �stanbul, 1942

UZUNÇAR�ILI, �smail Hakk�. Osmanl� Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu

Yay�nlar�, C:2, 1998

_____________ Osmanl� Devleti’nin Saray Te�kilat�, Ankara: Türk Tarih Kurumu

Yay�nlar�,1945

157

_____________ “Nahil ve Nak�l Alaylar�”, Belleten, C:XL, S:157, Ankara: Türk

Tarih Kurumu Yay�nlar�, 1976

VATIN, Nicolas. ”Osmanl�lar�n Yükseli�i”, Osmanl� �mparatorlu�u Tarihi I,

(der.)Robert Mantran, �stanbul: Adam Yay�nlar�, 2001

WRAT�SLAW, Baron Wenceslaw. An�lar-16. Yüzy�l Osmanl� �mparatorlu�undan

Çizgiler, Karacan Yay�nlar�, 1981

YERAS�MOS, Stefanos. Sultan Sofralar� - 15. ve 16. Yüzy�lda Osmanl� Saray

Mutfa��, �stanbul: Yap� KrediYay�nlar�, 2002

YÜCEL, Ya�ar ve Ali Sevim. Klasik Dönemin Üç Hükümdar�:Fatih, Yavuz, Selim,

Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�, 1991