YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİ - bingol.edu.tr ve Yakın Çağ'da Türk-İslam Dünyası, Yeni ve...YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİ Editör Selim Hilmi ÖZKAN Bölüm Yazarları Efkan

YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİEditör Selim Hilmi ÖZKAN

Yayın KoordinatörüAhmet DÜNDAR

Yayın Yönetmeni Zeynep Özlem YEŞİLOVA

Kapak Tasarımı Yunus KARAASLAN

Sayfa Düzeni DBY Ajans

1. Baskı: İstanbul, 2018

ISBN 978-605-2101-18-6

Kütüphane Katalog Kartı

İDEAL KÜLTÜR YAYINCILIK Reklam ve Organizasyon San. Tic. Ltd. Şti.Topkapı Mah. Kahalbaşı Sok. No:31/1 Fatih - İstanbul Tel: +90 212 528 85 41Faks: +90 212 528 85 47 [email protected]ültür Bakanlığı Sertifika No: 12669

Baskı Optimum Basım San. Tic. Ltd. Şti.Tevfikbey Mah. Dr. Ali Demir Cad. No: 51/1 Küçükçekmece / İstanbulSertifika No: 41707

© Bu kitabın her hakkı saklıdır. Tamamen veya herhangi bir bölümü, yayınevinin yazılı izni alınmadan basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİEditör: Selim Hilmi ÖZKAN

YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİ

Editör Selim Hilmi ÖZKAN

Bölüm Yazarları

Efkan UZUN • Ensar KÖSE • Gürsoy ŞAHİN • Hayrettin PINAR İbrahim Caner TÜRK • Kadir TUĞ • Mehmet Demirtaş

Selahattin SATILMIŞ • Selim Hilmi ÖZKAN • Sıtkı ULUERLER Ümit KILIÇ • Yaşar BAŞ • Yılmaz KARADENİZ

PPT

Sunum Dosyalı

Acer

Vurgu

pc1

Yapışkan Not

pc1 tarafından ayarlan Cancelled

Bölüm Yazarları

BİRİNCİ KISIM – YENİ ÇAĞ (1453-1789)

Bölüm 1: Yeni Çağ Başlarken Avrupa ve Türk-İslam Dünyası Doç. Dr. Yılmaz KARADENİZ, Amasya Üniversitesi

Bölüm 2: Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Yayılması Doç. Dr. Sıtkı ULUERLER, Bingöl Üniversitesi

Bölüm 3: Rönesans ve Avrupa’nın Uyanışı Doç. Dr. Ümit KILIÇ, Atatürk Üniversitesi

Bölüm 4: Reform ve Aydınlanmaya Doğru Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Bitlis Eren Üniversitesi

Bölüm 5: Yeni Çağ’da Avrupa’da İç Savaşlar ve Mücadeleler Dr. Öğretim Üyesi Ensar KÖSE, İstanbul-Cerrahpaşa Üniversitesi

Bölüm 6: Yeni Çağ’da Osmanlı-Batı İlişkileri ve Doğu Dünyası (1453-1789) Doç. Dr. Selim Hilmi ÖZKAN, Yıldız Teknik Üniversitesi

İKİNCİ KISIM – YAKIN ÇAĞ (1789-∞)

Bölüm 1: Fransız İhtilali ve Yakın Çağ'a Girerken Dr. Öğretim Üyesi İbrahim Caner TÜRK, Erzincan Üniversitesi

Bölüm 2: Viyana Kongresi ve Avrupa’nın Yön Arayışı Doç. Dr. Hayrettin PINAR, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Bölüm 3: Sanayi İnkılabı ve Batı’nın Yükselişi Doç. Dr. Efkan UZUN, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi

Bölüm 4: Sömürgecilik ve Emperyalizme Doğru Doç. Dr. Gürsoy ŞAHİN, Afyon Kocatepe Üniversitesi

Bölüm 5: XIX. Yüzyılda Doğu ve Batı Mücadelesi Dr. Öğretim Üyesi Selahattin SATILMIŞ, Aksaray Üniversitesi

Bölüm 6: Yeni ve Yakın Çağ’da Türk-İslam Dünyası Doç. Dr. Yaşar BAŞ, Bingöl Üniversitesi

V

İçindekiler

Önsöz ��XIII

GİRİŞTarihi Çağlar, Zaman ve Mekân Sınırları ��XV

BİRİNCİ KISIMYENİ ÇAĞ (1453-1789)

BİRİNCİ BÖLÜMYeni Çağ Başlarken Avrupa ve Türk-İslam Dünyası ��31. Osmanlı ve İslam Dünyası ��3

1.1. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu ��31.2. Rumeli’ye Geçiş ��41.3. Çelebi Mehmed ve İkinci Murad Dönemleri �� 71.4. İkinci Mehmed’in Osmanlı Tahtına Geçişi ��10

2. Memlûkler ��122.1. Bahri Memlûk Sultanları ��122.2. Memlûk-İlhanlı Münasebetleri ��132.3. Memlûk-Haçlı Münasebetleri ��142.4. Buruci Memlûklerin Saltanata Gelişi ve Osmanlı-Memlûk İlişkileri ��15

3. Akkoyunlu Devleti ��17

VI

4. Karakoyunlu Devleti��24

5. Altınordu (Altınorda) Devleti ��31

6. Avrupa ve Batı Dünyası ��32

Genel Değerlendirme ��42

İKİNCİ BÖLÜM

Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Yayılması ��45

1. Coğrafi Keşiflerin Tarihi Serüveni��47

2. Coğrafi Keşiflerin Sebepleri ��49

3. Coğrafi Keşifleri Başlatan Avrupalı Devletler ve Faaliyetleri ��533.1. Portekiz ��533.2. İspanya ��59

3.2.1. Tordesillas Antlaşması (7 Haziran 1494) ��603.2.2. İspanya’nın Keşifleri Sömürgeciliğe Dönüştürmesi ��60

3.3. Fransa ��683.4. Hollanda ��693.5. İngiltere ��72

4. Coğrafi Keşiflerin Sonuçları��73


ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Rönesans ve Avrupa’nın Uyanışı ��79

1. Rönesans Kavramı ��79

2. Rönesans’ın Doğuşu ve Öncüleri ��85

3. Hümanizm ��88

4. Rönesans’ın Merkezleri ��90

5. Matbaa ve Yeni Çağ ��93

6. Rönesans ve Bilim ��95

7. Rönesans’ta Politika ve Devlet ��96

8. Rönesans ve Sanat ��98

9. Rönesans’ın Sonuçları ��102


VII

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMReform ve Aydınlanmaya Doğru ��105

1. Reform ��1051.1. Reformun Ortaya Çıkışı��1051.2. Martin Luther ve Reform Fikirlerinin Yayılması ��1101.3. Reformun Sonuçları ��1181.4. Reform Hareketi ve Müslümanlar ��119

2. Avrupa’da Aydınlanma Çağı ��1222.1. Aydınlanmanın Kökenleri ve Yayılışı ��1242.2. Aydınlanmanın Sonucu ��127


BEŞİNCİ BÖLÜMYeni Çağ’da Avrupa’da İç Savaşlar ve Mücadeleler ��133

1. Yeni Çağ Başlarında Avrupa’nın Genel Durumu ��134

2. Haneden Savaşları ��137

3. Ayaklanmalar ve İsyanlar ��144

4. Otuz Yıl Savaşları (1618-1648) ��149

5. Vestfalya Barış Antlaşması (24 Kasım 1648) ��159

6. Devletler Arası Rekabet ve Çatışmalar (XVII. ve XVIII. Yüzyıllar) ��164


ALTINCI BÖLÜMYeni Çağ’da Osmanlı-Batı İlişkileri ve Doğu Dünyası (1453-1789) ��177

1. Yeni Çağ’da Osmanlı-Batı İlişkisi (Osmanlı Devleti’nin Batı Siyaseti) ��1771.1. Yeni Çağ Başlarken Osmanlı Devleti ve Batı’daki Fetihler ��1771.2. Yeni Çağ’da Osmanlı-Avusturya İlişkileri ��1791.3. Akdeniz ve Adalar Denizinde Rekabet: Yeni Çağ'da Venedik ve

İtalyan Şehir Devletleri ile İlişkiler ��1821.4. Batı’ya Açılan Pencere Dubrovnik (Raguza) ile İlişkiler ��1841.5. Yeni Çağ'da Osmanlı-Rus İlişkileri ��186

1.5.1. 1711 Prut Savaşı ve Demirbaş Şarl Sorunu ��1871.5.2. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması Sonrası Gelişmeler ve

Osmanlı-Rus Diplomatik İlişkilerinde Yeni Kırılma ��1901.6. Yeni Çağ'da Osmanlı-Fransız İlişkileri ��192

VIII

1.7. Yeni Çağ'da Osmanlı-İngiliz İlişkileri ��1961.8. Yeni Çağ'da Osmanlı-Hollanda İlişkileri ��198

2. Yeni Çağ’da Osmanlı Devleti’nin Doğu Siyaseti ��1992.1. İslam Dünyasında Liderliğe Doğru ��199

2.1.1. Çaldıran Savaşı ve Osmanlı Safevî İlişkileri ��2002.1.2. Mercidabık, Ridaniye ve İslam Dünyasında Liderlik ��202

2.2. Kanûni Dönemi Osmanlı-Safevî İlişkileri (1520-1566) ��2032.3. Kanûni Sonrası Osmanlı-Safevî İlişkileri (1566-1789) ��2052.4. Osmanlı Devleti’nin Basra, Aden ve Hind Ticaret Yolunun

Kontrolü İçin Yaptığı Çalışmalar ��208


İKİNCİ KISIMYAKIN ÇAĞ (1789-∞)

BİRİNCİ BÖLÜMFransız İhtilali ve Yakın Çağ'a Girerken ��215

1. Fransız İhtilalini Hazırlayan Nedenler ��2151.1. İç Nedenler ��2151.2. Dış Nedenler ��217

2. İhtilalin Başlamasıve Gelişmesi ��218

3. Etats Généraux’un Toplanması ��218

4. Kurucu Meclis Dönemi Ve İnsan Hakları Beyannamesi ��219

5. Yasama Meclisi Dönemi ��221

6. Konvansiyon Meclisi ��222

7. Direktuvar Dönemi ��223

8. Konsüllük Dönemi ��224

9. Fransız İhtilali ve Avrupa ��224

10. Napoleon ve Fransa’nın Yayılması ��225

11. Koalisyon Savaşları ��22711.1. Birinci Koalisyon Savaşları (1792-1797) ��22711.2. Napoleon’un Mısır Seferi ��22811.3. İkinci Koalisyon Savaşları (1798-1802) ��23111.4. Üçüncü Koalisyon Savaşları (1803-1805) ��23211.5. Dördüncü Koalisyon Savaşları ��233

IX

11.6. Beşinci Koalisyon Savaşları (1809-1812) ��23511.7. Napoleon’un Moskova Seferi (1812) ve Altıncı Koalisyon

Savaşları (1813-1814) ��23611.8. Yedinci Koalisyon Savaşı ve Napoleon İmparatorluğu’nun

Yıkılışı (1815) ��238

12. Fransız İhtilali ve Osmanlı Devleti ��240


İKİNCİ BÖLÜMViyana Kongresi ve Avrupa’nın Yön Arayışı ��245

1. Napoleon’dan Sonra: Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa Hayali ��2461.1. Metternich Sistemi ��2501.2. Uyum İçinde Bir Düzen Projesi: İttifaklar ve Kongreler Avrupası ��252

2. Yeni Düzen Tehdit Altında ��2542.1. Viyana Sistemi Test Ediliyor: İtalya, İspanya ve Portekiz’de

Huzursuzluk ��2552.2. Milliyetçiliğin İlk Büyük Başarısı: Bağımsız Yunanistan’ın Doğuşu 258

3. Viyana Sistemi Tarihe Karışıyor: 1830 ve 1848 İhtilalleri ��2603.1. Üç Günlük İhtilal ��2603.2. Avrupa’yı Sarsan Yeni Dalga: 1848 İhtilalleri ��264

3.2.1. İhtilâlin Anavatanı: Fransa ��2663.2.2. Kâbus Geri Dönüyor: İhtilal Habsburg Topraklarında ��2693.2.3. Dağınık Alman Coğrafyasında Karmaşa ��273


ÜÇÜNCÜ BÖLÜMSanayi İnkılabı ve Batı’nın Yükselişi ��279

1. Sanayi İnkılabına Giden Yol ��279

2. XIV-XVII. Yüzyıllar Avrupa’sına Bakış ��280

3. Aydınlanma Çağı ve Fransız İhtilâli ��282

4. Kölelerin Emeğiyle Değiştirilen Dünya ��284

5. Sanayi İnkılabı ve Avrupa ��2865.1. Önce İngiltere Sonra Diğer Avrupalılar ��2875.2. Sanayi İnkılabının Tarihi Altyapısı ve Nedenleri ��2915.3. İmalathanelerden Fabrikalara ��295

X

5.4. Buhar, Demir ve Tren ��296

6. Sanayi İnkılabının Sonuçları ve Etkileri ��2986.1. Şehirler, Toplum ve Çevre ��2996.2. Üretim, Ekonomi, Ticaret ve Finans��3026.3. Kadınlar, Çocuklar, Aile ve Günlük Hayatın Değişimi ��3046.4. Sanayileşme ve İdeolojiler ��3066.5. Bilim, Kültür ve Din ��308

7. Sanayi İnkılabı ve Osmanlılar ��311


DÖRDÜNCÜ BÖLÜMSömürgecilik ve Emperyalizme Doğru ��317

1. 1415-1763 Arası Sömürgeci Devletler ve Faaliyetleri ��319

2. 1763-1875 Arası Sömürgeci Devletler ve Faaliyetleri ��3282.1. Sanayi İnkılabı ve Sömürgecilik ��3292.2. Koalisyon Savaşları, Viyana Kongresi ve Sömürgecilik ��3302.3. 1870’lerde Avrupa’da Yeni Sömürgeci Devletler (İtalya, Almanya

ve Belçika) ��334

3. 1875-1944 Arası Sömürgecilik Faaliyetleri ��3353.1. Afrika’da Sömürgecilik Faaliyetleri ve 1884-85 Berlin Kongresi ��3363.2. I. Dünya Savaşı ve Sömürgecilik ��3403.3. II. Dünya Savaşı Sonrası Emperyalizm ��343


BEŞİNCİ BÖLÜMXIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti (Doğu) ve Avrupa (Batı) Mücadelesi ��349

1. 1806-1812 Osmanlı-Rus, İngiliz Savaşı ��3491.1. Osmanlı-Rus Savaşının İlk Safhası ��3501.2. İngiltere’nin Savaştan Çekilmesi ve Kale-i Sultaniye (Çanakkale)

Antlaşması ��3521.3. Osmanlı-Rus Savaşının İkinci Safhası ve Bükreş Anlaşması ��353

2. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı’da Bağımsızlık Hareketleri ve Şark Meselesi ��3532.4. Sırp İsyanı (1804-1816) ��354

XI

2.5. Yunan İsyanı (1821-1830) ��355

3. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı ��357

4. Kuzey Afrika’da Sömürgeciliğin Başlangıcı: Fransa’nın Cezayir’i İşgali (1830) ��360

5. Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Batı (1831-1841) ��361

6. 1848 İhtilali ve Osmanlı Devleti ��366

7. Kırım Savaşı (1853-1856) ��3687.1. Paris Kongresi ve Antlaşması (1856) ��371

8. XIX. Yüzyılın Üçüncü Çeyreğinde Osmanlı’da İsyanlar ve Şark Meselesi ��3728.1. Cidde Olayları ve Suriye Bunalımı (1858-1861) ��3728.2. Romanya Prensliğinin Kurulması (1859) ��3748.3. Bosna-Hersek ve Karadağ İsyanları (1848-1862) ��3758.4. Sırbistan’ın Bağımsızlığa Doğru Gitmesi (1862) ��3768.5. Girit İsyanı (1866-1869) ��3778.6. Hristiyan Boşnak, Sırp ve Karadağlıların İsyanı (1875-1876) ��378

9. Tersane Konferansı ��379

10. Osmanlı-Rus Savaşı (1877-1878) ��38010.1. Ayastefanos Antlaşması (3 Mart 1878) ��38110.2. Berlin Antlaşması (13 Temmuz 1878) ��381

11. XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Osmanlı’da İsyanlar ve Şark Meselesi ��38411.1. Girit Sorunu ve Halepa Fermanı (1876-1878) ��38411.2. Osmanlı-Yunan Sınırının Yeniden Düzenlenmesi (1881) ��38611.3. Doğu Rumeli Sorunu (1885-1886) ��38611.4. Ermeni Sorunu ve Şark Meselesi ��388

12. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı ��390

13. XIX. Yüzyılda Dünyanın Genel Durumu ��39113.1. Avrupa ve Uluslararası Siyasi Dengeler ��39113.2. Ortadoğu ve Balkanlar ��39413.3. Afrika ��39613.4. Uzakdoğu ��39813.5. Kafkasya ve Orta Asya ��39913.6. Amerika ��400


XII

ALTINCI BÖLÜMYeni ve Yakın Çağ’da Türk-İslam Dünyası ��403

1. Karadeniz’in Kuzeyinde Kurulan Türk Hanlıkları ��4041.1. Altın Orda Hanlığı (1241-1502) ��4041.2. Kazan Hanlığı (1437-1552) ��4061.3. Kırım Hanlığı (1441-1783) ��4091.4. Kasım Hanlığı (1445-1681) ��4151.5. Astarhan Hanlığı (1466-1556) ��4171.6. Sibir Hanlığı (1468-1598) ��420

2. Hazar Denizi Çevresi, Hindistan, Anadolu ve Orta-Doğu’da Kurulan Devletler ��4232.1. Memlûkler (1250-1517) ��4232.2. Akkoyunlular (1340-1508) ��4262.3. Karakoyunlular (1351-1468) ��4282.4. Timurlu Devleti (1370-1507) ��4302.5. Safeviler (1501-1736) ��4352.6. Babürlüler (1526-1857) ��439

3. Türkistan Hanlıkları ��4423.1. Özbek- Şibani (Şeybani) Hanlığı (1428-1598) ��4423.2. Kazak Hanlığı ve Cüzler (1465-1854) ��4463.3. Hive Hanlığı (1512-1873) ��4503.4. Yarkent (Kaşgar, Doğu Türkistan) Hanlığı (1514-1759) ��4533.5. Buhara Hanlığı (1599-1868) ��4553.6. Hokand Hanlığı (1710-1876) ��459


Kaynakça ��465

XIII

Önsöz

İnsanlığın varoluşundan günümüze tarih ilmi ile uğraşanların cevabını aradığı konuların başında insanlığın nereye gittiği meselesidir. İnsanlık tarihi, günümüze kadar ki süreçte hep ileri gitse de bu ilerleme inişli çıkışı bir şekilde devam etmiştir. Fakat insanlığın bulunduğu noktadan geriye doğru gittiğini söyleyemeyiz. İlerleme hep ileri doğru olmuştur. Bundan sonra da insanlık kazandığı değerleri bir sonraki kuşağa aktarmaya devam edecektir. İnsanlığın ürettiği maddi ve manevi değerler bölgesel farklılıklar olsa da insanlığın ortak malıdır. Üretilen değerler önce kendi bölgesini aydınlatmış ve kalkındırmış, ardından merkezden başlayarak çevreye yayılmıştır. Bu değerleri ve zamanı iyi kullanan toplumlar daha hızlı kalkınmıştır. Bu top-lumlar önce bölgesel, daha sonra küresel cazibe merkezi haline gelmişlerdir. Fakat zamanın ruhuna uygun hareket eden değerler, mekân ayrımı yapmak-sızın kendisine kim sahip çıkmış ise onun da hizmetine girmişlerdir. Değer-lerin toplamı ise bir medeniyeti oluşturmuştur. Bu medeniyet bazen Batı olmuş, bazen Doğu olmuş; bazen İslam olmuş, bazen de Hristiyanlık olmuş-tur. Ama hep birinin diğerine üstünlüğü söz konusudur. Bu üstünlük maddi olsa da toplumlar bu üstünlüklerin manevi iklimlerinden kaynaklandığını savunmuşlardır. Manevi değerler, maddi üstünlükleri hep desteklemişlerdir.

Her dönem de yaşayanlar önce kendi çağlarını kavramaya çalışırlar. Daha sonra geçmişlerini merak ederler ve nihayetinde gelecek yüzyıla yön vermek isterler. Bu düşüncedenyola çıkan bir kimse Yeni ve Yakın Çağ siyasi olaylarını kavramakla; kendi yüzyılını daha iyi kavrayacak ve gelecek viz-yonu çizebilecektir. Eğitim fakültelerinde zorunlu olarak okutulan Yeni ve Yakın Çağ Tarihi dersi için farklı kaynaklar tercih edilmektedir. Fakat her

XIV

YENİ VE YAK IN ÇAĞ TARİHİ

iki çağı tek bir eserde ve ders kitabı niteliğine sahip kaynak sayısı oldukça azdır. Bu amaçla her iki çağı da tek bir kaynakta toplayarak hem hocalara derli toplu bir kaynak sunmayı, hem de öğrencilerin anlayacağı bir dille konuları ele almayı hedefledik. Yeni ve Yakın Çağ Tarihi tüm yönleri ile zaman ve mekân sınırları içerisinde bir kişinin uzmanlık alanını aştığı için bu eseri kendi alanında uzman bir ekip tarafından hazırlamaya karar verdik. Bölüm yazarları kendi alanlarının en uzman kişileridir. Eser meydana geti-rilirken öncelikli hedefimizklasik anlayışın dışında, gereksiz tekrarlara düşmeden bugüne kadar ortaya konan başvuru kaynaklarından da yola çıkarak bilimsellikten taviz vermeden fakat ders kitabı olma özelliğinden de uzaklaşmadan bir eser ortaya koyabilmektir.

Kitabı iki kısım halinde planladık. Her kısım kendi içerisinde altı bö-lümden meydana gelmektedir. Eser hazırlanırken kullanılan kaynaklar hem dipnotlarda belirtilmiş hem de eserin en sonunda kaynakça kısmında toplu şekilde verilmiştir. Ayrıca her bölümün sonuna ileri okuma kaynakları ilave edilmiştir. Bu sayede konu hakkında derinlemesine bilgi edinmek isteyen-lerin bilgiye daha hızlı ve çabuk ulaşabilmelerinin yolu açılmıştır.

Bu kitap eğitim fakültesi öğrencilerinin ihtiyaçları dikkate alınarak hazırlanmış bile olsa müstakil bir Yeni Çağ ve müstakil bir Yakın Çağ ders kitabı olma özelliğine de sahiptir. Bununla birlikte teorik tartışmalardan ziyade daha öz ve temel anlatımlar tercih edilmiştir. Kitapta ortaya koymaya çalıştığımız en önemli yenilik ise her bölüm için ayrı ayrı PowerPoint (PPT) sunum dosyaları hazırlanmış olmasıdır. Bu dosyalar bölüm başlarındaki karekodlara tanıtılarak, internet üzerinden her zaman ve her yerde ulaşı-labilir hale getirildi.

Kronolojik ve tematik bir yöntemle konuların özet olarak, görsel kaynaklı sunum dosyaları eşliğinde anlatıldığı Yeni ve Yakın Çağ Tarihi ders kitabının başta öğretmen adayları, araştırmacılar veeğitimciler olmak üzere bütün oku-yanlara faydalı olması en büyük temennimizdir. Bu süreçte öncelikle bölüm yazarı meslektaşlarıma ve İdeal Kültür Yayınevinin kıymetli çalışanlarına ve kitabın mevcudiyetinde emeği geçen herkese teşekkürü borç bilirim.

Selim Hilmi ÖZKAN İstanbul, Temmuz 2018.

403

ALTINCI BÖLÜM

Yeni ve Yakın Çağ’da Türk-İslam Dünyası

Yaşar BAŞ1*

Savaş, yalnız sınırlarda olmaz, Savaş, bir milletin topyeküm ateşe girmesidir.

Eğer bir üstünlük sağlanmamışsa zafer tesadüfi, yenilgi kaderdir. II. Abdülhamid Han

Yeni ve Yakın Çağ'da görülen Türk devletlerinin pek çoğu, Orta Çağ’ın yaklaşık son iki yüz yılında yaşanan gelişmelerin ardından ortaya çıkmaya başlamışlardı. Bu devletler, özellikle Moğol hâkimiyetinin ortadan kalkma-sının ardından, ama çoğunlukla Moğol kökenli hanedanlarca kurulmuşlardı. Söz konusu hanedanlar, birbirine komşu üç ana bölgede hâkimiyet kurmuş-lardı. Bunlardan birincisi, Karadeniz’in kuzeyi, İkincisi Hazar Denizinin ötesinde kalan Türkistan bölgesiydi. Üçüncüsü ise, daha geniş bir alandır. Bu alan, Hazar Denizi’nin kuzey, güney, batı çevresinde kalan Azerbaycan, Doğu Anadolu, Memluk bölgesi, Suriye, İran, Irak, Afganistan ve Hindistan’ı çev-relemişti. Aşağıda bu bölgelerde hâkimiyet süren belli başlı devletler hakkında özlü bilgilere ve kısa bir değerlendirme niteliğinde özete yer verilmiştir. Ayrıca konunun anlaşılması amacı ile metne görsel dosyası eklenmiştir.

* (Doç. Dr.); Bingöl Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, [email protected]; Bu bölümüm Tür-kistan Hanlıkları kısmı, Dr. Öğretim Üyesi Kadir Tuğ ile birlikte kaleme alınmıştır.

mailto:[email protected]

404

YAK IN ÇAĞ TARİHİ

1. Karadeniz’in Kuzeyinde Kurulan Türk Hanlıkları1.1. Altın Orda Hanlığı (1241-1502)Orda Moğolca “çadır, otağ” manasına gelmektedir. Devletin kurucusu

Batu Han’ın ak otağının üst kısmının altın yaldızlı olması sebebiyle bu devlete Altın Orda veya Ak Orda denmiştir. Cengiz Han’ın 1227’de ölme-sinden sonra yerine geçen oğullarından Cuci Han’ın oğlu Batu Han, 1237-1241 yılları arasında Batı seferlerini yaptı. Bu seferler neticesinde Volga Bulgarları, Kuman beyleri, Moskova ve Rus knezliklerinin birçoğunun hâkimiyetine son verdi. İdil nehrinin aşağı kısmında Orda merkezini kurdu. Saray adı verilen bu şehir, hızlı bir gelişim gösterdi. Amcaları Çağatay ve Ögeday’ın ölümlerinden sonra daha rahat hareket etme imkânı buldu. Ni-hayetinde İrtiş boyundan Aral gölünün kuzeyindeki yerler dâhil olmak üzere Kama, İdil, Özü ve Turla bölgesine hâkim olarak Saray şehri merkezli Altın Orda Hanlığı’nı kurdu.1

Batu Han’ın 1256’da ölümünden sonra, Sartak ve Ulakçı’nın kısa süreli iktidarları; bunların ardından Batu Han’ın kardeşi Berke Han’ın saltanatı başladı. Berke/Bereke Han, Altın Orda Devleti’nde İslamiyet’i kabul eden ilk han oldu. Bunun yanında, Galiçya kralını itaat altına aldı. Altın Orda’ya hâkim olmak isteyen Hülagü’yü yendi. Bu başarıları, onun dönemindeki önemli olaylardandı. Ancak İlhanlı Hakanı Abaka Han ile yaptığı savaşın dönüşünde hastalanarak 1266 yılında öldü. Berke Han’dan sonra devletin başına geçen Mengü Timur döneminde (1266-1280) istikrarlı bir politika izlendi. Devletin bütünlüğü korundu. Onun ölümünün ardından başlayan Tuda Mengü döneminde (1280-1287) devletin gücü zayıfladı. İstikrarsızlık, Tohta Han zamanında devam etti. Özbek Han ve Canıbeg Han’ın saltanatları döneminde devlet eski ihtişamına kavuşabildi. Sonraki idareciler eskiye nazaran devleti iyi yönetemedikleri için Altın Orda devleti gittikçe zayıfladı. Birçok yerde isyanlar baş gösterdi ve uluslar bağımsızlıklarını ilan ettiler.2

Altın Orda Devleti’nin batısında bu gelişmeler yaşanırken, doğuda Çağatay ulusu yıkılmış ve yerine Timur Devleti kurulmuştu. Timur, Altın Ordu’nun başına yeni geçmiş olan Toktamış Han’ı destekledi. Ancak daha sonra Azerbaycan meselesi yüzünden iki liderin arası açıldı. Timur, birkaç defa yardım etmiş olduğu Toktamış’ın üzerine gitti. Toktamış Han, 1391 ve 1395 yıllarında gerçekleşen savaşlarda yenildi ve 1396 yılında tahtını kaybetti. 1 Mehmet Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, DİA, C. 2, İstanbul, 1989, s. 539.2 Aydın Çelik, Önder Güler, ‘‘Altın Ordu İmparatorluğu’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 188, İs-

tanbul, 2010, s. 142, 144; Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, s. 539.

405

Y EN İ V E YAK I N ÇAĞ'DA T Ü RK-İSLAM DÜ N YASI

Toktamış Han’ın ardından gelen hanlar, Altın Orda Devleti’ni eski günlerine kavuşturmak için çaba sarf ettiler. Ne var ki, muhtelif nedenlerle bu konuda başarılı olamadılar. Hanların devleti toparlayamaması dolayısıyla hanlık dağılmaya başladı ve toprakları üzerinde yeni hanlıklar kurulmaya başlandı. Timur, Toktamış’ın yerine Timur Kutluk Han’ı (1396-1400) tayin etti. Ondan sonra 1419 yılına kadar Edige Mirza, 1422 yılına kadar Uluğ Muhammed hüküm sürdü. Büyük bir lider olan Uluğ Muhammed, rakipleriyle mücade-lesinde yenildi ve tahtını bırakmak zorunda kaldı. Saray’dan ayrıldıktan sonra 1437 yılında Kazan Hanlığı’nın kurucusu olarak yeniden tarih sahne-sine çıktı. Altın Orda Hanlığı’nı ele geçiren Küçük Muhammed Han (1427-1445)’dan sonra, yerine Seyyid Ahmed Han (1445-1465) geçti. Bu zat, Kırım Hanı Hacı Giray ile birlikte Moskova Knezliği’ne karşı mücadele etti. Ayrıca çevredeki yeni hanlıklarla mücadeleleri oldu. Ahmed Han (1465-1481)’ın Kırım ve Moskova ile ilişkileri bozuldu. Kendisinden sonra tahta geçen oğlu Şeyh Ahmed Han (1481-1502) dirayetsiz bir hükümdar olarak hanlığın da-ğılmasını önleyemedi ve son hükümdar oldu.3

Altın Orda Devleti’nin idari teşkilat yapısında eski Türk devletlerindeki gibi ikili bir idari yapılanma söz konusuydu. Sağ-sol olarak adlandırılan teşkilat yapısında devletin asıl yönetildiği taraf sağ yani batı tarafı olurken, sol taraf bir aşağı idari kanat olarak görev yapmaktaydı.4 Sağ ve sol idari teşkilatlanma dışında, ‘‘Dört Bey Sistemi’’ mevcuttu. Bu sistemde kabileler arasından seçilen dört idareci divanda yer almaktaydı. Han’ın seçmediği bu idareciler dış ilişkilerde ve askeri meselelerde önemli rol oynuyorlardı.5

Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi, Altın Orda Devleti’nin yönetildiği temel kurum kurultaydı. Kurultay Türk devletlerindeki divanın özelliklerini taşırdı. Kurultay her yıl toplanan en yüksek meclis özelliğini taşırdı. Buradaki toplantılarda, devlet için en mühim meseleler konuşulup karara bağlanırdı.6 Yöneticiler arasında her ne kadar Türkçe konuşulsa dahi devletin resmi dili Moğolca idi. Bunun yanında Çağatay ve Uygur Türkçesi ve Kapçakça da konuşulan diller arasında idi.7

3 Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı’, s. 540; Hayrunnisa Alan Akbıyık, “Timur’un Toktamış Üzerine Seferleri ve Altın Orda’nın Yıkılması Meselesi”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27, Ankara, 2003, s. 124 vd.

4 Mustafa Kafalı, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2014, s. 406.5 Uli Schamiloglu, ‘‘Altın Ordu’’, Çev: Bülent Keneş, Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.

414.6 Kafalı, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, s. 407.7 Çelik-Güler, a.g.m., s. 155.

406


Kuruluş yıllarında Müslüman olmayan Altın Orda Devleti, Berke Han’ın İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte İslam kültürünün etkisi altına girmeye baş-ladı. Bu etki neticesinde birçok cami, medrese, tekke vb. dini, sanatsal ve kültü-rel yapı inşa edildi. İslamiyet’in benimsenmesiyle birlikte âlimler ve ilim adam-ları korunmuşlardı. Bunun yanında halkın göçebelikten yerleşik hayata geçmeye başlaması, ziraat, ticaret ve sanayii geliştirdi. Halktan alınan vergiler, önemli bir gelir kaynağı idi. Ama Asya Avrupa arasındaki ticaretin başka güzergâhlardan yapılması dolayısıyla iktisadi yapı fazla gelişmedi.8 Bunula beraber, olabildiği kadarıyla Avrasya’daki komşu ve uzak ülkelerle ticari-ekonomik, kültürel ve askerî-politik ilişkiler kurulabildi. Önemi gittikçe artan Kuzey İpek Yolu, Altın Orda Hanları’nın izlemiş olduğu başarılı ticaret politikaları sayesinde Avrasya ekonomisine, bilim ve teknolojisine, kültürel yaşamına ciddi katkılar sağlamlaştı. Bu yol, ticari malların taşınması, elçilerin karşılıklı gidip geldiği bir güzergâh olmakla beraber, politik, sosyo ekonomik ve kültürel değerlerin Doğu ve Batı arasında taşınmasında önemli bir rol oynamıştı.9

1.2. Kazan Hanlığı (1437-1552)Eski Kazan şehri, şehre adını veren Kazanka nehrinin İdil nehri ile

birleşip bir dirsek şeklini aldığı noktada yer almakta idi. Şehir, Abdullah Han zamanında İdil Bulgar Hanlığı’nın çökmesi üzerine, İdil kıyısına gelen hanın oğulları Alimbek ve Altınbek tarafından kurulmuştu. Daha sonra bu günkü yerine taşınmıştı.10 Şehrin adını alan Hanlık, XIV. yüzyılın sonlarından iti-baren dağılmaya başlayan Altın Orda Devleti’nin toprakları üzerinde kuru-lan küçük hanlıklardan biri ve en önemlisiydi. Hanlık, Altın Orda hanların-dan Uluğ Muhammed Han’ın tahtının elinden alınması üzerine Saray’dan ayrılarak Kazan iline gelmesiyle 1437 yılında kuruldu. Bir görüşe göre bu hanlık, Uluğ Muhammed Han’ın oğlu Mahmud’un 1445’te hanlığın başına geçişiyle ortaya çıktı. Esas itibariyle 1437-1445 yılları arasında hanlığın kuruluş süreci tamamlanmış oldu ve 1445’ten itibaren tam bağımsız bir devlet statüsüne kavuştu.11

Kazan Hanlığı, coğrafi konumu itibariyle Rus Knezliği’nin sınırında,12 Türk- İslam muhitinin kuzeydoğusunda, önemli ulaşım yollarından İdil 8 Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı, s. 540.9 Ekrem Kalan, “XIII-XIV. Yüzyıllarda Kuzey İpek Yolu ve Altın Orda Hanları’nın Ticaret Politikaları”, Av-

rasya Etüdleri, C. XX, S. 45. [İpek Yolu Özel Sayısı] Ankara, 2014/1, s. 59.10 İsmail Türkoğlu, “Kazan”, DİA, C. 25, İstanbul, 2002, s. 134.11 İsmail Türkoğlu, “Kazan Hanlığı”, DİA, C. 25, İstanbul, 2002, s. 136.12 A. Battal Taymas, “Kazan Müdafaanamesi”, Türk Kültürü, Yıl. III, S. 35, Eylül 1965, s. 30.

407


(Volga) Nehri’nin orta kısmında, eski İdil Bulgar Devleti’nin sahası üzerinde kuruldu. Hanlığın sınırlarını kesin biçimde belirtmek güçtür. Esas kısmı yaklaşık olarak bugün Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan, Çuvaşistan, Udmurt. Mari ve Başkırdistan özerk cumhuriyetleri ile eski Simbir şehri Ulyanovsk, Penza, Saratov, Kuybişev, Perm, Tambov ve Ryazan vilayetlerini içine almakta idi. Hanlığın güneyinde Astarhan Hanlığı, doğusunda ve güneydoğusunda Nogay Hanlığı, güneybatısında Kırım Hanlığı, batısında Moskova Knezliği, kuzeyinde Fin boylarıyla meskûn geniş alanlar ve kuzey-doğusunda Sibirya Hanlığı bulunuyordu.13

Kazan Hanlığı’nın tarihi, bazı devirler hariç olmak üzere, hanların çok kısa aralarla birbirini takib ettiği, bir türlü istikrar bulamayan bir manzara arz etmekteydi. Hanlığın devam müddeti olan 115 yıl içinde 19 defa han değişmişti. On beş han tahta çıkmış, bunlardan bazıları ikişer ve hatta üçer defa tahtı işgal etmişlerdi. Uluğ-Muhammed Han sülâlesinin iktidarı 80 yıl devam etti.14 Kardeşi Halil’i tahtından indiren İbrahim zamanından (1467-1478) itibaren hanlıkta taht kavgaları baş gösterdi. Bu sırada Slav birliğini sağlamış ve bütün Rus knezliklerini Moskova’nın çatısı altında birleştirmiş olan III. İvan (1462-1505), Ortodoks Hristiyanlık temelli bir Rus kimliği oluşturmak emelinde idi. Bu amaçla komşusu Kazan Hanlığı’na karşı düşmanca bir tutum benimsemişti. III. İvan, Kasım Hanlığı’nı nüfuzu altına alarak Kazan Hanlığına karşı mücadele ettirdi. Bununla beraber Moskova Knezliği, Türk-Tatarlara karşı bu dönemde sınırlı bazı küçük başarılar elde edebildi. Ancak 1519 ile 1552 yılları arasında Kasım, Sibir, Kırım ve Ejderhan sülâlelerinden gelen hanların Kazan Hanlığı’nda hüküm sürdüğü süreçte Rus müdahalesi ve nüfuzu arttı. Kırım kökenli hanların hüküm sürdüğü son 30 yıllık dönemde, hanlardan bir kısmı tam anlamı ile Rusların hizmetine girdi ve halkına zulmetmekten çekinmediler.15 1521 ile 1551 yılları arasında geçen yaklaşık 30 yıllık süreçte Giray hanedanına mensup Sahib Giray (1521-1524), Safa Giray (1524-1531/1535-1546/1546-1549) ve Ötemiş Giray (1549-1551) Kazan hanlığında hüküm sürdüler.16 Safa Giray’ın yerine üç yaşındaki oğlu Ötemiş Giray geçti. Ama onun 13 Türkoğlu, “Kazan Hanlığı”, s. 136.14 Akdes Nimet Kurat, “Kazan Hanlığı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 12.

S. 3-4, Ankara, 1954, s. 228, 229.15 Serkan Acar, Kazan Hanlığı (1437-1552), Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, İzmir, 2011,

s. 11 vd.16 Ali Can Ütebay, Kırım Hanlığı’nın Kazan Hanlığı ile Siyasi Münasebetleri (1441-1552), Yüksek Lisans Tezi,

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Genel Türk Tarihi Programı, İstanbul, 2017, s. 61-102.

408


çocukluğu dolayısıyla idare hanın naibi sıfatıyla annesi Süyünbike’ye bı-rakıldı. Ancak hükümet fiilen Kuzıçak Oğlan’ın elinde idi. Bu durum hanlıkta gevşekliğe yol açtı. IV. Ivan (1533-1584), 1449 yılından itibaren olumsuz şartlardan yararlanmak ve hanlığa nihai darbeyi vurmak için hazırlıklar yapmaya başladı.17 Nihayet Çar IV. İvan, 150.000 kişilik, 150 topluk kuvvetli bir ordu ile Kazan’ı kuşattı ve 2 Ekim 1552 tarihinde ele geçirdi.18 Kazan Hanlığı’nın ortadan kaldırıldığı bu savaşta, pek az top, 30.000 Kazanlı ve 3000 Nogay gücü ile Ruslar’a şiddetle karşılık verildi. Ancak Kazanlılar, ağır bir yenilgi sonrasında Ruslar ile çok ağır bir anlaşma yapmak zorunda kaldılar. Han naibesi Süyünbike ile birlikte oğlu, Kazan ilini Ruslara teslim etti. Kazak Hanı olan Yadigar ve yanındaki birkaç kişi dışında kalan erkeklerin hepsi katledildi. Kadınlar ve çocuklar Rus asker-lerinin yağmasına bırakıldı. Şehirde Süyümbike Minaresi adı ile bilinen kule dışında kazan kültürü adına hiçbir şey kalmadı. Çevrede kalan ahali ise itaate, bu bölgede kurulan Ortodoks Patrikliği’nin planlı uygulamaları ile Hristiyanlaşmaya zorlandılar. Bunu kabul etmeyenler pek çok işkenceye tabi tutuldu. Bir kısmı yerini yurdunu terk etmekten başka bir çözüm bulamadı.19 Kazan Hanlığı ve Kırım Hanlığı arasında 1486 yılında başlayan ilişkilerin ardından Kazan Hanlığı üzerine etkisini hissettiren Kırım hâkimiyeti bu işgal ile son buldu. Ama ilhakı uzun süre kabul etmeyen Kırım hanları, Ruslarla mücadeleye girişti. Ancak 1594 yılında Moskova’nın Kazan Hanlığı üzerindeki hâkimiyetini tanımak zorunda kaldılar.20

Kazan Hanlığı’nın ortadan kaldırılmasında pek çok etken rol oynamıştı. Yerli aristokrasi, şiddetle devlet işlerine müdahale etmişti. İki büyük parti arasında şiddetli mücadeleler devam edip gitmişti. İdare, büyüklerden oluşan küçük bir zümrenin tahakkümü altında idi. Şahsî ihtiraslardan doğan mücadeleler, ihanetlere ve bu hal Kazan yurdunu felâketten felâkete sürüklemişti. Ekserisi Moğol menşeli olan ve dışardan gelmiş olan beyler, oğlanlar ve hatta seyyidlerden birçoğunun Kazan Hanlığı tarihinde oyna-dıkları rol bu bakımdan çok acıdır. Kazanlıların yalnızlığı, gelişmiş savaş sanatından habersizliği, devrin en kuvvetli bir devleti olan Osmanlıların ilgisizliği ya da sadece Kırım•hanlarını Rus illerine akınlara göndermeleri, Kazan’ın gerilerindeki Türk kümelerinin batı cihetinden gelen Rus tehli-17 Zeki Velidi Togan, “Kazan Hanlığında İslam Türk Kültürü”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, C. III, Cüz. 3-4, 1959-1960, İstanbul, 1966,s. 195.18 Serkan Acar, a.g.t., s. 12-13.19 Taymas, a.g.m., s. 30.20 Ütebay, a.g.t., s. 61-102.

409


kesini •düşünecek durumda olmamaları da hanlığın yıkılışında önemli rol oynayan etkenlerden olmuştu.21

İslâm tasavvufunun farklı ekolleri, güçlü Hristiyan misyonerliğine karşı mücadelede Kazan Hanlığı’nın Tatar Müslümanlarına büyük bir destek ol-muştu. İnanç, yaşam şekli, ruhi destek olarak, özellikle Yesevîyye ve Nakşi-bendiyye gibi tasavvuf ekolleri, Kazan Hanlığı’nın yıkılışından sonra da Tatarlar arasında etkili oldu. Bu akımlar vasıtasıyla, halkın dini düşüncesi korunabilmiş, Kazan-Tatar dinî tasavvufî edebiyatı, 1917 ihtilaline kadar devam etti.22 Tasavvuf edebiyatı yanında, Tatar Kazan halkı ve ileri gelenleri arasında şarkılar, türküler, halk oyunları, folklor, aşık edebiyatı, sanat mu-sikisi, halk musikisi ve edebiyatı ile bunlara özgü musiki ve çalgı aletleri gelişti.23�

İslamiyet, Kazan Hanlığı’nın resmi dini idi. Farklı etnik gruplar yanında, farklı dinlere mensup olanların inançlarına müsamaha gösteridi. Hanlığın idari ve askeri yapılanmasında, Altın Orda Hanlığı’nın teşkilatı esas alınmıştı. Ordunun aslı, Tatar ileri gelenlerinin oğullarından oluşan atlı birliklerinden müteşekkildi. Hanların yanında danışman olarak “karaçi” denilen beyler bulunmakta idi. Halkın çoğunluğu köylerde yaşamakta ve vergi vermekteydi. Ziraat, hayvancılık, arıcılık, balıkçılık gelişti. Gayrimüslimlerin vergisi kar-şılığında hayvan kürkleri toplanmakta idi. Çiftliklere bölünen araziler, hizmeti görülen han ailesi, beyler, mirzalar, oğlanlar ve din adamları arasında paylaştırılmaktaydı. Bu toprakların vergi geliri, bunlara hana hizmetlerinden dolayı “bağış, teşvik, mükafat” anlamında suyurgal olarak verilirdi.24

1.3. Kırım Hanlığı (1441-1783)Kırım, 26.140 km. kare genişliğindedir. Karadeniz’in kuzeyinde Karade-

niz ile Azak Denizi’nin batısında batı ve güney kıyıları Karadeniz; kuzey ve doğu kıyıları ise Azak ve Sıvaş denizleri ile çevrilidir. Or-Kapı adı verilen 9 km genişliğinde ve 20 km uzunluğunda olan bir bölgeden karaya bağlanır. Kırım’ın dörtte üçü, Ukrayna bozkırına bir bataklıklar bölgesi (Sivaş gölü) 21 Kurat, “Kazan Hanlığı”, s. 228.22 Elfine Sibgatullina, “Kazan Tatar Edebiyatı ve Yunus Emre”, Doğumunun 770. Yıldönümünde Uluslararası

Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, (26-27 Kasım 2010) İstanbul,(Ed. Hacı Bayram Başer), İstanbul Bü-yükşehir Belediyesi Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, Ts.s. 25. 26.

23 Altan Araslı, “Kazan ve Kırım Türklerinin Folklor ve Musikisi”, Türk Kültürü, Yıl. 13, S. 156, Ankara, 1975, s. 17-40.

24 İlyas Kamalov, “Altın Orda ve Ardılı Hanlıklar”, Orta Asya Türk Tarihi, Ed. Ahmet Kanlıdere, Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2288, Eskişehir 2013, s. 114.

410


ile bağlanan büyük bir ovadır. Bölgenin tek sağlam kara dilimi, en dar yeri 9 km olan Or-Kapı berzahıdır. Or-Kapı, anakaradan yarımadaya gelebilecek tehlikelere karşı doğal bir engel konumundadır. Bu dar bağlantı sebebiyle yarımada bir bakıma ada özelliği göstermektedir.25 Ukrayna’ya ulaşan ovada büyük çapta tarım yapılmaktadır. Doğuda Kerç yarımadası, Kırım’ın Azak Denizi’nin güneyine doğru uzantısıdır. Kırım sahilleri yaklaşık 1.000. km. uzunluğundadır. Girintili çıkıntılı olan bu sahiller koy, körfez ve burunlarla doludur. Azak Denizi’nde bulunan sahiller ise, alçak ve çıplaktır.26

Kırım Yarımadası, coğrafi konumu itibariyle tarihî gelişmelerin seyrine tesir etmiştir. Yarımada, Eski çağlardan beri Akdeniz memleketleri ve bilhassa İstanbul ile sıkı bir ilişki içinde bulunmuştur. Tarih boyunca Akdeniz, Doğu Avrupa ve Asya ülkeleri arasındaki uluslararası ticaretin merkezi konumunda kalmıştır. Boğazlara ve İstanbul’a hâkim olan güçler, Karadeniz ve Kırım limanları üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışmışlardır. Rusya’nın güneye ve özellikle Akdeniz’e en kısa yoldan ulaşabileceği bir kapı durumundadır. Bu açıdan uluslararası arenada halen büyük bir öneme sahiptir. Bu özellikleri dolayısıyla uzun yıllar Roma İmparatorluğu’nun, İstanbul’un Latin istilasın-dan (601/1204) sonra Trabzon Rum İmparatorluğu’nun nüfuz alanında kalmıştır. Anadolu Selçukluları’nın hâkimiyet kurmak istemesini müteakip Karadeniz ve Boğazların kontrolü Venedikliler ve Cenevizlilerin eline geç-miştir. Daha sonra Dest-i Kıpçak bölgesinde Cengiz Han’ın oğlu Cuci (ö. 621/1224)’nin oğlu Batu Hân (624-651/1227-1255), Hazar Denizi ve Karadeniz’in kuzeyinde Altın Orda Devleti’ni kurmuştur.

Altın Orda Devleti, Toktamış Han’ın 1395 yılında Emir Timur’a yenil-mesini müteakip, zayıflamaya başladı. Bu arada taht mücadeleleri şiddet-lenmiş, 828/1424’te, daha önce Altın Orda Hânı olan Uluğ Muhammed Han’ı yenen Burak Han, 831/1427’de Kırım’a yerleşti. Böylece Kırım’ın müstakil olma yolunu açtı. Ondan kaçarak Litvanya’ya sığınmış olan Uluğ Muhammed Hân ise, Prens Vitod’un desteğini alarak Kırım’ın üzerine gelmişti. Burak Han’ı yenip, Altın Orda Hanlığı’nın esas merkezi olan Saray şehrine yerleş-mişti. Burak Han’ın 832/1428 yılında öldürülmesiyle Altın Orda Devleti’nde parçalanma emareleri görüldü. Çok geçmeden hanlığın toprakları üzerinde Kazan, Kasım, Astarhan ve Kırım hanlıkları kurulmaya başladı.27

25 Mirza Bala- Halil İnalcık, “Kırım”, İA., C. VI, İstanbul, 1977, s. 741-762, Halil İnalcık, “Kırım”, s. 447.26 Bala-İnalcık, “Kırım”, s. 741-762.27 Halil İnalcık, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Tâbiliğine Girmesi ve Ahidnâme Mese-

lesi”, Belleten, C. VIII, S. 30, Nisan 1944, s. 194-195; Erşahin Ahmet Ayhün, Kırım Hanlığı ve Çöküş Sebep-leri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul, 2008,s. 3-4, 11-15.

411


Altın Orda Hanlığı’nın ayakta kalma mücadelesi sürerken, Cuci aile-sinden Gıyâseddîn’in oğlu I. Hacı Giray (845/1441-870/1466), 1441 yılında Kırım Hanlığı’nın bağımsızlığını ilan etti. I. Hacı Giray, hanlığın kurulmasını müteakip Altın Orda topraklarını yeniden bir araya getirmek için mücade-leye girişti. Saray’daki hanlara karşı İstiklalini korumak için Ruslar, Polon-yalılar ve Litvanyalılar ile iyi ilişkiler kurmayı tercih etti. İlk yılları, Kırım limanlarını ellerinde tutan Cenevizlilerle mücadele içinde geçti. Haziran 1454’te Fâtih Sultan Mehmed ile Kefe’yi almak için bir anlaşma yaptı. Osmanlı donanması ile ve Hacı Giray’a bağlı kara birlikleri Kefe’yi kuşattı. Ancak Cenevizliler vergi vermeyi kabul edince kuşatma kaldırıldı. Papa II. Paulus, 1465’te Antakyalı Louis’i Hacı Giray’a elçi olarak gönderip İmparator III. Frederick idaresinde Osmanlılar’a karşı yapılacak Haçlı seferine katılmasını istemişti. Ancak Hacı Giray bu istekleri geri çevirdi. 1466 yılının sonlarına doğru öldüğünde, hanlık için birbirleri ile mücadele etmeye başlayan sekiz evlat bıraktı. 28

Kırım Hanlığı’nın ilk nüvesinin şekillendiği 1441 yılından Rus egemen-liğine girdiği 1783 yıla kadar 342 yıl geçti. Bu süre zarfında 45 han hüküm sürdü. I. Hacı Giray Han’ın 1466 yılında vefatının ardından I. Mengli Giray’ın 1468’de tahta çıkışına kadar oğulları arasında taht mücadelesi yaşandı. Bu hal, Kırım Hanlığı için uzun sürecek bir kargaşa döneminin başlangıcını oluşturdu. Kırım beylerinden Eminek, bu duruma bir son vermek için Fatih’e müracaat etti. Fatih talebi olumlu karşıladı. Gedik Ahmed Paşa komutasın-daki Osmanlı donanması, 1475 yılında harekete geçti. Donanma, Kırımlılar’ın desteğiyle Cenevizliler’in elindeki Kefe’yi, güney sahilini, Kerç Boğazı’nın her iki yakasını ve Azak çevresini ele geçirdi. Kefe bölgesinde ayrı bir san-cak oluşturulup doğrudan Osmanlı yönetimine bağlandı. Kırım Hanı I. Mengli Giray, Osmanlı Egemenliğini kabul etmek suretiyle Rusya’nın genişleme siyasetine karşı önemli bir güç elde etti.29 Osmanlı Devleti de bu tarihten itibaren göz ardı edilemeyecek bir askeri gücü yanında buldu. I. Mengli Giray, Osmanlılar ile iş birliği yapmaya başladı.İlk defa 889/1484 yılında II. Bayezid’in Akkirman seferine katıldı. 1502 yılında Saray şehrini tahrip etti. Böylece, Altın Orda Hanlığı’nı yıkacak son darbeyi vurmuş oldu. Moskova 28 Ahmet Mutlu, “ Hacı Giray I”, DİA, C. 14, İstanbul, 1996, s. 475; Metin Hülagu, “Kırım Hanlığının Kuru-

luşu ve Türk Rus İlişkilerindeki Yeri (1441-1783)”, Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, TİKA (Türk İşbir-liği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı), 31 Mayıs–4 Haziran 2004, Simferepol, Ukrayna, Kırım s. 1-3.

29 Ataalp Kadir Pınarer, İsmail Gaspıralı ve Kırım Tatar Milli Hareketi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, İstanbul, 2014, s. 52-54; Yücel Öztürk, “Kırım Hanlığı”, Türkler, C. 8, Ankara, 2014, s. 486.

412


ile Altın Orda sahasına hâkimolmak için mücadeleye girişti. Ruslar’a karşı Yagellonlarla ittifak yaptı. Mengli Giray’ın oğlu I. Mehmed Giray (1514-1523) babasının siyasetini devam ettirdi. Moskova üzerine başarılı bir sefer yaptı. Ardından Astrahan’ı ele geçirdi. Kardeşi Sahip Giray (1532-1551, Osmanlı padişahının desteği ile Kazan Hanlığı’nda tahta oturdu. Sahib Giray, hanlı-ğın nüfuzunu genişletti. Astrahan’ı ele geçirip Moskova üzerine başarılı seferler yaptı. Ancak bu durum, Kırım kabilelerinin Osmanlılar’a karşı iç mücadelesini tetikledi. Bu arada Moskova Knezliği ile mücadele şiddetlen-mişti.

İki devreye ayrılan bu dönemin ilkinde, Sahib Giray, Ruslar’ın etkisi ile Kazan tahtından ayrıldı. Hareketleri tasvip edilmeyen Sahib Giray, Osman-lılarca idam edildi. Ancak onun idamı, Kazan ve Astrahan’ın Moskova’nın nüfuzuna girmesine yol açtı. Moskova Çarı IV. Ivan (1533-1584)’ın, 1552-1556 yılları arasında Volga havzasını hâkimiyeti altına almasını kolaylaştırdı. IV. İvan’ın bu siyaseti dolayısıyla Devlet Giray Han döneminde (1551-1577) başlayıp XVII. yüzyılın başlarında Karadeniz sahillerine sürekli akınların yapılmasına kadar geçen sürede, Ruslar’ı Volga havzasından geri atma mü-cadelesi devam etti. Karadeniz ve Kafkaslar’da beliren Rus tehlikesine karşı, Osmanlılar ile iş birliği söz konusu oldu.30 Bu arada hanlık, 16. ve 17. yüz-yıllarda Kırım Yarımadası, Besarabya, Kuban ve Kuzey Kafkasya’nın batı-sındaki Karadeniz kıyıları (Çerkes Bölgesi), Don ve Ukrayna’nın güney kısmına hâkim olarak Doğu Avrupa’nın kuvvetli devletlerinden biri haline geldi.31 Osmanlı Devleti, I. Mengli Giray’dan itibaren İran, Avusturya ve Ruslarla mücadelesinde Kırım kuvvetlerinden önemli derecede destek aldı. Kırım atlıları, hemen bütün savaşlarında Osmanlı Devleti’ne hizmet etti. Sinan Paşa’nın 1595 yılındaki hatası sebebiyle dağılan Akıncı Ocağının yerini Tatar atlıları aldı. Ancak hanlar, II. Viyana muhâsarasında ve Prut savaşındaki tutumları dolayısıyla Osmanlı nazarında itibar kaybına uğradı-lar. Ne var ki Osmanlı Devleti de XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Kırım’ın so-runları ile ciddi olarak ilgilenememişti. Kırım’ın kendini koruyamaması sonucunda, Ruslar’ın Kırım yarımadası üzerindeki baskıları arttı. Nihayet Münnich komutasındaki Rus kuvvetleri, 1736 yılında Kırım yarımadasını istila etti. Bu sırada başlatılan yağma ve tahribat, 1737 ve 1738 yıllarında gerçekleşen işgaller ile tekrarlandı. Ruslar, 1739 tarihli Belgrad Anlaşması ile Azak Kalesi’ni tekrar ele geçirdiler. Kırım hanlarına yaptıkları baskılar 30 Halil İnalcık, “Kırım Hanlığı”, DİA, C. 25, İstanbul, 2002, s. 451, 452.31 Ataalp Kadir Pınarer, a.g.t., s. 52-54; Yücel Öztürk, a.g.m., s. 486.

413


ve bölgedeki faaliyetleri dolayısıyla çıkan Osmanlı-Rus savaşı (1768-1774), Kırımlılar için de tam bir felaket oldu. Bu sırada Osmanlılar ile Kırımlılar arasında anlaşmazlıklar görüldü.32

1768-1774 Osmanlı-Rus harbinden yenik çıkan Osmanlı Devleti, 1774’de Rusya ile Küçük Kaynarca Antlaşması’nı imzaladı. Kırım’ın zahiren müsta-kil bir hanlık haline getirilmesini kabul etmek mecburiyetinde kaldı. Böylece Ruslar’ın sıcak denizlere inebilmesinin ve Kırım’ın ilhakının önü açılmış oldu. Bundan sonra Ruslar, Kırım hanedanına mensup Şahin Giray’ı han olarak tayin ettirmeyi başardılar. Şahin Giray, Venedik’te tahsil ve Avrupa terbiyesiyle yetişmiş olup Avrupai tarzda bir devlet kurmak istiyor, bunun için Rus Çariçesi Katerina’dan medet umuyordu. Bu emeline karşılık Ruslar’ın bağımsızlık vaatleriyle Osmanlı Devleti’ne karşı kendisini kullanmak iste-diklerini idrak edemiyordu. Şahin Giray, bağımsızlık davası güden diğer Kırım mirzaları ve Ruslar’ın desteği ile 1777’de Kırım’a hâkim oldu. Osmanlı hükumeti, 1779’da yapılan Aynalı Kavak Tenkihnamesi ile onun hanlığını tanımaya mecbur kaldı. Ancak Şahin Giray’ın Ruslarla birlikteliği ve Batı medeniyetine göre reformlara girişmesi, Osmanlılar’a bağlı halkının infialini çekti.«Rus ortağı bir kafir» gözüyle ona karşı ayaklanmalar baş gösterdi. Şahin Giray, Kırım’ı terk etmek zorunda kaldı. Fırsatı kaçırmayan II. Katerina, 1782’de Potemkin komutasındaki bir orduyu Kırım’a gönderdi. Oda 30.000 Kırım Türkü’nü kırmak suretiyle Kırım’ı ele geçirdi. Potemkin, resmen Karasu-pazar Beyannamesi ile 1783 yılında Kırım’ı bir Rus vilayeti haline getirdi. Bu sırada Şahin Giray, hatasını anlamış, hanlıktan istifa etmişti. Abaza ve Çerkeslerin muavenetini sağlamak üzere, Taman ve Kuban nehri taraflarında faaliyetini sürdürmek istemişti. Osmanlı Devleti’ni oyalamak için iltica etmek istediğini bildirmişti. Osmanlı hükumeti, talebini kabul ettive İstanbul’a gelmesini bildirdi. Onun Osmanlılarla haberleştiğini haber alan Ruslar, Şahin Giray’ı alıp Petersburg’a götürdü. Daha sonra II. Katerina, Şahin Giray’ın Osmanlılar’a iltica siyasetini uygun buldu. Şahin Giray, 30 Haziran 1787 tarihinde Edirne’ye getirildi. Haremiyle birlikte Rodos’a nak-ledildi. 1787 Ağustosu’nun ortalarında boğulmak suretiyle idam edildi.33

Osmanlı Devleti, Kırım Hanlığı’nı imtiyazlı bir beylik olarak kendisine bağlamıştı. Ancak İstanbul merkezli müdahalelerle hanlığın idaresini elinde tutmuştu. Sık sık han değişiklikleri yoluna gitmişti. 1692 Ekim’inden itibaren 32 Halil İnalcık, “Kırım Hanlığı”, s. 453, 454.33 Feridun M. Emecen, Son Kırım Hânı Şahin Giray’ın İdamı Mes’elesi ve Buna Dair Vesikalar”, İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, M. C. Şahâbeddin Tekindağ Hatıra Sayısı, S. 34, İstanbul, 1984, s. 315-346.

414


Kırım hanlarının atanma ve görevden alınmalarında büyük bir artış görül-müştü. Uygulama, Osmanlı-Kırım münasebetlerinde asırlar süren büyük ihtilafların kaynağını oluşturmuştu. Kırım Hanlığı’nın güç kazanmasından endişelen Osmanlı idaresi, bölgedeki hanlıklar arasında denge politikası izlemişti. Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Devleti’ne yaklaşımı da bu süreçte pek farklı olmamıştı. Kırım hanları, günden güne artan Osmanlı nüfuzunun daha fazla yayılmasından endişe duyar olmuştu. Bu politika, her iki tarafın en zayıf yönünü oluşturuyordu. Rusya’nın işine yarıyordu. Ama tek başına istiklalini muhafaza edemeyecek olan Kırım Hanlığı’nın devamını temin ediyordu. XVIII. yüzyılın sonlarına kadar Rusların Karadeniz’e inmesini önlemesine yarıyordu. Ne var ki aynı durum, XVIII. yüzyılda aralıklarla süren Osmanlı-Rus savaşlarının da hareket noktasını, Osmanlı Devleti’nin dış politikasının değişmeyen ve öncelikli gündemini oluşturmuştu.34 Bu gerçek, Kırım’ın ilhakından sonra dahi hiç değişmemişti. Nitekim Ruslar’ın boğazlar, Karadeniz ve Kırım’daki faaliyetleri dolayısıyla 1854 Kırım savaşı başlamış; Fransız ve İngiliz orduları Osmanlılarla birlikte Ruslar’a karşı savaşmışlardı. Bu savaş Osmanlı maliyesine de büyük bir yük getirmişti.35

Kırım Hanları, Bahçesaray’da otururlardı. Hanlığa zayıf bir şekilde bağlı olan topluluklardan Nogaylar’ı itaat altında tutmak her zaman önemli bir problem idi. Hanlığın idaresinde divan sisteminin önemli bir yeri vardı. Hanlığın idari, sosyal ve askeri yapılanması bu kabilelere dayanıyordu. “Karaçi” adı verilen bu kabile beylerinin yönetimde ciddi etkileri vardı.İdareyi kontrolünde bulunduran kabilelerin her birinin en yaşlısı kabilenin beyi olarak seçilirdi. Şırın beyleri, baş bey konumunda idi. Ulemanın da devlet işlerinde önemli bir mevkii ve rolü vardı. Osmanlı kapıkulu sistemi yerleştikten sonra, ikinci bir asalet sınıfı oluştu. Toprak, han ailesi ve tebaa arasında tımar olarak paylaştırıldı. Hanın ordusunun oluşturan mirzalar, iç işlerinde özgürlerdi. Rusya, Polonya ve sair devletlerle bağımsız diplomatik ilişki kurabiliyorlardı. Bu bağlamda Kırım Hanlığı, Osmanlıların vassal bir devleti olmaktan ziyade, özel himaye ile korunan bir hanlık durumunda idi.Hanlık, kuvvetli devlet idaresi ve disiplinli ordusu sayesinde bölgesinde barış, adalet, güvenlik, asayiş kaynağı idi. Ayrıca kültür, sosyal hayat, tica-ret, sanat gibi birçok alanda dinamik ve canlı bir alan oluşmuştu. Eğitim, sanat, tarım ve ticarette gelişme sağlanmıştı. Birçok medrese, cami, kervan-34 İnalcık, “Yeni Vesikalara Göre Kırım”, s. 209, 218, Yücel Öztürk, a.g.m., s. 486, 487, 490-492, 499; Hülagu,

a.g.m, s. 5-9.35 Erdoğan Keleş, Osmanlı İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım Savaşı, Doktora Tezi, Ankara Üni-

versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakın Çağ Tarihi Anabilim Dalı, Ankara, 2009.

415


saray, köprü ve yollar yapılmış; gelişmiş bir şehir hayatı oluşmuş, ülke oldukça mamur bir hale gelmişti. Özellikle tarım ve hayvancılığa dönük ileri seviyede bir hayat şekli teşekkül etti.36

Kırım ahalisi, hanlığın ilhakından bugüne, Rus idaresinin şiddetli baskısı, Karadeniz’in kuzeyinde, Kafkaslarda ve Orta Asya’da yayılması, ordu gön-derilmesi, katliamı, Kırım tarihi ve kültürünün tamamen yok edilmesi, ağır mali yükümlülükler, toplu sürgün, göç, Slavlaştırma, Hristiyanlaştırma, siyasi, dini, sosyal, ticari vb. haklardan mahrumiyetler yaşamaktadır.37 Bu sebeplerle yüzyıllar boyunca Anadolu’ya ve diğer Osmanlı coğrafyasına Tatar göçü durmamıştır.38 Rus zulmüne karşı muhtelif oluşumlar ve düşünce akımları ortaya çıkmıştır. Bu düşünce akımlarından en dikkat çekenlerinden biri de Gaspıralı İsmail Bey’in XX. yüzyılın ilk çeyreğinde “ceditçilik” adı ile tanınan İslamcılık düşüncesi olmuştur.39

1.4. Kasım Hanlığı (1445-1681)Daha önce Altın Orda Hanlığı’nda iktidarı kaybetmesi üzerine Kazan

Hanlığı’nı kurmuş olan Uluğ Muhammed Han, 1445 yılında Moskova Knezliği’nin üzerine yaptığı seferler sonucunda üstünlük sağladı. Bu sırada yapılan bir anlaşma ile Rus Knezi II. Vasili’yi haraca bağladı. Ayrıca bu anlaşma dahilinde Rus sınırları dahilinde, Oka ırmağı havzasında, Gorodets şehri çevresinde, yeni bir hanlık kurmayı başardı. Burayı oğullarına yurtluk olarak verdi. İlk olarak oğlu Kasım’ı han olarak tayin ettirdi. Taht merkezi olan şehir, bu nedenle Kasımov adı ile tanındı. Hanlığa da Kasım Hanlığı adı verildi.40

Uluğ Muhammed Han, Moskova Prensliği sınırları içinde küçük bir hanlık oluşturmak suretiyle birkaç hedefe ulaşmayı amaç edinmişti. Birinci amacı, han veliahtlarından birini diğer hükümdarlığa getirerek Kazan Hanlığı’nın emniyetini sağlamaktı. İkincisi, emniyet sorununu çözümlemekti. Yeni hanlık, Kazan ve Moskova arasında bir çeşit tampon bölge olabilirdi. 36 Ataalp Kadir Pınarer, a.g.t., s. 53-55.37 Hakan Kırımlı, “Kırım Hanlığı” (Rus İdaresi Dönemi), DİA, C. 25, İstanbul, 2002, s. 458-465.38 Recep Çelik, “Osmanlı Belgelerinde Kırım Göçleri”, Uluslararası İslamla Yenilenme ve Birlik-I- İsmail Bey

Gaspıralı Kongresi, (2012), İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, Kül-tür Müdürlüğü, C. II, İstanbul, 2013, s. 133-150.

39 Hakan Kırımlı, “İsmail Bey Gaspıralı ve Kırım Tatar Milli Hareketi Üzerindeki Etkileri”, Uluslararası İs-lamla Yenilenme ve Birlik -I- İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, 2012, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, Kültür Müdürlüğü, 2013 İstanbul, s. 29-34.

40 Abdullah Gündoğdu, “Kasım Hanlığı ve Sayın Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han”, Modern Türklük Araş-tırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebi-yatları Bölümü, C. 2, S. 3, Eylül 2005, s. 22, 23.

416


Üçüncü amacı, Moskof siyasetinin içine nüfuz etme fırsatıydı. Sonuncusu ise, yerel vergileri bu yarı bağımsız devlette toplamaktı. Ayrıca Moskova’nın Kasım Hanlığı’na yıllık vergi ödemesi sağlanmak suretiyle önemli mali kaynaklar elde edecekti.

Uluğ Muhammed Han, aynı yıl içerisinde öldürülünce yukarıda bahse-dilen planları tutmadı. II. Vasili, anlaşmayı sürüncemeye bıraktı ve kısa sürede kendini toparladı. Uluğ Muhammed’in oğlu Kasım Han ise, ancak on yıl sonra II. Vasili’nin siyasi emellerine uygun bir duruma gelince, 1455 yılında Moskova’ya bağlı bir han olarak tayin edildi. Bundan sonraki Kasım hanları, Rus dış ve iç politikasının somut konjonktörlerine göre belirlendi.41 Uluğ Muhammed Han’ın Rus Knezliği’ni kontrol altında tutmak için kurmuş olduğu hanlık, Ruslar tarafından Kırım Hanlığı ve Kazan Hanlığı’na müda-hale aracı olarak kullanıldı. Hanlıkta, Kazan, Kırım, Saray, Astarhan ve Sibirya hanları sülalesi hüküm sürdü. Hanlık, 1552 yılından itibaren tamamen Moskova’nın nüfuzu altına girdi. Hanlar, Rus beyleri seviyesine düşürüldü. III. ve IV. Ivan tarafından takip edilen siyaset ile Ruslar’ın Kazan Hanlığı’nı ve Astarhan Hanlığı’nı ortadan kaldırıp İdil boylarını ele geçirmesinden sonra da etkisiz ve isimden ibaret bir hanlık halinde varlığını sürdürebildi. Moskova’dan gönderilen valilerce kontrol altında tutulan hanlar, tam anlamı ile Rus yayılmacılığına hizmet ettiler. Bu süreçte, hanlar, prensler ve ahali, şiddetli baskılar altında Hristiyanlaştırıldı. Sayın Bulat Han, 1573 yılında Hristiyan olup Simeon adını aldı. Aynı baskılar dolayısıyla hanlık idaresinde yıllar süren boşluklar oluştu. Bazen Ruslar’a karşı mücadeleler baş gösterdi. Ancak bu hareketler şiddetle bastırıldı. Nihayet kuruluşundan 236 yıl sonra, 1681 yılında Fatma Sultan Bike’nin ölümünün ardından hanlık ortadan kaldırıldı. Bu tarihten sonra, bölge halkı daha şiddetli baskılara ve zulümlere maruz kaldı.42

Kasım Hanlığı, Kırım ve Kazan’dan gelen Tatarlar ile Türk ve Fin karşımı topluluklardan oluşmuştu. Az sayıda Slav kökenliler de mevcut idi. Siyasi, idari, mali ve askeri yapı, Altın Orda Hanlığı ve Kırım Hanlığı ile benzerdi. Cuci soyundan gelen beş farklı sülale hanlıkta hüküm sürdü. Hanı ve Cen-giz yasasına göre idare etmeyi denetleyen dört kişilik boy beylerine “karaçi beyleri” denilmekte idi. Bunlardan sonra hanzade, bek ve mirzalar gelmekte idi. Han çocuklarını eğiten atalık ve Hz. Muhammed’in soyundan gelen seyyidlerin devlet katında oldukça saygın yerleri vardı. Hanlar, seyyidin 41 İlya V Zaitsev, “Kasım Hanlığı, Genel Türk Tarihi, Çeviren Özgür Çınarlı, C. V, Ankara, 2002, s. 121-130.42 Ahmet Taşağıl, “Kasım Hanlığı”, DİA, C. 24, İstanbul, 2001, s. 543-544.

417


camide okuduğu bir hutbe ile tahta otururlardı. Camiler, aynı zamanda birer eğitim kurumu idi. Halktan vergi alınmaktaydı. Bugüne kadar pek az izleri kalmış olsa da dini ve kültürel mimari gelişmişti. Özellikle kürk hayvanları ile ilgili avcılık, balıkçılık, hayvancılık ve ziraat ile taş ustalığı, dülgerlik, sarraflık, debbağlık, dokumacılık, demircilik vb. zanaat dalları gelişmişti. En önemli ticaret malları, ekmek, bal, canlı hayvan, kürk, deri, kösele, çanak-çömlek ve ayakkabı idi. Ruslar dışında çevredeki diğer devletlerle de askeri, siyasi ve ticari ilişkileri vardı.43

1.5. Astarhan Hanlığı (1466-1556)

Hanlığa adını veren vilayet ve şehir, farklı kaynaklarda Astarhan, Ast-rahan, Estirhan, Eçtirhan, Ejderhan, Hacı Tarhan, Tsitrahan gibi adlarla anılmıştı.44 Şehrin adı ile ilgili, çok farklı rivayetler mevcuttur. Belki bu ef-sanelerden kaynaklanan bir şekilde Osmanlı kaynaklarında bu şehir ve hanlık için Hacı Tarhan ve Ejderhan adı kullanılagelmişti. Astarhan şehri, Hazarlar’ın eski başkenti İdil’in yerinde, İdil (Volga) Nehri’nin Hazar Denizi’ne döküldüğü yerde, kara ve deniz ticareti bakımından önemli bir kavşakta kurulmuştu. Altın Orda Hanlığı’nın merkezi Saray şehrinden sonra, hanlığın ikinci büyük merkezi konumunda olmuştur. Şehir, 1395 yılında Altın Orda Hanı Toktamış üzerine gerçekleştirdiği seferden kısa süre sonra, Timur ta-rafından yağmalanmış; daha sonra boşaltılıp yakılmıştır. O tarihten sonra eski Hacı Tarhan şehrinden bugüne pek bir şey kalmamıştır. Halen Şareni Bugor yerleşiminin bulunduğu bu alan kendi haline bırakılmış, günümüzdeki Astrahan şehri, bu bölgeye yakın bir yerde yeniden kurulmuştur45

Astarhan Hanlığı, Altın Orda Devleti’nin yıkılmaya yüz tutmasıyla aşağı İdil Havzası’nda ortaya çıkan hanlıklardan biri olmuştu. Hanlığın bulunduğu arazi, önceleri Altın Orda Hanlığı’nın geniş topraklarının bir parçası iken, Timur Kutluk’un torunu Küçük Muhammed’in hâkimiyetine verilmişti. Altın Orda Hanlığı’nda karışıklıklar çıkınca, Küçük Muhammed Han’ın oğlu Mahmut Han’ın oğullarından Kasım Han burada faaliyete geçerek 1466 yılında Astarhan Hanlığı’nı kurmuştu. Kasım Han, Nogay mirzalarının da desteğini alarak İdil boyu ile Don, Kuban ve Terek nehirlerinin bulunduğu 43 Serkan Acar, “Kâsım Hanlığı (1445–1681)’nda İdarî Yapı ve Ekonomik Faaliyetler”, Tarih Araştırmaları

Dergisi, C. XXVII, S. 43, Ankara, 1988, s. 119-130.44 Reşit Rahmeti Arat, “Astırhan”, İA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1978, C. 1, s. 680.45 Fatih Ünal, “Geçmişten Günümüze As-Tarhan (Astrahan/Hacı Tarhan)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 38, Erzurum 2008, s. 228-231.

418


alanı hâkimiyeti altına almıştı. İdil boyundaki Berekzan ve Uslan şehirlerini de kendisine bağlamıştır.46

Kasım Han ve kardeşi Abdülkerim Han (1490-1504) zamanları huzur ve sükun içinde geçmişti. Ancak Kırım Hanı Mengli Giray’ın, Altın Orda Hanlığı’nın taht merkezi olan Saray şehrini 1502 yılında tahrip etmesinden sonra, hanlığın toprakları Kırım Hanlığı ve Nogay hanlıkları arasında pay-laştırıldı. Astarhan Hanlığı, bu nedenle yirmi yıla yakın bir süre Kırımı Hanlığı’nın nüfuzu altında kaldı. Bu sırada hüküm süren Astarhan Hanları, iktidarsız ve başarısız oldular. Aynı yıllarda Rus Çarı IV. İvan, Kazan Hanlığı’nı yıkmakla meşgul idi.47 Astarhan Hanı Abdurrahman Han (1534-1538), böl-gedeki hanlıkların işlerine karışan Rus Çarlığı ile bir anlaşma yapmak su-retiyle doğuya doğru genişleme siyasetini güttü. Fakat anlaşma yaptığı yıl tahttan indirildi. Bundan sonra Ruslar’ın bölgedeki nüfuzu arttı. Hanlıklarla yapılan mücadeleler de devam etti. Bu mücadeleler, Moskova Çarlığı’nın yayılmacı siyasetini kolaylaştırdı. Rus Çarı IV. İvan, 1552 yılında Kazan Hanlığı’na son vermesini müteakip, kendisine tabi bir han sıfatı ile Şeyh Haydar oğlu Derviş Han’ı Astarhan tahtına geçirdi. Derviş Han’ın Ruslar aleyhine Kırım Hanlığı ile irtibata geçmesi üzerine, yeniden asker sevk ederek 1556 yılının sonlarında ani bir baskınla Astarhan Hanlığı’nı Rus Çarlığı’na kattı.48

Rus işgali sırasında Astarhan Hanı olan Yağmurcu Han, Azak’ta Os-manlılara sığındı. Astarhan’ı geri almak için harekete geçen Kırım Hanı Devlet Giray, Rus kuvvetleriyle yaptığı çetin bir savaştan sonra, geri dönmek zorunda kaldı. Kazan ve Astarhan’ın Ruslar’ın eline geçmesiyle daha önce önemsenmeyen Moskova Knezliği yeni bir güç olarak ortaya çıktı.49 Ruslar’ın Astarhan’ı ele geçirmeleri, Orta Asya Müslümanlarının İstanbul ile bağlan-tısını kesmiş, hacca gidiş yollarını kapamıştı. Hazar ötesindeki Müslüman ırkdaşları, bu duruma karşı Osmanlı Devleti’nden yardım talebinde bulundu. Karadeniz’in kuzeyinde, Kafkaslarda ve Orta Asya’da Rus tehlikesi belirdi. Bu durum, Osmanlılar’ı ve Kırım Hanlığı’nı telaşlandırdı. Osmanlı Devleti, Rus ilerleyişini gidermek için Don ve Volga nehirlerinin arasını bir kanalla birleştirip, yapılacak bir seferle Ruslar’ı Astarhan’dan çıkarma hazırlıklarına 46 Akdes Nimet Kurat, XIV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK Ba-

sımevi, Ankara, 1992, s. 274.47 Mehmet Saray, “Astarhan Hanlığı”, DİA, C. 3, İstanbul, 1991, s. 505.48 Reşit Rahmeti Arat, a.g.m., s. 682, 683.49 Muzaffer Ürekli, “Rus yayılması Karşısında Kırım Hanlığı ve Kafkasya”, Kafkas Araştırmaları I, Acar Ya-

yınları, 1988, s. 13.

419


başladı. II. Selim zamanında, 1569 yılında Kefe Beyi Kasım Bey’in idaresinde başlatılan kanal çalışmaları, Kırım Hanı’nın Rus entrikasına kanması, coğrafi ve teknik güçlükler ve diğer engeller dolayısıyla başarısızlıkla neticelendi. Ayrıca Ruslar, henüz Osmanlılar ile bozuşmayı da tercih etmiyorlardı.50 Osmanlı/Kırım ordularının düzenlediği seferin olumsuz neticelenmesi so-nucunda bölge tamamen Rus hâkimiyetine girdi. Ama Astarhan ve çevresi, Çarlık rejimine karşı baş gösteren isyanların odak noktası oldu.51

Astarhan Hanlığı, çevresindeki hanlıklar ve Moskova ile iyi ilişkiler kurmanın yollarını aramıştı. Bulunduğu mevki itibariyle çevresindeki han-lıkların ve Ruslar’ın zengin tüccarının ve göçebe kabilelerin ticaret merkezi haline gelerek zenginleşmişti. Ancak ahalinin büyük çoğunluğu merkezi idareden bağımsız olarak hareket etmiş, daha çok kendi beylerine bağlı kalmışlardı. Bu durum dolayısıyla hanlık, başta Ruslar olmak üzere, Altın Ordu, Kırım, Kazan ve Nogay hanlarının hedefi haline gelmişti. Aynı gerek-çelerle bir türlü istikrar ve huzura kavuşamamıştı. Tatar hanlarının baskısı altında kalan Astarhan hanları, bazen Rus Çarlığı ile ittifak yapmak zorunda kalmışlardı. Bu sırada Osmanlı Devleti, başka gaileler dolayısıyla bölgede gelişen siyasi olaylara büyük ölçüde ilgisiz kalmıştı.

Astarhan Hanlığı’nın siyasi ve sosyal yapısı, bölgedeki diğer hanlıklara benzerdi. Ülke yönetiminde Han’dan sonra “kalgaylar” söz sahibiydi. Kabi-lelerin temsilcileri olan “karaçi beyleri”, yönetimde söz sahibiydi. Bunların başında Uluğ Bey (beylerbeyi) bulunmakta idi. Kongratlar kabilesi, en nüfuzlu gurup idi. Kabile aristokratlarından sonra, mirzalar ve mollalar gelmekteydi. Seyyid, şeyh, seyhzâde, molla, hafız ve hacı gibi unvan sahipleri etkili bir konumda idi. Hanlık ekonomisinin ana kaynağı ticaret idi. Gümrük vergileri şehri zenginleştirmişti. Balık, havyar, tuz ve üzüm ticareti yaygındı. Astarhan tüccarları, geniş bir çevrede ticaret yapmaktaydı. Büyük kervanlarla ipek ve pamuklu kumaşlar, kürk, deri, kılıç, at koşumları vb. malları satmak üzere diğer memleketlere gidiyorlardı. Astarhan pazarlarına, İran ve Osmanlı topraklarından ipek, simli kumaş, atlas, ipek ipliği, halı, mücevherat, boya, örme zırh yelek, ok yayı, kılıç, ceviz; Ermenistan’dan inci, firuze taşı, deri; Rusya’dan maroken, koyun postu, tahta kap, kağıt, gem (kayış) dizgin takımı, eyer, bıçak; diğer Tatar hanlıklarından, yünlü, pamuklu, ipekli ve ketenli 50 Mehmet Saray, “Astarhan Hanlığı”, s. 505; Ahmet Akmaz, “Rus Yayılmacılığının Sistemleşme Süreci”,

Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, C. I, S. 2, 2014, s. 30-38.51 Akdes Nimet Kurat, “Rus Hâkimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya

Dergisi, C. XXIII, S. 3-4, Temmuz Aralık 1965, s. 104-114.

420


kumaşlar getirilmekteydi. Astarhan’ın pazarlarının önemli ticari unsurla-rından birisi de kölelerdi.52

1.6. Sibir Hanlığı (1468-1598)Sibirya, Avrasya’nın %40’ını çevrelemiştir. Doğal coğrafi sınırları itiba-

riyle Batı, Orta (Doğu) ve Doğu (Uzak doğu) Sibirya olmak üzere üç büyük bölgeye ayrılır. Batı Sibirya, Ural’dan Yenisey nehrine, Orta (Doğu) Sibirya Yenisey’den Pasifik kıyı şeridindeki dağlara, Uzak Doğu Sibirya ise Pasifik Okyanusu’nun kıyı bölgelerine uzanmaktadır.53

Sibir Hanlığı’nı kuran Özbek ordası Şibaniler, Güney doğu Ural’ın en düşük rakımlı Taybuga bölgesindeki Batı Sibirya’nın ormanlık alanını yurt edinmişlerdi.54 Kabilenin adına binaen hanlık, Bek-Kondu Şibanileri, Tura Özbek Hanlığı adları ile tanınmıştı.55 Ayrıca taht merkezinin Tümen şehri dolayısıyla bu hanlık, Tümen/Tura Hanlığı şeklinde biliniyordu. Hanlık, Altın Orda Hanlığı’nın Toktamış Han’ın 1395 yılında Timur’a yenilmesi ve 1405 yılında ölümüyle başlayan dağılma sürecinde, Kazan, Kırım, Kasım ve Astarhan hanlıkları ile birlikte kurulmuştu. Cengiz Han’ın torunu Şiban’ın soyundan gelenler, bu sırada ülkenin doğu kısmına hâkim olmuştu.

Sibir Hanlığı’nın kurucusu, Şibani Hacı Muhammed (1420-1430) ve onun oğlu Mahmudek (Mahmud, 1430-?) idi. Hanlık, 1420’li yılların sonlarından itibaren Şibani Devleti içerisinde var olan yarı bağımsız bir devlet idi.56 Aynı yıllarda Özbek Şeybani Hanı Ebulhayr Ubeydullah (1428-1468), kendisini Özbek (Şibani) hanı ilan etmişti. Daha sonra 1429-1432 yılları arasında Tura/Tümen şehrini ele geçirip başkent yaptı. Sir Derya bölgesinin orta kısımla-rını ele geçirince, 1446’da başkentini Sıgnak kasabasına taşıdı. Onun 1468’de ölümünü müteakip, Sibirya bölgesinde Özbek Hanlığı’nın etkisi kalmadı. Özbek Hanlığı’na yine de bir bağlılık vardı ama Çingi-Tura şehrini başkent edinmiş Sibir (Tümen) Hanlığı, artık bağımsızlığına kavuşmuş yeni bir hanlık idi.57 Bu arada Mahmudek’in ardından tahta geçmiş olan Seyyid İb-52 Dinçer Koç. “Aşağı İdil Boyunda Hâkimiyet Mücadelesi ve Astarhan (Hacı Tarhan) Hanlığı”, Türk Dün-

yası İncelemeleri Dergisi, XII/1, Yaz 2012, s. 455-494.53 İlyas Topsakal, “Türk Tarihi Açısından Sibirya’nın Kısa Tarihi (Başlangıçtan XVI. Yüzyıla Kadar)”, Tur-

kish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vo-lume 6/1 Winter 2011, s. 1812, 1864.

54 Mehmet Saray, “Altın Orda Hanlığı”, DİA, C. 2, İstanbul, 1989, s. 540.55 Mustafa Kafalı, “Baraba”, DİA, C. 5, İstanbul, 1992, s. 61.56 İlyas Kemaloğlu, “Sibir Hanlığı”, DİA, EK-2, İstanbul, 2016, s. 511.57 İlya Z. Zaitsev, “Sibir Hanlığı”, Çeviren. Selim Karahasanoğlu. Genel Türk Tarihi, C. V, Ankara, 2002, s.

131-133.

421


rahim (İbak, İvek, İvak, Aybek) Han, bağımsız devletin ilk hanı oldu. O, hanlıklardaki taht kavgalarına faal olarak katıldı. Rus yayılmasına karşı başarılı bir siyaset izledi.58 Astarhan Hanlığı’nı kuran Kasım Han ile müca-deleye girişti. Astarhan’a sonuçsuz bir kuşatma gerçekleştirdi. Kasım Han, Sibir Hanı’ndan gelecek tehlikelere karşı Saray’daki Ahmed Han ile yakın-lık kurdu.1480 yılında bu ikisi Moskova üzerine sefer açtı. Bu sırada İbak Han, onlara karşı Rus Çarı III. İvan ile ittifak kurdu. Öteden beri Ahmed Han’a şiddetli kin besleyen İbak, 6 Ocak 1481 tarihinde yaptığı ani bir bas-kınla onu öldürdü. Rus Çarı III. İvan’ın 9 Temmuz 1487 tarihinde ilk defa Kazan’ı işgal edip Ali Han’ı ve ailesini ağır muamele ile sürgün edip yerine Muhammed Emin’i tahta çıkarmaları dolayısıyla İbak Han, çevredeki hanlarla birlikte Ali Han’ın serbest bırakılmasını talep ettiler.59 Ne var ki İbak Han daha fazla yaşayamadı ve 1493’te Muhammed Tayboğa tarafından öldürüldü. Onun öldürülmesi ile Tümen Hanlığı’nın tahtı Şibaniler’den Tayboğa soyuna mensup hanların eline geçti. Muhammed, Tayboğa’nın başşehrini, adını Sabarlar’dan alan Sibir (Tatarcası İsker “eski kale”) şehrine taşıdı. Hanlık, bu tarihten itibaren Sibir Hanlığı olarak anılmaya başlandı. Şibani kökenli hanların tahttan uzaklaştırılması, Sibir Hanlığı’nın Orta Asya’daki Şibaniler’den nisbeten daha bağımsız hale gelmesini sağladı.60

İbak’ın varisleri, başta Kazan Hanlığı olmak üzere çevredeki hanlıklarla ilişkilerini sürdürdü. Kazan ahalisi, Rus tahakkümüne karşı, Sibir Han’ı İbak’ın oğlu Mamuk’u Kazan tahtına davet etti. 1495 yılında Kazan’ı ele geçiren Mamuk, az bildiği bir muhit ve idari teşkilatla karşılaştı. Kendi başına hareket etmesi nedeniyle Kazan’a davet eden gurupla arası açıldı. Kabile reislerinden Kel Ahmed’in, 1497 yılında kendisine karşı harekete geçmesi üzerine, Sibir’e gitmekten başka çaresi kalmadı. Bundan sonra Kazan Hanlığı’nın üzerinde hissedilen Rus baskısı arttı. Ruslar’a karşı 1551 yılında oluşan Kazan muhalefetini de Sibir Hanı Bibars Rast organize etti.61 Hanlığın 1552 yılında Ruslar tarafından ortadan kaldırılması, Türk topluluklarının bir daha büyük bir tehlikeyle karşı karşıya kaldıklarını hatırlattı. Çaresiz kalan Sibir Hanı Yadigâr Han, Rus Çarlığı’nın egemenliğini kabul etti. Ancak Yadigar Han, onun Rus siyasetine karşı çıkan Şibani hanedanından Küçüm 58 İlyas Kemaloğlu, a.g.m., s. 512.59 Kurat, XIV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, s. 143, 144, 163, 164,

275.60 İlyas Kemaloğlu, a.g.m., s. 511.61 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 165, 166, 308.

422


Han ile mücadele etmek zorunda kaldı. Nihayet Yadigar Han 1563 yılında yenilerek tahtını Küçüm Han’a bırakmak zorunda kaldı.

Halkın desteğinisağlayan Küçüm Han, İrtiş ve Tobol bölgesindeki Ta-tarlar ile Baraba Çölü’ndeki Tatarlar’ı hâkimiyeti altına aldı. Onun adına ithafen, Sibir Hanlığı, Küçüm Hanlığı adı ile tanınmaya başladı. Fakat Küçüm Han, Ruslar’ın baskıları karşısında 1572’de vergi ödemeyi kabul etti. Ertesi yıl Çarlık elçisini öldürtüp, Muhammed Kul’u Perm üzerine gönderince, Rusya ile ilişkiler kesildi. Bu arada Küçüm Han, ülkesinin imarı ile Buhara, Kazan ve çevredeki diğer hanlıklardan yardım alarak Sünni Hanifi İslam’ın bölgede yerleşmesi için oldukça çaba sarf etmişti. Küçüm Han’ın bu çalış-maları, Rus Kazakları’nın reisi Yermak’ın bir dizi saldırısı ile sona erdi. 1581 yılında cereyan eden çarpışmalarda Sibir kuvvetleri Ruslar’a yenildi. Küçüm Han, 25 Ekim 1581 tarihinde ailesiyle birlikte İsker’den ayrıldı. Yermak’ın kuvvetleri ertesi gün şehri işgal etti. Bölge, Rus valilerinin idaresine bırakıldı.

Küçüm Han, yeniden hâkimiyetini tesis etmek için rakipleri Yermak ve Sayedek ile mücadeleye devam etti. Ruslar, bundan istifade ile 1586, 1591 ve 1595 yıllarında Sibirya üzerine seferler yaptılar. Hanlıkta istikrar kalmadı. 1598 yılında yapılan son sefer ile Küçüm Han yenildi. Bölge tamamıyla Ruslar’ın eline geçti. Küçüm Han, kaçarak canını kurtardı.62 Ama bölgede siyasî otorite kurmakla kalmayan Ruslar, bu toplulukların önde gelenlerini Slav kültürü ve Ortodoksluk dinî altında birleştirmeyi başardılar. Ülkenin insan ve materyal kaynaklarını yayılmacı siyasetlerine hizmet için kullan-dılar. Önemli şehir ve toprakların yerli halkını uzaklaştırıp, rusları yerleş-tirdiler. Ayrıca, stratejik noktalara kaleler kurup, garnizonlar yaparak, bölgedeki yerli nüfûsu azınlık durumuna düşürmüşlerdi. Ne yazık ki, bu işlerde bölgenin ileri gelenlerinden bir kısmı Slavlaştı, Hristiyanlaştı ve Ruslar’ın emellerine hizmet etme tutumu benimsendi. 63

Sibir Hanlığı, bölgenin diğer hanlıklarında olduğu gibi Karaçi beylerin idaresinde belli başlı yurtlara bölünmüştü. Hanlıkta Celâir/Celâyir, Mangıt, Kongrat ve Selceut kabileleri etkindi. Devlete vergi ödeyen halk kitleleri ve devletin üst tabakasını teşkil eden göçebe/yarı göçebe han, bey, karaçibey, mirza, hatta sıradan askerler hanlığın ana unsuruydu. Vergiye bağlanan kesim, Türk kökenli kavimlerle Hantı ve Mansi gibi Ugor kavimleriydi. Bunların bütünü Tatar adı ile bilinirdi. Halk, hayvancılık, dericilik, ziraatçı-62 Orhan Doğan, “Küçüm Han”, DİA, C. 26, İstanbul, 2002, s. 532, 533.63 Mehmet Yetişgin, “Rusların Türk Toprakları Üzerinde Yayılmasının Sebepleri Üzerine Bazı Düşünceler”,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 16, Konya 2007, s. 679.

423


lık, demircilik, kuyumculuk, avcılık, balıkçılık ve ticaretle uğraşıyordu. Özellikle Orta Asya, Nogay Ordası, Kazan Hanlığı ve Rus Devleti ile ticarî münasebetler geliştirildi. Orta Asya’dan kumaş, elbise, halı, süs eşyaları, çeşitli ilâçlar vb. ithal edilirken, Sibir Hanlığı daha çok av kuşları ile kürk ihraç ediyordu. İslâmiyet, bölgede Altın Orda Hükümdarı Özbek Han zama-nında yayılmaya başlamıştı. Günümüz Sibir Tatarları, Rusya Federasyonu içindeki Novosibirsk, Omsk, Tomsk ve Tümen illerinde yaşamaktadır. Kiril alfabesini kullanan Sibir Tatarları’nın dili, Tatarca’nın doğu lehçesidir.64

2. Hazar Denizi Çevresi, Hindistan, Anadolu ve Orta-Doğu’da Kurulan Devletler

2.1. Memlûkler (1250-1517)Memlûkler, Eyyübi ordusundaki azatlı kölelerin kurulmasına öncülük

ettiği bir Türk devletidir. Mısır, Suriye ve Hicaz bölgelerinde 1250-1517 yılları arasında hüküm sürmüştür. Eyyübi hükümdarı Necmeddin Eyyüb’ün ölümünden sonra hükümdar olan Turan Şah’ın Eyyübiler’i kendi devleti için bir tehdit olarak görmesi, ordudaki Memlüklerle arasının açılmasına ve kendisine suikast düzenlenerek öldürülmesine neden olmuştur. Turan Şah’ın ölümüyle Eyyübi Devleti son bulurken, Memlükler Devleti kurulmuştur. Memlûkler’in tarihi iki döneme ayrılabilir. Birincisi, çoğunluğunu Türk kökenli sultanların başa geçtiği 1250-1382 tarihleri arasındaki dönemdir. Sultanların kökeni dolayısıyla bu dönem, “El-Memalikü’t-Türkiyye” ve Nil Nehri’nin üzerindeki er-Revza adasında ikamet ettikleri için “El-Memalikü’l-Bahriyye” adlarıyla tanınmıştır. İkincisi, 1382-1517 tarihleri arasındaki dö-nemdir. Bu dönem ise, sultanlarının Çerkez kökenine binaen “El-Memalikü’l-Çerakize” ve Kalatü’l-cebel’in burçlarında ikametlerine dolayısıyla “El-Memalikü’l-Buruciyye” adları ile bilinmektedir.65

Memlükler’in, İslam dünyası üzerinde bir tehlike olarak ortaya çıkan Moğolları 1260’da Aynıcalut’ta yenmeleri, Türk-İslam dünyasındaki şöhre-tini arttırdı. Böylelikle Suriye’nin büyük bir kısmı Memlükler’in eline geçti. Ayrıca Memlük Sultanı Baybars’ın, iktidarı Kutuz’dan devraldıktan sonra yeniden Abbasi halifeliğini ihdas etmesi Müslümanlar nezdinde çok iyi karşılandı.66

64 İlyas Kemaloğlu, a.g.m., s. 512.65 İsmail Yiğit, ‘‘Memlükler’’, DİA, C. 29, İstanbul, 2004, s. 90.66 Abdullah Mesut Ağır, ‘’15. Yüzyılda Memlükler’in Doğu Akdeniz Siyaseti’’, Balıkesir Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 13, S. 23, Haziran 2010, s. 141; Yiğit, a.g.m., s. 90.

424


1260-1277 yılları arasında iktidarda olan Baybars döneminde İlhanlı ve Haçlılar ile mücadele edildi. Ermeni ve Nube Krallığı vergiye bağlandı. An-takya Haçlı Prensliği ortadan kaldırıldı. Bâtıniler itaat altına alındı. Baybars’ın ölümünden sonra, Sultan Kalavun döneminde İlhanlı ve Haçlılarla mücade-leye devam edildi. Suriye’den Haçlı kalıntıları temizlendi. Akka hâkimiyet altına alındı.

Karada önemli başarılar elde eden Memlükler denizlerde de batılı dev-letlere karşı önemli savaşlar kazandı. 1426’da Sultan Barsbay döneminde Kıbrıs fethedildi. Ayrıca Doğu Akdeniz’deki faaliyetler bunun ile sınırlı kalmadı. Sultan Çakmak döneminde Rodos adasına iki sefer düzenlendi, bazı olumsuz şartlardan dolayı alınamadı. Ancak Rodos’daki şövalyelere ağır darbe vuruldu.67

Memlükler, Doğu Akdeniz’de haçlılar ile mücadele ettiler. Sonra Kızıl-deniz ve dolaylarında Portekizliler ile mücadele etmek zorunda kaldılar. Portekizliler’in bu taraflarda faaliyetlerini arttırmaları ve işgal girişimlerinde bulunmaları, bu iki devleti karşı karşıya getirdi. Osmanlı Devleti’nin yardımı ile Kansu Gavri döneminde Portekizlileri Kızıldeniz’den uzaklaştırdılar.68

Memlükler ile Osmanlılar arasındaki münasebetler, Yıldırım Bayezid ve II. Murad dönemlerinde dostane bir durumda sürmekte iken, bu durum Fatih ve II. Bayezid dönemlerinde düşmanca bir ilişkiye dönüştü. İki devlet arasındaki ilişkilerin bozulmasında, Dulkadiroğulları meselesi ile Hicaz su yolları meselesi önemli bir rol oynadı.69 Yavuz Sultan Selim zamanında, Safeviler ile Memlükler’in yakınlaşması, Osmanlı Devleti’nin Memlüklülere karşı savaş açması ile sonuçlandı.70 Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail’i mağlup etmesinden sonra Memlüklüler’in üzerine yürüdü. Nihayetinde, 1516 yılında Mercidabık ve 1517 yılında Ridaniye savaşları gerçekleşti. Memlüklü Devleti ortadan kaldırılarak, kutsal emanetler ve mevcut halife İstanbul’a nakledildi. Bu uygulama dolayısıyla halifeliğin Osmanlı Devleti’ne geçmiş olduğuna dair değerlendirmeler yapılmaya başlandı.

Memlüklüler’in teşkilat yapısı, diğer Türk devletleriyle paralellik gös-termişti. Ülke toprakları yönetimsel açıdan daha kolay idare edilmesi için 67 Ağır, a.g.m., s. 142, 146.68 Burak Gani Erol, ‘‘Coğrafi Keşifler ve Memlükler ile Portekizliler Arasındaki Mücadeleler’’, Uluslararası

Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 24, 2013, s. 118.69 Remzi Kılıç, ‘‘XV. Yüzyılın İkinci Yarısında Dulkadiroğulları Devleti Üzerinde Osmanlı-Memlüklü

Rekabeti’’, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu’’ (29 Nisan 1 Mayıs 2011),C. III, Kahramanmaraş 2011, s. 230.

70 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi -Resimli Haritalı-, Türk Tarih Kurumu, C. II, Ankara, 2011, s. 747.

425


vilayet ve eyaletlere ayrılmış olup bunlar merkezi yönetime bağlı idi. Dev-letin başında mutlak güce sahip sultan oturur, ancak ona yardımcı olacak vezirler ve beyler de idarede söz sahibi idiler. Memlüklüler, kendi meşrui-yetlerini halifenin vermiş olduğu bir menşur ile sağlıyorlardı. Eyyübi Devleti’nin üzerine kurulan bir devlet olduğu için idari, askeri ve siyasi teşkilat yapısı birçok noktada bu devlet ile benzerlik göstermekteydi. Sulta-nın mutlak manada söz sahibi olmasının yanında, istişare meclisi de önemli kararların alındığı bir divan özelliğini taşırdı. Sultandan sonra en yüksek yetkilere sahip kişi naib-i saltanat idi. Vezirin yetkilerini üstlenen ve ikinci bir vezir gibi çalışan naib-i saltanat, birçok görevi icra ederdi. Ancak daha sonra naib-i saltanat kurumu kaldırıldı ve görevleri atabek ünvanındaki idarecilere devredildi.

Memlükler, Türk-İslam tarihi içerisinde Moğollar ve Haçlılarla yapılan mücadelede önemli bir yere sahipti. Memlüklü ordusu, farklı etnik unsur-lardan meydana gelmekteydi. Ordunun çoğunluğu, kölelerden oluşuyordu. Divan-ı ceyş adındaki divanları, askeri teşkilat içerisindeki sorunları halle-diyordu. Kara ordusunun yanında, denizlerde güçlü bir askeri filoları vardı. Bunun sonucu olarak Kızıldeniz’de Portekizliler ile ciddi bir mücadeleye girişmişlerdi.

Memlük adli teşkilatında, dört mezhepten birer kadıl-kudat bulunurdu. Diğer kadıları, sultanın tayin ettiği baş kadılar atardı. Hanefi, Şafii ve Maliki mezhebinden tayin edilen kazaskerlerden sonra gelen darüladl müftüleri, dini meselelerde fetva makamı görevini üstlenmişlerdi.

Memlük coğrafyası, İslami ilimlerdeki gelişmelerin en fazla olduğu yerlerdendi. Bu süre içerisinde, şehirlerde birçok cami, medrese, tekke, zaviye ve kütüphaneler açıldı. Bu yerler, birer okul vazifesi görüyordu. Özellikle Kahire ve Dımaşk şehirleri, inşa edilen eserlerden dolayı önemli İslam me-deniyeti şehirleri arasına girmekteydi. Baybars, Emir Kusun, Maridani, Aksungur camileri, Kalavun ve Sultan Hasan külliyeleri bu dönemde yapıl-mış önemli eserlerden sadece birkaçı olarak sayılmaktaydı.71 Aynı dönemde kıraat, tefsir, hadis ve fıkıh alanında çok önemli ilim adamları yetişti. Dini ilimlerin yanında tıp, felsefe ve fizik alanında önemli ilim adamları yetişirken, değerli çalışmalar da ortaya konuldu.72

71 Fulya Eruz, ‘‘Sanat’’, DİA, C. 29, Ankara, 2004, s. 97-98.72 Yiğit, a.g.m., s. 95-96.

426


2.2. Akkoyunlular (1340-1508)Oğuzların Bayındır boyuna mensup olan Akkoyunlular’ın tarih sahne-

sine çıkışı, 1340 yılında Tur Ali Bey’in idaresinde Trabzon Rum İmparatorluğu’na yaptıkları akınlar ile gerçekleşmişti. Hanedan, XV. yüzyılda Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Irak’ta hüküm sürdü. Amid (Diyarbakır) çevresine hâkim oldukları73 kuruluş devrinde, özellikle İlhanlı ve Timur dönemlerinde Kara-koyunlular ile mücadele ettiler. Tur Ali Bey’in ölümünden sonra, Erzincan havalisine hâkim olmak için Erzincan Beyi Mutahharten ile mücadele etmek zorunda kaldılar. Bu mücadeleye Eretna Devleti, Osmanlı Devleti ve Kara-koyunlu devletleri müdahil oldular. Yapılan savaşlar neticesinde, Akkoyun-lular kendi anayurtları olan Erzincan bölgesini 1394 yılında geri almayı başardılar.74

Akkoyunlu Devleti, zaman geçtikçe topraklarını genişleterek bölgede önemli bir konuma geldi. Erzincan, Kemah, Tercan, Karahisar, Bayburt ve Harput, Erzurum, Bitlis, Ahlat, Muş, Kirman ve Ahlat dolaylarına hâkim oldular. Bundan sonra güneyde Mardin taraflarına saldırılar düzenleyerek adlarından söz ettirmeye başladılar.75 Özellikle Uzun Hasan’ın idareyi ele almasından sonra (1453-1478) kısa sürede Akkoyunlu Devleti’nin sınırları, İspir’den Urfa’ya, Şebinkarahisar’dan Siirt’e kadar genişledi. Uzun Hasan, Van Gölü çevresindeki Karakoyunlu topraklarına akınlar düzenledi. Urfa’yı kardeşi Üveys’den aldı. Karakoyunlu idaresindeki Bayburt ve Erzurum’u yağmaladı. Karaman oğlu İshak Bey’in Karaman ilini almasına yardımcı oldu. 1462 yılında Hasankeyf’i alarak Eyyubi Devleti’ne son verdi. Azerbay-can, Irak ve İran bölgesinde Karakoyunlar’a bağlı küçük emirlikleri ortadan kaldırdı. 1469 yılında, taht merkezini Diyarbakır (Amid)’dan Tebriz’e taşıdı. Onun zamanında Akkoyunlu Devleti, bölgenin belki en güçlü devleti konu-muna geldi.76

II. Mehmed’in Osmanlı tahtına geçmesiyle birlikte Akkoyunlular’ın ileride bir tehlike oluşturabileceği gerçeğinin farkına varıldı. Akkoyunlular’ın Karadeniz sahillerine göz dikmiş olmaları, Osmanlı’nın düşmanı Karama-noğullarıyla ittifak kurmaları, akrabalık bağı olan Trabzon Rum İmparatorluğu’na sefere karşı çıkmaları ve doğuda ciddi bir tehlike olarak belirmeleri iki 73 Faruk Sümer, ‘‘Akkoyunlular’’, DİA, C. 2, İstanbul, 1989, s. 270; Mehmet Ali Çakmak, ‘‘Akkoyunlu ve Ka-

rakoyunlu Mücadeleleri’’, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi’’, C. 25, S.3, Ankara, 2005, s. 76.74 Ahmet Toksoy, ‘‘Akkoyunlular ve Erzincan (Uzun Hasan Devrine Kadar)’’, Tübar XXXV, Bahar 2014, s.

243.75 Sümer, ‘‘Akkoyunlular’’, s. 272.76 Faruk Sümer, ‘‘Uzun Hasan’’, DİA, C. 42, Ankara, 2012, s. 261-262.

427


devletin karşı karşıya gelmesinin kaynağını oluşturdu.77 Nihayet, 11 Ağustos 1473 tarihinde iki devlet karşı karşıya geldi. Otlukbeli’nde yapılan savaşta Fatih, Uzun Hasan’a ağır bir yenilgi yaşattı. Osmanlı Devleti’nin bu savaşta başarılı olmasının en büyük nedeni ateşli silahların bulunmasıydı. Bu mağ-lubiyet, Uzun Hasan’ın devletinin imajının sarsılmasına yol açtı. Ancak, onun 1476 yılında dördüncü ve son Gürcistan seferine çıkmasına mani olamadı. Gürcistan seferinden hasta dönen Uzun Hasan, 1478 yılında vefat etti.78

Uzun Hasan’ın vefatından sonra cereyan eden taht mücadelesini kaza-nan Yakup, 1478 yılından itibaren 12 yıl boyunca Akkoyunlu tahtında kalmayı başardı. Onun dönemi, Akkoyunlu Devleti’nin en parlak dönemleri arasında yerini aldı. Yakup Bey, 1480 yılında Urfa’da Memlüklü saldırısını engelledi. 1486’da Gürcistan’a sefer düzenleyerek Ahıska ve Hatun kalelerini aldı. Ancak 1490 yılında önce annesi Begüm Sultan’ı, ardından kardeşi Yusuf Mirza’nın, son olarak kendisinin ölümü Akkoyunlu Devleti’nin sonunu hazırladı. Daha sonra Uzun Hasan’ın torunları olan iki kardeş Elvend ve Murad beylerin arasındaki mücadele başladı. Bu gelişme ise devletin 1500’de ikiye bölünmesine yol açtı. Şah İsmail, 1501 yılında Akkoyunlu Elvend’i yenip Azerbaycan’ı ele geçirdi. Akkoyunlu başkenti Tebriz’i merkez edine-rek Safevi Devleti’ni kurdu. 1503 yılında Akkoyunlu Murad beyle yaptığı savaşların ardından İran, Irak-ı Arab bölgesi ve Diyarbakır çevresini ele geçirmeyi başardı. 1508 yılına kadar Akkoyunlu Devleti’ne ait arazinin tü-münü topraklarına kattı. Çaldıran savaşından sonra Akkoyunlu Murad Bey, kendisinin mirasçı olduğu Güneydoğu Anadolu’nun fethi ile görevlendirildi. Ancak savaş meydanında öldürüldü.79

Akkoyunlu Devleti’nin teşkilat yapısı incelendiğinde diğer Türk dev-letleriyle benzerliklerin olduğu fark edilmektedir. Teşkilat yapısı esas itiba-riyle Karakoyunlu Devleti gibi Celayirliler’in devlet teşkilatına ve dolayısıyla İlhanlı idari sistemine dayanır. Ancak Akkoyunlular teşkilat yapısına bazı eklemeler yapmış ve bu müesseselere Türkçe isimler vermişti.80

XIV-XV. yüzyıllarda Anadolu’nun doğusunda yaşamış olan Akkoyun-lular, sanat ve kültür ve mimaride dikkat çeken örnekler bırakmışlardır. 77 Remzi Kılıç, ‘‘Fatih Devri Osmanlı-Akkoyunlu İlişkileri’’, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, S. 14/1, s. 97.78 Mükrimin Halil Yinanç, “Akkoyunlular”, İA, C. I, İstanbul, 1978, s. 259, 260; Sümer, ‘‘Uzun Hasan’’, s. 263.79 Sümer, ‘‘Akkoyunlular’’, s. 273; Fatma Akkuş, Akoyunlu-Memlûk Münâsebetleri, Master Tezi, Gazi Üni-

versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Orta Çağ Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2005, s. 146, 147.80 Sümer, ‘‘Akkoyunlular’’, s. 273.

428


Cami, mescid, medrese, hamam, türbe, zaviye, köprü, imarethane, çeşme, kütüphane gibi önemli mimari yapılar inşa etmişlerdir. Bunun yanında devlet erkânı tarafından himaye edilen ilim adamları önemli eserler yazmış-lardır. Akkoyunlu Devleti hakkında göze çarpan ilk eser, Uzun Hasan’ın kanunları gelmektedir. Bu kanunnamede arazi teşkilatı, vergi hukuku, tımarlı sipahiler ile alakalı düzenlemeler yer almaktadır. Uzun Hasan’ın kanunna-mesi, kendinden sonraki Türk devletleri tarafından da kullanılmıştır.81

2.3. Karakoyunlular (1351-1468)Bölgedeki Moğol hâkimiyetine fiilen son veren Karakoyunlular, Doğu

Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak’ta hüküm sürmüş bir Türkmen haneda-nıdır. XIV. yüzyılın birinci yarısında Moğollar’a tabi olarak kışları Musul bölgesinde, yazları Erciş yöresinde geçirirken, İlhanlı tahtı için yapılan mücadeleler sırasında siyaset sahnesine çıktılar. Celayirli hanedanının eğe-menliğinde olan Van Gölü’nün kuzeyindeki, Erciş ve çevresinde Celayirliler’e bağlı Karakoyunlu Beyliği’ni kurdular. Beyliğin kurucusu sayılan Bayram Hoca, Celayir Hükümdarı Sultan Üveys’in (ö.1374) sarayında nüfuz sahibi olan kişilerden biriydi. Sutaylılar’ın hükümdarı Akçasakal Hüseyin Bey’i 1351’de öldürerek bağımsızlığını kazandı. 1374 yılında Musul’u alarak ida-resini kardeşi Berdi Hoca’ya verdi. Kendisi de XIV. yüzyılın ortalarında Van-Erciş bölgesi merkez olmak üzere kuzeyde Erzurum’dan güneyde Musul’a kadar uzanan Doğu Anadolu bölgesinde yayılan beyliğin başına geçti. Bay-ram Hoca’nın ölümünden sonra yerine geçen yeğeni Kara Mehmet (ö.1390), Artuklular ile yaptığı savaşın ardından barış imzaladı. 1386 yılında Akkoyunlular’ı yenerek Doğu Anadolu’nun bütününü nüfuzu altına aldı. Bu arada Anadolu’ya gren Timur, Erzurum, Sivas ve Tebriz bölgelerini elde etmişti. 1387 yılında Timur’u bozguna uğrattı. Celayirli ordusunu yendi. Ancak 1389 yılında öldürüldü.82

Kara Mehmed’in yerine oğlu Kara Yusuf (1389-1420) geçti. Kara Yusuf, Celayirliler’in önemli merkezi olan Tebriz’i ele geçirdi. Emir Yusuf Bahadır Noyan Emîr-i azam unvanlarıyla kendi adına para bastırdı.83 1392 yılında Timur’un tabiiyet talebini kabul etmeyince onunla mücadele etmek zorunda kaldı. Timur, bu yıllarda bölgenin önemli bir kısmını ele geçirdi. Onun Doğu 81 Hamza Keleş, ‘‘Anadolu’da Akkoyunlu Kültür Mirası: Tarihi Eserler’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli

Araştırma Dergisi’’, S. 38, Ankara, 2006, s. 2; Sümer, ‘‘Akkoyunlular’’, s. 273.82 Faruk Sümer, “Karakoyunlular”, DİA, C. 24, İstanbul, 2001, s. 434-435.83 Muhsin Macit, “Karakoyunlular Döneminde Sanat Hayatı”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S�

20, Ankara, 2002, s. 57.

429


Anadolu’ya yönelmesi dolayısıyla Kara Yusuf, 1399 yılında Erciş-Van böl-gesini boşaltarak Musul taraflarına çekildi. Timur’un Bağdat’a ordu gönder-mesi üzerine,84 önünden kaçan Celayirli Sultan’ı Ahmet ve Karakoyunlu Kara Yusuf, önce Memluk sultanına sığınmak istediler. Ancak Timur’un gazabından korkan Memluk sultanı müsaade etmeyince, Yıldırım Bayezid’e sığındılar. Merasimle karşılanan Celayirli Ahmed ve Kara Yusuf, Ankara Savaşı’nın ardından tekrar eski yurtlarına döndü. Bundan sonra bu iki ha-nedan ile Osmanlı Devleti arasında kurulan olumlu ilişkiler devam etti. Timur’un ölümü üzerine, Irak-ı Arab ve Azerbaycan’ı yeniden ele geçirdiler. Kara Yusuf, Cengiz geleneğine göre egemenliği devralan oğlu Pir Budak’ı hükümdar ilan etti. 1410 yılında, Tebriz’in Esed Köyü yakınlarında eski dostu Celayirli Ahmed’i öldürdü. Celayirli mirasını devralıp hâkimiyet alanını genişletmiş oldu.85

Timurlu hükümdarı Şahruh, 1420 yılında Kara Yusuf’un üzerine yürüdü. Fakat bu sırada Kara Yusuf’un vefatıyla birlikte ordusunda karışıklıklar çıktı. Karakoyunlu aşireti, Kara Yusuf’un oğlu İskender Mirza’yı (1420-1438) hü-kümdar yaptılar. İskender Mirza, 1421 yılında Şahruh’un ordusu ile karşılaştı. Eleşkirt civarında yapılan savaşta yenildi. Ancak Şahruh’un Azerbaycan’a dönüşünün ardından, Tebriz’e döndü. Bitlis, Ahlat ve etrafını alarak Şamahı, Şirvan taraflarına akınlar yaptı. Timuriler’i oldukça hırpaladı. Ama kendi-sinden yüz çevirip Şahruh’a sığınan kardeşleri, onu İskender Mirza’ya karşı kışkırttılar. Şahruh, bu durumu bahane ederek 1434 yılında Azerbaycan’a doğru harekete geçti. Akkoyunlu Karayülük Osman’dan da yardım istedi. İskender Mirza, Tebriz’den kaçarak Osmanlı sınırına geldi. Kaçış sırasında Erzurum civarında yolunu kesen Akkoyunlu ordusunu bozguna uğrattı. Timurlu kuvveti yetişince Osmanlı’ya sığındı. Timurlu ordusunun geri dönüşünü müteakip Erzurum’u yeniden ele geçirdi.86

Kara Yusuf’un oğulları arasında süren taht mücadeleleri Cihânşâh’ın üstünlüğü ile sonuçlandı. Cihânşâh’ın (1438-1467) döneminde Karakoyunlu Devleti’nin sınırları Herat’a kadar genişletildi. Timur’un evladı arasındaki mücadelelerden yararlanan Karakoyunlu Devleti, bir imparatorluk hüviye-tine kavuştu. Yaklaşık bir asır hüküm süren Karakoyunlular, Cihânşâh’ın 1467 yılında Akkoyunlu Uzun Hasan ile yaptığı savaşta öldürüldü. Onun 84 Ali Yılmaz, “Moğol İstilasındann Sonra Kurulan Bazı Türk Devletleri, Timurlar”, Türk Tarihi ve Kültürü,

Ed. Cemil Öztürk, Pegem Yayıncılık, 3. Baskı, Ankara, 2007, s. 86.85 Muhsin Macit, a.g.m., s. 57-58.86 Gürsoy Solmaz, “Akkoyunlular’ın Karakoyunlular’a Karşı Döşkaya Saldırısı”, Atatürk Üniversitesi Türki-

yat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 37 Erzurum, 2008, s. 241-242.

430


yerine geçen oğlu Hasan Ali (1467-1468), iki yıl kadar Akkoyunlular ile mücadeleye devam etti. Ancak başarılı olamadı ve ülkesi tamamen Akkoyunlular’ın eline geçti.87

Karakoyunlu Devlet teşkilatı, esas itibariyle selefleri olan Celayirli Devlet teşkilatına benziyordu. Dolayısıyla İlhanlı teşkilatına dayanıyordu. Merkez teşkilatı, divanlardan oluşuyordu. Taşra teşkilatından vilayetler, şehzade ve beyler tarafından yönetiliyordu. Hükümdarların şahıslarına bağlı olup devlet merkezinde oturan askerlere leşker-i hassa deniliyordu. Şehzade ve beylerin kendilerine ait “nöker” denilen askerleri bulunuyordu. Vergiler, Osmanlılar’da olduğu gibi şer’i ve örfi olmak üzere iki kısma ayrılmıştı. Şiir ve edebiyat, özellikle yüksek tabakada yaygındı. Mimariyle ilgili eserlere de öncülük etmişlerdi. Dini mimariye örnek olacak eserlerden biri olarak Cihan Şah’ın Tebriz’deki cami ve zaviyeden müteşekkil bir külliyesi bu bakımdan dikkati çekmektedir. Bununla beraber, Karakoyunlu idaresi, Şiilik düşünce-sini benimsemiş, bu yöndeki faaliyetlerini yaygınlaştırdı.88

Türk devletlerinin kendi aralarındaki siyasal mücadelelere rağmen Herat-Tebriz-İstanbul hattında Timurlu, Türkmen ve Osmanlı hükümdarla-rının himayesinde ve bizzat onların katılımlarıyla hat, nakış, mimarî, musiki, şiir vs. bütün güzel sanatlarda özgün eserler verilmişti. Karakoyunluların himâyesinde bilhassa Cihânşâh ve onun oğlu Pir Budak’ın katkılarıyla Teb-riz başta olmak üzere Şiraz ve Bağdat gibi merkezlerde kültür ve sanat faa-liyetleri ivme kazanmıştı. Karakoyunlu Türkmenleri’nin kültürel mirası, onların ardılı olan Akkoyunlular tarafından devralındı. Bundan sonra, Türk sanat tarihinde Türkmen üslûbu diye nitelendirilen yeni bir tarz ortaya çıktı. Bu üslûp, Safevî sarayındaki sanatkârlarca 16. yüzyılda da devam ettirildi.89

2.4. Timurlu Devleti (1370-1507)Moğol kökenli Timur, 8 Nisan 1336’da Keş şehri yakınlarında Hoca

Ilgar köyünde doğdu. Yaşadığı coğrafya, İslam etkisindeki Pers, Şamanist ve Budist kültürünün yaygın olduğu bölgelerin içindeydi. Ancak o etkili Türk-İslam Türk kültürü ve eğitimi ile yetiştirilmişti. Kendine has metotları ve ideolojisiyle tarihte nadir görülen askeri dehalardan biri olmaya adaydı. Nihayet bunu da gösterdi. Çağatay Hanlığı’nın çökmeye başladığı dönemde gücünü hissettirdi. Kabileler arasındaki mücadelelerde üstünlük kurarak 87 Muhsin Macit, “a.g.m, s. 59; Faruk Sümer, “Karakoyunlular”, s. 437.88 Faruk Sümer, “Karakoyunlular”, s. 437, 438.89 Muhsin Macit, a.g.m., s. 57.

431


Maveraünnehir’e hâkim oldu. Timur Devleti’nin hem kurucusu hem de ilk hükümdarı olarak 1370 yılında Semerkant’ta tahta oturdu.90

Hâkimiyet sahasını genişletmek isteyen Timur, önce siyasi birlikten yoksun İran coğrafyasına yöneldi. 1370-1372 yıllarında Fergana vadisine ve 1373 yılında Harizm’e karşı harekete geçti. Oğlu Miran Şah’ı Horasan’ın zaptı için görevlendirdi. Kertler, Toga Timurlular ve Serbedariler’in hâkimiyetine son vererek Horasan bölgesine hâkim oldu. 1384 yılından başlayarak Kuzey İran ile Ermenistan’ı ele geçirdi. İran bölgesinin içine düşmüş olduğu durumu iyi gözlemleyerek 1386 yılında İran’ın içlerine yürüdü. 1386-1388 yılları arasında gerçekleşen ve “üç yıllık sefer” diye adlandırılan bu harekât sonu-cunda Mazenderan, Luristan ve Gürcistan alındı. Sonra Azerbaycan ve Irak’a kadar olan yerler hâkimiyeti altına girdi.91 Uygurlar üzerine beş sefer yapa-rak onları da itaat altına aldı.92

Timur ile Toktamış arasında uzun yıllar sürecek bir mücadele vaki oldu. Toktamış Han, Altın Orda Devleti’ne hâkim olmak için bir dizi mü-cadeleye girmişti. Ancak her seferinde yenilerek Timur’a sığındı. Altın Orda Devleti’nin ilgi sahasında olan ve o an için Timur’un egemenliği altında bulunan Azerbaycan ve Harezm bölgesini kendi idaresi altına almak istemesi, Toktamış ile Timur’un arasının açılmasına neden oldu. Azerbay-can ve Harezm bölgeleri, tarih boyunca Deşt-i Kıpçak’a hâkim olan güçler ile İran ve Maveraünnehir’e hâkim olan devletlerarasında sürekli bir mü-cadele alanı olmuştu. Toktamış, Timur’un yardımlarını unutması ve Timur’un topraklarına saldırması, ikisinin arasında bir mücadelenin baş-layacağının açık göstergesi idi. Timur ile Toktamış’ın arasında cereyan eden 1391 ve 1395 yıllarındaki iki savaşların nihayetinde Timur galip geldi. Altın Orda coğrafyasına hâkim olan Toktamış’ın Timur tarafından iki defa yenilgiye uğratılması, bu devletin sarsılmasına yol açtı. Timur’un Toktamış’ı yenilgiye uğratması, birçok yerli ve yabancı tarihçiler tarafından Altın Orda Devleti’nin yıkılış sebebi olarak görüldü. Ancak Altın Orda Hanlığı, bu tarihlerden itibaren dağılmaya başlasa dahi yüz yılı aşkın bir süre var-lığını sürdürdü.93

90 Başak Burcu Tekin, “The Yasawi Shrine’s Bronze Doorknockers: An Assessment of The Timurid Artis-tic World”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), Volume 5, Issue 8, December 2012, Publication of Association Esprit, Société et Rencontre Strasbourg/France, p. 1137, p. 1135-1155; İsmail Aka, ‘‘Timur’’, DİA, C. 41, Ankara, 2012, s. 173.

91 İsmail Aka, ‘‘Timurlular’’, DİA. C. 41, Ankara, 2012, s. 177.92 Yılmaz, “Timurlar”, s. 83.93 Hayrunnisa Alan Akbıyık, ‘‘Timur’un Toktamış Üzerine Seferleri ve Altın Orda’nın Yıkılması Meselesi’’,

Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27, 2003, s. 137-139.

432


Bununla beraber, hanlığın etkisiz hale getirilmesinin ardından Timur, 1393 yılından itibaren yedi yıl süren batı seferine çıktı. 1398 yılında Hindis-tan üzerine bir sefer yaptı. Bu seferin amacı tam olarak bilinmemekle birlikte maddi kaynak sağlamak niyetiyle yapıldığı söylenebilir. Bu sefer esnasında Timur, Tuğluk hükümdarı II. Mahmud Nasırüddin’nin elinde olan Pencap ve Sind bölgelerini hâkimiyetine aldı, burada birçok ganimet elde etti ve 1399’da başşehri Semerkant’a döndü.94 Daha sonra, Kuzey Kafkasya’nın Hristiyanları’nı, Kırım’ı, Karadeniz kıyılarındaki Ceneviz ve Venedik kolo-nilerini itaat altına aldı. Slav uluslarını etkisiz hale getirerek Ukrayna’ya ilerledi. Gürcü kralını, Bağdat, Diyarbekir ve el-Cezîre bölgelerini itaat altına aldı.Timur’un kendi hâkimiyet bölgelerine yaklaştığını gören Celayirli Ah-met ve Karakoyunlu Kara Yusuf Irak’ı terk ettiler. 1400 yılında, Anadolu’da Sivas, Malatya, Besni, Anteb’i; Suriye’de Halep, Hama, Humus ve Şam’ı ele geçirdi. Suriye ve Lübnan’ı hâkimiyetine aldı.95 Geçtiği yerlerde gerçekleş-tirdiği şiddet, gasp, yağma, diri diri torağa gömme, yakma ve yıkmaları ile etrafa büyük korku saldı.96

Yıldırım Bayezid’in ve Timur’un cihan hâkimiyeti davası gütmeleri, iki Türk devletini karşı karşıya getirdi. Timur, Selçuklular’ın ve İlhanlılar’ın varisi sıfatıyla Anadolu’daki devlet ve beyliklerin kendisine tabi olmasını istiyordu. Anadolu beylerinin Timur’u kurtarıcı olarak görmeleri ve onun sınırlarına yaklaşması, Osmanlılar’ın Timur’a sefer açmaları için yeterli sebeplerdendi. Celayirli hükümdarı Ahmed ve Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf’un Yıldırım Bayezid’e sığınmaları, bardağı taşıran son damla oldu. Anadolu’daki beylerin ve etkisiz hale getirilen Erzincan Emiri Mutahherten’in Timur’a sığınması ise, Yıldırım Bayezid açısından göz ardı edilemeyecek gelişmelerdi.97

Kaydedilen gerekçeler, iki devletin arasındaki gerginliği doruğa çıkardı. Karşılıklı yazışmalar tansiyonu daha da yükseltti. 10 Mayıs 1402 tarihinde hareket eden Timur, Kemah, Sivas, Kayseri, Kırşehir üzerinden ilerleyerek Ankara’yı kuşattı. İki ordu, Ankara’nın Çubuk Ovası’nda karşılaştı. Osmanlı askeri 70.000 civarında idi. Genel kabule göre, Timur’un ordusu daha kala-balıktı. 2 Temmuz 1402 tarihinde yapılan savaşta Yıldırım Bayezid yenildi 94 Aka, ‘‘Timur’’, s. 174.95 Yılmaz, “Timurlar”, s. 83; Muzaffer Ürekli, “Celayirliler”, DİA, C. 7, İstanbul, 1993, s. 264.96 Toma Metsopski, “Timurlenk ve Haleflerinin Tarihi” (Metnin Aslı Ermenicedir), Azericeden Türkiye

Türkçesine Çeviren. Gürsoy Solmaz, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 11, Erzurum 1999, s. 191 vd.

97 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2010. s. 84.

433


ve Timur’a esir düştü. Bu yenilgi, Türk tarihi ve Osmanlılar açısından pek çok olumsuz gelişmelere yol açtı. Timur, başkent Bursa’yı ele geçirdi. Osmanlı hazinesine el koydu. Osmanlı Devleti’nde 11 yıl sürecek fetret devri başladı. Timur bu galibiyetin ardından İzmir’e kadar olan yerleri hâkimiyeti altına aldı. Bizans’ı haraca bağladı. Anadolu’da Osmanlı hâkimiyetine girmiş olan beylere, kendisine bağlı kalmaları şartıyla eski yerlerini geri verdi. Osmanlı ve çevresindeki devletlerin han, kral, emir ve beylerine hâkimiyetini kabul ettirdikten sonra Temmuz 1404’de Semerkant’a geri döndü. 200 bin kişilik bir ordu ile Çin üzerine sefere giderken, 1405 yılında vefat etti.98

Timur’un vefatından sonra oğulları arasında mücadeleler başladı ve toprakları paylaşılmaya sultanlar ve emirler arasında paylaşıldı. Taht mü-cadelesini Şahruh (1420-1447) kazandı. Onun döneminde Karakoyunlular’ın, Timur Devleti’ni tehdidi büyük bir sorun oldu. Şahruh, 1420, 1429 ve 1434 yıllarında Karakoyunlular üzerine seferler düzenledi. Fakat Karakoyunlular’ın adım adım topraklarını ele geçirmelerine mani olamadı. Kendisinin 1446 yılında ölümünün ardından, yeniden taht mücadeleleri başladı. Bu defa mücadeleyi, kendisini kütüphanelere ve rasathanelere adamış, siyasete uzak olan matematikçi ve astronom Uluğ Bey kazandı. Uluğ Bey’in 1449 yılında öldürülmesiyle ülkede istikrarsızlık arttı.99 Esasen daha önce var olan siyasi çöküş belirtileri, Şahruh dönemiyle birlikte çeyrek asır boyunca ertelenmişti. Ama onun ölümüyle devleti dağılmaya götüren olumsuzluklar yayılmaya başlamıştı. Nihayet Ebu Said Mirza döneminde (1455-1469) ikinci bir topar-lanma safhası yaşandı. Ne var ki bu hükümdarın vefatının ardından, Timur İmparatorluğu kesin şekilde parçalandı, toprakları Timurlu mirzaları arasında taksim edildi. Bu taksimata göre, Semerkand ve Buhara havalisi Ebu Said’in oğullarından Sultan Ahmed Mirza’ya; Hindukuş ile Hisar dağları arasındaki bölge ile Bedehşan havalisi, ikinci oğlu Sultan Mahmud Mirza’ya; Fergana havalisi, üçüncü oğlu Ömer Şeyh Mirza’ya; Kabil ve Gazne mıntıkaları ise, dördüncü oğlu Uluğ Bey Mirza’ya tahsis edildi. Timur’un torunlarından Hüseyin Baykara, XV. yüzyılın son çeyreğinde Horasan, Kandahar, Belh, Hive ve Hazar Denizi’ne kadar uzayan bölgelerde hâkimiyetini kurdu. Hü-seyin Baykara döneminde Timurlu hanedanı, fiili olarak iki kola ayrıldı. Maveraünnehir illerini Ebu Said’in çocukları, Horasan illerini ise Hüseyin Baykara yönetmekteydi. Onun döneminde Safevi-Timurlu mücadelesi şid-detlenmeye başladı. Timurîler’in son döneminde, şehzadelerin arasında 98 Aka, ‘‘Timur’’, s. 175; Yılmaz, “Timurlar”, s. 83-84.99 Yılmaz, “Timurlar”, s. 84; Aka, ‘‘Timurlular’’, s. 178.

434


gerçekleşen mücadelede, Bediüzzaman Mirza ve Babür Mirza aktif rol üst-lendiler. Bu arada Şibani tehlikesi baş göstermiş, bazı mirzalar, Safeviler’e, bir kısmı Şibaniler’e yanaşmışlardı. Nihayet Şibani Muhammed Han, 1507 yılında seferiyle Horasan illerindeki Timurlu hâkimiyetine son verdi.100

Timur’un kurmuş olduğu devletin teşkilat yapısı ve veraset anlayışı eski Türk-Moğol geleneklerine göre düzenlenmişti. Ülke, hanedanın ortak malı idi. Mirzalar eyaletlere gönderilerek eğitilmekte idi. Bu durum diğer Türk Devletlerinde olduğu gibi sık sık isyanların çıkmasına neden olduğu gibi, devletin kısa sürede yıkılmasına da sebebiyet verdi. Timur döneminde yasa şeriatın önüne geçse de kendisinden sonra gelen hükümdarlar, hâkimiyeti ele geçirmek için din adamlarına değer verdiler.

Timurîler’de askeri ve idari-mali işlere bakan iki divan mevcuttu. Tavacı Divanı veya Divan-ı Büzürg-i Emaret adı ile bilinen divan, devletin askeri konudaki bütün yapısıyla ilgilenmekteydi. Divan-ı Mal, vergilerin toplanması ve arttırılması, tarımsal üretim, şehirlerin imarı, para bastırılması vb. bütün mali ve imar işlerin sorumluydu.101

Timur döneminde tarımın canlandırılması için hiçbir arazinin boş bı-rakılması istenmiyordu. Meskûn yerlere ayrıca aileler getirtilerek şenlendi-rilmişti. Timur’dan sonraki hükümdarlar, aynı politikayı devam ettirdi. Ayrıca savaşlarda harap olan şehirleri imar ederek yerleşime açtılar. Böyle-likle tarım yapılmayan arazilerin kullanılabilir hale gelmesi sağlandı. Şahruh zamanında, boş arazilerin işletilmesi amacıyla köylülerden beş yıl süreyle vergi alınmazdı. Uluğ Bey zamanında, arazi vergisi en düşük seviyeye indi-rildi. Bu politikanın amacı, tarımsal üretimi arttırmak ve boş arazilerden en üst düzeyde verim almaktı.

Timur döneminde ticari faaliyetler sürekli olarak teşvik edildi. Şahruh döneminde yabancı tüccarları koruma politikası sürdürüldü. Ticari faaliyet-ler açısından bakıldığında, Semerkant şehrinin baş şehir yapılmasından sonra, burada pek çok dokuma imalathanesi kurulmuştu. Ayrıca Semerkant şehri, baharat ticareti bakımından önemli bir merkez haline gelmişti. Bu dönemde Tebriz, Sultaniye ve Hürmüz şehirleri de ticari noktada önemli uluslararası pazarlar konumuna yükselmişti.102

100 Qiyas Şükürov, Şah İsmail ve Son Timurlular”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı 11. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi (10-16 Haziran 2013, Celalaabat/Kırgızistan), İstanbul, 2013, s. 609 vd.

101 Aka, ‘‘Timurlular’’, s. 178.102 Aka, ‘‘Timurlular’’, s. 179; Bkz. İsmail Aka, “XV. Yüzyılın İlk Yarısında Timurlular’da Ziraî ve

Ticarî Faaliyetler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1981, ss. 111-120.

435


Timur devri sanatı, mahalli farklılıkların bir araya getirilmeye çalışıldığı kapsamlı bir sentez teşkil etmekte idi. Timur ve kendisinden sonra gelen hükümdarlar, bu alanda gerekli olan faaliyetlere önem verdiler. Bu devirde başlayan bütüncül sanat anlayışı, İran, Afganistan, Orta Asya ve Babürler Devri’nde Hint-İslam sanatının gelişmesine katkıda bulundu. Başlangıçta sadece Semerkant önemli bir sanat şehri iken, daha sonra Herat şehri de bu açıdan önemli bir konuma yükseldi.

Timur’dan itibaren alimlere, bilim insanlarına değer verilmiş, onların çalışmalarına destek olunmuştu. Bölgede yetişen alimler, geniş coğrafyada ilme öncülük etmişlerdi. Osmanlı ilmi çevresi bu durumdan yararlanmıştı. Fatih Sultan Mehmed, Timurlu hükümdarı Uluğ Bey’in yakın dostu Ali Kuşcu’yu, İstanbul’a getirmek suretiyle onun ilminden istifade etmişti.103 Timurlu Devri, siyasi ve toplumsal olarak son derece çalkantılı bir dönem olmasına karşılık, halk arasındaki tasavvuf hareketleri, önemli sosyo-kültü-rel, dini ve siyasi unsurlardan biri haline gelmişti. Horasan Şeyhlerine bağlı tarikatlar, tasavvuf ve irfan düşüncesi bakımından özel bir yer edinmişti.104 Söz konusu ilmi ve tasavvufi hareketler, Timurlular zamanındaki tasavvuf ehlinin ehemmiyetine da işaret etmekteydi. Öyle ki bu durum, Timurlu mimarisine yansımış ve dini mimari örnekleri dikkat çekmişti. Bu nedenlerle Timurlu mimarisinde ilk göze çarpan yapılar türbelerdir. İnşa edilen türbe-lerde zengin mozaik ve sırlı çiniler ile sırlı tuğla tezyinatı göze çarpmaktadır. Timurlular döneminde farklı yerlerde birçok sanat eseri inşa edilmiştir. Semerkant’ta Ruhabat Türbesi, Şah-ı Zinde Türbesi, Gur-ı Emir Külliyesi; Hindistan’da Bibi Hanım Camii; Meşhed’de Meşhed Ulu Camii vb. yapılar, Türk-İslam sanat anlayışını yansıtan önemli eserlerdendir.105

2.5. Safeviler (1501-1736)Siyasi bir terim olarak Safevi adı, Erdebil’de faaliyet göstermiş Safeviyye

Tarikatı’nın kurucusu Şeyh Safiyyüddin’in adından alınmıştır.106 Şeyh Sa-fiyyüddin, kendisinin neseb olarak Hz. Peygamber ve Hz. Ali soyundan geldiğini ileri sürmüştür. Ancak bu iddiayı insanları etrafında toplamak için 103 Hayrunnisa Alan Akbıyık, “Osmanlı Timurlu İlmi Münasebetleri Örneğinde Organize İlmi Ça-

lışmalarda Siyasi İstikrarın Rolü”, Osmanlı Coğrafyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğ-leri (İstanbul, 12-15 Nisan 1999), İstanbul, 2001, s. 23-33.

104 Cemşid Sadri, “Timurlular Dönemi Horasan’da Etkili Tarikatlar”, Çeviri. Mustafa Altunkaya, İnönü Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 2, Güz 2013, s. 227.

105 A. Engin Beksaç, ‘‘Timurlular’’ (Timurlu Sanatı), DİA. C. 41, Ankara, 2012, s. 180; Başak Burcu Tekin, İbid, p. 1137-1142.

106 Tufan Gündüz, ‘‘Safeviler’’, DİA, C. 35, İstanbul, 2008, s. 451.

436


bir propaganda aracı olarak kullanmıştır.107 Şeyh Safiyyüddin ve müteakip şeyhler zamanında Safeviyye Tarikatı nam salmış, Erdebil, Anadolu, İran, Irak, Suriye, Buhara ve Belh çevresinde tarikat şeyhleri saygınlık kazanmış-lardır.108 Osmanlı sultanları da bu tarikat şeyhlerine değer vermişlerdir. Tarikat şeyhleri, sonraları diğer bölgelerle beraber Şii yayılmacılığı bağlamında bir devlet kurmak üzere Anadolu ile sıkı ilişkiler geliştirmişlerdir.109 Safiyyüddin’den sonra torunu Hoca Ali (1392-1426)’ye kadar tarikatta Sünni anlayış hâkim idi. Hoca Ali’nin şeyhliğinden itibaren tarikatta Şiiliğe meyil gösterildi. Hoca Ali’den itibaren başa gelen şeyhler, Şiiliği bir ideoloji haline getirdiler. Şeyh Cüneyd ve amcası Şeyh Cafer arasındaki tarikat mücadelesinde Şeyh Cafer galip ayrıldı. Siyasi hedefleri olan Şeyh Cüneyd, Erdebil’i terk ederek Anadolu’ya geldi. Önce Toroslardaki Türkmenler arasında Şiiliği yaymaya başladı. Osmanlı ülkesinde tutunamadı. Ancak düşünceleri yayılmaya devam etti.110

Daha önce Karakoyunlular’ın desteğini alan şeyh Cüneyd, siyasi amaç-larla Akkoyunlu Uzun Hasan’ını desteğini aldı. Uzun Hasan, onu kız kardeşi Begüm ile evlendirdi. Bu evlilikten doğan Haydar, babası gibi siyasi ve dini gayelerinin peşinden koştu. Şeyh Haydar’ın ölümünden sonra hayatta kalan tek oğlu İsmail, 1499’da Akkoyunlu Devleti’nin içinde bulunduğu durumdan istifade ederek önce Şirvanşahlı Ferruh Yesar ve Akkoyunlu Elvend Bey’i yenerek 1501’de Safevi Devleti’ni kurdu. Şiiliği devlet ideolojisi haline ge-tirdi�111 Bunu ideolojinin bir yansıması olarak, ezana eşhedu enne Aliyyen Veliyullah ibaresini ekledi. Hutbelerde on iki imamın isminin zikredilmesi esasını getirdi. Benzeri uygulamalarla Şiiliği resmi devlet ideolojisi haline getirdi.112

1501’de Safevi Devleti’nin kuruluşundan önce Safevi tarikatının Sünni bir düşünce yapısından Şii ideolojisine dönüşmesi ve Şah İsmail’in Safevi Devleti’ni kurduktan sonra bunu resmi devlet ideolojisi haline getirmesi Osmanlı Devleti’ni tedirgin etti. Safevi Devleti’nin Osmanlı’nın doğusunda 107 Sayın Dalkıran, ‘‘İran Safevi Devleti’nin Kuruluşuna Şii İnançlarının Etkisi ve Osmanlı’nın

İran’a Bakışı’’, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Dergisi, S. 18, Erzurum 2002, s. 62.108 Tahsin Yazıcı, “Safeviler”, İA, C. 10, İstanbul, 1966, s. 53, 54.109 Bilal Dedeyev, ‘‘Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar

Dergisi, S. 1/5, Sonbahar 2008, s. 207-208.110 Mustafa Ekinci, ‘‘Safeviyye Tarikatı ve Türkmenler Üzerindeki Rolü’’, Anadolu’da Aleviliğin

Dünü ve Bugünü, Sakarya, Üniversitesi Yayınları, Sakarya 2010, s. 144, 152.111 Dalkıran, a.g.m., s. 70.112 Sıtkı Uluerler, ‘‘Osmanlı-Safevi İlişkilerinin Başlangıcı Sürecinde Osmanlı’da Kızılbaş Algısı’’,

Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, 03-05 Ekim / October 2013, Ed. Mehmet Ya-zıcı, Bingöl Üniversitesi Yayınları, C. II, Bingöl, 2014, s. 29.

437


kurulmuş olması ve daha devlet olmadan önce tarikat şeyhlerinin Anado-lu’daki Türkmen boyları ile yakın ilişki içinde olması, Osmanlı’nın Safeviler ile bir siyasal mücadeleye girmesine neden oldu. Bir süre sonra bu telaşlarında ne kadar haklı oldukları görüldü. Şah İsmail, bir süre sonra sınırlarını ge-nişletmek için faaliyetlere başladı. Bu doğrultuda Mazenderan, Cürcan, Lahican ve Horasan bölgelerini hâkimiyet altına aldı. Hazar Denizine kadar olan bölgeyi fethetti. Dulkadiroğlu Alüddevle Bey’e sığınmış olan Murad Bey’i tekrar Akkoyunlu tahtına oturtacağı haberini alması üzerine, Kayseri üzerinden gelerek Maraş’a ulaştı ve buraları tahrip edip Tebriz’e çekildi. 1507’de Diyarbekir ve 1508’de Bağdat, Safeviler’e bağlandı. II. Bayezid dö-neminde Safeviler’e karşı mücadelede pasif kaldı. Yavuz Sultan Selim, tahta çıkmasından hemen sonra ilk iş olarak Safevi sorunuyla ilgilendi. Safeviler’in Anadolu’daki Şii propagandaları, Osmanlı topraklarındaki faaliyetleri, Sünniler’e yapmış oldukları zulümler ve sahabeye küfretmeleri, Osmanlılar’ın Safeviler’e sefer yapma zorunluluğunu getirdi. 23 Ağustos 1514’te Hoy yakınlarındaki Çaldıran ovasında yapılan mücadelede Osmanlı Devleti büyük bir üstünlük sağlayarak galip gelmeyi başardı. Böylelikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri kısa süreliğine de olsa Şii tehdidinden kur-tuldu.113

Şah İsmail’in ölümünün ardından sonra İran sınırları içerisinde karı-şıklıklar çıktı. Doğu ve batıda ülkenin sınırlarını tehdit eden devletler hare-kete geçti. Şah Tahmasb, ilk etapta iç karışıklıkları ortadan kaldırdı. Sınırla-rına saldırılarda bulunan Özbekler’in ele geçirdiği yerleri geri almayı başardı. Osmanlılar ile Kanuni döneminde 1534, 1547 ve 1554’te üç savaş yaptı. Ancak 1555 yılından itibaren iki devlet arasında bir barış süreci başladı. 1576’da Şah Tahmasb’ın öldürülmesinden sonra tekrar bir iç karışıklık baş gösterdi. Ancak I. Abbas’ın tahta geçmesinden sonraki ilk faaliyeti ülke içerisinde olan karışıklıkları ortadan kaldırmak oldu. Bu dönemde doğuda Özbekler ile mücadele olurken, batıda ise Osmanlı ile mücadeleler yapıldı.114 Siyasi mücadeleden ödün vermeyen I. Abbas döneminin en önemli özelliği, Safeviler’in kurumsallaşarak büyük bir devlet haline gelmesi oldu.115 I� Abbas’ın ölümünden sonra Safeviler eskisi kadar güçlü olamadılar. İran coğrafyasında sürekli bir taht mücadelesi meydana geldi. 1736’da Nadir Şah’ın tahta geçmesiyle birlikte Safevi hanedanı tamamen ortadan kalktı. 113 Cemil Hakyemez, Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2016, s. 24; Erhan

Afyoncu, a.g.e., s. 169.114 Gündüz, a.g.m., s. 453-454.115 Hakyemez, a.g.e., s. 25.

438


Bu defa, Nadir Şah’ın şahsında İran’da yine Türkmen kökenli Afşarlar ha-nedanının hâkimiyeti başladı. Fakat onun 1747 yılında öldürülmesi bu ha-nedanın devamını önledi. Ardından farklı hanedanların mücadelesi başladı116 ve İran’a Zend Hanedanı hâkim oldu. Bu hanedandan Kerim Han’ın 1779 yılında ölümü üzerine Zendler’in hâkimiyeti sarsılmaya başladı. Kerim Han’ın yanında bulunan Türkmen Kaçar aşiretinden Ağa Muhammed Han serbest kaldı. Hemen başlatdığı mücadelesinde hâkimiyet alanını giderek genişletti. İran’ın büyük bir kısmını, Azerbaycan’ı ve Gürcistan’ı ele geçirdi. Başşehir olarak ilan ettiği Tahran’da kalabalık bir davetli topluluğu önünde 1796 yılında “şehinşahlık” tacını giyerek adına hutbe okuttu ve para kestirdi. Böylece Kaçar Devleti resmen kurulmuş oldu. Bu hanedan ise, 1925 yılında Pehlevi hanedanından Rıza Şah’ın İngilizler’in de desteği ile Kaçar haneda-nından Ahmed Şah’ı hal ettirip kendisini şah seçtirmesine kadar devam etti.117

Osmanlı ve Safevi devletlerini oluşturan boy ya da oymaklar, Anadolu topraklarında hüküm sürmekte idi. Bu boyların, Anadolu ve İran coğrafyası arasında her zaman gidiş gelişleri vardı. Ayrıca bu boyların ferdi ve kitlesel göçleri sosyo-kültürel anlamda ilişkilerin gelişmesine zemin ihzar etmişti. Bu durum, iki devlet arasında toplumsal etkileşime neden olmuştu. Rumlu, Ustaclu, Tekelü, Şamlu, Zülkadir, Kaçar, Afşar vd. kabileler, Anadolu’da hüküm sürdükleri gibi Safevi Devleti’ni oluşturan önemli boy ve oymaklar arasında yer almaktaydı.118

Safeviler, devlet teşkilatında İlhanlı ve Akkoyunlu geleneğini devam ettirmekle birlikte kadim İran devlet anlayışının da canlanmasını sağlamış-lardı. Diğer Türk devletlerinde görülen divan teşkilatı burada da mevcuttu. Divan teşkilatıyla devletin tüm işleri görülürdü. Ülkede eyalet sistemi mev-cut idi. Eyaletlerin başında bey, han veya sultan unvanlı kişiler bulunurdu.

Safeviler’de sosyal hayat diğer Türk devletlerine nazaran farklılık gös-termekteydi. Devletin ilk kurulduğu zamanlarda halkın çoğunluğu Sünni olmasına rağmen, Şah İsmail’in Şiiliği resmi devlet ideolojisi haline getir-mesinden sonra, durum tersine dönmüştü. Halkın çoğunluğunu Türk boy-ları oluşturuyordu. Türk boylarının yanında Fars kabileleri de mevcuttu. İktisadi hayatın temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktaydı. İpek yolunun varlığı ülkeye ticari bir zenginlik kazandırmaktaydı.116 Gündüz, a.g.m., s. 455.117 Faruk Sümer, “Kaçarlar”, DİA, C. 24, İstanbul, 2001, s.51-53.118 Ebulfazıl Abidini, ‘‘Safevi Döneminde İran ve Osmanlı Toplumsal İlişkileri’’, (Çev. Hasan Bedel),

Misbah Dergisi, S. 2, Sonbahar 2012, s. 202-205.

439


Safeviler, ilim-kültür-sanat alanında Timur ve İlhanlı devletlerinin etkisi altında kalmıştı. Yine de bu alanlarda kendilerine özgü çalışmalar ortaya koydular. Astronomi alanında rasathane çalışmaları yapıldığı gibi sarayda çok sayıda müneccim bulunduruluyordu. Şiiliğin resmi mezhep haline ge-tirilmesi, Şii fıkhını iyi bilen âlimlere ihtiyaç duyulması dolayısıyla farklı yerlerden âlimler davet edilerek ilmi çalışmalar yaptırılmıştı. Ayrıca Safevi-ler döneminde birçok edebi ve tarihi eser kaleme alınmış, edebiyat ve tarih-çilikte önemli aşamalar kaydedilmişti.119

2.6. Babürlüler (1526-1857)Bâbürlüler öncesinde Hindistan bölgesi, yine Türk sultanları tarafından

idare edilen Delhi Sultanlığı (1206-1526)’nın elinde idi. Bu sultanlık, Hindistan’ın sosyo-ekonomik ve siyasi tarihinde önemli bir etki oluşturmuştu. Delhi Sultanlığı döneminde mahalli devletler, tek bir merkezî yönetim altında toplanmıştı. 1481 yılından sonra söz konusu bu merkezi idare bozularak farklı şehir ve bölgelerde küçük hanedanlıklar ve sultanlıklar meydana ge-tirmişti.120

Babür Devleti’nin kurucusu Babür, anne tarafından yine Cengiz soyuna, baba tarafından Timur’a dayanmaktaydı. 1483 yılında Fergana vadisinde yer alan Endican’da dünyaya geldi. Asıl adı Zahirüddin Muhammed’dir. Aile-sindeki asilzadeler, onun için çok kuvvetli, çevik, kaplan, panter gibi mana-lara gelen İslam öncesi Türk isimlerinden “Babür” ismini kullanılmıştı. Zamanla bu ad onun gerçek isminin yerine geçmişti.121

Timur’un beşinci göbekten torunu olan Babür, Fergana’da tahta çıktığı zaman henüz 11-12 yaşında bir çocuktu. Dağılmak üzere olan Timûrîler dev-letini kurtarmak için çok gayret gösterdi. Bir aralık Şibânîler ile uğraştı. O siyasi hayatında, üç kademede yükseldi. Hint-Türk İmparatorluğu’nu kurma-dan önce, Fergana hâkimi olan babası Ömer Şeyh Mirza’nın ölümü üzerine Fergana pâdişâhı (1494-1502) oldu. Ardından Kabil’de hâkimiyet kurmak için mücadeleye başladı. Kabil Hâkimi Mukim Bey Argun, Kabil’i savunamayaca-ğını anlayınca canına karşılık şehri Babür’e teslim etti. Böylece Kabil’de Af-ganistan hükümdarı (1504-1530) oldu. Şah İsmail’in 1510 yılında Özbek Han’ı Şibani’yi ortadan kaldırması sonucu, ona bağlılığını bildirdi. Bu arada, Şiilik 119 Gündüz, a.g.m., s. 456.120 Azmi Özcan, “Hindistan” (Tarih), DİA, C. 18, İstanbul, 1998, s. 76.121 İsmail Pırlanta, “Babür Şah’ın Hayatı ve Kişiliği”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10

(2016/10), s. 217.

440


propagandasına başlaması dolayısıyla halkının ve askerlerinin desteği azaldı. Bu durum onun için siyasi ve askeri bakımdan olumsuzluklar doğurdu. Siyasi hayatının üçüncü ve en önemli safhasını oluşturan Hindistan hâkimiyeti için 1504-1526 yılları arasında Hindistan’a beş sefer düzenledi. Son seferinde Hin-distan’daki bazı derebeylerin desteğini aldı. Nisan 1526’da gerçekleşen Panipat savaşında, on iki bin kişilik süvarisiyle Delhi Sultanı İbrahim Ludî’nin yüz bin kişilik ordusunu mağlup etti. Delhi Sultanlığı’nın son hükümdarı İbrahim-i Ludî’yi öldürerek Hindistan’ı ele geçirdi. Burada Kabil merkezli Bâbürlü Devleti’ni kurdu. Ardından Agra’yı başkent yaptı.122

Babür’ün 26 Aralık 1530’da Agra’da vefatı üzerine tahta oğlu Hümayun geçti. Tahta çıktığı ilk zamanlarda başarılı bir siyaset sonucu Cavnpur ve Gücerat’ı topraklarına kattı. Sonra kardeşlerinin tahtta hak iddia etmeleri sonucu iç karışıklık çıktı. 1540’da Suri Devleti ile yaptığı savaşı kaybeden Hümayun, Lahor Kalesine çekilmek zorunda kaldı ve 1540-1555 yılları ara-sında Hindistan’ın hâkimiyeti Suriler’in eline geçti. Hümayun, Suri Devleti’nin başında olan Şir Han’ın ölmesi üzerine ortaya çıkan iç karışıklıktan istifa ederek 1555’te tekrar Delhi’ye hâkim oldu.123

Hümayun’un 1556’da vefatı üzerine tahta oğlu Ekber Şah geçti. Ekber’in fetihler yapması, imar hareketleri, iç düzeni sağlaması, saray entrikalarını ortadan kaldırması, kendisinin Babür Devleti’nin en büyük padişahlarından biri olmasını sağladı. Ayrıca komşu devletlerden olan Safevi ve Özbekler ile iyi ilişkiler kurarak sınırlarını güvene almayı başardı. Hindistan Babürlü Devleti’nin gerçek kurucusu kabul edilen Ekber Şah, 1606’da vefat ettiğinde hem fiziki hem de müesseseleşme anlamında bir imparatorluk bıraktı. Ayrıca farklı din ve mezheplerden olan topluluklara müsamahalı ve hoşgörülü bir yaklaşım sergiledi. Bunu elde etmek adına Din-i İlahi adlı yeni bir din kurdu. Onun bu siyaseti, faklı toplulukların devlete bağlılığını kolaylaştırdı. Ancak Müslümanlar’ın tabii olarak tepkisini çekti. Bu nedenle, Müslümanlar’a zulmetmekten geri durmadı.124

Ekber’in vefatının ardından Babürlü tahtına Cihangir Şah (1605-1627) geçti. O babasının Müslümanlar üzerindeki baskısını kaldırdı. Kendisinden sonra oğlu Cihan Şah (1628-1657), Alemgir Evrengzib (1658-1707) tahta 122 Azmi Özcan, ‘‘Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler’’, Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Ya-

yınları, Ankara, 2002, s. 761, 762; Bota Bokuleva vd, “Türk Kültürünün Hindistan Uygarlığına Etkisi”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1, 2012, s. 444; Enver Konukçu, ‘‘Babür’’, DİA, C. 4, İstanbul, 1991, s. 395, 396, 398, 390.

123 Enver Konukçu, ‘‘Babürlüler’’, DİA, C. 4, İstanbul, 1991, s. 401; Enver Konukçu, ‘‘Babürlüler: Hindistan’daki Temürlüler’’, Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 750.

124 Konukçu, ‘‘Babürler’’, s. 751; Özcan, ‘‘Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler’’, s. 762.

441


geçtiler. Bunlardan sonra tahta geçen hükümdarlar döneminde iç karışık-lıklar görüldü. Sömürge savaşları dolayısıyla Hindistan topraklarına 16. yüzyılın sonlarında Portekizliler geldi. 17. yüzyıldan itibaren Hollandalı ve İngiliz tüccarlar Hindistan’a ilgi duydular. İngilizler, 1612’de Babürlüler’den izin alarak görünüşte ticari bir üs kurdular. İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, bu tarihi müteakip İngiliz menfaatlerine uygun olarak istihbarat ve ticari nüfuz çalışmalarını yaygınlaştırdı. Fransızlar, bölgedeki diğer güçler ve Babürlü idaresiyle mücadeleye başlandı. XVIII. yüzyıl ortalarına gelindiğinde, İngilizler, ülkenin siyasi ve idari yönetiminde söz sahibi oldular. 1757’den itibaren Bengal’in idari ve mali yönetimi tamamen İngilizler’in eline geçti. İngiliz hükümeti, 1784’te Hindistan’a doğrudan müdahale imkanı veren bir kanunu yürürlüğe koydu. Bu arada İngilizler’e karşı çıkarılan ayaklanmalar şiddetle bastırıldı ve Hindistan’ın adım adım ilhakına devam edildi. 1857 yılında Hindistan’ın bütünü fiilen İngiliz hâkimiyeti altına alındı. Aynı yıl Babürlü Sultanı II. Bahadır Şah’ın sembolik liderliği etrafında toplanan Hindu ve Müslümanların birlikte hareketiyle İngiliz hâkimiyetine karşı genel bir ayaklanma çıktı. İngiliz ordusu ayaklanmayı kanlı bir şekilde bastırdı. Babür Hanedanı’nın son sultanı Bahadır Şah, hapse atıldı. Yağma, yakma, yıkma, öldürme, ağır mali yükümlülükler vb. cinayetlerle halkına şiddetli zulümler yapıldı. İngiliz Parlamentosu’ndan çıkarılan 2 Ağustos 1858 tarihli Hindistan idare Kanunu ile İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin yetkileri ortadan kaldı-rıldı. Ülkenin yönetimi doğrudan Londra’ya bağlandı. Bu işle sorumlu bir bakanlık kuruldu. Bundan sonra özellikle Müslümanları siyasi ve ekonomik güçlerini tamamen yok etmelerine yönelik çalışmalar yapılmaya devam edildi. Ancak Müslümanlar’ın ve Hindular’ın mücadelesi de o tarihten bu güne kadar ara vermeden devam etti.125

Yaklaşık 330 yıl hüküm sürdükten sonra 1857 yılında sona eren,126 Ba-bürlü Devleti’nin kökenleri Timur soyuna dayandığı için devlet teşkilatında bu devletin etkileri görülmüştü. Ayrıca Babür’den sonra tahta çıkan halefleri bazı yeniliklerle bu tarzı devam ettirmişlerdi. Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi, Babür Devleti’nde de merkezi bir yapı mevcut idi. Devletin idaresinin daha sistematik olması için farklı teşkilat yapıları geliştirildi. Bu durum devletin asırlarca ayakta kalmasına yardımcı olmuştu.127

125 Azmi Özcan, “Hindistan”, s. 78.126 Ahmet Aydın, “Hint Alt Kıtasında Hanefî Geleneği: Bâbürlüler Dönemi”, Kastamonu Üniversi-

tesi IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik- (05-07 Mayıs 2017), C. II, Kastamonu, 2017, s. 461.

127 Konukçu, ‘‘Hindistan’daki Temürlüler’’, s. 755.

442


Babür Devleti, kendilerine has bir mimari geliştirerek Hindistan’daki mimari yapıları dünyanın önde gelen eserleri arasına katmayı başarmışlardı. Bu amaç doğrultusunda Babür Devleti’ne başkentlik yapmış olan Kabil, Lahor, Delhi, Agra ve Fetihpur Sikri şehirlerinde önemli mimari, sanatsal ve kültürel eserler inşa etmişlerdi. Agra’da bulunan Tac Mahal, Agra Kalesi, Delhi’deki Cihanabad Sarayı bu devrin en önemli yapılarının başında gel-mekteydi. Bunların yanında köşk, cami, türbe, mescit, su kanalları vb. birçok alanda eserler bırakmışlardı. Kültürel ve sanatsal eserlerin yanında edebi sahada da önemli yapıtlar ortaya koymuşlardı. Tarihçilik bu dönemde gelişme göstermişti. Babürname, Aruz Risalesi, Divan vb. tercüme faaliyetleriyle birlikte birçok ilmi çalışmalar yapmışlardı. Bu çalışmalara bakarak Babür Devleti’nin sanatsal ve kültürel çalışmalarının yanında ilmi çalışmalara da ne kadar önem verdiğini anlayabiliriz.128

3. Türkistan Hanlıkları*

3.1. Özbek- Şibani (Şeybani) Hanlığı (1428-1598)

Şiban Han, Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci soyundan gelmekteydi. Cuci Han’ın on sekiz oğlu olmasına rağmen bunlardan sadece dördü ha-nedan kurarak Cuci ulusu üzerinde hüküm sürmeyi başarmıştı. Bunlardan ikisi olan Özbek Han (1313-1340) ve Cuci Han’ın beşinci oğlu Şiban Han idi�129 Deşt-i Kıpçak’ta Gök Orda Hanlığı ve hanedanı yıkıldıktan sonra, Cuci Han’ın beşinci oğlu Şiban Han’ın neslinden gelenler yeni bir ulus teşkil etti. “Şiban Ulusu” ya da “Özbek Ulusu” adıyla bu ulus Gök Orda’nın topraklarına hâkim oldu. Özbek ulusunun o dönem yaşadığı coğrafya Baykal Gölü’nden Batı Moğolistan’a kadar uzanmakta idi. Şiban ulusu, Özbek Han’a Gök Orda isyanını bastırmasında yardımcı olmuştu. Bu ne-denle Özbek Han, tahta çıktıktan sonra diğer boyların topraklarına el koyarken, Şiban ulusunun mülklerine dokunmamıştı. Böylece Şiban ulu-sunun nüfuzu önemli ölçüde arttı. Şiban evladına tabi olan iller aynı za-manda Özbek ulusu olarak anıldı. Aralarında ayrılıklar olmakla birlikte Mangıt, Nogay ili ve Kazak ili de Özbek ulusunun içinde sayılmaktaydı. Bölgedeki hanedanlar, birbiriyle mücadele etmekte iken, Şiban hanedanı 128 Ömer Faruk Akün, “Babür” (Sanatkar ve Fikir Adamı Yönü), DİA, C. 4, İstanbul, 1991, s. 398; Ko-

nukçu, “Hindistan’daki Temürlüler”, s. 756.* Bu kısım Doç. Dr. Yaşar Baş ve Dr. Öğretim Üyesi Kadir Tuğ ile birlikte kaleme alınmıştır.129 Mustafa Kafalı, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusu”, Atsız Armağanı, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1976,

s. 295.

443


öne çıktı. Özbek ulusunu müstakil bir il haline getiren Ebulhayr Han, bu aileden gelmekte idi.130

Cuci soyundan Devlet Şeyh’in oğlu Ebulhayr Han’ın ortaya çıkışı, Çağatay Hanı Barak Han’ın Özbek kuvvetleri ile 1427 yılının şubat ayında Sığnak civarında yapılan savaşta yenilmesinin ardından gerçekleşti. Savaşı kazanan Şibaniler, 1429 yılında kendi Barak Han’ı öldürdü ve Sir Derya havzasını işgal etti.131 Bu arada Ebulhayr Han, Ming Timur neslinden gelen Mahmudek Hoca’yı mağlup edip 1428 yılında Tura (Sibirya) bölge-sinde Tobolsk yakınlarındaki Sibir şehrinde bütün Özbek uruğ ve beyle-rinin desteğiyle bağımsızlığını ilan etti.132 Tura’yı kendine merkez yaparak hâkimiyetini bütün Deşt-i Kıpçak’a yaydı. 1430 yılında Ürgenç ile Harezm’i kontrolü altına aldı. Şahruh’un mukavemet göstermesi üzerine bu bölgeden çekilmek zorunda kaldı.133 1440 yılına gelindiğinde Sır Derya Nehri’nin boyundaki önemli şehirlerini ele geçirdi ve Sığınak şehrini başkent yaptı. 1451 yılında Timuriler’den Ebusaid’in tahta geçmesini sağladı. Bunun karşılığında Uluğbeğ’in kızıyla evlenerek Timuriler’e Kuregen (damat) oldu.134 Şibaniler ile Kalmuklar arasında Sığnak yakınlarında Nur Tukay’da meydana gelen savaşı kaybetti.135 Doğudan gelen Kalmuk saldırılarına karşı Kazakları koruyamadı. Bu nedenle Canıbek ve Kerey’e bağlı gruplar, 1466 yılında koparak Özbek kütlesinden Kazakistan’ın Çuy ırmağı bölgesine göç ettiler. Bunlar, Nayman, Celayir ve Duğlat gibi kabileleri de bünyesine katarak daha sonra Kazak ulusunu oluşturdular.136 Ebulhayr Han, bunların üzerine bir sefer düzenledi. Ancak Kazaklarla yaptığı savaştan aldığı ya-ralar dolayısyla 1468 yılında öldü. Bu tarihe kadar kuzeyde Sibirya’nın Tara bölgesi, güneyde Ceyhun nehri ve Harezm, batıda Kıpçak bozkırları ve doğuda Fergana’ya kadar uzanan bölgeleri fethetti. Ancak ölümünün ardından oluşan otorite boşluğu dolayısıyla Özbek Hanlığı dağılma aşa-masına geldi.137

130 Mustafa Kafalı, “Cuci Sülalesi ve Şubeler”, İstanbul, Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Ensti-tüsü Dergisi, Sayı 1, İstanbul, 1971, s. 103; Ümit Ulvi Türk, Safevi Devleti’nin Özbek Hanlıkları ve Babür Devleti ile Siyasi İlişkileri (1526-1722), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2017, s. 13.

131 Türk, a.g.t., s. 14.132 Türk, a.g.t., s. 14; İsmail Türkoğlu, “Şeybaniler”, DİA., C. 39, İstanbul, 2010, s. 45.133 Abdullah Gündoğdu, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002,

s. 609.134 Gündoğdu, a.g.m., s. 609; Türkoğlu, “Şeybaniler”, s. 45.135 Mehmet Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 8, An-

kara, 2002, s. 558.136 Hayrünnisa Akbıyık, “Mangıtlar”, DİA., C. 27, Ankara, 2003, s. 571.137 Türk, a.g.t., s. 15-17.

444


Daha sonra Ebulhayr Han’ın yerine gelen torunu Muhammed Şibani Han, dağılan Özbekleri yeniden toparladı. Şibani Han, tahta geçmeden önce kazaklık yapmakta olduğu Dest-i Kıpçak’taki düşmanlarından kurtulup Buhara’daki Timurlu valisine sığındı. İki yıl burada kalarak Nakşibendi şeyhlerinden Cemaleddin ve Mansur’dan dini ders aldı. Böylece Özbeklerle Nakşibendiler arasında dostluk kuruldu. Bu arada Timurlu mirzaları ve Babür ile mücadele ederek güçlendi. 1500 yılı yaz mevsiminde Şibani Han kumandasındaki Özbekler, Buhara’yı ele geçirdi.138 Muhammed Şibani (Şey-bak,1451-1510) Mangıt kabilesi tarafından han ilan edildi.139 Şibani Han, 1500-1507 yılları arasında Mâverâünnehir, Hârizm ve Horasan’ın hemen bütün şehirlerini ele geçirdi ve Şibaniler (Özbekler) adıyla bilinen hânedanı kurdu.140 Sırderya boyunca etkinliğini artırdı. Babür’e karşı, Maveraünnehir bölgesinin Semerkand şehrine doğru sefer yaptı. Daha sonra Maveraünnehir’in dışına çıkarak Belh’i kuşattı. Buradan Fergana bölgesine geçerek 1504 yılında hâkimiyeti altına aldı. Böylece Harezm dışındaki Maveraünnehir bölgesinde hâkimiyeti sağladı. Kardeşlerini fethettiği bölgelere tayin etti.141 Horasan bölgesine sefere çıkmadan önce kuzeydeki Harezm’i alması gerekiyordu. Harezm üzerine giderek Çin-Sufi’den burayı aldı. Horasan bölgesiyle uğra-şırken, Kazaklar Maveraünnehir’i yağmaladı. Bunun üzerine 1507 yılında Kazaklar’ın üzerine giderek mağlup etti. Kazak problemini hallettikten sonra, Timuriler’in elinde bulunan Herat’a sefere çıktı. Timur’un merkezi olan Semerkant’ı başkent yaparak 1507 yılında Timurlu hâkimiyetine son verdi. Timuriler’in elindeki şehirleri aldıktan sonra Safeviler ile karşı karşıya kaldı. Şah İsmail, Şiiliğin hamiliğini; Şibani ise, Sünniliğin koruyuculuğunu üst-lenmiş durumundaydı. Hem mezhepsel nedenler hem de sınır mücadeleleri iki lideri karşı karşıya getirdi.142 İki ordu 1510 yılında Merv’de karşılaştı. Şibani Han, Merv kalesinde savunma pozisyonu aldı. Fakat Şah İsmail çe-kiliyor gibi yaparak Şibani Han’ı Merv kalesinden çıkardı. Ani bir baskınla Şibani ordusunu bozguna uğrattı ve Muhammed Şibani’yi öldürdü143�

Şibani Han’ın ölümünün ardından Şibaniler, Şah İsmail’e bağlılıklarını bildirdiler ve çeşitli armağanlar gönderip Mâverâünnehir’e girmemesini rica ettiler. Şah İsmail, Babür’ün Semerkant üzerine gitmesini teşvik etti. Babür, 1511 yılında Şah İsmail’in desteğiyle Buhara ve Semerkand başta olmak 138 Ramazan Şeşen, “Buhara”, DİA, C. 6, İstanbul, 1992, s. 366.139 Akbıyık, “Mangıtlar”, s. 571.140 Türkoğlu,“Şeybaniler”, s. 45.141 Türk, a.g.t., s. 17; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 559.142 Türkoğlu,“Şeybaniler”, s. 45; Türk, a.g.t., s. 17.143 Gündoğdu, a.g.m., s. 613.

445


üzere Maveraünnehir şehirlerini hâkimiyeti altına aldı. Özbekler ise, Mave-raünnehir hâkimiyeti öncesi hareket üstleri olan Sığınak, Taşkent ve Yessi gibi şehirlere çekildi. Böylece, Şibaniler’in Maveraünnehir hâkimiyeti sona erdi. Babür’ün, Maveraünnehir’de Şii propagandası yapmaya başlaması üzerine Sünni ülema halkı Babür’e karşı mücadeleye çağırdı. Bunun üzerine mücadeleye başlayan halk Babür’ü bölgeden çıkardı. 1512 yılında harekete geçen Şibani komutanı Ubeydullah Han tekrar Semerkad’da hâkimiyeti sağladı. Daha sonra Safeviler şehri ele geçirmeye çalıştılarsa da Ubeydullah Han onları geri püskürtmeyi başardı.144

Şibani Han’dan sonra, Köçkünçü Han (ö. 1530), sonra oğlu Ebû Said Han tahta geçti. Üç yıl kadar hükümdarlık yapan Ebû Said Han’ın ardından Şibani Han’ın yeğeni Ebülgazi Ubeydullah Han tahta oturdu.145 Ubeydullah Han, Safevîlere karşı bilhassa Horasan’da dinmek bilmeyen saldırıları ile ün kazandı. Ubeydullah Han’dan sonra I. Abdullah Han (1539-1540) ve onun kardeşi Abdüllatif Han (1540-1551) hanlık yaptılar.146

Kendi aralarında taht mücadeleleri yapmak dışında zaman zaman Horasan’a yağma akınlarında bulunmak ve arada Harezm Şibanileri ile savaşmaktan başka bir icraatları olmayan Maveraünnehir Şibanileri’nin en büyük hükümdarı II. Abdullah Han oldu. II. Abdullah (1560-1598), akrabaları arasında bölüşülmüş olan Şibaniler’e ait hanlıkları bir araya toplamayı ba-şardı. 1557’de Buhara’yı alarak Özbek-Şibani Hanlığı’nın başkenti yaptı. 1578’de Semerkant’ı, 1582’de Taşkent’i ele geçirdi. Önce babası İskender Han adına saltanat (1560-1583) saltanatta kaldı. Sonra, bizzat kendisi (1583-1598) Han olarak hüküm sürdü. İran Şahı’nın faaliyetlerine karşı, Osmanlı Devleti ile ittifak kurdu. Ancak her şey istediği gibi gitmedi ve toprak kay-betmeye başladı. Safeviler ve diğer güçlere karşı toprak kaybettiği 1598 yılında öldü.147 Onun yerine Özbek-Şibani tahtına geçen oğlu Abdülmümin, altı ay sonra Özbek emirleri tarafından öldürüldü. Bu olayın ardından 1599 yılında Astrahan kökenli Canoğulları, Şibani hanedanı’na son verdi.148

Özbekler’de devlet, pek çok Türk devletinde olduğu gibi hâkim ailenin ortak mülkü kabul ediliyordu ve küçük prensliklere ayrılmıştı. Hanedanın en yaşlısı olan han, Semerkant’ta oturuyordu. Sadece 1512- 1539 yıllarında hüküm 144 Türkoğlu,“Şeybaniler”, s. 45; Gündoğdu, a.g.m., s. 608-611.145 Türkoğlu,“Şeybaniler”, s. 46.146 Gündoğdu, a.g.m., s. 615.147 Remzi Kılıç, “Osmanlı Padişahi III. Murad ve Özbek Hükümdarı II. Abdullah Han Dönemi Os-

manlı-Türkistan Dayanışması”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 10, Ankara, 1999, s. 50-52.148 Gündoğdu, a.g.m., s. 611-612; Şeşen, “Buhara”, s. 366.

446


süren Ubeydullah Han ile 1557-1598 yılları asında hüküm süren ve 1583’te han olan Abdullah Han, Buhara’yı devlet merkezi haline getirdi. Bu iki hü-kümdar sayesinde Buhara yeniden siyasi ve kültürel bir merkez haline geldi.149 Yerleşik hayata başlayan Şibaniler, hafif süvari esasına dayanan bozkır savaşçı tipi silahlar kullandı. Zamanla ağır silahlar, muhasara araçları ve en nihayetinde XVI. yüzyıl ortalarından itibaren ateşli silahlarla teçhiz edildi; kısmen yaya askerlerin de yer aldığı kara ordusu modeline geçmeye başlandı.150

Osmanlı Devleti ile Türkistan hanlıkları arasındaki ilk ilişkiler, XVI. asrın başlarında söz konusu olmuştu. 1402 yılından itibaren ikiye ayrılan Doğu ve Batı Türkleri arasındaki ilk yakınlaşma, Türkistan’da Timurlular’ın hâkimiyetine son veren Muhammed Şibani Han (1451 -1510) önderliğindeki Özbekler tarafından geliştirildi ve siyasi alanda işbirliğine dönüştürüldü. Bu siyasi ilişkiler, bilhassa Şii İran’a karşı sürdürüldü.151

3.2. Kazak Hanlığı ve Cüzler (1465-1854)Kazak Hanlığı coğrafyasını kabaca tarif edecek olursak, doğuda Çin ve

Moğolistan, batıda Hazar denizi, kuzeyde Güney Sibir ve güneyde Talas ve Taşkent hattına kadar olan bölgeler hanlık toprakları içinde yer almaktaydı. Kazaklar’ın yarı göçebe bir hayat sürmelerinden dolayı hanlığın zaman zaman sınırları değişmekteydi. Akarsuları Seyhun, Ural, Çu, İrtiş ve Sarısu nehirleri olarak bilinmekteydi. Önemli gölleri ise, Zeysan ve Balkaş’tı.152

Kazak terimi, yaygın olarak hür, serbest, mert derbeder, başıboş ve cen-gaver gibi manalara gelmekteydi. XIV-XV. yüzyıllar Kazak Hanlığı tarihinde önemli bir yere sahipti. Çünkü bu devirlerin ardından Kazak halkının çeşitli Türk ve Moğol etnik gruplarından oluşum sürecini tamamladı ve mahalli etnik unsurlara dayalı bir Kazak Hanlığı teşekkül etti.153 Kazaklar, Küçük Cüz (Kişi Cüz), Orta Cüz ve Büyük (Ulu) Cüz olmak üzere üç cüzden oluşmaktaydı. Bu cüzler, Kazak kabilelerinin yapısı ve göçebe olarak yaşadıkları yerlere göre Küçük Orda, Orta Orda ve Büyük Orda olakta anılmaktaydı.154

149 Şeşen, “Buhara”, s. 366; Kufralı, a.g.m., s. 786.150 S. Serkan Ükten, “Buhara Hanlığı’nda Şibanî Hanedanı Devrindeki Savaş Sanatı: Silah ve Teçhi-

zat”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. LIV. S. 2. Ankara, 2014, s. 285-318.151 Nahide Şimşir, Kazak Tarihi ve Kültürü Araştırmaları, İstanbul, IQ Yay., 2008, s. 90.152 Mehmet Saray, “Kazakistan”, DİA., C. 25, Ankara, 2002, s. 121.153 Yerkinay Maukhara, Siyasî ve Kültürel Açıdan Kazak Hanlığı (1456-1731), Yüksek Lisans Tezi,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı, Konya 2011, s. 15.

154 Orhan Doğan, “Küçük Orda Kazak Hanlığının Güney ve Kuzey Komşuları ile İlişkileri (1734-1742)”, An-kara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 38, Ankara, 2005, s. 146.

447


Kazak Hanlığı’nın temeli, 1456-1457 yılları arasında Dest-i Kıpçak’taki Özbek ana kütlesinden ayrılarak Doğu Çağatay (Mogalistan) Hanı Esen Buğa’nın himayesi altına giren bir kısım topluluklara dayanmakta idi. Bun-lar, Özbek Hanı Ebul Hayr Han’ın, Kalmuklar’a karşı kendilerini koruyama-ması münasebetiyle Canıbek ve Kerey’in önderliğinde yurtlarından ayrıldı-lar.155 Mogolistan Hanlığı’nın zayıflamasıyla birlikte 1465 yılında Canıbek ve Kerey’in önderliğinde Kazak Hanlığı’nı kurdular.156 Canıbek ve Kerey, Özbek Hanı Ebulhayr’ın ölümünün ardından çıkan karışıklıklardan fayda-lanarak Sırderya Nehri’nin boyundaki Sığınak, Otrar, Sozak, Yesi (Türkistan) gibi şehirleri ele geçirdiler.157 Özbek Ebulhayr Han, 1468’de Kazaklara karşı büyük bir sefere çıktıysa da yolda öldü ve hanlık dağıldı. Kazak Hanlığı kurulduktan sonra, Ebulhayr’ın Deşt-i Kıpçak’da sağladığı hâkimiyet tama-men sona erdi. Ebulhayr’ın soyundan gelen Şibaniler’in vasıtasıyla Doğu Özbeklerinin bir kısmı (Kıpçak, Karluk, Uygur, Konırat vb. gibi kabile grup-ları) XVI. yüzyılın başında Mâverâünnehir’e yerleşti. Kazakistan topraklarında kalan kabileler ise Kazak Hanları’na tâbi oldular. Timur hanedanının zayıf-lamasından istifade eden Şibaniler, Orta Asya’da yönetimi ellerine geçirdiler.158

1480 yılında Kerey’in oğlu Burunduk (1480-1511) Kazak Hanlığı’nın başına geçti. Muhammed Şibani ile Sırderya boyundaki şehirler için uzun süre mücadele etti. Neticede bazı şehirler Kazaklar’ın elinde kaldı. Deşti Kıpçak bölgesi için yapılan uzun mücadelelerin sonunda Özbekler, Mavera-ünnehir bölgesine çekildiler. Ahmed Sultan idaresindeki Kazaklar, 1508 yılında Maveraünnehir’e akınlar düzenledi. Semerkand ve Buhara şehir ve kasaba-larını yağmaladılar. Buna mukabil Muhammed Şibani, 1509 yılında harekete geçerek başarılı bir harekat gerçekleştirdi. Uzun süre tahtta kalan Burunduk Han, son yıllarında etkili mücadele edemedi. 1511 yılında ölünce yerine Kasım Han (1511-1523) oturdu. Onun iktidarı ile birlikte taht, Canıbek soyuna geçmiş oldu.159 Deşt-i Kıpçak’ta tamamen hâkimiyeti sağladı. Kazaklar’ın nazarında güçlü bir idareci olarak onları tek çatı altında topladı.160 Bu böl-gedeki Nogaylar’ın zayıflamasıyla Kıpçak boyları Kazaklar’a katıldı. Bu da Kazak nüfusunun artmasını sağladı. Kasım Han, geleneksel Kazak hukukun-155 Osman Yorulmaz, Kazak Türkleri İle Çarlık Rusyası Arasındaki Siyasi İlişkiler, Ankara, 2013, s.

11-12.156 Komisyon, Kazakstan Tarihı Oçerkter, Devir Basması, Almatı, 1994, s. 157; Ferhat Tamir, “Kazak

Hanlığı”, Türkler, C. VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 649.157 Tamir, a.g.m., s. 649.158 Maukhara, a.g.t., s. 12, 25, 26.159 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 590; Tamir, a.g.m., s.650.160 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara, 2014, s. 93; Saray, “Kazakistan”, s. 122.

448


dan faydalanarak Kasım Han’ın Kaska Colı adı altında yasa oluşturdu.161 Kendisinden sonra Tahir Han (1523-1533) Kazak cüzlerini etrafında tutmayı başardı. Ancak daha sonra çözülme gerçekleşti ve bir süre dağınıklık mey-dana geldi.162 Bu arada Taşkent hâkimi Keldi Muhammed, Kazak ülkesine girdi. Türkistan şehri yakınlarında yapılan savaşta Tahir Han geri çekilmek zorunda kaldı. Sırderya boyundaki toprakların bir kısmı Türkistan şehri de dahil olmak üzere Keldi Muhammed’in idaresine geçti.163

1538 yılında tahta oturan Hak Nazar Han (1538-1580), Kazak kabile-lerini ve cüzlerini yeniden bir araya getirmeyi başardı. Örfi kanunu zan (hukuk) çerçevesinde sistemleştirdi.164 Kazak-Kırgız ittifakını güçlendirdi. Bu sayede Moğolistan hanlarının Isık-göl ve Yedisu bölgesine yapmış ol-dukları saldırıları engelledi. Diğer taraftan Rus, Sibir ve Kalmuk tehlikesine karşı Özbek Hanı II. Abdullah ile de ittifak yaptı. Bu ittifak neticesinde Meveraünnehir ile Kazaklar arasındaki ticari münasebetler gelişti ve Ka-zaklar ekonomik olarak zenginleşti. Onun ardından gelen Tevekkel Han (1582-1598), Taşkent idarecisi Baba Sultan ile mücadele etti ve onu öldürdü. Bu başarısından sonra II. Abdullah, Semerkand yakınlarındaki bir şehri Tevekkel Han’a verdi. Sırderya boyundaki şehirlerin de Kazaklara ait ol-duğunu kabul etti. Bu arada Çarlık Rusya’sı ile Kazak Hanlığı arasında diplomatik ilişkiler gelişti. Tevekkel Han, Maveraünnehir bölgesine sefer-ler düzenledi. Bu sırada bir kısım şehirleri de ele geçirdi. Ancak Buhara kuşatmasında yaralandı daha sonra da vefat etti. Bunun üzerine Esim Han (1598-1645) tahta geçti. Esim Han, Hanlığı ekonomik açıdan geliştirdi. Örfi Kazak hukukunu Esim Hannın Eski Colı adı altında tekrar düzenledi.165 Özbeklerle yapılan anlaşmaya göre Sırderya boyundaki şehirler ve Fergana vadisi Kazaklara bırakılmıştı. Ancak daha sonra bu bölgeler için uzun süre mücadele vermek durumunda kaldı.166 Bu arada Hanlık, XVII. yüzyılda başlayan dış saldırılar dolayısıyla güçlükler yaşadı. Ruslar ve Çinli’lerin destekleriyle Cungarlar (Kalmuk), Kazak’lara saldırdı. Kazak-Kalmuk mücadelesi 18. yüzyılda da devam edecekti. Bunun yanında, beyler arasında mücadeleler olduğu gibi, Buhara ve Hive hanları Kazaklar’ı köleleştirmeye çalışıyorlardı.167

161 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 591.162 Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, s. 93; Saray, “Kazakistan”, s. 122.163 Maukhara, a.g.t., s. 34.164 Mehmet Saray, “Kazakistan”, DİA., C. 25, Ankara, 2002, s. 122.165 Maukhara, a.g.t., s. 40- 42; Tamir, a.g.m., s. 651-652.166 Komisyon, a.g.e., s. 169.167 Maukhara, a.g.t., s. 1.

449


Kaydedilen şartlarda tahta çıkan Cengir Han (1645-1652), doğudan gelen Kalmuk saldırılarına karşı uzun süre mücadele etti. Kalmuklarla mü-cadelesi sırasında vefat etti.168 Kalmuklar, Güney Kazakistan’da Yessi (Tür-kistan) şehrine kadar olan bölgeleri yağmaladılar ve Yessi’yi hâkimiyetleri altına aldılar. Bundan sonra hanedanlıkta gevşeme hasıl oldu. Tevke Han (1680-1715) hanlık içindeki ayrılığı ortadan kaldırmaya çalıştı. Her yıl üç cüz’ün beyleri olan Töle Biy, Kazıbek Biy ve Ayteki Biy’i çağırarak Taşkent yakınlarında kurultay topladı. Böylece Kazaklar’ın daha küçük parçalara bölünmesini engelledi. Ceti Cargı adındaki Kazak yasalarını koydu. Üç cüzün yaylak, kışlak ve otlakları belirlendi. Ancak onları daha fazla kendi yanında yer almalarını sağlayamadı. Cüzler bağımsız bir tutum içine girdiler.169 Bolat Han (1718-1730) zamanında, Kazaklar’a karşı Kalmuklar’ın saldırıları attı. Kalmuklar, 1723 yılında Güney Kazakistan’a büyük bir saldırı düzenledi. 1724-1725 yıllarında da saldırıları devam etti. Kazaklar, bu sırada her yönden ağır kayıplar verdi. Bu olaya Aktaban Şubırındı demişlerdi. Kalmuk saldırı-ları, ancak 1729 yılında Kazak batırları tarafından durdurulabildi. Kalmuk saldırıları neticesinde siyasi birliği tamamen sarsılan Kazaklar’ın Küçük (Kişi) Cüz Kazakları 1731 yılında Rus hâkimiyetine girdi.170 Aynı tarihte üçe bölünen hanlığın Orta Cüz’ü 1740’ta, Büyük Cüz’ü 1742’da Rusya’nın hâkimiyeti altına girmeyi kabul etti. Bu haliyle de Kazak Hanlığı, ayrı ayrı cüzler ya da idareler halinde XIX. yüzyılın ortalarına kadar varlığını sür-dürdü.171 Bu arada Ruslar ile Kazaklar arasında başlayan mücadele, devam etti. Kazaklar’ın bir kısmı, Kırgızlarla beraber Buhara ve Hive hanlıkları ile 1710’da kurulmuş olan Hokand Hanlığı etrafında toplandı. Türkistan’ın siyasi ve ticari potansiyelini öğrenmek amacıyla düzenlenen Rus keşif he-yetleri, bilhassa Hive Hanlığı tarafından etkisiz hale getirildi. Bu durum Ruslar’ın Hive Hanlığına karşı düşmanca bir siyaset izlemesiyle sonuçlandı.172

Abılay Han, Çin ve Rusya ile olan münasebetlerini dengeleyerek kendi bağımsız bir han olarak hüküm sürdü. Çin ile ticari ilişkileri geliştirdi. Bu durum da Ulu Cüz kazaklarının ekonomik olarak iyileşmesini sağladı.173 1781 yılında vefatından sonra dirayetli idarecilerin gelmeyişi ve Rusların Kazak 168 Tamir, a.g.m., s.652; Orhan Doğan, “Kazak-Kalmuk (Jungar) Savaşları”, Türkler, C. VIII, Yeni Türkiye Ya-

yınları, Ankara, 2002, s. 671.169 Orhan Doğan, “Kazak-Kalmuk (Jungar) Savaşları”, s. 672-674.170 Tamir, a.g.m., s. 653-654.171 Maukhara, a.g.t., s. 1, 2.172 Nahide Şimşir, “Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Osmanlı Buhara Hanlığı Münasebetleri”,

Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 10, Konya, 2010, s. 118.173 Yorulmaz, a.g.e., s. 260-261.

450


idarecilerinin arasını açması gibi nedenlerden dolayı Kazak Hanlığı gittikçe zayıfladı. 1817 yılında Bökey’in, 1819 yılında Veli Han’ın vefatından sonra Ruslar, Kazak topraklarının büyük kısmını ele geçirdi. Kazak topraklarını hâkimiyet altına almak isterken, Ruslar Kenesarı isyanı ile karşı karşıya kaldı. Kenasarı, 1844 yılında Rus ordularını mağlup etmesine rağmen, başa-rısı fazla sürmedi. 1845 yılında Kırgız bölgelerine çekildi ve burada Kırgızlar tarafından öldürüldü. 1854 yılında Ruslar, Kazak Hanlığı topraklarını ilhak ettiklerini duyurdular.174

Kazak Hanlığı, devlet sistemi, ordu, idari yapı, yargı, sosyal yapı, eko-nomik hayat, göçebelik, şehir hayatı, tarım ve benzeri yönleriyle diğer hanlıklardan pek farklı değildi. Dini hayat itibariyle İslamiyet etkili idi. Fakat Şamanizim, Nudizm ve başka inançların da yaygın olduğu bir yapıya sahip idi. Bu özellikleri ile Kazak Hanlığı döneminde XV. yüzyıl ve XVI. yüzyıl boyunca Özbekler ile Kazaklar arasında uzun süren mücadeleler meydana geldi. Kırgızlar ile Kazaklar arasında dostluk ilişkileri ve kültürel yakınlık görüldü. İslamiyet’i kabul etmemiş olan Cungarlar ile iyi ilişkiler kurulamadı ve onlarla mücadele edildi. Kazak-Rus ilişkileri de hemen hemen hiç iyi niyetli bir mecrada gitmedi. Nogaylar da özellikle güçlü oldukları dönemlerde Kazaklarla Deşt-i Kıpçak’da hâkimiyet mücadelesi verdiler.175

3.3. Hive Hanlığı (1512-1873)Hive şehri, Harezm bölgesinde yer almaktadır. Harezm bölgesi, Hazar

Denizi’nin doğusunda, Aral Gölü’nün güneyinde, Amu-Derya Nehri’nin aşağı mecrası boyunca uzanan coğrafyanın adıdır. Güneyinden Karakum, güneydoğusundan Kızılkum çölleri ve kuzeybatısından Üst Yurt Platosu ile çevrilidir. İpek yolunun kavşak noktasında, ticaret yollarının geçtiği bir noktadadır. Türkistan’ın en batısında yer alan Harezm’in toprağı, oldukça verimlidir.176

Harezm bölgesi, Muhammed Şibani Han’ın, Şah İsmail’e yenilmesinden sonra Safeviler’in nüfuz alanına girdi. Tarihte Şibanilerden ayrılan Özbek-lerin bir bölümü Yadigar boyundan İlbars Han’ın öncülüğünde bağımsız bir devlet kurdu. Yadigar boyunun başında olan İlbars Han, Safeviler’e karşı mücadele başlattı. Ürgenç, Hive, Hezaresp ve Kat şehirlerinde hâkimiyeti 174 Saray, “Kazakistan”, s. 123-125.175 Maukhara, a.g.t., s. 46-125.176 Seda Yılmaz Vurgun, “XIX. Yüzyılda Kongratlar Döneminde Hive Şehri”, Turkish Studies, S. 8/7,

2013, s. 766.

451


sağladı. Bu başarılarından sonra 1512 tarihinde Hive Hanlığı’nı kurdu. Dev-letin başkenti ilk önceleri Vezir ve Urgenç şehirleri iken, daha sonra Hive şehrine taşındı. Yadigariler döneminde Hive Hanlığı’nda Berekiler, Amine-kiler ve Ebulekiler olmak üzere üç hanedan etkili oldu.177

Özbek ve Türkmenler’den teşkil ettiği kuvvetlerle Hârizm’e hâkim olup bağımsız bir hanlık kuran İlbars’tan (ö. 1538) sonra, ülkede iç karışıklıklar çıktı. Bu dönemlerde Özbek-Şibani Devleti ile hanlığın münasebetleri iyi değildi. Hanlık Özbek Hanı Ubeydullah Han tarafından 1538’de istilâ edildi. Fakat bir yıl sonra kurtuldu. Hanlığın merkezi, 1550’lerde Ürgenç’e alındı. Bu sırada önce Ubeydullah Han ve sonra II. Abdullah Han hüküm sürdü. II. Abdullah Han, 1593’te Harezm bölgesini ele geçirdi ve 1598’de vefat etti. II. Abdullah’ın vefatının ardından Buhara Hanlığı işgal edildi.178 Safevîler sığı-nan Hacı Muhammed Han (Hacim) burada hanlık tahtına oturdu. 1603 yılında hanlık tahtına Arap Muhammed geçti. Hanlığın idari merkezini yeniden Hive’ye taşıdı. Hanlık bu dönemle birlikte Hive Hanlığı olarak anılmaya başlandı.179 Arap Muhammed, Rus Kazaklar’ı ve Kalmuk saldırılarını berta-raf etti. Ancak oğulları ile arası açıldı. Oğlu İsfendiyar Han, İranlılar ve Türkmenler’in desteğini alarak babası ve kardeşleriyle mücadeleye girişti. Arap Muhammed Han tahtından indirildi ve İsfendiyar Han, 1623 yılında tahtı ele geçirdi. İsfendiyar Han, tahta oturduktan sonra Özbekler’in ve kardeşlerinin nüfuzunu kırmaya çalıştı. Özbekler, Nogaylar’ın ve Kazaklar’ın bölgesine göç etmek zorunda kaldılar. Aynı nedenlerle kardeşi Ebul Gazi Bahadır Han, İran, Kazak, Kalmuk ve Türkmen bölgelerinde 10 yıl kadar kaldı. Daha sonra, 1643 yılında Hive tahtını ele geçirdi. Hâkimiyeti sağlamak için birçok Türkmen’i katletti. Meşhur eseri Şecere-i Terakime’yi bu günahını affettirmek için yazdığını ifade etmektedir. Buhara Hanlığı’ndaki iç karışık-lıklardan faydalanarak Buhara’ya akınlar yaptı. Buharalılar’ın karşı koyma-sıyla geri çekilmek zorunda kaldı. Hive Hanlığı, onun döneminde Orta Asya’nın en kuvvetli ve daha müstakil hanlıklarından biri haline geldi.

Ebul Gazi tahtı 1663 yılında oğlu Anuşa Muhammed Han (1663–1687)’a devretti. O da Buhara Hanlığı (Canoğulları)’na karşı seferler düzenledi. Semerkand ve çevresini ele geçirdi. Buharalılar bu duruma tepki gösterince, Anuşa ele geçirmiş olduğu topraklardan çekilmek zorunda kaldı. Anuş’dan 177 Nurettin Hatunoğlu, “Yaş Hiveliler Hareketi ve Hive Hanlığı’ndaki Siyasi Gelişmeler”, Belleten,

C. LXXIX, S. 285, s. 717.178 Mehmet Saray, “Hive Hanlığı”, DİA., C. 18, İstanbul, 1998, s. 167; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 568-

569.179 Saray, “Hive Hanlığı”, s. 167; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 569.

452


sonra 1714-1728 yılları arasında tahtta kalan Şirgazi dönemi hanlığın önemli devirlerinden biri oldu. Şirgazi, hanlıkta hâkimiyeti sağladı. Meşhed valisinin Sünni halkına zulmettiği haberi gelince Meşhed’i hâkimiyeti altına aldı. 1717 tarihinde Eleksander Bekoviç Çerkovskiy kumandasındaki Rus keşif kolunu ortadan kaldırdı. Bu başarısı, Ruslar’ın uzun süre bu bölgeye yaklaşmalarını önledi. Ancak onların düşmanlığını sertleştirmesine yaradı. Bu arada Man-gıt ayaklanmasıyla uğraşmak zorunda kaldı. 1728 yılında beylerin suikast girişimiyle öldürüldü. Onun ardından tahta İlbars Han geçti. Fakat Nadir Şah’ın Buhara ve Harezm üzerine yürüdüğü sırada İlbars Han öldürüldü. Böylece Yadigariler’in Hive’deki iktidarı son buldu. Bu arada Hive Hanlığı,1740 yılından itibaren kısa süre Nadir Şah’ın etkisi altında kaldı.180

1763 yılında yaşanan taht kavgaları neticesinde Muhammed Emin İnak idareyi ele geçirdi. Böylece ülkede Kongrat hanedanının hâkimiyeti başladı. Bu tarihten başlayıp 1920 yılında hanlığın ortadan kaldırılışına kadar idare Kongratlar hanedanında kaldı.181 Bu arada meydan gelen önemli olaylardan biri olarak Kongrat hanedanından İltüzer İnak, Kazaklar’ın desteğini alarak Hive Hanı Ebul Gazi’yi uzaklaştırdı ve 1804 yılında kendi hanlığını ilan etti.182 Ne var ki, o da uzun süre tahtında kalamadı. Kendisinden sonra gelen Muhammed Rahim Han (1806-1825), Kazaklar’a ve Karakalpaklar’a karşı başarılı seferler yaptı. Merkezi otoriteyi güçlendirdi. Afganlılarla iyi ilişkiler içinde bulundu. Daha sonraları hanlıkta bulunan Muhammed Emin Han (1845-1855), imar ve iskân faaliyetlerine önem verdi. Tarımı güçlendirmek için birçok kanal açtırdı.183 Sonra, Seyid Muhammed Han Dönemi başladı. Seyid Muhammed, Karakalpaklar’a karşı katı davrandı. Bu sebeplerle Kara-kalpaklar, yurtlarını terk ederek Buhara’ya ve Ruslar’ın nüfuz alanındaki bazı bölgelere göç etmek zorunda kaldılar. II. Muhammed Rahim Han (1865-1919) zamanında Rus işgali gerçekleşti. Hive Hanlığı’nda başlayan iç müca-deleler ve dış devletlerden gelen saldırılar neticesinde ekonomik ve siyasi istikrarsızlık oluştu. Sonuç olarak Hive Hanlığı, Türkmenler üzerindeki hâkimiyetini kaybetti.184

Ruslar Hanlığı bu durumundan faydalanarak ağır ağır Hive Hanlığı’nı hâkimiyeti altına aldı. Rus işgali 1873 tarihinde tamamlandı. Hanlık, 1920 180 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 570; Saray, “Hive Hanlığı”, s. 167.181 Hatunoğlu, a.g.m., s. 717.182 Muhammed Bilal Çelik, “Cengizli Hâkimiyet Anlayışını Değiştirme Girişimleri: Kongrat Hive

Hanlığı Örneği” Akademik İncelemeler Dergisi, C. 1, S.1, s. 179; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 571; Saray, “Hive Hanlığı”, s. 168.

183 Vurgun, a.g.m., s. 769; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 571.184 Saray, “Hive Hanlığı”, s. 169; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 571.

453


yılına kadar Rusya’nın himayesi altında mevcudiyetini sürdürdü. Bu sırada Genç Hiveliler hareketi ortaya çıktı ve bu grup ülkeyi iç kargaşaya sürükledi. 1920 yılında Seyyid Abdullah’ın tahttan çekilmesi üzerine, Ruslar Genç Hiveliler’in yönettiği kongreyi dağıttı. Hanlığı ortadan kaldırmak suretiyle Harezm Halk Cumhuriyeti’ni ilan ettiler. 1924 yılında yapılan düzenleme ile günümüzdeki Özbekistan Cumhuriyeti’nin sınırları çizilmiş oldu.185

3.4. Yarkent (Kaşgar, Doğu Türkistan) Hanlığı (1514-1759)Hanlık Doğu Türkistan bölgesinde kurulmuştur. Doğu Türkistan, Tanrı

dağları silsilesi ile güney ve kuzey olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Güneyi Tarım Havzası ya da Kaşgarya olarak adlandırılmıştır. Kuzeyi ise, Cungarya olarak teleffuz edilmektedir. Taklamakan Çölü’nün bulunduğu düzlükler, Tarım Havzası’nı oluşturmaktadır.186

Doğu Türkistan hâkimiyeti, 1487-1514 yılları arasında Çağatay hânedanından gelen Ahmed Han’ın idaresinde idi. Onun 1514’te ölümüyle yerine geçen Seyyid Han zamanı (1514-1533) Doğu Türkistan’daki Çağatay-lılar neslinin son parlak dönemini teşkil etti. Bâbür’ün dayısı Ahmed Alca Han’ın oğlu Seyyid Han, Bâbür ile iş birliği yaparak Kâşgar, Yarkent, Hoten şehirlerini ele geçirdi ve Seidiye (Seyyidiyye) Hanlığı’nı kurdu. Devletini güçlendirmek amacıyla birtakım ıslahat girişimlerinde bulundu. Hanlık üzerinde kuruluşundan itibaren hocaların önemli etkisi oldu. Başşehir önce Kâşgar, ardından Yarkent oldu. Bundan dolayı bu yeni devlet, Yarkent Han-lığı veya kurucusunun adıyla Seyyidiye Hanlığı,187 kurulduğu bölge dolayı-sıyla Doğu Türkistan Hanlığı ya da ilk başkentinin adına binaen Kaşgar Hanlığı adları ile anıldı.

Seyyid Han, Hanlığın kuruluşunda Kırgızlar’dan yardım aldı. Daha sonra hanlık için tehdit oluşturan Kırgızlar’ı 1517 yılında düzenlediği bir sefer ile Isık-Göl kıyısındaki Barskan’da mağlup etti. Mutasavvıf Hoca İshak Veli (öl.1599), onun desteği ile Kırgız ve Kalmuk bölgelerinde İslamiyet’in yayılması için çalıştı. Doğu Türkistan’daki Kırgızların çoğu Müslüman oldu.188 Seyyid Han, hanlıkta ilmin gelişmesi ve imar faaliyetleri bağlamında öncü-lük etti.189 Hoten, Kaşgar, Uç ve Aksu gibi şehirlerin idaresine çocuklarını 185 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 581; Saray, “Hive Hanlığı”, s. 169-170.186 Hasan Bahar, “Türkistan’ın Coğrafi Konumu ve İlkçağ Kaynaklarına Göre Tarihi”, Selçuk Türkiyat Araş-

tırmaları Dergisi, S.1, Konya 1994, s. 234.187 Ahmet Taşağıl, a.g.m., s. 558.188 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 587.189 Muhammed Bilal Çelik, Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, İstanbul, 2013, s. 142.

454


getirdi. Tibet Budistleri’ne sefere çıktığı 1533 yılında vefat etti.190 Onun ar-dından tahta oturan Abdurreşit Han (1533-1559), kendine karşı olan Duğlat emirlerinin etkisini kırdı. Çuras ve Barlas emirlerini, yönetimde etkin hale getirdi. Seyyit Han dönemindeki sınarlara kadar hâkimiyetini genişletti. Kazak ve Kırgızlar üzerine seferler düzenleyerek kendine bağladı. Hanlığa gelebilecek başka tehditleri de bertaraf etti. Kendisinden sonra oğlu Abdul-kerim Han (1569-1591) hanlık tahtına oturdu. İlk olarak şehirlere idareci olarak kendi kardeşlerini atadı ve hanlıkta asayişi sağladı. Mali ve idari işlerde reform yapmak suretiyle merkeziyetçiliği güçlendirdi. Hanlıkta etkin olan.

1638 yılında Abdullah Han tahta oturdu. Hanlığın istikrarını sağladı. Batı Türkistan’ın bir kısım toprakları kısa süreliğine de olsa Yarkend Hanlığı’na kattı. Komşuları Hindistan ve Çin ile siyasi ve ticari ilişkilerini geliştirdi. Bu şekilde kuzeyden gelen Kalmuk saldırılarını boşa çıkardı. 1668 yılında tahttan ayrıldı. Bu defa, hocaların desteği ile Yolbars Han tahtı ele geçirdi. 1670 yılında İsmail Han, Kalmuklar ile ittifak etmek suretiyle tahta geçti. İsmail Han, mu-halifi Appak Hoca’nın üzerine gitti. Onun ülkeden ayrılmasını ve Keşmir üzerinden Tibet’e gitmesini sağladı.191 Fakat bu devirde başlayan hocalar mücadelesi yaklaşık yüzyıl kadar devam etti. Bu nedenle 1678-1759 tarihleri arası, Hocalar Dönemi olarak bilinmektedir. Bu kabilden olmak üzere, daha önce Tibet’e giden Appak Hoca, Kalmuk Galdan’ın desteğiyle 1678 yılında Yarkend tahtını ele geçirdi.192 Kalmuklar’a yıllık vergi vermek suretiyle tahtta kalabildi. 1693 yılında Appak Hoca’nın vefatından sonra gelen Danyal Hoca, Kırgızlar’ın desteği ile Yarkend’de tahta oturabildi. Danyal Hoca, Appak Hoca döneminde olduğu gibi Kalmuklar’a yıllık vergi vermek durumunda kaldı.193 Hocalar vasıtasıyla Kalmukların güdümüne giren Yarkend Hanlığı, Aktağlık ve Karatağlık hocaların siyasi mücadeleleri dolayısıyla tamamen istikrarsızlaştı. Bu durum istilacıların işine yaradı. Durumdan istifade eden Çinliler, 1759 yılında Doğu Türkistan coğrafyasını işgal etti ve Yarkend merkezli bir idari yapı kurdular.194 Bir süre bu şekli ile Çin hâkimiyetinde kalan Doğu Türkistan, 1826 yılında Cihangir Hoca’nın öncülüğü ve Kırgızlar’ın yardımıyla yeniden hâkimiyet sağladı. Fakat bu durum fazla sürmedi. Çinliler yeniden bölgeyi ele geçirdi. 1831 yılında Hokand Hanı Madali (Muhammed Ali) Han, Kaşgar, 190 Kadir Tuğ, Muhammed Sadık Kaşgari’ye Göre Doğu Türkistan, Yayımlanmamış Doktora Tezi,

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bişkek 2013, s. 44-45.191 Tuğ, a.g.t., s. 48-51, 55-61.192 Keith Hitchins, “Kaşgar”, DİA., C. 25, Ankara, 2002, s. 8; Tuğ, a.g.t., s. 75-77.193 Tuğ, a.g.t., s. 77-81.194 Taşağıl, a.g.m., s. 558.

455


Yarkend, Hoten ve Aksu’yu; 1846 ve 1854 yıllarında Katta Töre (Muhammed Emin) iki defa Kaşgar’ı kurtardılar. Ama Çinliler bölgeyi tekrar hâkimiyeti altına aldı. Bu arada Batı Türkistan’ın büyük kısmı da Ruslar’ın eline geçti. Hanlık ileri gelenlerinden Yakub Beg, bu sırada Doğu Türkistan’a geçti.195 Büzrük Han’ın iktidar zaafiyetinden faydalanarak 1866 yılında Yakub Beg Devleti’ni kurdu.196 1872’de Ruslarla 1873 yılında İngilizlerle anlaşmalar im-zaladı.197 İstanbul’a Töre adlı bir elçi gönderdi. Osmanlı Devleti, subayların da içinde bulunduğu Murat Efendi başkanlığındaki bir heyeti, toplar ve tüfekler-den oluşan yardım malzemesiyle birlikte Doğu Türkistan’a gönderdi.198 Çin-liler, bu defa Rus desteğini alarak 1876 yılında Urumçi üzerinden ilerlemeye başladılar. Aynı yıl Yakub Beg vefat etti. Oğulları ve beyleri arasında iktidar mücadelesi başladı. Nihayet, 1877 yılında Çinliler’e teslim olmak zorunda kaldı.199 1944 yılında Niyaz Haci ve Salih Daruga liderliğinde tekrar Şarki Türkistan Cumhuriyeti ilan edildi. Ancak bu devlet de uzun ömürlü olamadı ve 1949 yılında Çin’e boyun eğmek zorunda kaldı.200 Çin, 1955 yılında Doğu Türkistan bölgesini Şinciang-Uygur Muhtar Bölgesi olarak ilan etti.201 Günü-müzde bu bölge, halen Şincan Uygur Özerk Bölgesi olarak Çin’in sınırları dahilinde varlığını sürdürmektedir.202

3.5. Buhara Hanlığı (1599-1868)

XVI. yüzyılın başından 1868 yılına kadar müstakil, daha sonra 1920 yılına kadar Rus himayesi altında yarı bağımsız Türk Hanlığı olan Buhara’da üç Türk-Moğol sülalesi hüküm sürmüştür. Bunlar, Şiban oğulları (Şeybani-ler, 1500-1599), Canoğulları (1599-1785) ve Mangıt hanları (1785-1920) dö-nemidir.203

1599 yılında Buhara Hanlığı’nı ele geçiren ve Canîler olarak da bilinen hanedanın kurucusu Baki Muhammed’in babası Can Muhammed’dir. Canoğulları’na, Volga nehri kıyısındaki anayurtları Astarahan (Hacı Tarhan) şehrinden dolayı Astarhanlılar; ataları Cuci’nin oğlu Toga Timur’a nisbetle 195 Mualla Uydu Yücel, “Yakub Beg”, DİA., C. 43, İstanbul, 2013, s. 277.196 Taşağıl, a.g.m., s. 559.197 Tsing Yuang, “Yakub Beg (1820-1877) ve Çin Türkistanındaki Müslüman Ayaklanması” (Çev. Eş-

ref Bengi Özbilen), Türk Dünyası Araştırmaları Tarih Dergisi, İstanbul, 1991, s. 71.198 Uydu Yücel, a.g.e., s. 277. Taşağıl, a.g.m., s. 559.199 Bahar, a.g.m., s. 234.200 İklil Kurban, Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949), Ankara, 1992, s. 27-35; Bahar, a.g.m., s. 234.201 Bahar, a.g.m., s. 234.202 Taşağıl, a.g.m., s. 559.203 Kasım Kufralı, “Buhara Hanlığı”, İA, C. II, İstanbul, MEB Yayınları, İstanbul, 1986, s. 768.

456


Toga Timurlular da denilmektedir. Canoğulları hanedanının öncüsü Can Muhammed, Ruslar’ın Astrahan’ı ele geçirmesinden sonra Astarahan Hü-kümdarı babası Yar Muhammed ile birlikte Şibani Hükümdarı İskender Han’a sığındılar. Şibani Hükümdarı II. Abdullah Han’ın 1598’de ölümü üzerine yerine geçen oğlu Abdülmü’min, Can Muhammed ve oğullarını rakip olarak gördü. Bir dizi mücadeleden sonra, Abdülmü’min öldürüldü ve Özbek Şibani idaresindeki topraklar paylaşılmaya başlandı. Canoğulları mücadelede yerini aldı ve başarılar elde etti. Buhara-Semerkant arasındaki topraklarda hâkimiyet sağladı. Bu toprakları hanedan mensupları arasında paylaştırdı. Can Mu-hammed, Semerkant’ta hanlık yaptı. Ailenin en güçlü siması, Canoğulları hanedanının kurucusu ve gerçek hükümdarı Baki Muhammed Han ise, 1599 yılında iktaı olan Buhara’da han ilan edilerek devlet idaresiyle ilgilendi.204 Baki Muhammed Han, içeride istikrarı sağladı. Kunduz ve Belh şehirlerini de hanlığın kontrolü altına aldı. Kendisinden sonra, 1605-1611 yılları arasında Vali Muhammed tahta çıktı. 1611 yılında İmam Kulu, Safeviler ile mücade-lesinde Kazaklar’ın desteğini aldı ve ardından Buhara tahtını ele geçirdi. Bu dönem, Canoğulları’nın en güçlü oldukları devir oldu.205 Komşularıyla mü-cadele etmek durumunda kaldı. Ama onlarla iyi geçinme yollarını tercih etti. İmam Kulu’dan sonra, tahta kardeşi Nair Muhammed (1642-1645) geçti. Onun Kazaklar üzerine göndermiş olduğu oğlu Abdulaziz, Hocant’te han-lığını ilan etti. Abdulaziz Han (1645-1680), Belh şehrini Babürlüler’e kaptırdı. Ama tekrar hanlık topraklarına dahil etmeyi başardı. Bu sırada Hive Hanlığı ile yapılan mücadeleler dolayısıyla Maveraünnehir’de ekonomi bozuldu.206

Abdülaziz’den sonra gelen Sübhan Kulu (1680-1702), oğulları ile müca-dele etmesinden dolayı enerjisini hanlık içinde harcadı. Osmanlılar’a bir elçilik heyeti gönderdi. Hive hanı Anuşa Han, Buhara Hanlığına saldırdı, Buhara’yı yağmaladı ve kendi adına hutbe okuttu.207 Subhan Kulu, bu mü-cadelede oğlu Sadık Sultan’dan destek alamadı. Ama Bedehşan emiri Mah-mud Bi Atalık yardıma geldi. Sübhan Kulu’nun, Mahmud Bi Atalık’la ya-kınlaşması diğer emirlerin kıskançlığına neden oldu. Ancak onu yönetimden uzaklaştırmak isteyenler muvaffak olamadı. Hive Hanı Ereng’in öldürülme-sinden sonra siyasi durum Subhan Kulu’nun lehine döndü. Hiveliler, Buhara Hanlığı’nın hâkimiyeti altına girmek istedi208�204 Abdülkerim Özaydın, “Canoğulları”, DİA., C. 7, İstanbul, 1993, s. 154.205 Özaydın, a.g.m., s. 154; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 565.206 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 565.207 Şeşen, “Buhara”, s. 366; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 566, Özaydın, a.g.m., s. 154.208 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 566.

457


Subhan Kulu’dan sonra Ubeydullah Han (1702-1711) da kendi emirleriyle mücadele etmek zorunda kaldı. Bu durum, hanlığın ekonomisini etkiledi. Ubeydullah Han, ekonomik durumu düzeltmek için paranın ayarını düşürdü. 1708 yılında paranın değer kaybetmesini gerekçe gösteren beyler isyan etti. Hem ekonomik hem de siyasi problemlerden dolayı Buhara Hanlığı ile Fergana vadisinin bağlantısı kesildi. Bundan dolayı 1710 yılında Hokand Hanlığı kuruldu. Bu arada Ubeydullah Han, Buhara’da nüfuzları güçlü olan Cubayri şeyhlerinden vergi alma kararı aldı. Buna karşı Cubayri şeyhleri hana karşı tavır aldılar. Olayların büyümesinin ardından 1711 yılında yapı-lan bir suikast neticesinde Ubeydullah Han öldürüldü.209

Astrahan sülalesinin son hanı Ebul Feyz oldu. Onun döneminde emir-ler bağımsız hareket etmeye başladı. Hatta bazı dönemlerde Fergana bölgesi Buhara Hanlığı’ndan tamamen koptu. Bu durumdan faydalanan Özbek boyları, kendi aralarında mücadeleyi arttırdılar. Bu mücadelelerde Kazaklar’dan yardım aldılar. Bu fırsatı değerlendiren Kazaklar, Buhara’yı yağmaladılar. Bu olay, Buhara Hanlığı’nın durumunu ağırlaştırdı. Hanlıktaki boşluktan faydalanan İran Şahı Nadir Şah, oğlu Rıza Kulu’yu Buhara üzerine seferle görevlendirdi. Rıza Kulu, 1740 yılındaki ikinci seferinde başarı sağladı. Ebul Feyz makamında kalsa da Emir Muhammed Mukim’in oğlu Muhammed Rahim hanlıkta yetkili hale geldi. Daha sonra Ebul Feyz Han ortadan kaldı-rıldı. İdare tamamen Muhammed Rahim’in eline geçti. Daha sonra sembolik olarak Ubeydullah ve son Canoğulları hükümdarı Ebul Gazi (1757-1785) idareye geldiler. Onların ardından Ebül Gazi Han’ın kızıyla evli Mangıt ai-lesinden Murad Masum Şah, 1785 yılında tahta çıktı. Böylece Buhara tahtında Canoğulları (Astrahanlılar) sülalesinin hâkimiyeti son buldu210�

Mangıt sülalesinin reisi Muhammed Rahim Han’ın kuzeni Şah Murad’ın (1785-1800) Buhara Hanlığı’nın tahtına çıkmasıyla birlikte Mangıt hanedanı dönemi başladı. Mangıt hanedanı, han unvanını bırakarak idarede emir unvanını kullandı. Hanlık sınırlarını İran aleyhine genişletti. Afgan hanedanı olan Durraniler ile uzun süre mücadele etti. Ancak 1789 yılında barış yapıldı. Şah Murat’dan bir yıl sonra Emir Haydar (1800-1826), onun ardından oğlu Nasrullah tahta oturdu. Onun döneminde yeniden hanlıkta istikrar sağlandı. Hive ve Hokand hanlıkları aleyhine sınırlarını genişletmeye başladı.1845 yılında Merv şehrini hâkimiyet altına aldı. Ne var ki, aynı dönemde bölge Rusya ile İngiltere’nin çekişme alanı haline gelmeye başladı. Nasrullah’tan 209 Özaydın, a.g.m., s. 155; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 566-667.210 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 566-667.

458


sonra Emir Muzaffereddin (1860-1886) tahta çıktı. Emir Muzaffereddin, hanlık bölgesinde etkili olmaya başlayan Ruslarla karşı mücadele etti ise de başarılı olamadı. Ruslar, Türkistan’ı işgal etti. 1868 yılında Hanlığa bağlı bazı yerleri Ruslar ele geçirdi. Emir Muzaffereddin, Rus genarali Koufman’ın ifadesiyle, Ruslar’ın “en sadık memurları” haline geldi. Hanlıkta isyan çık-tığında Rusya’dan yardım aldı. 1886 yılında oğlu Abdulahad (1886-1910) tahta çıktı. Onun oğlu Alim, son Buhara emiri oldu. Emir Alim, Ruslar’a yarı bağımlı olarak hareket etti. 1917 yılındaki Bolşevik ihtilalinde Afganistan’a kaçtı ve burada vefat etti.211

1920 yılında Frunze Buhara’yı kontrolü altına alarak Buhara Halk Cumhuriyeti’ni ilan etti. 1923 yılında Buhara Cumhuriyeti tamamen Ruslar’ın kontrolü altına girdi. Ruslar’ın komünistleştirme ve Sovyetleştirme faaliyet-lerine karşı Basmacılık hareketi olarak bilinen isyanlar baş gösterdi. Ruslar mevcut idare üzerinde baskılarını arttırdı ve 20 Eylül 1924 tarihinde toplanan Buhara Kurultayı’nda, Halk Cumhuriyeti lağvedildi. Buhara’da bir Sosyalist Cumhuriyet ettirildi. Diğer bölgelerle tarihi bağları hatırlatacak ve güncel birlikteliğe yol açacak durumları engelleyen önlemler alındı. Topraklarının büyük kısmı Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne dahil edildi.212

Diğer hanlıklarla beraber, Buhara Hanlığı ile Osmanlı Devleti arasında 16. yüzyıldan itibaren dostane ilişkiler kurulmuştur. Rus ve İran yayılmacı-lığına karşı ittifaklar yapılmıştır. Osmanlı idaresi, hanlıklar arasındaki an-laşmazlıklarda bazen ve koruyucu hakem rolünü oynamıştır. Ancak bunu tam olarak başaramamıştır.213

Buhara adı, bir hanlığa ad olarak verilmesinin yanında “Buhara” bölgesi, İslam’ın yayılışından itibaren, medreseleri, bilim ve kültür faaliyetleri ile öne çıkmıştır. Timurlular döneminde eğitim denildiğinde ilk olarak akla gelen Buhara medreseleri olmuştur. Buhara ve çevresinde İslam ve Batı bilim dünyasında halen tanınan büyük bilginler yetişmiştir. Ancak zaman içerisinde medreseler çağın gelişmelerini takip edememiş ve yaşanan diğer olumsuzlukların da etkisi ile ciddi bir şekilde eğitim özelliklerini kaybetmiş-lerdir. Bu durumda Rus hükümetinin ve din adamlarının da payı olmuştur.214 Milli-dini uyanışı ve birlikteliği sağlamak adına Gaspıralı İsmail Bey’in 211 Şeşen, “Buhara”, s. 366-367; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 568.212 İbrahim Yarkın, “Buhara Halk Cumhuriyeti ve Bunun Ortadan Kaldırılarak Sovyet Birliğine İl-

hakı”, Türk Kültürü, C. VII, S. 76, Ankara, 1969, s. 297-30; Şeşen, “Buhara”, s. 367.213 Nahide Şimşir, a.g.m., s. 117-124.214 İnci Yelda Şafakcı, “XIX. Yüzyılda Buhara Medreseleri”, Turkish Studies-International Periodical

for The Languages, Literature and History of Turkish or Turki, Volume 9/4, Anakara, 2014, p. 1049-1059.

459


öncülüğünde oluşturulan cedidcilik hareketi, siyaset, inanç, eğitim ve kültür bakımından bölgede etkili olmanın yolarını aramıştır. Bir nebze de olsa bunu başarmıştır.215

3.6. Hokand Hanlığı (1710-1876)Fergana Vadisi, su kaynakları, tarıma elverişliliği, etrafının dağlarla

çevrili olması ve ticaret yollarının bu bölgeden geçmesi dolayısıyla tarih boyunca jeo-politik önemini korumuştur. Dağların ve yaylaların bölgeye yakın olması, yarı göçer hayat süren ve hayvancılıkla uğraşan grupların Fergana Vadisi’ni tercih etmelerine neden olmuştur. Bölgenin Andican, Aksu, Kasan, Uş, Kanibadam, İsfara, Mergilan ve Hocent olmak üzere sekiz önemli şehri bulunmaktadır.216

Fergana bölgesi, Timuriler’in son zamanlarında Ömer Şeyh’in idaresin-deydi. Babür, 1494’te bir kısım emirlerin desteğini almak suretiyle Fergana’da tahta oturdu. Gücünü artırdıktan sonra önce Afganistan’a daha sonra Hin-distan bölgesine geçti217. XVIII. asrın başlarından itibaren de müstakil bir devlet olarak ortaya çıkan Hokand Hanlığı’nın kurucusu Şahruh İbn Aşir Kul Bey (ö. 1727)’dir. Timurlular sonrasında Mâverâünnehir coğrafyasının idarecileri olan bu kabile, Şibani Hanı Abdullah Han zamanında (1583-1598) Tobol ve İrtiş yöresindeki yurtlarını terk ederek Fergânâ Vadisi’ne göç et-mişlerdir. Bölgede önce Şibanilere’e sonra Hocalar’a bağlı olarak yaşayan Ming kabilesi, Şâhrûh Bey’in mücadelesi sonucu, Fergana Vadisi’nde kurul-ması sebebiyle “Fergana Hanlığı” veya başşehri Hokand olması hasebiyle “Hokand Hanlığı” adıyla bilinenbir hanlıktır.218 Hokand Hanlığı kuruluncaya kadar bölge Cadak Hocalarının nüfuz alanında kalmıştı. Özbekler’in Ming boyuna mensup Şahruh Biy, Cadak Hocalarının hâkimiyetine 1710 yılında son vererek merkezi Hokand şehri olan Hokand Hanlığı’nı kurdu219�

1721 yılında tahta geçen Abdurrahim Biy, Çin saldırılarını bertaraf etti. Daha sonra İrdene Biy (1740-1769), Kalmukar’ın zayıflamasından faydala-narak sınırlarını genişletti. Komşuları olan Kazak Hanlığı, Buhara Hanlığı ve Afganlar ile iyi ilişkilerde içinde bulundu. Buhara ve Yarkent hanlıklarında 215 Seyfettin Erşahin, “Buhara’da Cedidcillik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX.

Yüzyıl Başları)”, Dini Araştırmalar”, C. I, S. 3, Ankara, 1999, s. 213-255.216 Üçler Bulduk, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara, 2006, s. 7-8; Alpargu, “Türkis-

tan Hanlıkları”, s. 572.217 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 582; Enver Konukçu, “Hokand”, DİA., C. 18, İstanbul, 1998, s. 215;218 Konukçu, “Hokand”, s. 215.219 Konukçu, “Hokand”, s. 215; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 582.

460


iç karışıklıkların olması Hokand Hanlığı’nın işine yaradı. Narbuta Bey za-manında, idari yapı sistemli hale getirildi. Narbuta’nın oğlu Alim Han, 1800’ün başlarında han unvanını aldı. Alim Han, bir taraftan içerdeki birliği sağlarken, bir taraftan da hanlığı güçlendirdi. Vergi meselesi dolayısıyla isyan etmiş olan Kazaklar’ı bastırdı. Bu sırada askerler uzun süren harpler-den memnun değildi. Emirler bu durumdan istifadeyle Alim Han’ı tahttan indirdiler ve kardeşi Ömer Han’ı tahta geçirdiler.220

Ömer Han dönemi, hanlığın en güçlü zamanlarından biri olarak tarihe geçti. Ömer Han, Taşkent’i hanlık sınırlarına dahil etti. Hanlık tarihinde ilk defa Rusya ile diplomatik ilişkiler kurdu. Hanlıkta ziraat ve imar faaliyetle-rine önem verdi. Rus tehlikesine karşı Akmescid, Bişkek ve Tokmak kalele-rini yaptırdı221�

Muhammed Ali (Madali, 1822) Han döneminde hanlık, en geniş sınırlara ulaştı. Bu dönem, hanlığın en güçlü dönemi olarak tarihe geçti.222 Hanlığın toprakları, Kıpçak bozkırındaki Akmescid, Türkistan, Taşkent, Çu Vadisi ve Aşağı İli şu andaki Güney Kazakistan, Kuzey Özbekistan’dan Karategin’in Pamir bölgelerine (şimdiki Tacikistan) ve günümüzdeki Kırgızistan’ın büyük bir kısmına kadar yayılan büyük arazi parçalarında yayılıyordu. Bu arada Buhara Hanlığı ile Cizeh ve Urtepe bölgeleri için mücadele etti. Hokand Hanlığı’ndaki din adamları ve bir kısım halk Madali Han’a karşı Buhara Emiri Nasrullah’tan yardım aldı. Buhara Hanı, 1842 yılında Hokand’a girdi ve Madali ile yakınlarını öldürdü. Ancak bu girişim ters etki yaptı. Hokand halkı, Buhara Hanlığı’na ve işbirlikçilerine karşı çıktı. Narbuta’nın yeğeni Şir Ali Bek’i destekleyerek tekrar tahtı ele geçirmesini sağladı. Hokandlılar, Hocent ve Taşkent’i ele geçirmeye muvaffak oldular.223 Şir Ali, Hokand Hanlığı’nı yabancı askerlerden temizlemeye çalıştı. Bu arada onun rakiple-rinden olan Alim Han’ın oğlu Murad, Hokand’ı ele geçirdikten sonra Şir Ali’yi idam ettirdi. Şir Ali’nin yerine oğlu Hudayar geçti. Halk tarafından benimsenmeyerek 1858 yılında tahttan uzaklaştırıldı. Bu defa hanedanın diğer üyesi olan Malla Han (1858-1862) tahta çıktı. Malla Han, Ruslar’a karşı mücadele ederken, Buhara hanının desteğini alan Hudayar, 1862 yılında tahtı ele geçirdi. Daha sonra, yeniden tahtı bırakmak zorunda kaldı. 1865 yılında Buhara Emiri Muzaffereddin’in desteği ile üçüncü defa tahta geçti.224

220 Bulduk, a.g.e., s. 21.; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 573.221 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 573; Konukçu, “Hokand”, s. 215.222 Konukçu, “Hokand”, s. 215; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 573.223 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 573-574.224 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 574; Konukçu, “Hokand”, s. 215.

461


Kofman kumandasında hareket eden Rus ordusu, 1864 yılında Evliya-ata, Çimkent ve Taşkent’i hâkimiyeti altına almıştı. Hudayar, 1868 yılında Çarlık Rusyası’na baş eğmek zorunda kaldı. Ruslarla yapmış olduğu anlaşma çerçevesinde hanlığın kuzey ve kuzey batı topraklarını onlara bıraktı.225 Fa-kat onun bu tutumu dolayısıyla Hudayar’a karşı İshak Hasan ve Abdurrah-man Avtabacı önderliğinde isyanlar çıktı. Hudayar, isyanın başarıya ulaşması nedeniyle Ruslara sığınmak zorunda kaldı. Ruslar’ın gözetimi altında Taşkent’te yaşama izni aldı. Hudayar’ın oğlu Nasırüddin, taht üzerinde hak idda etti. Bunun üzerine oğlu Polat tarafından sürgüne gönderildi. Hanlıktaki iç ka-rışıkların devamı ve şartların uygun görülmesi üzerine, Ruslar, 1876 yılında hâkimiyetileri altına almak suretiyle Hokand Hanlığı’na son verdiler.226 Bu ilhakın ardından Ruslar’a karşı muhtelif mücadeleler yapıldı. Bunlardan biri olan Basmacı Hareketi, 1916 yılında faaliyete geçerek bağımsızlık için mü-cadele etti. Bu hareket, 1917 yılında Hokand Özerk Cumhuriyeti’ni ilan ettiler. Ancak 1918 yılında bu Cumhuriyet, Kızıl Ordu tarafından lağvedildi.227 1924 yılında sınırlar çizilirken, Hokand Hanlığı’na ait toprakların büyük kısmı Özerk Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin sınırları içinde bırakıldı.228

Özetle bakılacak olunursa, Buhâra Hanlığı’ndan ayrılmak suretiyle kurulan Hokand Hanlığı’nın tarihî gelişimini üç dönemde incelemek doğru olacaktır. 1710’da kuruluşundan 1800’e kadar süren birinci dönemde, daha ziyade Hokand Hanlığı’nın yönetim birliği ve politikası şekillenmiştir. Ho-kand Hanlığı’nın iktisadi seviyesi yükselmeye başlamıştır. 1800-1842 yılları arasındaki ikinci dönemde, Hokand Hanlığı’nın gelişim ve refah seviyesi artmıştır. Bu dönemde hanlığın başına geçen âlim Han’dan itibaren Hokand Hanlığı’nın yönetim gücü sağlam bir şekilde gelişmiş ve bu güç, Fergânâ Vadisi’nde de etkili olmuştur. Özellikle bölgeye egemen olmak isteyen Tür-kistan Hanlıkları, Rusya ve Çin’e karşı başarılı bir şekilde mücadele vermiş-tir. 1842–1876 yılları arasındaki üçüncü dönemde ise, Hokand Hanlığı geri-leme ve çökme dönemini yaşamaya başlamıştır. Bu merhalede Osmanlı Devleti’nin Hokand Hanlığı’na gösterdiği teveccüh sebebiyle Buhâra Hanlığı ile Hokand Hanlığı’nın arası açılmıştır. Neticede 1842 yılında Buhâra Han-lığı ile yapılan savaş, Hokandlılar’ın yenilgisi ve Muhammed Ali Han’ın 225 Konukçu, “Hokand”, s. 215; Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 574.226 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, s. 575.227 Zuhra Altmışova, “Kırgızistan’da Basmacı Hareketiyle İlgili Yeni Bilgiler (1925-1934)”, Bilig, S

82, Ankara, 2017, s. 92.228 Konukçu, “Hokand”, s. 216.

462


iktidarının son bulması ile neticelenmiştir. Emir Nasrullah, Hokand şehrinin zenginliklerini Buhâra’ya taşımış; Hokand Hanlığı bazı şehirlerini Buhâra Hanlığı’na terk etmek zorunda kalmıştır. Bütün bu sonuçlar, nihai tahlilde bölgenin Rus istilasına açık hale gelmesine sebebiyet vermiştir.229

Genel DeğerlendirmeMoğol istilası öncesinde, Karadeniz’in kuzeyi, Hazar Denizi çevresi,

Suriye ve Kuzey Afrika’nın Mısır ve çevresi, Türk kökenli toplulukların veya askeri nitelikli idari-askeri kimlikli kişilerin yaşadığı bölgeler idi. Cengiz Han’ın öncülüğündeki Moğol ordusunun batıya ilerlediği sırada, Türk top-lulukları önünden kaçarak söz konusu bölgelere ve daha geniş bir alana sığınmaya başladılar. Cengiz Han’ın ölümünün önce ülkesi bölündü. Moğol nüfusu, asli unsurlar ile karışarak Türkleşmeye ve İslamiyet’i kabul etmeye başladı. Cengiz’in soyundan gelenlerin öncülüğünde, söz konusu bölgelerde yeni devletler kuruldu. Öyle ki 1500’lü yılların ortalarında, bugünkü Moğolistan’dan Macaristan’a; Sibirya’dan Basra Körfezi’ne, Hindistan’a oradan Mısır’a; Asya’nın önemli bir kısmı, Doğu Avrupa ve Orta-Doğu’nun önemli bir bölgesi, Moğol-Türk asıllı hanedanların idaresine girdi. Bu top-luluklar, zamanla samimi bir şekilde İslamiyet’i kabul etti ve onunla dini-milli kültürlerini canlı tuttu. Ne var ki, birbirleri ile mücadele etmekten de geri durmadı. Komşu hanedanların birbiri aleyhine ittifakları görüldü. Güçlü devlet adamlarının devrinde onun devleti güç kazandı. Ama pek çok hane-danlık, merkezi idarelerin zayıflığı, kabile liderlerinin başına buyrukluğu, dış baskılara karşı dayanıksızlık, dini kültürel düşünce farklılığı gibi etken-lerle yıkıldı ve yerlerine yenileri geldi. Nitekim Karadeniz’in kuzeyinde Cengiz Han’ın oğlu Batu Han’ın 1241 yılında kurmuş olduğu, Altın Orda Devleti büyük bir alanı kontrol etmekte idi. Timur ve Rus baskısı ile iç mü-cadelelerin ardından dağılmaya başladı. Toprakları üzerinde, Kırım, Kazan, Kasım, Astarhan ve Sibir hanlıkları kuruldu. Türkistan bölgesinde bulunan Özbek Şibani Hanlığı dağılmaya başlayınca, Hive, Buhara, Hokant, Kazak, Kaşgar hanlıkları gibi devletler ortaya çıktı. Hazar Denizi ve çevresinde etkin olan Timurlular, Altın Orda Devleti, Osmanlı Devleti ve pek çok han-lığa büyük darbeler indirdi. Timur ve varisleri, Karadeniz’in kuzeyi, Türkis-tan, Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak’ta istikrarsızlığın temelini attılar. Ama XVI. yüzyılın başlarında tarih sahnesinden çekildiler. Onların ardından 229 Alpargu, “Türkistan Hanlıkları”, 572-574.

463


başka devletler ortaya çıktı. Bunlardan Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi Devleti birbirini izledi. Memlüklü Devleti ise, daha erken devirde teşkilat-lanmış ve güçlü bir hale gelmişti. Nihayetinde sözü edilen bölgelerde Yeni ve Yakın Çağ’da hüküm süren 18 devlet, Moğol unsurunun ve diğer unsur-ların Türkleşmesinde rol oynadılar. Bunlar, yönetim bakımından mahalli bazı farklılıklar ortaya koymakla beraber, idari, mali, askeri ve siyasi anlayış bakımından benzer bir sistem uyguladılar. Bu sistemin esası Moğol yönetim anlayışına dayanmakta idi. Bilim, kültür, sanat, mimari, edebiyat vb. konu-larda da bu devletlerin ortaya koyduğu ürünler benzerdi. Bu medeniyetin temeli, mahalli etkilerle beraber genellikle Sünni Türk-İslam kültürünün yansımasına dayanmıştı. Bu sayede oluşan kültür ve medeniyetler, yüzyıllarca mensubu olduğu milletlerin yok oluşunu önledi. Başka medeniyetlere de tesirleri oldu. Türk-İslam bilginleri tarafından hazırlanan eserler, Avrupa şehirlerine intikal etti. Bu eserler, Avrupa’nın mütercimleri tarafından önce Latince’ye, günümüz Batı dillerine tercüme edilerek batıda bilim dünyasının kapsını araladı. Bu süreçte Karadeniz’in kuzeyinde birliğini tamamlayan Rus Knezliği, 1552 yılından başlayarak önce kuzeyindeki Türk-Moğol hanlıkla-rını ortadan kaldırdı. Bölgedeki çatışmaları kullanarak 1557 yılında Astara-han Hanlığı’nı hâkimiyeti altına aldı. Yayılmacı karakter taşıyan Rus lider-leri, Türklere karşı hissettikleri tarihi husumetlerinin de etkisi ile Karadeniz’in kuzeyinden, Kafkaslar’a, Türkistan bölgesine ve sıcak denizlere inmenin yollarını aramaya başladılar. Ortodoksluğu, Slavcılığı esas alarak Türk top-rakları üzerinde coğrafik, demografik, dinî, siyasî, kültürel, ekonomik, stratejik ve askerî içerikli birçok amaçlarını gerçekleştirmeye yöneldiler.Bu düşüncenin etkisi ile XVI. asırdan XX. asra kadar süren genişleme ve istila hareketlerine devam ettiler. Rus baskısına ve yayılmacılığına karşı başlayan mücadele belli alanlarda halen devam etmektedir.

İleri Okuma Kaynakları

• Türk Tarihi ve Kültürü, (Ed. Cemil Öztürk), Pegem Yayıncılık, Ankara, 2007.

• Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Dev-letleri, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara, 1992.

• Doğan, Orhan, Aysel Erdoğan, Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), Berikan Yayınevi, Ankara, 2017.

• Grousset, Rene, Stepler İmparatorluğu: Attila, Cengiz Han, Timur, (Çev. Halil İnalcık), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.

Documents

YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİ - bingol.edu.tr ve Yakın Çağ'da Türk-İslam Dünyası, Yeni ve...YENİ ve YAKIN ÇAĞ TARİHİ Editör Selim Hilmi ÖZKAN Bölüm Yazarları Efkan