Zj e gy Z - ЦНБ НАН Беларусиcsl.bas-net.by/xfile/v_gum/2009/3/24hqdj.pdf · 41 ЭКАНОМІКА Енін Ю. І., Падабед Н. А. Развіццё прыдарожнай

1

СЕРЫЯ ГУМАНІТАРНЫХ НАВУК 2009 № 3

СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК 2009 № 3

ЗАСНАВАЛЬНIК — НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМIЯ НАВУК БЕЛАРУСI

Часопіс выдаецца са студзеня 1956 г.

Выходзіць чатыры разы ў год

ЗМЕСТ

ФІЛАСОФІЯ І САЦЫЯЛОГІЯ

Зайкоўская Т. У., Сташкевіч В. Л. Светапоглядныя і духоўна-маральныя асновы наасфернай адукацыі і выхавання ........................................................................................................................................................................... 4

Рынкевіч С. А. Прадстаўленне ведаў у інтэлектуальных сістэмах: філасофска-эпістэмалагічны аспект ..... 10Нікуліна Ю. У. Структура сацыяльнай прасторы: сацыякультурны і семіятычны аспекты .......................... 16Баліч Н. Л. Рэйтынг каштоўнасных прыярытэтаў адвентыстаў сёмага дня (на прыкладзе Брэсцкай вобласці) 23

ПРАВА

Сарокін Д. В. Сутнасць і формы сістэматызацыі заканадаўства ......................................................................... 33Цімчышэн Ю. Я. Асаблівасці прававога рэгулявання медыцынскай тайны .................................................... 41

ЭКАНОМІКА

Енін Ю. І., Падабед Н. А. Развіццё прыдарожнай інфраструктуры транспартнага комплексу Беларусі і Расіі . 46

ГІСТОРЫЯ

Даніловіч В. В. Моладзь у грамадска-палітычным жыцці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь напярэдадні беларусізацыі ................................................................................................................................................. 52

1

СЕРЫЯ ГУМАНІТАРНЫХ НАВУК 2009 № 3

СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК 2009 № 3

ЗАСНАВАЛЬНIК — НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМIЯ НАВУК БЕЛАРУСI

Часопіс выдаецца са студзеня 1956 г.

Выходзіць чатыры разы ў год

ЗМЕСТ

ФІЛАСОФІЯ І САЦЫЯЛОГІЯ

Зайкоўская Т. У., Сташкевіч В. Л. Светапоглядныя і духоўна-маральныя асновы наасфернай адукацыі і выхавання ........................................................................................................................................................................... 4

Рынкевіч С. А. Прадстаўленне ведаў у інтэлектуальных сістэмах: філасофска-эпістэмалагічны аспект ..... 10Нікуліна Ю. У. Структура сацыяльнай прасторы: сацыякультурны і семіятычны аспекты .......................... 16Баліч Н. Л. Рэйтынг каштоўнасных прыярытэтаў адвентыстаў сёмага дня (на прыкладзе Брэсцкай вобласці) 23

ПРАВА

Сарокін Д. В. Сутнасць і формы сістэматызацыі заканадаўства ......................................................................... 33Цімчышэн Ю. Я. Асаблівасці прававога рэгулявання медыцынскай тайны .................................................... 41

ЭКАНОМІКА

Енін Ю. І., Падабед Н. А. Развіццё прыдарожнай інфраструктуры транспартнага комплексу Беларусі і Расіі . 46

ГІСТОРЫЯ

Даніловіч В. В. Моладзь у грамадска-палітычным жыцці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь напярэдадні беларусізацыі ................................................................................................................................................. 52

Национальная

академия наук

Беларуси

Мацук А. У. Размеркаванне трыбунальскіх урадаў у межах магнацкай кааліцыі ў 1745 г. ............................ 61Крывуць В. І. Сельскагаспадарчая падрыхтоўка моладзі Заходняй Беларусі ў 1920–1930-я гг. .................... 67

МАСТАЦТВАЗНАЎСТВА, ЭТНАГРАФІЯ, ФАЛЬКЛОР

Мдывані Т. Г. Сучасны стан беларускага акадэмічнага музыказнаўства .......................................................... 73Швед І. А. Сімволіка акультураных дрэў у беларускім фальклоры .................................................................... 78

ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВА

Васільева Г. М., Харкевіч Т. І. Некаторыя аспекты асобаснай рэканструкцыі гісторыі: да праблемы аўтэнтычнасці ...................................................................................................................................................................... 86

Некрашэвіч-Кароткая Ж. В. Лацінамоўны гераічны эпас Беларусі ў кантэксце еўрапейскай эпічнай традыцыі (XYI – першая палавіна XYII ст.) .................................................................................................................... 95

МОВАЗНАЎСТВА

Чайка Н. У. Канструкцыйныя амонімы эліптычных канструкцый .................................................................... 105Кірдун А. А. Словаўтваральныя гнёзды з зыходным тэмпаральным словам (да праблемы структурнай

арганізацыі) .......................................................................................................................................................................... 112

ВУЧОНЫЯ БЕЛАРУСІ

Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі (Да 85-годдзя з дня нараджэння) .......................................................................... 118Сцяпан Сцяпанавіч Лаўшук (Да 65-годдзя з дня нараджэння) ......................................................................... 121

ИЗВЕСТИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК БЕЛАРУСИ 2009 № 3Серия гуманитарных наук

на русском и белорусском языкахВядучы рэдактар М. С. М а к р ы ц к а яТэхнічны рэдактар Ю. А. Д а ш к е в і ч

Камп’ютэрная вёрстка Ю. В. Д з я н і ш ч ы к

Здадзена ў набор 01.06.2009. Падпісана ў друк 29.06.2009. Выхад у свет 06.07.2009. Фармат 60 × 841/8. Папера афсетная. Ум. друк. арк. 14,88. Ум. фарб.-адб. 16,04. Ул.-выд. арк. 16,4. Тыраж 185 экз. Заказ 321.

Кошт нумару: індывідуальная падпіска – 17250 руб.; ведамасная падпіска – 42814 руб.

Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецкі дом «Беларуская навука». ЛИ № 02330/0494405 ад 27.03.2009 г. Вул. Ф. Скарыны, 40, 220141, Мінск. Пасведчанне аб рэгістрацыі № 394 ад 18.05.2009.

Надрукавана ў РУП «Выдавецкі дом «Беларуская навука».

© Выдавецкі дом «Беларуская навука» Весці НАН Беларусі. Серыя гуманітарных навук, 2009

Мацук А. У. Размеркаванне трыбунальскіх урадаў у межах магнацкай кааліцыі ў 1745 г. ............................ 61Крывуць В. І. Сельскагаспадарчая падрыхтоўка моладзі Заходняй Беларусі ў 1920–1930-я гг. .................... 67

МАСТАЦТВАЗНАЎСТВА, ЭТНАГРАФІЯ, ФАЛЬКЛОР

Мдывані Т. Г. Сучасны стан беларускага акадэмічнага музыказнаўства .......................................................... 73Швед І. А. Сімволіка акультураных дрэў у беларускім фальклоры .................................................................... 78

ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВА

Васільева Г. М., Харкевіч Т. І. Некаторыя аспекты асобаснай рэканструкцыі гісторыі: да праблемы аўтэнтычнасці ...................................................................................................................................................................... 86

Некрашэвіч-Кароткая Ж. В. Лацінамоўны гераічны эпас Беларусі ў кантэксце еўрапейскай эпічнай традыцыі (XYI – першая палавіна XYII ст.) .................................................................................................................... 95

МОВАЗНАЎСТВА

Чайка Н. У. Канструкцыйныя амонімы эліптычных канструкцый .................................................................... 105Кірдун А. А. Словаўтваральныя гнёзды з зыходным тэмпаральным словам (да праблемы структурнай

арганізацыі) .......................................................................................................................................................................... 112

ВУЧОНЫЯ БЕЛАРУСІ

Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі (Да 85-годдзя з дня нараджэння) .......................................................................... 118Сцяпан Сцяпанавіч Лаўшук (Да 65-годдзя з дня нараджэння) ......................................................................... 121

ИЗВЕСТИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК БЕЛАРУСИ 2009 № 3Серия гуманитарных наук

на русском и белорусском языкахВядучы рэдактар М. С. М а к р ы ц к а яТэхнічны рэдактар Ю. А. Д а ш к е в і ч

Камп’ютэрная вёрстка Ю. В. Д з я н і ш ч ы к

Здадзена ў набор 01.06.2009. Падпісана ў друк 29.06.2009. Выхад у свет 06.07.2009. Фармат 60 × 841/8. Папера афсетная. Ум. друк. арк. 14,88. Ум. фарб.-адб. 16,04. Ул.-выд. арк. 16,4. Тыраж 185 экз. Заказ 321.

Кошт нумару: індывідуальная падпіска – 17250 руб.; ведамасная падпіска – 42814 руб.

Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецкі дом «Беларуская навука». ЛИ № 02330/0494405 ад 27.03.2009 г. Вул. Ф. Скарыны, 40, 220141, Мінск. Пасведчанне аб рэгістрацыі № 394 ад 18.05.2009.

Надрукавана ў РУП «Выдавецкі дом «Беларуская навука».

© Выдавецкі дом «Беларуская навука» Весці НАН Беларусі. Серыя гуманітарных навук, 2009



Беларуси

PROCEEDINGSOF THE NATIONAL ACADEMY

OF SCIENCES OF BELARUSHUMANITARIAN SERIES 2009 N 3

FOUNDER IS THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF BELARUS

The Journal has been published since January 1956Issued four times a year

CONTENTS

PHILOSOPHY AND SOCIOLOGY

Zaykovskaya T. V., Stashkevich O. L. World outlook, spiritual and moral foundations of noosphere education and upbringing ...................................................................................................................................................................... 4

Rynkevich S. A. Representation of knowledge in intellectual systems: philosophic and epistemic aspect ............. 10Nikulina Yu. V. The social area structure: socio-cultural and semiotic aspects ....................................................... 16Balich N. L. Rating of the spiritual values priorities of Seventh Day Adventists (on the example of the Brest region) ............ 23

LAw

Sarokin D. V. Essence and forms of the legislation systematization .......................................................................... 33Tsimchyshen Yu. Ya. Features of the medical secrecy legal regulation .................................................................... 41

ECONOMICS

Enin Yu. I., Padabed N. A. The roadside infrastructure development in the transport complex of Belarus and Russia ............................................................................................................................................................................ 46

HISTORY

Danilovich V. V. Youth in the social and politic life of the Socialist Soviet Republic of Belarus on the day before the belarusization ................................................................................................................................................................. 52

Matsuk A. U. Distribution of tribunal posts within the magnate coalition in 1745 ................................................... 61Kryvuts V. I. The western Belarus youth preparation for agriculture in 1920–1930 years ....................................... 67

ARTS, ETHNOGRAPHY AND FOLKLORE

Mdivani T. G. Modern status of the Belarusian academician musicology ................................................................. 73Shved I. A. Symbolic of the cultivated trees in the Belarusian folklore ..................................................................... 78

LITERATURE STUDIES

Vasilyeva H. M., Kharkevich T. I. Some aspects of the personal reconstruction of history: to the problem of authenticity ...................................................................................................................................................................... 86

Nekrashevich-Karotkaya J. V. Latin-language heroic epos of Belarus in context of the European epic tradition (from XVI to the first half of XVII century) ....................................................................................................................... 95

LINGUISTICS

Chaika N. U. Constructional homonyms in the elliptical constructions ..................................................................... 105Kirdun A. A. Word-making nests with the temporal word on the top (to the problem of structural organization) .. 112

SCIENTISTS OF BELARUS

Arkadziy Iosifovich Zhurausky (to the 85th anniversary) ....................................................................................... 118Stsyapan Stsyapanavich Laushuk (to the 65th anniversary) .................................................................................... 121

PROCEEDINGSOF THE NATIONAL ACADEMY

OF SCIENCES OF BELARUSHUMANITARIAN SERIES 2009 N 3

FOUNDER IS THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF BELARUS

The Journal has been published since January 1956Issued four times a year

CONTENTS

PHILOSOPHY AND SOCIOLOGY

Zaykovskaya T. V., Stashkevich O. L. World outlook, spiritual and moral foundations of noosphere education and upbringing ...................................................................................................................................................................... 4

Rynkevich S. A. Representation of knowledge in intellectual systems: philosophic and epistemic aspect ............. 10Nikulina Yu. V. The social area structure: socio-cultural and semiotic aspects ....................................................... 16Balich N. L. Rating of the spiritual values priorities of Seventh Day Adventists (on the example of the Brest region) ............ 23

LAw

Sarokin D. V. Essence and forms of the legislation systematization .......................................................................... 33Tsimchyshen Yu. Ya. Features of the medical secrecy legal regulation .................................................................... 41

ECONOMICS

Enin Yu. I., Padabed N. A. The roadside infrastructure development in the transport complex of Belarus and Russia ............................................................................................................................................................................ 46

HISTORY

Danilovich V. V. Youth in the social and politic life of the Socialist Soviet Republic of Belarus on the day before the belarusization ................................................................................................................................................................. 52

Matsuk A. U. Distribution of tribunal posts within the magnate coalition in 1745 ................................................... 61Kryvuts V. I. The western Belarus youth preparation for agriculture in 1920–1930 years ....................................... 67

ARTS, ETHNOGRAPHY AND FOLKLORE

Mdivani T. G. Modern status of the Belarusian academician musicology ................................................................. 73Shved I. A. Symbolic of the cultivated trees in the Belarusian folklore ..................................................................... 78

LITERATURE STUDIES

Vasilyeva H. M., Kharkevich T. I. Some aspects of the personal reconstruction of history: to the problem of authenticity ...................................................................................................................................................................... 86

Nekrashevich-Karotkaya J. V. Latin-language heroic epos of Belarus in context of the European epic tradition (from XVI to the first half of XVII century) ....................................................................................................................... 95

LINGUISTICS

Chaika N. U. Constructional homonyms in the elliptical constructions ..................................................................... 105Kirdun A. A. Word-making nests with the temporal word on the top (to the problem of structural organization) .. 112

SCIENTISTS OF BELARUS

Arkadziy Iosifovich Zhurausky (to the 85th anniversary) ....................................................................................... 118Stsyapan Stsyapanavich Laushuk (to the 65th anniversary) .................................................................................... 121



Беларуси

4

ВЕСЦІ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ АКАДЭМІІ НАВУК БЕЛАРУСІ № 3 2009СЕРЫЯ ГУМАНІТАРНЫХ НАВУК

ФіласоФія і сацыялогія

УДК 37.017:1

Т. У. ЗайКоўсКая, В. Л. сТашКеВіч

СВЕТАПОГЛЯДНЫЯ І ДУХОЎНА-МАРАЛЬНЫЯ АСНОВЫ НААСФЕРНАй АДУКАЦЫІ І ВЫХАВАННЯ

інстытут філасофіі НаН Беларусі(Паступіў у рэдакцыю 02.10.2008)

У сучасным грамадстве, якое імкнецца да ўстойлівага развіцця, узрастае значнасць адукацыі і выхавання. Набыццё ведаў, уменняў, навыкаў з’яўляецца не столькі важным для практычнай дзейнасці чалавека ў сучаснасці, колькі становіцца неабходным для забеспячэння гарантыі ўстойлівасці ўласнага становішча ў будучыні.

Адукацыя і выхаванне спрыяюць змене маральных імператываў, фарміраванню новай сістэмы каштоўнасцей, прыярытэтаў, ідэалаў кожнага чалавека дзеля цывілізацыі новага тыпу. Светапогляднымі асновамі адукацыйнай парадыгмы XXI ст. могуць стаць ідэя аб развіцці све-ту як адзінага цэлага, уяўленне аб чалавеку як частцы прыроды.

Неабходнасць стварэння адукацыйна-выхаваўчай сістэмы, арыентаванай на ўстойлівае развіццё, выжыванне сучаснай цывілізацыі і захаванне біясферы, робіць актуальнай праблему наасферных адукацыі і выхавання.

Наасферная адукацыя як спроба экстрапаліраваць у галіну педагогікі ідэі касмізму і антра-пакасмізму пачала фарміравацца ў 90-я гг. ХХ ст. На сённяшні дзень склаліся два асноўныя па-дыходы да наасфернай адукацыі: з аднаго боку, яна разглядаецца як самастойны кірунак развіцця педагагічнай тэорыі і практыкі (А. М. Бураўскі, Г. С. Смірноў), з другога – як асаблівы напрамак экалагічнай адукацыі (Г. П. Сікорская). Па меркаванні А. М. Бураўскага, дырэктара «Наасфернай школы» ў г. Краснаярску, доктара філасофскіх навук, «наасфернай» варта лічыць усякую адукацыю, якой задаецца ўяўленне пра цэласнасць свету, адзінства чалавека і прыроды. Ён лічыць, што «пабудаваць наасферную школу – значыць пабудаваць шмат аўтарскіх школ у рамках канцэпцыі» [1, с. 6]. Да катэгорыі «наасферных» А. М. Бураўскі адносіць усе формы адукацыйнай дзейнасці, якія задавальняюць функцыянальным умовам:

– фарміраванне ў вучня ведаў або ўяўленняў аб свеце як адзіным цэлым;– фарміраванне ў вучня ведаў або ўяўленняў аб чалавеку як частцы свету;– фарміраванне ў навучэнцаў ведаў і ўяўленняў аб глабальных праблемах і ўзаемасувязі

лакальных праблем з глабальнымі;– інтэграцыя розных прадметных галін, пабудова курсаў, арганізаваных не па галінах,

а «па праблемах»;– фарміраванне ў вучняў уяўлення аб дзейнасці ў сферы мастацтва, літаратуры, гуманістыч-

ных галін ведаў як аб нарматыўнай і прэстыжнай; – уключэнне навучэнцаў у такія формы навучальнай дзейнасці, у якіх здзяйснялася б адзін-

ства пазітыўных ведаў, эмацыянальнага (у тым ліку эстэтычнага) успрымання і экзістэнцыі.Наасферная адукацыя, на наш погляд, гэта працэс навучання і выхавання, накіраваны на

фарміраванне Розуму (nous) чалавека. Асноўная функцыя наасфернай адукацыі – фарміраванне наасфернага чалавека з уласцівым яму наасферным мысленнем і наасфернай свядомасцю.

Надышоў час, калі станаўленне і развіццё сістэмы наасфернай адукацыі сталі неабходнай састаўной часткай руху за пераўтварэнне жыцця чалавецтва на прынцыпах наасфернага мыс-

4


ФіласоФія і сацыялогія

УДК 37.017:1

Т. У. ЗайКоўсКая, В. Л. сТашКеВіч

СВЕТАПОГЛЯДНЫЯ І ДУХОЎНА-МАРАЛЬНЫЯ АСНОВЫ НААСФЕРНАй АДУКАЦЫІ І ВЫХАВАННЯ

інстытут філасофіі НаН Беларусі(Паступіў у рэдакцыю 02.10.2008)

У сучасным грамадстве, якое імкнецца да ўстойлівага развіцця, узрастае значнасць адукацыі і выхавання. Набыццё ведаў, уменняў, навыкаў з’яўляецца не столькі важным для практычнай дзейнасці чалавека ў сучаснасці, колькі становіцца неабходным для забеспячэння гарантыі ўстойлівасці ўласнага становішча ў будучыні.

Адукацыя і выхаванне спрыяюць змене маральных імператываў, фарміраванню новай сістэмы каштоўнасцей, прыярытэтаў, ідэалаў кожнага чалавека дзеля цывілізацыі новага тыпу. Светапогляднымі асновамі адукацыйнай парадыгмы XXI ст. могуць стаць ідэя аб развіцці све-ту як адзінага цэлага, уяўленне аб чалавеку як частцы прыроды.

Неабходнасць стварэння адукацыйна-выхаваўчай сістэмы, арыентаванай на ўстойлівае развіццё, выжыванне сучаснай цывілізацыі і захаванне біясферы, робіць актуальнай праблему наасферных адукацыі і выхавання.

Наасферная адукацыя як спроба экстрапаліраваць у галіну педагогікі ідэі касмізму і антра-пакасмізму пачала фарміравацца ў 90-я гг. ХХ ст. На сённяшні дзень склаліся два асноўныя па-дыходы да наасфернай адукацыі: з аднаго боку, яна разглядаецца як самастойны кірунак развіцця педагагічнай тэорыі і практыкі (А. М. Бураўскі, Г. С. Смірноў), з другога – як асаблівы напрамак экалагічнай адукацыі (Г. П. Сікорская). Па меркаванні А. М. Бураўскага, дырэктара «Наасфернай школы» ў г. Краснаярску, доктара філасофскіх навук, «наасфернай» варта лічыць усякую адукацыю, якой задаецца ўяўленне пра цэласнасць свету, адзінства чалавека і прыроды. Ён лічыць, што «пабудаваць наасферную школу – значыць пабудаваць шмат аўтарскіх школ у рамках канцэпцыі» [1, с. 6]. Да катэгорыі «наасферных» А. М. Бураўскі адносіць усе формы адукацыйнай дзейнасці, якія задавальняюць функцыянальным умовам:

– фарміраванне ў вучня ведаў або ўяўленняў аб свеце як адзіным цэлым;– фарміраванне ў вучня ведаў або ўяўленняў аб чалавеку як частцы свету;– фарміраванне ў навучэнцаў ведаў і ўяўленняў аб глабальных праблемах і ўзаемасувязі

лакальных праблем з глабальнымі;– інтэграцыя розных прадметных галін, пабудова курсаў, арганізаваных не па галінах,

а «па праблемах»;– фарміраванне ў вучняў уяўлення аб дзейнасці ў сферы мастацтва, літаратуры, гуманістыч-

ных галін ведаў як аб нарматыўнай і прэстыжнай; – уключэнне навучэнцаў у такія формы навучальнай дзейнасці, у якіх здзяйснялася б адзін-

ства пазітыўных ведаў, эмацыянальнага (у тым ліку эстэтычнага) успрымання і экзістэнцыі.Наасферная адукацыя, на наш погляд, гэта працэс навучання і выхавання, накіраваны на

фарміраванне Розуму (nous) чалавека. Асноўная функцыя наасфернай адукацыі – фарміраванне наасфернага чалавека з уласцівым яму наасферным мысленнем і наасфернай свядомасцю.

Надышоў час, калі станаўленне і развіццё сістэмы наасфернай адукацыі сталі неабходнай састаўной часткай руху за пераўтварэнне жыцця чалавецтва на прынцыпах наасфернага мыс-



Беларуси

5

лення. На сённяшні дзень ужо існуе пэўная навукова-педагагічная база, на якой можна ўзвесці сістэму наасфернай адукацыі. Мадэлі айчыннай і замежнай экалагічнай адукацыі ўключаюць у сябе шэраг прынцыпаў, важных для наасфернай адукацыі, апора на якія можа спрыяць фарміраванню новай сістэмы навучання і выхавання, адпаведнай эпосе наасфернага развіцця.

Аднак, каб дадзеныя экалагічна накіраваныя адукацыйныя мадэлі набылі наасфернае гучанне, неабходна адмовіцца ад цвёрдай прывязкі да ўжо існуючых ведаў, уменняў і навыкаў, а таксама ад скіраванасці на прагматызацыю вынікаў навучальнага працэсу, паколькі наасферная адука-цыя прадугледжвае ў першую чаргу пастаноўку вышэйшых анталагічных і экзістэнцыяльных мэт. Сістэма наасфернай адукацыі павінна сфарміравацца ў сацыяльны інстытут, які ўключае пастаноўку мэты, стварэнне агульных і спецыяльных канцэпцый адукацыі, навучальных пра-грам, методык, метадаў, сродкаў для рэалізацыі ідэі адукацыі: навучальныя ўстановы, іх матэрыяльна-тэхнічнае і фінансавае забеспячэнне, сістэму падрыхтоўкі і перападрыхтоўкі педага- гічных і адміністрацыйных кадраў, сродкі педагагічнай камунікацыі і інш.

Наасфернае выхаванне разумеецца намі як працэс фарміравання Разумнай асобы, якая вало-дае найвышэйшым унутраным духоўным, інтэлектуальным і культурным зместам, здольнай да самаўдасканалення і самаразвіцця, а ў сваім актыўным жыцці – да разумных паводзін у дачы-ненні Прыроды, Грамадства і Чалавека.

Наасфернае выхаванне павінна засноўвацца на навуковым разуменні ўзаемасувязі натуральных і сацыяльных працэсаў, узгадняцца з агульнымі законамі развіцця прыроды і чалавека, выхоўваць яго адпаведна полу і ўзросту, а таксама фарміраваць у яго адказнасць за развіццё перш за ўсё самога сябе, за стан і далейшую эвалюцыю наасферы. У чалавека неабходна культываваць пэўныя этычныя ўстаноўкі ў дачыненні да прыроды, планеты і біясферы ў цэлым, а таксама прыродаахоўнае і рэсурса-зберагальнае мысленне і паводзіны. Адпаведна, у працэсе выхавання навучэнец павінен:

– усвядоміць сябе Разумным грамадзянінам Сусвету;– зразумець сутнасць планетарных працэсаў, што адбываюцца і маюць месца глабальных праблем; – усвядоміць узаемасувязь наасферы і жыццядзейнасці чалавечых супольнасцей; – сфарміраваць асабістую адказнасць за наасферу як асяроддзе і прадукт чалавечай жыц-

цядзейнасці; – усвядоміць самога сябе як суб’екта, які стварае наасферу, разумна «спажывае», захоўвае

і ўзнаўляе яе [4].На нашу думку, наасферныя адукацыя і выхаванне змогуць забяспечыць чалавека эфектыўнымі

прыладамі для самастойнага выбару свайго месца ў сістэме Прырода – Чалавек – Грамадства, умен-нем ставіць мэты, задачы і здзяйсняць іх у адпаведнасці з абсалютнымі маральнымі прынцыпамі.

Ключавую светапоглядную аснову наасферных адукацыі і выхавання склалі працы У. І. Вер-надскага, а таксама працы прадстаўнікоў касмічнага кірунку навукова-філасофскай думкі – М. Ф. Фёдарава, К. Э. Цыалкоўскага, М. Р. Халоднага.

Як вядома, М. Ф. Фёдараў і К. Э. Цыалкоўскі ў сваіх працах прадбачылі ідэю наасферы, развіваючы думку аб актыўным, дзейсным пачатку чалавека, здольным пераўтварыць свет на гуманістычных асновах. Гэта ідэя атрымала далейшае развіццё ў працах У. І. Вернадскага, стала асновай яго вучэння аб наасферы як вышэйшай стадыі развіцця біясферы, звязанай з узнікненнем і развіццём у ёй чалавецтва, яго інтэлектуальна-маральнай, духоўнай сілы.

Нягледзячы на тое што М. Ф. Фёдараў, К. Э. Цыалкоўскі і У. І. Вернадскі не стварылі цэласных педагагічных канцэпцый, пытанні адукацыі, выхавання, развіцця чалавека займаюць значнае мес-ца ў іх працах. Яны разглядалі фундаментальныя праблемы адукацыі і выхавання ў кантэксце антрапаксмічнага ўяўлення аб свеце і чалавеку. Акрамя таго, у працах навукоўцаў выразна прасоч-ваецца ідэя адаптацыі адукацыі да новай формы будучага цывілізацыйнага развіцця – наасферы.

Наасферызацыя адукацыі з’яўляецца цэнтральнай тэмай у працах філосафаў М. М. Мамедава, Н. М. Маісеева, А. Д. Урсула, А. Л. Яншына. Канцэптуальныя асновы гэтага новага кірунку педагагічнай тэорыі і практыкі былі раскрыты ў філасофскіх даследаваннях А. М. Бураўскага, Г. С. Смірнова і інш. Як адзначае вядомы беларускі вучоны-эканаміст, акадэмік П. Г. Нікіценка, «чалавецтва падыходзіць да неабходнасці выбару новай парадыгмы – разумнага агульнаплане-тарнага грамадскага сацыяльна-эканамічнага ўладкавання. Ісці па цяперашнім шляху – значыць

5

лення. На сённяшні дзень ужо існуе пэўная навукова-педагагічная база, на якой можна ўзвесці сістэму наасфернай адукацыі. Мадэлі айчыннай і замежнай экалагічнай адукацыі ўключаюць у сябе шэраг прынцыпаў, важных для наасфернай адукацыі, апора на якія можа спрыяць фарміраванню новай сістэмы навучання і выхавання, адпаведнай эпосе наасфернага развіцця.

Аднак, каб дадзеныя экалагічна накіраваныя адукацыйныя мадэлі набылі наасфернае гучанне, неабходна адмовіцца ад цвёрдай прывязкі да ўжо існуючых ведаў, уменняў і навыкаў, а таксама ад скіраванасці на прагматызацыю вынікаў навучальнага працэсу, паколькі наасферная адука-цыя прадугледжвае ў першую чаргу пастаноўку вышэйшых анталагічных і экзістэнцыяльных мэт. Сістэма наасфернай адукацыі павінна сфарміравацца ў сацыяльны інстытут, які ўключае пастаноўку мэты, стварэнне агульных і спецыяльных канцэпцый адукацыі, навучальных пра-грам, методык, метадаў, сродкаў для рэалізацыі ідэі адукацыі: навучальныя ўстановы, іх матэрыяльна-тэхнічнае і фінансавае забеспячэнне, сістэму падрыхтоўкі і перападрыхтоўкі педага- гічных і адміністрацыйных кадраў, сродкі педагагічнай камунікацыі і інш.

Наасфернае выхаванне разумеецца намі як працэс фарміравання Разумнай асобы, якая вало-дае найвышэйшым унутраным духоўным, інтэлектуальным і культурным зместам, здольнай да самаўдасканалення і самаразвіцця, а ў сваім актыўным жыцці – да разумных паводзін у дачы-ненні Прыроды, Грамадства і Чалавека.

Наасфернае выхаванне павінна засноўвацца на навуковым разуменні ўзаемасувязі натуральных і сацыяльных працэсаў, узгадняцца з агульнымі законамі развіцця прыроды і чалавека, выхоўваць яго адпаведна полу і ўзросту, а таксама фарміраваць у яго адказнасць за развіццё перш за ўсё самога сябе, за стан і далейшую эвалюцыю наасферы. У чалавека неабходна культываваць пэўныя этычныя ўстаноўкі ў дачыненні да прыроды, планеты і біясферы ў цэлым, а таксама прыродаахоўнае і рэсурса-зберагальнае мысленне і паводзіны. Адпаведна, у працэсе выхавання навучэнец павінен:

– усвядоміць сябе Разумным грамадзянінам Сусвету;– зразумець сутнасць планетарных працэсаў, што адбываюцца і маюць месца глабальных праблем; – усвядоміць узаемасувязь наасферы і жыццядзейнасці чалавечых супольнасцей; – сфарміраваць асабістую адказнасць за наасферу як асяроддзе і прадукт чалавечай жыц-

цядзейнасці; – усвядоміць самога сябе як суб’екта, які стварае наасферу, разумна «спажывае», захоўвае

і ўзнаўляе яе [4].На нашу думку, наасферныя адукацыя і выхаванне змогуць забяспечыць чалавека эфектыўнымі

прыладамі для самастойнага выбару свайго месца ў сістэме Прырода – Чалавек – Грамадства, умен-нем ставіць мэты, задачы і здзяйсняць іх у адпаведнасці з абсалютнымі маральнымі прынцыпамі.

Ключавую светапоглядную аснову наасферных адукацыі і выхавання склалі працы У. І. Вер-надскага, а таксама працы прадстаўнікоў касмічнага кірунку навукова-філасофскай думкі – М. Ф. Фёдарава, К. Э. Цыалкоўскага, М. Р. Халоднага.

Як вядома, М. Ф. Фёдараў і К. Э. Цыалкоўскі ў сваіх працах прадбачылі ідэю наасферы, развіваючы думку аб актыўным, дзейсным пачатку чалавека, здольным пераўтварыць свет на гуманістычных асновах. Гэта ідэя атрымала далейшае развіццё ў працах У. І. Вернадскага, стала асновай яго вучэння аб наасферы як вышэйшай стадыі развіцця біясферы, звязанай з узнікненнем і развіццём у ёй чалавецтва, яго інтэлектуальна-маральнай, духоўнай сілы.

Нягледзячы на тое што М. Ф. Фёдараў, К. Э. Цыалкоўскі і У. І. Вернадскі не стварылі цэласных педагагічных канцэпцый, пытанні адукацыі, выхавання, развіцця чалавека займаюць значнае мес-ца ў іх працах. Яны разглядалі фундаментальныя праблемы адукацыі і выхавання ў кантэксце антрапаксмічнага ўяўлення аб свеце і чалавеку. Акрамя таго, у працах навукоўцаў выразна прасоч-ваецца ідэя адаптацыі адукацыі да новай формы будучага цывілізацыйнага развіцця – наасферы.

Наасферызацыя адукацыі з’яўляецца цэнтральнай тэмай у працах філосафаў М. М. Мамедава, Н. М. Маісеева, А. Д. Урсула, А. Л. Яншына. Канцэптуальныя асновы гэтага новага кірунку педагагічнай тэорыі і практыкі былі раскрыты ў філасофскіх даследаваннях А. М. Бураўскага, Г. С. Смірнова і інш. Як адзначае вядомы беларускі вучоны-эканаміст, акадэмік П. Г. Нікіценка, «чалавецтва падыходзіць да неабходнасці выбару новай парадыгмы – разумнага агульнаплане-тарнага грамадскага сацыяльна-эканамічнага ўладкавання. Ісці па цяперашнім шляху – значыць



Беларуси

6

загінуць» [6]. Выхад ён бачыць у наасферызацыі ўсяго жыццеўладкавання на планеце Зямля. Навукоўцам даецца 14 трактовак паняцця «наасферызацыя», якія вынікаюць адна з адной, а ў сукуп- насці даюць суцэльнае ўяўленне аб гэтым працэсе, свайго роду стратэгію развіцця ўсяго чалавец-тва. Працытуем важную для нашага даследавання трактоўку паняцця «наасферызацыя», дадзе-ную П. Г. Нікіценкам: «Наасферызацыя – гэта тэндэнцыя да панавання сферы розуму, рэгуля- вання планетарнай дзейнасці з захаваннем біялагічнай і культурнай разнастайнасці на аснове каштоўнасці і самагоднасці чалавека і забеспячэннем прыярытэтнага развіцця нематэрыяльнай сферы грамадскага ўзнаўлення, асабліва навукі, адукацыі, культуры і аховы здароўя» [6].

Навукова-тэарэтычныя асновы наасфернай адукацыі распрацоўваюцца шэрагам даследчы-каў расійскіх ВНУ і навуковых арганізацый (В. П. Казначэеў, Н. Н. Лук’янчыкаў, А. А. Уліцын, А. І. Субета). Аб значнасці наасфернай адукацыі сведчыць той факт, што ў Расійскай акадэміі прыродазнаўчых навук створана аддзяленне Наасфернай адукацыі.

Светапоглядныя ўстаноўкі і вядучыя мэты наасферных адукацыі і выхавання грунтуюцца на аснове ідэй антрапакасмізму, устойлівага развіцця, каэвалюцыі, наагуманізму, захавання біясферы і чалавечай цывілізацыі.

Адзін з вучняў У.І. Вернадскага – вядомы савецкі батанік і мікрабіёлаг, украінскі акадэмік М. Р. Халодны (1882–1953) увёў у навуковы ўжытак актыўна-эвалюцыйнай, касмічнай думкі новае светапогляднае паняцце – антрапакасмізм*. Яно было ім развіта ў невялікай філасофскай працы «Думкі дарвініста аб прыродзе і чалавеку» (Ерэван, 1944), выдадзенай невялікім тыражом для вузкага кола аднадумцаў.

М. Р. Халодны супрацьпастаўляе антрапакасмізм антрапацэнтрызму, так званаму «перша-роднаму граху» чалавечай думкі, які не толькі ставіць чалавека ў цэнтр светабудовы, але і адрывае не зводзіць чалавека з яго трона выключнасці, бачачы ў ім «адну з арганічных састаўных частак» і этапаў развіцця касмічнага цэлага. Сцвярджаючы блізкасць чалавека з іншымі жыццёвымі формамі і сіламі, нават своеасаблівы «доўг» перад імі (якія вынасілі яго да быцця), антрапа-касмічная ўстаноўка адхіляе ганарлівае заваяванне гэтых сіл [9, с. 27].

Паводле ўяўленняў М. Р. Халоднага, чалавек не ёсць нейкая суверэнная і аўтаномная істота ў светабудове, ён неаддзельны ад лёсаў касмічнага развіцця, але ў той жа час узнікае і адварот-ная залежнасць: чалавек «становіцца адным з магутных фактараў далейшай эвалюцыі прыроды ў заселеным ім участку светабудовы, і прытым фактарам, які дзейнічае свядома. Гэта накладвае на яго велізарную адказнасць, бо робіць яго прамым удзельнікам працэсаў касмічнага маштабу і значэння» [11, с. 40–41]. У свядомую эвалюцыю М. Р. Халодны ўключае і «біялагічны (а, такім чынам, і псіхалагічны) прагрэс чалавецтва», які «цяпер больш, чым калі-небудзь раней, неад-дзельны ад прагрэсу сацыяльнага». «На яшчэ больш высокую прыступку эвалюцыі» чалавека змогуць падняць «яго розум, свабодная воля і маральныя ідэалы» [11, с. 57].

Шматлікае ў «Думках дарвініста…» нагадвае ідэі У.І. Вернадскага. Падабенства тут не толькі тыпалагічнае, выкліканае агульнасцю асноўных палажэнняў актыўна-эвалюцыйнай думкі. Навукоўцы былі звязаны і біяграфічна: разам працавалі на Дняпроўскай біялагічнай станцыі, над праектам Украінскай акадэміі навук, перапісваліся. У. І. Вернадскі даволі моцна паўплываў на яго. Па сваім светапоглядзе М. Р. Халодны доўгі час быў перакананым дарвіністам і ў адным з артыкулаў праспяваў сапраўдны гімн «натуральнаму адбору», называючы яго «творцам жы-вой прыроды», галоўнай рухаючай сілай эвалюцыі.

«Думкі дарвініста аб прыродзе і чалавеку» навуковец пасылае У. І. Вернадскаму. У якасці адказу У. І. Вернадскі публікуе невялікі артыкул «Некалькі слоў аб наасферы» (1944), дзе больш дакладна, чым М. Р. Халодны, фармулюе ўяўленне аб характары эвалюцыі і ролі ў ёй чалавека: кладзе ў аснову эвалюцыйнага працэсу з’яву цэфалізацыі, гаворыць аб новым, наасферным этапе. Прычым дзейнасць чалавека ў біясферы У. І. Вернадскі не абмяжоўвае толькі спасціжэннем яе законаў (як гэта першапачаткова было ў М. Р. Халоднага). Насупраць, у творчасці наасферы, пераўтварэнні аблічча Зямлі, а ў перспектыве і ўсяго космасу бачыць ён эвалюцыйную задачу чалавецтва.

* Антрапакасмізм дапускае цэласны падыход да асобы, арыентуе на развіццё інтэлектуальнай, эмацыянальна-каштоўнаснай і практычна-валявой сфер чалавека ў іх адзінстве, накіраваны на фарміраванне актыўна-творчага дзейснага пачатку ў асновах асобы, яе духоўнага свету, індывідуальнай своеасаблівасці.

6

загінуць» [6]. Выхад ён бачыць у наасферызацыі ўсяго жыццеўладкавання на планеце Зямля. Навукоўцам даецца 14 трактовак паняцця «наасферызацыя», якія вынікаюць адна з адной, а ў сукуп- насці даюць суцэльнае ўяўленне аб гэтым працэсе, свайго роду стратэгію развіцця ўсяго чалавец-тва. Працытуем важную для нашага даследавання трактоўку паняцця «наасферызацыя», дадзе-ную П. Г. Нікіценкам: «Наасферызацыя – гэта тэндэнцыя да панавання сферы розуму, рэгуля- вання планетарнай дзейнасці з захаваннем біялагічнай і культурнай разнастайнасці на аснове каштоўнасці і самагоднасці чалавека і забеспячэннем прыярытэтнага развіцця нематэрыяльнай сферы грамадскага ўзнаўлення, асабліва навукі, адукацыі, культуры і аховы здароўя» [6].

Навукова-тэарэтычныя асновы наасфернай адукацыі распрацоўваюцца шэрагам даследчы-каў расійскіх ВНУ і навуковых арганізацый (В. П. Казначэеў, Н. Н. Лук’янчыкаў, А. А. Уліцын, А. І. Субета). Аб значнасці наасфернай адукацыі сведчыць той факт, што ў Расійскай акадэміі прыродазнаўчых навук створана аддзяленне Наасфернай адукацыі.

Светапоглядныя ўстаноўкі і вядучыя мэты наасферных адукацыі і выхавання грунтуюцца на аснове ідэй антрапакасмізму, устойлівага развіцця, каэвалюцыі, наагуманізму, захавання біясферы і чалавечай цывілізацыі.

Адзін з вучняў У.І. Вернадскага – вядомы савецкі батанік і мікрабіёлаг, украінскі акадэмік М. Р. Халодны (1882–1953) увёў у навуковы ўжытак актыўна-эвалюцыйнай, касмічнай думкі новае светапогляднае паняцце – антрапакасмізм*. Яно было ім развіта ў невялікай філасофскай працы «Думкі дарвініста аб прыродзе і чалавеку» (Ерэван, 1944), выдадзенай невялікім тыражом для вузкага кола аднадумцаў.

М. Р. Халодны супрацьпастаўляе антрапакасмізм антрапацэнтрызму, так званаму «перша-роднаму граху» чалавечай думкі, які не толькі ставіць чалавека ў цэнтр светабудовы, але і адрывае не зводзіць чалавека з яго трона выключнасці, бачачы ў ім «адну з арганічных састаўных частак» і этапаў развіцця касмічнага цэлага. Сцвярджаючы блізкасць чалавека з іншымі жыццёвымі формамі і сіламі, нават своеасаблівы «доўг» перад імі (якія вынасілі яго да быцця), антрапа-касмічная ўстаноўка адхіляе ганарлівае заваяванне гэтых сіл [9, с. 27].

Паводле ўяўленняў М. Р. Халоднага, чалавек не ёсць нейкая суверэнная і аўтаномная істота ў светабудове, ён неаддзельны ад лёсаў касмічнага развіцця, але ў той жа час узнікае і адварот-ная залежнасць: чалавек «становіцца адным з магутных фактараў далейшай эвалюцыі прыроды ў заселеным ім участку светабудовы, і прытым фактарам, які дзейнічае свядома. Гэта накладвае на яго велізарную адказнасць, бо робіць яго прамым удзельнікам працэсаў касмічнага маштабу і значэння» [11, с. 40–41]. У свядомую эвалюцыю М. Р. Халодны ўключае і «біялагічны (а, такім чынам, і псіхалагічны) прагрэс чалавецтва», які «цяпер больш, чым калі-небудзь раней, неад-дзельны ад прагрэсу сацыяльнага». «На яшчэ больш высокую прыступку эвалюцыі» чалавека змогуць падняць «яго розум, свабодная воля і маральныя ідэалы» [11, с. 57].

Шматлікае ў «Думках дарвініста…» нагадвае ідэі У.І. Вернадскага. Падабенства тут не толькі тыпалагічнае, выкліканае агульнасцю асноўных палажэнняў актыўна-эвалюцыйнай думкі. Навукоўцы былі звязаны і біяграфічна: разам працавалі на Дняпроўскай біялагічнай станцыі, над праектам Украінскай акадэміі навук, перапісваліся. У. І. Вернадскі даволі моцна паўплываў на яго. Па сваім светапоглядзе М. Р. Халодны доўгі час быў перакананым дарвіністам і ў адным з артыкулаў праспяваў сапраўдны гімн «натуральнаму адбору», называючы яго «творцам жы-вой прыроды», галоўнай рухаючай сілай эвалюцыі.

«Думкі дарвініста аб прыродзе і чалавеку» навуковец пасылае У. І. Вернадскаму. У якасці адказу У. І. Вернадскі публікуе невялікі артыкул «Некалькі слоў аб наасферы» (1944), дзе больш дакладна, чым М. Р. Халодны, фармулюе ўяўленне аб характары эвалюцыі і ролі ў ёй чалавека: кладзе ў аснову эвалюцыйнага працэсу з’яву цэфалізацыі, гаворыць аб новым, наасферным этапе. Прычым дзейнасць чалавека ў біясферы У. І. Вернадскі не абмяжоўвае толькі спасціжэннем яе законаў (як гэта першапачаткова было ў М. Р. Халоднага). Насупраць, у творчасці наасферы, пераўтварэнні аблічча Зямлі, а ў перспектыве і ўсяго космасу бачыць ён эвалюцыйную задачу чалавецтва.

* Антрапакасмізм дапускае цэласны падыход да асобы, арыентуе на развіццё інтэлектуальнай, эмацыянальна-каштоўнаснай і практычна-валявой сфер чалавека ў іх адзінстве, накіраваны на фарміраванне актыўна-творчага дзейснага пачатку ў асновах асобы, яе духоўнага свету, індывідуальнай своеасаблівасці.



Беларуси

7

Ідэі, выкладзеныя У. І. Вернадскім у гэтым артыкуле, дапамаглі М. Р. Халоднаму згладзіць некато-рую супярэчлівасць сваіх пастулатаў: з аднаго боку, чалавек абвяшчаўся ім творчай сілай светабудо-вы, а з другога – уся роля яго ў светапарадку заключалася толькі ў прыстасаванні да прыроды, уменні жыць у ёй, так сказаць, у поўным узбраенні розуму і тэхнікі. У новы варыянт «Думак дарвініста аб прыродзе і чалавеку» (названых зараз, дарэчы, «Думкамі натураліста аб прыродзе і чалавеку», паколькі, па словах вучонага, «засноўваўся ўжо на больш шырокай аснове») ён уводзіць і паняцце цэфалізацыі. А ў якасці нейкай звышзадачы для чалавецтва ён бачыць змену цяперашняга, неўсвядомленага тыпу існавання біясферы, адухаўленне матэрыі, урачыстасць розуму над «сляпымі сіламі прыроды», а таксама дапускае магчымасць паступова распаўсюдзіць уладу розуму і на ўнутраны змест чалавека, высветліць патаемныя куткі псіхікі, рэгуляваць некаторыя інстынкты, у тым ліку і палавы, накіраваўшы эратычную энергію на творчасць і працу свядомасці. Такога роду ідэі блізкія ўсёй актыўна-эвалюцыйнай касмічнай думцы ХХ ст. – К. Э. Цыалкоўскаму, А. Л. Чыжэўскаму і інш.

У другой палове ХХ ст. чалавецтва пачало асэнсоўваць бесперспектыўнасць існуючага развіцця цывілізацыі, усведамляць супярэчнасць паміж узрастаючымі запатрабаваннямі сусветнай супольнасці і немагчымасцю біясферы забяспечыць гэтыя запатрабаванні. Яшчэ ў дэкларацыі пер-шай Міжнароднай канферэнцыі ААН па навакольнаму асяроддзю і развіццю (Стакгольм, 1972) было адзначана, што навакольнае асяроддзе і развіццё, заснаванае на існуючых спосабах задаваль-нення запатрабаванняў цывілізацыі, прыйшлі ў супярэчнасць. У дакладах Рымскага клуба (1972, 1974 гг. і інш.) даказвалася, што чалавецтва дасягнула сваіх «меж росту», і неабходны пераход цывілізацыі да стану «глабальнай дынамічнай раўнавагі», да «арганічнага росту» [8].

Спробы знайсці шляхі выхаду з крызісу, вызначыць далейшую траекторыю развіцця нашай цывілізацыі, па-новаму паглядзець на рашэнне глабальных праблем, звязаных з сацыяльна-эканамічным крызісам, зрабіла ў 80-я гг. ХХ ст. ААН. Была створана Міжнародная камісія па навакольным асяроддзі і развіцці на чале з прэм’ер-міністрам Нарвегіі Г. Х. Брунтланд для выпрацоўкі «глабальнай праграмы змяненняў».

Аўтары даклада характарызавалі стан біясферы як крызісны [5]. Тэхнагеннае развіццё выклікала не толькі небяспечныя тэндэнцыі ўнутры самой цывілізацыі, але і стварыла знешнюю пагрозу для яе, парадзіўшы разбуральныя працэсы ў навакольным асяроддзі, якія могуць радыкальна змяніць аблічча планеты, пагражаючы існаванню шматлікіх відаў, у тым ліку і чалавечаму роду.

Асноўны змест праграмы «глабальных змяненняў» Камісія пазначыла тэрмінам «sustainable development» – «падтрымліваючае развіццё», які азначае развіццё, што можа падтрымлівацца нявыз-начана доўга (у рускамоўнай літаратуры гэты тэрмін перакладзены як «устойлівае развіццё»). Ён атрымаў шырокае распаўсюджванне пасля публікацыі даклада «Наша агульная будучыня», падрых-таванага ў 1987 г. згаданай «Камісіяй Брунтланд». «Устойлівае развіццё, – адзначаецца ў дакладзе, – гэта такое развіццё, пры якім задавальняюцца запатрабаванні цяперашняга часу, але не ставяцца пад пагрозу здольнасці будучых пакаленняў задавальняць свае запатрабаванні». «Стратэгія ўстойлівага развіцця накіравана на дасягненне гармоніі паміж людзьмі і паміж грамадствам і прыродай» [5, с. 50, 68]. Тэрмін быў замацаваны ў Рыа-дэ-Жанейра ў 1992 г. на Канферэнцыі ААН па наваколь-ным асяроддзі і развіцці, на якой 179 дзяржаў, у тым ліку і Беларусь, падпісалі праграмныя дакумен-ты – «Дэкларацыю аб устойлівым развіцці» і «Павестку дня на ХХI стагоддзе», якія вызначаюць узгодненую палітыку краін свету па забеспячэнні ўстойлівага развіцця [8].

Шматлікія даследчыкі разглядаюць устойлівае развіццё як стратэгію пераходу да такога стану прыроды і грамадства, які можа характарызавацца тэрмінам «каэвалюцыя» (лац. са – прыстаўка, якая пазначае сумеснасць, узгодненасць; evolutio – разгортванне).

Каэвалюцыя – механізм узаемаабумоўленых і ўзаемаадаптыўных змяненняў элементаў, склада- ючых цэласную сістэму, якая развіваецца. У навуцы і філасофіі канцэпцыя каэвалюцыі выка-рыстоўваецца пры аналізе працэсаў, якія адбываюцца на розных узроўнях арганізацыі ўсклад- няючыхся біясістэм (ад малекулярных і аднаклетачных да ўсёй біясферы).

Сёння асаблівае значэнне мае канцэпцыя каэвалюцыі прыроды і чалавечага грамадства з яе ідэяй найбольш аптымальных суадносін інтарэсаў чалавека і біясферы. Тэхналагічная дзейнасць чалавека павінна быць падпарадкавана «каэвалюцыйнаму імператыву», які патрабуе суразмер-ваць запатрабаванні чалавецтва з рэальнымі магчымасцямі біясферы (у прыватнасці, неабходна

7

Ідэі, выкладзеныя У. І. Вернадскім у гэтым артыкуле, дапамаглі М. Р. Халоднаму згладзіць некато-рую супярэчлівасць сваіх пастулатаў: з аднаго боку, чалавек абвяшчаўся ім творчай сілай светабудо-вы, а з другога – уся роля яго ў светапарадку заключалася толькі ў прыстасаванні да прыроды, уменні жыць у ёй, так сказаць, у поўным узбраенні розуму і тэхнікі. У новы варыянт «Думак дарвініста аб прыродзе і чалавеку» (названых зараз, дарэчы, «Думкамі натураліста аб прыродзе і чалавеку», паколькі, па словах вучонага, «засноўваўся ўжо на больш шырокай аснове») ён уводзіць і паняцце цэфалізацыі. А ў якасці нейкай звышзадачы для чалавецтва ён бачыць змену цяперашняга, неўсвядомленага тыпу існавання біясферы, адухаўленне матэрыі, урачыстасць розуму над «сляпымі сіламі прыроды», а таксама дапускае магчымасць паступова распаўсюдзіць уладу розуму і на ўнутраны змест чалавека, высветліць патаемныя куткі псіхікі, рэгуляваць некаторыя інстынкты, у тым ліку і палавы, накіраваўшы эратычную энергію на творчасць і працу свядомасці. Такога роду ідэі блізкія ўсёй актыўна-эвалюцыйнай касмічнай думцы ХХ ст. – К. Э. Цыалкоўскаму, А. Л. Чыжэўскаму і інш.

У другой палове ХХ ст. чалавецтва пачало асэнсоўваць бесперспектыўнасць існуючага развіцця цывілізацыі, усведамляць супярэчнасць паміж узрастаючымі запатрабаваннямі сусветнай супольнасці і немагчымасцю біясферы забяспечыць гэтыя запатрабаванні. Яшчэ ў дэкларацыі пер-шай Міжнароднай канферэнцыі ААН па навакольнаму асяроддзю і развіццю (Стакгольм, 1972) было адзначана, што навакольнае асяроддзе і развіццё, заснаванае на існуючых спосабах задаваль-нення запатрабаванняў цывілізацыі, прыйшлі ў супярэчнасць. У дакладах Рымскага клуба (1972, 1974 гг. і інш.) даказвалася, што чалавецтва дасягнула сваіх «меж росту», і неабходны пераход цывілізацыі да стану «глабальнай дынамічнай раўнавагі», да «арганічнага росту» [8].

Спробы знайсці шляхі выхаду з крызісу, вызначыць далейшую траекторыю развіцця нашай цывілізацыі, па-новаму паглядзець на рашэнне глабальных праблем, звязаных з сацыяльна-эканамічным крызісам, зрабіла ў 80-я гг. ХХ ст. ААН. Была створана Міжнародная камісія па навакольным асяроддзі і развіцці на чале з прэм’ер-міністрам Нарвегіі Г. Х. Брунтланд для выпрацоўкі «глабальнай праграмы змяненняў».

Аўтары даклада характарызавалі стан біясферы як крызісны [5]. Тэхнагеннае развіццё выклікала не толькі небяспечныя тэндэнцыі ўнутры самой цывілізацыі, але і стварыла знешнюю пагрозу для яе, парадзіўшы разбуральныя працэсы ў навакольным асяроддзі, якія могуць радыкальна змяніць аблічча планеты, пагражаючы існаванню шматлікіх відаў, у тым ліку і чалавечаму роду.

Асноўны змест праграмы «глабальных змяненняў» Камісія пазначыла тэрмінам «sustainable development» – «падтрымліваючае развіццё», які азначае развіццё, што можа падтрымлівацца нявыз-начана доўга (у рускамоўнай літаратуры гэты тэрмін перакладзены як «устойлівае развіццё»). Ён атрымаў шырокае распаўсюджванне пасля публікацыі даклада «Наша агульная будучыня», падрых-таванага ў 1987 г. згаданай «Камісіяй Брунтланд». «Устойлівае развіццё, – адзначаецца ў дакладзе, – гэта такое развіццё, пры якім задавальняюцца запатрабаванні цяперашняга часу, але не ставяцца пад пагрозу здольнасці будучых пакаленняў задавальняць свае запатрабаванні». «Стратэгія ўстойлівага развіцця накіравана на дасягненне гармоніі паміж людзьмі і паміж грамадствам і прыродай» [5, с. 50, 68]. Тэрмін быў замацаваны ў Рыа-дэ-Жанейра ў 1992 г. на Канферэнцыі ААН па наваколь-ным асяроддзі і развіцці, на якой 179 дзяржаў, у тым ліку і Беларусь, падпісалі праграмныя дакумен-ты – «Дэкларацыю аб устойлівым развіцці» і «Павестку дня на ХХI стагоддзе», якія вызначаюць узгодненую палітыку краін свету па забеспячэнні ўстойлівага развіцця [8].

Шматлікія даследчыкі разглядаюць устойлівае развіццё як стратэгію пераходу да такога стану прыроды і грамадства, які можа характарызавацца тэрмінам «каэвалюцыя» (лац. са – прыстаўка, якая пазначае сумеснасць, узгодненасць; evolutio – разгортванне).

Каэвалюцыя – механізм узаемаабумоўленых і ўзаемаадаптыўных змяненняў элементаў, склада- ючых цэласную сістэму, якая развіваецца. У навуцы і філасофіі канцэпцыя каэвалюцыі выка-рыстоўваецца пры аналізе працэсаў, якія адбываюцца на розных узроўнях арганізацыі ўсклад- няючыхся біясістэм (ад малекулярных і аднаклетачных да ўсёй біясферы).

Сёння асаблівае значэнне мае канцэпцыя каэвалюцыі прыроды і чалавечага грамадства з яе ідэяй найбольш аптымальных суадносін інтарэсаў чалавека і біясферы. Тэхналагічная дзейнасць чалавека павінна быць падпарадкавана «каэвалюцыйнаму імператыву», які патрабуе суразмер-ваць запатрабаванні чалавецтва з рэальнымі магчымасцямі біясферы (у прыватнасці, неабходна



Беларуси

8

забарона на тыя віды пераўтвараючай дзейнасці чалавека, якія выклікаюць незваротныя змены ў біясферы і нясуць пагрозу існаванню жывой прыроды і чалавецтва). З пункта гледжання Н. М. Маісеева, «забеспячэнне каэвалюцыі, сумеснага гарманічнага развіцця Прыроды і Грамад-ства і ёсць цэнтральная праблема тэорыі развіцця наасферы» [3, с. 307].

У аснове пераходу да каэвалюцыі ляжыць «маральны імператыў», палажэнне аб тым, што развіццё цывілізацыі заключаецца ва ўдасканаленні чалавека, фарміраванні гуманістычных ідэалаў, новай сістэмы каштоўнасцей. Н. М. Маісееў адзначае, што «чалавецтву, для таго каб за-бяспечыць сваю будучыню, неабходна змена маральных прынцыпаў настолькі ж глыбокая, якая адбылася на пачатку станаўлення грамадства». «... Агульныя экалагічныя цяжкасці павінны спарадзіць адчуванне новай супольнасці: не сям’і або роду і нават краіны, а агульнапланетарнага адзінства. Гэта павінна парадзіць новую сістэму маральных прынцыпаў і забарон» [3, с. 250]. «Маральны імператыў» дапускае разуменне, прыналежнасць кожнага да глабальных экалагічных праблем, гэта значыць рэалізуе ідэі глабальнага выхавання. «Маральны імператыў» – гэта перш за ўсё вынік выхавання і навучання выхаванню ў самым шырокім сэнсе гэтага слова [3, с. 258].

Паняцце «каэвалюцыі» як спалучанай, узаемаабумоўленай змены суіснуючых сістэм і частак уну-тры цэлага, іх сумеснага развіцця, стала канцэптуальнай падставай філасофіі прыроды. Каэвалюцыйны падыход выкарыстоўваецца ў розных галінах навукі, у тым ліку і ў педагогіцы [2; 7; 10].

Наасферныя адукацыя і выхаванне павінны засноўвацца на універсальных прынцыпах маральнасці, г. зн. спосабах гарманічнага спалучэння чалавека з заканамернымі пачаткамі пры-роды, светабудовы: ісцінай, дабром, сумленнем, верай, любоўю, каштоўнасцю жыцця. Духоўна-маральнай асновай наасфернай адукацыі і выхавання з’яўляецца гуманізм рускага касмізму – наагуманізм (наасферны гуманізм).

Для наагуманізму ў адрозненне ад спажывецкага гуманізму ўласціва імкненне чалавечай супольнасці да стану каэвалюцыі з біясферай. Калі гуманізм абвяшчае каштоўнасць чалавека і сцвярджае рэфлекціраваны антрапацэнтрызм, то наагуманізм сцвярджае каштоўнасць жыцця ва ўсіх яго праявах, гарманічнае ўзаемадзеянне чалавека з прыродай (уключаючы космас) і яго адказнасць як адзінай разумнай істоты на планеце за жыццё на Зямлі. Гуманістычныя ідэалы касмістаў звязаны з пераходам чалавечага грамадства ад натуральнага, стыхійнага да наасфер-нага, стваральнага шляху развіцця.

Наагуманістычныя асновы адукацыі і яго апераджальных функцый у стратэгіі ўстойлівага развіцця грамадства распрацаваны расійскім даследчыкам Г. П. Сікорскай. Яна прапанавала ідэю новай наагуманістычнай мадэлі школы і распрацавала спецыяльныя педагагічныя тэхналогіі праектна-стваральнай скіраванасці, якія забяспечваюць дасягненне педагагічных мэт, рэалізацыю зместу адукацыі, улік працэсуальнага стану, стварэнне наагуманістычных якасцей асобы, станаўленне экалагічнай кампетэнтнасці, што робяць адукацыйны працэс прагнастычным, дыяг-настычным і асобасна-арыентаваным. Філасофскую аснову мадэлі склалі філасофія адзінства свету, чалавека і прыроды, уяўленні пра мікракосмас чалавека, які з’яўляецца універсальным адлюстра-ваннем макракосмасу прыроды. Адукацыйны працэс тут будуецца на аснове прынцыпу экацэн-трызму, а асноўная канцэптуальная ідэя – гэта чалавек у каэвалюцыі з прыродай.

У сваіх працах Г. П. Сікорская вызначыла такія характарыстыкі (вектары) наасфернай адукацыі, як рацыяналізм эмпірычных абагульненняў, экалагічны імператыў, глабалістыка, эўдэманічная педагогіка.

Рацыяналізм эмпірычных абагульненняў звязваецца аўтарам з пэўнай асцярожнасцю чалавека, які, зразумеўшы законы светабудовы, будзе выкарыстоўваць іх, толькі зыходзячы з наагума-ністычных арыентацый.

Экалагічны імператыў дазволіць, спасцігнуўшы законы ўзаемадзеяння грамадства і прыроды, функцыянавання біясферы, выконваць іх на практыцы ў любой сферы жыццядзейнасці.

Глабалістыка звязана з пашырэннем пазнавальнага свету, выхадам чалавека за межы вывучэн-ня біясферы ў касмічную прастору і фарміраваннем правіл узаемадзеяння з космасам.

Эўдэманічная педагогіка заклікана развіць імкненне да шчасця, найвышэйшай культуры і маральнасці, якія ўзнікаюць у чалавека ў працэсе зносін з прыродай [10, с. 48–49].

Г. П. Сікорская распрацавала наагуманістычную мадэль, якая складаецца з пяці ўзроўняў, уключаючы адукацыйныя стандарты, змястоўныя лініі, дамінанты адукацыі на кожным узроўні

8

забарона на тыя віды пераўтвараючай дзейнасці чалавека, якія выклікаюць незваротныя змены ў біясферы і нясуць пагрозу існаванню жывой прыроды і чалавецтва). З пункта гледжання Н. М. Маісеева, «забеспячэнне каэвалюцыі, сумеснага гарманічнага развіцця Прыроды і Грамад-ства і ёсць цэнтральная праблема тэорыі развіцця наасферы» [3, с. 307].

У аснове пераходу да каэвалюцыі ляжыць «маральны імператыў», палажэнне аб тым, што развіццё цывілізацыі заключаецца ва ўдасканаленні чалавека, фарміраванні гуманістычных ідэалаў, новай сістэмы каштоўнасцей. Н. М. Маісееў адзначае, што «чалавецтву, для таго каб за-бяспечыць сваю будучыню, неабходна змена маральных прынцыпаў настолькі ж глыбокая, якая адбылася на пачатку станаўлення грамадства». «... Агульныя экалагічныя цяжкасці павінны спарадзіць адчуванне новай супольнасці: не сям’і або роду і нават краіны, а агульнапланетарнага адзінства. Гэта павінна парадзіць новую сістэму маральных прынцыпаў і забарон» [3, с. 250]. «Маральны імператыў» дапускае разуменне, прыналежнасць кожнага да глабальных экалагічных праблем, гэта значыць рэалізуе ідэі глабальнага выхавання. «Маральны імператыў» – гэта перш за ўсё вынік выхавання і навучання выхаванню ў самым шырокім сэнсе гэтага слова [3, с. 258].

Паняцце «каэвалюцыі» як спалучанай, узаемаабумоўленай змены суіснуючых сістэм і частак уну-тры цэлага, іх сумеснага развіцця, стала канцэптуальнай падставай філасофіі прыроды. Каэвалюцыйны падыход выкарыстоўваецца ў розных галінах навукі, у тым ліку і ў педагогіцы [2; 7; 10].

Наасферныя адукацыя і выхаванне павінны засноўвацца на універсальных прынцыпах маральнасці, г. зн. спосабах гарманічнага спалучэння чалавека з заканамернымі пачаткамі пры-роды, светабудовы: ісцінай, дабром, сумленнем, верай, любоўю, каштоўнасцю жыцця. Духоўна-маральнай асновай наасфернай адукацыі і выхавання з’яўляецца гуманізм рускага касмізму – наагуманізм (наасферны гуманізм).

Для наагуманізму ў адрозненне ад спажывецкага гуманізму ўласціва імкненне чалавечай супольнасці да стану каэвалюцыі з біясферай. Калі гуманізм абвяшчае каштоўнасць чалавека і сцвярджае рэфлекціраваны антрапацэнтрызм, то наагуманізм сцвярджае каштоўнасць жыцця ва ўсіх яго праявах, гарманічнае ўзаемадзеянне чалавека з прыродай (уключаючы космас) і яго адказнасць як адзінай разумнай істоты на планеце за жыццё на Зямлі. Гуманістычныя ідэалы касмістаў звязаны з пераходам чалавечага грамадства ад натуральнага, стыхійнага да наасфер-нага, стваральнага шляху развіцця.

Наагуманістычныя асновы адукацыі і яго апераджальных функцый у стратэгіі ўстойлівага развіцця грамадства распрацаваны расійскім даследчыкам Г. П. Сікорскай. Яна прапанавала ідэю новай наагуманістычнай мадэлі школы і распрацавала спецыяльныя педагагічныя тэхналогіі праектна-стваральнай скіраванасці, якія забяспечваюць дасягненне педагагічных мэт, рэалізацыю зместу адукацыі, улік працэсуальнага стану, стварэнне наагуманістычных якасцей асобы, станаўленне экалагічнай кампетэнтнасці, што робяць адукацыйны працэс прагнастычным, дыяг-настычным і асобасна-арыентаваным. Філасофскую аснову мадэлі склалі філасофія адзінства свету, чалавека і прыроды, уяўленні пра мікракосмас чалавека, які з’яўляецца універсальным адлюстра-ваннем макракосмасу прыроды. Адукацыйны працэс тут будуецца на аснове прынцыпу экацэн-трызму, а асноўная канцэптуальная ідэя – гэта чалавек у каэвалюцыі з прыродай.

У сваіх працах Г. П. Сікорская вызначыла такія характарыстыкі (вектары) наасфернай адукацыі, як рацыяналізм эмпірычных абагульненняў, экалагічны імператыў, глабалістыка, эўдэманічная педагогіка.

Рацыяналізм эмпірычных абагульненняў звязваецца аўтарам з пэўнай асцярожнасцю чалавека, які, зразумеўшы законы светабудовы, будзе выкарыстоўваць іх, толькі зыходзячы з наагума-ністычных арыентацый.

Экалагічны імператыў дазволіць, спасцігнуўшы законы ўзаемадзеяння грамадства і прыроды, функцыянавання біясферы, выконваць іх на практыцы ў любой сферы жыццядзейнасці.

Глабалістыка звязана з пашырэннем пазнавальнага свету, выхадам чалавека за межы вывучэн-ня біясферы ў касмічную прастору і фарміраваннем правіл узаемадзеяння з космасам.

Эўдэманічная педагогіка заклікана развіць імкненне да шчасця, найвышэйшай культуры і маральнасці, якія ўзнікаюць у чалавека ў працэсе зносін з прыродай [10, с. 48–49].

Г. П. Сікорская распрацавала наагуманістычную мадэль, якая складаецца з пяці ўзроўняў, уключаючы адукацыйныя стандарты, змястоўныя лініі, дамінанты адукацыі на кожным узроўні



Беларуси

мадэлі, варыянты кваліфікацыйных дэтэрмінацый і магчымасці «ўваходу» – «выхаду» з эколага-адукацыйнай прасторы. Створаныя педагагічныя тэхналогіі праектна-стваральнай скіраванасці, якія забяспечваюць дасягненне педагагічных мэт, рэалізацыю зместу адукацыі, улік працэсуаль-нага стану, стварэнне наагуманістычных якасцей асобы, станаўленне экалагічнай кампетэнтнасці, робяць адукацыйны працэс прагнастычным, дыягнастычным і асобасна-арыентаваным.

Неабходнымі ўмовамі рэалізацыі наагуманістычнай мадэлі з’яўляюцца ўключэнне культура-лагічных кампанентаў у змест фундаментальнай натуральнанавуковай экалагічнай адукацыі праз тэхналогіі «пагружэння» ў прыродна-гістарычнае і культурнае асяроддзе, кантэмплятыўна-акустычнае засваенне прыроды, прыёмаў акультурацыі, развіцця кантэкстнага і вітагеннага навучання, увядзення ў прафесійна-адукацыйныя праграмы псіхолага-педагагічных, культурала-гічных трэнінгаў і практыкумаў. Аўтарам распрацаваны тэхналогіі шматмернага дыялогу эколага- адукацыйных сістэм ВНУ і школы, сярод якіх: сістэмакомплекс экалагічнай субкультуры; школа- цэнтр экалагічнай адукацыі «Экаполіс-3»; школа наасфернага гуманізму; этнаэкалагічны цэнтр дыялогу культур з прыродай, экалагічная адукацыя для дзяцей праз узаемадзеянне мікрасоцыуму з прыродай [10, с. 360–363].

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што наасферныя адукацыя і выхаванне з’яўляюцца «апераджальнай сістэмай», арыентаванай на будучыню, служачай развіццю творчай асобы, яе індывідуальных якасцей, рэалізуючай прыярытэт інтэлектуальнага і практычна-валявога пачаткаў чалавека ў яго жыццядзейнасці. Яна здольна закласці асновы і паказаць арыенціры выжывання чалавецтва і яго духоўна-маральнага ўдасканалення.

Артыкул падрыхтаваны пры падтрымцы БРФФІ, праект Г07–090.

Літаратура1. Б у р о в с к и й, А. М. Концепция ноосферной школы / А. М. Буровский // Ноосферная школа: концепция

и программы; под ред. А. М. Буровского. – Красноярск: Изд-во НМЦ НЭО, 1995. – С. 6–21.2. В и н о к у р о в а, Н. Ф. Геоэкологическое образование: для устойчивого развития: Теоретико-концептуальный

аспект / Н. Ф. Винокурова // Методология и теоретические основы эколого-педагогического образования: сб. науч. тр.; под ред. Н. Д. Андреевой, Г. С. Камериловой. – Н. Новгород; СПб.: Нижегород. гуманит. центр, 2002. – С. 93–114.

3. М о и с е е в, Н. Н. Человек и ноосфера / Н. Н. Моисеев. – М.: Мол. гвардия, 1990. 4. М у д р и к, А. В. Обобщение в процессе воспитания: учеб. пособие / А. В. Мудрик. – М.: Пед. о-во России, 2001.5. Наше общее будущее: доклад Международной комиссии по окружающей среде и развитию; под ред. С. А. Евте-

ева, Р. А. Перелета. – М.: Прогресс, 1989.6. Н и к и т е н к о, П. Г. Ноосферная экономика и социальная политика: стратегия инновационного развития /

П. Г. Никитенко. – Минск: Белорус. наука, 2006.7. О р л о в, Е. В. Коэволюционный подход в формировании экологической культуры школьников: автореф. дис. …

канд. пед. наук / Е. В. Орлов. – М., 1997.8. Программа действия. Повестка дня на ХХI век и другие документы конференции в Рио-де-Жанейро в попу-

лярном изложении; сост. М. Кинг. – Женева: Центр «За наше общее будущее», 1993.9. С е м е н о в а, С. Г. Русский космизм / С. Г. Семенова // Русский космизм: Антология философской мысли;

сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гачевой; вступ. ст. С. Г. Семеновой; предисл. к текстам С. Г. Семеновой, А. Г. Гачевой; прим. А. Г. Гачевой. – М.: Педагогика-Пресс, 1993.

10. С и к о р с к а я, Г. П. Ноогуманистическая модель экологопедагогического образования и практика ее реа-лизации: дис... д-ра пед. наук / Г. П. Сикорская. – Екатеринбург, 1999.

11. Х о л о д н ы й, Н. Г. Мысли дарвиниста о природе и человеке / Н. Г. Холодный. – Ереван, 1944.

T. V. ZaykoVskaya, o. L. sTashkeVich

wORLD OUTLOOK, SPIRITUAL AND MORAL FOUNDATIONS OF NOOSPHERE EDUCATION AND UPBRINGING

SummaryThe specificity of Noosphere education and upbringing has been defined. Their essence is the formation of Noosphere person

with Noosphere consciousness and thinking. Such person would be characterized by such virtues as integral world perception, eco-humanistic relation to nature and society, as well as an active creative position in the world. The ideological aims of Noosphere education and upbringing have been building on the basis of such ideas as anthropological cosmism, sustainable development, co-evolution, conservation of biosphere and human civilization. The spiritual and moral basis of Noosphere education and upbrin-ging has been appeared the noo-humanism (Noosphere humanism).

мадэлі, варыянты кваліфікацыйных дэтэрмінацый і магчымасці «ўваходу» – «выхаду» з эколага-адукацыйнай прасторы. Створаныя педагагічныя тэхналогіі праектна-стваральнай скіраванасці, якія забяспечваюць дасягненне педагагічных мэт, рэалізацыю зместу адукацыі, улік працэсуаль-нага стану, стварэнне наагуманістычных якасцей асобы, станаўленне экалагічнай кампетэнтнасці, робяць адукацыйны працэс прагнастычным, дыягнастычным і асобасна-арыентаваным.

Неабходнымі ўмовамі рэалізацыі наагуманістычнай мадэлі з’яўляюцца ўключэнне культура-лагічных кампанентаў у змест фундаментальнай натуральнанавуковай экалагічнай адукацыі праз тэхналогіі «пагружэння» ў прыродна-гістарычнае і культурнае асяроддзе, кантэмплятыўна-акустычнае засваенне прыроды, прыёмаў акультурацыі, развіцця кантэкстнага і вітагеннага навучання, увядзення ў прафесійна-адукацыйныя праграмы псіхолага-педагагічных, культурала-гічных трэнінгаў і практыкумаў. Аўтарам распрацаваны тэхналогіі шматмернага дыялогу эколага- адукацыйных сістэм ВНУ і школы, сярод якіх: сістэмакомплекс экалагічнай субкультуры; школа- цэнтр экалагічнай адукацыі «Экаполіс-3»; школа наасфернага гуманізму; этнаэкалагічны цэнтр дыялогу культур з прыродай, экалагічная адукацыя для дзяцей праз узаемадзеянне мікрасоцыуму з прыродай [10, с. 360–363].

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што наасферныя адукацыя і выхаванне з’яўляюцца «апераджальнай сістэмай», арыентаванай на будучыню, служачай развіццю творчай асобы, яе індывідуальных якасцей, рэалізуючай прыярытэт інтэлектуальнага і практычна-валявога пачаткаў чалавека ў яго жыццядзейнасці. Яна здольна закласці асновы і паказаць арыенціры выжывання чалавецтва і яго духоўна-маральнага ўдасканалення.

Артыкул падрыхтаваны пры падтрымцы БРФФІ, праект Г07–090.

Літаратура1. Б у р о в с к и й, А. М. Концепция ноосферной школы / А. М. Буровский // Ноосферная школа: концепция

и программы; под ред. А. М. Буровского. – Красноярск: Изд-во НМЦ НЭО, 1995. – С. 6–21.2. В и н о к у р о в а, Н. Ф. Геоэкологическое образование: для устойчивого развития: Теоретико-концептуальный

аспект / Н. Ф. Винокурова // Методология и теоретические основы эколого-педагогического образования: сб. науч. тр.; под ред. Н. Д. Андреевой, Г. С. Камериловой. – Н. Новгород; СПб.: Нижегород. гуманит. центр, 2002. – С. 93–114.

3. М о и с е е в, Н. Н. Человек и ноосфера / Н. Н. Моисеев. – М.: Мол. гвардия, 1990. 4. М у д р и к, А. В. Обобщение в процессе воспитания: учеб. пособие / А. В. Мудрик. – М.: Пед. о-во России, 2001.5. Наше общее будущее: доклад Международной комиссии по окружающей среде и развитию; под ред. С. А. Евте-

ева, Р. А. Перелета. – М.: Прогресс, 1989.6. Н и к и т е н к о, П. Г. Ноосферная экономика и социальная политика: стратегия инновационного развития /

П. Г. Никитенко. – Минск: Белорус. наука, 2006.7. О р л о в, Е. В. Коэволюционный подход в формировании экологической культуры школьников: автореф. дис. …

канд. пед. наук / Е. В. Орлов. – М., 1997.8. Программа действия. Повестка дня на ХХI век и другие документы конференции в Рио-де-Жанейро в попу-

лярном изложении; сост. М. Кинг. – Женева: Центр «За наше общее будущее», 1993.9. С е м е н о в а, С. Г. Русский космизм / С. Г. Семенова // Русский космизм: Антология философской мысли;

сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гачевой; вступ. ст. С. Г. Семеновой; предисл. к текстам С. Г. Семеновой, А. Г. Гачевой; прим. А. Г. Гачевой. – М.: Педагогика-Пресс, 1993.

10. С и к о р с к а я, Г. П. Ноогуманистическая модель экологопедагогического образования и практика ее реа-лизации: дис... д-ра пед. наук / Г. П. Сикорская. – Екатеринбург, 1999.

11. Х о л о д н ы й, Н. Г. Мысли дарвиниста о природе и человеке / Н. Г. Холодный. – Ереван, 1944.

T. V. ZaykoVskaya, o. L. sTashkeVich

wORLD OUTLOOK, SPIRITUAL AND MORAL FOUNDATIONS OF NOOSPHERE EDUCATION AND UPBRINGING

SummaryThe specificity of Noosphere education and upbringing has been defined. Their essence is the formation of Noosphere person

with Noosphere consciousness and thinking. Such person would be characterized by such virtues as integral world perception, eco-humanistic relation to nature and society, as well as an active creative position in the world. The ideological aims of Noosphere education and upbringing have been building on the basis of such ideas as anthropological cosmism, sustainable development, co-evolution, conservation of biosphere and human civilization. The spiritual and moral basis of Noosphere education and upbrin-ging has been appeared the noo-humanism (Noosphere humanism).



Беларуси

10


УДК 1:004.8

с. а. РыНКеВіч

ПРАДСТАЎЛЕННЕ ВЕДАЎ У ІНТЭЛЕКТУАЛЬНЫХ СІСТЭМАХ: ФІЛАСОФСКА-ЭПІСТЭМАЛАГІЧНЫ АСПЕКТ

Беларуска-Расійскі універсітэт, г. Магілёў

(Паступіў у рэдакцыю 07.06.2005)

Праблемы прадстаўлення ведаў пры стварэннi інтэлектуальных сiстэм кiравання (ІСК)* рознымi тэхнiчнымi аб’ектамi (аўтатранспартнымi сродкамi, станкамi, механiзмамi i г. д.) звязаны ў значнай ступенi з распрацоўкай адпаведных моў i мадэляў [1]. Iснуюць розныя тыпы мадэляў: лагiчныя, прадукцыйныя, сеткавыя (семантычныя сеткi), фрэймавыя i iншыя [2]. Лагiчныя мадэлi дапускаюць прадстаўленне ведаў у выглядзе фармальных сістэм (тэорый), i ў якасцi мовы прадстаўлення ведаў у такiх мадэлях звычайна выкарыстоўваецца мова логiкi прэдыкатаў. Прадукцыйныя прадстаўленні спрошчана можна ахарактарызаваць як сістэмы правiл наступнага віду: «Калi а, то В», або «Перадумова – дзеянне». Сеткавыя мадэлi дапускаюць выдзяленне нека-торых фiксаваных мностваў аб’ектаў i заданне адносiн на iх (гэта могуць быць адносiны рознага роду: прасторавыя, часавыя і iнш.). Фрэймавыя прадстаўленні можна разглядаць як прыклад семантычных сетак, аднак для першых характэрна прысутнасць фiксаваных структур iнфарма-цыйных адзiнак, у якіх вызначаны месцы для iмя фрэйма, iмён слотаў (ячэек захоўвання iнфармацыi) i значэнняў слотаў. Кожная з такіх мадэляў мае свае вартасці i недахопы ў адносiнах тых або iншых задач. Перавага лагiчных мадэляў, выкарыстоўваючых мову логікі прэдыкатаў, звязана з дэдуктыўнымі магчымасцямі вылічэння прэдыкатаў, тэарэтычнай абгрунтаванасцю вывадаў, ажыццяўляемых у сістэме. Аднак такога роду мадэлі ў складаных прадметных галінах могуць стаць вельмі грувасткімі і недастаткова выразнымі ў якасці мадэляў адпаведных ведаў. Прадукцыйныя мадэлі атрымалі шырокае распаўсюджанне дзякуючы такім добрым якасцям, як прастата фармулёўкі асобных правіл, папаўненне і мадыфікацыі, а таксама механізм лагічнага вываду. У якасці недахопу прадукцыйнага падыходу адзначаюць нізкую эфэктыўнасць апрацоўкі інфармацыі пры неабходнасці вырашэння складаных задач. Перавага семантычных сетак i фрэй-мавых мадэляў, з аднаго боку, – у іх эканамічнасці, дазваляючай скараціць час аўтаматызаванага пошуку інфармацыі, а з другога – у іх зручнасці апісання пэўных галін ведаў (і адпаведных фрагментаў рэальнасці, вывучаемых у дадзеных галінах), калі выдзяляюцца асноўныя (з мэтай вырашэння задач, для якіх ствараюцца ІСК) аб’екты прадметнай галіны і (або) сістэма паняццяў, у якіх будуць аналізавацца канкрэтныя сітуацыі, а таксама апісваюцца якасці аб’ектаў і адносіны паміж імі. І хаця ў цэлым для гэтых тыпаў мадэляў існуюць вялікія праблемы з стварэннем вываду, фрэймавыя сістэмы былі адзначаны як перспектыўныя дзякуючы магчымасцям падвядзення пад іх дастаткова строгіх лагічных і матэматычных падстаў. Пры гэтым у ІСК не абавязкова павінна быць створана толькі якая-небудзь адна з памянёных мадэляў прадстаўлення ведаў «у чыстым выглядзе». Сукупнасць розных мадэляў можа садзейнічаць стварэнню больш эфектыўных сістэм. На ўзроўні тэорыі штучнага інтэлекту (ШІ) гэта часам знаходзіць адлюстраванне ў распрацоўцы новых тыпаў мадэляў прадстаўлення ведаў, спалучаючых у сабе рысы мадэляў, стаўшых ужо традыцыйнымі [3; 4].

У рамках тэхналагічнага падыходу да ведаў, ажыццяўляемых ШІ, разглядаюцца пытанні эканамічнасці прадстаўлення ведаў з дапамогай тых або іншых сродкаў, іх дэдуктыўных магчы-

* Інтэлектуальная сiстэма кiравання – сiстэма, алгарытмы функцыянавання якой падобны логіцы чалавечага мыслення.

10


УДК 1:004.8

с. а. РыНКеВіч

ПРАДСТАЎЛЕННЕ ВЕДАЎ У ІНТЭЛЕКТУАЛЬНЫХ СІСТЭМАХ: ФІЛАСОФСКА-ЭПІСТЭМАЛАГІЧНЫ АСПЕКТ

Беларуска-Расійскі універсітэт, г. Магілёў


Праблемы прадстаўлення ведаў пры стварэннi інтэлектуальных сiстэм кiравання (ІСК)* рознымi тэхнiчнымi аб’ектамi (аўтатранспартнымi сродкамi, станкамi, механiзмамi i г. д.) звязаны ў значнай ступенi з распрацоўкай адпаведных моў i мадэляў [1]. Iснуюць розныя тыпы мадэляў: лагiчныя, прадукцыйныя, сеткавыя (семантычныя сеткi), фрэймавыя i iншыя [2]. Лагiчныя мадэлi дапускаюць прадстаўленне ведаў у выглядзе фармальных сістэм (тэорый), i ў якасцi мовы прадстаўлення ведаў у такiх мадэлях звычайна выкарыстоўваецца мова логiкi прэдыкатаў. Прадукцыйныя прадстаўленні спрошчана можна ахарактарызаваць як сістэмы правiл наступнага віду: «Калi а, то В», або «Перадумова – дзеянне». Сеткавыя мадэлi дапускаюць выдзяленне нека-торых фiксаваных мностваў аб’ектаў i заданне адносiн на iх (гэта могуць быць адносiны рознага роду: прасторавыя, часавыя і iнш.). Фрэймавыя прадстаўленні можна разглядаць як прыклад семантычных сетак, аднак для першых характэрна прысутнасць фiксаваных структур iнфарма-цыйных адзiнак, у якіх вызначаны месцы для iмя фрэйма, iмён слотаў (ячэек захоўвання iнфармацыi) i значэнняў слотаў. Кожная з такіх мадэляў мае свае вартасці i недахопы ў адносiнах тых або iншых задач. Перавага лагiчных мадэляў, выкарыстоўваючых мову логікі прэдыкатаў, звязана з дэдуктыўнымі магчымасцямі вылічэння прэдыкатаў, тэарэтычнай абгрунтаванасцю вывадаў, ажыццяўляемых у сістэме. Аднак такога роду мадэлі ў складаных прадметных галінах могуць стаць вельмі грувасткімі і недастаткова выразнымі ў якасці мадэляў адпаведных ведаў. Прадукцыйныя мадэлі атрымалі шырокае распаўсюджанне дзякуючы такім добрым якасцям, як прастата фармулёўкі асобных правіл, папаўненне і мадыфікацыі, а таксама механізм лагічнага вываду. У якасці недахопу прадукцыйнага падыходу адзначаюць нізкую эфэктыўнасць апрацоўкі інфармацыі пры неабходнасці вырашэння складаных задач. Перавага семантычных сетак i фрэй-мавых мадэляў, з аднаго боку, – у іх эканамічнасці, дазваляючай скараціць час аўтаматызаванага пошуку інфармацыі, а з другога – у іх зручнасці апісання пэўных галін ведаў (і адпаведных фрагментаў рэальнасці, вывучаемых у дадзеных галінах), калі выдзяляюцца асноўныя (з мэтай вырашэння задач, для якіх ствараюцца ІСК) аб’екты прадметнай галіны і (або) сістэма паняццяў, у якіх будуць аналізавацца канкрэтныя сітуацыі, а таксама апісваюцца якасці аб’ектаў і адносіны паміж імі. І хаця ў цэлым для гэтых тыпаў мадэляў існуюць вялікія праблемы з стварэннем вываду, фрэймавыя сістэмы былі адзначаны як перспектыўныя дзякуючы магчымасцям падвядзення пад іх дастаткова строгіх лагічных і матэматычных падстаў. Пры гэтым у ІСК не абавязкова павінна быць створана толькі якая-небудзь адна з памянёных мадэляў прадстаўлення ведаў «у чыстым выглядзе». Сукупнасць розных мадэляў можа садзейнічаць стварэнню больш эфектыўных сістэм. На ўзроўні тэорыі штучнага інтэлекту (ШІ) гэта часам знаходзіць адлюстраванне ў распрацоўцы новых тыпаў мадэляў прадстаўлення ведаў, спалучаючых у сабе рысы мадэляў, стаўшых ужо традыцыйнымі [3; 4].

У рамках тэхналагічнага падыходу да ведаў, ажыццяўляемых ШІ, разглядаюцца пытанні эканамічнасці прадстаўлення ведаў з дапамогай тых або іншых сродкаў, іх дэдуктыўных магчы-

* Інтэлектуальная сiстэма кiравання – сiстэма, алгарытмы функцыянавання якой падобны логіцы чалавечага мыслення.



Беларуси

11

масцей, эфектыўнасці ў вырашэнні задач. Уплыў тэорыі ШІ, метадаў прадстаўлення ведаў на даследаванне сутнасці ведаў распаўсюджваецца далёк за межы тэхналагічнага падыходу. Параўноўваючы ўплыў тых або іншых мадэляў прадстаўлення ведаў на экзістэнцыяльныя даследаванні ведаў, нельга не адзначыць розніцу ў той ролі, якую адыгрывае, з аднаго боку, лагічны падыход, а з другога – такія падыходы, як прадукцыйны, фрэймавы і іншыя, аб’яднаныя іншы час пад агульнай назвай эўрыстычнага або кагнітыўнага падыходу. Трэба адзначыць, што абодва гэтыя падраздзяленні могуць быць прыняты толькі ўмоўна: падраздзяленне «лагічны – эўрыстычны» або «лагічны – кагнітыўны» выклікае сумненні, паколькі для лагічных мадэляў характэрна прысутнасць эўрыстык і, акрамя таго, гэтыя мадэлі могуць змяшчаць дапушчэнні адносна кагнітыўных паводзін. Прыклад – распрацаваная групай В. К. Фіна інтэлектуальная сістэма (ІС), якая разглядаецца сваімі стваральнікамі як рэалізацыя логікі цвярозага розуму, аб’ядноўваючай прыродны рацыяналізм і натуральны эмпірызм [5].

У цэлым лагічны падыход да прадстаўлення ведаў у ІС не прывёў да якіх-небудзь сур’ёзных змяненняў у экзістэнцыяльных поглядах на веды, да з’яўлення новых уплывовых канцэпцый у гэтай галіне. Астатнія ж падыходы робяць больш значны ўплыў на даследаванне экзістэнцыяльных пытанняў пра веды. Прыклад – фрэймавая канцэпцыя стварэння ведаў, набыўшая вядомае распаўсюджанне як у псіхалогіі, так і ў кагнітыўнай лінгвістыцы. Вышэйадзначанае не трэба тлумачыць як аргумент на карысць пераваг гэтых тыпаў мадэляў прадстаўлення ведаў перад лагічнымі мадэлямі. Справа ў тым, што лагічны падыход у прадстаўленні ведаў, як і самі лагічныя вылічэнні, узнік на базе трактовак ведаў, якія складваліся стагоддзямі, – на аснове таго, што можа быць названа класічнай рацыяналістычнай эпістэмалогіяй з характэрным для яе прапазіцыйным тлумачэннем элементарных ведаў, разгляданнем тэорый матэматызаваных на-вук у якасці ўзорных форм арганізацыі ведаў, строгімі стандартамі правільнасці разважанняў. Узровень класічнай эпістэмалогіі і распрацаванасці яе канцэптуальных асноў такі высокі, што за час, у які вядуцца даследаванні па прадстаўленні ведаў у камп’ютэрных сістэмах (а гэты перыяд вельмі малы ў параўнанні з «узростам» класічнай эпістэмалогіі), гэтыя даследаванні, маючыя ў якасці сваёй канцэптуальнай базы саму класічную эпістэмалогію, заканамерна павінны былі хутчэй дэманстраваць яе магчымасці ў прымяненні да новых задач, чым стымуляваць істотныя змяненні ў ёй. Сцвярджэнне, што некласічныя логікі, якія ўсё шырэй прымяняюцца ў прад-стаўленні ведаў, таксама развіваюцца на канцэптуальнай аснове класічнай эпістэмалогіі, можа, на першы погляд, уявіцца парадаксальным. Тым не менш, яно справядліва ў той ступені, у якой некласічныя логікі з’яўляюцца мадыфікацыямі класічных вылічэнняў і падзяляюць з імі тыя глубінныя канцэптуальныя перадумовы, якія могуць быць у вядомым сэнсе проціпастаўлены канцэптуальным асновам іншых падыходаў. З гэтага пункту гледжання працы па логіцы прырод-най мовы і разважанняў цвярозага розуму сведчаць пра высокую гібкасць інструментарыя, развіваемага на базе класічнай эпістэмалогіі, і пра багацце яго магчымасцей.

Другія падыходы да прадстаўлення ведаў дастаткова цесна звязаны з развіццём кагнітыўнай псіхалогіі. Аднак сам гэты напрамак узнік пад уплывам так званай «камп’ютэрнай метафары», калі пазнавальныя працэсы сталі разглядацца па аналогіі з працай вылічальных машын. Не дзіўна, тое, што адбываецца ў ШІ, рабіла і робіць прыкметнае ўздзеянне на кагнітыўную псіхалогію (як і на яшчэ больш малады напрамак – кагнітыўную лінгвістыку). Гэта справядліва і ў дачыненні да ўласна прадстаўлення ведаў. І фрэймавыя, і сеткавыя мадэлі засноўваюцца на адпаведных канцэп-цыях структур чалавечага ўспрымання і памяці [6; 7]. Паказальна пры гэтым, што канцэпцыя фрэй-ма як кагнітыўнай структуры была матывавана задачамі распрацоўкі ІС. Разам з тым гэта канцэп-цыя мае самастойнае значэнне як канцэпцыя псіхалагічная і эпістэмалагічная і выкарыстоўваецца ў даследаванні праблем, выходзячых за рамкі ўласна распрацовак камп’ютэрных сістэм.

Сёння можна адзначыць, што прадстаўленню ведаў у ЭВМ у выглядзе сістэм правіл (што харак-тэрна, напрыклад, для прадукцыйных мадэляў) адпавядае новы падыход у філасофска-эпістэ-малагічных даследаваннях, надаючы асаблівае значэнне правілам і прадпісанням, рэгулюючым чалавечую дзейнасць. Гэты падыход прадстаўлены ў працах А. І. Ракітава [8]. У сярэдзіне 80-х гадоў XX ст. А. І. Ракітаў і Т. В. Адрыянава прагназавалі магчымасць з’яўлення новых тэндэнцый у эпістэмалогіі, якія датычыліся б цалкам даследавання пазнавальнай функцыі правіл як асаблівай

11

масцей, эфектыўнасці ў вырашэнні задач. Уплыў тэорыі ШІ, метадаў прадстаўлення ведаў на даследаванне сутнасці ведаў распаўсюджваецца далёк за межы тэхналагічнага падыходу. Параўноўваючы ўплыў тых або іншых мадэляў прадстаўлення ведаў на экзістэнцыяльныя даследаванні ведаў, нельга не адзначыць розніцу ў той ролі, якую адыгрывае, з аднаго боку, лагічны падыход, а з другога – такія падыходы, як прадукцыйны, фрэймавы і іншыя, аб’яднаныя іншы час пад агульнай назвай эўрыстычнага або кагнітыўнага падыходу. Трэба адзначыць, што абодва гэтыя падраздзяленні могуць быць прыняты толькі ўмоўна: падраздзяленне «лагічны – эўрыстычны» або «лагічны – кагнітыўны» выклікае сумненні, паколькі для лагічных мадэляў характэрна прысутнасць эўрыстык і, акрамя таго, гэтыя мадэлі могуць змяшчаць дапушчэнні адносна кагнітыўных паводзін. Прыклад – распрацаваная групай В. К. Фіна інтэлектуальная сістэма (ІС), якая разглядаецца сваімі стваральнікамі як рэалізацыя логікі цвярозага розуму, аб’ядноўваючай прыродны рацыяналізм і натуральны эмпірызм [5].

У цэлым лагічны падыход да прадстаўлення ведаў у ІС не прывёў да якіх-небудзь сур’ёзных змяненняў у экзістэнцыяльных поглядах на веды, да з’яўлення новых уплывовых канцэпцый у гэтай галіне. Астатнія ж падыходы робяць больш значны ўплыў на даследаванне экзістэнцыяльных пытанняў пра веды. Прыклад – фрэймавая канцэпцыя стварэння ведаў, набыўшая вядомае распаўсюджанне як у псіхалогіі, так і ў кагнітыўнай лінгвістыцы. Вышэйадзначанае не трэба тлумачыць як аргумент на карысць пераваг гэтых тыпаў мадэляў прадстаўлення ведаў перад лагічнымі мадэлямі. Справа ў тым, што лагічны падыход у прадстаўленні ведаў, як і самі лагічныя вылічэнні, узнік на базе трактовак ведаў, якія складваліся стагоддзямі, – на аснове таго, што можа быць названа класічнай рацыяналістычнай эпістэмалогіяй з характэрным для яе прапазіцыйным тлумачэннем элементарных ведаў, разгляданнем тэорый матэматызаваных на-вук у якасці ўзорных форм арганізацыі ведаў, строгімі стандартамі правільнасці разважанняў. Узровень класічнай эпістэмалогіі і распрацаванасці яе канцэптуальных асноў такі высокі, што за час, у які вядуцца даследаванні па прадстаўленні ведаў у камп’ютэрных сістэмах (а гэты перыяд вельмі малы ў параўнанні з «узростам» класічнай эпістэмалогіі), гэтыя даследаванні, маючыя ў якасці сваёй канцэптуальнай базы саму класічную эпістэмалогію, заканамерна павінны былі хутчэй дэманстраваць яе магчымасці ў прымяненні да новых задач, чым стымуляваць істотныя змяненні ў ёй. Сцвярджэнне, што некласічныя логікі, якія ўсё шырэй прымяняюцца ў прад-стаўленні ведаў, таксама развіваюцца на канцэптуальнай аснове класічнай эпістэмалогіі, можа, на першы погляд, уявіцца парадаксальным. Тым не менш, яно справядліва ў той ступені, у якой некласічныя логікі з’яўляюцца мадыфікацыямі класічных вылічэнняў і падзяляюць з імі тыя глубінныя канцэптуальныя перадумовы, якія могуць быць у вядомым сэнсе проціпастаўлены канцэптуальным асновам іншых падыходаў. З гэтага пункту гледжання працы па логіцы прырод-най мовы і разважанняў цвярозага розуму сведчаць пра высокую гібкасць інструментарыя, развіваемага на базе класічнай эпістэмалогіі, і пра багацце яго магчымасцей.

Другія падыходы да прадстаўлення ведаў дастаткова цесна звязаны з развіццём кагнітыўнай псіхалогіі. Аднак сам гэты напрамак узнік пад уплывам так званай «камп’ютэрнай метафары», калі пазнавальныя працэсы сталі разглядацца па аналогіі з працай вылічальных машын. Не дзіўна, тое, што адбываецца ў ШІ, рабіла і робіць прыкметнае ўздзеянне на кагнітыўную псіхалогію (як і на яшчэ больш малады напрамак – кагнітыўную лінгвістыку). Гэта справядліва і ў дачыненні да ўласна прадстаўлення ведаў. І фрэймавыя, і сеткавыя мадэлі засноўваюцца на адпаведных канцэп-цыях структур чалавечага ўспрымання і памяці [6; 7]. Паказальна пры гэтым, што канцэпцыя фрэй-ма як кагнітыўнай структуры была матывавана задачамі распрацоўкі ІС. Разам з тым гэта канцэп-цыя мае самастойнае значэнне як канцэпцыя псіхалагічная і эпістэмалагічная і выкарыстоўваецца ў даследаванні праблем, выходзячых за рамкі ўласна распрацовак камп’ютэрных сістэм.

Сёння можна адзначыць, што прадстаўленню ведаў у ЭВМ у выглядзе сістэм правіл (што харак-тэрна, напрыклад, для прадукцыйных мадэляў) адпавядае новы падыход у філасофска-эпістэ-малагічных даследаваннях, надаючы асаблівае значэнне правілам і прадпісанням, рэгулюючым чалавечую дзейнасць. Гэты падыход прадстаўлены ў працах А. І. Ракітава [8]. У сярэдзіне 80-х гадоў XX ст. А. І. Ракітаў і Т. В. Адрыянава прагназавалі магчымасць з’яўлення новых тэндэнцый у эпістэмалогіі, якія датычыліся б цалкам даследавання пазнавальнай функцыі правіл як асаблівай



Беларуси

12

эпістэмалагічнай катэгорыі і выяўлення механізма рацыяналізацыі і рэгулятыўнай трансфармацыі інтэлектуальнай творчасці [9]. Такога роду меркаванні (і пастаноўка задачы развіцця эпістэмалогіі ў гэтым напрамку) былі абумоўлены акалічнасцю, што для пабудовы баз ведаў (тэзаўруса) камп’ютэрных сістэм патрабавалася вывучэнне механізмаў функцыянавання ведаў з такога пункту погляду, каб гэта дазволіла выявіць правіла працы дадзеных механізмаў, г. зн. «інструкцыі, вызначаючыя, якія класы дзеянняў або асобныя дзеянні і як павінны быць зроблены» [9].

У кнізе «Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі» А. Т. Ракітаў прапануе канцэпцыю «інфарма-цыйнай эпістэмалогіі». «Узнікненне «інтэлектуальнай тэхналогіі» і вялікі інтарэс да прыроды і магчымасцей машыннага мыслення, выкліканы камп’ютэрнай рэвалюцыяй, – сцвярджае ён, – прывялі да фарміравання новага, нетрадыцыйнага раздзела эпістэмалогіі – эпістэмалогіі інфар-мацыйнай. Яна даследуе не тыя або іншыя віды навуковых ведаў, а веды наогул, але з асаблівага пункту погляду, з пазіцыі перапрацоўкі і пераўтварэння інфармацыі ў яе вышэйшую форму – веды. Інфармацыйная эпістэмалогія даследуе розныя спосабы прадстаўлення і выказвання ведаў і магчымасці пабудовы ведаў з дапамогай тэхнічных сістэм. З гэтай прычыны фокус інфарма-цыйнай эпістэмалогіі перамяшчаецца на звычайнае пазнанне і цвярозы розум, паколькі яны з’яўляюцца пачатковай формай пазнавальнай дзейнасці, да таго ж формай універсальнай, энцы-клапедычнай, найбольш складанай, разнастайнай і багатай» [8]. Працэс пазнання і мыслення, лічыць А. І. Ракітаў, разглядаецца ў інфармацыйнай эпістэмалогіі з пункту гледжання «інжынернага фундаменталізму» як працэс машыннай трансфармацыі інфармацыі. Да асноўных праблем інфар-мацыйнай эпістэмалогіі ён вылучае наступныя: «што такое інфармацыя; як яна перадаецца, транс-фармуецца; якія функцыі і суадносіны сігналаў і кодаў; якая эпістэмічная функцыя камп’ютэраў, ці могуць яны думаць; як з інфармацыі ствараюцца веды; як суадносяцца інфармацыя, сэнс і значэнне (семантыка); якія спосабы машыннага прадстаўлення ведаў; якая сувязь інфармацыі і мовы; як ажыццяўляецца машыннае мысленне і ўзаемаразуменне машыны і чалавека; ці можна рэдукаваць разумовыя працэсы да вылічальных функцый або прадставіць праз іх; у чым сутнасць інжынернага падыходу да пазнавальнай дзейнасці; і, нарэшце, якія суадносіны камп’ютэра і мозгу?» [8].

Відавочна, што ў кола пералічаных А. І. Ракітавым праблем уваходзяць як тэхналагічныя, так і экзістэнцыяльныя пытанні пра веды. Суаднесенасць гэтых пытанняў, абумоўленая тым, што ўсе яны так або інакш звязаны з праблемамі камп’ютэрнай перапрацоўкі інфармацыі, дазваляе гаварыць пра інфармацыйную эпістэмалогію як пра аб’ектна-фарміруемую сферу даследаванняў. Адны з пытанняў, акрэсленых А. І. Ракітавым у якасці асноўных пытанняў інфармацыйнай эпістэмалогіі, даследуюцца ў рамках ШІ (напрыклад, спосабы машыннага прадстаўлення ведаў), другія – у рамках пераважна псіхалагічных прац (напрыклад, праблемы мозгу), трэція (ці можа камп’ютэр думаць?) з’яўляюцца па сутнасці філасофскімі праблемамі, незалежна ад асноўнага роду заняткаў людзей, удзельнічаючых у іх абмеркаванні. Нельга згадзіцца з сцвярджэннем пра тое, што такім чынам зразумелая інфармацыйная эпістэмалогія «становіцца самастойным раз-дзелам філасофіі пазнання» [8], хаця б таму, што ажыццяўляемыя ў рамках ШІ працы па прадстаўленні і набыцці ведаў не маюць, як правіла, філасофскага характару.

Так або інакш, для асэнсавання таго, што адбываецца ў распрацоўцы камп’ютэрных сістэм з пазіцый эпістэмалогіі, характэрна таксама наяўнасць тэндэнцыі да вызначальнай трансфармацыі эпістэмалогіі з улікам патрэбнасцей камп’ютэрнай рэвалюцыі. Вышэйзгаданая задача вывучэння пазнавальнай дзейнасці як сістэмы правіл, якая ставіцца А. І. Ракітавым і Т. В. Адрыянавай (і атрым- лівае далейшае абгрунтаванне ў цытаванай кнізе А. І. Ракітава), – не адзіны магчымы напрамак развіцця эпістэмалогіі пад уплывам камп’ютэрнай рэвалюцыі.

Разглядаючы праблемы прадстаўлення ведаў з дапамогай семантычных сетак, С. М. Шалюцін прыходзіць да не менш правамернага вываду аб пажаданасці даследавання катэгорый з улікам патрабаванняў мадэліравання ведаў [10]. Справа ў тым, што базавыя адносіны, якія змяшчаюцца ў семантычных сетках, з’яўляюцца аналагамі мысліцельных катэгорый (напрыклад, катэгорый прычыннасці, часткі і цэлага, адзінага і агульнага). Гата дае падставу меркаваць, што «... для развіцця штучнага інтэлекту важна стварыць фармальныя квазікатэгорыі, якія былі б прыбліз-нымі аналагамі рэальных катэгорый, функцыянуючых у разумовым працэсе чалавека. Гэта азначае, што адной з задач гнасеалогіі на сучасным этапе з’яўляецца, так сказаць, раскладанне

12

эпістэмалагічнай катэгорыі і выяўлення механізма рацыяналізацыі і рэгулятыўнай трансфармацыі інтэлектуальнай творчасці [9]. Такога роду меркаванні (і пастаноўка задачы развіцця эпістэмалогіі ў гэтым напрамку) былі абумоўлены акалічнасцю, што для пабудовы баз ведаў (тэзаўруса) камп’ютэрных сістэм патрабавалася вывучэнне механізмаў функцыянавання ведаў з такога пункту погляду, каб гэта дазволіла выявіць правіла працы дадзеных механізмаў, г. зн. «інструкцыі, вызначаючыя, якія класы дзеянняў або асобныя дзеянні і як павінны быць зроблены» [9].

У кнізе «Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі» А. Т. Ракітаў прапануе канцэпцыю «інфарма-цыйнай эпістэмалогіі». «Узнікненне «інтэлектуальнай тэхналогіі» і вялікі інтарэс да прыроды і магчымасцей машыннага мыслення, выкліканы камп’ютэрнай рэвалюцыяй, – сцвярджае ён, – прывялі да фарміравання новага, нетрадыцыйнага раздзела эпістэмалогіі – эпістэмалогіі інфар-мацыйнай. Яна даследуе не тыя або іншыя віды навуковых ведаў, а веды наогул, але з асаблівага пункту погляду, з пазіцыі перапрацоўкі і пераўтварэння інфармацыі ў яе вышэйшую форму – веды. Інфармацыйная эпістэмалогія даследуе розныя спосабы прадстаўлення і выказвання ведаў і магчымасці пабудовы ведаў з дапамогай тэхнічных сістэм. З гэтай прычыны фокус інфарма-цыйнай эпістэмалогіі перамяшчаецца на звычайнае пазнанне і цвярозы розум, паколькі яны з’яўляюцца пачатковай формай пазнавальнай дзейнасці, да таго ж формай універсальнай, энцы-клапедычнай, найбольш складанай, разнастайнай і багатай» [8]. Працэс пазнання і мыслення, лічыць А. І. Ракітаў, разглядаецца ў інфармацыйнай эпістэмалогіі з пункту гледжання «інжынернага фундаменталізму» як працэс машыннай трансфармацыі інфармацыі. Да асноўных праблем інфар-мацыйнай эпістэмалогіі ён вылучае наступныя: «што такое інфармацыя; як яна перадаецца, транс-фармуецца; якія функцыі і суадносіны сігналаў і кодаў; якая эпістэмічная функцыя камп’ютэраў, ці могуць яны думаць; як з інфармацыі ствараюцца веды; як суадносяцца інфармацыя, сэнс і значэнне (семантыка); якія спосабы машыннага прадстаўлення ведаў; якая сувязь інфармацыі і мовы; як ажыццяўляецца машыннае мысленне і ўзаемаразуменне машыны і чалавека; ці можна рэдукаваць разумовыя працэсы да вылічальных функцый або прадставіць праз іх; у чым сутнасць інжынернага падыходу да пазнавальнай дзейнасці; і, нарэшце, якія суадносіны камп’ютэра і мозгу?» [8].

Відавочна, што ў кола пералічаных А. І. Ракітавым праблем уваходзяць як тэхналагічныя, так і экзістэнцыяльныя пытанні пра веды. Суаднесенасць гэтых пытанняў, абумоўленая тым, што ўсе яны так або інакш звязаны з праблемамі камп’ютэрнай перапрацоўкі інфармацыі, дазваляе гаварыць пра інфармацыйную эпістэмалогію як пра аб’ектна-фарміруемую сферу даследаванняў. Адны з пытанняў, акрэсленых А. І. Ракітавым у якасці асноўных пытанняў інфармацыйнай эпістэмалогіі, даследуюцца ў рамках ШІ (напрыклад, спосабы машыннага прадстаўлення ведаў), другія – у рамках пераважна псіхалагічных прац (напрыклад, праблемы мозгу), трэція (ці можа камп’ютэр думаць?) з’яўляюцца па сутнасці філасофскімі праблемамі, незалежна ад асноўнага роду заняткаў людзей, удзельнічаючых у іх абмеркаванні. Нельга згадзіцца з сцвярджэннем пра тое, што такім чынам зразумелая інфармацыйная эпістэмалогія «становіцца самастойным раз-дзелам філасофіі пазнання» [8], хаця б таму, што ажыццяўляемыя ў рамках ШІ працы па прадстаўленні і набыцці ведаў не маюць, як правіла, філасофскага характару.

Так або інакш, для асэнсавання таго, што адбываецца ў распрацоўцы камп’ютэрных сістэм з пазіцый эпістэмалогіі, характэрна таксама наяўнасць тэндэнцыі да вызначальнай трансфармацыі эпістэмалогіі з улікам патрэбнасцей камп’ютэрнай рэвалюцыі. Вышэйзгаданая задача вывучэння пазнавальнай дзейнасці як сістэмы правіл, якая ставіцца А. І. Ракітавым і Т. В. Адрыянавай (і атрым- лівае далейшае абгрунтаванне ў цытаванай кнізе А. І. Ракітава), – не адзіны магчымы напрамак развіцця эпістэмалогіі пад уплывам камп’ютэрнай рэвалюцыі.

Разглядаючы праблемы прадстаўлення ведаў з дапамогай семантычных сетак, С. М. Шалюцін прыходзіць да не менш правамернага вываду аб пажаданасці даследавання катэгорый з улікам патрабаванняў мадэліравання ведаў [10]. Справа ў тым, што базавыя адносіны, якія змяшчаюцца ў семантычных сетках, з’яўляюцца аналагамі мысліцельных катэгорый (напрыклад, катэгорый прычыннасці, часткі і цэлага, адзінага і агульнага). Гата дае падставу меркаваць, што «... для развіцця штучнага інтэлекту важна стварыць фармальныя квазікатэгорыі, якія былі б прыбліз-нымі аналагамі рэальных катэгорый, функцыянуючых у разумовым працэсе чалавека. Гэта азначае, што адной з задач гнасеалогіі на сучасным этапе з’яўляецца, так сказаць, раскладанне



Беларуси

13

катэгорый у бясконцы рад агульнанавуковых і іншых паняццяў, якія маглі б фармалізавац- ца сродкамі логікі і метадалогіі навукі» [10].

Погляд на камп’ютэр як на тэхнічны сродак (артэфакт), які выконвае, хутчэй, функцыю пасрэдніка ў перадачы ведаў ад аднаго чалавека другому і адыгрывае ролю своеасаблівага тэксту, чым з’яўляецца аўтаномнай (не патрабуючай дадатковага звароту да ведаў чалавека) мадэллю рэчаіснасці, прымушае нас зрабіць акцэнт на няпэўнай, асобаснай кампаненце ведаў, а таксама на культурных перадумовах зносін людзей пры дапамозе ЭВМ. Запаўненне базы ведаў, ажыццяўляемае інжынерам у выніку працы з экспертам, дапускае фармулёўку правіл (напры-клад, прадукцыйных), якія ўваходзяць у базу ведаў і неабходны для выканання сістэмай яе функ-цый [4; 10]. Тым не менш, гэтыя правілы звычайна не могуць прэтэндаваць на самастойны эпістэмалагічны статус – г. зн. статус правіл, у адпаведнасці з якімі сапраўды мысліць эксперт і сапраўды функцыянуюць «некамп’ютэрызаваныя» веды. Цалкам апраўдана ў гэтых адносінах аналогія паміж сістэмай, заснаванай на ведах, і звычайным тэкстам, якую праводзіць Ю. А. Шрэй- дэр [11]. У абодвух выпадках «... уладальнік ведаў не можа яго адэкватна выявіць у тэксце, рызы-куючы набыць нешта, адрознае ад таго, што меў на ўвазе аўтар. ... Веды не змяшчаюцца ў тэксце, а мадэліруюцца ў ім у дыскурсіўнай, а, такім чынам, спрошчанай форме. Надзея на тое, што яны будуць адэкватна ўспрыняты адрасатам, заснавана на веры ў творчыя здольнасці апошняга – у тое, што ён успрыме тэкст не як буквальную інструкцыю, а як «намёк», які дазваляе ўзнавіць архітэктуру мадэліруемых ведаў».

У прынцыпе сцвярджэнне пра існаванне невербалізуемых, неэксплікуемых асобасных ведаў не супярэчыць меркаванню аб магчымасці вербалізацыі або іншага роду эксплікацыі той часткі няпэўных ведаў, якая гэта дапускае. З такога пункту погляду развіццё магчымасцей сістэм ШІ менавіта як аўтаномных сістэм, супастаўных з чалавекам па раду выконваемых ім функцый у працы з інфармацыяй, сумяшчальна з выкананнем сістэмамі ШІ пасрэдніцкай ролі ў перадачы ведаў ад чалавека чалавеку, дапускаючай прысутнасць у людзей таго «агульнага рэзервуара» няпэўных ведаў, якія не могуць быць эксплікаваны для прадстаўлення ў камп’ютэрнай сістэме. На практыцы, аднак, тэндэнцыя да стварэння аўтаномных сістэм і тэндэнцыя да распрацоўкі сістэм-пасрэднікаў часам проціпастаўляюцца і канкурыруюць адна з адной. Праекцыя проціпастаўлен-ня гэтых падыходаў на ўзровень эпістэмалогіі – два процілеглыя пункты погляду на веды, адзін з якіх мяркуе прынцыповую эксплікуемасць усёй пазнавальнай дзейнасці чалавека, а другі – прынцыповую неэксплікуемасць таго, што не эксплікавана на дадзены момант.

Важнай групай тэхналагічных пытанняў пра веды, вывучаемых ШІ, з’яўляюцца пытанні прадстаўлення ведаў – г. зн. пытанні аб спосабах атрымання і ўводу ў ЭВМ інфармацыі, неабход-най для напаўнення структур прадстаўлення ведаў канкрэтным зместам. Крыніцамі гэтай інфармацыі могуць быць як тэксты (кнігі, артыкулы, архіўныя дакументы, электронныя носьбіты інфармацыі або ўжо створаныя базы ведаў, якія могуць вылічацца тэкстамі ў шырокім сэнсе гэтага слова), так і не зафіксаваныя ў тэкстах (або нават неартыкуляваныя) веды, якімі валодае чалавек (спецыяліст у прадметнай галіне, эксперт). У некаторых выпадках сістэма можа набы-ваць і папаўняць веды непасрэдна дзякуючы назіранню за навакольным асяроддзем. Шматлікія даследчыкі адзначаюць, што ключавой праблемай пры пабудове экспертных сістэм з’яўляецца атрыманне ведаў ад экспертаў [4].

Існуюць разнастайныя методыкі так званага атрымання ведаў ад эксперта. Найбольш раней-шыя і распаўсюджаныя з іх – методыкі інтэрв’юіравання экспертаў. Рэжым інтэрв’ю, калі інжынер па ведах вядзе актыўны дыялог з экспертам, мяркуе як папярэдняе азнаямленне яго з прадметнай галіной, для працы ў якой ствараецца сістэма, так і азнаямленне эксперта з некаторымі пытаннямі пабудовы ІС. Характар дыялогу залежыць ад многіх фактараў: галіны, у якой будзе выкарыс-тоўвацца сістэма, задач, якія яна павінна рашаць, ад тэарэтычнай арыентацыі інжынера па ведах і існуючага ў яго распараджэнні інструментарыя, ад індывідуальных асаблівасцей эксперта. На сённяшні дзень распрацавана мноства стратэгій інтэрв’юіравання, з якіх найбольш вядомы-мі з’яўляюцца «разбіўка на ступені», «рэпертуарная рашотка» і «пацвярджэнне падобнасці». Ад інтэрв’ю адрозніваюцца такія спосабы ўзаемадзеяння інжынера па ведах з экспертам, як прата-кольны аналіз, назіранне і гульнявая імітацыя (экспертныя гульні). Пратакольны аналіз мяркуе

13

катэгорый у бясконцы рад агульнанавуковых і іншых паняццяў, якія маглі б фармалізавац- ца сродкамі логікі і метадалогіі навукі» [10].

Погляд на камп’ютэр як на тэхнічны сродак (артэфакт), які выконвае, хутчэй, функцыю пасрэдніка ў перадачы ведаў ад аднаго чалавека другому і адыгрывае ролю своеасаблівага тэксту, чым з’яўляецца аўтаномнай (не патрабуючай дадатковага звароту да ведаў чалавека) мадэллю рэчаіснасці, прымушае нас зрабіць акцэнт на няпэўнай, асобаснай кампаненце ведаў, а таксама на культурных перадумовах зносін людзей пры дапамозе ЭВМ. Запаўненне базы ведаў, ажыццяўляемае інжынерам у выніку працы з экспертам, дапускае фармулёўку правіл (напры-клад, прадукцыйных), якія ўваходзяць у базу ведаў і неабходны для выканання сістэмай яе функ-цый [4; 10]. Тым не менш, гэтыя правілы звычайна не могуць прэтэндаваць на самастойны эпістэмалагічны статус – г. зн. статус правіл, у адпаведнасці з якімі сапраўды мысліць эксперт і сапраўды функцыянуюць «некамп’ютэрызаваныя» веды. Цалкам апраўдана ў гэтых адносінах аналогія паміж сістэмай, заснаванай на ведах, і звычайным тэкстам, якую праводзіць Ю. А. Шрэй- дэр [11]. У абодвух выпадках «... уладальнік ведаў не можа яго адэкватна выявіць у тэксце, рызы-куючы набыць нешта, адрознае ад таго, што меў на ўвазе аўтар. ... Веды не змяшчаюцца ў тэксце, а мадэліруюцца ў ім у дыскурсіўнай, а, такім чынам, спрошчанай форме. Надзея на тое, што яны будуць адэкватна ўспрыняты адрасатам, заснавана на веры ў творчыя здольнасці апошняга – у тое, што ён успрыме тэкст не як буквальную інструкцыю, а як «намёк», які дазваляе ўзнавіць архітэктуру мадэліруемых ведаў».

У прынцыпе сцвярджэнне пра існаванне невербалізуемых, неэксплікуемых асобасных ведаў не супярэчыць меркаванню аб магчымасці вербалізацыі або іншага роду эксплікацыі той часткі няпэўных ведаў, якая гэта дапускае. З такога пункту погляду развіццё магчымасцей сістэм ШІ менавіта як аўтаномных сістэм, супастаўных з чалавекам па раду выконваемых ім функцый у працы з інфармацыяй, сумяшчальна з выкананнем сістэмамі ШІ пасрэдніцкай ролі ў перадачы ведаў ад чалавека чалавеку, дапускаючай прысутнасць у людзей таго «агульнага рэзервуара» няпэўных ведаў, якія не могуць быць эксплікаваны для прадстаўлення ў камп’ютэрнай сістэме. На практыцы, аднак, тэндэнцыя да стварэння аўтаномных сістэм і тэндэнцыя да распрацоўкі сістэм-пасрэднікаў часам проціпастаўляюцца і канкурыруюць адна з адной. Праекцыя проціпастаўлен-ня гэтых падыходаў на ўзровень эпістэмалогіі – два процілеглыя пункты погляду на веды, адзін з якіх мяркуе прынцыповую эксплікуемасць усёй пазнавальнай дзейнасці чалавека, а другі – прынцыповую неэксплікуемасць таго, што не эксплікавана на дадзены момант.

Важнай групай тэхналагічных пытанняў пра веды, вывучаемых ШІ, з’яўляюцца пытанні прадстаўлення ведаў – г. зн. пытанні аб спосабах атрымання і ўводу ў ЭВМ інфармацыі, неабход-най для напаўнення структур прадстаўлення ведаў канкрэтным зместам. Крыніцамі гэтай інфармацыі могуць быць як тэксты (кнігі, артыкулы, архіўныя дакументы, электронныя носьбіты інфармацыі або ўжо створаныя базы ведаў, якія могуць вылічацца тэкстамі ў шырокім сэнсе гэтага слова), так і не зафіксаваныя ў тэкстах (або нават неартыкуляваныя) веды, якімі валодае чалавек (спецыяліст у прадметнай галіне, эксперт). У некаторых выпадках сістэма можа набы-ваць і папаўняць веды непасрэдна дзякуючы назіранню за навакольным асяроддзем. Шматлікія даследчыкі адзначаюць, што ключавой праблемай пры пабудове экспертных сістэм з’яўляецца атрыманне ведаў ад экспертаў [4].

Існуюць разнастайныя методыкі так званага атрымання ведаў ад эксперта. Найбольш раней-шыя і распаўсюджаныя з іх – методыкі інтэрв’юіравання экспертаў. Рэжым інтэрв’ю, калі інжынер па ведах вядзе актыўны дыялог з экспертам, мяркуе як папярэдняе азнаямленне яго з прадметнай галіной, для працы ў якой ствараецца сістэма, так і азнаямленне эксперта з некаторымі пытаннямі пабудовы ІС. Характар дыялогу залежыць ад многіх фактараў: галіны, у якой будзе выкарыс-тоўвацца сістэма, задач, якія яна павінна рашаць, ад тэарэтычнай арыентацыі інжынера па ведах і існуючага ў яго распараджэнні інструментарыя, ад індывідуальных асаблівасцей эксперта. На сённяшні дзень распрацавана мноства стратэгій інтэрв’юіравання, з якіх найбольш вядомы-мі з’яўляюцца «разбіўка на ступені», «рэпертуарная рашотка» і «пацвярджэнне падобнасці». Ад інтэрв’ю адрозніваюцца такія спосабы ўзаемадзеяння інжынера па ведах з экспертам, як прата-кольны аналіз, назіранне і гульнявая імітацыя (экспертныя гульні). Пратакольны аналіз мяркуе



Беларуси

14

фіксацыю дзеянняў (відэазапіс) або «думак услых» (запіс на магнітафонную стужку) эксперта ў працэсе вырашэння праблемы. Гыты запіс потым аналізуецца. У выпадку гульнявой імітацыі інжынер па ведах назірае за паводзінамі эксперта ў штучна створаных сітуацыях, мадэліруючых тыя, якія сапраўды маюць месца ў працы эксперта. Аднак і гэтыя спосабы патрабуюць дыялогу інжынера з экспертам. Такі дыялог неабходны пры аналізе атрыманай інфармацыі, для яе ўдакладнення, аднаўлення карціны працы эксперта ў тым аб’ёме, які патрабуецца для пабудовы ІС. Праца з экспертам можа быць у значнай ступені аўтаматызавана, калі функцыі інжынера па ведах (або частку гэтых функцый) выконвае ІС [4].

Можна адзначыць, што ў тэорыі ШІ няма аднагалоснасці ў інтэрпрэтацыі адносін «веды ў ІС – веды па-за ІС». Адны даследчыкі лічуць ІС мадэліруючымі экспертныя веды, другія падкрэс-ліваюць, што ствараемыя імі сістэмы не прэтэндуюць на мадэліраванне стратэгій чалавечага разважання або пошуку рашэнняў, аддаючы перавагу думцы не пра мадэліраванне экспертных ведаў, а, напрыклад, пра «штучную кампетэнтнасць» сістэмы. Тым не менш, сытуацыя, калі выбра- ная даследчыкамі пазіцыя ў тэхналагічным падыходзе да ведаў аказваецца звязанай з адпавед- най пазіцыяй у экзістэнцыяльным разгляданні ведаў, дастаткова тыповая. Так, даследчык, выкарыстоўваючы прадукцыйную мадэль прадстаўлення ведаў, часта лічыць, што веды эксперта ў сапраўднасці ёсць не што іншае, як сістэма прадукцый, аналагічным чынам знаходзяцца справы і з другімі мадэлямі і іх камбінацыямі. Адпаведнасць паміж формай рэпрэзентацыі ведаў у чалавека-эксперта і формай рэпрэзентацыі, у якой інжынер па ведах збіраецца іх апісваць і прад- стаўляць, разглядаецца як умова эфектыўнасці працы інжынера па ведах. Такім чынам, метады атрымання і метады прадстаўлення ведаў часта засноўваюцца на кагнітыўна-псіхалагічных і эпістэмалагічных меркаваннях, у тым ліку на экзістэнцыяльным поглядзе на кагнітыўную структуру экспертных ведаў.

Цяжкасці набыцця ведаў – гэта ў значнай ступені цяжкасці вывучэння структуры эксперт-ных ведаў і механізмаў іх функцыянавання. Рэфлексія эксперта над уласнымі ведамі не можа вырашыць гэтай праблемы, паколькі, па-першае, не ўсе эксперты валодаюць дастаткова развітой здольнасцю да рэфлексіі, па-другое, далёка не заўсёды могуць ажыццяўляць яе ў тых канцэпту-альных рамках, якія забяспечваюць магчымасць запаўнення базы ведаў, і, па-трэцяе, бываюць выпадкі, калі эксперты з прычыны якіх-небудзь меркаванняў не жадаюць дзяліцца інфармацыяй з інжынерам па ведах. Акрамя таго, існуюць складанасці прынцыповага характару, звязаныя з вербалізацыяй няпэўных ведаў, у тым ліку «ведаў як». Веды гэтага тыпу часам разумеюцца як эўрыстыкі, якія даюць магчымасць нараджаць праўдападобныя гіпотэзы, бачыць перспектыўныя падыходы да задачы, эфектыўна працаваць там, дзе даныя памылковыя або няпоўныя. Аднак знойдзеныя на больш ранніх этапах развіцця ШІ (напрыклад, пры мадэліраванні гульні ў шахматы) цяжкасці выяўлення эўрыстык, а таксама прынцыповыя сумненні ў рэальным існаванні эўрыстык як незразумелых дыскрэтных разумовых працэсаў захоўваюць сваё значэнне і ў дачыненні да задач пабудовы экспертных сістэм. Некаторыя даследчыкі надаюць вялікае значэнне інтуіцыі эксперта-чалавека, магчымасцям яе ўліку або «кампенсавання» пры распрацоўцы ІС.

Праблема «веды і камп’ютэр», такім чынам, звязана з пытаннямі яўнага і напэўнага, вербалі-зуемых і невербалізуемых ведаў, а таксама з праблемай інтуіцыі.

Літаратура

1. Т а р а с і к, У. П. Праблемы стварэння інтэлектуальных сістэм кіравання аўтатранспартнымі сродкамі / У. П. Тарасік, С. А. Рынкевіч // Весцi НАН Беларусі. Сер. фiз.-тэхн. навук. – 2001. – № 3. – С. 37–51.

2. Т а р а с і к, В. П. Інтэлектуальныя сістэмы кіравання аўтатранспартнымі сродкамі / У. П. Тарасік, С. А. Рынкевіч. – Мінск: УП «Тэхнапрынт», 2004. – 512 с.

3. Л а р’ е р, Ж.-Л. Сістэмы штучнага інтэлекту: пер. з франц. / Ж.-Л. Лар’ер. – М.: Мір, 1991. – 568 с.4. Г а ў р ы л а в а, Т. А. Базы ведаў інтэлектуальных сістэм / Т. А. Гаўрылава, У. Ф. Харашэўскі. – СПб.: Пітэр, 2000. – 384 c.5. Ф і н, У. К. Аб абагульненым ДСМ-метадзе аўтаматычнага параджэння гіпотэз / У. К. Фін // Семіётыка і інфарма-

тыка. – 1989. – Вып. 29.6. Штучны інтэлект: у 3 кн. Кн. 2. Мадэлі і метады / Пад рэд. Д. А. Паспелава. – М.: Радыё і сувязь, 1990. – 304 с.7. В е к е р, Л. М. Псіхічныя працэсы: мысленне і інтэлект / Л. М. Векер. – Л., 1976.

14

фіксацыю дзеянняў (відэазапіс) або «думак услых» (запіс на магнітафонную стужку) эксперта ў працэсе вырашэння праблемы. Гыты запіс потым аналізуецца. У выпадку гульнявой імітацыі інжынер па ведах назірае за паводзінамі эксперта ў штучна створаных сітуацыях, мадэліруючых тыя, якія сапраўды маюць месца ў працы эксперта. Аднак і гэтыя спосабы патрабуюць дыялогу інжынера з экспертам. Такі дыялог неабходны пры аналізе атрыманай інфармацыі, для яе ўдакладнення, аднаўлення карціны працы эксперта ў тым аб’ёме, які патрабуецца для пабудовы ІС. Праца з экспертам можа быць у значнай ступені аўтаматызавана, калі функцыі інжынера па ведах (або частку гэтых функцый) выконвае ІС [4].

Можна адзначыць, што ў тэорыі ШІ няма аднагалоснасці ў інтэрпрэтацыі адносін «веды ў ІС – веды па-за ІС». Адны даследчыкі лічуць ІС мадэліруючымі экспертныя веды, другія падкрэс-ліваюць, што ствараемыя імі сістэмы не прэтэндуюць на мадэліраванне стратэгій чалавечага разважання або пошуку рашэнняў, аддаючы перавагу думцы не пра мадэліраванне экспертных ведаў, а, напрыклад, пра «штучную кампетэнтнасць» сістэмы. Тым не менш, сытуацыя, калі выбра- ная даследчыкамі пазіцыя ў тэхналагічным падыходзе да ведаў аказваецца звязанай з адпавед- най пазіцыяй у экзістэнцыяльным разгляданні ведаў, дастаткова тыповая. Так, даследчык, выкарыстоўваючы прадукцыйную мадэль прадстаўлення ведаў, часта лічыць, што веды эксперта ў сапраўднасці ёсць не што іншае, як сістэма прадукцый, аналагічным чынам знаходзяцца справы і з другімі мадэлямі і іх камбінацыямі. Адпаведнасць паміж формай рэпрэзентацыі ведаў у чалавека-эксперта і формай рэпрэзентацыі, у якой інжынер па ведах збіраецца іх апісваць і прад- стаўляць, разглядаецца як умова эфектыўнасці працы інжынера па ведах. Такім чынам, метады атрымання і метады прадстаўлення ведаў часта засноўваюцца на кагнітыўна-псіхалагічных і эпістэмалагічных меркаваннях, у тым ліку на экзістэнцыяльным поглядзе на кагнітыўную структуру экспертных ведаў.

Цяжкасці набыцця ведаў – гэта ў значнай ступені цяжкасці вывучэння структуры эксперт-ных ведаў і механізмаў іх функцыянавання. Рэфлексія эксперта над уласнымі ведамі не можа вырашыць гэтай праблемы, паколькі, па-першае, не ўсе эксперты валодаюць дастаткова развітой здольнасцю да рэфлексіі, па-другое, далёка не заўсёды могуць ажыццяўляць яе ў тых канцэпту-альных рамках, якія забяспечваюць магчымасць запаўнення базы ведаў, і, па-трэцяе, бываюць выпадкі, калі эксперты з прычыны якіх-небудзь меркаванняў не жадаюць дзяліцца інфармацыяй з інжынерам па ведах. Акрамя таго, існуюць складанасці прынцыповага характару, звязаныя з вербалізацыяй няпэўных ведаў, у тым ліку «ведаў як». Веды гэтага тыпу часам разумеюцца як эўрыстыкі, якія даюць магчымасць нараджаць праўдападобныя гіпотэзы, бачыць перспектыўныя падыходы да задачы, эфектыўна працаваць там, дзе даныя памылковыя або няпоўныя. Аднак знойдзеныя на больш ранніх этапах развіцця ШІ (напрыклад, пры мадэліраванні гульні ў шахматы) цяжкасці выяўлення эўрыстык, а таксама прынцыповыя сумненні ў рэальным існаванні эўрыстык як незразумелых дыскрэтных разумовых працэсаў захоўваюць сваё значэнне і ў дачыненні да задач пабудовы экспертных сістэм. Некаторыя даследчыкі надаюць вялікае значэнне інтуіцыі эксперта-чалавека, магчымасцям яе ўліку або «кампенсавання» пры распрацоўцы ІС.

Праблема «веды і камп’ютэр», такім чынам, звязана з пытаннямі яўнага і напэўнага, вербалі-зуемых і невербалізуемых ведаў, а таксама з праблемай інтуіцыі.


1. Т а р а с і к, У. П. Праблемы стварэння інтэлектуальных сістэм кіравання аўтатранспартнымі сродкамі / У. П. Тарасік, С. А. Рынкевіч // Весцi НАН Беларусі. Сер. фiз.-тэхн. навук. – 2001. – № 3. – С. 37–51.

2. Т а р а с і к, В. П. Інтэлектуальныя сістэмы кіравання аўтатранспартнымі сродкамі / У. П. Тарасік, С. А. Рынкевіч. – Мінск: УП «Тэхнапрынт», 2004. – 512 с.

3. Л а р’ е р, Ж.-Л. Сістэмы штучнага інтэлекту: пер. з франц. / Ж.-Л. Лар’ер. – М.: Мір, 1991. – 568 с.4. Г а ў р ы л а в а, Т. А. Базы ведаў інтэлектуальных сістэм / Т. А. Гаўрылава, У. Ф. Харашэўскі. – СПб.: Пітэр, 2000. – 384 c.5. Ф і н, У. К. Аб абагульненым ДСМ-метадзе аўтаматычнага параджэння гіпотэз / У. К. Фін // Семіётыка і інфарма-

тыка. – 1989. – Вып. 29.6. Штучны інтэлект: у 3 кн. Кн. 2. Мадэлі і метады / Пад рэд. Д. А. Паспелава. – М.: Радыё і сувязь, 1990. – 304 с.7. В е к е р, Л. М. Псіхічныя працэсы: мысленне і інтэлект / Л. М. Векер. – Л., 1976.



Беларуси

8. Р а к і т а ў, А. І. Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі / А. І. Ракітаў. – М.: Палітіздат, 1991.9. Р а к і т а ў, А. І., А д р ы я н а в а, Т. В. Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі / А. І. Ракітаў, Т. В. Адрыянава //

Пытанні філасофіі. – 1986. – № 11. – С. 78.10. Ш а л ю ц і н, І. С. Штучны інтэлект: гнасеалагічны аспект / І. С. Шалюцін. – М., 1985. 11. Ш р э й д э р, Ю. А. Штучны інтэлект, рэфлексіўныя структуры і антропны прынцып / Ю. А. Шрэйдэр //

Пытанні філасофіі. – 1995. – № 7. – С. 163–167.

s. a. RynkeVich

REPRESENTATION OF KNOwLEDGE IN INTELLECTUAL SYSTEMS: PHILOSOPHIC AND EPISTEMIC ASPECT

Summary

Problems of knowledge representation in the creation of intellectual systems of different technical objects (vehicles, f light vehicles, machine tools, gears etc.) are connected to applicable languages and models. There are different types of models: logical, rule-oriented, network (semantic networks), frame and others. Also there is symbiosis of different models promoting to creation of more effective systems.

The different approaches to representation of knowledge have been reviewed and parsed in the article. The new approach in philosophy which is episteme research has been marked. It attaches the special value to rules and prescriptions adjusting human activity. First of all it is characteristic feature of the rule-oriented models.

The view on the computer as technical device (artifact) executing intermediating function in the transfer of knowledge from one person to another provokes to study implicit personal component of knowledge and cultural reasons of dialogue by means of computer.

The problems of knowledge acquisition concern to the relevant knowledge problems in the theory of artificial intellect by the way of obtaining and input the indispensable information into the computer to fill the representation patterns of knowledge by the particular contents. There are miscellaneous techniques of the expert knowledge withdrawal. Often the methods of withdrawal and representation of knowledge have been founded on cognition-psychological and episteme reasons including existential view on the cognition pattern of expert knowledge.

8. Р а к і т а ў, А. І. Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі / А. І. Ракітаў. – М.: Палітіздат, 1991.9. Р а к і т а ў, А. І., А д р ы я н а в а, Т. В. Філасофія камп’ютэрнай рэвалюцыі / А. І. Ракітаў, Т. В. Адрыянава //

Пытанні філасофіі. – 1986. – № 11. – С. 78.10. Ш а л ю ц і н, І. С. Штучны інтэлект: гнасеалагічны аспект / І. С. Шалюцін. – М., 1985. 11. Ш р э й д э р, Ю. А. Штучны інтэлект, рэфлексіўныя структуры і антропны прынцып / Ю. А. Шрэйдэр //

Пытанні філасофіі. – 1995. – № 7. – С. 163–167.

s. a. RynkeVich

REPRESENTATION OF KNOwLEDGE IN INTELLECTUAL SYSTEMS: PHILOSOPHIC AND EPISTEMIC ASPECT

Summary

Problems of knowledge representation in the creation of intellectual systems of different technical objects (vehicles, f light vehicles, machine tools, gears etc.) are connected to applicable languages and models. There are different types of models: logical, rule-oriented, network (semantic networks), frame and others. Also there is symbiosis of different models promoting to creation of more effective systems.

The different approaches to representation of knowledge have been reviewed and parsed in the article. The new approach in philosophy which is episteme research has been marked. It attaches the special value to rules and prescriptions adjusting human activity. First of all it is characteristic feature of the rule-oriented models.

The view on the computer as technical device (artifact) executing intermediating function in the transfer of knowledge from one person to another provokes to study implicit personal component of knowledge and cultural reasons of dialogue by means of computer.

The problems of knowledge acquisition concern to the relevant knowledge problems in the theory of artificial intellect by the way of obtaining and input the indispensable information into the computer to fill the representation patterns of knowledge by the particular contents. There are miscellaneous techniques of the expert knowledge withdrawal. Often the methods of withdrawal and representation of knowledge have been founded on cognition-psychological and episteme reasons including existential view on the cognition pattern of expert knowledge.



Беларуси

16


УДК 352/354

Ю. У. НіКУЛіНа

СТРУКТУРА САЦЫЯЛЬНАй ПРАСТОРЫ: САЦЫЯКУЛЬТУРНЫ І СЕМІЯТЫЧНЫ АСПЕКТЫ

акадэмiя кiравання пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь


Сацыяльная прастора, якая пранізвае ўсе ўзроўні, усе сферы грамадскага жыцця, з’яўляецца адной з цэнтральных філасофска-сацыялагічных катэгорый. Агульныя прыкметы прасторы (структурнасць, мернасць, аб’ектыўнасць), безумоўна, могуць выступаць характарыстыкамі і прасторы сацыяльнай, але тут яны маюць спецыфічную праяўленасць. Прынцыповае адрозненне паняцця «сацыяльная прастора» ад іншых прасторавых формаў заключаецца ў тым, што яго ўзнік- ненне і функцыянаванне цалкам звязаны з дзейнасцю сацыяльнага суб’екта, абумоўлены гэтай дзейнасцю і праяўляюцца ў адносінах людзей. Таму катэгорыя прасторы адносіцца да фундаменталь- ных і з’яўляецца базавай у сацыяльна-філасофскім асэнсаванні рэальнасці. Сацыяльнае вымярэнне працэсу ўзаемадзеяння чалавека з асяроддзем сацыяпрасторавага акружэння, выяўленне розных узроўняў сацыяльна-прасторавай арганізацыі даюць магчымасць сфармуляваць новыя падыходы да мадэліравання асяроддзя жыхарства чалавека, адэкватнага сучасным рэаліям, якое забяспеч-вае належнае існаванне грамадства.

Сацыяльная прастора ўключана адначасова як у аб’ектыўныя прасторавыя струтуры, і ў гэ-тым плане прадстае перад намі як грамадская сацыяльная прастора, так і ў суб’ектыўныя струк-туры. Яна ўключае ў сябе рэаліі неарганічнай прыроды, біялагічных заканамернасцей і грамадска-эканамічных тэндэнцый. Яна таксама закранае сацыяльна-псіхалагічныя і духоўныя аспекты. Такім чынам, сацыяльная прастора з’яўляецца складанай дынамічнай сістэмай, якая аб’ядноўвае ў сабе характарыстыкі розных рэальных комплексаў. Сацыяльная прастора праяўляе сябе на ўсіх узроўнях грамадскага быцця. Мнагамерны характар сацыяльнай прасторы патрабуе сістэмнага падыходу, які дазваляе вывучаць сацыяпрасторавую арганізацыю ў трох узаемазвязаных ракурсах – структурным, функцыянальным і дынамічным.

Ідэя прасторы мае багатую рэтраспектыву, што звязана з разнастайнасцю парадыгмаў разумення дадзенай катэгорыі. Катэгорыя «сацыяльная прастора», якая была ўведзена яшчэ ў пачатку ХХ ст. П. А. Сарокіным [1, c. 213–215], дастаткова хутка ўвайшла ў інструментарый сацыялогіі, але да цяпе-рашняга часу не належыць да ліку сталых элементаў паняційнага апарату навукі. Уяўленні аб сацыяль-най прасторы дастаткова кансерватыўныя, разам з тым, яны найбольш выразна перадаюць супярэчлівы характар развіцця самой навукі і яе метадалогіі. Эвалюцыя філасофскіх і сацыялагічных поглядаў на прастору багатая гіпотэзамі, варыянтамі інтэрпрэтацый, дыскусіямі. З гэтым і звязаны той факт, што катэгорыя сацыяльнай прасторы выклікае супярэчлівыя тлумачэнні. Аналіз апублікаваных работ, у якіх так ці інакш разглядаюцца прасторавыя характарыстыкі грамадскага развіцця, сведчыць аб тым, што цяжка казаць аб якім-небудзь тэрміналагічным кансэнсусе. Разнастайнасць падыходаў, эвалюцыя поглядаў у залежнасці ад кан’юнктуры фону розных тэарэтычных парадыгмаў, які пастаян-на змяняецца, прыводзіць да якаснага трансфармавання аб’ёму і зместу гэтага тэрміна.

Уяўленне аб сацыяльнай прасторы ў працэсе эвалюцыі істотна змянілася. Аналіз даследа-ванняў аб сацыяльнай прасторы сведчыць, што аж да сярэдзіны ХХ ст. яна разглядалася як пэўная форма руху матэрыі. Вельмі доўга сацыяльная прастора ўспрымалася як некаторае ідэальна «празрыстае» асяроддзе, па якім транслююцца некаторыя «сэнсы», дыскурсы, перамяшчаюцца

16


УДК 352/354

Ю. У. НіКУЛіНа

СТРУКТУРА САЦЫЯЛЬНАй ПРАСТОРЫ: САЦЫЯКУЛЬТУРНЫ І СЕМІЯТЫЧНЫ АСПЕКТЫ

акадэмiя кiравання пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь


Сацыяльная прастора, якая пранізвае ўсе ўзроўні, усе сферы грамадскага жыцця, з’яўляецца адной з цэнтральных філасофска-сацыялагічных катэгорый. Агульныя прыкметы прасторы (структурнасць, мернасць, аб’ектыўнасць), безумоўна, могуць выступаць характарыстыкамі і прасторы сацыяльнай, але тут яны маюць спецыфічную праяўленасць. Прынцыповае адрозненне паняцця «сацыяльная прастора» ад іншых прасторавых формаў заключаецца ў тым, што яго ўзнік- ненне і функцыянаванне цалкам звязаны з дзейнасцю сацыяльнага суб’екта, абумоўлены гэтай дзейнасцю і праяўляюцца ў адносінах людзей. Таму катэгорыя прасторы адносіцца да фундаменталь- ных і з’яўляецца базавай у сацыяльна-філасофскім асэнсаванні рэальнасці. Сацыяльнае вымярэнне працэсу ўзаемадзеяння чалавека з асяроддзем сацыяпрасторавага акружэння, выяўленне розных узроўняў сацыяльна-прасторавай арганізацыі даюць магчымасць сфармуляваць новыя падыходы да мадэліравання асяроддзя жыхарства чалавека, адэкватнага сучасным рэаліям, якое забяспеч-вае належнае існаванне грамадства.

Сацыяльная прастора ўключана адначасова як у аб’ектыўныя прасторавыя струтуры, і ў гэ-тым плане прадстае перад намі як грамадская сацыяльная прастора, так і ў суб’ектыўныя струк-туры. Яна ўключае ў сябе рэаліі неарганічнай прыроды, біялагічных заканамернасцей і грамадска-эканамічных тэндэнцый. Яна таксама закранае сацыяльна-псіхалагічныя і духоўныя аспекты. Такім чынам, сацыяльная прастора з’яўляецца складанай дынамічнай сістэмай, якая аб’ядноўвае ў сабе характарыстыкі розных рэальных комплексаў. Сацыяльная прастора праяўляе сябе на ўсіх узроўнях грамадскага быцця. Мнагамерны характар сацыяльнай прасторы патрабуе сістэмнага падыходу, які дазваляе вывучаць сацыяпрасторавую арганізацыю ў трох узаемазвязаных ракурсах – структурным, функцыянальным і дынамічным.

Ідэя прасторы мае багатую рэтраспектыву, што звязана з разнастайнасцю парадыгмаў разумення дадзенай катэгорыі. Катэгорыя «сацыяльная прастора», якая была ўведзена яшчэ ў пачатку ХХ ст. П. А. Сарокіным [1, c. 213–215], дастаткова хутка ўвайшла ў інструментарый сацыялогіі, але да цяпе-рашняга часу не належыць да ліку сталых элементаў паняційнага апарату навукі. Уяўленні аб сацыяль-най прасторы дастаткова кансерватыўныя, разам з тым, яны найбольш выразна перадаюць супярэчлівы характар развіцця самой навукі і яе метадалогіі. Эвалюцыя філасофскіх і сацыялагічных поглядаў на прастору багатая гіпотэзамі, варыянтамі інтэрпрэтацый, дыскусіямі. З гэтым і звязаны той факт, што катэгорыя сацыяльнай прасторы выклікае супярэчлівыя тлумачэнні. Аналіз апублікаваных работ, у якіх так ці інакш разглядаюцца прасторавыя характарыстыкі грамадскага развіцця, сведчыць аб тым, што цяжка казаць аб якім-небудзь тэрміналагічным кансэнсусе. Разнастайнасць падыходаў, эвалюцыя поглядаў у залежнасці ад кан’юнктуры фону розных тэарэтычных парадыгмаў, які пастаян-на змяняецца, прыводзіць да якаснага трансфармавання аб’ёму і зместу гэтага тэрміна.

Уяўленне аб сацыяльнай прасторы ў працэсе эвалюцыі істотна змянілася. Аналіз даследа-ванняў аб сацыяльнай прасторы сведчыць, што аж да сярэдзіны ХХ ст. яна разглядалася як пэўная форма руху матэрыі. Вельмі доўга сацыяльная прастора ўспрымалася як некаторае ідэальна «празрыстае» асяроддзе, па якім транслююцца некаторыя «сэнсы», дыскурсы, перамяшчаюцца



Беларуси

17

целы. Яна разглядалася як «ёмішча» рэчаў і з’яў. З пачатку 70-х гадоў ХХ ст. пачынае пераважаць трактоўка сацыяльнай прасторы як сацыяльнай катэгорыі, якая вызначаецца чалавечым вопытам. Зыходзячы з гэтага, галоўным субстратам сацыяльнай прасторы становяцца індывіды, формы іх сацыялізацыі, спосабы арганізацыі сацыяльнага асяроддзя, формы зносін, калектыўныя ўяўленні.

Удакладненне зместу паняцця «прастора», якое было зроблена ў апошні час, актуалізавана тым, што ў сучасным грамадстве, перш за ўсё гарадскім, стала з’яўляцца ўсё больш феноменаў экстэрытарыяльнага характару, цесна звязаных з сацыяльнымі адносінамі. Той факт, што канкрэт-ныя разнавіднасці сацыяльнай прасторы выяўляюцца на ўсіх узроўнях грамадства, прыводзіць да цяжкасцей пры спробе яго эмпірычнага вывучэння. У сувязі з гэтым узнікае праблема фрагментарнасці ведаў аб сацыяльнай прасторы. Акрамя таго, неабходна адзначыць, што праблема аналізу катэгорыі сацыяльнай прасторы звязана яшчэ і з тым, што гэта катэгорыя практычна ніколі не разглядалася ў якасці самастойнай: яна заўсёды ідзе ў пары з іншай катэгорыяй (напры-клад, сацыяльная прастора маргінальная, рэлігійная) або ў трыядзе з часам.

Але, нягледзячы на відавочныя цяжкасці і істотныя разыходжанні, у апошні час вызначыліся агульныя тэндэнцыі трактоўкі дадзенага паняцця. Кардынальныя змены фізічных уяўленняў аб матэрыі ў пачатку ХХ ст. сталі патрабаваць і змены парадыгмы ў грамадазнаўстве. Усведамленне культуры як асаблівай прасторы быцця чалавека прывяло да неабходнасці даследавання прасторы самога чалавека. Гісторыка-філасофскі аналіз дэманструе ўзрастанне складанасці метадалагічнай базы праблемы прасторы. У сувязі з фундаментальнымі адкрыццямі ХХ ст. узнікла неабход-насць перагляду, здавалася б, сталых поглядаў на тыя ці іншыя праблемы, звязаныя з інтэрпрэтацыямі парасторы. Сучасны этап грамадскіх трансфармацый патрабуе больш глыбокага ўяўлення аб стане сусветнага згуртавання ў яго глыбінных характарыстыках. Таму з сярэдзіны ХХ ст. пачы-нае пераважаць трактоўка сацыяльнай прасторы як толькі сацыяльнай катэгорыі, якая вызначаец-ца вопытам чалавека. Зыходзячы з гэтага, галоўным субстратам сацыяльнай прасторы становяцца індывіды, формы іх сацыялізацыі, спосабы арганізацыі сацыяльнага асяроддзя, формы адносін, калектыўныя ўяўленні.

Стала агульнай традыцыяй ва ўсіх працах, прысвечаных праблемам сацыяльнай прасторы, гаварыць аб тым, што прастора больш не разглядаецца як нейкае ёмішча целаў [2]. Такім чынам, сацыяльную прастору можна вызначыць як сукупнасць суб’ектных аспектаў жыццёвага асяроддзя – месца жыцця, існавання чалавека як асобы і індывідуальнасці ў яе інфармацыйным, сацыяльна-нарматыўным, культурным, семантычным, дыспазіцыянальным, камунікатыўным, ментальным вымярэннях (прасторах).

Суб’ектыўнасць сацыяльнай прасторы горада азначае адначасова і канструюемасць гэтай пра-сторы суб’ектам. Гэтае становішча прыводзіць нас да пастулатаў фенаменалагічнай сацыялогіі, якія былі сфармуляваны П. Бергерам і Т. Лукманам [3]. Інтэрсуб’ектыўнасць паўсядзённага жыц-ця горада ўтвараецца накладваннем суб’ектыўнай прасторы на аб’ектыўныя прасторавыя структу-ры. Накладванне гэтых структур дапускае наяўнасць пэўнага сацыяльнага парадку (сацыяльнага механізма), які ўяўляе сабой экстэрналізацыю чалавечага «Я» ў дзейнасці. Зыходзячы з гэтых палажэнняў, сацыяльную прастору можна ўявіць як узаемадзеянне вялікіх і малых сацыяльных груп, «суполак», якія ўзаемадзейнічаюць у межах аб’ектыўных прасторавых структур.

Катэгорыя сацыякультурнай прасторы цесна звязана з усімі, без выключэння, іншымі катэго-рыямі культуры і выступае ў адносінах да іх як больш шырокае і інтэгруючае паняцце. Таму ў межах аналізу сацыякультурнай прасторы можна разглядаць і такія катэгорыі, як суб’ект куль-туры і культурныя аб’екты, культурныя працэсы і ўласцівасці, культурныя значэнні, каштоўнасці, нормы і мадальнасці, культурнае асяроддзе і г. д. Сацыякультурная прастора, ствараючыся чалавекам, атрымлівае самастойнае існаванне. Яна мае сваю структуру, функцыі, дынаміку і ўвасабляе ў сабе вобразную мадэль акружаючай рэчаіснасці [4, c. 27]. Сацыякультурная пра-стора ўспрымаецца як сістэма рэгулятыўных асноў чалавечай дзейнасці і яе знакава-сімвалічнага зместу, увасобленага ў разнастайных прадуктах культурнай практыкі. Сацыякультурная пра-стора ўзнаўляе глыбокія культурныя сэнсы, раскрывае каштоўнасна-нарматыўную сістэму дадзе-най культуры. Яе ўнутраная структураванасць дазваляе раздзяляць успрыманне любога культур-нага і прыроднага факта на кагнітыўныя, каштоўнасныя і рэгулятыўныя сэнсы.

17

целы. Яна разглядалася як «ёмішча» рэчаў і з’яў. З пачатку 70-х гадоў ХХ ст. пачынае пераважаць трактоўка сацыяльнай прасторы як сацыяльнай катэгорыі, якая вызначаецца чалавечым вопытам. Зыходзячы з гэтага, галоўным субстратам сацыяльнай прасторы становяцца індывіды, формы іх сацыялізацыі, спосабы арганізацыі сацыяльнага асяроддзя, формы зносін, калектыўныя ўяўленні.

Удакладненне зместу паняцця «прастора», якое было зроблена ў апошні час, актуалізавана тым, што ў сучасным грамадстве, перш за ўсё гарадскім, стала з’яўляцца ўсё больш феноменаў экстэрытарыяльнага характару, цесна звязаных з сацыяльнымі адносінамі. Той факт, што канкрэт-ныя разнавіднасці сацыяльнай прасторы выяўляюцца на ўсіх узроўнях грамадства, прыводзіць да цяжкасцей пры спробе яго эмпірычнага вывучэння. У сувязі з гэтым узнікае праблема фрагментарнасці ведаў аб сацыяльнай прасторы. Акрамя таго, неабходна адзначыць, што праблема аналізу катэгорыі сацыяльнай прасторы звязана яшчэ і з тым, што гэта катэгорыя практычна ніколі не разглядалася ў якасці самастойнай: яна заўсёды ідзе ў пары з іншай катэгорыяй (напры-клад, сацыяльная прастора маргінальная, рэлігійная) або ў трыядзе з часам.

Але, нягледзячы на відавочныя цяжкасці і істотныя разыходжанні, у апошні час вызначыліся агульныя тэндэнцыі трактоўкі дадзенага паняцця. Кардынальныя змены фізічных уяўленняў аб матэрыі ў пачатку ХХ ст. сталі патрабаваць і змены парадыгмы ў грамадазнаўстве. Усведамленне культуры як асаблівай прасторы быцця чалавека прывяло да неабходнасці даследавання прасторы самога чалавека. Гісторыка-філасофскі аналіз дэманструе ўзрастанне складанасці метадалагічнай базы праблемы прасторы. У сувязі з фундаментальнымі адкрыццямі ХХ ст. узнікла неабход-насць перагляду, здавалася б, сталых поглядаў на тыя ці іншыя праблемы, звязаныя з інтэрпрэтацыямі парасторы. Сучасны этап грамадскіх трансфармацый патрабуе больш глыбокага ўяўлення аб стане сусветнага згуртавання ў яго глыбінных характарыстыках. Таму з сярэдзіны ХХ ст. пачы-нае пераважаць трактоўка сацыяльнай прасторы як толькі сацыяльнай катэгорыі, якая вызначаец-ца вопытам чалавека. Зыходзячы з гэтага, галоўным субстратам сацыяльнай прасторы становяцца індывіды, формы іх сацыялізацыі, спосабы арганізацыі сацыяльнага асяроддзя, формы адносін, калектыўныя ўяўленні.

Стала агульнай традыцыяй ва ўсіх працах, прысвечаных праблемам сацыяльнай прасторы, гаварыць аб тым, што прастора больш не разглядаецца як нейкае ёмішча целаў [2]. Такім чынам, сацыяльную прастору можна вызначыць як сукупнасць суб’ектных аспектаў жыццёвага асяроддзя – месца жыцця, існавання чалавека як асобы і індывідуальнасці ў яе інфармацыйным, сацыяльна-нарматыўным, культурным, семантычным, дыспазіцыянальным, камунікатыўным, ментальным вымярэннях (прасторах).

Суб’ектыўнасць сацыяльнай прасторы горада азначае адначасова і канструюемасць гэтай пра-сторы суб’ектам. Гэтае становішча прыводзіць нас да пастулатаў фенаменалагічнай сацыялогіі, якія былі сфармуляваны П. Бергерам і Т. Лукманам [3]. Інтэрсуб’ектыўнасць паўсядзённага жыц-ця горада ўтвараецца накладваннем суб’ектыўнай прасторы на аб’ектыўныя прасторавыя структу-ры. Накладванне гэтых структур дапускае наяўнасць пэўнага сацыяльнага парадку (сацыяльнага механізма), які ўяўляе сабой экстэрналізацыю чалавечага «Я» ў дзейнасці. Зыходзячы з гэтых палажэнняў, сацыяльную прастору можна ўявіць як узаемадзеянне вялікіх і малых сацыяльных груп, «суполак», якія ўзаемадзейнічаюць у межах аб’ектыўных прасторавых структур.

Катэгорыя сацыякультурнай прасторы цесна звязана з усімі, без выключэння, іншымі катэго-рыямі культуры і выступае ў адносінах да іх як больш шырокае і інтэгруючае паняцце. Таму ў межах аналізу сацыякультурнай прасторы можна разглядаць і такія катэгорыі, як суб’ект куль-туры і культурныя аб’екты, культурныя працэсы і ўласцівасці, культурныя значэнні, каштоўнасці, нормы і мадальнасці, культурнае асяроддзе і г. д. Сацыякультурная прастора, ствараючыся чалавекам, атрымлівае самастойнае існаванне. Яна мае сваю структуру, функцыі, дынаміку і ўвасабляе ў сабе вобразную мадэль акружаючай рэчаіснасці [4, c. 27]. Сацыякультурная пра-стора ўспрымаецца як сістэма рэгулятыўных асноў чалавечай дзейнасці і яе знакава-сімвалічнага зместу, увасобленага ў разнастайных прадуктах культурнай практыкі. Сацыякультурная пра-стора ўзнаўляе глыбокія культурныя сэнсы, раскрывае каштоўнасна-нарматыўную сістэму дадзе-най культуры. Яе ўнутраная структураванасць дазваляе раздзяляць успрыманне любога культур-нага і прыроднага факта на кагнітыўныя, каштоўнасныя і рэгулятыўныя сэнсы.



Беларуси

18

Дынаміка сацыякультурнай прасторы дазваляе суіснаваць мінулым і сучасным пластам культуры. Развіваючыся ў часе, культура не толькі абнаўляе сябе, але і захоўваецца, дзякуючы механізмам пераемнасці. Разнастайным якасным станам культуры адпавядаюць і якасна разна-стайныя прасторава-часавыя формы яе выяўлення. Дынамічная структура адлюстроўваецца ў прасторы пры вывучэнні таго, якім чынам культурны патэнцыял тэрыторый актуалізуецца ў ладзе жыцця розных груп у розныя перыяды і ў розных сацыяльна-культурных асяроддзях пасяленняў, рэгіёнах, у іх розных тыпах. Таму культурная прастора ўяўляецца ў кантэксце сацыя-культурнага існавання чалавека, дзе яна ўплывае на чалавека праз сістэму знакаў і сімвалаў культуры – ад культуры, якая прыпісваецца традыцыйнаму быту, да стандартаў і нормаў сучаснай урбаністычнай культуры. Такім чынам, сацыякультурная прастора ўнутрана структуравана, выконвае пэўныя функцыі і характарызуецца разгортваннем у дынаміцы.

Тэрмін «сацыякультурная прастора» з’яўляецца абагульненай катэгорыяй, якая абазначае створанае людзьмі штучнае асяроддзе існавання і самарэалізацыі. Яна з’яўляецца складаным фе-номенам: гэта арганізаваная сукупнасць фізічных і сімвалічных аб’ектаў, тэхналогій, нарматыў-ных і каштоўнасных утварэнняў. Сацыякультурная прастора складаецца з такіх элементаў культу-ры, як нормы і каштоўнасці дадзенага грамадства, яго сацыяльная псіхалогія, лад жыцця і менталітэт, сацыяльная камунікацыя і сацыяльнае праектаванне і г. д. [5, c. 213]. Сучасная сацыякультурная прастора, асабліва ва урбанізаваным асяроддзі, характарызуецца высокай ступенню сацыякультур-най гетэрагеннасці, сацыякультурнай дынамікі, сацыякультурнай сегрэгацыі, яна адрозніваецца тэхналагічнасцю і інфармацыйнасцю, унутранай мазаічнасцю і мабільнай зменлівасцю. Важнейшай рысай сацыякультурнай прасторы з’яўляецца неаднароднасць падпрастораў, якія яе складаюць – сучасны соцыум складаецца з мноства разнастайных субкультурных утварэнняў, якія валода-юць адносна аўтаномнай нарматыўнасцю. Таму сацыякультурная прастора ў сучасным свеце характарызуецца высокай ступенню плюралістычнасці.

Такім чынам, структура сацыякультурнай прасторы надзвычай неаднародная. Яна ўключае ўвесь культурны комплекс, які ахоплівае ўстановы культуры, музеі, архівы, банкі інфармацыі, сацыяльна замацаваныя стандарты і іншыя інстытуцыянальныя формы арганізацыі, якія рэгулю-юць прастору культуры і яе суб’ектаў. Прычым інстытуцыянальныя структуры культурнай спадчы-ны самі па сабе складаюць неабходны элемент рэсурсных палёў культуры – ад заканадаўчай базы, якая забяспечвае легітымнасць культурнай прасторы, да шырока распаўсюджаных стандартаў паводзін у адносінах да аб’ектаў архітэктуры, мастацтва.

Найбольш яркае ўвасабленне гэтыя структурныя элементы сацыякультурнай прасторы зна-ходзяць у культурным ландшафце. Культурны ландшафт – спецыфічныя часткі ландшафту, створа-ныя ў выніку разнастайных спалучэнняў антрапагенных і прыродных фактараў, якія ілюструюць змены ў грамадстве, яго тып і дынаміку ў часе і прасторы. Культурныя ладшафты набываюць прызнаную грамадствам каштоўнасць на розных тэрытарыяльных узроўнях з-за наяўнасці знач-ных матэрыяльных аб’ектаў, якія адлюстроўваюць традыцыі яго насельніцтва або з-за апісання ў мастацкіх творах, або ў сувязі з тым, што тут адбываліся нейкія гістарычныя падзеі. Тут чала-век і культура ствараюць адзінае поле ўзаемасувязей навакольнага свету – ствараючыся чалавекам, культурныя аб’екты атрымліваюць самастойнае прасторавае выяўленне. Правільна інтэрпрэтаваны тэкст культурнага ландшафту дазваляе ўбачыць глыбінныя структуры дадзенага грамадства, зразумець сутнасць дадзенай культуры [5, c. 218].

У сваю чаргу можна выдзеліць падпрасторы культур розных узроўняў: сям’і, кола ўзаема-дзеяння па месцы жыхарства, работы, вучобы, сацыяльнай групы, асобнага горада і да т. п. Сацыякультурная прастора ўключае ў сябе і падпрасторы розных субкультур (маладзёжнай, крымінальнай, прафесійна-спецыялізаванай і да т. п.), розных яе відаў (мастацкай, рэлігійнай, маральнай, прававой і г. д.) [6]. Адначасова сацыякультурная прастора адлюстроўвае і разна-стайнасць этнічных, рэлігійных, прафесійных груп і аб’яднанняў, якія жывуць і развіваюцца ў адным сацыякультурным полі. Сацыякультурная ідэнтыфікацыя заклікана не толькі падмацоўваць міжэтнічную, міжканфесіянальную і міжмаёмасную талерантнасць людзей, але і ступень даверу іх узаемаадносін, паколькі, пры ўсёй унутранай неаднароднасці, менавіта імі ствараецца адзіная сацыякультурная прастора.

18

Дынаміка сацыякультурнай прасторы дазваляе суіснаваць мінулым і сучасным пластам культуры. Развіваючыся ў часе, культура не толькі абнаўляе сябе, але і захоўваецца, дзякуючы механізмам пераемнасці. Разнастайным якасным станам культуры адпавядаюць і якасна разна-стайныя прасторава-часавыя формы яе выяўлення. Дынамічная структура адлюстроўваецца ў прасторы пры вывучэнні таго, якім чынам культурны патэнцыял тэрыторый актуалізуецца ў ладзе жыцця розных груп у розныя перыяды і ў розных сацыяльна-культурных асяроддзях пасяленняў, рэгіёнах, у іх розных тыпах. Таму культурная прастора ўяўляецца ў кантэксце сацыя-культурнага існавання чалавека, дзе яна ўплывае на чалавека праз сістэму знакаў і сімвалаў культуры – ад культуры, якая прыпісваецца традыцыйнаму быту, да стандартаў і нормаў сучаснай урбаністычнай культуры. Такім чынам, сацыякультурная прастора ўнутрана структуравана, выконвае пэўныя функцыі і характарызуецца разгортваннем у дынаміцы.

Тэрмін «сацыякультурная прастора» з’яўляецца абагульненай катэгорыяй, якая абазначае створанае людзьмі штучнае асяроддзе існавання і самарэалізацыі. Яна з’яўляецца складаным фе-номенам: гэта арганізаваная сукупнасць фізічных і сімвалічных аб’ектаў, тэхналогій, нарматыў-ных і каштоўнасных утварэнняў. Сацыякультурная прастора складаецца з такіх элементаў культу-ры, як нормы і каштоўнасці дадзенага грамадства, яго сацыяльная псіхалогія, лад жыцця і менталітэт, сацыяльная камунікацыя і сацыяльнае праектаванне і г. д. [5, c. 213]. Сучасная сацыякультурная прастора, асабліва ва урбанізаваным асяроддзі, характарызуецца высокай ступенню сацыякультур-най гетэрагеннасці, сацыякультурнай дынамікі, сацыякультурнай сегрэгацыі, яна адрозніваецца тэхналагічнасцю і інфармацыйнасцю, унутранай мазаічнасцю і мабільнай зменлівасцю. Важнейшай рысай сацыякультурнай прасторы з’яўляецца неаднароднасць падпрастораў, якія яе складаюць – сучасны соцыум складаецца з мноства разнастайных субкультурных утварэнняў, якія валода-юць адносна аўтаномнай нарматыўнасцю. Таму сацыякультурная прастора ў сучасным свеце характарызуецца высокай ступенню плюралістычнасці.

Такім чынам, структура сацыякультурнай прасторы надзвычай неаднародная. Яна ўключае ўвесь культурны комплекс, які ахоплівае ўстановы культуры, музеі, архівы, банкі інфармацыі, сацыяльна замацаваныя стандарты і іншыя інстытуцыянальныя формы арганізацыі, якія рэгулю-юць прастору культуры і яе суб’ектаў. Прычым інстытуцыянальныя структуры культурнай спадчы-ны самі па сабе складаюць неабходны элемент рэсурсных палёў культуры – ад заканадаўчай базы, якая забяспечвае легітымнасць культурнай прасторы, да шырока распаўсюджаных стандартаў паводзін у адносінах да аб’ектаў архітэктуры, мастацтва.

Найбольш яркае ўвасабленне гэтыя структурныя элементы сацыякультурнай прасторы зна-ходзяць у культурным ландшафце. Культурны ландшафт – спецыфічныя часткі ландшафту, створа-ныя ў выніку разнастайных спалучэнняў антрапагенных і прыродных фактараў, якія ілюструюць змены ў грамадстве, яго тып і дынаміку ў часе і прасторы. Культурныя ладшафты набываюць прызнаную грамадствам каштоўнасць на розных тэрытарыяльных узроўнях з-за наяўнасці знач-ных матэрыяльных аб’ектаў, якія адлюстроўваюць традыцыі яго насельніцтва або з-за апісання ў мастацкіх творах, або ў сувязі з тым, што тут адбываліся нейкія гістарычныя падзеі. Тут чала-век і культура ствараюць адзінае поле ўзаемасувязей навакольнага свету – ствараючыся чалавекам, культурныя аб’екты атрымліваюць самастойнае прасторавае выяўленне. Правільна інтэрпрэтаваны тэкст культурнага ландшафту дазваляе ўбачыць глыбінныя структуры дадзенага грамадства, зразумець сутнасць дадзенай культуры [5, c. 218].

У сваю чаргу можна выдзеліць падпрасторы культур розных узроўняў: сям’і, кола ўзаема-дзеяння па месцы жыхарства, работы, вучобы, сацыяльнай групы, асобнага горада і да т. п. Сацыякультурная прастора ўключае ў сябе і падпрасторы розных субкультур (маладзёжнай, крымінальнай, прафесійна-спецыялізаванай і да т. п.), розных яе відаў (мастацкай, рэлігійнай, маральнай, прававой і г. д.) [6]. Адначасова сацыякультурная прастора адлюстроўвае і разна-стайнасць этнічных, рэлігійных, прафесійных груп і аб’яднанняў, якія жывуць і развіваюцца ў адным сацыякультурным полі. Сацыякультурная ідэнтыфікацыя заклікана не толькі падмацоўваць міжэтнічную, міжканфесіянальную і міжмаёмасную талерантнасць людзей, але і ступень даверу іх узаемаадносін, паколькі, пры ўсёй унутранай неаднароднасці, менавіта імі ствараецца адзіная сацыякультурная прастора.



Беларуси

19

Яшчэ адным элементам структуры сацыякультурнай прасторы выступае яе чалавекатворчы пачатак. Чалавек напаўняе духоўным зместам культурную прастору. Яна нясе на сабе «пячатку» чалавека, без якога і па-за якім не існуе. Фарміруючы сацыякультурную прастору, чалавек ажыццяўляе сваё разуменне законаў прыроды, свой спосаб бачання сусвету. Культурная прас-тора – прастора, якая перажываецца, прапускаецца не толькі праз розум, але і праз сэрца. У сваю чаргу сацыякультурная прастора ўплывае на чалавека. І не толькі праз стварэнне знешніх знакаў (архітэктура, інтэр’ер, касцюм, этыкет і г. д.), але і праз змяненне рытму жыцця, канструяванне новага цялеснага аблічча чалавека [7, с. 59]. Аблічча чалавека змяняецца разам са змяненнем культурных прастораў. Сацыякультурная прастора, у якой чалавек жыве як творца асабістага лёсу, праламляе, дэтэрмінуе ўспрыманне і тэрыторыі, і самога сябе, робіць уплыў на паводзіны, на знешнюю сітуацыю, на тых, хто жыве побач.

Сацыякультурная прастора праз ствараемыя знакі і тэксты дэтэрмінуе паводзіны чалавека. Зместам культурных прастораў выступаюць каштоўнасці, нормы, паводзінскія эталоны. Існа-ванне пэўных нормаў і ўзораў рэгламентуе знешні выгляд чалавека, яго ўяўленні і меркаванні аб навакольным свеце. Чалавек, становячыся аб’ектам культуры, трапляе пад уздзеянне аб’ектывуючага дыскурсу, які ўстанаўлівае правілы яго існавання. Сацыякультурная прастора стварае індыві-дуальнасць, якая надзяляецца асноўнымі характарыстыкамі дадзенай культуры. Пры дапамозе моды, нормаў, правілаў адбываецца стварэнне сацыяльнага цела чалавека.

Канец ХХ – пачатак ХХІ ст. паказалі, што ўсё больш і больш ажыццяўляецца нівеліроўка сацыяльных цел, сціраюцца адрозненні паміж сацыяльнымі целамі людзей розных краін, куль-тур, нацыянальнасцей. СМІ, мода фарміруюць адзіны ўзор-канон цела чалавека, уключанага ў гарадскую сацыякультурную прастору. Цела раствараецца ў сацыякультурнай прасторы, узгад-няецца з параметрамі сусвету: «…паміж Я і яго целам, паміж Я і сусветам не існуе пераходу… існуе толькі ісціна сусвету і мысленне, якое адпавядае сусвету» [8, c. 8–9]. Чалавек уключаецца ў сацыя- культурную прастору, прапускае яе праз сваю свядомасць, сваё сэрца, успрымае яе мову і мадэлі- руе свой светапогляд у адпаведнасці з ёй. Разам з тым, кожная сацыякультурная прастора спра-буе накласці спецыфічны адбітак на чалавека.

Сучасная сацыякультурная сітуацыя з яе складанымі інфармацыйна-камунікацыйнымі сістэмамі абумовіла неабходнасць выпрацоўкі новага механізма сацыяльнай інтэграцыі – камунікацыі як пра-цэсу сімвалічнай інтэграцыі: аб’яднання на аснове інтэрсуб’ектыўных значэнняў і інтэрсуб’ектыўных сэнсаў. Камунікацыя ўсё больш набывае дыялогавы і сімвалічна апасродкаваны «тэкстуальны» характар. Сацыякультурная гетэрагеннасць абвастрае праблему згоды і ўзгодненасці дзеянняў, пра-блему камунікацыі – выпрацоўку сімвалічных падстаў салідарнасці, сумеснасці, сацыяльнасці.

У сувязі з гэтым асобнае месца займае семіятычны аспект арганізацыі сацыяльнай прасторы. Семіётыка прасторы мае выключна важнае значэнне ў фарміраванні карціны сусвету, фундаментам якой з’яўляецца прасторавая мадэль універсуму. Яна ўвасоблена ў міфах, адлюстравана ў сістэме рэлі- гійных уяўленняў, перадаецца ў абрадах і рытуалах, замацавана ў мове, матэрыялізавана ў планіроўцы чалавечых паселішчаў і арганізацыі ўнутранай прасторы жылля. Прастора мае свае сімвалічныя і се-мантычныя значэнні, якія, з аднаго боку, агульнавядомыя, а з другога – змяняюцца па меры развіцця гэтых значэнняў і іх важнасці для аптымальнага функцыянавання сістэмы. Семіятычнае структура-ванне сацыяльнай сістэмы забяспечвае неабходную звязнасць, а праз яе і цэласнасць грамадства [9, c. 51]. Асваенне прасторы – гэта ўдзел у яе структурацыі, галоўным элементам якой з’яўляецца пабудова сацыяльных узаемадзеянняў, якая дапускае выкарыстанне камунікатыўных, знакавых, сэнсавых сацыякодаў, якія ўжо дзейнічаюць пры адкрыцці жыццёвага свету.

Жыццядзейнасць соцыуму заўсёды суправаджалася і суправаджаецца знакавай рэпрэзента-цыяй. Любое грамадства пастаянна і стыхійна прадукуе асабістае сімвалічнае поле са сваёй структурай і семантыкай. Сфарміраваўшыся і набыўшы адчувальную шчыльнасць і ўнутраную звязнасць, лакальная семіётыка пачынае працаваць як адносна самастойны аспект асяроддзя, жыццёвага свету чалавека. І пачынае, адпаведна, рабіць адваротны ўплыў на звычкі, уяўленні, матывацыю чалавечых паводзін і культурныя практыкі. Гэты працэс падпарадкаваны агульным заканамернасцям сацыякультурнай сітуацыі, але мае і сваю асабістую спецыфіку, апошняя, у сваю чаргу, уплывае на фарміраванне сімвалічнага поля культуры ў цэлым.

19

Яшчэ адным элементам структуры сацыякультурнай прасторы выступае яе чалавекатворчы пачатак. Чалавек напаўняе духоўным зместам культурную прастору. Яна нясе на сабе «пячатку» чалавека, без якога і па-за якім не існуе. Фарміруючы сацыякультурную прастору, чалавек ажыццяўляе сваё разуменне законаў прыроды, свой спосаб бачання сусвету. Культурная прас-тора – прастора, якая перажываецца, прапускаецца не толькі праз розум, але і праз сэрца. У сваю чаргу сацыякультурная прастора ўплывае на чалавека. І не толькі праз стварэнне знешніх знакаў (архітэктура, інтэр’ер, касцюм, этыкет і г. д.), але і праз змяненне рытму жыцця, канструяванне новага цялеснага аблічча чалавека [7, с. 59]. Аблічча чалавека змяняецца разам са змяненнем культурных прастораў. Сацыякультурная прастора, у якой чалавек жыве як творца асабістага лёсу, праламляе, дэтэрмінуе ўспрыманне і тэрыторыі, і самога сябе, робіць уплыў на паводзіны, на знешнюю сітуацыю, на тых, хто жыве побач.

Сацыякультурная прастора праз ствараемыя знакі і тэксты дэтэрмінуе паводзіны чалавека. Зместам культурных прастораў выступаюць каштоўнасці, нормы, паводзінскія эталоны. Існа-ванне пэўных нормаў і ўзораў рэгламентуе знешні выгляд чалавека, яго ўяўленні і меркаванні аб навакольным свеце. Чалавек, становячыся аб’ектам культуры, трапляе пад уздзеянне аб’ектывуючага дыскурсу, які ўстанаўлівае правілы яго існавання. Сацыякультурная прастора стварае індыві-дуальнасць, якая надзяляецца асноўнымі характарыстыкамі дадзенай культуры. Пры дапамозе моды, нормаў, правілаў адбываецца стварэнне сацыяльнага цела чалавека.

Канец ХХ – пачатак ХХІ ст. паказалі, што ўсё больш і больш ажыццяўляецца нівеліроўка сацыяльных цел, сціраюцца адрозненні паміж сацыяльнымі целамі людзей розных краін, куль-тур, нацыянальнасцей. СМІ, мода фарміруюць адзіны ўзор-канон цела чалавека, уключанага ў гарадскую сацыякультурную прастору. Цела раствараецца ў сацыякультурнай прасторы, узгад-няецца з параметрамі сусвету: «…паміж Я і яго целам, паміж Я і сусветам не існуе пераходу… існуе толькі ісціна сусвету і мысленне, якое адпавядае сусвету» [8, c. 8–9]. Чалавек уключаецца ў сацыя- культурную прастору, прапускае яе праз сваю свядомасць, сваё сэрца, успрымае яе мову і мадэлі- руе свой светапогляд у адпаведнасці з ёй. Разам з тым, кожная сацыякультурная прастора спра-буе накласці спецыфічны адбітак на чалавека.

Сучасная сацыякультурная сітуацыя з яе складанымі інфармацыйна-камунікацыйнымі сістэмамі абумовіла неабходнасць выпрацоўкі новага механізма сацыяльнай інтэграцыі – камунікацыі як пра-цэсу сімвалічнай інтэграцыі: аб’яднання на аснове інтэрсуб’ектыўных значэнняў і інтэрсуб’ектыўных сэнсаў. Камунікацыя ўсё больш набывае дыялогавы і сімвалічна апасродкаваны «тэкстуальны» характар. Сацыякультурная гетэрагеннасць абвастрае праблему згоды і ўзгодненасці дзеянняў, пра-блему камунікацыі – выпрацоўку сімвалічных падстаў салідарнасці, сумеснасці, сацыяльнасці.

У сувязі з гэтым асобнае месца займае семіятычны аспект арганізацыі сацыяльнай прасторы. Семіётыка прасторы мае выключна важнае значэнне ў фарміраванні карціны сусвету, фундаментам якой з’яўляецца прасторавая мадэль універсуму. Яна ўвасоблена ў міфах, адлюстравана ў сістэме рэлі- гійных уяўленняў, перадаецца ў абрадах і рытуалах, замацавана ў мове, матэрыялізавана ў планіроўцы чалавечых паселішчаў і арганізацыі ўнутранай прасторы жылля. Прастора мае свае сімвалічныя і се-мантычныя значэнні, якія, з аднаго боку, агульнавядомыя, а з другога – змяняюцца па меры развіцця гэтых значэнняў і іх важнасці для аптымальнага функцыянавання сістэмы. Семіятычнае структура-ванне сацыяльнай сістэмы забяспечвае неабходную звязнасць, а праз яе і цэласнасць грамадства [9, c. 51]. Асваенне прасторы – гэта ўдзел у яе структурацыі, галоўным элементам якой з’яўляецца пабудова сацыяльных узаемадзеянняў, якая дапускае выкарыстанне камунікатыўных, знакавых, сэнсавых сацыякодаў, якія ўжо дзейнічаюць пры адкрыцці жыццёвага свету.

Жыццядзейнасць соцыуму заўсёды суправаджалася і суправаджаецца знакавай рэпрэзента-цыяй. Любое грамадства пастаянна і стыхійна прадукуе асабістае сімвалічнае поле са сваёй структурай і семантыкай. Сфарміраваўшыся і набыўшы адчувальную шчыльнасць і ўнутраную звязнасць, лакальная семіётыка пачынае працаваць як адносна самастойны аспект асяроддзя, жыццёвага свету чалавека. І пачынае, адпаведна, рабіць адваротны ўплыў на звычкі, уяўленні, матывацыю чалавечых паводзін і культурныя практыкі. Гэты працэс падпарадкаваны агульным заканамернасцям сацыякультурнай сітуацыі, але мае і сваю асабістую спецыфіку, апошняя, у сваю чаргу, уплывае на фарміраванне сімвалічнага поля культуры ў цэлым.



Беларуси

20

Гістарычнае жыццё любога месца (локуса) суправаджаецца бесперапынным працэсам сімвалізацыі, вынікі якой замацоўваюцца ў фальклоры, тапаніміцы, гістарычных апавяданнях, у шырокай мнагастайнасці моўных жанраў, якія апавядаюць аб гэтым месцы, і, нарэшце, у мас-тацкай літаратуры. У стыхійным і бесперапынным працэсе сімвалічнай рэпрэзентацыі месца фарміруецца больш або менш стабільная сетка семантычных канстантаў. Яны становяцца дамінуючымі катэгорыямі апісання месца і пачынаюць па сутнасці праграмаваць гэты працэс у якасці свайго роду матрыцы новых рэпрэзентацый [10]. Такім чынам фарміруецца лакальны тэкст культуры, які вызначае наша ўспрыманне і бачанне месца, адносіны да яго.

Семіётыка прасторы, прадметам якой з’яўляецца даследаванне спецыфічных прасторавых сродкаў сэнсаўтварэння і сэнсавыяўлення, вызначэнне агульных заканамернасцей сувязі формы са сваім значэннем і зместам у кантэксце даследаванняў горада, набывае сваю спецыфіку. Сёння семіётыку вялікіх гарадоў разглядаюць як усталяваны напрамак навукі. Працы Ю. Лотмана, Б. Успенскага і В. Тапарова прадэманстравалі багатыя аналітычныя і тлумачальныя магчымасці культурна-семіятычнага падыходу да рэчаіснасці [10]. Так, напрыклад, разважанні Ю. Лотмана аб Пецярбурзе і пецярбургскім тэксце як феномене рускай культуры сталі імпульсам да аналізу і інтэрпрэтацыі такіх гетэрагенных, шматсастаўных і іерархічна складаных з’яў культуры, якім з’яўляецца горад і ўвогуле любы локус, які гістарычна і культурна асвоены і прадукуе культурную інфармацыю [11].

Сацыяльная прастора складаецца з мноства сэнсавых кропак. Жыццядзейнасць людзей пра-цякае і ўпарадкоўваецца ў працэсе асэнсоўвання матэрыяльных і ідэальных умоў жыцця. Сэнсы становяцца кропкамі жыццёвай прасторы. Галоўная функцыя такіх кропак заключана ў тым, што яны афармляюць некаторы парадак, у якім становіцца магчымай некаторая траекторыя паводзін і жыццёвага шляху; яны задаюць шкалу месцаў. Пасля таго, як такая шкала зададзена, нейтральная прастора пераўтвараецца ў абжытую, усвядомленую прастору. Людзі насычаюць гэтыя кропкі сваімі сімваламі: храмамі, уладай, правам, пацехамі, гандлем, жыллём і да т. п. У сэнсавых кропках прасторы, якія лакалізуюцца на тэрыторыях, праходзіць духоўнае жыццё, тут разгортваюцца драмы, трагедыі і камедыі. Паступова сэнсавыя кропкі асяроддзя абрастаюць шчыльным целам разнастайных забудаванняў і дзейнасці, вакол іх складаецца жыццё [8, c. 102].

У семіятычных знаках кадзіруецца ўспрыманне і разуменне чалавекам навакольнага асярод-дзя, надаванне яму пэўных сэнсаў, адрозненне ўласнай асабістай індывідуальнай прасторы і яго суадносіны з прасторай Іншага, з прасторай Усіх, з аб’ектаванай прасторай соцыуму. Знакі і сівалы выступаюць не толькі адбіткам аб’ектаў, якія ўжо існуюць, яны разам з іх асэнсоўваннем ства-раюць сусвет. Сацыяльная прастора прадстаўляе вялікія магчымасці для чалавека прачытваць яе пры дапамозе сімвалаў і знакаў, і, у сваю чаргу, узнагароджваць такімі сімваламі і знакамі гэтую прастору. Іканічны знак не толькі інфармуе, але можа насіць і імператыўную функцыю [12].

Дзейнасць чалавека ў арганізаванай прасторы, звязаная і з перамяшчэннем у ёй, і з выканан-нем вытворчай, бытавой і іншых функцый, з’яўляецца імпульсам да таго, каб прысвоіць гэтай прасторы значэнні, абумоўленыя ўспрыманнем. Ствараецца асобая сфера, якая звязвае паводзіны чалавека і асяроддзе ў адзіную семіятычную сістэму: месца вызначае лад жыцця чалавека, уздзе-янне штучна створанага асяроддзя робіць уплыў на паводзіны чалавека; сітуацыя вызначае сацыяльную ролю, якую адыгрывае чалавек у пэўным прасторавым наваколлі; сацыяльная роля ўплывае на далейшую інтэрпрэтацыю (вербалізацыю прасторавай формы). Семіётыка дазваляе чалавеку маркіраваць сацыяльную прастору, якая яго акружае. Гэтае семіятычнае кадзіраванне замацоўваецца ў моўных знаках, у трансляцыі гістарычнай памяці, а таксама ва ўспрыманні чалавекам сучаснасці, а таксама будучыні і мінулага.

Сімвалічнае поле соцыуму, ёмішча яго архетыпаў і міфалагічных пабудоў, з пункту гледжан-ня семіётыкі, можна разглядаць як асобны від тэксту. Перш за ўсё таму, што ўсе працэсы, якія суправаджаюць жыццё грамадства (эканамічныя, прыродныя, сацыяльныя), прыводзяць да знака- вых адкладанняў у мове, і часта толькі па слядах у мове становяцца даступнымі для назірання. Зразумела, ён уяўляе сабой не адзіны аднародны і цэнтрыраваны тэкст, а сінкрэтычны, вельмі рухомы, цякучы, пастаянна змяняючы абрысы кангламерат вербальных і візуальных тэкстаў і знакаў, дзе кожны тэкст можа згортвацца ў знак, а кожны знак можа разгортвацца ў тэкст.

20

Гістарычнае жыццё любога месца (локуса) суправаджаецца бесперапынным працэсам сімвалізацыі, вынікі якой замацоўваюцца ў фальклоры, тапаніміцы, гістарычных апавяданнях, у шырокай мнагастайнасці моўных жанраў, якія апавядаюць аб гэтым месцы, і, нарэшце, у мас-тацкай літаратуры. У стыхійным і бесперапынным працэсе сімвалічнай рэпрэзентацыі месца фарміруецца больш або менш стабільная сетка семантычных канстантаў. Яны становяцца дамінуючымі катэгорыямі апісання месца і пачынаюць па сутнасці праграмаваць гэты працэс у якасці свайго роду матрыцы новых рэпрэзентацый [10]. Такім чынам фарміруецца лакальны тэкст культуры, які вызначае наша ўспрыманне і бачанне месца, адносіны да яго.

Семіётыка прасторы, прадметам якой з’яўляецца даследаванне спецыфічных прасторавых сродкаў сэнсаўтварэння і сэнсавыяўлення, вызначэнне агульных заканамернасцей сувязі формы са сваім значэннем і зместам у кантэксце даследаванняў горада, набывае сваю спецыфіку. Сёння семіётыку вялікіх гарадоў разглядаюць як усталяваны напрамак навукі. Працы Ю. Лотмана, Б. Успенскага і В. Тапарова прадэманстравалі багатыя аналітычныя і тлумачальныя магчымасці культурна-семіятычнага падыходу да рэчаіснасці [10]. Так, напрыклад, разважанні Ю. Лотмана аб Пецярбурзе і пецярбургскім тэксце як феномене рускай культуры сталі імпульсам да аналізу і інтэрпрэтацыі такіх гетэрагенных, шматсастаўных і іерархічна складаных з’яў культуры, якім з’яўляецца горад і ўвогуле любы локус, які гістарычна і культурна асвоены і прадукуе культурную інфармацыю [11].

Сацыяльная прастора складаецца з мноства сэнсавых кропак. Жыццядзейнасць людзей пра-цякае і ўпарадкоўваецца ў працэсе асэнсоўвання матэрыяльных і ідэальных умоў жыцця. Сэнсы становяцца кропкамі жыццёвай прасторы. Галоўная функцыя такіх кропак заключана ў тым, што яны афармляюць некаторы парадак, у якім становіцца магчымай некаторая траекторыя паводзін і жыццёвага шляху; яны задаюць шкалу месцаў. Пасля таго, як такая шкала зададзена, нейтральная прастора пераўтвараецца ў абжытую, усвядомленую прастору. Людзі насычаюць гэтыя кропкі сваімі сімваламі: храмамі, уладай, правам, пацехамі, гандлем, жыллём і да т. п. У сэнсавых кропках прасторы, якія лакалізуюцца на тэрыторыях, праходзіць духоўнае жыццё, тут разгортваюцца драмы, трагедыі і камедыі. Паступова сэнсавыя кропкі асяроддзя абрастаюць шчыльным целам разнастайных забудаванняў і дзейнасці, вакол іх складаецца жыццё [8, c. 102].

У семіятычных знаках кадзіруецца ўспрыманне і разуменне чалавекам навакольнага асярод-дзя, надаванне яму пэўных сэнсаў, адрозненне ўласнай асабістай індывідуальнай прасторы і яго суадносіны з прасторай Іншага, з прасторай Усіх, з аб’ектаванай прасторай соцыуму. Знакі і сівалы выступаюць не толькі адбіткам аб’ектаў, якія ўжо існуюць, яны разам з іх асэнсоўваннем ства-раюць сусвет. Сацыяльная прастора прадстаўляе вялікія магчымасці для чалавека прачытваць яе пры дапамозе сімвалаў і знакаў, і, у сваю чаргу, узнагароджваць такімі сімваламі і знакамі гэтую прастору. Іканічны знак не толькі інфармуе, але можа насіць і імператыўную функцыю [12].

Дзейнасць чалавека ў арганізаванай прасторы, звязаная і з перамяшчэннем у ёй, і з выканан-нем вытворчай, бытавой і іншых функцый, з’яўляецца імпульсам да таго, каб прысвоіць гэтай прасторы значэнні, абумоўленыя ўспрыманнем. Ствараецца асобая сфера, якая звязвае паводзіны чалавека і асяроддзе ў адзіную семіятычную сістэму: месца вызначае лад жыцця чалавека, уздзе-янне штучна створанага асяроддзя робіць уплыў на паводзіны чалавека; сітуацыя вызначае сацыяльную ролю, якую адыгрывае чалавек у пэўным прасторавым наваколлі; сацыяльная роля ўплывае на далейшую інтэрпрэтацыю (вербалізацыю прасторавай формы). Семіётыка дазваляе чалавеку маркіраваць сацыяльную прастору, якая яго акружае. Гэтае семіятычнае кадзіраванне замацоўваецца ў моўных знаках, у трансляцыі гістарычнай памяці, а таксама ва ўспрыманні чалавекам сучаснасці, а таксама будучыні і мінулага.

Сімвалічнае поле соцыуму, ёмішча яго архетыпаў і міфалагічных пабудоў, з пункту гледжан-ня семіётыкі, можна разглядаць як асобны від тэксту. Перш за ўсё таму, што ўсе працэсы, якія суправаджаюць жыццё грамадства (эканамічныя, прыродныя, сацыяльныя), прыводзяць да знака- вых адкладанняў у мове, і часта толькі па слядах у мове становяцца даступнымі для назірання. Зразумела, ён уяўляе сабой не адзіны аднародны і цэнтрыраваны тэкст, а сінкрэтычны, вельмі рухомы, цякучы, пастаянна змяняючы абрысы кангламерат вербальных і візуальных тэкстаў і знакаў, дзе кожны тэкст можа згортвацца ў знак, а кожны знак можа разгортвацца ў тэкст.



Беларуси

21

Паняцце тэксту дапускае знакавую выяўленасць і матэрыяльную фіксацыю семіятычнага аб’екта, яго адмежаванасць, унутраную звязнасць і цэльнасць, наяўнасць камунікатыўнай і крэатыўнай функцый [10]. Ён выкарыстоўваецца ў якасці своеасаблівай знакава-сімвалічнай сістэмы ўспрымання і разумення жыцця і сусвету, гэта значыць фарміруецца і развіваецца ў самай цеснай сувязі з сацыякультурным кантэкстам.

Сэнсавы змест прасторы не абмежаваны быццём матэрыяльных формаў, але, з’яўляючыся за-канамерна арганізаванымі, апошнія маюць вобразны змест, які вызначае складаную структуру масіву сімвалічных значэнняў, прымаючых удзел у фарміраванні сацыяльнай прасторы. У выніку матэрыяльныя аб’екты і сацыяльныя феномены выступаюць у выглядзе сукупнасці значэнняў, інварыянтных для дадзенай культуры. Акрамя таго, на іх сімвалічнае значэнне робіць уплыў асобас- ны сэнс, дэтэрмінуемы індывідуальным вопытам чалавека, а таксама сэнсавыя варыяцыі, якія вызна-чаюцца прыналежнасцю да пэўнай сацыяльнай групы, субкультуры і да т. п.

Неабходнасць пераасэнсавання стэрэатыпаў семіётыкі прасторы сучаснага соцыуму тлума-чыцца тым, што пры знешне відавочнай структураванасці прасторы грамадства сёння адрозніваецца адсутнасцю ўстойлівай структуры паўсядзённасці. У выніку ўскладняецца задача ўспрымання і разумення таго, што адбываецца, паколькі суб’ект вымушаны «збіраць» вобраз з элементаў стракатай мазаікі, раскіданых не толькі ў прасторы, але і ў часе. Знікненне межаў відавочнага, усвядомленага павышае важнасць кантэксту. Устойлівыя маральныя і эстэтычныя адзнакі, укаранёныя ў дыскурс паўсядзённасці папярэдніх пакаленняў, сёння пераадольваюцца постмадэрнісцкім эстэтызмам гетэрагеннасці. Рэлятывізм, гетэрагеннасць узнікае спантанна, выстрой- ваючы на ўзроўні паўсядзённасці структуры свядомасці суб’екта ўспрымання. Перанасычанае і недаступнае аднамомантнаму ўспрыманню асяроддзе пачынае ўспрымацца як пустата, пазбаў-ляючы чалавека такога важнага пачуцця, як анталагічная ўкаранёнасць.

Розныя ўзроўні сацыяльнай прасторы фарміруюць асабістыя планы рэальнасці, якія валода-юць сваімі лагічнымі і сюжэтнымі законамі, сваёй сістэмай вобразаў і сімвалаў. Пры гэтым значэнні, зафіксаваныя ў прасторава-часавых структурах, могуць не ўсведамляцца пры ўспрыманні рэчаіснасці, што зусім не выключае іх уплыў на псіхіку і паводзіны як асобнага чалавека, так і са-цыяльнага суб’екта. У цэнтры ўвагі аказваецца эмацыянальна-эстэтычны план успрымання, сацы-яльная прастора якога складваецца ў сістэму значэнняў, якія суадносяцца ўжо не толькі з жыц-цёвымі рэаліямі, але і з каштоўнасна-сэнсавым планам быцця асобы. Знаходжанне ў полі ўплыву семіятычнай прасторы месца садзейнічае фарміраванню сістэмы каштоўнасцей і ацэнак, якая грунтуецца на культурна-гістарычным вопыце вялікага і ўстойлівага сацыяльнага арганізма; знаходзіцца ва ўзаемадзеянні з сацыякультурным кантэкстам; адчувае ўплыў сацыяльнага асярод-дзя ў выніку распрадмечвання яе ў характэрных эмоцыях і тыпалогіі паўсядзённых паводзін.

Семіятычны падыход да праблемы культурнай сацыяльнай прасторы дазваляе выявіць невіда-вочныя сістэмныя ўтварэнні (міфы, сімвалы, «сакральнае расходаванне асяроддзя» і інш.). Семія-тычны погляд на рэчы адкрывае няпэўныя сэнсавыя сувязі, узаемадзеянне, групаванне і сэнсанара-джальную работу фактаў, якія звычайна разглядаюцца ва ўмоўна ізаляваных радах мовы, гісторыі, культуры, псіхалогіі, сацыяльнага жыцця, прыроды, паколькі ў працэсе семіёзісу самыя разнарод-ныя факты рэальнасці атрымліваюць адзіны знакавы статус і, уключаючыся ў сістэму культурных камунікацый, набываюць новы, аб’ядноўваючы іх спосаб існавання ў выглядзе тэкстаў.

Неадназначнасць і рухомасць сацыяпрасторавых структур соцыуму ў рэаліях сённяшняга дня з’яўляюцца вынікам «мазаічнасці» і пастаянных трансфармацый структур успрымання і разу-мення рэчаіснасці сучасным чалавекам. Структура сацыяльнай прасторы інварыянтная, але змест розных элементаў і характар іх узаемадзеяння вельмі рухомыя і залежаць ад сацыякуль-турнага кантэксту. З аднаго боку, сацыяльнае асяроддзе, якое бесперапынна ўскладняецца, патрабуе пабудовы адэкватных семіятычных сістэм паміж аб’ектам і суб’ектам успрымання, высокай ступені падрыхтаванасці апошняга для прачытання і разумення сэнсу таго, што адбы-ваецца. З другога боку, паскарэнне тэмпу жыцця і магутны «забіваючы» інфармацыйны фон прыводзяць да рэдукцыі ўспрымаемых сэнсаў і пабуджаюць да міфасімвалічнага ўспрымання сапраўднасці. Апісанне ж і аналіз структуры сацыякультурнай прасторы могуць у істотнай ступені садзейнічаць выяўленню важных аспектаў, параметраў, праблем канкрэтнай сітуацыі, канкрэтных

21

Паняцце тэксту дапускае знакавую выяўленасць і матэрыяльную фіксацыю семіятычнага аб’екта, яго адмежаванасць, унутраную звязнасць і цэльнасць, наяўнасць камунікатыўнай і крэатыўнай функцый [10]. Ён выкарыстоўваецца ў якасці своеасаблівай знакава-сімвалічнай сістэмы ўспрымання і разумення жыцця і сусвету, гэта значыць фарміруецца і развіваецца ў самай цеснай сувязі з сацыякультурным кантэкстам.

Сэнсавы змест прасторы не абмежаваны быццём матэрыяльных формаў, але, з’яўляючыся за-канамерна арганізаванымі, апошнія маюць вобразны змест, які вызначае складаную структуру масіву сімвалічных значэнняў, прымаючых удзел у фарміраванні сацыяльнай прасторы. У выніку матэрыяльныя аб’екты і сацыяльныя феномены выступаюць у выглядзе сукупнасці значэнняў, інварыянтных для дадзенай культуры. Акрамя таго, на іх сімвалічнае значэнне робіць уплыў асобас- ны сэнс, дэтэрмінуемы індывідуальным вопытам чалавека, а таксама сэнсавыя варыяцыі, якія вызна-чаюцца прыналежнасцю да пэўнай сацыяльнай групы, субкультуры і да т. п.

Неабходнасць пераасэнсавання стэрэатыпаў семіётыкі прасторы сучаснага соцыуму тлума-чыцца тым, што пры знешне відавочнай структураванасці прасторы грамадства сёння адрозніваецца адсутнасцю ўстойлівай структуры паўсядзённасці. У выніку ўскладняецца задача ўспрымання і разумення таго, што адбываецца, паколькі суб’ект вымушаны «збіраць» вобраз з элементаў стракатай мазаікі, раскіданых не толькі ў прасторы, але і ў часе. Знікненне межаў відавочнага, усвядомленага павышае важнасць кантэксту. Устойлівыя маральныя і эстэтычныя адзнакі, укаранёныя ў дыскурс паўсядзённасці папярэдніх пакаленняў, сёння пераадольваюцца постмадэрнісцкім эстэтызмам гетэрагеннасці. Рэлятывізм, гетэрагеннасць узнікае спантанна, выстрой- ваючы на ўзроўні паўсядзённасці структуры свядомасці суб’екта ўспрымання. Перанасычанае і недаступнае аднамомантнаму ўспрыманню асяроддзе пачынае ўспрымацца як пустата, пазбаў-ляючы чалавека такога важнага пачуцця, як анталагічная ўкаранёнасць.

Розныя ўзроўні сацыяльнай прасторы фарміруюць асабістыя планы рэальнасці, якія валода-юць сваімі лагічнымі і сюжэтнымі законамі, сваёй сістэмай вобразаў і сімвалаў. Пры гэтым значэнні, зафіксаваныя ў прасторава-часавых структурах, могуць не ўсведамляцца пры ўспрыманні рэчаіснасці, што зусім не выключае іх уплыў на псіхіку і паводзіны як асобнага чалавека, так і са-цыяльнага суб’екта. У цэнтры ўвагі аказваецца эмацыянальна-эстэтычны план успрымання, сацы-яльная прастора якога складваецца ў сістэму значэнняў, якія суадносяцца ўжо не толькі з жыц-цёвымі рэаліямі, але і з каштоўнасна-сэнсавым планам быцця асобы. Знаходжанне ў полі ўплыву семіятычнай прасторы месца садзейнічае фарміраванню сістэмы каштоўнасцей і ацэнак, якая грунтуецца на культурна-гістарычным вопыце вялікага і ўстойлівага сацыяльнага арганізма; знаходзіцца ва ўзаемадзеянні з сацыякультурным кантэкстам; адчувае ўплыў сацыяльнага асярод-дзя ў выніку распрадмечвання яе ў характэрных эмоцыях і тыпалогіі паўсядзённых паводзін.

Семіятычны падыход да праблемы культурнай сацыяльнай прасторы дазваляе выявіць невіда-вочныя сістэмныя ўтварэнні (міфы, сімвалы, «сакральнае расходаванне асяроддзя» і інш.). Семія-тычны погляд на рэчы адкрывае няпэўныя сэнсавыя сувязі, узаемадзеянне, групаванне і сэнсанара-джальную работу фактаў, якія звычайна разглядаюцца ва ўмоўна ізаляваных радах мовы, гісторыі, культуры, псіхалогіі, сацыяльнага жыцця, прыроды, паколькі ў працэсе семіёзісу самыя разнарод-ныя факты рэальнасці атрымліваюць адзіны знакавы статус і, уключаючыся ў сістэму культурных камунікацый, набываюць новы, аб’ядноўваючы іх спосаб існавання ў выглядзе тэкстаў.

Неадназначнасць і рухомасць сацыяпрасторавых структур соцыуму ў рэаліях сённяшняга дня з’яўляюцца вынікам «мазаічнасці» і пастаянных трансфармацый структур успрымання і разу-мення рэчаіснасці сучасным чалавекам. Структура сацыяльнай прасторы інварыянтная, але змест розных элементаў і характар іх узаемадзеяння вельмі рухомыя і залежаць ад сацыякуль-турнага кантэксту. З аднаго боку, сацыяльнае асяроддзе, якое бесперапынна ўскладняецца, патрабуе пабудовы адэкватных семіятычных сістэм паміж аб’ектам і суб’ектам успрымання, высокай ступені падрыхтаванасці апошняга для прачытання і разумення сэнсу таго, што адбы-ваецца. З другога боку, паскарэнне тэмпу жыцця і магутны «забіваючы» інфармацыйны фон прыводзяць да рэдукцыі ўспрымаемых сэнсаў і пабуджаюць да міфасімвалічнага ўспрымання сапраўднасці. Апісанне ж і аналіз структуры сацыякультурнай прасторы могуць у істотнай ступені садзейнічаць выяўленню важных аспектаў, параметраў, праблем канкрэтнай сітуацыі, канкрэтных



Беларуси

тэрыторый і канкрэтных людзей. Усебаковы разгляд структур сацыякультурнай прасторы ў іх дынаміцы дазваляе ўзнавіць аблічча знікнуўшых культур, разумець многія культурныя феномены. Калі змяняюцца семантычныя каардынаты сацыякультурнай прасторы (значэнні, сэнсы, сімвалы), змяняецца і змест сацыякультурнай прасторы (нормы, каштоўнасці, вобразы, мадэлі паводзін і інш.).


1. С о р о к и н, П. Человек, цивилизация, общество / П. Сорокин. − М.: Политиздат, 1992. − С. 315.2. М о з г о в а я, А. В. Риск в социальном пространстве / А. В. Мозговая. − М.: ИС РАН, 2001. − 178 с.3. Б е р г е р, П., Л у к м а н, Т. Социальное конструирование реальности. Трактат по социологии знания /

П. Бергер, Т. Луман. − М.: Медиум, 1995. − 323 с.4. Урбанизация в формировании социокультурного пространства / Э. В. Сайко [и др.]; под общ. Ред. Э. В. Сайко. −

М.: Наука, 1999. − 285 с.5. Т р о ф и м о в а, Е. А. Культурное пространство современного столичного мегаполиса: горизонты оптимизации

(на материалах города Москвы): автореф. дис. …канд. культурологии: 24.00.01 / Е. А. Трофимова; Рос. Ин-т культуро-логии. − М., 2006 − 18 с.

6. П о п о в а, В. Х. Культурное пространство региона / В. Х. Попова // Тюменский государственный институт искусств и культуры [Электронный ресурс]. − 2008. − Режим доступа: www. tsiac. ru/cdo/index. php? id= 14&emc_id= 17. − Дата доступа: 03.02.2008.

7. М е р л о-П о н т и, М. В защиту философии. Пер. с фр., послесл. и примеч. И. С. Вдовиной / М. Мерло-Понти. – М.: Изд-во гуманитарной литературы, 1996. – 248 с.

8. П и р о г о в, С. В. Социология города. Конспект лекций / С. В. Пирогов. − Томск, 2003. − 211 с.9. Пространство и время социальных изменений / В. Н. Ярская [и др.]. − М., Саратов, 2003. − 273 с.10. А б а ш е е в, В. Символы и мифы Перми. К изучению семиотических аспектов территориальной идентичности /

В. Абашев // Архив Прометы [Электронный ресурс]. – 2004. – Режим доступа: http:// prometa. ru. − Дата доступа: 02.02.2007.11. Л о т м а н, Ю. Семиосфера / Ю. Лотман. − СПб.: Искусство-СПБ, 2000. − 704 с.12. Т ы х е е в а, Ю. Ц. Человек в городском пространстве (философско-антропологические основания урбано-

логии) // Ю. Ц. Тыхеева // Московский гуманитарный университет [Электронный ресурс]. – 2007. – Режим доступа: http: // www. mosgu. ru/. − Дата доступа: 09.12.2007.

yu. V. nikuLina

THE SOCIAL AREA STRUCTURE: SOCIO-CULTURAL AND SEMIOTIC ASPECTS

Summary

urgent questions of social space organization have been considered in the article. The basic difference between the concept of «social space» and other spatial forms is the connection of its occurrence and functioning with activity of social subject. It has been evolved from this activity and shown in material relations of people. Therefore the category of space is the fundamental one. It is a basic reality in social and philosophical conceptualization. Specificity of socio-cultural and semiotic space formation has been analyzed, too. The article shows the ambiguity and mobility of socio-cultural and semiotic structures formation in the modern society.

тэрыторый і канкрэтных людзей. Усебаковы разгляд структур сацыякультурнай прасторы ў іх дынаміцы дазваляе ўзнавіць аблічча знікнуўшых культур, разумець многія культурныя феномены. Калі змяняюцца семантычныя каардынаты сацыякультурнай прасторы (значэнні, сэнсы, сімвалы), змяняецца і змест сацыякультурнай прасторы (нормы, каштоўнасці, вобразы, мадэлі паводзін і інш.).


1. С о р о к и н, П. Человек, цивилизация, общество / П. Сорокин. − М.: Политиздат, 1992. − С. 315.2. М о з г о в а я, А. В. Риск в социальном пространстве / А. В. Мозговая. − М.: ИС РАН, 2001. − 178 с.3. Б е р г е р, П., Л у к м а н, Т. Социальное конструирование реальности. Трактат по социологии знания /

П. Бергер, Т. Луман. − М.: Медиум, 1995. − 323 с.4. Урбанизация в формировании социокультурного пространства / Э. В. Сайко [и др.]; под общ. Ред. Э. В. Сайко. −

М.: Наука, 1999. − 285 с.5. Т р о ф и м о в а, Е. А. Культурное пространство современного столичного мегаполиса: горизонты оптимизации

(на материалах города Москвы): автореф. дис. …канд. культурологии: 24.00.01 / Е. А. Трофимова; Рос. Ин-т культуро-логии. − М., 2006 − 18 с.

6. П о п о в а, В. Х. Культурное пространство региона / В. Х. Попова // Тюменский государственный институт искусств и культуры [Электронный ресурс]. − 2008. − Режим доступа: www. tsiac. ru/cdo/index. php? id= 14&emc_id= 17. − Дата доступа: 03.02.2008.

7. М е р л о-П о н т и, М. В защиту философии. Пер. с фр., послесл. и примеч. И. С. Вдовиной / М. Мерло-Понти. – М.: Изд-во гуманитарной литературы, 1996. – 248 с.

8. П и р о г о в, С. В. Социология города. Конспект лекций / С. В. Пирогов. − Томск, 2003. − 211 с.9. Пространство и время социальных изменений / В. Н. Ярская [и др.]. − М., Саратов, 2003. − 273 с.10. А б а ш е е в, В. Символы и мифы Перми. К изучению семиотических аспектов территориальной идентичности /

В. Абашев // Архив Прометы [Электронный ресурс]. – 2004. – Режим доступа: http:// prometa. ru. − Дата доступа: 02.02.2007.11. Л о т м а н, Ю. Семиосфера / Ю. Лотман. − СПб.: Искусство-СПБ, 2000. − 704 с.12. Т ы х е е в а, Ю. Ц. Человек в городском пространстве (философско-антропологические основания урбано-

логии) // Ю. Ц. Тыхеева // Московский гуманитарный университет [Электронный ресурс]. – 2007. – Режим доступа: http: // www. mosgu. ru/. − Дата доступа: 09.12.2007.

yu. V. nikuLina

THE SOCIAL AREA STRUCTURE: SOCIO-CULTURAL AND SEMIOTIC ASPECTS

Summary

urgent questions of social space organization have been considered in the article. The basic difference between the concept of «social space» and other spatial forms is the connection of its occurrence and functioning with activity of social subject. It has been evolved from this activity and shown in material relations of people. Therefore the category of space is the fundamental one. It is a basic reality in social and philosophical conceptualization. Specificity of socio-cultural and semiotic space formation has been analyzed, too. The article shows the ambiguity and mobility of socio-cultural and semiotic structures formation in the modern society.



Беларуси

23


УДК 316:74:283/289(476)

Н. Л. БаЛіч

РЭйТЫНГ КАШТОЎНАСНЫХ ПРЫЯРЫТЭТАЎ АДВЕНТЫСТАЎ СЁМАГА ДНЯ (НА ПРЫКЛАДЗЕ БРЭСЦКАй ВОБЛАСЦІ)

інстытут сацыялогіі НаН Беларусі


У сучасным грамадстве культурная рэгуляцыя чалавечай жыццядзейнасці ажыццяўляецца праз прызму каштоўнасцей. Адной з асноўных суб’ектаўтваральных прымет рэлігійных суполак з’яўляецца наяўнасць адзінай сістэмы каштоўнасцей і норм, якія інтэгруюць дадзеную сацыяльную супольнасць і вызначаюць падобныя паводзіны яе членаў. На шляху да пазнання духоўных імкненняў індывідуума каштоўнасныя арыентацыі выконваюць ролю аксіяматычнай асновы выбару патрэбнасцей, інтарэсаў, жыццёвых мэт і спосабаў іх рэалізацыі.

Розныя сацыяльныя групы могуць фарміраваць сваю спецыфічную сістэму каштоўнасцей, якая адрознівае гэту супольнасць ад іншых сацыяльных груп і садзейнічае з’яўленню агульнай ідэнтыфікацыі членаў дадзенай супольнасці. Пры гэтым розніца паміж сацыяльнымі суб’ектамі заключаецца не толькі ў наяўнасці або адсутнасці пэўных каштоўнасцей, але і ў спосабах і арганізацыі, іерархіі і прыярытэтах. Пад уздзеяннем канкрэтных сацыяльных змен некаторыя каштоўнасці робяцца дамінуючымі, а іншыя, адпаведна, адыходзяць на другі план ва ўсведамленні прадстаўнікоў дадзенай супольнасці.

У складана дыферэнцыраваных мадэрнізаваных грамадствах пытанне аб існаванні агульна-раздзяляльных каштоўнасцей, якія аб’ядноўваюць як грамадства ў цэлым, так і канкрэтныя сацыяль-ныя групы, з’яўляецца дыскусійным. У сучаснай навуцы адсутнічае адзіная канцэптуальна аформленая тэорыя каштоўнасцей. Нягледзячы на існаванне мноства шматлікіх пунктаў гледжання на сутнасць каштоўнасцей, асноўным момантам пры іх аналізе можна лічыць сувязь каштоўнасцей са здольнасцю суб’екта прыдавать сэнс розным аспектам сваёй дзейнасці. Паказальным у гэтым плане з’яўляецца азначэнне каштоўнасці М. Лоскага: «каштоўнасць ёсць нешта ўсёпранікальнае, якое вызначае сэнс і ўсяго свету ў цэлым, і кожнай асобы, і кожнай падзеі, і кожнага ўчынку» [1, с. 250]. Псіхолагі і філосафы экзістэнцыянальнага напрамку (Ж.-П. Сартр, В. Франкл і інш.) таксама разглядалі каштоўнасці як квінтэсенцыі сэнсу, якія надаюць цэласнасць духоўнаму жыццю індывідуума.

Найбольш важныя палажэнні тэорыі каштоўнасцей раскрыты ў працах Т. Парсанса, М. Вебера, М. Рокіча, А. Г. Здравамыслава і іншых вучоных.

Так, у канцэпцыі Парсанса каштоўнасці з’яўляюцца як кампанентамі псіхалагічных працэсаў, так і структурнымі элементамі культурных мадэляў і традыцый (культурная сістэма разглядаецца ім як нарматыўная). Паколькі індывідуум раздзяляе каштоўнасць з другімі людзьмі, то каштоўнасці робяць уплыў на выбар людзьмі іх сацыяльных паводзін. Адпаведна каштоўнасці з’яўляюцца, хутчэй, культурнымі, а не асобаснымі характарыстыкамі, бо яны аказваюцца агульнапрынятымі. Ад існавання агульных, раздзяляемых усімі людзьмі каштоўнасцей залежыць сацыяльны парадак. Сувязь паміж каштоўнасцямі і паводзінамі, паводле Парсанса, ажыццяўляецца пры дапамозе каштоўнасных арыентацый, якія асоба выбірае на аснове норм сярод розных спосабаў дзеяння. Такім чынам, каштоўнасці, па сутнасці, з’яўляюцца стандартамі ў выбары альтэрнатыў і ўяўля-юць сабой «агульнапрынятыя ўяўленні аб пажаданым тыпе сацыяльнай сістэмы – перш за ўсё аб грамадстве ва ўяўленні яго ўласных членаў» [2, с. 368].

23


УДК 316:74:283/289(476)

Н. Л. БаЛіч

РЭйТЫНГ КАШТОЎНАСНЫХ ПРЫЯРЫТЭТАЎ АДВЕНТЫСТАЎ СЁМАГА ДНЯ (НА ПРЫКЛАДЗЕ БРЭСЦКАй ВОБЛАСЦІ)

інстытут сацыялогіі НаН Беларусі


У сучасным грамадстве культурная рэгуляцыя чалавечай жыццядзейнасці ажыццяўляецца праз прызму каштоўнасцей. Адной з асноўных суб’ектаўтваральных прымет рэлігійных суполак з’яўляецца наяўнасць адзінай сістэмы каштоўнасцей і норм, якія інтэгруюць дадзеную сацыяльную супольнасць і вызначаюць падобныя паводзіны яе членаў. На шляху да пазнання духоўных імкненняў індывідуума каштоўнасныя арыентацыі выконваюць ролю аксіяматычнай асновы выбару патрэбнасцей, інтарэсаў, жыццёвых мэт і спосабаў іх рэалізацыі.

Розныя сацыяльныя групы могуць фарміраваць сваю спецыфічную сістэму каштоўнасцей, якая адрознівае гэту супольнасць ад іншых сацыяльных груп і садзейнічае з’яўленню агульнай ідэнтыфікацыі членаў дадзенай супольнасці. Пры гэтым розніца паміж сацыяльнымі суб’ектамі заключаецца не толькі ў наяўнасці або адсутнасці пэўных каштоўнасцей, але і ў спосабах і арганізацыі, іерархіі і прыярытэтах. Пад уздзеяннем канкрэтных сацыяльных змен некаторыя каштоўнасці робяцца дамінуючымі, а іншыя, адпаведна, адыходзяць на другі план ва ўсведамленні прадстаўнікоў дадзенай супольнасці.

У складана дыферэнцыраваных мадэрнізаваных грамадствах пытанне аб існаванні агульна-раздзяляльных каштоўнасцей, якія аб’ядноўваюць як грамадства ў цэлым, так і канкрэтныя сацыяль-ныя групы, з’яўляецца дыскусійным. У сучаснай навуцы адсутнічае адзіная канцэптуальна аформленая тэорыя каштоўнасцей. Нягледзячы на існаванне мноства шматлікіх пунктаў гледжання на сутнасць каштоўнасцей, асноўным момантам пры іх аналізе можна лічыць сувязь каштоўнасцей са здольнасцю суб’екта прыдавать сэнс розным аспектам сваёй дзейнасці. Паказальным у гэтым плане з’яўляецца азначэнне каштоўнасці М. Лоскага: «каштоўнасць ёсць нешта ўсёпранікальнае, якое вызначае сэнс і ўсяго свету ў цэлым, і кожнай асобы, і кожнай падзеі, і кожнага ўчынку» [1, с. 250]. Псіхолагі і філосафы экзістэнцыянальнага напрамку (Ж.-П. Сартр, В. Франкл і інш.) таксама разглядалі каштоўнасці як квінтэсенцыі сэнсу, якія надаюць цэласнасць духоўнаму жыццю індывідуума.

Найбольш важныя палажэнні тэорыі каштоўнасцей раскрыты ў працах Т. Парсанса, М. Вебера, М. Рокіча, А. Г. Здравамыслава і іншых вучоных.

Так, у канцэпцыі Парсанса каштоўнасці з’яўляюцца як кампанентамі псіхалагічных працэсаў, так і структурнымі элементамі культурных мадэляў і традыцый (культурная сістэма разглядаецца ім як нарматыўная). Паколькі індывідуум раздзяляе каштоўнасць з другімі людзьмі, то каштоўнасці робяць уплыў на выбар людзьмі іх сацыяльных паводзін. Адпаведна каштоўнасці з’яўляюцца, хутчэй, культурнымі, а не асобаснымі характарыстыкамі, бо яны аказваюцца агульнапрынятымі. Ад існавання агульных, раздзяляемых усімі людзьмі каштоўнасцей залежыць сацыяльны парадак. Сувязь паміж каштоўнасцямі і паводзінамі, паводле Парсанса, ажыццяўляецца пры дапамозе каштоўнасных арыентацый, якія асоба выбірае на аснове норм сярод розных спосабаў дзеяння. Такім чынам, каштоўнасці, па сутнасці, з’яўляюцца стандартамі ў выбары альтэрнатыў і ўяўля-юць сабой «агульнапрынятыя ўяўленні аб пажаданым тыпе сацыяльнай сістэмы – перш за ўсё аб грамадстве ва ўяўленні яго ўласных членаў» [2, с. 368].



Беларуси

24

У сучаснай літаратуры, у процівагу Парсансу, які разглядаў актуальныя каштоўнасці-нормы, прасочваецца іншы пункт гледжання. Айчынныя даследчыкі адзначаюць, што «ў якасці каштоўнасцей выступаюць таксама пазакультурныя, яшчэ не засвоеныя элементы рэальнасці, г. зн. нешта патэнцыяльна магчымае, якое знаходзіцца на мяжы магчымага і немагчымага» [3, с. 19]. Змест каштоўнасцей не вычэрпваецца нарматыўнымі прадпісаннямі, якія дэтэрмінуюць паво-дзіны індывідуума на рубяжы вядомых сітуацый, але змяшчае ў сабе мэты і ідэалы, якія выво-дзяць дзейнасць сацыяльных суб’ектаў за межы знешнезададзеных форм паводзін, тым самым ствараючы магчымасці для развіцця і змянення каштоўнасных сістэм.

У адрозненне ад традыцыйнага сучаснае грамадства характарызуецца накіраванасцю на прыярытэт абнаўленняў, інавацый, і, у адпаведнасці з тэрміналогіяй М. Вебера, у ім пануе мэтара- цыянальнасць. Гэта значыць, што глабальныя і калектыўныя каштоўнасныя сістэмы перастаюць быць асновай індывідуальных паводзін, і замест іх выступаюць акрэсленыя мэты і інтарэсы як грамадства ў цэлым, так і кожнага чалавека. Каштоўнасці ператвараюцца ў абгрунтаванне інтарэсаў, якія, у сваю чаргу, вырастаюць з патрэбнасцей.

Важны ўклад у канцэпцыю каштоўнасцей унёс М. Рокіч, які праранжыраваў каштоўнасці і прапанаваў іх аперацыянальнае азначэнне ў працы «Прырода чалавечых каштоўнасцей» [4]. Каштоўнасці разглядаюцца ім як элементы сацыяльнай свядомасці, якія могуць быць прадстаўлены як «канчатковыя мэты» (тэрмінальныя каштоўнасці) і як сродкі дасягнення мэт (інструментальныя каштоўнасці), г. зн. перакананне ў тым, што нейкі спосаб дзеяння з’яўляецца больш пажаданым, чым другі. Тэрмінальныя каштоўнасці могуць быць ахарактарызаваны як «канечныя асновы мэтаспадзявання» або ўяўлення аб найвышэйшай карысці. Устойлівасць каштоўнасцей вызначаец-ца тым, што ў працэсе сацыялізацыі індывідуумы засвойваюць каштоўнасці абсалютным чынам, ізалявана ад другіх каштоўнасцей. Па меры расшырэння асабістага вопыту гэтыя засвоеныя каштоўнасці пачынаюць інтэгравацца індывідуумамі ў цэласную іерархічную сістэму, дзе адна каштоўнасць размешчана вышэй або ніжэй другой у парадку пераважнасці.

Сацыялагічныя даследаванні асаблівасцей жыццядзейнасці адвентыстаў сёмага дня пера-конваюць, што ў рэальнасці можа назірацца розная ступень адпаведнасці паміж тэрмінальнымі і інструментальнымі каштоўнасцямі ва ўяўленнях розных сацыяльных груп. Дынаміка каштоўнасцей прасочваецца ў змяненні прыярытэтаў, якія выяўляюцца ў тэрмінальных каштоўнасцях, што ў большай меры вызначаюць рэлігійны светапогляд і паводзіны вернікаў. Сярод такіх патрэбна выдзеліць наступныя: служэнне Богу, пазнанне ісціны, імкненне да духоўнай дасканаласці, любоў.

Сярод сэнсажыццёвых каштоўнасцей, у якіх праяўляюць сябе ўяўленні аб грамадскай або групавой карысці, можна назваць дабрабыт сваёй краіны, свабоду, рост колькасці аднаверцаў.

Да каштоўнасцей, якія вызначаюць уяўленні вернікаў аб асабістай карысці, можна аднесці адука-цыю, набыццё прафесіі, матэрыяльны дабрабыт, кар’еру, асабістую бяспеку, стварэнне сям’і, здароўе.

Гэтыя агульныя ўяўленні аб сістэме каштоўнасцей у прымяненні да розных сацыяльных груп, у тым ліку і вернікаў, набываюць своеасаблівую мадыфікацыю ў залежнасці ад светапо-глядных арыенціраў дадзенай групы і яе веравызнальных практык. Аб гэтым сведчаць вынікі праведзенага ў 2006 г. сацыялагічнага даследавання «Асаблівасці рэлігійнага светаразумення, самаідэнтыфікацыі і веравызнальных паводзін адвентыстаў сёмага дня».

Для таго каб паказаць спецыфіку ранжыравання каштоўнасцей адвентыстамі сёмага дня, выявіць характар супярэчнасцей, калектыўнага або індывідуальнага інтарэсу, індывідуальнай аўтаномнасці або ўзаемазалежнасці, у працэсе даследавання былі вывучаны розныя тыпы каштоўнасных ацэнак, распаўсюджаных у суполках вернікаў, якія пражываюць у шасці раёнах Брэсцкай вобласці. Як тэры-тарыяльны рэгіён Брэсцкая вобласць была выбрана не выпадкова. Згодна са статыстычнымі данымі, прадстаўленымі апаратам Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь, менавіта там найбольш ярка адлюстраваны дзеючыя рэлігійныя арганізацыі, у тым ліку і пратэстанц-кага веравызнання. Так, па стану на 1 студзеня 2008 г. у рэспубліцы дзейнічаюць 3003 рэлігійныя суполкі, у тым ліку ў Брэсцкай вобласці – 689, Віцебскай – 498, Гомельскай – 354, Гродзенскай – 452, Магілёўскай – 245, Мінскай – 635 і ў Мінску – 130.

Згодна з вынікамі праходжання перарэгістрацыі рэлігійных суполак у Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць 73 суполкі хрысціян адвентыстаў сёмага дня, у тым ліку ў Віцебскай вобласці – 15, Гомельскай – 12, Гродзенскай – 7, Магілёўскай – 6, Мінскай – 10 і ў г. Мінску – 6 [5].

24

У сучаснай літаратуры, у процівагу Парсансу, які разглядаў актуальныя каштоўнасці-нормы, прасочваецца іншы пункт гледжання. Айчынныя даследчыкі адзначаюць, што «ў якасці каштоўнасцей выступаюць таксама пазакультурныя, яшчэ не засвоеныя элементы рэальнасці, г. зн. нешта патэнцыяльна магчымае, якое знаходзіцца на мяжы магчымага і немагчымага» [3, с. 19]. Змест каштоўнасцей не вычэрпваецца нарматыўнымі прадпісаннямі, якія дэтэрмінуюць паво-дзіны індывідуума на рубяжы вядомых сітуацый, але змяшчае ў сабе мэты і ідэалы, якія выво-дзяць дзейнасць сацыяльных суб’ектаў за межы знешнезададзеных форм паводзін, тым самым ствараючы магчымасці для развіцця і змянення каштоўнасных сістэм.

У адрозненне ад традыцыйнага сучаснае грамадства характарызуецца накіраванасцю на прыярытэт абнаўленняў, інавацый, і, у адпаведнасці з тэрміналогіяй М. Вебера, у ім пануе мэтара- цыянальнасць. Гэта значыць, што глабальныя і калектыўныя каштоўнасныя сістэмы перастаюць быць асновай індывідуальных паводзін, і замест іх выступаюць акрэсленыя мэты і інтарэсы як грамадства ў цэлым, так і кожнага чалавека. Каштоўнасці ператвараюцца ў абгрунтаванне інтарэсаў, якія, у сваю чаргу, вырастаюць з патрэбнасцей.

Важны ўклад у канцэпцыю каштоўнасцей унёс М. Рокіч, які праранжыраваў каштоўнасці і прапанаваў іх аперацыянальнае азначэнне ў працы «Прырода чалавечых каштоўнасцей» [4]. Каштоўнасці разглядаюцца ім як элементы сацыяльнай свядомасці, якія могуць быць прадстаўлены як «канчатковыя мэты» (тэрмінальныя каштоўнасці) і як сродкі дасягнення мэт (інструментальныя каштоўнасці), г. зн. перакананне ў тым, што нейкі спосаб дзеяння з’яўляецца больш пажаданым, чым другі. Тэрмінальныя каштоўнасці могуць быць ахарактарызаваны як «канечныя асновы мэтаспадзявання» або ўяўлення аб найвышэйшай карысці. Устойлівасць каштоўнасцей вызначаец-ца тым, што ў працэсе сацыялізацыі індывідуумы засвойваюць каштоўнасці абсалютным чынам, ізалявана ад другіх каштоўнасцей. Па меры расшырэння асабістага вопыту гэтыя засвоеныя каштоўнасці пачынаюць інтэгравацца індывідуумамі ў цэласную іерархічную сістэму, дзе адна каштоўнасць размешчана вышэй або ніжэй другой у парадку пераважнасці.

Сацыялагічныя даследаванні асаблівасцей жыццядзейнасці адвентыстаў сёмага дня пера-конваюць, што ў рэальнасці можа назірацца розная ступень адпаведнасці паміж тэрмінальнымі і інструментальнымі каштоўнасцямі ва ўяўленнях розных сацыяльных груп. Дынаміка каштоўнасцей прасочваецца ў змяненні прыярытэтаў, якія выяўляюцца ў тэрмінальных каштоўнасцях, што ў большай меры вызначаюць рэлігійны светапогляд і паводзіны вернікаў. Сярод такіх патрэбна выдзеліць наступныя: служэнне Богу, пазнанне ісціны, імкненне да духоўнай дасканаласці, любоў.

Сярод сэнсажыццёвых каштоўнасцей, у якіх праяўляюць сябе ўяўленні аб грамадскай або групавой карысці, можна назваць дабрабыт сваёй краіны, свабоду, рост колькасці аднаверцаў.

Да каштоўнасцей, якія вызначаюць уяўленні вернікаў аб асабістай карысці, можна аднесці адука-цыю, набыццё прафесіі, матэрыяльны дабрабыт, кар’еру, асабістую бяспеку, стварэнне сям’і, здароўе.

Гэтыя агульныя ўяўленні аб сістэме каштоўнасцей у прымяненні да розных сацыяльных груп, у тым ліку і вернікаў, набываюць своеасаблівую мадыфікацыю ў залежнасці ад светапо-глядных арыенціраў дадзенай групы і яе веравызнальных практык. Аб гэтым сведчаць вынікі праведзенага ў 2006 г. сацыялагічнага даследавання «Асаблівасці рэлігійнага светаразумення, самаідэнтыфікацыі і веравызнальных паводзін адвентыстаў сёмага дня».

Для таго каб паказаць спецыфіку ранжыравання каштоўнасцей адвентыстамі сёмага дня, выявіць характар супярэчнасцей, калектыўнага або індывідуальнага інтарэсу, індывідуальнай аўтаномнасці або ўзаемазалежнасці, у працэсе даследавання былі вывучаны розныя тыпы каштоўнасных ацэнак, распаўсюджаных у суполках вернікаў, якія пражываюць у шасці раёнах Брэсцкай вобласці. Як тэры-тарыяльны рэгіён Брэсцкая вобласць была выбрана не выпадкова. Згодна са статыстычнымі данымі, прадстаўленымі апаратам Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь, менавіта там найбольш ярка адлюстраваны дзеючыя рэлігійныя арганізацыі, у тым ліку і пратэстанц-кага веравызнання. Так, па стану на 1 студзеня 2008 г. у рэспубліцы дзейнічаюць 3003 рэлігійныя суполкі, у тым ліку ў Брэсцкай вобласці – 689, Віцебскай – 498, Гомельскай – 354, Гродзенскай – 452, Магілёўскай – 245, Мінскай – 635 і ў Мінску – 130.

Згодна з вынікамі праходжання перарэгістрацыі рэлігійных суполак у Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць 73 суполкі хрысціян адвентыстаў сёмага дня, у тым ліку ў Віцебскай вобласці – 15, Гомельскай – 12, Гродзенскай – 7, Магілёўскай – 6, Мінскай – 10 і ў г. Мінску – 6 [5].



Беларуси

25

У Брэсцкай вобласці функцыянуюць 17 суполак хрысціян адвентыстаў сёмага дня, размеш-чаных як у гарадской, так і сельскай мясцовасці. Паколькі колькасць некаторых суполак, раз-мешчаных, як правіла, у сельскай мясцовасці, вельмі нязначная (менш за 10 чалавек), то ў дадзе-най сувязі найбольш мэтазгодным было ўзяць за адзінку аналізу раён як асноўнае месца кансалідацыі вернікаў рэлігійных суполак.

Усяго было апытана 350 чалавек ва ўзросце ад 14 да 89 гадоў, сярод іх 34,1 % – мужчыны і 65,9 % – жанчыны. Гарадское насельніцтва складае 76,5 %, сельскае – 23,5 %.

Па ўзроставых групах веруючыя размеркаваліся наступным чынам. Маладыя людзі да 20 гадоў складаюць 4,9 %; моладзь ад 20 да 29 гадоў – 16,2 %. Найбольш шматлікія групы асоб сярэдняга ўзросту 30–39 гадоў – 18,0 % і 40–49 гадоў – 18,9 %. Асобы ва ўзросце 50–59 гадоў складаюць 11,0 %; 60–69 гадоў – 15,5; група ад 70 гадоў і больш старэйшыя – 15,5 %. Выбарка была пабудавана ў адпаведнасці з узростам і сацыяльным становішчам веруючых. Як бачым, найбольш масава прадстаўлены групы вернікаў ва ўзросце 30–39 і 40–49 гадоў. Паколькі дадзеныя ўзроставыя групы складаюць найбольш актыўную частку ў агульным аб’ёме выбаркі, то менавіта іх найбольшая колькасць уключана ў рэпрэзентатыўную выбарку.

Сацыяльнае становішча вернікаў рознае і прадстаўлена рознымі адукацыйнымі і прафесійнымі групамі. Так, асобы з няпоўнай сярэдняй адукацыяй складаюць 23,6 %, з сярэдняй агульнай – 22,4, сярэднюю спецыяльную адукацыю маюць 33,2, вышэйшую і незакончаную вышэйшую – 20,8 %.

Раскрыць сістэму каштоўнасных арыентацый веруючых і вызначыць рэйтынг каштоўнаснай перавагі дазваляе аналіз іх адказаў на пытанне: «Што для Вас з’яўляецца найбольш значным у жыцці?». Удзельнікам даследавання было прапанавана пранумераваць рад каштоўнасцей у залежнасці ад сваіх асабістых пераваг. У адпаведнасці з адказамі на пытанні былі выдзелены катэгорыі рэспандэнтаў у групы, якія маюць няпоўную сярэднюю, сярэднюю агульную, сярэднюю спецыяльную і вышэй-шую і незакончаную вышэйшую адукацыю. Акрамя таго, быў праведзены сацыяльна-гендэрны і ўзроставы аналіз. Выдзяленне дадзеных катэгорый вернікаў дазволіла выявіць сацыяльна-культурныя перавагі і асаблівасці, характэрныя выключна гэтым групам.

У ходзе апрацоўкі атрыманых даных быў вылічаны сярэдні рэйтынгавы паказчык па кожнай з прапануемых каштоўнасцей для кожнай сацыяльнай групы (мал. 1). Погляд веруючых быў супастаўлены з афіцыйнай пазіцыяй Царквы ў адносінах чалавечага згуртавання (чалавек – сям’я – Царква – грамадства – дзяржава – сусветная супольнасць), выяўленай у «Асновах сацыяльнага ву-чэння царквы хрысціян адвентыстаў сёмага дня», рашэнне аб распрацоўцы якіх было прынята ў 2002 г. на нарадзе кіраўнікоў Царквы АСД у краінах СНД. Дадзены дакумент быў разгледжаны і зацверджа-ны выканаўчым камітэтам Еўрапейска-азіяцкага аддзялення Царквы хрысціян адвентыстаў сёмага дня і адлюстроўвае разуменне Царквою працэсаў, якія адбываюцца ў сучасным грамадстве.

Мал. 1. Рэйтынг каштоўнасных пераваг вернікаў рэлігійнай суполкі ў адпаведнасці ад узроўню адукаванасці, %

25

У Брэсцкай вобласці функцыянуюць 17 суполак хрысціян адвентыстаў сёмага дня, размеш-чаных як у гарадской, так і сельскай мясцовасці. Паколькі колькасць некаторых суполак, раз-мешчаных, як правіла, у сельскай мясцовасці, вельмі нязначная (менш за 10 чалавек), то ў дадзе-най сувязі найбольш мэтазгодным было ўзяць за адзінку аналізу раён як асноўнае месца кансалідацыі вернікаў рэлігійных суполак.

Усяго было апытана 350 чалавек ва ўзросце ад 14 да 89 гадоў, сярод іх 34,1 % – мужчыны і 65,9 % – жанчыны. Гарадское насельніцтва складае 76,5 %, сельскае – 23,5 %.

Па ўзроставых групах веруючыя размеркаваліся наступным чынам. Маладыя людзі да 20 гадоў складаюць 4,9 %; моладзь ад 20 да 29 гадоў – 16,2 %. Найбольш шматлікія групы асоб сярэдняга ўзросту 30–39 гадоў – 18,0 % і 40–49 гадоў – 18,9 %. Асобы ва ўзросце 50–59 гадоў складаюць 11,0 %; 60–69 гадоў – 15,5; група ад 70 гадоў і больш старэйшыя – 15,5 %. Выбарка была пабудавана ў адпаведнасці з узростам і сацыяльным становішчам веруючых. Як бачым, найбольш масава прадстаўлены групы вернікаў ва ўзросце 30–39 і 40–49 гадоў. Паколькі дадзеныя ўзроставыя групы складаюць найбольш актыўную частку ў агульным аб’ёме выбаркі, то менавіта іх найбольшая колькасць уключана ў рэпрэзентатыўную выбарку.

Сацыяльнае становішча вернікаў рознае і прадстаўлена рознымі адукацыйнымі і прафесійнымі групамі. Так, асобы з няпоўнай сярэдняй адукацыяй складаюць 23,6 %, з сярэдняй агульнай – 22,4, сярэднюю спецыяльную адукацыю маюць 33,2, вышэйшую і незакончаную вышэйшую – 20,8 %.

Раскрыць сістэму каштоўнасных арыентацый веруючых і вызначыць рэйтынг каштоўнаснай перавагі дазваляе аналіз іх адказаў на пытанне: «Што для Вас з’яўляецца найбольш значным у жыцці?». Удзельнікам даследавання было прапанавана пранумераваць рад каштоўнасцей у залежнасці ад сваіх асабістых пераваг. У адпаведнасці з адказамі на пытанні былі выдзелены катэгорыі рэспандэнтаў у групы, якія маюць няпоўную сярэднюю, сярэднюю агульную, сярэднюю спецыяльную і вышэй-шую і незакончаную вышэйшую адукацыю. Акрамя таго, быў праведзены сацыяльна-гендэрны і ўзроставы аналіз. Выдзяленне дадзеных катэгорый вернікаў дазволіла выявіць сацыяльна-культурныя перавагі і асаблівасці, характэрныя выключна гэтым групам.

У ходзе апрацоўкі атрыманых даных быў вылічаны сярэдні рэйтынгавы паказчык па кожнай з прапануемых каштоўнасцей для кожнай сацыяльнай групы (мал. 1). Погляд веруючых быў супастаўлены з афіцыйнай пазіцыяй Царквы ў адносінах чалавечага згуртавання (чалавек – сям’я – Царква – грамадства – дзяржава – сусветная супольнасць), выяўленай у «Асновах сацыяльнага ву-чэння царквы хрысціян адвентыстаў сёмага дня», рашэнне аб распрацоўцы якіх было прынята ў 2002 г. на нарадзе кіраўнікоў Царквы АСД у краінах СНД. Дадзены дакумент быў разгледжаны і зацверджа-ны выканаўчым камітэтам Еўрапейска-азіяцкага аддзялення Царквы хрысціян адвентыстаў сёмага дня і адлюстроўвае разуменне Царквою працэсаў, якія адбываюцца ў сучасным грамадстве.

Мал. 1. Рэйтынг каштоўнасных пераваг вернікаў рэлігійнай суполкі ў адпаведнасці ад узроўню адукаванасці, %



Беларуси

26

Першае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей займае «служэнне Богу, пазнанне ісціны». Відавочна, што гэта каштоўнасць выдзелена як асноватворная ў жыцці вернікаў ва ўсіх сацыяльных групах, незалежна ад узросту, полу і ўзроўню адукацыі, што і не дзіўна, бо абавязковым для кожнага адвен-тыста з’яўляецца так званае «ўзрастанне ў Хрысце». Чалавек можа быць «усыноўлены» Хрыстом, калі ён пастаянна «ўзрастае ў веры», аб чым нямала напісана вядучым ідэолагам адвентызму А. Уайт: «Умовы для вечнага шчаслівага жыцця – тое ж, што было заўсёды – цалкам, тое ж, як і да грэхападзення нашых прабацькоў: поўнае паслушэнства закону Божаму, поўная праведнасць» [6, с. 25].

Прызнаючы, што ў нашы дні не заўсёды можна сустрэць людзей з моцнай верай, царква ў асобе прэсвітэраў і прапаведнікаў праяўляе клопаты па паглыбленні рэлігійнасці вернікаў. Важнасць служэн- ня Богу нярэдка падкрэсліваецца ў адвентысцкіх пропаведзях: «Розум наш, таксама як і сэрца, павінен быць прысвечаны служэнню Богу, ён заяўляе свае правы на ўсё, што есць у нас» [7].

Такім чынам, каштоўнасць «служэнне Богу, пазнанне ісціны» выяўлена ў асоб з няпоўнай сярэд-няй (10,7 %), агульнай сярэдняй (10,5 %), сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыяй (10,6 %).

Другое і трэцяе месца адначасова ў рэйтынгу каштоўнасцей займаюць «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны». Прычым калі ў рэспандэнтаў з няпоўнай сярэдняй і вышэйшай адукацыяй рэйтынг ацэнкі «імкненне да духоўнай дасканаласці» займае другое месца і складае ў асоб с няпоўнай сярэдняй адукацыяй – 9,1 %; асоб з вышэйшай адукацыяй – 8,8 %, то ў сярэдняй (умоўна) праслойкі другое, больш высокае месца займае «дабрабыт сваёй краіны»: 8,7 % – асобы з сярэдняй агульнай і 8,6 % – асобы з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй.

Асобы з няпоўнай сярэдняй (8,6 %) і вышэйшай адукацыяй (8,6 %) «дабрабыт сваёй краіны» аднеслі на трэцяе месца, а асобы з сярэдняй агульнай (8,4 %) і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (8,4 %) на трэцяе месца паставілі «імкненне да духоўнай дасканаласці».

Той факт, што «імкненне да духоўнай дасканаласці» адвентысты паставілі на ганаровае другое месца, мае сваё тлумачэнне. Паколькі духоўны пачатак у чалавечай асобы, па перакананню вернікаў, рэлігійны, то без Бога, які ёсць Дух, – гэта неймаверна. Таму імкненне чалавека да духоўнага ўзыходжання і дасканаласці ўспрымаецца адвентыстамі як шлях, які прыводзіць да Бога. І чым больш развіта асоба, тым мацней яна адчувае патрэбу ў сваёй духоўнай дасканаласці. Чалавек павінен пастаянна весці свой духоўны пошук – пакланяцца Богу, удасканальваючы свой розум і дух.

«Дабрабыт сваёй краіны» ў рэйтынгу каштоўнасцей атрымаў не менш высокую ацэнку, што, магчыма, выклікана не толькі пазіцыяй самой царквы да сацыяльнай рэчаіснасці, але і сацыяльным становішчам вернікаў. Адвентысты сёмага дня – асобы, якія маюць розныя спецыяльнасці і ўзровень адукацыі, адпаведна занятыя ў розных сацыяльных сферах. Акрамя таго, царква не выступае за аддзяленне вернікаў ад грамадства, хутчэй, наадварот, заклікае асоб, запрошаных для грамадскага служэння, «выкарыстоўваць свае дары і таленты для дабрабыту грамадства і народа». У сацыяльным жыцці адвентысты павінны прытрымлівацца новазапаветнага прынцыпу – заўсёды верна служыць свайму грамадству незалежна ад свайго сацыяльнага становішча. «Служыць добрасумленна сваёй краіне – значыць прытрымлівацца прыкладу біблейскіх герояў» [8, с. 55]. Такі тэзіс знайшоў сваё пацвярджэнне ў адказах вернікаў на дадатковае пытанне анкеты: «Ці лёгка Вам мець зносіны з людзьмі не вашай веры за межамі вашай суполкі?» Першапачаткова гэтае пытанне было ўключана ў анкету з мэтай выяўлення «закрытасці» суполкі, а таксама аналізу памяркоўнасці вернікаў да асоб з іншым рэлігійным светапоглядам (табліца).

Размеркаванне па групах адказаў на пытанне: «Ці цяжка Вам мець зносіны з людзьмі не Вашай веры за межамі суполкі?», %

Варыянт адказу Мужчыны Жанчыны Усяго

Без зносін з другімі людзьмі не ўяўляю свайго існавання 59,8 48,6 52,4Так, я лёгка пераключаюся з майго духоўнага акружэння на сацыяльнае 24,1 32,7 29,8Мне цяжка сумяшчаць свой духоўны свет з людзьмі не маёй веры 7,1 10,5 9,3Там, за межамі суполкі, нас не разумеюць 1,8 2,3 2,1Іншае 7,1 5,9 6,3

26

Першае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей займае «служэнне Богу, пазнанне ісціны». Відавочна, што гэта каштоўнасць выдзелена як асноватворная ў жыцці вернікаў ва ўсіх сацыяльных групах, незалежна ад узросту, полу і ўзроўню адукацыі, што і не дзіўна, бо абавязковым для кожнага адвен-тыста з’яўляецца так званае «ўзрастанне ў Хрысце». Чалавек можа быць «усыноўлены» Хрыстом, калі ён пастаянна «ўзрастае ў веры», аб чым нямала напісана вядучым ідэолагам адвентызму А. Уайт: «Умовы для вечнага шчаслівага жыцця – тое ж, што было заўсёды – цалкам, тое ж, як і да грэхападзення нашых прабацькоў: поўнае паслушэнства закону Божаму, поўная праведнасць» [6, с. 25].

Прызнаючы, што ў нашы дні не заўсёды можна сустрэць людзей з моцнай верай, царква ў асобе прэсвітэраў і прапаведнікаў праяўляе клопаты па паглыбленні рэлігійнасці вернікаў. Важнасць служэн- ня Богу нярэдка падкрэсліваецца ў адвентысцкіх пропаведзях: «Розум наш, таксама як і сэрца, павінен быць прысвечаны служэнню Богу, ён заяўляе свае правы на ўсё, што есць у нас» [7].

Такім чынам, каштоўнасць «служэнне Богу, пазнанне ісціны» выяўлена ў асоб з няпоўнай сярэд-няй (10,7 %), агульнай сярэдняй (10,5 %), сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыяй (10,6 %).

Другое і трэцяе месца адначасова ў рэйтынгу каштоўнасцей займаюць «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны». Прычым калі ў рэспандэнтаў з няпоўнай сярэдняй і вышэйшай адукацыяй рэйтынг ацэнкі «імкненне да духоўнай дасканаласці» займае другое месца і складае ў асоб с няпоўнай сярэдняй адукацыяй – 9,1 %; асоб з вышэйшай адукацыяй – 8,8 %, то ў сярэдняй (умоўна) праслойкі другое, больш высокае месца займае «дабрабыт сваёй краіны»: 8,7 % – асобы з сярэдняй агульнай і 8,6 % – асобы з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй.

Асобы з няпоўнай сярэдняй (8,6 %) і вышэйшай адукацыяй (8,6 %) «дабрабыт сваёй краіны» аднеслі на трэцяе месца, а асобы з сярэдняй агульнай (8,4 %) і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (8,4 %) на трэцяе месца паставілі «імкненне да духоўнай дасканаласці».

Той факт, што «імкненне да духоўнай дасканаласці» адвентысты паставілі на ганаровае другое месца, мае сваё тлумачэнне. Паколькі духоўны пачатак у чалавечай асобы, па перакананню вернікаў, рэлігійны, то без Бога, які ёсць Дух, – гэта неймаверна. Таму імкненне чалавека да духоўнага ўзыходжання і дасканаласці ўспрымаецца адвентыстамі як шлях, які прыводзіць да Бога. І чым больш развіта асоба, тым мацней яна адчувае патрэбу ў сваёй духоўнай дасканаласці. Чалавек павінен пастаянна весці свой духоўны пошук – пакланяцца Богу, удасканальваючы свой розум і дух.

«Дабрабыт сваёй краіны» ў рэйтынгу каштоўнасцей атрымаў не менш высокую ацэнку, што, магчыма, выклікана не толькі пазіцыяй самой царквы да сацыяльнай рэчаіснасці, але і сацыяльным становішчам вернікаў. Адвентысты сёмага дня – асобы, якія маюць розныя спецыяльнасці і ўзровень адукацыі, адпаведна занятыя ў розных сацыяльных сферах. Акрамя таго, царква не выступае за аддзяленне вернікаў ад грамадства, хутчэй, наадварот, заклікае асоб, запрошаных для грамадскага служэння, «выкарыстоўваць свае дары і таленты для дабрабыту грамадства і народа». У сацыяльным жыцці адвентысты павінны прытрымлівацца новазапаветнага прынцыпу – заўсёды верна служыць свайму грамадству незалежна ад свайго сацыяльнага становішча. «Служыць добрасумленна сваёй краіне – значыць прытрымлівацца прыкладу біблейскіх герояў» [8, с. 55]. Такі тэзіс знайшоў сваё пацвярджэнне ў адказах вернікаў на дадатковае пытанне анкеты: «Ці лёгка Вам мець зносіны з людзьмі не вашай веры за межамі вашай суполкі?» Першапачаткова гэтае пытанне было ўключана ў анкету з мэтай выяўлення «закрытасці» суполкі, а таксама аналізу памяркоўнасці вернікаў да асоб з іншым рэлігійным светапоглядам (табліца).

Размеркаванне па групах адказаў на пытанне: «Ці цяжка Вам мець зносіны з людзьмі не Вашай веры за межамі суполкі?», %

Варыянт адказу Мужчыны Жанчыны Усяго

Без зносін з другімі людзьмі не ўяўляю свайго існавання 59,8 48,6 52,4Так, я лёгка пераключаюся з майго духоўнага акружэння на сацыяльнае 24,1 32,7 29,8Мне цяжка сумяшчаць свой духоўны свет з людзьмі не маёй веры 7,1 10,5 9,3Там, за межамі суполкі, нас не разумеюць 1,8 2,3 2,1Іншае 7,1 5,9 6,3



Беларуси

27

На зададзенае пытанне 52,4 % адказалі, што без зносін з іншымі людзьмі не ўяўляюць свайго існавання; 29,8 % адказалі, што лёгка пераключаюцца са свайго акружэння на сацыяльнае. Некаторы працэнт вернікаў у агульнай колькасці адказаў сведчыць аб складанасці зносін адвентыстаў са знешнім светам. Так, 9,3 % адзначаюць, што ім цяжка сумяшчаць свой духоўны свет з людзьмі не іх веры, а 2,1 % перакананы, што за межамі абшчыны іх не разумеюць. Пры гэтым большая закрытасць праяўляецца ў паводзінах жанчын, чым мужчын. Акрамя таго, у адказах на адкрытыя пытанні па пункту «іншае» вернікі ўпісалі гатоўнасць да зносін з другімі людзьмі або паведамілі аб адсутнасці якіх-небудзь цяжкасцей. Толькі два рэспандэнты (у агульнай колькасці варыянтаў «іншае») паведамілі аб пэўных складанасцях у зносінах. Такім чынам, пазіцыя адвентыстаў характарызуецца высокім узроўнем памяркоўнасці ў адносінах да асоб з іншым рэлігійным светапоглядам, а таксама дапускае ўключанасць вернікаў у сацыяльнае жыццё нашага грамадства. Некалькі насцярожана адвентыстамі ацэньваюцца іх адносіны да палітыкі: «Мы не ўмешваемся ў палітыку, але вітаем усякае намаганне, накіраванае на паляпшэнне жыцця і маралі, свабоды і дэмакратыі» [9].

Чацвёртае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей асоб з няпоўнай сярэдняй (7,8 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (7,8 %) займае «здароўе». Прычым з ростам адукацыйнага ўзроўню значнасць гэтай каштоўнасці зніжаецца. Відавочна, гэта выклікана той акалічнасцю, што большасць вернікаў у абшчыне, якія маюць няпоўную сярэднюю і сярэднюю агульную адукацыю, людзі старэйшага сярэдняга і пажылога ўзросту. Магчыма, яны неадначасова сутыкаліся з праблемамі ў гэтай галіне і, адпаведна, спадзяваліся на свой жыццёвы вопыт. Рэспандэнты з сярэдняй спецыяльнай (7,7 %) і вышэйшай адукацыяй (7,4 %) «здароўе» аднеслі на пятае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей, прапусціўшы ўперад такую значную каштоўнасць, як «любоў».

Як і ў іншых хрысціянскіх кірунках у адвентызме робіцца асаблівы акцэнт на вучэнні аб любові. Слова «любоў» гучыць у пропаведзях, якія абвяшчаюцца ў малітвенных дамах. Аб любові напісана нямала старонак ідэолагамі адвентызму. Натуральна, што любоў, як яе разумеюць хрысціяне, у тым ліку адвентысты, ёсць перш за ўсё любоў да Бога. Чалавек, усім сэрцам і істотай сваёй палюбіўшы Бога, пранікаецца любоўю да другіх людзей. Гэта ўсёахопная любоў у разуменні адвентыстаў з’яўляецца перадумовай да вынішчэння сусветнага зла і ўстанаўлення ўсеагульнага брацтва.

Вялікае значэнне ў этычнай канцэпцыі адвентыстаў сёмага дня адводзіцца «сапраўдна-хрысціянскай любові». Без гэтай любові ў сэрцы, заяўляюць прапаведнікі адвентызму, чалавек не можа наблізіцца да Хрыста, а значыць, не можа разлічваць на духоўнае адраджэнне і на ўнутранае абнаўленне, без якіх немагчыма стаць сапраўдным сынам або дачкой божай.

У рэйтынгу каштоўнасцей «любоў» займае чацвёртае-шостае месца. З ростам адукацыі рэйтынг гэтай каштоўнасці павышаецца. Так, у асоб з сярэдняй спецыяльнай (7,9 %) і вышэйшай адукацыяй (7,8 %) «любоў» займае чацвёртае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей; у асоб з сярэдняй агульнай адука-цыяй (7,4 %) – пятае месца, а ў асоб з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (7,0 %) – толькі шостае месца.

Пятае-сёмае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей займае «свабода». Прычым, як ні дзіўна, з ростам аду-кацыйнага ўзроўню значнасць дадзенай каштоўнасці зніжаецца. Калі ў рэспандэнтаў з няпоўнай ся-рэдняй адукацыяй (7,5 %) «свабода» займае пятае месца, а ў рэспандэнтаў з сярэдняй агульнай (7,0 %) – шостае, то ў асоб з сярэдняй спецыяльнай (6,6 %) і вышэйшай адукацыяй (7,1 %) – сёмае месца.

Паняцце свабоды ва ўсведамленні вернікаў нярэдка атаясамліваецца з паняццем «свабода сумлен- ня». Прызнаючы права кожнага чалавека на свабоду думкі, сумлення і рэлігіі, адвентысты лічаць адной з асноўных састаўляючых свабоды сумлення – рэлігійную свабоду, якая «ўключае свабоду чалавека мяняць сваю рэлігійную прыналежнасць, спавядаць сваю рэлігію як аднаасобна, так і сумесна з другімі, публічным ці прыватным парадкам у вучэнні, богаслужэнні і выкананні рэлігійных абрадаў» [8, с. 92]. Для адвентыстаў прынцыповае значэнне мае свабода збірацца разам для навучання і богаслужэння па суботніх днях. Гэта таксама ўключае свабоду ствараць рэлігійныя ўстановы і кіраваць імі ў адпаведнасці з прынятымі ў дадзенай канфесіі нормамі. Акрамя гэтага, рэлігійная свабода для адвентыстаў – гэта магчымасць бесперашкодна распаўсюджваць рэлігійныя погляды пры дапамозе літаратуры, публічнай пропаведзі і праз сродкі масавай інфармацыі, праз якую адвентысты разлічваюць мець доступ нараўне з іншымі канфесіямі. Адвентысты актыўна ўдзельнічаюць у дзейнасці грамадскай арганізацыі – Міжнароднай асацыяцыі рэлігійнай свабоды (МАРС), а таксама другіх арганізацыях па абароне свабоды сумлення.

27

На зададзенае пытанне 52,4 % адказалі, што без зносін з іншымі людзьмі не ўяўляюць свайго існавання; 29,8 % адказалі, што лёгка пераключаюцца са свайго акружэння на сацыяльнае. Некаторы працэнт вернікаў у агульнай колькасці адказаў сведчыць аб складанасці зносін адвентыстаў са знешнім светам. Так, 9,3 % адзначаюць, што ім цяжка сумяшчаць свой духоўны свет з людзьмі не іх веры, а 2,1 % перакананы, што за межамі абшчыны іх не разумеюць. Пры гэтым большая закрытасць праяўляецца ў паводзінах жанчын, чым мужчын. Акрамя таго, у адказах на адкрытыя пытанні па пункту «іншае» вернікі ўпісалі гатоўнасць да зносін з другімі людзьмі або паведамілі аб адсутнасці якіх-небудзь цяжкасцей. Толькі два рэспандэнты (у агульнай колькасці варыянтаў «іншае») паведамілі аб пэўных складанасцях у зносінах. Такім чынам, пазіцыя адвентыстаў характарызуецца высокім узроўнем памяркоўнасці ў адносінах да асоб з іншым рэлігійным светапоглядам, а таксама дапускае ўключанасць вернікаў у сацыяльнае жыццё нашага грамадства. Некалькі насцярожана адвентыстамі ацэньваюцца іх адносіны да палітыкі: «Мы не ўмешваемся ў палітыку, але вітаем усякае намаганне, накіраванае на паляпшэнне жыцця і маралі, свабоды і дэмакратыі» [9].

Чацвёртае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей асоб з няпоўнай сярэдняй (7,8 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (7,8 %) займае «здароўе». Прычым з ростам адукацыйнага ўзроўню значнасць гэтай каштоўнасці зніжаецца. Відавочна, гэта выклікана той акалічнасцю, што большасць вернікаў у абшчыне, якія маюць няпоўную сярэднюю і сярэднюю агульную адукацыю, людзі старэйшага сярэдняга і пажылога ўзросту. Магчыма, яны неадначасова сутыкаліся з праблемамі ў гэтай галіне і, адпаведна, спадзяваліся на свой жыццёвы вопыт. Рэспандэнты з сярэдняй спецыяльнай (7,7 %) і вышэйшай адукацыяй (7,4 %) «здароўе» аднеслі на пятае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей, прапусціўшы ўперад такую значную каштоўнасць, як «любоў».

Як і ў іншых хрысціянскіх кірунках у адвентызме робіцца асаблівы акцэнт на вучэнні аб любові. Слова «любоў» гучыць у пропаведзях, якія абвяшчаюцца ў малітвенных дамах. Аб любові напісана нямала старонак ідэолагамі адвентызму. Натуральна, што любоў, як яе разумеюць хрысціяне, у тым ліку адвентысты, ёсць перш за ўсё любоў да Бога. Чалавек, усім сэрцам і істотай сваёй палюбіўшы Бога, пранікаецца любоўю да другіх людзей. Гэта ўсёахопная любоў у разуменні адвентыстаў з’яўляецца перадумовай да вынішчэння сусветнага зла і ўстанаўлення ўсеагульнага брацтва.

Вялікае значэнне ў этычнай канцэпцыі адвентыстаў сёмага дня адводзіцца «сапраўдна-хрысціянскай любові». Без гэтай любові ў сэрцы, заяўляюць прапаведнікі адвентызму, чалавек не можа наблізіцца да Хрыста, а значыць, не можа разлічваць на духоўнае адраджэнне і на ўнутранае абнаўленне, без якіх немагчыма стаць сапраўдным сынам або дачкой божай.

У рэйтынгу каштоўнасцей «любоў» займае чацвёртае-шостае месца. З ростам адукацыі рэйтынг гэтай каштоўнасці павышаецца. Так, у асоб з сярэдняй спецыяльнай (7,9 %) і вышэйшай адукацыяй (7,8 %) «любоў» займае чацвёртае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей; у асоб з сярэдняй агульнай адука-цыяй (7,4 %) – пятае месца, а ў асоб з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (7,0 %) – толькі шостае месца.

Пятае-сёмае месца ў рэйтынгу каштоўнасцей займае «свабода». Прычым, як ні дзіўна, з ростам аду-кацыйнага ўзроўню значнасць дадзенай каштоўнасці зніжаецца. Калі ў рэспандэнтаў з няпоўнай ся-рэдняй адукацыяй (7,5 %) «свабода» займае пятае месца, а ў рэспандэнтаў з сярэдняй агульнай (7,0 %) – шостае, то ў асоб з сярэдняй спецыяльнай (6,6 %) і вышэйшай адукацыяй (7,1 %) – сёмае месца.

Паняцце свабоды ва ўсведамленні вернікаў нярэдка атаясамліваецца з паняццем «свабода сумлен- ня». Прызнаючы права кожнага чалавека на свабоду думкі, сумлення і рэлігіі, адвентысты лічаць адной з асноўных састаўляючых свабоды сумлення – рэлігійную свабоду, якая «ўключае свабоду чалавека мяняць сваю рэлігійную прыналежнасць, спавядаць сваю рэлігію як аднаасобна, так і сумесна з другімі, публічным ці прыватным парадкам у вучэнні, богаслужэнні і выкананні рэлігійных абрадаў» [8, с. 92]. Для адвентыстаў прынцыповае значэнне мае свабода збірацца разам для навучання і богаслужэння па суботніх днях. Гэта таксама ўключае свабоду ствараць рэлігійныя ўстановы і кіраваць імі ў адпаведнасці з прынятымі ў дадзенай канфесіі нормамі. Акрамя гэтага, рэлігійная свабода для адвентыстаў – гэта магчымасць бесперашкодна распаўсюджваць рэлігійныя погляды пры дапамозе літаратуры, публічнай пропаведзі і праз сродкі масавай інфармацыі, праз якую адвентысты разлічваюць мець доступ нараўне з іншымі канфесіямі. Адвентысты актыўна ўдзельнічаюць у дзейнасці грамадскай арганізацыі – Міжнароднай асацыяцыі рэлігійнай свабоды (МАРС), а таксама другіх арганізацыях па абароне свабоды сумлення.



Беларуси

28

Шостае-восьмае месца ў іерархіі каштоўнасцей у адвентыстаў займае «стварэнне сям’і і яе дабрабыт». Значнасць гэтай каштоўнасці не можа выклікаць сумнення, бо з’яўляецца для многіх асноўнай умовай у жыцці на шляху да шчасця. Аднак самі вернікі стварэнню сям’і і, як вынік, асабістаму дабрабыту адводзяць не самае высокае месца, што знаходзіцца ў некаторай супярэчнасці з пазіцыяй самой царквы, якая «ў гэты няпросты для сям’і час лічыць сваім абавязкам і прызван-нем дапамагчы грамадству зноў павысіць парушаныя маральныя каштоўнасці і замацаваць аўтарытэт традыцыйнай сям’і» [8, с. 26]. Адказы вернікаў на пытанне аб сям’і вар’іруюцца ў залежнасці ад узроўню адукацыі: чым вышэй адукацыйны ўзровень, тым большую значнасць прадстаўляе для іх гэта каштоўнасць. Так, асобы з вышэйшай (7,3 %) і сярэдняй спецыяльнай адука- цыяй (6,9 %) адводзяць «стварэнню сям’і» шостае месца, асобы з сярэдняй агульнай (6,2 %) – сёмае, а асобы з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (5,7 %) – толькі восьмае месца. Пры гэтым самі ад-вентысты ўпэўнены, што сям’я з’яўляецца сэрцам грамадства і была заснавана самім Богам для шчасця чалавека. Дабрабыт грамадства і поспех царквы залежаць ад стварэння сям’і.

Спецыфічная рэлігійная каштоўнасць «рост ліку маіх аднаверцаў» у рэйтынгу каштоўных пераваг адвентыстаў займае сёмае-восьмае месца ў залежнасці ад узроўню адукацыі рэспандэнтаў: з ростам адукацыйнага ўзроўню значэнне дадзенай каштоўнасці зніжаецца, але не перашкаджае адвентыстам верыць у тое, што «самім Богам ім адведзена асаблівая місія ў пропаведзі Евангелля ў апошнія дні зямной гісторыі чалавецтва». Магчыма, менавіта таму рост колькасці аднаверцаў з’яўляецца для вернікаў больш значнай каштоўнасцю, чым такі сацыяльны дабрабыт, як асабістая бяспека, адукацыя і матэрыяльны дабрабыт. Пры гэтым у «Асновах сацыяльнага вучэння царквы хрысціян АСД» падкрэсліваецца, што «Царква АСД жадае несці гэту вестку ўсюды і без усякіх абмежаванняў, пазбягаючы пры гэтым праяўлення духу саперніцтва і непавагі да прадстаўнікоў іншых рэлігійных дэнамінацый» [8, с. 184].

Аб агульных адносінах адвентыстаў да павелічэння колькасці аднаверцаў сведчаць наступныя лічбы: асобы з сярэдняй агульнай (5,0 %) і вышэйшай адукацыяй (4,5 %) адводзяць гэтай каштоўнасці восьмае месца, а вось у асоб з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (6,0 %) яна займае сёмае месца.

«Асабістая бяспека» – каштоўнасць, якая мае бясспрэчнае значэнне для адчування стабільнасці і абароны, а значыць, душэўнага спакою і камфорту. Аднак у веруючых «асабістая бяспека» – каштоўнасць, якая займае ў рэйтынгу перавагі дзевятае-дзесятае месца. На 9-е месца яе аднеслі асобы з няпоўнай сярэдняй (4,1 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,9 %). У асоб з вышэйшай адукацыяй «асабістая бяспека» мае аднолькавы рэйтынг нараўне з «адукацыяй, набыццём прафесіі», падзяліўшы 9–10-е месца (па 3,9 %); у асоб з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (3,9 %) – 10-е месца.

Як бачым, значэнне дадзенай каштоўнасці адвентысты ацэньваюць не вельмі высока, што выклікана, магчыма, самім рэлігійным светапоглядам веруючага чалавека. Адвентысты сёмага дня – практыкуючыя вернікі – асобы, якія свядома выбіраюць свой рэлігійны шлях у жыцці. Штодзённыя малітвы і чытанне рэлігійнай літаратуры, рэгулярнае наведванне малітвеннага дома і кантакты са сваімі аднаверцамі даюць адчуванне таго, што сам вернік знаходзіцца пад аховай Бога і таму радзей задумваецца аб уласнай бяспецы, чым чалавек са звычайным усведамленнем.

«Адукацыя, атрыманне прафесіі» і «матэрыяльны дабрабыт, кар’ера» – каштоўнасці, якія займаюць у рэйтынгу пераваг прыхільнікаў адвентызму самыя апошнія месцы. Паняцце асабістай бяспекі ў сучасным грамадстве нярэдка асацыіруецца з матэрыяльным дабрабытам, які, па сутнасці, сімвалізуе стабільнасць і з’яўляецца для многіх гарантыяй бяспекі. Для паспяхо-вага кар’ернага росту, і, як вынік, павышэння матэрыяльнага дабрабыту неабходны наяўнасць добрай адукацыі, набыццё прафесіі.

Паколькі асабістай бяспецы, як і матэрыяльнаму дабрабыту, у жыцці вернікаў не адводзіцца належнай увагі, то становіцца зразумелым, чаму такая каштоўнасць, як «адукацыя, набыццё прафесіі» займае (у большасці сваёй) перадапошняе, 10-е месца. Акрамя таго, невысокая знач-насць дадзеных каштоўнасцей у жыцці вернікаў можа таксама залежаць ад веры адвентыстаў у хуткае наступленне «канца свету». У сувязі з гэтым такія даўгачасныя планы, як адукацыя, набыццё прафесіі і кар’ера, не маюць для адвентыстаў такой значнай каштоўнасці. Характэрна, што невысокае месца ў рэйтынгу каштоўнасных пераваг «адукацыя, набыццё прафесіі» займае як у асоб з няпоўнай сярэдняй (3,6 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,7 %), так і ў асоб з вышэй-

28

Шостае-восьмае месца ў іерархіі каштоўнасцей у адвентыстаў займае «стварэнне сям’і і яе дабрабыт». Значнасць гэтай каштоўнасці не можа выклікаць сумнення, бо з’яўляецца для многіх асноўнай умовай у жыцці на шляху да шчасця. Аднак самі вернікі стварэнню сям’і і, як вынік, асабістаму дабрабыту адводзяць не самае высокае месца, што знаходзіцца ў некаторай супярэчнасці з пазіцыяй самой царквы, якая «ў гэты няпросты для сям’і час лічыць сваім абавязкам і прызван-нем дапамагчы грамадству зноў павысіць парушаныя маральныя каштоўнасці і замацаваць аўтарытэт традыцыйнай сям’і» [8, с. 26]. Адказы вернікаў на пытанне аб сям’і вар’іруюцца ў залежнасці ад узроўню адукацыі: чым вышэй адукацыйны ўзровень, тым большую значнасць прадстаўляе для іх гэта каштоўнасць. Так, асобы з вышэйшай (7,3 %) і сярэдняй спецыяльнай адука- цыяй (6,9 %) адводзяць «стварэнню сям’і» шостае месца, асобы з сярэдняй агульнай (6,2 %) – сёмае, а асобы з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (5,7 %) – толькі восьмае месца. Пры гэтым самі ад-вентысты ўпэўнены, што сям’я з’яўляецца сэрцам грамадства і была заснавана самім Богам для шчасця чалавека. Дабрабыт грамадства і поспех царквы залежаць ад стварэння сям’і.

Спецыфічная рэлігійная каштоўнасць «рост ліку маіх аднаверцаў» у рэйтынгу каштоўных пераваг адвентыстаў займае сёмае-восьмае месца ў залежнасці ад узроўню адукацыі рэспандэнтаў: з ростам адукацыйнага ўзроўню значэнне дадзенай каштоўнасці зніжаецца, але не перашкаджае адвентыстам верыць у тое, што «самім Богам ім адведзена асаблівая місія ў пропаведзі Евангелля ў апошнія дні зямной гісторыі чалавецтва». Магчыма, менавіта таму рост колькасці аднаверцаў з’яўляецца для вернікаў больш значнай каштоўнасцю, чым такі сацыяльны дабрабыт, як асабістая бяспека, адукацыя і матэрыяльны дабрабыт. Пры гэтым у «Асновах сацыяльнага вучэння царквы хрысціян АСД» падкрэсліваецца, што «Царква АСД жадае несці гэту вестку ўсюды і без усякіх абмежаванняў, пазбягаючы пры гэтым праяўлення духу саперніцтва і непавагі да прадстаўнікоў іншых рэлігійных дэнамінацый» [8, с. 184].

Аб агульных адносінах адвентыстаў да павелічэння колькасці аднаверцаў сведчаць наступныя лічбы: асобы з сярэдняй агульнай (5,0 %) і вышэйшай адукацыяй (4,5 %) адводзяць гэтай каштоўнасці восьмае месца, а вось у асоб з няпоўнай сярэдняй адукацыяй (6,0 %) яна займае сёмае месца.

«Асабістая бяспека» – каштоўнасць, якая мае бясспрэчнае значэнне для адчування стабільнасці і абароны, а значыць, душэўнага спакою і камфорту. Аднак у веруючых «асабістая бяспека» – каштоўнасць, якая займае ў рэйтынгу перавагі дзевятае-дзесятае месца. На 9-е месца яе аднеслі асобы з няпоўнай сярэдняй (4,1 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,9 %). У асоб з вышэйшай адукацыяй «асабістая бяспека» мае аднолькавы рэйтынг нараўне з «адукацыяй, набыццём прафесіі», падзяліўшы 9–10-е месца (па 3,9 %); у асоб з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (3,9 %) – 10-е месца.

Як бачым, значэнне дадзенай каштоўнасці адвентысты ацэньваюць не вельмі высока, што выклікана, магчыма, самім рэлігійным светапоглядам веруючага чалавека. Адвентысты сёмага дня – практыкуючыя вернікі – асобы, якія свядома выбіраюць свой рэлігійны шлях у жыцці. Штодзённыя малітвы і чытанне рэлігійнай літаратуры, рэгулярнае наведванне малітвеннага дома і кантакты са сваімі аднаверцамі даюць адчуванне таго, што сам вернік знаходзіцца пад аховай Бога і таму радзей задумваецца аб уласнай бяспецы, чым чалавек са звычайным усведамленнем.

«Адукацыя, атрыманне прафесіі» і «матэрыяльны дабрабыт, кар’ера» – каштоўнасці, якія займаюць у рэйтынгу пераваг прыхільнікаў адвентызму самыя апошнія месцы. Паняцце асабістай бяспекі ў сучасным грамадстве нярэдка асацыіруецца з матэрыяльным дабрабытам, які, па сутнасці, сімвалізуе стабільнасць і з’яўляецца для многіх гарантыяй бяспекі. Для паспяхо-вага кар’ернага росту, і, як вынік, павышэння матэрыяльнага дабрабыту неабходны наяўнасць добрай адукацыі, набыццё прафесіі.

Паколькі асабістай бяспецы, як і матэрыяльнаму дабрабыту, у жыцці вернікаў не адводзіцца належнай увагі, то становіцца зразумелым, чаму такая каштоўнасць, як «адукацыя, набыццё прафесіі» займае (у большасці сваёй) перадапошняе, 10-е месца. Акрамя таго, невысокая знач-насць дадзеных каштоўнасцей у жыцці вернікаў можа таксама залежаць ад веры адвентыстаў у хуткае наступленне «канца свету». У сувязі з гэтым такія даўгачасныя планы, як адукацыя, набыццё прафесіі і кар’ера, не маюць для адвентыстаў такой значнай каштоўнасці. Характэрна, што невысокае месца ў рэйтынгу каштоўнасных пераваг «адукацыя, набыццё прафесіі» займае як у асоб з няпоўнай сярэдняй (3,6 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,7 %), так і ў асоб з вышэй-



Беларуси

29

шай адукацыяй (3,9 %), якія паставілі «адукацыю, набыццё прафесіі» на адну ступень з «асабіс- тай бяспекай». Толькі ў асоб з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (4,1 %) гэтай каштоўнасці адводзіцца 9-е месца.

Своеасаблівае разуменне прымае ў ацэнках адвентыстаў такая каштоўнасць, як «матэры-яльны дабрабыт, кар’ера». Даследаванне паказала, што аб’ём і якасць атрыманых ведаў не ўплываюць на значнасць і месца матэрыяльнага дабрабыту ў жыцці веруючых, займаючы самае апошняе месца ў рэйтынгу каштоўнасцей ва ўсіх без выключэння сацыяльных групах. Аднак у агульнай колькасці адказаў некаторая розніца мае месца. Так, з нязначнай перавагай паняцце «матэрыяльны дабрабыт і кар’ера» лідзіруе ў групах з вышэйшай (3,6 %) і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (3,5 %). На другім месцы знаходзіцца група асоб з няпоўнай сярэд-няй (3,4 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,0 %). Магчыма, самі вернікі вызначылі свае адно- сіны да матэрыяльнага дабрабыту, кіруючыся важным хрысціянскім прынцыпам: «шчасце чалавека не ёсць памнажэнне багацця». Гэта аказалася сугучным з афіцыйнай пазіцыяй Царквы, якая сцвярджае, што «Хрыстова любоў і міласць належыць усім у роўнай меры, і таму эканамічны дабрабыт не можа служыць мерай ці бачным знакам уратавання» [8, с. 131]. Акрамя таго, прызнаючы сваю духоўную роднасць з рэфармісцкім рухам, Царква падкрэс-лівае, што не раздзяляе ўяўленняў некаторых тэолагаў-рэфарматараў аб прадвызначэнні чала-века і не бачыць у багацці асаблівага знака Божай міласці і выбранасці.

Сацыяльна-гендэрны аналіз. Гендэрныя асаблівасці ў ранжыраванні прыведзеных каштоўнасцей сведчаць аб наяўнасці невялікага працэнтнага адрознення ў адказах мужчын і жанчын (мал. 2). Тым не менш жанчыны апярэдзілі мужчын у ацэнцы паспяховасці сваёй краіны, здароўя і адукацыі (розніца ў адказах па шкале рэйтынгу мае не больш 1 пункта, скла-даючы 0,3–0,7 %). Мужчыны вышэй ацанілі імкненне да духоўнага ўдасканалення, любоў і асабістую бяспеку (розніца ў адказах таксама не перавышае 1 пункта, але ў працэнтных суадносінах разрыў тут яшчэ менш відавочны – 0,1–0,4 %).

Дыферэнцыяцыя каштоўнасцей у залежнасці ад узросту. Аналіз дыферэнцыяцыі ў залежнасці ад узросту паказаў, што ўсе ўзроставыя групы ранжыруюць каштоўнасці практычна так, як у цэлым па выбарцы. Каштоўнасць «служэнне Богу, пазнанне ісціны», бясспрэчна, займае першае месца ва ўсіх узроставых групах, «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны» – другое і трэцяе месцы. У найбольш маладых (да 20, 20–29 гадоў), асоб сярэдне-маладога ўзросту (30–39 гадоў) і самых старэйшых узроставых груп (60–69 і ад 70 і больш старэй-шых) «імкненне да духоўнай дасканаласці» займае другое, а «дабрабыт сваёй краіны» – трэцяе месца, а ва ўзроставых групах (40–49 і 50–59 гадоў) другое месца займае «дабрабыт сваёй

Мал. 2. Размеркаванне асабістых жыццёвых прыярытэтаў у адказах мужчын і жанчын, %

Рэйтынг каштоўнасцей у мужчын і жанчын

29

шай адукацыяй (3,9 %), якія паставілі «адукацыю, набыццё прафесіі» на адну ступень з «асабіс- тай бяспекай». Толькі ў асоб з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (4,1 %) гэтай каштоўнасці адводзіцца 9-е месца.

Своеасаблівае разуменне прымае ў ацэнках адвентыстаў такая каштоўнасць, як «матэры-яльны дабрабыт, кар’ера». Даследаванне паказала, што аб’ём і якасць атрыманых ведаў не ўплываюць на значнасць і месца матэрыяльнага дабрабыту ў жыцці веруючых, займаючы самае апошняе месца ў рэйтынгу каштоўнасцей ва ўсіх без выключэння сацыяльных групах. Аднак у агульнай колькасці адказаў некаторая розніца мае месца. Так, з нязначнай перавагай паняцце «матэрыяльны дабрабыт і кар’ера» лідзіруе ў групах з вышэйшай (3,6 %) і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй (3,5 %). На другім месцы знаходзіцца група асоб з няпоўнай сярэд-няй (3,4 %) і сярэдняй агульнай адукацыяй (3,0 %). Магчыма, самі вернікі вызначылі свае адно- сіны да матэрыяльнага дабрабыту, кіруючыся важным хрысціянскім прынцыпам: «шчасце чалавека не ёсць памнажэнне багацця». Гэта аказалася сугучным з афіцыйнай пазіцыяй Царквы, якая сцвярджае, што «Хрыстова любоў і міласць належыць усім у роўнай меры, і таму эканамічны дабрабыт не можа служыць мерай ці бачным знакам уратавання» [8, с. 131]. Акрамя таго, прызнаючы сваю духоўную роднасць з рэфармісцкім рухам, Царква падкрэс-лівае, што не раздзяляе ўяўленняў некаторых тэолагаў-рэфарматараў аб прадвызначэнні чала-века і не бачыць у багацці асаблівага знака Божай міласці і выбранасці.

Сацыяльна-гендэрны аналіз. Гендэрныя асаблівасці ў ранжыраванні прыведзеных каштоўнасцей сведчаць аб наяўнасці невялікага працэнтнага адрознення ў адказах мужчын і жанчын (мал. 2). Тым не менш жанчыны апярэдзілі мужчын у ацэнцы паспяховасці сваёй краіны, здароўя і адукацыі (розніца ў адказах па шкале рэйтынгу мае не больш 1 пункта, скла-даючы 0,3–0,7 %). Мужчыны вышэй ацанілі імкненне да духоўнага ўдасканалення, любоў і асабістую бяспеку (розніца ў адказах таксама не перавышае 1 пункта, але ў працэнтных суадносінах разрыў тут яшчэ менш відавочны – 0,1–0,4 %).

Дыферэнцыяцыя каштоўнасцей у залежнасці ад узросту. Аналіз дыферэнцыяцыі ў залежнасці ад узросту паказаў, што ўсе ўзроставыя групы ранжыруюць каштоўнасці практычна так, як у цэлым па выбарцы. Каштоўнасць «служэнне Богу, пазнанне ісціны», бясспрэчна, займае першае месца ва ўсіх узроставых групах, «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны» – другое і трэцяе месцы. У найбольш маладых (да 20, 20–29 гадоў), асоб сярэдне-маладога ўзросту (30–39 гадоў) і самых старэйшых узроставых груп (60–69 і ад 70 і больш старэй-шых) «імкненне да духоўнай дасканаласці» займае другое, а «дабрабыт сваёй краіны» – трэцяе месца, а ва ўзроставых групах (40–49 і 50–59 гадоў) другое месца займае «дабрабыт сваёй

Мал. 2. Размеркаванне асабістых жыццёвых прыярытэтаў у адказах мужчын і жанчын, %

Рэйтынг каштоўнасцей у мужчын і жанчын



Беларуси

30

краіны», а «імкненне да духоўнай дасканаласці» – трэцяе месца. Далей, у некаторых узроставых групах прыярытэты вызначаны паіншаму, чым у цэлым па выбарцы (мал. 3).

Самыя маладыя (да 20 год) найбольшае значэнне (у параўнанні з усімі групамі) надаюць сва-бодзе, затым здароўю, любові, стварэнню сям’і, росту колькасці аднаверцаў, асабістай бяспецы, адукацыі і матэрыяльнаму дабрабыту. Трэба адзначыць, што такая каштоўнасць, як «адукацыя, набыццё прафесіі», у маладых людзей займае перадапошняе, дзесятае месца, а рэйтынг любові (як і ў старэйшай узроставай групе) займае невысокае шостае месца. У гэтым адвентысты істотна адрозніваюцца ад сацыяльных груп, якія не звязваюць свой жыццёвы шлях з высокай рэлігійнай актыўнасцю.

Моладзь ва ўзросце 20–29 гадоў размясціла прыярытэты ў наступным іерархічным парад-ку: любоў, здароўе, свабода, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, асабістая бяспека, ма-тэрыяльны дабрабыт, кар’ера. У дадзенай узроставай групе рэйтынг любові знаходзіцца на адну ступень вышэй, а рэйтынг здароўя на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Вернікі ва ўзроставай групе 30–39 гадоў найбольшае значэнне надаюць любові, затым ства-рэнню сям’і і здароўю (гэтыя каштоўнасці набралі роўную колькасць балаў). Далей знаходзяц-ца свабода, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспека, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. Дадзеная ўзроставая група (у параўнанні з другімі ўзроставымі групамі) найбольш высока адзначыла значэнне сям’і, але значэнне свабоды для яе займае месца на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Вернікі ва ўзросце 40–49 гадоў праранжыравалі каштоўнасці ў наступным парадку: любоў і здароўе (у гэтай узроставай групе яны набралі роўную колькасць балаў), стварэнне сям’і, свабода, рост колькасці аднаверцаў, асабістая бяспека, адукацыя, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. У гэтай узроставай групе значэнне свабоды таксама займае месца на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы, а значэнне сям’і – наадварот, на адну ступень вышэй, чым у цэлым па выбарцы.

Ва ўзроставай групе 50–59 гадоў варыянты адказаў поўнасцю супадаюць са значэннем у цэ-лым па выбарцы: здароўе, любоў, свабода, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспека, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера.

Асобы пажылога ўзросту 60–69 гадоў значнасць каштоўнасцей вызначылі такім чынам: здароўе, свабода, любоў, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспе-ка, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. Як бачым, у дадзенай узроставай групе вышэй (на адну ступень) знаходзіцца рэйтынг свабоды, а рэйтынг любові, наадварот, на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Мал. 3. Размеркаванне асабістых жыццёвых прыярытэтаў па ўзроставых групах, %

Дыферэнцыяцыя каштоўнасцей у адпаведнасці з узростам

30

краіны», а «імкненне да духоўнай дасканаласці» – трэцяе месца. Далей, у некаторых узроставых групах прыярытэты вызначаны паіншаму, чым у цэлым па выбарцы (мал. 3).

Самыя маладыя (да 20 год) найбольшае значэнне (у параўнанні з усімі групамі) надаюць сва-бодзе, затым здароўю, любові, стварэнню сям’і, росту колькасці аднаверцаў, асабістай бяспецы, адукацыі і матэрыяльнаму дабрабыту. Трэба адзначыць, што такая каштоўнасць, як «адукацыя, набыццё прафесіі», у маладых людзей займае перадапошняе, дзесятае месца, а рэйтынг любові (як і ў старэйшай узроставай групе) займае невысокае шостае месца. У гэтым адвентысты істотна адрозніваюцца ад сацыяльных груп, якія не звязваюць свой жыццёвы шлях з высокай рэлігійнай актыўнасцю.

Моладзь ва ўзросце 20–29 гадоў размясціла прыярытэты ў наступным іерархічным парад-ку: любоў, здароўе, свабода, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, асабістая бяспека, ма-тэрыяльны дабрабыт, кар’ера. У дадзенай узроставай групе рэйтынг любові знаходзіцца на адну ступень вышэй, а рэйтынг здароўя на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Вернікі ва ўзроставай групе 30–39 гадоў найбольшае значэнне надаюць любові, затым ства-рэнню сям’і і здароўю (гэтыя каштоўнасці набралі роўную колькасць балаў). Далей знаходзяц-ца свабода, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспека, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. Дадзеная ўзроставая група (у параўнанні з другімі ўзроставымі групамі) найбольш высока адзначыла значэнне сям’і, але значэнне свабоды для яе займае месца на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Вернікі ва ўзросце 40–49 гадоў праранжыравалі каштоўнасці ў наступным парадку: любоў і здароўе (у гэтай узроставай групе яны набралі роўную колькасць балаў), стварэнне сям’і, свабода, рост колькасці аднаверцаў, асабістая бяспека, адукацыя, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. У гэтай узроставай групе значэнне свабоды таксама займае месца на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы, а значэнне сям’і – наадварот, на адну ступень вышэй, чым у цэлым па выбарцы.

Ва ўзроставай групе 50–59 гадоў варыянты адказаў поўнасцю супадаюць са значэннем у цэ-лым па выбарцы: здароўе, любоў, свабода, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспека, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера.

Асобы пажылога ўзросту 60–69 гадоў значнасць каштоўнасцей вызначылі такім чынам: здароўе, свабода, любоў, стварэнне сям’і, рост колькасці аднаверцаў, адукацыя, асабістая бяспе-ка, матэрыяльны дабрабыт, кар’ера. Як бачым, у дадзенай узроставай групе вышэй (на адну ступень) знаходзіцца рэйтынг свабоды, а рэйтынг любові, наадварот, на адну ступень ніжэй, чым у цэлым па выбарцы.

Мал. 3. Размеркаванне асабістых жыццёвых прыярытэтаў па ўзроставых групах, %

Дыферэнцыяцыя каштоўнасцей у адпаведнасці з узростамНациональная


Беларуси

31

Самыя старэйшыя (70 гадоў і больш старэйшыя) расставілі прыярытэты ў наступным парадку: здароўе, свабода і любоў (набралі роўную колькасць балаў), рост колькасці аднаверцаў, стварэнне сям’і, асабістая бяспека і матэрыяльны дабрабыт, кар’ера (набралі роўную колькасць балаў), адукацыя, набыццё прафесіі. У старэйшай узроставай групе адзначаецца самы высокі рэйтынг значнасці росту аднаверцаў, пры гэтым стварэнне сям’і і яе дабрабыт займае самае нізкае (сярод усіх груп) – восьмае месца. Апрача гэтага, у дадзенай групе такія каштоўнасці, як асабістая бяспека і матэрыяльны дабрабыт, кар’ера набралі роўную колькасць балаў, раздзяля- ючы, такім чынам 9–10-е месца. Самае апошняе месца (толькі ў гэтай групе) займае адукацыя, набыццё прафесіі.

Вывады. Аналіз уплыву адукацыйнага ўзроўню, полу і ўзросту на рэйтынг каштоўнасных пераваг вернікаў рэлігійных суполак адвентыстаў сёмага дня дазваляе выявіць шэраг адметных асаблівасцей, характэрных выключна гэтым групам.

1. Найбольш важнымі для ўсіх сацыяльна-дэмаграфічных груп з’яўляюцца рэлігійныя каштоўнасці, што знаходзіць адлюстраванне ў ранжыраванні каштоўнасцей, дзе безумоўнае першынство займае «служэнне Богу, пазнанне ісціны».

2. Свае адносіны да грамадска-палітычнага жыцця адвентысты выявілі, паставіўшы, па сутнасці, «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны» на адну ступень. Адносіны вернікаў да грамадскага і палітычнага жыцця нашай дзяржавы, разуменне імі грамад-скага развіцця не выходзяць за рамкі агульнай эсхаталагічнай канцэпцыі, якая закладзена ў ас-нове хрысціянскага веравучэння. Вітаючы ўсякае намаганне, накіраванае на паляпшэнне жыцця і маралі ў грамадстве, свабоды і дэмакратыі, адвентысты лічаць за лепшае не ўмешвацца ў грамадска-палітычнае жыццё краіны.

3. Для ўсіх сацыяльна-дэмаграфічных груп характэрны высокі ўзровень цярпімасці і талеран-тнасці ў адносінах да асоб з іншымі рэлігійнымі поглядамі.

4. З ростам адукацыйнага ўзроўню ў каштоўнасных уяўленнях адвентыстаў адзначаецца павы- шэнне рэйтынгу такіх сацыяльна значных каштоўнасцей, як любоў, стварэнне сям’і і яе дабра-быт, а таксама адукацыя, набыццё прафесіі. Апошняе, сапраўды, з’яўляецца для ўсіх адукаваных груп менш значным, чым рост колькасці аднаверцаў. З паніжэннем адукацыйнага ўзроўню адзначаецца павышэнне рэйтынгу свабоды і здароўя.

5. Гендэрныя асаблівасці ў ранжыраванні прыведзеных каштоўнасцей адвентыстамі свед-чаць аб наяўнасці невялікай (менш працэнта) розніцы ў адказах мужчын і жанчын.

6. Аналіз уплыву ўзросту на ранжыраванне сведчыць аб тым, што ўсе ўзроставыя групы ў многім ранжыруюць прыведзеныя каштоўнасці так, як у цэлым па выбарцы. Тым не менш, кожная узроставая група мае свае адметныя асаблівасці, вызначыўшы прыярытэты па-свойму. Найбольш маладыя (да 20 гадоў) вышэй ставяць значэнне свабоды, асобы сярэдняга ўзросту – стварэнне сям’і, найбольш старэйшыя – рост колькасці аднаверцаў. У старэйшай узроставай групе (ад 70 гадоў і старэй) важнасць матэрыяльнага дабрабыту ацэньваецца вы-шэй, чым адукацыя.

У сваіх каштоўнасных арыентацыях і жыццёвых устаноўках веруючыя адвентысты сёмага дня істотна адрозніваюцца ад другіх груп насельніцтва. Хоць у агульным масіве насельніцтва яны не складаюць буйнамаштабных суполак, вывучэнне іх каштоўнасных арыентацый мае важ-нае значэнне для ажыццяўлення канфесіянальнай палітыкі беларускай дзяржавы і работы яе органаў з рознымі групамі вернікаў.


1. Л о с с к и й, Н. О. Основные свойства ценности / Н. О. Лосский // Бог и мировое зло; сост. А. П. Полякова. – М., 1994. – Гл. 3. – С. 286–307.

2. П а р с о н с, Т. Общий обзор / Т. Парсонс // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы; под ред. Г. В. Осипова. – М.: Прогресс, 1972. – С. 360–377.

3. Модернизация в России и конфликт ценностей /А. С. Ахиезер [и др.]; под ред. А. С. Ахиезер. – М.: Ин-т фило-софии РАН, 1994. – 250 с.

4. R o c t a c h, M. The Nature of Human Valunes / M. Roctach. – N. Y.: The Free Press, 1973.

31

Самыя старэйшыя (70 гадоў і больш старэйшыя) расставілі прыярытэты ў наступным парадку: здароўе, свабода і любоў (набралі роўную колькасць балаў), рост колькасці аднаверцаў, стварэнне сям’і, асабістая бяспека і матэрыяльны дабрабыт, кар’ера (набралі роўную колькасць балаў), адукацыя, набыццё прафесіі. У старэйшай узроставай групе адзначаецца самы высокі рэйтынг значнасці росту аднаверцаў, пры гэтым стварэнне сям’і і яе дабрабыт займае самае нізкае (сярод усіх груп) – восьмае месца. Апрача гэтага, у дадзенай групе такія каштоўнасці, як асабістая бяспека і матэрыяльны дабрабыт, кар’ера набралі роўную колькасць балаў, раздзяля- ючы, такім чынам 9–10-е месца. Самае апошняе месца (толькі ў гэтай групе) займае адукацыя, набыццё прафесіі.

Вывады. Аналіз уплыву адукацыйнага ўзроўню, полу і ўзросту на рэйтынг каштоўнасных пераваг вернікаў рэлігійных суполак адвентыстаў сёмага дня дазваляе выявіць шэраг адметных асаблівасцей, характэрных выключна гэтым групам.

1. Найбольш важнымі для ўсіх сацыяльна-дэмаграфічных груп з’яўляюцца рэлігійныя каштоўнасці, што знаходзіць адлюстраванне ў ранжыраванні каштоўнасцей, дзе безумоўнае першынство займае «служэнне Богу, пазнанне ісціны».

2. Свае адносіны да грамадска-палітычнага жыцця адвентысты выявілі, паставіўшы, па сутнасці, «імкненне да духоўнай дасканаласці» і «дабрабыт сваёй краіны» на адну ступень. Адносіны вернікаў да грамадскага і палітычнага жыцця нашай дзяржавы, разуменне імі грамад-скага развіцця не выходзяць за рамкі агульнай эсхаталагічнай канцэпцыі, якая закладзена ў ас-нове хрысціянскага веравучэння. Вітаючы ўсякае намаганне, накіраванае на паляпшэнне жыцця і маралі ў грамадстве, свабоды і дэмакратыі, адвентысты лічаць за лепшае не ўмешвацца ў грамадска-палітычнае жыццё краіны.

3. Для ўсіх сацыяльна-дэмаграфічных груп характэрны высокі ўзровень цярпімасці і талеран-тнасці ў адносінах да асоб з іншымі рэлігійнымі поглядамі.

4. З ростам адукацыйнага ўзроўню ў каштоўнасных уяўленнях адвентыстаў адзначаецца павы- шэнне рэйтынгу такіх сацыяльна значных каштоўнасцей, як любоў, стварэнне сям’і і яе дабра-быт, а таксама адукацыя, набыццё прафесіі. Апошняе, сапраўды, з’яўляецца для ўсіх адукаваных груп менш значным, чым рост колькасці аднаверцаў. З паніжэннем адукацыйнага ўзроўню адзначаецца павышэнне рэйтынгу свабоды і здароўя.

5. Гендэрныя асаблівасці ў ранжыраванні прыведзеных каштоўнасцей адвентыстамі свед-чаць аб наяўнасці невялікай (менш працэнта) розніцы ў адказах мужчын і жанчын.

6. Аналіз уплыву ўзросту на ранжыраванне сведчыць аб тым, што ўсе ўзроставыя групы ў многім ранжыруюць прыведзеныя каштоўнасці так, як у цэлым па выбарцы. Тым не менш, кожная узроставая група мае свае адметныя асаблівасці, вызначыўшы прыярытэты па-свойму. Найбольш маладыя (да 20 гадоў) вышэй ставяць значэнне свабоды, асобы сярэдняга ўзросту – стварэнне сям’і, найбольш старэйшыя – рост колькасці аднаверцаў. У старэйшай узроставай групе (ад 70 гадоў і старэй) важнасць матэрыяльнага дабрабыту ацэньваецца вы-шэй, чым адукацыя.

У сваіх каштоўнасных арыентацыях і жыццёвых устаноўках веруючыя адвентысты сёмага дня істотна адрозніваюцца ад другіх груп насельніцтва. Хоць у агульным масіве насельніцтва яны не складаюць буйнамаштабных суполак, вывучэнне іх каштоўнасных арыентацый мае важ-нае значэнне для ажыццяўлення канфесіянальнай палітыкі беларускай дзяржавы і работы яе органаў з рознымі групамі вернікаў.


1. Л о с с к и й, Н. О. Основные свойства ценности / Н. О. Лосский // Бог и мировое зло; сост. А. П. Полякова. – М., 1994. – Гл. 3. – С. 286–307.

2. П а р с о н с, Т. Общий обзор / Т. Парсонс // Американская социология. Перспективы, проблемы, методы; под ред. Г. В. Осипова. – М.: Прогресс, 1972. – С. 360–377.

3. Модернизация в России и конфликт ценностей /А. С. Ахиезер [и др.]; под ред. А. С. Ахиезер. – М.: Ин-т фило-софии РАН, 1994. – 250 с.

4. R o c t a c h, M. The Nature of Human Valunes / M. Roctach. – N. Y.: The Free Press, 1973.



Беларуси

5. Количество религиозных общин в Республике Беларусь [Электронный ресурс] / Аппарат Уполномоченного по делам религий и национальностей. – 2008. – Режим доступа: http:// www. belarus21. by/ dfiles/ 000158 994105 reli-gioznye obschiny konfes relig org. xls. – Дата доступа: 09.09.2008.

6. У а й т, Е. Признаки усыновления / Е. Уайт // Голос истины. – 1925. – № 9.7. Церковь Христиан Адвентистов Седьмого дня в России и СНГ [Электронный ресурс]. – 2007. Чтение: «Христос

во всех наших помыслах». – Режим доступа к: http:// adventist. ru /component/ option, com_extcalendar/Itemid, 99999999/extmode, view/extid, 301. – Дата доступа: 08.08.2007.

8. Основы социального учения Церкви Христиан Адвентистов Седьмого Дня в России. – М.: Источник жизни, 2003. – 218 с.

9. Конференция Церквей Христиан Адвентистов Седьмого дня в Республике Беларусь [Электронный ресурс]. – 2007. Отношение к другим религиозным организациям и конфессиям. – Режим доcтупа: http:// belarussda. narod. ru/beliefs. htm. – Дата доступа: 25.08.2007.

n. L. BaLich

RATING OF THE SPIRITUAL VALUES PRIORITIES OF SEVENTH DAY ADVENTISTS (ON THE ExAMPLE OF THE BREST REGION)

Summary

On the base of the sociological research undertaken among believers of religious communities of the «Adventists of the Seventh day» the value orientation of this confession believers has been analyzed. In dependence of the age, sex and level of education the value orientation has been retraced.

5. Количество религиозных общин в Республике Беларусь [Электронный ресурс] / Аппарат Уполномоченного по делам религий и национальностей. – 2008. – Режим доступа: http:// www. belarus21. by/ dfiles/ 000158 994105 reli-gioznye obschiny konfes relig org. xls. – Дата доступа: 09.09.2008.

6. У а й т, Е. Признаки усыновления / Е. Уайт // Голос истины. – 1925. – № 9.7. Церковь Христиан Адвентистов Седьмого дня в России и СНГ [Электронный ресурс]. – 2007. Чтение: «Христос

во всех наших помыслах». – Режим доступа к: http:// adventist. ru /component/ option, com_extcalendar/Itemid, 99999999/extmode, view/extid, 301. – Дата доступа: 08.08.2007.

8. Основы социального учения Церкви Христиан Адвентистов Седьмого Дня в России. – М.: Источник жизни, 2003. – 218 с.

9. Конференция Церквей Христиан Адвентистов Седьмого дня в Республике Беларусь [Электронный ресурс]. – 2007. Отношение к другим религиозным организациям и конфессиям. – Режим доcтупа: http:// belarussda. narod. ru/beliefs. htm. – Дата доступа: 25.08.2007.

n. L. BaLich

RATING OF THE SPIRITUAL VALUES PRIORITIES OF SEVENTH DAY ADVENTISTS (ON THE ExAMPLE OF THE BREST REGION)

Summary

On the base of the sociological research undertaken among believers of religious communities of the «Adventists of the Seventh day» the value orientation of this confession believers has been analyzed. In dependence of the age, sex and level of education the value orientation has been retraced.



Беларуси

33


ПраВа

УДК 340.136

Д. В. саРоКіН

СУТНАСЦЬ І ФОРМЫ СІСТЭМАТЫЗАЦЫІ ЗАКАНАДАЎСТВАБеларускі дзяржаўны універсітэт


Пад сістэматызацыяй заканадаўства разумеецца дзейнасць па ўпарадкаванні і ўдасканаленні нарматыўных прававых актаў, прывядзенні іх у пэўную, унутрана ўзгодненую сістэму [1, с. 422]. Названае азначэнне з’яўляецца дастаткова шырокім, і ў цяперашні час у навуковай літаратуры існуюць розныя думкі наконт пытання аб сутнасці сістэматызацыі заканадаўства. Такі плюралізм поглядаў абумоўлены рознымі пазіцыямі даследчыкаў адносна наступных двух пытанняў: пытан-ня аб характары работ па ўпарадкаванні сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў і пытання аб характары вынікаў такога ўпарадкавання.

Работы па ўпарадкаванні нарматыўных прававых актаў могуць выконвацца як пры дапамозе ўмяшання ў структуру сістэматызуемых актаў і змест іх нарматыўных прадпісанняў, што дасягаец-ца ў ходзе ажыццяўлення дзяржаўнымі органамі іх праватворчай функцыі і вызначаецца як уну-транае ўпарадкаванне, так і без такога ўмяшання – так званае знешняе ўпарадкаванне, якое можа праводзіцца любым суб’ектам незалежна ад наяўнасці ў яго якіх-небудзь дзяржаўна-ўласных функцый і паўнамоцтваў. Адпаведна, аўтары, якія мяркуюць, што сістэматызацыя падразумявае абавязковае ўмяшанне ў структуру акта, не разглядаюць у якасці такой знешнюю апрацоўку нарматыўнага масіву [2, с. 160], матывуючы гэта, у прыватнасці, тым, што яна не ўпарадкоўвае заканадаўства, хоць і стварае аснову для яго ўнутранай апрацоўцы [3, с. 69]. Іншыя аўтары разумеюць пад сістэматызацыяй любую дзейнасць па апрацоўцы заканадаўства – як унутранай, так і знешняй [4, с. 13]. Ёсць і такія даследчыкі, якія вызначаюць сістэматызацыю як выключна знешняе ўпарадкаванне нарматыўнага масіву [2, с. 160].

У сваю чаргу вынікі прывядзення прававых актаў у сістэму могуць мець значэнне як для адносна абмежаванага кола асоб – такіх, як суб’ект сістэматызацыі, спажывец вынікаў яго работ (у выпадку правядзення неафіцыйнай ці паўафіцыйнай (афіцыёзнай) сістэматызацыі), або для ўсёй сукупнасці асоб, адносіны паміж якімі рэгламентуюцца нормамі ўпарадкоўваемага заканадаўства (пры афіцыйнай сістэматызацыі заканадаўства). Пры гэтым у апошнім выпадку такія вынікі могуць як ствараць для названых асоб дадатковыя правы і абавязкі (у выпадку калі работы па сістэматызацыі заканадаўства праводзяцца адначасова з ажыццяўленнем адпаведным суб’ектам праватворчай функцыі), так і не ствараць такіх.

Упарадкаванне сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў можа ажыццяўляцца ў розных напрамках: па змесце нарматыўных прадпісанняў (вынікам чаго з’яўляецца ўзгадненне паміж сабой норм аднаго ці некалькіх нарматыўных прававых актаў, наданне асобным прававым нормам юрыдычнай сілы іншага нарматыўнага прававога акта); па крыніцах прававога рэгулявання (у мэтах узбуйнення прававых актаў, устаранення іх множнасці і фрагментарнасці прававога рэгулявання); па структурных утварэннях (вылучэнне актаў з падобным зместам у групы, г. зн. структураванне сістэмы заканадаўства, фарміраванне заканадаўчых масіваў і комплексаў) і інш. Кожны з такіх напрамкаў падразумявае неабходнасць выкарыстання пэўнага набору аперацый, варыятыўнасць якіх дазваляе вылучыць розныя формы сістэматызацыі заканадаўства. Пры гэтым названая вышэй дыскусія аб характары ўпарадкавання сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў і характары вынікаў такога ўпарадкавання абумоўлівае тыя абставіны, што формы

33


ПраВа

УДК 340.136

Д. В. саРоКіН

СУТНАСЦЬ І ФОРМЫ СІСТЭМАТЫЗАЦЫІ ЗАКАНАДАЎСТВАБеларускі дзяржаўны універсітэт


Пад сістэматызацыяй заканадаўства разумеецца дзейнасць па ўпарадкаванні і ўдасканаленні нарматыўных прававых актаў, прывядзенні іх у пэўную, унутрана ўзгодненую сістэму [1, с. 422]. Названае азначэнне з’яўляецца дастаткова шырокім, і ў цяперашні час у навуковай літаратуры існуюць розныя думкі наконт пытання аб сутнасці сістэматызацыі заканадаўства. Такі плюралізм поглядаў абумоўлены рознымі пазіцыямі даследчыкаў адносна наступных двух пытанняў: пытан-ня аб характары работ па ўпарадкаванні сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў і пытання аб характары вынікаў такога ўпарадкавання.

Работы па ўпарадкаванні нарматыўных прававых актаў могуць выконвацца як пры дапамозе ўмяшання ў структуру сістэматызуемых актаў і змест іх нарматыўных прадпісанняў, што дасягаец-ца ў ходзе ажыццяўлення дзяржаўнымі органамі іх праватворчай функцыі і вызначаецца як уну-транае ўпарадкаванне, так і без такога ўмяшання – так званае знешняе ўпарадкаванне, якое можа праводзіцца любым суб’ектам незалежна ад наяўнасці ў яго якіх-небудзь дзяржаўна-ўласных функцый і паўнамоцтваў. Адпаведна, аўтары, якія мяркуюць, што сістэматызацыя падразумявае абавязковае ўмяшанне ў структуру акта, не разглядаюць у якасці такой знешнюю апрацоўку нарматыўнага масіву [2, с. 160], матывуючы гэта, у прыватнасці, тым, што яна не ўпарадкоўвае заканадаўства, хоць і стварае аснову для яго ўнутранай апрацоўцы [3, с. 69]. Іншыя аўтары разумеюць пад сістэматызацыяй любую дзейнасць па апрацоўцы заканадаўства – як унутранай, так і знешняй [4, с. 13]. Ёсць і такія даследчыкі, якія вызначаюць сістэматызацыю як выключна знешняе ўпарадкаванне нарматыўнага масіву [2, с. 160].

У сваю чаргу вынікі прывядзення прававых актаў у сістэму могуць мець значэнне як для адносна абмежаванага кола асоб – такіх, як суб’ект сістэматызацыі, спажывец вынікаў яго работ (у выпадку правядзення неафіцыйнай ці паўафіцыйнай (афіцыёзнай) сістэматызацыі), або для ўсёй сукупнасці асоб, адносіны паміж якімі рэгламентуюцца нормамі ўпарадкоўваемага заканадаўства (пры афіцыйнай сістэматызацыі заканадаўства). Пры гэтым у апошнім выпадку такія вынікі могуць як ствараць для названых асоб дадатковыя правы і абавязкі (у выпадку калі работы па сістэматызацыі заканадаўства праводзяцца адначасова з ажыццяўленнем адпаведным суб’ектам праватворчай функцыі), так і не ствараць такіх.

Упарадкаванне сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў можа ажыццяўляцца ў розных напрамках: па змесце нарматыўных прадпісанняў (вынікам чаго з’яўляецца ўзгадненне паміж сабой норм аднаго ці некалькіх нарматыўных прававых актаў, наданне асобным прававым нормам юрыдычнай сілы іншага нарматыўнага прававога акта); па крыніцах прававога рэгулявання (у мэтах узбуйнення прававых актаў, устаранення іх множнасці і фрагментарнасці прававога рэгулявання); па структурных утварэннях (вылучэнне актаў з падобным зместам у групы, г. зн. структураванне сістэмы заканадаўства, фарміраванне заканадаўчых масіваў і комплексаў) і інш. Кожны з такіх напрамкаў падразумявае неабходнасць выкарыстання пэўнага набору аперацый, варыятыўнасць якіх дазваляе вылучыць розныя формы сістэматызацыі заканадаўства. Пры гэтым названая вышэй дыскусія аб характары ўпарадкавання сістэматызуемых нарматыўных прававых актаў і характары вынікаў такога ўпарадкавання абумоўлівае тыя абставіны, што формы



Беларуси

34

сістэматызацыі, якія разглядаюцца аднымі навукоўцамі ў якасці самастойных форм, другімі вучонымі называюцца толькі прыёмамі, спосабамі, відамі, варыянтамі іншых форм сістэматызацыі і не маюць з пункту погляду дадзеных даследчыкаў самастойнага значэння. Такім чынам, вылучаюць ад дзвюх да пяці форм сістэматызацыі заканадаўства [5, с. 26; 1, с. 422; 6, с. 119; 7, с. 20, 28; 8, с. 25; 2, с. 160, 164; 9, с. 22]. Пры інтэграванні існуючых падыходаў можна ўказаць на наступныя формы: улік (інвентарызацыя); інкарпарацыя; кансалідацыя; рэвізія; кадыфікацыя; фарміраванне Зводу законаў.

Вырашэнне пытання аб уплыве характару дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву і вынікаў гэтай дзейнасці на магчымасць аднясення яе да сістэматызацыі заканадаўства, а зна-чыць, вырашэнне пытання аб абгрунтаванасці разгляду кожнага з названых відаў дзейнасці ў якасці самастойнай формы сістэматызацыі заканадаўства патрабуе звяртання да іх фактычнага напаўнення і супастаўлення іх паміж сабою.

1. Улік нарматыўных прававых актаў вызначаецца ў юрыдычнай літаратуры як дзейнасць па збору звестак аб прынятых (апублікаваных) нарматыўных прававых актах і ўносімых у іх змя-неннях, захаванні інфармацыйных даных і іх падтрымцы ў кантрольным стане, стварэнні даведачна-інфармацыйнага фонду і пошукавага апарату [7, с. 48–49; 10, с. 214; 11; 12]. Сабраныя звесткі аб’ядноўваюцца ў адпаведны банк даных для забеспячэння магчымасці пастаяннага доступу да прававой інфармацыі ў актуальным стане. Факультатыўна могуць таксама ажыццяўляц-ца структураванне атрымленага банка даных, фарміраванне сістэмы сувязей паміж асобнымі прадпісаннямі ўключанага ў яго нарматыўнага масіву, а таксама збор, апрацоўка і размяшчэнне ў атрымлены банк даных даведачных звестак аб практыцы і асаблівасцях прымянення змешчаных у ім нарматыўных прававых актаў.

У якасці найбольш распаўсюджаных называюцца наступныя віды ўліку нарматыўных актаў [7, с. 49–50; 10, с. 215; 13; 11]:

а) часопісны ўлік як найбольш просты і найменш дасканалы, які зводзіцца да рэгістрацыі паступаючых актаў у асобых часопісах;

б) кантрольна-тэкставы ўлік, які заключаецца ў пастаяннай падтрымцы тэкстаў нарматыўных актаў у дзеючых рэдакцыях;

в) картатэчны ўлік, які мае на ўвазе адлюстраванне рэквізітаў актаў, а часам і зместу іх пра-вавых прадпісанняў у спецыяльных картах, размешчаных у адпаведнасці з храналагічным, алфавітна-прадметным ці прадметна-галіновым прынцыпам і састаўляючых у сваёй сукупнасці даведачную картатэку заканадаўства.

Такім чынам, асноўнай мэтай уліку з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму існуючага нарматыўнага масіву, які адпавядае пэўнаму крытэрыю (сфера прававога рэгулявання, юрыдычная сіла і г. д.), і актуалізацыя звестак аб дзеянні яго прававых норм – як для задавальнення ўласных патрэб ад-паведнага суб’екта, так і ў мэтах давядзення гэтай інфармацыі да абмежаванага альбо неабмежава-нага кола трэціх асоб. З уключэннем ў гэтую дзейнасць названых вышэй факультатыўных састаўляючых уліку ўказаная мэта можа пашырацца, зыходзячы з фактычнага характару такіх састаўляючых.

2. Пад інкарпарацыяй разумеецца дзейнасць па падрыхтоўцы і выданню рознага тыпу зборнікаў (збораў) прававых актаў, адпавядаючых зададзенаму крытэрыю. Пры гэтым інкарпаруемыя акты могуць быць падвергнуты рознай ступені апрацоўцы рэдакцыйнага і тэхнічнага характару (выпраўленне сінтаксічных і пунктуацыйных памылак у тэксце, выключэнне звестак аб асобах, якія падпісалі нарматыўны акт і інш.) [13–17].

Інкарпарацыя можа ажыццяўляцца па розных асновах:а) храналагічная, пры якой нарматыўныя акты размяркоўваюцца паслядоўна згодна з часам

іх прыняцця (выдання), апублікавання ці ўступлення ў сілу;б) сістэматычная (прадметная), калі прававыя акты размяшчаюцца згодна з прадметам іх

прававога рэгулявання;в) алфавітная;г) па суб’ектах – згодна з іерархіяй прыняўшых (выдаўшых) іх органаў.Зборы заканадаўства, якія ўключаюць усе нарматыўныя акты пэўнага ўзроўню ці тыпу, называюц-

ца поўнымі, а якія ўключаюць толькі іх частку, – частковымі. Інкарпарацыя ўсяго заканадаўства называецца генеральнай.

34

сістэматызацыі, якія разглядаюцца аднымі навукоўцамі ў якасці самастойных форм, другімі вучонымі называюцца толькі прыёмамі, спосабамі, відамі, варыянтамі іншых форм сістэматызацыі і не маюць з пункту погляду дадзеных даследчыкаў самастойнага значэння. Такім чынам, вылучаюць ад дзвюх да пяці форм сістэматызацыі заканадаўства [5, с. 26; 1, с. 422; 6, с. 119; 7, с. 20, 28; 8, с. 25; 2, с. 160, 164; 9, с. 22]. Пры інтэграванні існуючых падыходаў можна ўказаць на наступныя формы: улік (інвентарызацыя); інкарпарацыя; кансалідацыя; рэвізія; кадыфікацыя; фарміраванне Зводу законаў.

Вырашэнне пытання аб уплыве характару дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву і вынікаў гэтай дзейнасці на магчымасць аднясення яе да сістэматызацыі заканадаўства, а зна-чыць, вырашэнне пытання аб абгрунтаванасці разгляду кожнага з названых відаў дзейнасці ў якасці самастойнай формы сістэматызацыі заканадаўства патрабуе звяртання да іх фактычнага напаўнення і супастаўлення іх паміж сабою.

1. Улік нарматыўных прававых актаў вызначаецца ў юрыдычнай літаратуры як дзейнасць па збору звестак аб прынятых (апублікаваных) нарматыўных прававых актах і ўносімых у іх змя-неннях, захаванні інфармацыйных даных і іх падтрымцы ў кантрольным стане, стварэнні даведачна-інфармацыйнага фонду і пошукавага апарату [7, с. 48–49; 10, с. 214; 11; 12]. Сабраныя звесткі аб’ядноўваюцца ў адпаведны банк даных для забеспячэння магчымасці пастаяннага доступу да прававой інфармацыі ў актуальным стане. Факультатыўна могуць таксама ажыццяўляц-ца структураванне атрымленага банка даных, фарміраванне сістэмы сувязей паміж асобнымі прадпісаннямі ўключанага ў яго нарматыўнага масіву, а таксама збор, апрацоўка і размяшчэнне ў атрымлены банк даных даведачных звестак аб практыцы і асаблівасцях прымянення змешчаных у ім нарматыўных прававых актаў.

У якасці найбольш распаўсюджаных называюцца наступныя віды ўліку нарматыўных актаў [7, с. 49–50; 10, с. 215; 13; 11]:

а) часопісны ўлік як найбольш просты і найменш дасканалы, які зводзіцца да рэгістрацыі паступаючых актаў у асобых часопісах;

б) кантрольна-тэкставы ўлік, які заключаецца ў пастаяннай падтрымцы тэкстаў нарматыўных актаў у дзеючых рэдакцыях;

в) картатэчны ўлік, які мае на ўвазе адлюстраванне рэквізітаў актаў, а часам і зместу іх пра-вавых прадпісанняў у спецыяльных картах, размешчаных у адпаведнасці з храналагічным, алфавітна-прадметным ці прадметна-галіновым прынцыпам і састаўляючых у сваёй сукупнасці даведачную картатэку заканадаўства.

Такім чынам, асноўнай мэтай уліку з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму існуючага нарматыўнага масіву, які адпавядае пэўнаму крытэрыю (сфера прававога рэгулявання, юрыдычная сіла і г. д.), і актуалізацыя звестак аб дзеянні яго прававых норм – як для задавальнення ўласных патрэб ад-паведнага суб’екта, так і ў мэтах давядзення гэтай інфармацыі да абмежаванага альбо неабмежава-нага кола трэціх асоб. З уключэннем ў гэтую дзейнасць названых вышэй факультатыўных састаўляючых уліку ўказаная мэта можа пашырацца, зыходзячы з фактычнага характару такіх састаўляючых.

2. Пад інкарпарацыяй разумеецца дзейнасць па падрыхтоўцы і выданню рознага тыпу зборнікаў (збораў) прававых актаў, адпавядаючых зададзенаму крытэрыю. Пры гэтым інкарпаруемыя акты могуць быць падвергнуты рознай ступені апрацоўцы рэдакцыйнага і тэхнічнага характару (выпраўленне сінтаксічных і пунктуацыйных памылак у тэксце, выключэнне звестак аб асобах, якія падпісалі нарматыўны акт і інш.) [13–17].

Інкарпарацыя можа ажыццяўляцца па розных асновах:а) храналагічная, пры якой нарматыўныя акты размяркоўваюцца паслядоўна згодна з часам

іх прыняцця (выдання), апублікавання ці ўступлення ў сілу;б) сістэматычная (прадметная), калі прававыя акты размяшчаюцца згодна з прадметам іх

прававога рэгулявання;в) алфавітная;г) па суб’ектах – згодна з іерархіяй прыняўшых (выдаўшых) іх органаў.Зборы заканадаўства, якія ўключаюць усе нарматыўныя акты пэўнага ўзроўню ці тыпу, называюц-

ца поўнымі, а якія ўключаюць толькі іх частку, – частковымі. Інкарпарацыя ўсяго заканадаўства называецца генеральнай.



Беларуси

35

Такім чынам, мэтай інкарпарацыі з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму прававых актаў, якія рэгламенту-юць грамадскія адносіны і адпавядаюць пэўнаму крытэрыю (сфера прававога рэгулявання, юрыдыч-ная сіла і г. д.), а таксама аблягчэнне карыстання імі – як для асабістых патрэб адпаведнага суб’екта, так і ў мэтах давядзення гэтай інфармацыі да абмежаванага альбо неабмежаванага кола трэціх асоб.

3. Пад кансалідацыяй у юрыдычнай літаратуры разумеецца дзейнасць, пры якой некаторая коль-касць нарматыўных прававых актаў, якія рэгламентуюць агульнае кола пытанняў, не змяшчаюць хібаў у цэлым і адпавядаюць сучасным падыходам прававога рэгулявання, аднак адрозніваюцца множнас-цю, раздробленасцю, няўзгодненасцю паміж сабой і дубліраваннем нарматыўных прадпісанняў, аб’ядноўваюцца ў адзін ці некалькі ўзбуйненых нарматыўных прававых актаў [18; 19]. Прававыя акты, нормы якіх атрымалі замацаванне ў кансалідаваным акце, прызнаюцца страціўшымі сілу ў цэлым альбо ў той частцы, у якой іх прадпісанні змешчаны ў адпаведным кансалідаваным акце.

Формы такога аб’яднання могуць быць рознымі [2, с. 165]:а) стварэнне новага акта замест тых, якія аб’ядноўваюцца;б) перанясенне ў адзін акт нарматыўных палажэнняў іншых актаў;в) аб’яднанне некалькіх актаў у адзін на базе якога-небудзь акта з захаваннем яго назвы

і іншых рэквізітаў.Адпаведна, мэтай кансалідацыі з’яўляецца ўзбуйненне нарматыўных прававых актаў.4. У рамках работ па ўдасканаленні заканадаўства вылучаецца дзейнасць па рэвізіі нарма-

тыўных актаў – аналізу нарматыўных прадпісанняў прававых актаў, рэгулюючых пэўную сферу грамадскіх адносін, на прадмет выяўлення хібаў, супярэчнасцей, устарэлых і нядзеючых норм з наступным прыняццем (апублікаваннем) прававых актаў, якія ўстараняюць выяўленыя недахопы [20, с. 90; 7, с. 28, 36; 2, с. 166; 21; 22; 17; 23; 24].

Такім чынам, у якасці асноўнай мэты рэвізіі выступаюць увядзенне заканадаўчых навел, дэталізацыя і ўдасканаленне дзеючых механізмаў прававога рэгулявання.

5. Тэрмін «кадыфікацыя» быў уведзены ў навуковы ўжытак І. Бентамам, які падразумяваў пад ім прывядзенне заканадаўства дзяржавы ў поўным аб’ёме альбо яго частцы ва ўнутранае і знешняе адзінства – сістэму [25, с. 77]. У цяперашні час гэтае паняцце мае больш вузкае значэнне ў параўнанні з тым, якое меў на ўвазе І. Бентам.

Кадыфікацыя заканадаўства ўяўляе сабой дзейнасць па якаснай перапрацоўцы нарматыўнага масіву, удасканаленні падыходаў прававога рэгулявання, устараненні хібаў і архаізмаў, узгадненні і аб’яднанні нарматыўных прадпісанняў розных прававых актаў і стварэнні на падставе гэтага зводнага нарматыўнага прававога акта, комплексна рэгламентуючага адпаведную сферу грамадскіх адносін і размеркаванага на працяглае прымяненне [1, с. 176; 18; 15; 26; 27, с. 306–315; 28]. Нарматыўныя акты, прадпісанні якіх атрымалі замацаванне ў кадыфікаваным акце альбо супярэ-чаць яму, прызнаюцца страціўшымі сілу.

У выніку кадыфікацыі могуць стварацца розныя віды нарматыўных актаў, кожны з якіх, як правіла, з’яўляецца асноўным сярод актаў, якія рэгулююць адпаведную сферу грамадскіх адносін [29, с. 104].

Такім чынам, асноўнай мэтай кадыфікацыі, якая адрознівае яе ад кожнай з разгледжаных вы-шэй форм дзейнасці, з’яўляецца паслядоўна-сістэмнае комплекснае нарматыўнае ўрэгуляванне адпаведнай сферы грамадскіх адносін.

6. Аналіз назапашаных сучаснай айчыннай і замежнай юрыдычнай навукай тэарэтычных распрацовак і практычнага вопыту ўказвае на наступныя варыянты фарміравання Зводу законаў:

– Звод законаў як аднаўзроўневы збор паслядоўна размешчаных у зададзеным парадку нарматыўных прававых актаў пэўнай юрыдычнай сілы, мэтай якога з’яўляецца вызначэнне вычарпальнага пераліку нарматыўных прававых актаў пэўнага ўзроўню – як дзеючых, так і прыз-наных страціўшымі сілу;

– Звод законаў як шматузроўневы збор прадметна альбо іншым чынам размешчаных па роз-ных элементах яго структуры дзеючых нарматыўных прававых актаў пэўнай юрыдычнай сілы, асноўнай задачай якога з’яўляецца структураванне (а ў асобных выпадках таксама ўзбуйненне і (альбо) кадыфікацыя) нарматыўнага матэрыялу, стварэнне магчымасці звяртацца да актуальнага прававога банка даных;

– Звод законаў як нарматыўны прававы акт.

35

Такім чынам, мэтай інкарпарацыі з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму прававых актаў, якія рэгламенту-юць грамадскія адносіны і адпавядаюць пэўнаму крытэрыю (сфера прававога рэгулявання, юрыдыч-ная сіла і г. д.), а таксама аблягчэнне карыстання імі – як для асабістых патрэб адпаведнага суб’екта, так і ў мэтах давядзення гэтай інфармацыі да абмежаванага альбо неабмежаванага кола трэціх асоб.

3. Пад кансалідацыяй у юрыдычнай літаратуры разумеецца дзейнасць, пры якой некаторая коль-касць нарматыўных прававых актаў, якія рэгламентуюць агульнае кола пытанняў, не змяшчаюць хібаў у цэлым і адпавядаюць сучасным падыходам прававога рэгулявання, аднак адрозніваюцца множнас-цю, раздробленасцю, няўзгодненасцю паміж сабой і дубліраваннем нарматыўных прадпісанняў, аб’ядноўваюцца ў адзін ці некалькі ўзбуйненых нарматыўных прававых актаў [18; 19]. Прававыя акты, нормы якіх атрымалі замацаванне ў кансалідаваным акце, прызнаюцца страціўшымі сілу ў цэлым альбо ў той частцы, у якой іх прадпісанні змешчаны ў адпаведным кансалідаваным акце.

Формы такога аб’яднання могуць быць рознымі [2, с. 165]:а) стварэнне новага акта замест тых, якія аб’ядноўваюцца;б) перанясенне ў адзін акт нарматыўных палажэнняў іншых актаў;в) аб’яднанне некалькіх актаў у адзін на базе якога-небудзь акта з захаваннем яго назвы

і іншых рэквізітаў.Адпаведна, мэтай кансалідацыі з’яўляецца ўзбуйненне нарматыўных прававых актаў.4. У рамках работ па ўдасканаленні заканадаўства вылучаецца дзейнасць па рэвізіі нарма-

тыўных актаў – аналізу нарматыўных прадпісанняў прававых актаў, рэгулюючых пэўную сферу грамадскіх адносін, на прадмет выяўлення хібаў, супярэчнасцей, устарэлых і нядзеючых норм з наступным прыняццем (апублікаваннем) прававых актаў, якія ўстараняюць выяўленыя недахопы [20, с. 90; 7, с. 28, 36; 2, с. 166; 21; 22; 17; 23; 24].

Такім чынам, у якасці асноўнай мэты рэвізіі выступаюць увядзенне заканадаўчых навел, дэталізацыя і ўдасканаленне дзеючых механізмаў прававога рэгулявання.

5. Тэрмін «кадыфікацыя» быў уведзены ў навуковы ўжытак І. Бентамам, які падразумяваў пад ім прывядзенне заканадаўства дзяржавы ў поўным аб’ёме альбо яго частцы ва ўнутранае і знешняе адзінства – сістэму [25, с. 77]. У цяперашні час гэтае паняцце мае больш вузкае значэнне ў параўнанні з тым, якое меў на ўвазе І. Бентам.

Кадыфікацыя заканадаўства ўяўляе сабой дзейнасць па якаснай перапрацоўцы нарматыўнага масіву, удасканаленні падыходаў прававога рэгулявання, устараненні хібаў і архаізмаў, узгадненні і аб’яднанні нарматыўных прадпісанняў розных прававых актаў і стварэнні на падставе гэтага зводнага нарматыўнага прававога акта, комплексна рэгламентуючага адпаведную сферу грамадскіх адносін і размеркаванага на працяглае прымяненне [1, с. 176; 18; 15; 26; 27, с. 306–315; 28]. Нарматыўныя акты, прадпісанні якіх атрымалі замацаванне ў кадыфікаваным акце альбо супярэ-чаць яму, прызнаюцца страціўшымі сілу.

У выніку кадыфікацыі могуць стварацца розныя віды нарматыўных актаў, кожны з якіх, як правіла, з’яўляецца асноўным сярод актаў, якія рэгулююць адпаведную сферу грамадскіх адносін [29, с. 104].

Такім чынам, асноўнай мэтай кадыфікацыі, якая адрознівае яе ад кожнай з разгледжаных вы-шэй форм дзейнасці, з’яўляецца паслядоўна-сістэмнае комплекснае нарматыўнае ўрэгуляванне адпаведнай сферы грамадскіх адносін.

6. Аналіз назапашаных сучаснай айчыннай і замежнай юрыдычнай навукай тэарэтычных распрацовак і практычнага вопыту ўказвае на наступныя варыянты фарміравання Зводу законаў:

– Звод законаў як аднаўзроўневы збор паслядоўна размешчаных у зададзеным парадку нарматыўных прававых актаў пэўнай юрыдычнай сілы, мэтай якога з’яўляецца вызначэнне вычарпальнага пераліку нарматыўных прававых актаў пэўнага ўзроўню – як дзеючых, так і прыз-наных страціўшымі сілу;

– Звод законаў як шматузроўневы збор прадметна альбо іншым чынам размешчаных па роз-ных элементах яго структуры дзеючых нарматыўных прававых актаў пэўнай юрыдычнай сілы, асноўнай задачай якога з’яўляецца структураванне (а ў асобных выпадках таксама ўзбуйненне і (альбо) кадыфікацыя) нарматыўнага матэрыялу, стварэнне магчымасці звяртацца да актуальнага прававога банка даных;

– Звод законаў як нарматыўны прававы акт.



Беларуси

36

Сіс

тэм

аты

зацы

я за

кана

даўс

тва

Мэт

а аж

ыцц

яўле

ння

Наз

ва с

аста

ўляю

чай

Улік

Інка

рпар

ацы

яК

анса

ліда

цыя

Рэві

зія

Кад

ыфі

кацы

я

Вы

знач

энне

аб’

ёму

існу

юча

га

нарм

аты

ўнаг

а ма

сіву

і а

ктуа

ліза

цыя

зв

еста

к аб

дзе

янні

яго

пр

авав

ых

норм

Вы

знач

энне

аб’

ёму

прав

авы

х ак

таў,

які

я рэ

глам

енту

юць

гр

амад

скія

адн

осін

ы, а

бляг

чэнн

е ка

рыст

ання

імі

Узб

уйне

нне

на

рмат

ыўн

ых

пр

авав

ых

акта

ў

Акт

уалі

зацы

я (у

вядз

енне

нов

ых,

а

такс

ама

карэ

кцір

оўка

іс

ную

чых)

мех

аніз

маў

пр

авав

ога

рэгу

лява

ння

Пас

лядо

ўна-

сіст

эмна

е ком

плек

снае

на

рмат

ыўн

ае ў

рэгу

лява

нне

ад

паве

днай

сф

еры

гр

амад

скіх

адн

осін

Збор

зве

стак

аб

прын

ятых

(ап

ублі

ка-

ваны

х) н

арма

тыўн

ых п

рава

вых

акта

х,

іх у

ступ

ленн

і ў

дзея

нне,

змян

енні

(д

апаў

ненн

і),

пры

знан

ні

стра

ціў-

шы

мі с

ілу,

пры

пыне

нні і

адн

аўле

нні

іх д

зеян

ня

++

++

+

Вы

знач

энне

аб’

ёму

прав

авы

х ак

таў,

як

ія

рэгл

амен

тую

ць

адпа

ведн

ыя

грам

адск

ія

адно

сіны

, а

такс

ама

паля

гчэн

не к

ары

стан

ня ім

і

–+

++

+

Уста

ране

нне

мно

жна

сці,

разд

робл

е-на

сці і

дуб

ліра

ванн

я на

рмат

ыўн

ых

прад

піса

нняў

, ня

ўзго

днен

асці

іх

па

між

саб

ой, у

дакл

адне

нне

іх ф

ар-

мул

ёвак

, уні

фіка

цыя і

ўдас

кана

лен-

не т

эхні

кі іх

вы

клад

ання

––

++

+

Уста

ране

нне

хіба

ў, ус

тарэ

лых

і ня

дзе-

ючы

х но

рм–

––

++

Cтру

ктур

аван

не з

акан

адаў

чых

масі

ваў

і ком

плек

саў

––

––

+

Рэзу

льт

уюча

я ап

ерац

ыя

Ств

арэн

не б

анка

дан

ых

прав

авой

інфа

рмац

ыі

Ств

арэн

не зб

орні

ка д

зею

-чы

х на

рмат

ыўн

ых

прав

а-вы

х ак

таў,

які

я рэ

гулю

юць

ад

паве

дны

я гр

амад

скія

ад

носі

ны

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, к

омпл

ексн

а рэг

ламе

н-ту

юча

га а

дпав

едну

ю сф

еру

грам

адск

іх а

днос

ін, б

ез

уняс

ення

кар

экці

рова

к

у пр

авав

ое р

эгул

яван

не

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, я

кі зм

яшча

е на

вэлы

і к

арэк

ціру

е дз

еючы

я ме

хані

змы

пра

ваво

га

рэгу

лява

ння

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, я

кі с

трук

туру

е іс

ную

чыя

альб

о ўт

вара

ючы

яся

элем

енты

сі

стэм

ы з

акан

адаў

ства

і к

омпл

ексн

а рэ

гулю

е

адпа

ведн

ую с

феру

гр

амад

скіх

адн

осін

36

Сіс

тэм

аты

зацы

я за

кана

даўс

тва

Мэт

а аж

ыцц

яўле

ння

Наз

ва с

аста

ўляю

чай

Улік

Інка

рпар

ацы

яК

анса

ліда

цыя

Рэві

зія

Кад

ыфі

кацы

я

Вы

знач

энне

аб’

ёму

існу

юча

га

нарм

аты

ўнаг

а ма

сіву

і а

ктуа

ліза

цыя

зв

еста

к аб

дзе

янні

яго

пр

авав

ых

норм

Вы

знач

энне

аб’

ёму

прав

авы

х ак

таў,

які

я рэ

глам

енту

юць

гр

амад

скія

адн

осін

ы, а

бляг

чэнн

е ка

рыст

ання

імі

Узб

уйне

нне

на

рмат

ыўн

ых

пр

авав

ых

акта

ў

Акт

уалі

зацы

я (у

вядз

енне

нов

ых,

а

такс

ама

карэ

кцір

оўка

іс

ную

чых)

мех

аніз

маў

пр

авав

ога

рэгу

лява

ння

Пас

лядо

ўна-

сіст

эмна

е ком

плек

снае

на

рмат

ыўн

ае ў

рэгу

лява

нне

ад

паве

днай

сф

еры

гр

амад

скіх

адн

осін

Збор

зве

стак

аб

прын

ятых

(ап

ублі

ка-

ваны

х) н

арма

тыўн

ых п

рава

вых

акта

х,

іх у

ступ

ленн

і ў

дзея

нне,

змян

енні

(д

апаў

ненн

і),

пры

знан

ні

стра

ціў-

шы

мі с

ілу,

пры

пыне

нні і

адн

аўле

нні

іх д

зеян

ня

++

++

+

Вы

знач

энне

аб’

ёму

прав

авы

х ак

таў,

як

ія

рэгл

амен

тую

ць

адпа

ведн

ыя

грам

адск

ія

адно

сіны

, а

такс

ама

паля

гчэн

не к

ары

стан

ня ім

і

–+

++

+

Уста

ране

нне

мно

жна

сці,

разд

робл

е-на

сці і

дуб

ліра

ванн

я на

рмат

ыўн

ых

прад

піса

нняў

, ня

ўзго

днен

асці

іх

па

між

саб

ой, у

дакл

адне

нне

іх ф

ар-

мул

ёвак

, уні

фіка

цыя і

ўдас

кана

лен-

не т

эхні

кі іх

вы

клад

ання

––

++

+

Уста

ране

нне

хіба

ў, ус

тарэ

лых

і ня

дзе-

ючы

х но

рм–

––

++

Cтру

ктур

аван

не з

акан

адаў

чых

масі

ваў

і ком

плек

саў

––

––

+

Рэзу

льт

уюча

я ап

ерац

ыя

Ств

арэн

не б

анка

дан

ых

прав

авой

інфа

рмац

ыі

Ств

арэн

не зб

орні

ка д

зею

-чы

х на

рмат

ыўн

ых

прав

а-вы

х ак

таў,

які

я рэ

гулю

юць

ад

паве

дны

я гр

амад

скія

ад

носі

ны

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, к

омпл

ексн

а рэг

ламе

н-ту

юча

га а

дпав

едну

ю сф

еру

грам

адск

іх а

днос

ін, б

ез

уняс

ення

кар

экці

рова

к

у пр

авав

ое р

эгул

яван

не

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, я

кі зм

яшча

е на

вэлы

і к

арэк

ціру

е дз

еючы

я ме

хані

змы

пра

ваво

га

рэгу

лява

ння

Пад

рыхт

оўка

на

рмат

ыўн

ага

прав

авог

а ак

та, я

кі с

трук

туру

е іс

ную

чыя

альб

о ўт

вара

ючы

яся

элем

енты

сі

стэм

ы з

акан

адаў

ства

і к

омпл

ексн

а рэ

гулю

е

адпа

ведн

ую с

феру

гр

амад

скіх

адн

осін



Беларуси

37

Вынікі праведзенага аналізу, схематычна выкладзеныя ў табліцы, указваюць на наступнае.Улік, інкарпарацыя, кансалідацыя, рэвізія, кадыфікацыя і дзейнасць па фарміраванні Зводу

законаў характарызуюцца наяўнасцю трох кампанентаў:1) пастаўленая мэта; 2) пэўны набор мерапрыемстваў, накіраваных на дасягненне гэтай мэты

(т. зв. састаўляючыя работ); 3) рэзультуючая аперацыя, якая вызначае ў выніку характар дасягнення пастаўленай мэты.

Да састаўляючых работ па сістэматызацыі заканадаўства можна аднесці наступныя:– збор звестак аб прынятых (апублікаваных) нарматыўных прававых актах, іх уступленні

ў дзеянне, змяненні (дапаўненні), прызнанні страціўшымі сілу, прыпыненні і аднаўленні іх дзеяння. Мэтай гэтай дзейнасці з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму існуючага нарматыўнага масіву і актуалізацыя звестак аб дзеянні яго прававых норм;

– вылучэнне актаў заканадаўства, непасрэдна рэгламентуючых адпаведныя грамадскія адносіны, ў іх дзеючых рэдакцыях праз выключэнне з аб’ёму нарматыўнага масіву прававых актаў, якія страцілі сілу, уносяць змяненні і (альбо) дапаўненні ў дзеючыя акты, прызнаюць страціўшымі сілу асобныя акты заканадаўства і г. д. Гэтая састаўляючая накіравана на вызначэнне аб’ёму прававых актаў, якія рэгламентуюць адпаведныя грамадскія адносіны, а таксама па-лягчэнне карыстання імі;

– устараненне множнасці, раздробленасці і дубліравання нарматыўных прадпісанняў, іх няўзгодненасці паміж сабой, удакладненне іх фармулёвак, уніфікацыя і ўдасканаленне тэхнікі іх выкладання. Гэтая дзейнасць мае на мэце звядзенне разам норм асобных прававых актаў, рэгла-ментуючых грамадскія адносіны ў зададзенай сферы (узбуйненне нарматыўных прававых актаў). Будучы абумоўленымі пастаўленай мэтай, гэтыя мерапрыемствы па сваёй сутнасці не прадугледж- ваюць карэкціроўкі прававога рэгулявання;

– устараненне хібаў, устарэлых і нядзеючых норм. Тым самым ажыццяўляецца актуалізацыя (увядзенне новых, а таксама карэкціроўка існуючых) механізмаў прававога рэгулявання ў мэтах забеспячэння паўнаты і своечасовасці рэгламентавання змяняючыхся грамадскіх адносін. Пры гэтым устараненне хібаў можа насіць як фрагментарны характар (выяўленне і ліквідацыя выпадкаў недастаткова паўнацэннага рэгулявання існуючых грамадскіх адносін), так і ўяўляць сабой спосаб нарматыўнага ўрэгулявання раней не рэгламентаваных у прававым аспекце грамадскіх адносін;

– структураванне заканадаўчых масіваў і комплексаў. Мэтай гэтай састаўляючай з’яўляецца па-слядоўна-сістэмнае комплекснае нарматыўнае ўрэгуляванне адпаведнай сферы грамадскіх адносін.

Кожная з названых састаўляючых характарызуецца значнай ступенню ўнутранай аднарод-насці сукупнасці ўваходзячых ў яе аперацый, што абумоўліваецца агульнай падпарадкаванасцю гэтых аперацый адзінай мэце. Гэта дазваляе правесці размежаванне паміж названымі састаў-ляючымі і здзейсніць іх паслядоўнае вертыкальнае выстройванне – ад найбольш простых, для якіх уласціва мінімальнае ўмяшанне ў структуру і змест нарматыўнага масіву, да найбольш складаных. Пры гэтым якаснае ажыццяўленне больш складаных састаўляючых немагчыма аль-бо вельмі цяжка без папярэдняга ажыццяўлення састаўляючых, якія з’яўляюцца больш простымі ў адносінах з імі. Указанае ў сукупнасці з адваротнай гарызантальнай залежнасцю паміж складанасцю кожнай з састаўляючых і колькасцю форм дзейнасці, для якіх яна харак-тэрна, дазваляе сцвярджаць аб ступенчатам характары ўзаемасувязі паміж відам дзейнасці па апрацоўцы заканадаўства і наборам яго састаўляючых. Гэтыя абставіны, у сваю чаргу, дазваляюць градзіраваць формы такой дзейнасці ад ніжэйшай (найбольш простай) да вышэй-шай (найбольш складанай). Пры гэтым састаўляючая, якая непасрэдна папярэднічае ажыццяўленню рэзультуючай аперацыі, вызначаецца мэтай правадзімых работ і, адлюстроўваючы сутнасць дадзеных работ, адрознівае кожную з форм дзейнасці (улік, інкарпарацыя, кансалідацыя, рэвізія, кадыфікацыя) ад больш простых у адносінах да яе форм дзейнасці. Паслядоўная рэалізацыя састаўляючых кожнай з разглядаемых форм дзейнасці з’яўляецца неабходнай умовай эфектыўнага ажыццяўлення рэзультуючай аперацыі.

Індывідуальнасць характараў названых кампанентаў у рамках розных відаў дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву дазваляе размежаваць паміж собой улік, інкарпарацыю, кансалідацыю, рэвізію і кадыфікацыю.

37

Вынікі праведзенага аналізу, схематычна выкладзеныя ў табліцы, указваюць на наступнае.Улік, інкарпарацыя, кансалідацыя, рэвізія, кадыфікацыя і дзейнасць па фарміраванні Зводу

законаў характарызуюцца наяўнасцю трох кампанентаў:1) пастаўленая мэта; 2) пэўны набор мерапрыемстваў, накіраваных на дасягненне гэтай мэты

(т. зв. састаўляючыя работ); 3) рэзультуючая аперацыя, якая вызначае ў выніку характар дасягнення пастаўленай мэты.

Да састаўляючых работ па сістэматызацыі заканадаўства можна аднесці наступныя:– збор звестак аб прынятых (апублікаваных) нарматыўных прававых актах, іх уступленні

ў дзеянне, змяненні (дапаўненні), прызнанні страціўшымі сілу, прыпыненні і аднаўленні іх дзеяння. Мэтай гэтай дзейнасці з’яўляюцца вызначэнне аб’ёму існуючага нарматыўнага масіву і актуалізацыя звестак аб дзеянні яго прававых норм;

– вылучэнне актаў заканадаўства, непасрэдна рэгламентуючых адпаведныя грамадскія адносіны, ў іх дзеючых рэдакцыях праз выключэнне з аб’ёму нарматыўнага масіву прававых актаў, якія страцілі сілу, уносяць змяненні і (альбо) дапаўненні ў дзеючыя акты, прызнаюць страціўшымі сілу асобныя акты заканадаўства і г. д. Гэтая састаўляючая накіравана на вызначэнне аб’ёму прававых актаў, якія рэгламентуюць адпаведныя грамадскія адносіны, а таксама па-лягчэнне карыстання імі;

– устараненне множнасці, раздробленасці і дубліравання нарматыўных прадпісанняў, іх няўзгодненасці паміж сабой, удакладненне іх фармулёвак, уніфікацыя і ўдасканаленне тэхнікі іх выкладання. Гэтая дзейнасць мае на мэце звядзенне разам норм асобных прававых актаў, рэгла-ментуючых грамадскія адносіны ў зададзенай сферы (узбуйненне нарматыўных прававых актаў). Будучы абумоўленымі пастаўленай мэтай, гэтыя мерапрыемствы па сваёй сутнасці не прадугледж- ваюць карэкціроўкі прававога рэгулявання;

– устараненне хібаў, устарэлых і нядзеючых норм. Тым самым ажыццяўляецца актуалізацыя (увядзенне новых, а таксама карэкціроўка існуючых) механізмаў прававога рэгулявання ў мэтах забеспячэння паўнаты і своечасовасці рэгламентавання змяняючыхся грамадскіх адносін. Пры гэтым устараненне хібаў можа насіць як фрагментарны характар (выяўленне і ліквідацыя выпадкаў недастаткова паўнацэннага рэгулявання існуючых грамадскіх адносін), так і ўяўляць сабой спосаб нарматыўнага ўрэгулявання раней не рэгламентаваных у прававым аспекце грамадскіх адносін;

– структураванне заканадаўчых масіваў і комплексаў. Мэтай гэтай састаўляючай з’яўляецца па-слядоўна-сістэмнае комплекснае нарматыўнае ўрэгуляванне адпаведнай сферы грамадскіх адносін.

Кожная з названых састаўляючых характарызуецца значнай ступенню ўнутранай аднарод-насці сукупнасці ўваходзячых ў яе аперацый, што абумоўліваецца агульнай падпарадкаванасцю гэтых аперацый адзінай мэце. Гэта дазваляе правесці размежаванне паміж названымі састаў-ляючымі і здзейсніць іх паслядоўнае вертыкальнае выстройванне – ад найбольш простых, для якіх уласціва мінімальнае ўмяшанне ў структуру і змест нарматыўнага масіву, да найбольш складаных. Пры гэтым якаснае ажыццяўленне больш складаных састаўляючых немагчыма аль-бо вельмі цяжка без папярэдняга ажыццяўлення састаўляючых, якія з’яўляюцца больш простымі ў адносінах з імі. Указанае ў сукупнасці з адваротнай гарызантальнай залежнасцю паміж складанасцю кожнай з састаўляючых і колькасцю форм дзейнасці, для якіх яна харак-тэрна, дазваляе сцвярджаць аб ступенчатам характары ўзаемасувязі паміж відам дзейнасці па апрацоўцы заканадаўства і наборам яго састаўляючых. Гэтыя абставіны, у сваю чаргу, дазваляюць градзіраваць формы такой дзейнасці ад ніжэйшай (найбольш простай) да вышэй-шай (найбольш складанай). Пры гэтым састаўляючая, якая непасрэдна папярэднічае ажыццяўленню рэзультуючай аперацыі, вызначаецца мэтай правадзімых работ і, адлюстроўваючы сутнасць дадзеных работ, адрознівае кожную з форм дзейнасці (улік, інкарпарацыя, кансалідацыя, рэвізія, кадыфікацыя) ад больш простых у адносінах да яе форм дзейнасці. Паслядоўная рэалізацыя састаўляючых кожнай з разглядаемых форм дзейнасці з’яўляецца неабходнай умовай эфектыўнага ажыццяўлення рэзультуючай аперацыі.

Індывідуальнасць характараў названых кампанентаў у рамках розных відаў дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву дазваляе размежаваць паміж собой улік, інкарпарацыю, кансалідацыю, рэвізію і кадыфікацыю.



Беларуси

38

Звод законаў як шматузроўневы збор, які змяшчае ў вызначаным парадку ўсе нарматыўныя акты пэўнага ўзроўню, з’яўляецца вынікам дзейнасці па ўліку нарматыўных прававых актаў як формы сістэматызацыі, паколькі дзейнасць па яго фарміраванні і вядзенні ідэнтычна ўліку.

Падрыхтоўка Зводу законаў як шматузроўневага збору прадметна структураваных дзеючых нарматыўных прававых актаў па сваім змесце ідэнтычна інкарпарацыі нарматыўных прававых актаў. Пры гэтым калі ў працэсе дадзенай дзейнасці ажыццяўляюцца пераадоленне раздробленасці нарматыўнага масіву, мадэрнізацыя механізмаў прававога рэгулявання ці карэкціроўка структуры сістэмы заканадаўства ў цэлым альбо заканадаўчых масіваў і комплексаў у прыватнасці, трэба канстатаваць факт, што дадзеная інкарпарацыя ажыццяўляецца на базе папярэдняй кансалідацыі, рэвізіі альбо кадыфікацыі заканадаўства адпаведна.

Работа над Зводам законаў як нарматыўным прававым актам ідэнтычна кансалідацыі, калі яе ажыццяўленне не прадугледжвае карэкціроўкі структуры заканадаўчых масіваў і комплексаў, альбо кадыфікацыі, калі такая карэкціроўка ажыццяўляецца.

Асаблівасць падрыхтоўкі Зводу законаў у параўнанні з названымі формамі сістэматызацыі заканадаўства заключаецца ў тым, што яна ахоплівае ўсе галіны заканадаўства, у той час як указаныя формы сістэматызацыі заканадаўства могуць ажыццяўляцца таксама ў адносінах да асобна ўзятых нарматыўных прававых актаў, якія адпавядаюць выбранаму, у тым ліку прадметнаму, крытэрыю. Аднак дадзеная асаблівасць з’яўляецца разнаякаснай у параўнанні з тымі адрозненнямі, якія абумоўліваюць самастойнасць кожнай з існуючых форм сістэматызацыі заканадаўства.

Прымяненне рэвізіі магчыма ў ходзе падрыхтоўкі Зводу законаў, аднак не можа выклікаць яго фарміравання. Гэты факт з’яўляецца лагічным вынікам таго, што рэвізія прадугледжвае заснаваныя на крытычных адносінах да норм дзеючага заканадаўства перагляд і абнаўленне існуючых механізмаў прававога рэгулявання, а таксама ўстараненне маючых месца хібаў дадзеных механізмаў. Пры гэтым правадзімая апрацоўка нарматыўнага масіву характарызуецца вузкай накіраванасцю: у адрозненне ад усегаліновага характару Зводу законаў, аналізу падвяргаюцца прававыя акты, якія рэгламентуюць пэўную сферу грамадскіх адносін. Такім чынам, у сваёй большасці рэвізія зводзіцца да распрацоўкі комплексу норм аб унясенні змяненняў і (альбо) дапаўненняў у дзеючыя акты заканадаўства ці да ўрэгулявання азначаных, аднак не атрымаўшых належнай прававой рэгламентацыі, грамадскіх адносін.

Абумоўліваць аднясенне дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву да сістэматызацыі заканадаўства наяўнасцю альбо адсутнасцю афіцыйнасці атрыманага ў ходзе яе выніку не ўяўляецца карэктным, паколькі само паняцце сістэматызацыі вызначаецца праз дзейнасць, накіраваную на дасягненне пэўнай мэты. І ў выпадку ажыццяўлення пэўнай формы сістэматызацыі заканадаўства як афіцыйна, так і неафіцыйна, выкарыстоўваемыя састаўляючыя дадзенай дзейнасці ў абодвух выпадках будуць аднолькавымі, а значыць, аднолькавы характар у абодвух выпадках будзе мець і сама ажыццяўляемая дзейнасць. Розніца будзе заключацца толькі ў рэзультуючай аперацыі – наданні выніку афіцыйнага значэння альбо яго выкарыстанні ў мэтах задавальнення прыватных патрэб. Гэтае сцвярджэнне не датычыцца тых форм сістэматызацыі заканадаўства, якія ажыццяўляюцца праз рэалізацыю нарматворчай функцыі дзяржавы (кансалідацыя, рэвізія і кады-фікацыя), а значыць, іх ажыццяўленне магчыма выключна на афіцыйным узроўні.

Аналагічным чынам неабгрунтаваным уяўляецца ўвядзенне крытэрыю ўмяшання ў змест нарматыўных прадпісанняў (наяўнасць альбо адсутнасць такога) для мэты аднясення адпаведнай дзейнасці да сістэматызацыі заканадаўства. Прывядзенне нарматыўных прававых актаў у адзіную ўнутрана ўзгодненую сістэму магчыма, у прыватнасці, праз устараненне дубліравання і супярэч-насцей у рамках нарматыўнага масіву, што можна выключна пры дапамозе ажыццяўлення адпаведнымі дзяржаўнымі органамі іх нарматворчай функцыі. Адначасова, мэты сістэматызацыі заканадаўства таксама могуць быць дасягнуты шляхам уключэння ў банк даных прававой інфармацыі дзеючых актаў заканадаўства альбо выключэння з яго страціўшых сілу актаў, што не патрабуе праходжання нарматворчай працэдуры. Акрамя таго, названае вышэй агульнапрызнанае ў юрыдычнай літаратуры паняцце сістэматызацыі заканадаўства не змяшчае ў сабе абмежавання па неабходнай мінімальнай альбо дапушчальна максімальнай ступені ўмяшання ў структуру нарматыўных прававых актаў пры правядзенні сістэматызацыйных работ.

38

Звод законаў як шматузроўневы збор, які змяшчае ў вызначаным парадку ўсе нарматыўныя акты пэўнага ўзроўню, з’яўляецца вынікам дзейнасці па ўліку нарматыўных прававых актаў як формы сістэматызацыі, паколькі дзейнасць па яго фарміраванні і вядзенні ідэнтычна ўліку.

Падрыхтоўка Зводу законаў як шматузроўневага збору прадметна структураваных дзеючых нарматыўных прававых актаў па сваім змесце ідэнтычна інкарпарацыі нарматыўных прававых актаў. Пры гэтым калі ў працэсе дадзенай дзейнасці ажыццяўляюцца пераадоленне раздробленасці нарматыўнага масіву, мадэрнізацыя механізмаў прававога рэгулявання ці карэкціроўка структуры сістэмы заканадаўства ў цэлым альбо заканадаўчых масіваў і комплексаў у прыватнасці, трэба канстатаваць факт, што дадзеная інкарпарацыя ажыццяўляецца на базе папярэдняй кансалідацыі, рэвізіі альбо кадыфікацыі заканадаўства адпаведна.

Работа над Зводам законаў як нарматыўным прававым актам ідэнтычна кансалідацыі, калі яе ажыццяўленне не прадугледжвае карэкціроўкі структуры заканадаўчых масіваў і комплексаў, альбо кадыфікацыі, калі такая карэкціроўка ажыццяўляецца.

Асаблівасць падрыхтоўкі Зводу законаў у параўнанні з названымі формамі сістэматызацыі заканадаўства заключаецца ў тым, што яна ахоплівае ўсе галіны заканадаўства, у той час як указаныя формы сістэматызацыі заканадаўства могуць ажыццяўляцца таксама ў адносінах да асобна ўзятых нарматыўных прававых актаў, якія адпавядаюць выбранаму, у тым ліку прадметнаму, крытэрыю. Аднак дадзеная асаблівасць з’яўляецца разнаякаснай у параўнанні з тымі адрозненнямі, якія абумоўліваюць самастойнасць кожнай з існуючых форм сістэматызацыі заканадаўства.

Прымяненне рэвізіі магчыма ў ходзе падрыхтоўкі Зводу законаў, аднак не можа выклікаць яго фарміравання. Гэты факт з’яўляецца лагічным вынікам таго, што рэвізія прадугледжвае заснаваныя на крытычных адносінах да норм дзеючага заканадаўства перагляд і абнаўленне існуючых механізмаў прававога рэгулявання, а таксама ўстараненне маючых месца хібаў дадзеных механізмаў. Пры гэтым правадзімая апрацоўка нарматыўнага масіву характарызуецца вузкай накіраванасцю: у адрозненне ад усегаліновага характару Зводу законаў, аналізу падвяргаюцца прававыя акты, якія рэгламентуюць пэўную сферу грамадскіх адносін. Такім чынам, у сваёй большасці рэвізія зводзіцца да распрацоўкі комплексу норм аб унясенні змяненняў і (альбо) дапаўненняў у дзеючыя акты заканадаўства ці да ўрэгулявання азначаных, аднак не атрымаўшых належнай прававой рэгламентацыі, грамадскіх адносін.

Абумоўліваць аднясенне дзейнасці па апрацоўцы нарматыўнага масіву да сістэматызацыі заканадаўства наяўнасцю альбо адсутнасцю афіцыйнасці атрыманага ў ходзе яе выніку не ўяўляецца карэктным, паколькі само паняцце сістэматызацыі вызначаецца праз дзейнасць, накіраваную на дасягненне пэўнай мэты. І ў выпадку ажыццяўлення пэўнай формы сістэматызацыі заканадаўства як афіцыйна, так і неафіцыйна, выкарыстоўваемыя састаўляючыя дадзенай дзейнасці ў абодвух выпадках будуць аднолькавымі, а значыць, аднолькавы характар у абодвух выпадках будзе мець і сама ажыццяўляемая дзейнасць. Розніца будзе заключацца толькі ў рэзультуючай аперацыі – наданні выніку афіцыйнага значэння альбо яго выкарыстанні ў мэтах задавальнення прыватных патрэб. Гэтае сцвярджэнне не датычыцца тых форм сістэматызацыі заканадаўства, якія ажыццяўляюцца праз рэалізацыю нарматворчай функцыі дзяржавы (кансалідацыя, рэвізія і кады-фікацыя), а значыць, іх ажыццяўленне магчыма выключна на афіцыйным узроўні.

Аналагічным чынам неабгрунтаваным уяўляецца ўвядзенне крытэрыю ўмяшання ў змест нарматыўных прадпісанняў (наяўнасць альбо адсутнасць такога) для мэты аднясення адпаведнай дзейнасці да сістэматызацыі заканадаўства. Прывядзенне нарматыўных прававых актаў у адзіную ўнутрана ўзгодненую сістэму магчыма, у прыватнасці, праз устараненне дубліравання і супярэч-насцей у рамках нарматыўнага масіву, што можна выключна пры дапамозе ажыццяўлення адпаведнымі дзяржаўнымі органамі іх нарматворчай функцыі. Адначасова, мэты сістэматызацыі заканадаўства таксама могуць быць дасягнуты шляхам уключэння ў банк даных прававой інфармацыі дзеючых актаў заканадаўства альбо выключэння з яго страціўшых сілу актаў, што не патрабуе праходжання нарматворчай працэдуры. Акрамя таго, названае вышэй агульнапрызнанае ў юрыдычнай літаратуры паняцце сістэматызацыі заканадаўства не змяшчае ў сабе абмежавання па неабходнай мінімальнай альбо дапушчальна максімальнай ступені ўмяшання ў структуру нарматыўных прававых актаў пры правядзенні сістэматызацыйных работ.



Беларуси

39

На падставе выкладзенага мяркуем абгрунтаванымі наступныя вывады.1. Да сістэматызацыі заканадаўства трэба адносіць любую дзейнасць, вынікам якой з’яўляецца

ўпарадкаванне нарматыўнага масіву, незалежна ад характару такога ўпарадкавання (наяўнасць альбо адсутнасць умяшання ў структуру нарматыўных прадпісанняў), а таксама характару вынікаў такога ўпарадкавання (наданне альбо не наданне яго вынікам афіцыйнага значэння). Выключэнне складаюць формы сістэматызацыі заканадаўства, якія ажыццяўляюцца праз рэалізацыю нарма-творчай функцыі дзяржавы (кансалідацыя, рэвізія і кадыфікацыя) і ажыццяўленне якіх неафіцыйна (паўафіцыйна) не з’яўляецца магчымым.

2. Да самастойных форм сістэматызацыі заканадаўства належыць адносіць улік, інкарпара-цыю, кансалідацыю, рэвізію і кадыфікацыю. Крытэрыямі іх вылучэння і размежавання паміж сабою з’яўляюцца пастаўленая мэта, набор састаўляючых, якія накіраваны на дасягненне такой мэты, а таксама рэзультуючая аперацыя, якая абгрунтавана той састаўляючай, якая яе непасрэд- на папярэджвае і вызначае характар дасягнення пастаўленай мэты. Унікальнасць спалучэння дадзе-ных крытэрыяў у рамках кожнай з названых форм сістэматызацыі заканадаўства забяспечвае розную ступень упарадкавання імі нарматыўнага масіву.

Формы сістэматызацыі могуць быць аднародна структураваны ад ніжэйшых (больш про-стых) да вышэйшых (больш складаных), зыходзячы з ступені ўмяшання ў структуру нарматыўных прававых актаў пры правядзенні сістэматызацыйных работ. Эфектыўнае ажыццяўленне кожнай з далейшых форм сістэматызацыі патрабуе папярэдняга правядзення ўсіх састаўляючых больш простых форм сістэматызацыі заканадаўства.

3. Фарміраванне Зводу законаў па сваім змесце ідэнтычна работам, якія праводзяцца ў рамках названых форм сістэматызацыі, за выключэннем рэвізіі, а значыць, яго вылучэнне ў самастойную форму сістэматызацыі заканадаўства не ўяўляецца абгрунтаваным. Кожная з разнавіднасцей Зводу законаў вызначае неабходнасць выбару канкрэтнай формы (некалькіх форм) сістэматызацыі заканадаўства для яе фарміравання.


1. Юридический энциклопедический словарь / Гл. ред. А. Я. Сухарев; редкол.: М. М. Богуславский [и др.]. – 2-е изд., доп. – М.: Советская энциклопедия, 1987. – 528 с.

2. Законодательство и законодательная деятельность в СССР. – М.: Юрид. лит., 1972. – 325 с.3. Конституция, закон, подзаконный акт. – М.: Юрид. лит., 1994. – 135 с.4. Систематизация хозяйственного законодательства. – М.: Юрид. лит., 1971. – 262 с.5. К е р и м о в, Д. А. Кодификация и законодательная техника / Д. А. Керимов. – М.: Госюриздат, 1962. – 104 с.6. Я к у ш е в, А. В. Теория государства и права / А. В. Якушев. – М.: Изд-во ПРИОР, 1999. – 190 с.7. Проблемы совершенствования советского законодательства. – М.: Юрид. лит., 1977. – 272 с.8. Основы права: Учебник; под общ. ред. Г. Б. Шишко. – Минск: Амалфея, 1998. – 768 с.9. Д р о б я з к о, С. Г. О классификации и систематизации законодательства / С. Г. Дробязко // Проблемы совер-

шенствования Советского законодательства и деятельности государственных органов. Респ. науч. конф. Тез. докл. Минск: Изд-во БГУ им. В. И. Ленина, 1969. – С. 20–23.

10. Теория права и государства. Учебник; под ред. проф. В. В. Лазарева. – 2-е, перераб. и доп. изд-е. – М.: Право и закон, 2002. – 567 с.

11. А н т о н о в, В. В. К системе библиографии законодательства. Какой же должна быть система пособий теку-щей библиографии законодательства? / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082408. – Дата доступа: 26.08.2008.

12. А н т о н о в, В. В. К системе библиографии законодательства. О системе ретроспективной библиографии законодательства / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082409. – Дата доступа: 26.08.2008.

13. А н т о н о в, В. В К системе библиографии законодательства. К системе библиографии законодательства / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082406. – Дата доступа: 26.08.2008.

14. М и ц к е в и ч, А. В. Из истории предметной систематизации законодательства СССР / А. В. Мицкевич // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1133862. – Дата доступа: 26.08.2008.

15. К р о т о в, М. В. Основы гражданского законодательства как источник российского гражданского права / М. В. Кротов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 144847. – Дата доступа: 26.08.2008.

39

На падставе выкладзенага мяркуем абгрунтаванымі наступныя вывады.1. Да сістэматызацыі заканадаўства трэба адносіць любую дзейнасць, вынікам якой з’яўляецца

ўпарадкаванне нарматыўнага масіву, незалежна ад характару такога ўпарадкавання (наяўнасць альбо адсутнасць умяшання ў структуру нарматыўных прадпісанняў), а таксама характару вынікаў такога ўпарадкавання (наданне альбо не наданне яго вынікам афіцыйнага значэння). Выключэнне складаюць формы сістэматызацыі заканадаўства, якія ажыццяўляюцца праз рэалізацыю нарма-творчай функцыі дзяржавы (кансалідацыя, рэвізія і кадыфікацыя) і ажыццяўленне якіх неафіцыйна (паўафіцыйна) не з’яўляецца магчымым.

2. Да самастойных форм сістэматызацыі заканадаўства належыць адносіць улік, інкарпара-цыю, кансалідацыю, рэвізію і кадыфікацыю. Крытэрыямі іх вылучэння і размежавання паміж сабою з’яўляюцца пастаўленая мэта, набор састаўляючых, якія накіраваны на дасягненне такой мэты, а таксама рэзультуючая аперацыя, якая абгрунтавана той састаўляючай, якая яе непасрэд- на папярэджвае і вызначае характар дасягнення пастаўленай мэты. Унікальнасць спалучэння дадзе-ных крытэрыяў у рамках кожнай з названых форм сістэматызацыі заканадаўства забяспечвае розную ступень упарадкавання імі нарматыўнага масіву.

Формы сістэматызацыі могуць быць аднародна структураваны ад ніжэйшых (больш про-стых) да вышэйшых (больш складаных), зыходзячы з ступені ўмяшання ў структуру нарматыўных прававых актаў пры правядзенні сістэматызацыйных работ. Эфектыўнае ажыццяўленне кожнай з далейшых форм сістэматызацыі патрабуе папярэдняга правядзення ўсіх састаўляючых больш простых форм сістэматызацыі заканадаўства.

3. Фарміраванне Зводу законаў па сваім змесце ідэнтычна работам, якія праводзяцца ў рамках названых форм сістэматызацыі, за выключэннем рэвізіі, а значыць, яго вылучэнне ў самастойную форму сістэматызацыі заканадаўства не ўяўляецца абгрунтаваным. Кожная з разнавіднасцей Зводу законаў вызначае неабходнасць выбару канкрэтнай формы (некалькіх форм) сістэматызацыі заканадаўства для яе фарміравання.


1. Юридический энциклопедический словарь / Гл. ред. А. Я. Сухарев; редкол.: М. М. Богуславский [и др.]. – 2-е изд., доп. – М.: Советская энциклопедия, 1987. – 528 с.

2. Законодательство и законодательная деятельность в СССР. – М.: Юрид. лит., 1972. – 325 с.3. Конституция, закон, подзаконный акт. – М.: Юрид. лит., 1994. – 135 с.4. Систематизация хозяйственного законодательства. – М.: Юрид. лит., 1971. – 262 с.5. К е р и м о в, Д. А. Кодификация и законодательная техника / Д. А. Керимов. – М.: Госюриздат, 1962. – 104 с.6. Я к у ш е в, А. В. Теория государства и права / А. В. Якушев. – М.: Изд-во ПРИОР, 1999. – 190 с.7. Проблемы совершенствования советского законодательства. – М.: Юрид. лит., 1977. – 272 с.8. Основы права: Учебник; под общ. ред. Г. Б. Шишко. – Минск: Амалфея, 1998. – 768 с.9. Д р о б я з к о, С. Г. О классификации и систематизации законодательства / С. Г. Дробязко // Проблемы совер-

шенствования Советского законодательства и деятельности государственных органов. Респ. науч. конф. Тез. докл. Минск: Изд-во БГУ им. В. И. Ленина, 1969. – С. 20–23.

10. Теория права и государства. Учебник; под ред. проф. В. В. Лазарева. – 2-е, перераб. и доп. изд-е. – М.: Право и закон, 2002. – 567 с.

11. А н т о н о в, В. В. К системе библиографии законодательства. Какой же должна быть система пособий теку-щей библиографии законодательства? / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082408. – Дата доступа: 26.08.2008.

12. А н т о н о в, В. В. К системе библиографии законодательства. О системе ретроспективной библиографии законодательства / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082409. – Дата доступа: 26.08.2008.

13. А н т о н о в, В. В К системе библиографии законодательства. К системе библиографии законодательства / В. В. Антонов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/cntSource. asp? cntID= 100082406. – Дата доступа: 26.08.2008.

14. М и ц к е в и ч, А. В. Из истории предметной систематизации законодательства СССР / А. В. Мицкевич // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1133862. – Дата доступа: 26.08.2008.

15. К р о т о в, М. В. Основы гражданского законодательства как источник российского гражданского права / М. В. Кротов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 144847. – Дата доступа: 26.08.2008.



Беларуси

16. Ш а р г о р о д с к и й, М. Д. Подготовка и издание систематических собраний действующего законодатель-ства / М. Д. Шаргородский, Л. И. Антонова, Ю. К. Толстой. – М., Юрид. лит., 1969. – 343 с.:[Рецензия] // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1139407. – Дата доступа: 26.08.2008.

17. Б о б о т о в, С. В. Систематизация законодательства в Канаде / С. В. Боботов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1170281. – Дата доступа: 26.08.2008.

18. П и г о л к и н, А. С., К а з ь м и н, И. Ф. Вопросы кодификации советского законодательства на современном этапе / А. С. Пиголкин, И. Ф. Казьмин // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 187960. – Дата доступа: 26.08.2008.

19. М а р ч е н к о, М. Н. О понятии «общее право» / М. Н. Марченко // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 158520. – Дата доступа: 26.08.2008.

20. Российское законодательство: проблемы и перспективы. – М.: Изд-во БЕК, 1995. – 478 с.21. Ш е б а н о в, А. Ф. Из опыта создания полного собрания законов и свода законов в дореволюционной России /

А. Ф. Шебанов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1133056. – Дата доступа: 26.08.2008.

22. Ш и ш к а н о в, В. А. Проблемы кодификации российского предпринимательского права / В. А. Шишканов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/doc/document. asp? docID= 1196844. – Дата доступа: 26.08.2008.

23. К у х а р у к, Т. В. Систематика и систематизация законодательства / Т. В. Кухарук // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 140860. – Дата доступа: 26.08.2008.

24. С е н я к и н, И. Н. Федерализм и развитие российского законодательства / И. Н. Сенякин // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 141930. – Дата доступа: 26.08.2008.

25. Ш е б а н о в, А. Ф. Некоторые вопросы теории нормативных актов в связи с систематизацией советского законодательства / А. Ф. Шебанов // Советское государство и право: Ежемесячный журнал / АН СССР. Ин-т государства и права. – М., 1960. – № 7. – С. 139–151.

26. П о г о д и н а, Т. И. Формы кодификации жилищного законодательства / Т. И. Погодина // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/matredirect. asp? matID= 186616. – Дата доступа: 26.08.2008.

27. Ч е р д а н ц е в, А. Ф. Теория государства и права: учебник / А. Ф. Черданцев. – М.: Юрайт, 2003. – 422 с.28. Г а л и м о в, К. Г. Некоторые теоретические и практические аспекты кодификации законодательства в сфере

образования / К. Г. Галимов // Вестнік Брэсцкага універсітэта. Сер. гуманіт. і грамад. навук. – 2008. – № 2 (33). – С. 102–108.29. В а с и л е в и ч, Г. А. Нормативные правовые акты государственных органов Республики Беларусь /

Г. А. Василевич. – Минск, 1999. – 231 с.

D. V. saRokin

ESSENCE AND FORMS OF THE LEGISLATION SYSTEMATIZATION

Summary

The article deals with analysis of essence and forms of the legislation systematization.According to the research the author names three components, the totality character of which enables to single out

separate forms of activity on normative massive processing into independent forms of legislation systematization, to distinguish these forms and to grade them from the simplest to the most complicated.

16. Ш а р г о р о д с к и й, М. Д. Подготовка и издание систематических собраний действующего законодатель-ства / М. Д. Шаргородский, Л. И. Антонова, Ю. К. Толстой. – М., Юрид. лит., 1969. – 343 с.:[Рецензия] // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1139407. – Дата доступа: 26.08.2008.

17. Б о б о т о в, С. В. Систематизация законодательства в Канаде / С. В. Боботов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1170281. – Дата доступа: 26.08.2008.

18. П и г о л к и н, А. С., К а з ь м и н, И. Ф. Вопросы кодификации советского законодательства на современном этапе / А. С. Пиголкин, И. Ф. Казьмин // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 187960. – Дата доступа: 26.08.2008.

19. М а р ч е н к о, М. Н. О понятии «общее право» / М. Н. Марченко // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 158520. – Дата доступа: 26.08.2008.

20. Российское законодательство: проблемы и перспективы. – М.: Изд-во БЕК, 1995. – 478 с.21. Ш е б а н о в, А. Ф. Из опыта создания полного собрания законов и свода законов в дореволюционной России /

А. Ф. Шебанов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 1133056. – Дата доступа: 26.08.2008.

22. Ш и ш к а н о в, В. А. Проблемы кодификации российского предпринимательского права / В. А. Шишканов // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/doc/document. asp? docID= 1196844. – Дата доступа: 26.08.2008.

23. К у х а р у к, Т. В. Систематика и систематизация законодательства / Т. В. Кухарук // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 140860. – Дата доступа: 26.08.2008.

24. С е н я к и н, И. Н. Федерализм и развитие российского законодательства / И. Н. Сенякин // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/article/article. asp? articleID= 141930. – Дата доступа: 26.08.2008.

25. Ш е б а н о в, А. Ф. Некоторые вопросы теории нормативных актов в связи с систематизацией советского законодательства / А. Ф. Шебанов // Советское государство и право: Ежемесячный журнал / АН СССР. Ин-т государства и права. – М., 1960. – № 7. – С. 139–151.

26. П о г о д и н а, Т. И. Формы кодификации жилищного законодательства / Т. И. Погодина // Федеральный правовой портал «Юридическая Россия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// web1. law. edu. ru/script/matredirect. asp? matID= 186616. – Дата доступа: 26.08.2008.

27. Ч е р д а н ц е в, А. Ф. Теория государства и права: учебник / А. Ф. Черданцев. – М.: Юрайт, 2003. – 422 с.28. Г а л и м о в, К. Г. Некоторые теоретические и практические аспекты кодификации законодательства в сфере

образования / К. Г. Галимов // Вестнік Брэсцкага універсітэта. Сер. гуманіт. і грамад. навук. – 2008. – № 2 (33). – С. 102–108.29. В а с и л е в и ч, Г. А. Нормативные правовые акты государственных органов Республики Беларусь /

Г. А. Василевич. – Минск, 1999. – 231 с.

D. V. saRokin

ESSENCE AND FORMS OF THE LEGISLATION SYSTEMATIZATION

Summary

The article deals with analysis of essence and forms of the legislation systematization.According to the research the author names three components, the totality character of which enables to single out

separate forms of activity on normative massive processing into independent forms of legislation systematization, to distinguish these forms and to grade them from the simplest to the most complicated.



Беларуси

41


УДК 347

Ю. я. ЦіМчышЭН

АСАБЛІВАСЦІ ПРАВАВОГА РЭГУЛЯВАННЯ МЕДЫЦЫНСКАй ТАйНЫ

Баранавіцкі дзяржаўны універсітэт


Кожны чалавек з моманту нараджэння і да смерці з’яўляецца пацыентам, і ад правільных або хібных дзеянняў медыцынскага работніка залежыць не толькі яго здароўе, але і самая галоўная каштоўнасць – жыццё.

У цяперашні час набываюць актуальнасць пытанні прававога рэгулявання медыцынскай дзейнасці, паколькі неналежнае выкананне суб’ектам медыцынскай дзейнасці сваіх прафесійных абавязкаў можа прычыніць пацыенту немаёмасную шкоду ў выглядзе маральных пакут, у тым ліку з-за выдавання медыцынскай тайны. Менавіта дадзенай праблеме прысвечаны гэты артыкул.

Медыцынская тайна з прычыны асаблівасцей самой медыцынскай дзейнасці – найважней-шае паняцце дэанталогіі як вучэння аб прынцыпах паводзін медыцынскага персаналу ў зносінах з хворым і яго сваякамі. Тэрмін дэанталогія (ад грэч. deon – належнае і logos – вучэнне) быў уведзены ў навуковы ўжытак у XVIII ст. англійскім юрыстам І. Бэнтамам у некалькі іншым кан-тэксце, чым ён выкарыстоўваецца зараз. Аднак спецыфіка медыцынскай тайны складаецца ў тым, што яе захаванасць гарантуецца заканадаўча, як заканадаўча забяспечваецца і ўсталяванне пэўных забарон і юрыдычнай адказнасці за яе выдаванне [13, с. 9].

Упершыню паняцце медыцынскай тайны выразна сфарміравалася ў вядомай клятве Гіпакрата: «Калі пры лячэнні, а таксама без лячэння я ўбачыў і пачуў у адносінах да жыцця людскога з таго, што не варта каму-небудзь выдаваць, я змоўчу аб тым, лічачы падобныя рэчы таемнымі».

Гісторыя праблемы медыцынскай тайны з пункту погляду патрабаванняў правасуддзя і меды- цынскай этыкі закранута ў 1894 г. у дакладзе доктара І. У. Бэрцінсона на пятым з’ездзе Расійскага Пірагоўскага таварыства ўрачоў. Улічваючы, што ўсе заходнееўрапейскія заканадаўствы, за выклю-чэннем расійскага, накладаюць на ўрачоў юрыдычную адказнасць за выдаванне медыцынскай тайны і даюць права медыку адмовіцца ад паказання сведак у судзе, было заклікана свята выкон-ваць гэтае высакароднае прафесійнае абяцанне, якое мае не толькі асабістую, але і грамадскую цікавасць [5, с. 136–137].

Пазней, пад уплывам пострэвалюцыйных поглядаў, медыцынская тайна лічылася перажыткам буржуазнай медыцыны. Першы нарком аховы здароўя М. А. Сямашка ў 1925 г. пісаў: «Трымаючы цвёрды курс на знішчэнне медыцынскай тайны – перажытку буржуазнай медыцыны, кожны савецкі ўрач павінен быць чуткім грамадскім работнікам, а не разумець сваю задачу фармальна, па-букваедску, па-галавацяпску» [5, с. 137].

Ф. А. Вальтар меркаваў, што пытанне аб медыцынскай тайне – пытанне дзяржаўнай мэтазгоднасці. Прызнаючы неабходнасць захавання медыцынскай тайны ў асобных выпадках, аўтар падкрэсліваў: «Калі закон лічыў мэтазгодным, каб тыя або іншыя звесткі, датычныя прыват-нага жыцця грамадзян, сталі вядомыя пэўнаму колу асоб і нават набыткам шырокай галоснасці, варта гэта зрабіць, бо абгрунтоўваць прафесійны абавязак медперсаналу на інтарэсах асобнай чалавечай асобы – прынцыпова недапушчальна [6, с. 18].

Толькі ў «Асновах заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік аб ахове здароўя», прынятых у 1969 г., стала прызнавацца медыцынская тайна, але толькі ў дачыненні звестак, атрыманых урачом і звязаных з захворваннем пацыента.

41


УДК 347

Ю. я. ЦіМчышЭН

АСАБЛІВАСЦІ ПРАВАВОГА РЭГУЛЯВАННЯ МЕДЫЦЫНСКАй ТАйНЫ



Кожны чалавек з моманту нараджэння і да смерці з’яўляецца пацыентам, і ад правільных або хібных дзеянняў медыцынскага работніка залежыць не толькі яго здароўе, але і самая галоўная каштоўнасць – жыццё.

У цяперашні час набываюць актуальнасць пытанні прававога рэгулявання медыцынскай дзейнасці, паколькі неналежнае выкананне суб’ектам медыцынскай дзейнасці сваіх прафесійных абавязкаў можа прычыніць пацыенту немаёмасную шкоду ў выглядзе маральных пакут, у тым ліку з-за выдавання медыцынскай тайны. Менавіта дадзенай праблеме прысвечаны гэты артыкул.

Медыцынская тайна з прычыны асаблівасцей самой медыцынскай дзейнасці – найважней-шае паняцце дэанталогіі як вучэння аб прынцыпах паводзін медыцынскага персаналу ў зносінах з хворым і яго сваякамі. Тэрмін дэанталогія (ад грэч. deon – належнае і logos – вучэнне) быў уведзены ў навуковы ўжытак у XVIII ст. англійскім юрыстам І. Бэнтамам у некалькі іншым кан-тэксце, чым ён выкарыстоўваецца зараз. Аднак спецыфіка медыцынскай тайны складаецца ў тым, што яе захаванасць гарантуецца заканадаўча, як заканадаўча забяспечваецца і ўсталяванне пэўных забарон і юрыдычнай адказнасці за яе выдаванне [13, с. 9].

Упершыню паняцце медыцынскай тайны выразна сфарміравалася ў вядомай клятве Гіпакрата: «Калі пры лячэнні, а таксама без лячэння я ўбачыў і пачуў у адносінах да жыцця людскога з таго, што не варта каму-небудзь выдаваць, я змоўчу аб тым, лічачы падобныя рэчы таемнымі».

Гісторыя праблемы медыцынскай тайны з пункту погляду патрабаванняў правасуддзя і меды- цынскай этыкі закранута ў 1894 г. у дакладзе доктара І. У. Бэрцінсона на пятым з’ездзе Расійскага Пірагоўскага таварыства ўрачоў. Улічваючы, што ўсе заходнееўрапейскія заканадаўствы, за выклю-чэннем расійскага, накладаюць на ўрачоў юрыдычную адказнасць за выдаванне медыцынскай тайны і даюць права медыку адмовіцца ад паказання сведак у судзе, было заклікана свята выкон-ваць гэтае высакароднае прафесійнае абяцанне, якое мае не толькі асабістую, але і грамадскую цікавасць [5, с. 136–137].

Пазней, пад уплывам пострэвалюцыйных поглядаў, медыцынская тайна лічылася перажыткам буржуазнай медыцыны. Першы нарком аховы здароўя М. А. Сямашка ў 1925 г. пісаў: «Трымаючы цвёрды курс на знішчэнне медыцынскай тайны – перажытку буржуазнай медыцыны, кожны савецкі ўрач павінен быць чуткім грамадскім работнікам, а не разумець сваю задачу фармальна, па-букваедску, па-галавацяпску» [5, с. 137].

Ф. А. Вальтар меркаваў, што пытанне аб медыцынскай тайне – пытанне дзяржаўнай мэтазгоднасці. Прызнаючы неабходнасць захавання медыцынскай тайны ў асобных выпадках, аўтар падкрэсліваў: «Калі закон лічыў мэтазгодным, каб тыя або іншыя звесткі, датычныя прыват-нага жыцця грамадзян, сталі вядомыя пэўнаму колу асоб і нават набыткам шырокай галоснасці, варта гэта зрабіць, бо абгрунтоўваць прафесійны абавязак медперсаналу на інтарэсах асобнай чалавечай асобы – прынцыпова недапушчальна [6, с. 18].

Толькі ў «Асновах заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік аб ахове здароўя», прынятых у 1969 г., стала прызнавацца медыцынская тайна, але толькі ў дачыненні звестак, атрыманых урачом і звязаных з захворваннем пацыента.



Беларуси

42

У цяперашні час прававая рэгламентацыя медыцынскай тайны змяшчаецца ў шэрагу нарматыўных прававых актаў Рэспублікі Беларусь. Перш за ўсё, у артыкуле 25 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, у якім запісана, што дзяржава забяспечвае волю, недатыкальнасць і годнасць асобы.

Гэта права гарантуецца таксама пунктам 8 артыкула 29 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», у якім разглядаюцца пытанні, звязаныя з захаваннем медыцынскімі работнікамі ў тайне інфармацыі пра факт яго звароту за медыцынскай дапамогай, стан здароўя, дыягназ і іншыя звесткі, атрыманыя імі пры абследаванні і лячэнні, за выключэннем выпадкаў, прадугледжаных заканадаўчымі актамі.

Аднак, асноўная прававая норма ў заканадаўстве Рэспублікі Беларусь – артыкул 60 вышэйназ-ванага Закона. У адпаведнасці з ім медыцынскую тайну складаюць інфармацыя пра факт звароту грамадзяніна за медыцынскай дапамогай, стан яго здароўя, дыягназ захворвання, вынікі дыягна-стычных даследаванняў і лячэння, іншыя звесткі, у тым ліку асабістага характару, атрыманыя ўрачом пры абследаванні, лячэнні, а ў выпадку смерці – пра вынікі патолагаанатамічнай аперацыі. Прычым выразна ўсталявана, што выкарыстанне звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, у навучальным працэсе, навуковай літаратуры дапускаецца толькі з згоды пацыента.

Калі па пытанні пра суб’ект медыцынскай тайны ні ў беларускім, ні ў замежным заканадаўстве спрэчак не ўзнікае, то іншая справа пры азначэнні меж і зместу медыцынскай тайны.

Яшчэ ў пачатку XX ст. вылучыліся тры асноўныя кірункі ў навуцы і практыцы:– абсалютнае захаванне медыцынскай тайны, прычым недапушчальна яе выдаванне нават

пры наяўнасці згоды хворага; урач падлягае крымінальнай адказнасці ў выпадку выдавання медыцынскай тайны незалежна ад таго, якімі ён кіраваўся падахвочваннямі (французская і бельгійская судовая практыка, урачы – Бруардэль, Лакассань, Варваэст);

– дапускаецца выдаванне медыцынскай тайны пры наяўнасці інфекцыйных захворванняў і ў навуковых мэтах (германская судовая практыка, урачы – Лібман, Рэнуа);

– практыкуецца медыцынскі агляд асоб, якія бяруць шлюб, у мэтах прадухілення дрэннай спадчыннасці (заканадаўства некаторых Паўночнаамерыканскіх Штатаў, урачы – Мардуй, Хегар, Казаліс) [8, с. 448].

Сусветная медыцынская асацыяцыя (вядучая міжнародная арганізацыя медыкаў) неаднара-зова пацвярджала, што ўрач павінен, безумоўна, захоўваць прафесійную тайну (Жэнева, 1948; Лісабон, 1981; «Дванаццаць прынцыпаў», 1963). Сталы камітэт урачоў Еўрапейскай супольнасці пры гэтым адзначыў, што нават прызначаны работадаўцам урач прадпрыемства не павінен выдаваць медыцынскую тайну [10, с. 83].

Абавязак не выдаваць канфідэнцыяльную інфармацыю пра пацыента не спыняецца з заканчэн-нем яго лячэння. Урач захоўвае яе, пакуль гэтая інфармацыя не стане па якіх-небудзь прычынах агульнавядомай, і нават у гэтым выпадку медык мае права выкарыстаць яе толькі для тых мэт, для якіх яна была прадстаўлена [3, с. 46].

Не з’яўляецца парушэннем медыцынскай тайны выкарыстанне або выдаванне інфармацыі, атрыманай пад час аказання медыцынскай дапамогі, у такой форме, якая выключае ідэнтыфікацыю пацыента, калі гэта не ўшчамляе яго інтарэсы. Не прызнаецца парушэннем абмеркаванне інфармацыі аб лячэнні пацыента з любымі асобамі, што маюць прамое дачыненне да абслугоўвання пацыен-та (урачамі, медыцынскімі сёстрамі, студэнтамі-практыкантамі, псіхолагамі). Згода пацыента на такое абслугоўванне падразумяваецца. Аднак урач не мае права выдаваць інфармацыю аб лячэнні пацыента без яго згоды нават самым блізкім сваякам пацыента (акрамя выпадкаў, калі замест недзеяздольнага пацыента рашэнні, датычныя яго лячэння, прымае яго сям’я). Але калі па медыцынскіх паказаннях непажадана прасіць у пацыента згоды, інфармацыя, датычная стану здароўя пацыента, можа быць канфідэнцыяльна паведамлена яго блізкаму сваяку, а ў выключных выпадках, матываваных «вышэйшымі інтарэсамі» пацыента – трэцяй асобе, якая не з’яўляецца яго блізкім сваяком. Канфідэнцыяльная інфармацыя можа быць раскрыта ў адпаведнасці з патрабаваннямі закона (напрыклад, калі гаворка ідзе аб інфекцыйных захворваннях) або па пастанове суда, у грамадскіх інтарэсах, калі яны перавышаюць доўг урача перад пацыентам, а таксама для мэт біямедыцынскага даследавання, калі такое даследаванне дазволена ва ўсталяваным парадку [4, с. 100–101].

42

У цяперашні час прававая рэгламентацыя медыцынскай тайны змяшчаецца ў шэрагу нарматыўных прававых актаў Рэспублікі Беларусь. Перш за ўсё, у артыкуле 25 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, у якім запісана, што дзяржава забяспечвае волю, недатыкальнасць і годнасць асобы.

Гэта права гарантуецца таксама пунктам 8 артыкула 29 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», у якім разглядаюцца пытанні, звязаныя з захаваннем медыцынскімі работнікамі ў тайне інфармацыі пра факт яго звароту за медыцынскай дапамогай, стан здароўя, дыягназ і іншыя звесткі, атрыманыя імі пры абследаванні і лячэнні, за выключэннем выпадкаў, прадугледжаных заканадаўчымі актамі.

Аднак, асноўная прававая норма ў заканадаўстве Рэспублікі Беларусь – артыкул 60 вышэйназ-ванага Закона. У адпаведнасці з ім медыцынскую тайну складаюць інфармацыя пра факт звароту грамадзяніна за медыцынскай дапамогай, стан яго здароўя, дыягназ захворвання, вынікі дыягна-стычных даследаванняў і лячэння, іншыя звесткі, у тым ліку асабістага характару, атрыманыя ўрачом пры абследаванні, лячэнні, а ў выпадку смерці – пра вынікі патолагаанатамічнай аперацыі. Прычым выразна ўсталявана, што выкарыстанне звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, у навучальным працэсе, навуковай літаратуры дапускаецца толькі з згоды пацыента.

Калі па пытанні пра суб’ект медыцынскай тайны ні ў беларускім, ні ў замежным заканадаўстве спрэчак не ўзнікае, то іншая справа пры азначэнні меж і зместу медыцынскай тайны.

Яшчэ ў пачатку XX ст. вылучыліся тры асноўныя кірункі ў навуцы і практыцы:– абсалютнае захаванне медыцынскай тайны, прычым недапушчальна яе выдаванне нават

пры наяўнасці згоды хворага; урач падлягае крымінальнай адказнасці ў выпадку выдавання медыцынскай тайны незалежна ад таго, якімі ён кіраваўся падахвочваннямі (французская і бельгійская судовая практыка, урачы – Бруардэль, Лакассань, Варваэст);

– дапускаецца выдаванне медыцынскай тайны пры наяўнасці інфекцыйных захворванняў і ў навуковых мэтах (германская судовая практыка, урачы – Лібман, Рэнуа);

– практыкуецца медыцынскі агляд асоб, якія бяруць шлюб, у мэтах прадухілення дрэннай спадчыннасці (заканадаўства некаторых Паўночнаамерыканскіх Штатаў, урачы – Мардуй, Хегар, Казаліс) [8, с. 448].

Сусветная медыцынская асацыяцыя (вядучая міжнародная арганізацыя медыкаў) неаднара-зова пацвярджала, што ўрач павінен, безумоўна, захоўваць прафесійную тайну (Жэнева, 1948; Лісабон, 1981; «Дванаццаць прынцыпаў», 1963). Сталы камітэт урачоў Еўрапейскай супольнасці пры гэтым адзначыў, што нават прызначаны работадаўцам урач прадпрыемства не павінен выдаваць медыцынскую тайну [10, с. 83].

Абавязак не выдаваць канфідэнцыяльную інфармацыю пра пацыента не спыняецца з заканчэн-нем яго лячэння. Урач захоўвае яе, пакуль гэтая інфармацыя не стане па якіх-небудзь прычынах агульнавядомай, і нават у гэтым выпадку медык мае права выкарыстаць яе толькі для тых мэт, для якіх яна была прадстаўлена [3, с. 46].

Не з’яўляецца парушэннем медыцынскай тайны выкарыстанне або выдаванне інфармацыі, атрыманай пад час аказання медыцынскай дапамогі, у такой форме, якая выключае ідэнтыфікацыю пацыента, калі гэта не ўшчамляе яго інтарэсы. Не прызнаецца парушэннем абмеркаванне інфармацыі аб лячэнні пацыента з любымі асобамі, што маюць прамое дачыненне да абслугоўвання пацыен-та (урачамі, медыцынскімі сёстрамі, студэнтамі-практыкантамі, псіхолагамі). Згода пацыента на такое абслугоўванне падразумяваецца. Аднак урач не мае права выдаваць інфармацыю аб лячэнні пацыента без яго згоды нават самым блізкім сваякам пацыента (акрамя выпадкаў, калі замест недзеяздольнага пацыента рашэнні, датычныя яго лячэння, прымае яго сям’я). Але калі па медыцынскіх паказаннях непажадана прасіць у пацыента згоды, інфармацыя, датычная стану здароўя пацыента, можа быць канфідэнцыяльна паведамлена яго блізкаму сваяку, а ў выключных выпадках, матываваных «вышэйшымі інтарэсамі» пацыента – трэцяй асобе, якая не з’яўляецца яго блізкім сваяком. Канфідэнцыяльная інфармацыя можа быць раскрыта ў адпаведнасці з патрабаваннямі закона (напрыклад, калі гаворка ідзе аб інфекцыйных захворваннях) або па пастанове суда, у грамадскіх інтарэсах, калі яны перавышаюць доўг урача перад пацыентам, а таксама для мэт біямедыцынскага даследавання, калі такое даследаванне дазволена ва ўсталяваным парадку [4, с. 100–101].



Беларуси

43

Заканадаўствам прадугледжана адказнасць за неправамернае выдаванне медыцынскай тай-ны. Перш за ўсё, варта звярнуць увагу на тое, што захаванне медыцынскай тайны з’яўляецца маральным абавязкам урача. Яе пазапраўнае выдаванне – прыкмета прафесійнай непрыдатнасці або неспрактыкаванасці медыка. Таму пры адсутнасці наступстваў, якія наносяць маральную або матэрыяльную шкоду хвораму, за такое парушэнне прадугледжана дысцыплінарная адказ-насць. Аднак пры ўзнікненні наступстваў, звязаных з прычыненнем шкоды здароўю або жыц-цю хворага, а таксама маральнай шкоды, нанясенне маральных або фізічных пакут цягне за сабой крымінальную і грамадзянскую адказнасць. Грамадзянскі кодэкс Рэспублікі Беларусь не ўключае артыкул, адмыслова прысвечаны медыцынскай тайне. Толькі ў Крымінальным кодэксе існуе артыкул 178 «Выдаванне медыцынскай тайны», які прадугледжвае адказнасць за выда-ванне медыцынскім, фармацэўтычным або іншым работнікам без прафесійнай або службовай неабходнасці звестак аб захворванні або выніках медыцынскага агляду пацыента [9], суб’ектам злачынства якога можа быць і медыцынскі работнік. У адпаведнасці з арт. 60 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя» крымінальная адказнасць наступае, калі наўмыснае або не-асцярожнае прычыненне сярэдняй або цяжкай шкоды здароўю, наступленне смерці пацыента звязаны з парушэннем парадку падавання звестак, якія складаюць медыцынскую тайну. Ва ўсіх выпадках па справе прызначаецца судова-медыцынская экспертыза, задача якой – усталяваць наяўнасць прамой прычыннай сувязі паміж неналежнай медыцынскай дзейнасцю і яе наступствамі.

Вядома, пацыент зацікаўлены ў захаванні любой важнай для яго інфармацыі, якая складае медыцынскую тайну. Прыватнасць адносін паміж урачом і пацыентам неабходна для забеспячэн-ня адкрытасці іх зносін. Прынцып прытрымлівання медыцынскай тайны з’яўляецца ўмовай абароны сацыяльнага статусу пацыента. Інфармацыя аб наяўнасці псіхічнага або злаякаснага захворвання, генетычнай заганы, сексуальнага расстройства, венерычнага захворвання, стаўшы набыткам галоснасці, нярэдка выклікае ў навакольных неўсвядомленую рэакцыю, якая звычайна выяўляецца ў сацыяльнай ізаляцыі пацыента [12, с. 109]. У такіх выпадках, па меркаванні М. Н. Малеінай, выдаванне падобнай інфармацыі павінна цягнуць за сабой спагнанне з вінаватага большай кампенсацыі, чым пры выдаванні звестак пра зварот да ўрача ў сувязі з грыпам, астмай, апенды-цытам і г. д. [11, с. 137].

Пры гэтым Закон усталёўвае пералік выпадкаў, калі дапускаецца выдаванне звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, без згоды грамадзяніна або яго законнага прадстаўніка. Так, выдаванне звестак, якія з’яўляюцца медыцынскай тайнай, без згоды грамадзяніна дапускаецца ў наступных выпадках:

1) па запыце дзяржаўных органаў і іншых арганізацый аховы здароўя ў мэтах абследавання і лячэння пацыента;

2) пры пагрозе распаўсюджвання інфекцыйных захворванняў, масавых атручванняў і паш-коджанняў;

3) па пісьмовым запыце органаў дазнання і следства, пракурора і суда ў сувязі з правядзен-нем расследавання або судовым разглядам пры абгрунтаванні неабходнасці і аб’ёму запытаных звестак;

4) у выпадку аказання медыцынскай дапамогі непаўналетняму, асобе, прызнанай ва ўсталяваным парадку недзеяздольнай, асобе, не здольнай па стану здароўя да прыняцця ўсвядомленага рашэння, для інфармавання яе законных прадстаўнікоў, блізкіх сваякоў;

5) пры наяўнасці падстаў, якія дазваляюць меркаваць, што шкода здароўю была прычынена ў выніку гвалтоўных дзеянняў, для паведамлення ў праваахоўныя органы [1].

Аднак пэўны нюанс змяшчаецца ў Законе Рэспублікі Беларусь «Аб адвакатуры», які надзя-ляе адваката шырокімі правамі, уключаючымі права на збор звестак, неабходных для аказання юрыдычнай дапамогі, у тым ліку права запытваць даведкі, характарыстыкі і іншыя дакументы ад органаў дзяржаўнай улады, органаў мясцовага самакіравання, грамадскіх аб’яднанняў, а так-сама іншых арганізацый. Вышэйназваныя органы і арганізацыі, у сваю чаргу, абавязаны ў парадку, усталяваным заканадаўствам, выдаваць адвакату запытаныя ім дакументы або іх запоўненыя копіі [2].

43

Заканадаўствам прадугледжана адказнасць за неправамернае выдаванне медыцынскай тай-ны. Перш за ўсё, варта звярнуць увагу на тое, што захаванне медыцынскай тайны з’яўляецца маральным абавязкам урача. Яе пазапраўнае выдаванне – прыкмета прафесійнай непрыдатнасці або неспрактыкаванасці медыка. Таму пры адсутнасці наступстваў, якія наносяць маральную або матэрыяльную шкоду хвораму, за такое парушэнне прадугледжана дысцыплінарная адказ-насць. Аднак пры ўзнікненні наступстваў, звязаных з прычыненнем шкоды здароўю або жыц-цю хворага, а таксама маральнай шкоды, нанясенне маральных або фізічных пакут цягне за сабой крымінальную і грамадзянскую адказнасць. Грамадзянскі кодэкс Рэспублікі Беларусь не ўключае артыкул, адмыслова прысвечаны медыцынскай тайне. Толькі ў Крымінальным кодэксе існуе артыкул 178 «Выдаванне медыцынскай тайны», які прадугледжвае адказнасць за выда-ванне медыцынскім, фармацэўтычным або іншым работнікам без прафесійнай або службовай неабходнасці звестак аб захворванні або выніках медыцынскага агляду пацыента [9], суб’ектам злачынства якога можа быць і медыцынскі работнік. У адпаведнасці з арт. 60 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя» крымінальная адказнасць наступае, калі наўмыснае або не-асцярожнае прычыненне сярэдняй або цяжкай шкоды здароўю, наступленне смерці пацыента звязаны з парушэннем парадку падавання звестак, якія складаюць медыцынскую тайну. Ва ўсіх выпадках па справе прызначаецца судова-медыцынская экспертыза, задача якой – усталяваць наяўнасць прамой прычыннай сувязі паміж неналежнай медыцынскай дзейнасцю і яе наступствамі.

Вядома, пацыент зацікаўлены ў захаванні любой важнай для яго інфармацыі, якая складае медыцынскую тайну. Прыватнасць адносін паміж урачом і пацыентам неабходна для забеспячэн-ня адкрытасці іх зносін. Прынцып прытрымлівання медыцынскай тайны з’яўляецца ўмовай абароны сацыяльнага статусу пацыента. Інфармацыя аб наяўнасці псіхічнага або злаякаснага захворвання, генетычнай заганы, сексуальнага расстройства, венерычнага захворвання, стаўшы набыткам галоснасці, нярэдка выклікае ў навакольных неўсвядомленую рэакцыю, якая звычайна выяўляецца ў сацыяльнай ізаляцыі пацыента [12, с. 109]. У такіх выпадках, па меркаванні М. Н. Малеінай, выдаванне падобнай інфармацыі павінна цягнуць за сабой спагнанне з вінаватага большай кампенсацыі, чым пры выдаванні звестак пра зварот да ўрача ў сувязі з грыпам, астмай, апенды-цытам і г. д. [11, с. 137].

Пры гэтым Закон усталёўвае пералік выпадкаў, калі дапускаецца выдаванне звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, без згоды грамадзяніна або яго законнага прадстаўніка. Так, выдаванне звестак, якія з’яўляюцца медыцынскай тайнай, без згоды грамадзяніна дапускаецца ў наступных выпадках:

1) па запыце дзяржаўных органаў і іншых арганізацый аховы здароўя ў мэтах абследавання і лячэння пацыента;

2) пры пагрозе распаўсюджвання інфекцыйных захворванняў, масавых атручванняў і паш-коджанняў;

3) па пісьмовым запыце органаў дазнання і следства, пракурора і суда ў сувязі з правядзен-нем расследавання або судовым разглядам пры абгрунтаванні неабходнасці і аб’ёму запытаных звестак;

4) у выпадку аказання медыцынскай дапамогі непаўналетняму, асобе, прызнанай ва ўсталяваным парадку недзеяздольнай, асобе, не здольнай па стану здароўя да прыняцця ўсвядомленага рашэння, для інфармавання яе законных прадстаўнікоў, блізкіх сваякоў;

5) пры наяўнасці падстаў, якія дазваляюць меркаваць, што шкода здароўю была прычынена ў выніку гвалтоўных дзеянняў, для паведамлення ў праваахоўныя органы [1].

Аднак пэўны нюанс змяшчаецца ў Законе Рэспублікі Беларусь «Аб адвакатуры», які надзя-ляе адваката шырокімі правамі, уключаючымі права на збор звестак, неабходных для аказання юрыдычнай дапамогі, у тым ліку права запытваць даведкі, характарыстыкі і іншыя дакументы ад органаў дзяржаўнай улады, органаў мясцовага самакіравання, грамадскіх аб’яднанняў, а так-сама іншых арганізацый. Вышэйназваныя органы і арганізацыі, у сваю чаргу, абавязаны ў парадку, усталяваным заканадаўствам, выдаваць адвакату запытаныя ім дакументы або іх запоўненыя копіі [2].



Беларуси

44

У гэтай сувязі ўзнікае пытанне: ці існуе ў асоб, прафесійна абавязаных захоўваць медыцын-скую тайну, абавязак выдаваць звесткі таксама і па запыце адваката?

Уяўляецца, што на гэтае пытанне варта адказаць станоўча, бо, па-першае, ухіл дзеючага пра-цэсуальнага заканадаўства ад абвінаваўчай скіраванасці ў бок спаборнасці павінен забяспечваць абодвум бакам у працэсе роўныя магчымасці, таму абаронца (прадстаўнік) грамадзяніна таксама павінен быць надзелены паўнамоцтвамі, роўнымі з правамі органаў дазнання і следства. І, па-другое, заканадаўства забяспечвае невыдаванне медыцынскай тайны таксама і прытрымліваннем іншай прафесійнай тайны – адвакацкай. У адпаведнасці з артыкулам 16 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб адвакатуры» прадметам адвакацкай тайны з’яўляюцца пытанні, па якіх асоба звярнулася за дапамогай, сутнасць кансультацый, парад і растлумачэнняў, атрыманых гэтай асобай ад адваката. Звесткі, якія складаюць прадмет адвакацкай тайны, не могуць быць атрыманы ад адваката і скары-станы ў якасці доказаў у грамадзянскім, адміністрацыйным і крымінальным працэсах. Усе органы і службовыя асобы Рэспублікі Беларусь прызнаюць і захоўваюць тайну кансультацый адваката з асобай, якой ён аказвае юрыдычную дапамогу, пры ажыццяўленні ім сваіх прафесійных абавязкаў. Акрамя таго, арт. 60 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя» зацвярджае, што асобы, якім ва ўсталяваным законам парадку перададзены звесткі, складаючыя меды-цынскую тайну, нароўні з медыцынскімі работнікамі з улікам прычыненай грамадзяніну шкоды нясуць за выдаванне медыцынскай тайны дысцыплінарную, адміністрацыйную або крымінальную адказнасць.

Працягваючы разглядаць недахопы прававой рэгламентацыі медыцынскай тайны, наўрад ці можна не пагадзіцца з пазіцыяй С. У. Агіявец, якая лічыць, што медыцынская і ўрачэбная тайна – гэта розныя рэчы. Урачэбная тайна – гэта тое, што ведае толькі ўрач, а медыцынская – гэта тое, што можа ведаць любы работнік медыцынскай установы (не толькі ўрач). Таму заканадаўствам прадугледжаны абавязак аб невыдаванні звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, асобамі, якім яны сталі вядомы ў працэсе навучання, выканання прафесійных, службовых і іншых абавязкаў. Але па суб’ектным складзе – гэта ўжо не ўрачэбная тайна. Неабходна аб’яднаць змест медыцынскай і ўрачэбнай тайны ў паняцце прафесійная тайна. Прафесійную тайну складаюць звесткі пра факт звароту за медыцынскай дапамогай, стан здароўя грамадзяніна, дыягназ яго захворвання, звесткі аб асабістым жыцці грамадзяніна і іншыя звесткі, атрыманыя пры яго абследаванні і лячэнні, за выдаванне якіх нясуць адказнасць не толькі медыцынскія і фарма-цэўтычныя работнікі, але і асобы, якім гэтыя звесткі сталі вядомы пры выкананні службовых, прафесійных і іншых абавязкаў (напрыклад, работнікі гаспадарчых частак, медыцынскага транспарту і г. д.) [4, с. 103].

Такім чынам, у мэтах ухілення ад тэрміналагічных памылак і супярэчнасцяў у заканадаўчых актах Рэспублікі Беларусь неабходна занесці наступныя змены:

– у артыкул 46, 51 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», замяніўшы тэрмін «меды-цынская тайна» тэрмінам «прафесійная тайна»;

– дапоўніць пункт 6 артыкула 46 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», выклаўшы яго ў наступнай рэдакцыі: «па пісьмовым запыце органаў дазнання і следства, адваката, пракурора і суда ў сувязі з правядзеннем расследавання або судовым разглядам пры абгрунтаванні неабходнасці і аб’ёму запытаных звестак».


1. Аб ахове здароўя: Закон Рэсп. Беларусь, 28 чэрв. 2008 г., № 363–З // Консультант Плюс: Беларусь. Технология 3000 [Электронный ресурс] / ООО «Юрспектр», Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь. – Минск, 2009.

2. Аб адвакатуры: Закон Рэсп. Беларусь, 15 чэрв. 1993 г., № 2406-XІІ // Нац. рэестр прававых актаў Рэсп. Беларусь. – 2006. – № 107. – 2/1235.

3. А г і я в е ц, С. У. Медыцынскае права: вучэб. дапам. / С. У. Агіявец. – Гродна: ГРГУ, 2003. – 167 с.4. А г і я в е ц, С. У. Тэарэтычныя праблемы прававога рэгулявання медыцынскай дапамогі / С. У. Агіявец. –

Гродна: ГРГУ, 2002. – 168 с.5. А к о п а ў, В. І. Медыцынскае права: кніга для ўрачоў, юрыстаў і пацыентаў / В. І. Акопаў. – М.: ІКЦ «МарТ»,

2004. – 368 с.6. В а л ь т а р, Ф. А. Медыцынская тайна / Ф. А. Вальтар // Ленінскі медыцынскі часопіс. – 1926. – С. 18.

44

У гэтай сувязі ўзнікае пытанне: ці існуе ў асоб, прафесійна абавязаных захоўваць медыцын-скую тайну, абавязак выдаваць звесткі таксама і па запыце адваката?

Уяўляецца, што на гэтае пытанне варта адказаць станоўча, бо, па-першае, ухіл дзеючага пра-цэсуальнага заканадаўства ад абвінаваўчай скіраванасці ў бок спаборнасці павінен забяспечваць абодвум бакам у працэсе роўныя магчымасці, таму абаронца (прадстаўнік) грамадзяніна таксама павінен быць надзелены паўнамоцтвамі, роўнымі з правамі органаў дазнання і следства. І, па-другое, заканадаўства забяспечвае невыдаванне медыцынскай тайны таксама і прытрымліваннем іншай прафесійнай тайны – адвакацкай. У адпаведнасці з артыкулам 16 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб адвакатуры» прадметам адвакацкай тайны з’яўляюцца пытанні, па якіх асоба звярнулася за дапамогай, сутнасць кансультацый, парад і растлумачэнняў, атрыманых гэтай асобай ад адваката. Звесткі, якія складаюць прадмет адвакацкай тайны, не могуць быць атрыманы ад адваката і скары-станы ў якасці доказаў у грамадзянскім, адміністрацыйным і крымінальным працэсах. Усе органы і службовыя асобы Рэспублікі Беларусь прызнаюць і захоўваюць тайну кансультацый адваката з асобай, якой ён аказвае юрыдычную дапамогу, пры ажыццяўленні ім сваіх прафесійных абавязкаў. Акрамя таго, арт. 60 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя» зацвярджае, што асобы, якім ва ўсталяваным законам парадку перададзены звесткі, складаючыя меды-цынскую тайну, нароўні з медыцынскімі работнікамі з улікам прычыненай грамадзяніну шкоды нясуць за выдаванне медыцынскай тайны дысцыплінарную, адміністрацыйную або крымінальную адказнасць.

Працягваючы разглядаць недахопы прававой рэгламентацыі медыцынскай тайны, наўрад ці можна не пагадзіцца з пазіцыяй С. У. Агіявец, якая лічыць, што медыцынская і ўрачэбная тайна – гэта розныя рэчы. Урачэбная тайна – гэта тое, што ведае толькі ўрач, а медыцынская – гэта тое, што можа ведаць любы работнік медыцынскай установы (не толькі ўрач). Таму заканадаўствам прадугледжаны абавязак аб невыдаванні звестак, якія складаюць медыцынскую тайну, асобамі, якім яны сталі вядомы ў працэсе навучання, выканання прафесійных, службовых і іншых абавязкаў. Але па суб’ектным складзе – гэта ўжо не ўрачэбная тайна. Неабходна аб’яднаць змест медыцынскай і ўрачэбнай тайны ў паняцце прафесійная тайна. Прафесійную тайну складаюць звесткі пра факт звароту за медыцынскай дапамогай, стан здароўя грамадзяніна, дыягназ яго захворвання, звесткі аб асабістым жыцці грамадзяніна і іншыя звесткі, атрыманыя пры яго абследаванні і лячэнні, за выдаванне якіх нясуць адказнасць не толькі медыцынскія і фарма-цэўтычныя работнікі, але і асобы, якім гэтыя звесткі сталі вядомы пры выкананні службовых, прафесійных і іншых абавязкаў (напрыклад, работнікі гаспадарчых частак, медыцынскага транспарту і г. д.) [4, с. 103].

Такім чынам, у мэтах ухілення ад тэрміналагічных памылак і супярэчнасцяў у заканадаўчых актах Рэспублікі Беларусь неабходна занесці наступныя змены:

– у артыкул 46, 51 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», замяніўшы тэрмін «меды-цынская тайна» тэрмінам «прафесійная тайна»;

– дапоўніць пункт 6 артыкула 46 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове здароўя», выклаўшы яго ў наступнай рэдакцыі: «па пісьмовым запыце органаў дазнання і следства, адваката, пракурора і суда ў сувязі з правядзеннем расследавання або судовым разглядам пры абгрунтаванні неабходнасці і аб’ёму запытаных звестак».


1. Аб ахове здароўя: Закон Рэсп. Беларусь, 28 чэрв. 2008 г., № 363–З // Консультант Плюс: Беларусь. Технология 3000 [Электронный ресурс] / ООО «Юрспектр», Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь. – Минск, 2009.

2. Аб адвакатуры: Закон Рэсп. Беларусь, 15 чэрв. 1993 г., № 2406-XІІ // Нац. рэестр прававых актаў Рэсп. Беларусь. – 2006. – № 107. – 2/1235.

3. А г і я в е ц, С. У. Медыцынскае права: вучэб. дапам. / С. У. Агіявец. – Гродна: ГРГУ, 2003. – 167 с.4. А г і я в е ц, С. У. Тэарэтычныя праблемы прававога рэгулявання медыцынскай дапамогі / С. У. Агіявец. –

Гродна: ГРГУ, 2002. – 168 с.5. А к о п а ў, В. І. Медыцынскае права: кніга для ўрачоў, юрыстаў і пацыентаў / В. І. Акопаў. – М.: ІКЦ «МарТ»,

2004. – 368 с.6. В а л ь т а р, Ф. А. Медыцынская тайна / Ф. А. Вальтар // Ленінскі медыцынскі часопіс. – 1926. – С. 18.



Беларуси

7. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. (з зменамі і дадаткамі, прынятымі на рэспубліканскіх рэферэндумах 24 лістапада 1996 г. і 17 кастрычніка 2004 г.). – Мінск: Амалфея, 2005. – 48 с.

8. К о н і, А. Ф. Збор твораў: у 8 т. / А. Ф. Коні. – Т. 8. – М.,1967.9. Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь: Закон Рэсп. Беларусь, 9 ліп. 1999 г., № 275-З (рэд. ад 04.05.2005) //

Нац. рэестр прававых актаў Рэсп. Беларусь. – 1999. – № 76. – 2/50.10. М а л е і н, Н. С. Аб медыцынскай тайне / Н. С. Малеін // Савецкая дзяржава і права. – 1981. – № 8. – С. 83.11. М а л е і н а, М. Н. Чалавек і медыцына ў сучасным праве: вучэб. і практ. дапам. / М. Н. Малеіна. – М.,

1995. – 137 с.12. М у р а ў ё в а, Е. У. Грамадзянска-прававая адказнасць у сферы медыцынскай дзейнасці: дыс. … канд.

юрыд. навук: 12.00.03 / Е. У. Мураўёва. – Растоў н/Д., 2004. – 189 с.13. П і с а р а ў, Д. І. Асноўныя праблемы медыцынскай этыкі і медыцынскай дэанталогіі / Д. І. Пісараў. – М.,

1969. – 192 с.

yu. ya. Tsimchyshen

FEATURES OF THE MEDICAL SECRECY LEGAL REGULATION

Summary

The article represents the scientific and practical research of the medical secret legal nature as one of the major categories of medical deontology. In particular on the base of current Belarusian legislation and scientific publications the historical features of medical secret institution development and problems of legal qualification as well as the legal responsibility for disclosure of data making medical secret features have been examined. The author investigates the list of bodies and persons having the right to receive the data of medical secret and scientifically arguments the necessity to add the list with such official as lawyer.

The article contains the conclusion about the term «medical secret» incorrectness and practical proposal to change the Law of Belarus «About public health services» in the point 6 of article 46 for giving to lawyer the right on data being a medical secret reception on conditions that the necessity and volume of required data would be grounded by the letter of inquiry.

7. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. (з зменамі і дадаткамі, прынятымі на рэспубліканскіх рэферэндумах 24 лістапада 1996 г. і 17 кастрычніка 2004 г.). – Мінск: Амалфея, 2005. – 48 с.

8. К о н і, А. Ф. Збор твораў: у 8 т. / А. Ф. Коні. – Т. 8. – М.,1967.9. Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь: Закон Рэсп. Беларусь, 9 ліп. 1999 г., № 275-З (рэд. ад 04.05.2005) //

Нац. рэестр прававых актаў Рэсп. Беларусь. – 1999. – № 76. – 2/50.10. М а л е і н, Н. С. Аб медыцынскай тайне / Н. С. Малеін // Савецкая дзяржава і права. – 1981. – № 8. – С. 83.11. М а л е і н а, М. Н. Чалавек і медыцына ў сучасным праве: вучэб. і практ. дапам. / М. Н. Малеіна. – М.,

1995. – 137 с.12. М у р а ў ё в а, Е. У. Грамадзянска-прававая адказнасць у сферы медыцынскай дзейнасці: дыс. … канд.

юрыд. навук: 12.00.03 / Е. У. Мураўёва. – Растоў н/Д., 2004. – 189 с.13. П і с а р а ў, Д. І. Асноўныя праблемы медыцынскай этыкі і медыцынскай дэанталогіі / Д. І. Пісараў. – М.,

1969. – 192 с.

yu. ya. Tsimchyshen

FEATURES OF THE MEDICAL SECRECY LEGAL REGULATION

Summary

The article represents the scientific and practical research of the medical secret legal nature as one of the major categories of medical deontology. In particular on the base of current Belarusian legislation and scientific publications the historical features of medical secret institution development and problems of legal qualification as well as the legal responsibility for disclosure of data making medical secret features have been examined. The author investigates the list of bodies and persons having the right to receive the data of medical secret and scientifically arguments the necessity to add the list with such official as lawyer.

The article contains the conclusion about the term «medical secret» incorrectness and practical proposal to change the Law of Belarus «About public health services» in the point 6 of article 46 for giving to lawyer the right on data being a medical secret reception on conditions that the necessity and volume of required data would be grounded by the letter of inquiry.



Беларуси

46


эканоміка

УДК [338.48+640.24](476)

Ю. і. еНіН, Н. а. ПаДаБеД

РАЗВІЦЦЁ ПРЫДАРОЖНАй ІНФРАСТРУКТУРЫ ТРАНСПАРТНАГА КОМПЛЕКСУ БЕЛАРУСІ І РАСІІ

Беларускі дзяржаўны эканамічны універсітэт


Транспартны комплекс Расіі і Беларусі размешчаны на зручным геапалітычным перакрыжаванні, у цэнтры гандлёвых і транзітных шляхоў паміж Захадам і Усходам. Дарожная гаспадарка ўяўляе сабой адну з найважнейшых галін эканомікі Саюзнай дзяржавы, паколькі вытворчыя, гандлёвыя і іншыя сферы непасрэдна залежаць ад стану і надзейнай працы аўтадарожнай сеткі. Сёння праводзіцца вялікая праца па паступовым умацаванні транспартна-эканамічных сувязяў Расіі і Беларусі: развіваецца інфраструктура агульнаеўрапейскіх транспартных калідораў, ствараец-ца і пашыраецца сетка аб’ектаў прыдарожнага сервісу, удасканальваюцца сістэмы тарыфа- і цэнаўтварэння. Беларусь − гэта заходнія вароты Расіі, і цяпер, калі ў Еўропе ствараецца адзіная аўтадарожная сетка, Рэспубліка Беларусь і Расійская Федэрацыя знаходзяцца перад неабходнасцю пераасэнсавання ўсёй канцэпцыі развіцця транспартнай галіны і яе інфраструктуры. Неабходна паскорыць інтэграцыйныя працэсы, зблізіць эканамічныя інтэрасы і павялічыць эфектыўнасць гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва дзяржаў-партнёраў. У сувязі з гэтым асноўнай мэтай артыкула з’яўляецца выяўленне асноўных тэндэнцый развіцця прыдарожнай інфраструктуры Саюзнай дзяржавы.

Беларусь − найважнейшы камунікацыйны калідор Расіі ў Калінінградскую вобласць, Цэнтральную і Заходнюю Еўропу. Рэспубліка займае тэрыторыю ў 207,6 тыс. кв. км, працягласць межаў складае 2969 км, з іх 900 км − з Расіяй. Праз Беларусь праходзіць да 70 % экспарту Расіі ў краіны Еўрапейскага саюза і прыкладна столькі ж расійскага імпарту з гэтых краін.

Для Расіі супрацоўніцтва з нашай краінай дае шэраг эканамічных выгад:магчымасць выкарыстання надзвычай карыснага геаэканамічнага месцазнаходжання •

Беларусі з яе развітой транспартнай інфраструктурай у агульных эканамічных інтэрасах;забеспячэнне перавозак, звязаных з падтрыманнем жыццядзейнасці Калінінградскай вобласці;• атрыманне надзейнага транспартнага калідора для перавозкі грузаў на Захад.•

Бюджэт Саюзнай дзяржавы ў 2008 г. склаў 4 млрд 61 млн расійскіх рублёў. На прамысло-васць, энергетыку, будаўніцтва, транспарт і сувязь плануецца накіраваць 34,6 % ад усяго памеру бюджэту. Прыбыткі саюзнага бюджэту фарміруюцца за кошт адлічэнняў Расійскай Федэрацыі ў памеры 2 млрд 640 млн рублёў, Рэспублікі Беларусь − 1 млрд 421 млн расійскіх рублёў [1, з.6].

Сродкі бюджэту ідуць на фінансаванне саюзных праграм і мерапрыемстваў, накіраваных на развіццё беларуска-расійскага супрацоўніцтва. У рамках такога супрацоўніцтва на аснове праграм «Дарогі Расіі» і «Дарогі Беларусі 2006−2015» ажыццяўляецца і развіццё аўтамабільных дарог Саюзнай дзяржавы.

Сярод асноўных палажэнняў праграм − мадэрнізацыя дарог на ўсіх кірунках міжнародных транспартных калідораў з павелічэннем іх апорнай здольнасці да 11,5 т на адзінкавую вось; павышэнне тэхнічнага ўзроўню дарог; будаўніцтва абходаў вакол гарадоў з мэтай разгрузкі вуліц ад інтэнсіўнага транзітнага руху, аздараўленне экалагічнага становішча, мадэрнізацыя пагран-пераходаў. Плануецца таксама паляпшэнне транспартна-эксплуатацыйнага стану беларускіх аўтамабільных дарог з давядзеннем паказчыку роўнасці да 3,6 м/км да 2016 г. Акрамя таго, да

46


эканоміка

УДК [338.48+640.24](476)

Ю. і. еНіН, Н. а. ПаДаБеД

РАЗВІЦЦЁ ПРЫДАРОЖНАй ІНФРАСТРУКТУРЫ ТРАНСПАРТНАГА КОМПЛЕКСУ БЕЛАРУСІ І РАСІІ

Беларускі дзяржаўны эканамічны універсітэт


Транспартны комплекс Расіі і Беларусі размешчаны на зручным геапалітычным перакрыжаванні, у цэнтры гандлёвых і транзітных шляхоў паміж Захадам і Усходам. Дарожная гаспадарка ўяўляе сабой адну з найважнейшых галін эканомікі Саюзнай дзяржавы, паколькі вытворчыя, гандлёвыя і іншыя сферы непасрэдна залежаць ад стану і надзейнай працы аўтадарожнай сеткі. Сёння праводзіцца вялікая праца па паступовым умацаванні транспартна-эканамічных сувязяў Расіі і Беларусі: развіваецца інфраструктура агульнаеўрапейскіх транспартных калідораў, ствараец-ца і пашыраецца сетка аб’ектаў прыдарожнага сервісу, удасканальваюцца сістэмы тарыфа- і цэнаўтварэння. Беларусь − гэта заходнія вароты Расіі, і цяпер, калі ў Еўропе ствараецца адзіная аўтадарожная сетка, Рэспубліка Беларусь і Расійская Федэрацыя знаходзяцца перад неабходнасцю пераасэнсавання ўсёй канцэпцыі развіцця транспартнай галіны і яе інфраструктуры. Неабходна паскорыць інтэграцыйныя працэсы, зблізіць эканамічныя інтэрасы і павялічыць эфектыўнасць гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва дзяржаў-партнёраў. У сувязі з гэтым асноўнай мэтай артыкула з’яўляецца выяўленне асноўных тэндэнцый развіцця прыдарожнай інфраструктуры Саюзнай дзяржавы.

Беларусь − найважнейшы камунікацыйны калідор Расіі ў Калінінградскую вобласць, Цэнтральную і Заходнюю Еўропу. Рэспубліка займае тэрыторыю ў 207,6 тыс. кв. км, працягласць межаў складае 2969 км, з іх 900 км − з Расіяй. Праз Беларусь праходзіць да 70 % экспарту Расіі ў краіны Еўрапейскага саюза і прыкладна столькі ж расійскага імпарту з гэтых краін.

Для Расіі супрацоўніцтва з нашай краінай дае шэраг эканамічных выгад:магчымасць выкарыстання надзвычай карыснага геаэканамічнага месцазнаходжання •

Беларусі з яе развітой транспартнай інфраструктурай у агульных эканамічных інтэрасах;забеспячэнне перавозак, звязаных з падтрыманнем жыццядзейнасці Калінінградскай вобласці;• атрыманне надзейнага транспартнага калідора для перавозкі грузаў на Захад.•

Бюджэт Саюзнай дзяржавы ў 2008 г. склаў 4 млрд 61 млн расійскіх рублёў. На прамысло-васць, энергетыку, будаўніцтва, транспарт і сувязь плануецца накіраваць 34,6 % ад усяго памеру бюджэту. Прыбыткі саюзнага бюджэту фарміруюцца за кошт адлічэнняў Расійскай Федэрацыі ў памеры 2 млрд 640 млн рублёў, Рэспублікі Беларусь − 1 млрд 421 млн расійскіх рублёў [1, з.6].

Сродкі бюджэту ідуць на фінансаванне саюзных праграм і мерапрыемстваў, накіраваных на развіццё беларуска-расійскага супрацоўніцтва. У рамках такога супрацоўніцтва на аснове праграм «Дарогі Расіі» і «Дарогі Беларусі 2006−2015» ажыццяўляецца і развіццё аўтамабільных дарог Саюзнай дзяржавы.

Сярод асноўных палажэнняў праграм − мадэрнізацыя дарог на ўсіх кірунках міжнародных транспартных калідораў з павелічэннем іх апорнай здольнасці да 11,5 т на адзінкавую вось; павышэнне тэхнічнага ўзроўню дарог; будаўніцтва абходаў вакол гарадоў з мэтай разгрузкі вуліц ад інтэнсіўнага транзітнага руху, аздараўленне экалагічнага становішча, мадэрнізацыя пагран-пераходаў. Плануецца таксама паляпшэнне транспартна-эксплуатацыйнага стану беларускіх аўтамабільных дарог з давядзеннем паказчыку роўнасці да 3,6 м/км да 2016 г. Акрамя таго, да



Беларуси

47

2011 г. будзе пабудавана звыш 600 аб’ектаў прыдарожнага сервісу з мэтай паляпшэння абслугоўвання вадзіцеляў і павышэння прывабнасці беларускіх дарог для развіцця замежнага турызму. Асноўнымі наведвальнікамі прыдарожных аб’ектаў з’яўляюцца турысты і вадзіцелі краін СНД. Пры гэтым расіяне складаюць 47 % ад агульнай колькасці наведвальнікаў.

З мэтай наступнай інтэграцыі транспартнай сістэмы Саюзнай дзяржавы ў сусветную адным з прыярытэтных напрамкаў праграмы «Дарогі Беларусі 2006−2015» з’яўляецца рэканструкцыя інфраструктуры аўтамабільнай дарогі М-1/Е30. Аўтамабільная дарога М-1/Е30 Брэст – Мінск − мяжа Расійскай Федэрацыі з’яўляецца ўчасткам трансеўрапейскага транспартнага калідора II Берлін − Варшава − Мінск − Масква − Ніжні Ноўгарад, які злучае Германію, Польшчу, Беларусь і Расію.

Сёння аўтамабільная дарога М-1/Е30 па тэхнічных параметрах адпавядае міжнародным стан-дартам. Тут ужываюцца самыя сучасныя тэхналогіі і сродкі арганізацыі дарожнага руху, павялічана дазвольная максімальная хуткасць руху да 120 км/ч, што паспрыяла павелічэнню прапускной здольнасці дарогі і паляпшэнню экалагічнага становішча. У рамках Саюзнай дзяржавы мяркуецца паступовае падаўжэнне дарогі М-1/Е30 праз Новасібірск − Краснаярск да Уладзівастока [2, с. 29].

Гэты транспартны калідор вызначаны Еўрапейскім саюзам як прыярытэтны сярод транс-еўрапейскіх транспартных калідораў у сувязі з важным значэннем праходзічых па ім гандлёвых патокаў паміж Усходам і Захадам. Працягласць яго па тэрыторыі рэспублікі складае 610 км. Сярэдняя інтэнсіўнасць руху на гэтай аўтамабільнай дарозе дасягае 6000 аўтамабіляў у суткі. Сёння ад Брэста да мяжы з Расіяй на гэтай трасе размешчаны 187 платных аб’ектаў прыдарожнага сервісу праз кож-ныя 10–15 км. Сярод гэтых аб’ектаў − 40 АЗС (будуюцца 5, забяспечанасць 150 %), 69 пунктаў харчаван-ня (будуюцца 10, забяспечанасць 395 %), 9 гасцініц (будуецца 1, забяспечанасць 167 %), 12 СТА (будуюцца 3, забяспечанасць 125 %), 27 ахоўных стаянак (будуюцца 5, забяспечанасць 267 %.). Акрамя таго, працуе 114 пляцовак для адпачынку (будуецца 1, забяспечанасць 280 %) [3, с. 35–36].

Неабходна адзначыць, што працяг дадзенай дарогі на тэрыторыі Расіі таксама мае зручную інфраструктуру. На расійскім участку аўтамагістралі Ml ад Масквы да мяжы з нашай краінай працягласцю 457 км размешчаны больш за 20 ахоўных стаянак, маюцца таксама АЗС, СТА, гасцініцы, рэстараны, кафэ, комплексы прыдарожнага сервісу, якія адказваюць сучасным патра-баванням. Да ліку лепшых можна аднесці «Цік» на 310-м км, «Сафонава-Лада-Сервіс» на 297-м км, «Гасцінец» на 97-м км, «Аазіс» на 338-м км.

Адным з найлепшых сярод копмлексных аб’ектаў з’яўляецца комплекс «Аазіс», які быў заснаваны ў 1992 г. Вялікая колькасць месцаў у матэлі дазваляе абслугоўваць адначасова пасажыраў некалькіх аўтобусаў, пры гэтым вадзіцеляў тураўтобусаў абслугоўваюць бясплатна. На першым паверсе галоўнага корпуса працуюць дзве залы рэстарана, банкетная зала, бар, дзе прапаноўваюць шырокі асартымент страў рускай і еўрапейскай кухні. Акрамя матэля ў комплексе маюцца: дзве аўтазаправачныя станцыі, абсталяваныя калонкамі высокай прадукцыйнасці (ДП – 140 л/мін, бензін – 60 л/мін); дзве добраўпарадкаваныя аўтастаянкі для легкавых аўтамашын і грузаві-коў (150 месцаў); медыцынскі пункт, абменны пункт валюты, крама, тэлефон, душ, більярд.

Разам з тым трэба адзначыць, што аб’екты прыдарожнага сервісу на дарозе М1/Е30 як у Расіі, так і ў Беларусі размешчаны нераўнамерна, у асноўным паблізу гарадоў. Напрыклад, на асобных участках аўтадарогі М-1/Е-30 крамы, пункты грамадскага харчавання, аўтазаправачныя станцыі размешчаны праз адлегласць у 20–30 км, у той жа час на працягу 100 км і больш няма стаянак, пунктаў адпачынку, туалетаў. Практыка паказвае, што пакуль недастаткова вырашаны пытанні аказання тэхнічнай дапамогі вадзіцелям грузавога транспарту. На аўтамагістралі Ml (РФ) практыч-ную дапамогу вадзіцелі міжнародных перавозак могуць атрымаць у філіяле «Саўінтэраўтасервісу» ў Смаленску, комплексе «Аазіс» у Ярцава, тэхнічных цэнтрах «Сканія» ў Галіцыне і Смаленску. На аўтамагістралі М10 кваліфікаваную дапамогу ў выпадку паломкі аўтацягніка магчыма атрымаць толькі ў Маскве, Санкт-Пецярбурзе і Ноўгарадзе. Не развіта інфраструктура прыдарожнага сервісу на шэрагу мясцовых аўтамабільных дарог.

Адметнай асаблівасцю дарожнага комплексу Расіі і Беларусі з’яўляецца дасягненне фінансавай незалежнасці і ўстойлівасці, стабільнага ўзроўню рэнтабельнасці прыдарожнага сервісу. Лічыцца, што для рэнтабельнай працы аб’екта прыдарожнага сервісу інтэнсіўнасць руху павінна складаць 8 тыс. аўтамабіляў у суткі. Сёння ж на магістральных дарогах, па якіх

47

2011 г. будзе пабудавана звыш 600 аб’ектаў прыдарожнага сервісу з мэтай паляпшэння абслугоўвання вадзіцеляў і павышэння прывабнасці беларускіх дарог для развіцця замежнага турызму. Асноўнымі наведвальнікамі прыдарожных аб’ектаў з’яўляюцца турысты і вадзіцелі краін СНД. Пры гэтым расіяне складаюць 47 % ад агульнай колькасці наведвальнікаў.

З мэтай наступнай інтэграцыі транспартнай сістэмы Саюзнай дзяржавы ў сусветную адным з прыярытэтных напрамкаў праграмы «Дарогі Беларусі 2006−2015» з’яўляецца рэканструкцыя інфраструктуры аўтамабільнай дарогі М-1/Е30. Аўтамабільная дарога М-1/Е30 Брэст – Мінск − мяжа Расійскай Федэрацыі з’яўляецца ўчасткам трансеўрапейскага транспартнага калідора II Берлін − Варшава − Мінск − Масква − Ніжні Ноўгарад, які злучае Германію, Польшчу, Беларусь і Расію.

Сёння аўтамабільная дарога М-1/Е30 па тэхнічных параметрах адпавядае міжнародным стан-дартам. Тут ужываюцца самыя сучасныя тэхналогіі і сродкі арганізацыі дарожнага руху, павялічана дазвольная максімальная хуткасць руху да 120 км/ч, што паспрыяла павелічэнню прапускной здольнасці дарогі і паляпшэнню экалагічнага становішча. У рамках Саюзнай дзяржавы мяркуецца паступовае падаўжэнне дарогі М-1/Е30 праз Новасібірск − Краснаярск да Уладзівастока [2, с. 29].

Гэты транспартны калідор вызначаны Еўрапейскім саюзам як прыярытэтны сярод транс-еўрапейскіх транспартных калідораў у сувязі з важным значэннем праходзічых па ім гандлёвых патокаў паміж Усходам і Захадам. Працягласць яго па тэрыторыі рэспублікі складае 610 км. Сярэдняя інтэнсіўнасць руху на гэтай аўтамабільнай дарозе дасягае 6000 аўтамабіляў у суткі. Сёння ад Брэста да мяжы з Расіяй на гэтай трасе размешчаны 187 платных аб’ектаў прыдарожнага сервісу праз кож-ныя 10–15 км. Сярод гэтых аб’ектаў − 40 АЗС (будуюцца 5, забяспечанасць 150 %), 69 пунктаў харчаван-ня (будуюцца 10, забяспечанасць 395 %), 9 гасцініц (будуецца 1, забяспечанасць 167 %), 12 СТА (будуюцца 3, забяспечанасць 125 %), 27 ахоўных стаянак (будуюцца 5, забяспечанасць 267 %.). Акрамя таго, працуе 114 пляцовак для адпачынку (будуецца 1, забяспечанасць 280 %) [3, с. 35–36].

Неабходна адзначыць, што працяг дадзенай дарогі на тэрыторыі Расіі таксама мае зручную інфраструктуру. На расійскім участку аўтамагістралі Ml ад Масквы да мяжы з нашай краінай працягласцю 457 км размешчаны больш за 20 ахоўных стаянак, маюцца таксама АЗС, СТА, гасцініцы, рэстараны, кафэ, комплексы прыдарожнага сервісу, якія адказваюць сучасным патра-баванням. Да ліку лепшых можна аднесці «Цік» на 310-м км, «Сафонава-Лада-Сервіс» на 297-м км, «Гасцінец» на 97-м км, «Аазіс» на 338-м км.

Адным з найлепшых сярод копмлексных аб’ектаў з’яўляецца комплекс «Аазіс», які быў заснаваны ў 1992 г. Вялікая колькасць месцаў у матэлі дазваляе абслугоўваць адначасова пасажыраў некалькіх аўтобусаў, пры гэтым вадзіцеляў тураўтобусаў абслугоўваюць бясплатна. На першым паверсе галоўнага корпуса працуюць дзве залы рэстарана, банкетная зала, бар, дзе прапаноўваюць шырокі асартымент страў рускай і еўрапейскай кухні. Акрамя матэля ў комплексе маюцца: дзве аўтазаправачныя станцыі, абсталяваныя калонкамі высокай прадукцыйнасці (ДП – 140 л/мін, бензін – 60 л/мін); дзве добраўпарадкаваныя аўтастаянкі для легкавых аўтамашын і грузаві-коў (150 месцаў); медыцынскі пункт, абменны пункт валюты, крама, тэлефон, душ, більярд.

Разам з тым трэба адзначыць, што аб’екты прыдарожнага сервісу на дарозе М1/Е30 як у Расіі, так і ў Беларусі размешчаны нераўнамерна, у асноўным паблізу гарадоў. Напрыклад, на асобных участках аўтадарогі М-1/Е-30 крамы, пункты грамадскага харчавання, аўтазаправачныя станцыі размешчаны праз адлегласць у 20–30 км, у той жа час на працягу 100 км і больш няма стаянак, пунктаў адпачынку, туалетаў. Практыка паказвае, што пакуль недастаткова вырашаны пытанні аказання тэхнічнай дапамогі вадзіцелям грузавога транспарту. На аўтамагістралі Ml (РФ) практыч-ную дапамогу вадзіцелі міжнародных перавозак могуць атрымаць у філіяле «Саўінтэраўтасервісу» ў Смаленску, комплексе «Аазіс» у Ярцава, тэхнічных цэнтрах «Сканія» ў Галіцыне і Смаленску. На аўтамагістралі М10 кваліфікаваную дапамогу ў выпадку паломкі аўтацягніка магчыма атрымаць толькі ў Маскве, Санкт-Пецярбурзе і Ноўгарадзе. Не развіта інфраструктура прыдарожнага сервісу на шэрагу мясцовых аўтамабільных дарог.

Адметнай асаблівасцю дарожнага комплексу Расіі і Беларусі з’яўляецца дасягненне фінансавай незалежнасці і ўстойлівасці, стабільнага ўзроўню рэнтабельнасці прыдарожнага сервісу. Лічыцца, што для рэнтабельнай працы аб’екта прыдарожнага сервісу інтэнсіўнасць руху павінна складаць 8 тыс. аўтамабіляў у суткі. Сёння ж на магістральных дарогах, па якіх



Беларуси

48

ажыццяўляецца большая частка ўсіх транзітных перавозак, сярэднясутачная інтэнсіўнасць складае толькі 2200 тыс. аўтамабіляў у суткі. У Беларусі толькі на асобных участках дарогі М-1/Е30 гэты паказчык адпавядае або перавышае неабходны ўзровень. Такім чынам, для стымулявання развіцця прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы неабходна перш за ўсё павелічэнне інтэнсіўнасці руху.

Прыдарожны сервіс знаходзіцца на стыку трох найважнейшых галін сферы паслуг: гандлю, транспарту і турызму. Прыняцце мер па ўдасканаленні працы кожнай з дадзеных галін можа істотна паўплываць на інтэнсіўнасць руху. У гэтай сувязі вельмі актуальнай з’яўляецца арганізацыя турызму і адпачынку комплексна звязаная з развіццём прыдарожнага сервісу. Для Саюзнай дзяржавы галоўным каркасам турысцка-рэкрэацыйнай сістэмы могуць служыць асноўныя турысцкія маршруты − трансеўрапейскія калідоры: № 2 Парыж – Берлін – Варшава – Брэст – Мінск − Масква; № 9 Стамбул – Бухарэст – Кіеў – Гомель – Віцебск − Санкт-Пецярбург; № 9А Гомель − Мінск − Вільнюс − Клайпеда, а таксама транспартныя калідоры, не ўключаныя ў сістэму трансеўрапейскіх, але маючыя важнае значэнне для сувязі Беларусі і Расіі: паўднёвыя рэгіёны Расіі – Бранск – Гомель – Мазыр – Пінск – Брэст − Варшава; Масква – Смаленск – Віцебск – Полацак – Рыга; Вільнюс – Глыбокае – Полацак – Вялікія Лукі – Санкт-Пецярбург; Варшава – Беласток – Гродна – Вільнюс – Санкт – Пецярбург; Масква – Заслаўе – Крычаў – Рагачоў – Бабруйск. У гэтым каркасе вылучаюцца цэнтры нацыянальнай турысцка-прыдарожнай сістэмы, якія развіваюцца як шматфункцыянальныя комплексы. У іх можна прадугледзець аб’екты абслугоўвання турыстаў – рассяленне, харчаванне, медыцынскае і бытавое абслугоўванне, транспартныя паслугі, аб’екты вольнага часу, музейныя і выставачныя комплексы. Тут будзе знаходзіцца пераважная большасць турысцкіх фірмаў і прадпрыемстваў прыдарожнага сервісу. Галоўныя турысцкія трасы нацыянальнага значэння Беларусі і Расіі ўтвораць радыяльныя сувязі паміж вялікімі гарадамі і турысцкімі цэнтрамі. У дапаўненне да іх прадугледжана фарміраванне сістэмы турысцкіх трас рэгіянальнага значэння, якія дазваляюць ствараць кальцавыя маршруты і палепшыць сістэму з каштоўным турысцка-рэкрэацыйным патэнцыялам.

Пры рэалізацыі мер па аптымізацыі тарыфнай палітыкі інтэнсіўнасць руху будзе ўзрастаць на 17 % штогод. Дадатковы ўплыў на павелічэнне інтэнсіўнасці руху аказала Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 4 ліпеня 2006г. № 829 «Аб усталяванні тарыфаў на паслугі па суправаджэнні тавараў і транспартных сродкаў», кошт суправаджэння быў паніжаны з 0,7 да 0,5 дол. ЗША за 1 км прабегу.

Пазітыўнаму развіццю транспартнага комплексу і нарошчванню аб’ёмаў перавозак у транспарт-ных калідорах № 2, № 9 павінен спрыяць чатырохбаковы дагавор аб стварэнні сумеснага прадпры-емства «Еўразія Рэйл Лагістык» (ЕРЛ), падпісаны чыгуначнымі адміністрацыямі Расіі, Германіі, Польшчы і Беларусі, якім прадугледжана пераразмеркаванне транзітнага руху паміж чыгуначным, аўтамабільным і марскім відамі транспарту. Вызначальнымі кірункамі транзіту з’яўляюцца маршру-ты з рэгіёнаў Расіі, Казахстана і Украіны ў балтыйскія парты: Калінінград, Клайпеду і Вентспілс. Павелічэнне аб’ёмаў перавозак у транспартных калідорах чыгуначнага транспарту істотна паўплывае і на перавозачны працэс транспарту ў цэлым. На аўтамабільным транспарце агульны аб’ём беларуска-расійскіх грузавых перавозак узрасцез 817,1 млн т. да 856,5–863,5 млн т. у 2009 г., або на 4,8–5,7 %, у тым ліку ў Беларусі на 2,2–3,6 %, у Расіі – на 5,5–5,9 % [4, с. 163].

Росту транзітнага патоку паспрыяў «Дагавор аб транзіце тавараў», перавезеных паміж мытнямі Рэспублікі Беларусь і Расійскай Федэрацыі; транзітныя паездкі замежных вадзіцеляў праз тэрыто-рыю Рэспублікі Беларусь у студзені–верасні 2007 г. у параўнанні з аналагічным перыядам мінулага года павялічыліся на 30,6 % (554614 у 2007 г. і 424602 у 2006 г.). Дадзены дагавор быў падпісаны 29 чэрвеня 2007 г. пад час правядзення пасяджэння Савета Міністраў Саюзнай дзяржавы. Рэалізацыя Дагавора дазволіць упарадкаваць мытнае афармленне і мытны кантроль тавараў, усталяваць адзіныя ўмовы перасоўвання транзітных тавараў, вызначыць механізм забеспячэння выплаты мытных плацяжоў, правы і абавязкі асоб, якія ўдзельнічаюць у транзітных перавозках, а таксама парадак спагнан-ня мытнай запазычанасці і яе пераліку паміж мытнымі службамі Беларусі і Расіі.

Павелічэнню транзітнага патоку таксама будзе спрыяць развіццё прыдарожнай інфраструктуры. Таму адным з прыярытэтных кірункаў развіцця прыдарожнай інфраструктуры на аўтамабільных дарогах з’яўляецца стварэнне комплексаў абслугоўвання аўтамабілістаў і пасажыраў, якія

48

ажыццяўляецца большая частка ўсіх транзітных перавозак, сярэднясутачная інтэнсіўнасць складае толькі 2200 тыс. аўтамабіляў у суткі. У Беларусі толькі на асобных участках дарогі М-1/Е30 гэты паказчык адпавядае або перавышае неабходны ўзровень. Такім чынам, для стымулявання развіцця прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы неабходна перш за ўсё павелічэнне інтэнсіўнасці руху.

Прыдарожны сервіс знаходзіцца на стыку трох найважнейшых галін сферы паслуг: гандлю, транспарту і турызму. Прыняцце мер па ўдасканаленні працы кожнай з дадзеных галін можа істотна паўплываць на інтэнсіўнасць руху. У гэтай сувязі вельмі актуальнай з’яўляецца арганізацыя турызму і адпачынку комплексна звязаная з развіццём прыдарожнага сервісу. Для Саюзнай дзяржавы галоўным каркасам турысцка-рэкрэацыйнай сістэмы могуць служыць асноўныя турысцкія маршруты − трансеўрапейскія калідоры: № 2 Парыж – Берлін – Варшава – Брэст – Мінск − Масква; № 9 Стамбул – Бухарэст – Кіеў – Гомель – Віцебск − Санкт-Пецярбург; № 9А Гомель − Мінск − Вільнюс − Клайпеда, а таксама транспартныя калідоры, не ўключаныя ў сістэму трансеўрапейскіх, але маючыя важнае значэнне для сувязі Беларусі і Расіі: паўднёвыя рэгіёны Расіі – Бранск – Гомель – Мазыр – Пінск – Брэст − Варшава; Масква – Смаленск – Віцебск – Полацак – Рыга; Вільнюс – Глыбокае – Полацак – Вялікія Лукі – Санкт-Пецярбург; Варшава – Беласток – Гродна – Вільнюс – Санкт – Пецярбург; Масква – Заслаўе – Крычаў – Рагачоў – Бабруйск. У гэтым каркасе вылучаюцца цэнтры нацыянальнай турысцка-прыдарожнай сістэмы, якія развіваюцца як шматфункцыянальныя комплексы. У іх можна прадугледзець аб’екты абслугоўвання турыстаў – рассяленне, харчаванне, медыцынскае і бытавое абслугоўванне, транспартныя паслугі, аб’екты вольнага часу, музейныя і выставачныя комплексы. Тут будзе знаходзіцца пераважная большасць турысцкіх фірмаў і прадпрыемстваў прыдарожнага сервісу. Галоўныя турысцкія трасы нацыянальнага значэння Беларусі і Расіі ўтвораць радыяльныя сувязі паміж вялікімі гарадамі і турысцкімі цэнтрамі. У дапаўненне да іх прадугледжана фарміраванне сістэмы турысцкіх трас рэгіянальнага значэння, якія дазваляюць ствараць кальцавыя маршруты і палепшыць сістэму з каштоўным турысцка-рэкрэацыйным патэнцыялам.

Пры рэалізацыі мер па аптымізацыі тарыфнай палітыкі інтэнсіўнасць руху будзе ўзрастаць на 17 % штогод. Дадатковы ўплыў на павелічэнне інтэнсіўнасці руху аказала Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 4 ліпеня 2006г. № 829 «Аб усталяванні тарыфаў на паслугі па суправаджэнні тавараў і транспартных сродкаў», кошт суправаджэння быў паніжаны з 0,7 да 0,5 дол. ЗША за 1 км прабегу.

Пазітыўнаму развіццю транспартнага комплексу і нарошчванню аб’ёмаў перавозак у транспарт-ных калідорах № 2, № 9 павінен спрыяць чатырохбаковы дагавор аб стварэнні сумеснага прадпры-емства «Еўразія Рэйл Лагістык» (ЕРЛ), падпісаны чыгуначнымі адміністрацыямі Расіі, Германіі, Польшчы і Беларусі, якім прадугледжана пераразмеркаванне транзітнага руху паміж чыгуначным, аўтамабільным і марскім відамі транспарту. Вызначальнымі кірункамі транзіту з’яўляюцца маршру-ты з рэгіёнаў Расіі, Казахстана і Украіны ў балтыйскія парты: Калінінград, Клайпеду і Вентспілс. Павелічэнне аб’ёмаў перавозак у транспартных калідорах чыгуначнага транспарту істотна паўплывае і на перавозачны працэс транспарту ў цэлым. На аўтамабільным транспарце агульны аб’ём беларуска-расійскіх грузавых перавозак узрасцез 817,1 млн т. да 856,5–863,5 млн т. у 2009 г., або на 4,8–5,7 %, у тым ліку ў Беларусі на 2,2–3,6 %, у Расіі – на 5,5–5,9 % [4, с. 163].

Росту транзітнага патоку паспрыяў «Дагавор аб транзіце тавараў», перавезеных паміж мытнямі Рэспублікі Беларусь і Расійскай Федэрацыі; транзітныя паездкі замежных вадзіцеляў праз тэрыто-рыю Рэспублікі Беларусь у студзені–верасні 2007 г. у параўнанні з аналагічным перыядам мінулага года павялічыліся на 30,6 % (554614 у 2007 г. і 424602 у 2006 г.). Дадзены дагавор быў падпісаны 29 чэрвеня 2007 г. пад час правядзення пасяджэння Савета Міністраў Саюзнай дзяржавы. Рэалізацыя Дагавора дазволіць упарадкаваць мытнае афармленне і мытны кантроль тавараў, усталяваць адзіныя ўмовы перасоўвання транзітных тавараў, вызначыць механізм забеспячэння выплаты мытных плацяжоў, правы і абавязкі асоб, якія ўдзельнічаюць у транзітных перавозках, а таксама парадак спагнан-ня мытнай запазычанасці і яе пераліку паміж мытнымі службамі Беларусі і Расіі.

Павелічэнню транзітнага патоку таксама будзе спрыяць развіццё прыдарожнай інфраструктуры. Таму адным з прыярытэтных кірункаў развіцця прыдарожнай інфраструктуры на аўтамабільных дарогах з’яўляецца стварэнне комплексаў абслугоўвання аўтамабілістаў і пасажыраў, якія



Беларуси

49

будуць уключаць прадпрыемства грамадскага харчавання з нацыянальнай кухняй, краму тавараў першай неабходнасці, аўтазаправачную станцыю і добраўпарадкаваную стаянку.

У сучасны момант на магістральных дарогах функцыянуюць 15 стацыянарных комплексаў з поўным наборам паслуг («Лукойл», «Слаўнафта», «Веста», «Гном» і інш.). Для павышэння эфектыўнасці працы комплексных і асобных прадпрыемстваў прыдарожнага сервісу разгляда-ецца пытанне аб спрашчэнні працэдуры атрымання комплекснай ліцэнзіі. Асноўны прыбытак комплекснага аб’екта ў Беларусі пакуль складае продаж паліва. Па існуючых даных, на заходніх АЗК 30–40 % прыбыткаў прыходзіцца на прыбыткі ад продажу паліва, 60–70 % – забяспечваюцца продажам спадарожных тавараў і паслуг. Часта АЗК не прапаноўваюць комплекснага абслугоўвання, абмяжоўваючыся толькі продажам спадарожных тавараў. Неабходна ствараць больш комплексных аб’ектаў рознай скіраванасці, якія найбольш рэнтабельны за кошт эканоміі на інфраструктуры. Пры гэтым можна зыходзіць з наступных прынцыпаў:

прынцып максімальнай канцэнтрацыі абслугоўвання – забеспячэнне як мага большай • колькасці паслуг шляхам будаўніцтва комплексаў з сучаснай тэхнікай і тэхналогіяй аказання паслуг;

прынцып адпаведнасці мяркуе неабходнасць распрацоўкі тыпавых комплексаў розных • відаў (аўтазаправачны комплекс (АЗК), комплексная станцыя тэхнічнага абслугоўвання (КСТА), комплекс размяшчэння (КР)). Комплексы фарміруюцца з улікам інтэнсіўнасці руху, тыпу трасы, развітасці турызму і спажывецкіх пераваг;

прынцып рэнтабельнасці або эфектыўнасці – неабходны тып комплексаў з вызначаным • асартыментным наборам паслуг (для АЗК – продаж паліва, спадарожных тавараў, кавярня, туалет, стаянка, аўтамыйка, дробны рамонт, тэлефон; для КСТА – рамонтныя паслугі, продаж спадарож-ных тавараў, туалет, стаянка, аўтамыйка, тэлефон; для КР – паслугі размяшчэння, кавярня, продаж прадуктаў харчавання, напояў, ахоўная стаянка, тэлефон, Інтэрнэт, бытавыя паслугі, паслугі вольнага часу і пракату).

Ва ўмовах будаўніцтва Саюзнай дзяржавы непазбежны радыкальныя змены на прыдарожным комплексе абедзвюх дзяржаў. Час дыктуе неабходнасць наступнай інтэграцыі транспартных сістэм Расіі і Беларусі на якасна новым узроўні. Будаўніцтва аб’ектаў прыдарожнага сервісу дазволіць павялічыць колькасны і якасны ўзровень прыдарожных паслуг, паступленні ў саюзны бюджэт і павысіць транзітныя магчымасці аўтамабільных дарог Саюзнай дзяржавы. Прыкладам прыцяг-нення інвестыцый у сістэму прыдарожнага сервісу з’яўляецца Федэральная праграма «Залатое кальцо Расіі». На базе даследаванняў, праведзеных з мэтай распрацоўкі праграмы, разлічана, што суадносіны паміж сукупнымі выгадамі і выдаткамі Праграмы (мультыплікатар) складаюць 4 да 1. Іншымі словамі, на кожны ўкладзены ў праграму развіцця сферы прыдарожнага сервісу рубель будзе вернута з улікам інтарэсаў усіх удзельнікаў праграмных мерапрыемстваў 4 руб.

Непасрэдны ўдзел у развіцці праграмы прыдарожнага сервісу з беларускага боку прымаюць Міністэрства транспарту, аблвыканкомы, Міністэрства гандлю, Белкаапсаюз, канцэрн «Белнафтахім». З агульнай колькасці аб’ектаў прыдарожнага сервісу на 01.01.2008 323 аб’екты (34,2 %) падпарадка-ваны канцэрну «Белнафтахім», 241 аб’ект (25,5 %) – Белкаапсаюзу (табліца) [5, с. 4].

На найбольш ажыўленых трасах рэспублікі ўжо дасягнута высокая забяспечанасць аб’ектамі гра-мадскага харчавання. Сярэдняя адлегласць паміж 441 аб’ектам харчавання складае каля 25 км. Па існуючых нарматывах яна не павінна перавышаць 30–50 км. Толькі на 4 трасах рэспублікі (Р-23, Р-21, Р-118 і Р-135) сярэдняя адлегласць паміж аб’ектамі перавышае нарматыў і складае 47–57 км [6].

Колькасць аб’ектаў гандлю прыдарожнага сервісу Рэспублікі Беларусь на 01.01.2009г.

Аб’ект

Рэспубліка Беларусь У тым ліку аб’екты

2007 г. 2008 г.Канцэрна «Белнафтахім» Белкаапсаюза Іншыя

2007 г. 2008 г. 2007 г. 2008 г. 2007 г. 2008 г.

АЗС 333 390 250 276 0 0 83 114Магазіны 239 406 41 44 112 217 86 145Аб ‘екты грамадскага

харчавання 372 441 32 36 129 164 211 241

Усяго 944 1237 323 356 241 381 380 500

К р ы н і ц а: Уласная распрацоўка паводле [5].

49

будуць уключаць прадпрыемства грамадскага харчавання з нацыянальнай кухняй, краму тавараў першай неабходнасці, аўтазаправачную станцыю і добраўпарадкаваную стаянку.

У сучасны момант на магістральных дарогах функцыянуюць 15 стацыянарных комплексаў з поўным наборам паслуг («Лукойл», «Слаўнафта», «Веста», «Гном» і інш.). Для павышэння эфектыўнасці працы комплексных і асобных прадпрыемстваў прыдарожнага сервісу разгляда-ецца пытанне аб спрашчэнні працэдуры атрымання комплекснай ліцэнзіі. Асноўны прыбытак комплекснага аб’екта ў Беларусі пакуль складае продаж паліва. Па існуючых даных, на заходніх АЗК 30–40 % прыбыткаў прыходзіцца на прыбыткі ад продажу паліва, 60–70 % – забяспечваюцца продажам спадарожных тавараў і паслуг. Часта АЗК не прапаноўваюць комплекснага абслугоўвання, абмяжоўваючыся толькі продажам спадарожных тавараў. Неабходна ствараць больш комплексных аб’ектаў рознай скіраванасці, якія найбольш рэнтабельны за кошт эканоміі на інфраструктуры. Пры гэтым можна зыходзіць з наступных прынцыпаў:

прынцып максімальнай канцэнтрацыі абслугоўвання – забеспячэнне як мага большай • колькасці паслуг шляхам будаўніцтва комплексаў з сучаснай тэхнікай і тэхналогіяй аказання паслуг;

прынцып адпаведнасці мяркуе неабходнасць распрацоўкі тыпавых комплексаў розных • відаў (аўтазаправачны комплекс (АЗК), комплексная станцыя тэхнічнага абслугоўвання (КСТА), комплекс размяшчэння (КР)). Комплексы фарміруюцца з улікам інтэнсіўнасці руху, тыпу трасы, развітасці турызму і спажывецкіх пераваг;

прынцып рэнтабельнасці або эфектыўнасці – неабходны тып комплексаў з вызначаным • асартыментным наборам паслуг (для АЗК – продаж паліва, спадарожных тавараў, кавярня, туалет, стаянка, аўтамыйка, дробны рамонт, тэлефон; для КСТА – рамонтныя паслугі, продаж спадарож-ных тавараў, туалет, стаянка, аўтамыйка, тэлефон; для КР – паслугі размяшчэння, кавярня, продаж прадуктаў харчавання, напояў, ахоўная стаянка, тэлефон, Інтэрнэт, бытавыя паслугі, паслугі вольнага часу і пракату).

Ва ўмовах будаўніцтва Саюзнай дзяржавы непазбежны радыкальныя змены на прыдарожным комплексе абедзвюх дзяржаў. Час дыктуе неабходнасць наступнай інтэграцыі транспартных сістэм Расіі і Беларусі на якасна новым узроўні. Будаўніцтва аб’ектаў прыдарожнага сервісу дазволіць павялічыць колькасны і якасны ўзровень прыдарожных паслуг, паступленні ў саюзны бюджэт і павысіць транзітныя магчымасці аўтамабільных дарог Саюзнай дзяржавы. Прыкладам прыцяг-нення інвестыцый у сістэму прыдарожнага сервісу з’яўляецца Федэральная праграма «Залатое кальцо Расіі». На базе даследаванняў, праведзеных з мэтай распрацоўкі праграмы, разлічана, што суадносіны паміж сукупнымі выгадамі і выдаткамі Праграмы (мультыплікатар) складаюць 4 да 1. Іншымі словамі, на кожны ўкладзены ў праграму развіцця сферы прыдарожнага сервісу рубель будзе вернута з улікам інтарэсаў усіх удзельнікаў праграмных мерапрыемстваў 4 руб.

Непасрэдны ўдзел у развіцці праграмы прыдарожнага сервісу з беларускага боку прымаюць Міністэрства транспарту, аблвыканкомы, Міністэрства гандлю, Белкаапсаюз, канцэрн «Белнафтахім». З агульнай колькасці аб’ектаў прыдарожнага сервісу на 01.01.2008 323 аб’екты (34,2 %) падпарадка-ваны канцэрну «Белнафтахім», 241 аб’ект (25,5 %) – Белкаапсаюзу (табліца) [5, с. 4].

На найбольш ажыўленых трасах рэспублікі ўжо дасягнута высокая забяспечанасць аб’ектамі гра-мадскага харчавання. Сярэдняя адлегласць паміж 441 аб’ектам харчавання складае каля 25 км. Па існуючых нарматывах яна не павінна перавышаць 30–50 км. Толькі на 4 трасах рэспублікі (Р-23, Р-21, Р-118 і Р-135) сярэдняя адлегласць паміж аб’ектамі перавышае нарматыў і складае 47–57 км [6].

Колькасць аб’ектаў гандлю прыдарожнага сервісу Рэспублікі Беларусь на 01.01.2009г.

Аб’ект

Рэспубліка Беларусь У тым ліку аб’екты

2007 г. 2008 г.Канцэрна «Белнафтахім» Белкаапсаюза Іншыя

2007 г. 2008 г. 2007 г. 2008 г. 2007 г. 2008 г.

АЗС 333 390 250 276 0 0 83 114Магазіны 239 406 41 44 112 217 86 145Аб ‘екты грамадскага

харчавання 372 441 32 36 129 164 211 241

Усяго 944 1237 323 356 241 381 380 500

К р ы н і ц а: Уласная распрацоўка паводле [5].



Беларуси

50

Праблема заключаецца ў правільным выбары месца будаўніцтва для новых аб’ектаў і абгрун-таванні рэнтабельнасці іх працы. Для вызначэння мэтазгоднасці стварэння кожнага аб’екта і забеспя-чэння яго рэнтабельнай працы, абгрунтавання месцаў размяшчэння Белкаапсаюз праводзіць анкетныя апытанні вадзіцеляў, мясцовых жыхароў і работнікаў прыдарожнага сервісу.

Канцэрн «Белнафтахім» на сваіх аб’ектах паступова пашырае спектр розных паслуг. Напрыклад, уведзены паслугі дробнага рамонту і тэхабслугоўвання аўтамабіля, пашыраны асартымент тавараў. На АЗС, размешчаных недалёка ад гарадоў, уводзяцца ў комплекс паслуг аўтамыйкі.

Асаблівае значэнне ў развіцці прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы маюць прапускныя памежныя пераходы. Менавіта ў іх ствараюцца прастоі аўтатранспарту, таму рэканструкцыя прыда-рожнага сервісу Саюзнай дзяржавы была пачата на памежных пераходах. Пачынаючы з 1996 г. РУП «Інтэраўтатранс» пабудавала чатыры прапускныя памежныя пераходы − «Паселішча», «Звянчатка», «Бігосава», «Беняконі».

На сённяшні дзень у сферы прыдарожнага сервісу выяўлены як поспехі, так і некаторыя адмоўныя моманты. Да асноўных праблем, якія перашкаджаюць развіццю прыдарожных аб’ектаў, адносяцца: завышаны памер плацяжу за транзітны праезд праз Беларусь, нізкая інтэнсіўнасць руху (нізкая рэнтабельнасць і вялікі тэрмін акупнасці), недахоп інвестыцый, нераўнамернасць развіцця рынку прыдарожных паслуг, складаная бюракратычная працэдура адкрыцця аб’ектаў у Беларусі, нізкая якасць паслуг (няма гарачых страў), слабая матэрыяльна-тэхнічная база (няма стаянак для аўтатранспарту, адсутнічаюць прыкметныя паказальнікі і рэкламныя шчыты аб’ектаў як у непас-рэднай блізкасці ад іх, так і па ўсёй трасе) [5, с. 38–39].

Адной з найважнейшых задач, якія стаяць перад прыдарожным сервісам транспартнага комплексу Беларусі і Расіі, з’яўляецца адкрыццё новых і паляпшэнне працы размешчаных на аўтамагістралях прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання. Варта адзначыць, што ў рэспубліцы Беларусь у адрозненне ад Расіі невысокі ўзровень забяспечанасці дарог аб’ектамі прыдарожнага сервісу з поў-ным наборам паслуг (ахоўная стаянка з відэаназіраннем, гасцінічныя нумары, душ, кавярня, крама, тэлефон, аўтазапраўка). Нягледзячы на тое што колькасць аб’ектаў прыдарожнага сервісу стала павялічвацца, узровень развіцця сеткі ўсё яшчэ застаецца нізкім. Вялікай праблемай з’яўляецца і тое, што павелічэнне колькасці аб’ектаў сервісу не спрыяе росту якасці і асартыменту паслуг.

Развіццё прыдарожнага сервісу абумоўлена ўплывам розных фактараў, найважнейшым з якіх з’яўляецца інтэнсіўнасць руху. Улічваючы, што праз Беларусь праходзіць найкарацейшы шлях з Заходняй Еўропы ў Расію і наадварот, магчыма апраўдаць выдаткі на стварэнне развітой транс-партнай інфраструктуры і забяспечыць надзейныя прыбыткі ініцыятарам гэтага бізнесу.

Улічваючы паступовы рост транзіту праз тэрыторыю Рэспублікі Беларусь, неабходны комплек-снае развіццё транзітных калідораў, адзіная тарыфная палітыка, хуткасць дастаўкі, забеспячэнне аховы грузаў, інфармацыйная падтрымка і адсутнасць адміністрацыйных бар’ераў с боку памежных і мытных службаў.

У гэтай сувязі неабходна наступнае.1. Уніфікаваць нарматыўна-прававую базу ў галіне транспарту і прыдарожнага сервісу,

утварыць адзіную сістэму кіравання транспартам Саюзнай дзяржавы, адзіную навукова-тэхнічную палітыку, стандарты і правілы функцыянавання аб’яднаных транспартных сістэм.

2. Удасканаленне падатковай і тарыфнай палітыкі абедзвюх дзяржаў, стварэнне адзінай па-датковай базы на транспарце.

3. На ўзроўні міждзяржаўных адносін палітычнае садзейнічанне рашэнню пытанняў развіцця транзітных перавозак, у тым ліку фарміраванне скразнога адзінага тарыфу са ўсімі дзяржавамі-ўдзельнікамі транспартнага калідора.

4. Прыярытэтнае ўзгодненае развіццё інфраструктуры транзітных транспартных калідораў, уключаючы аднаўленне існуючых і будаўніцтва новых прыдарожных аб’ектаў.

5. Павышэнне канкурэнтаздольнасці транзітных транспартных калідораў, давядзенне іх тэхнічнага і сервіснага ўзроўню да сусветных стандартаў, уключаючы развіццё аб’ектаў прыда-рожнага сервісу.

6. Забеспячэнне прыярытэтнага, бесперашкоднага і бяспечнага праезду транзітных грузаў праз тэрыторыю Рэспублікі Беларусь.

50

Праблема заключаецца ў правільным выбары месца будаўніцтва для новых аб’ектаў і абгрун-таванні рэнтабельнасці іх працы. Для вызначэння мэтазгоднасці стварэння кожнага аб’екта і забеспя-чэння яго рэнтабельнай працы, абгрунтавання месцаў размяшчэння Белкаапсаюз праводзіць анкетныя апытанні вадзіцеляў, мясцовых жыхароў і работнікаў прыдарожнага сервісу.

Канцэрн «Белнафтахім» на сваіх аб’ектах паступова пашырае спектр розных паслуг. Напрыклад, уведзены паслугі дробнага рамонту і тэхабслугоўвання аўтамабіля, пашыраны асартымент тавараў. На АЗС, размешчаных недалёка ад гарадоў, уводзяцца ў комплекс паслуг аўтамыйкі.

Асаблівае значэнне ў развіцці прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы маюць прапускныя памежныя пераходы. Менавіта ў іх ствараюцца прастоі аўтатранспарту, таму рэканструкцыя прыда-рожнага сервісу Саюзнай дзяржавы была пачата на памежных пераходах. Пачынаючы з 1996 г. РУП «Інтэраўтатранс» пабудавала чатыры прапускныя памежныя пераходы − «Паселішча», «Звянчатка», «Бігосава», «Беняконі».

На сённяшні дзень у сферы прыдарожнага сервісу выяўлены як поспехі, так і некаторыя адмоўныя моманты. Да асноўных праблем, якія перашкаджаюць развіццю прыдарожных аб’ектаў, адносяцца: завышаны памер плацяжу за транзітны праезд праз Беларусь, нізкая інтэнсіўнасць руху (нізкая рэнтабельнасць і вялікі тэрмін акупнасці), недахоп інвестыцый, нераўнамернасць развіцця рынку прыдарожных паслуг, складаная бюракратычная працэдура адкрыцця аб’ектаў у Беларусі, нізкая якасць паслуг (няма гарачых страў), слабая матэрыяльна-тэхнічная база (няма стаянак для аўтатранспарту, адсутнічаюць прыкметныя паказальнікі і рэкламныя шчыты аб’ектаў як у непас-рэднай блізкасці ад іх, так і па ўсёй трасе) [5, с. 38–39].

Адной з найважнейшых задач, якія стаяць перад прыдарожным сервісам транспартнага комплексу Беларусі і Расіі, з’яўляецца адкрыццё новых і паляпшэнне працы размешчаных на аўтамагістралях прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання. Варта адзначыць, што ў рэспубліцы Беларусь у адрозненне ад Расіі невысокі ўзровень забяспечанасці дарог аб’ектамі прыдарожнага сервісу з поў-ным наборам паслуг (ахоўная стаянка з відэаназіраннем, гасцінічныя нумары, душ, кавярня, крама, тэлефон, аўтазапраўка). Нягледзячы на тое што колькасць аб’ектаў прыдарожнага сервісу стала павялічвацца, узровень развіцця сеткі ўсё яшчэ застаецца нізкім. Вялікай праблемай з’яўляецца і тое, што павелічэнне колькасці аб’ектаў сервісу не спрыяе росту якасці і асартыменту паслуг.

Развіццё прыдарожнага сервісу абумоўлена ўплывам розных фактараў, найважнейшым з якіх з’яўляецца інтэнсіўнасць руху. Улічваючы, што праз Беларусь праходзіць найкарацейшы шлях з Заходняй Еўропы ў Расію і наадварот, магчыма апраўдаць выдаткі на стварэнне развітой транс-партнай інфраструктуры і забяспечыць надзейныя прыбыткі ініцыятарам гэтага бізнесу.

Улічваючы паступовы рост транзіту праз тэрыторыю Рэспублікі Беларусь, неабходны комплек-снае развіццё транзітных калідораў, адзіная тарыфная палітыка, хуткасць дастаўкі, забеспячэнне аховы грузаў, інфармацыйная падтрымка і адсутнасць адміністрацыйных бар’ераў с боку памежных і мытных службаў.

У гэтай сувязі неабходна наступнае.1. Уніфікаваць нарматыўна-прававую базу ў галіне транспарту і прыдарожнага сервісу,

утварыць адзіную сістэму кіравання транспартам Саюзнай дзяржавы, адзіную навукова-тэхнічную палітыку, стандарты і правілы функцыянавання аб’яднаных транспартных сістэм.

2. Удасканаленне падатковай і тарыфнай палітыкі абедзвюх дзяржаў, стварэнне адзінай па-датковай базы на транспарце.

3. На ўзроўні міждзяржаўных адносін палітычнае садзейнічанне рашэнню пытанняў развіцця транзітных перавозак, у тым ліку фарміраванне скразнога адзінага тарыфу са ўсімі дзяржавамі-ўдзельнікамі транспартнага калідора.

4. Прыярытэтнае ўзгодненае развіццё інфраструктуры транзітных транспартных калідораў, уключаючы аднаўленне існуючых і будаўніцтва новых прыдарожных аб’ектаў.

5. Павышэнне канкурэнтаздольнасці транзітных транспартных калідораў, давядзенне іх тэхнічнага і сервіснага ўзроўню да сусветных стандартаў, уключаючы развіццё аб’ектаў прыда-рожнага сервісу.

6. Забеспячэнне прыярытэтнага, бесперашкоднага і бяспечнага праезду транзітных грузаў праз тэрыторыю Рэспублікі Беларусь.



Беларуси

7. Падпісанне двухбаковых міжнародных дагавораў, выключаючых падвойнае страхаванне. 8. Стварэнне рэгіянальных транспартна-лагістычных цэнтраў і тэрмінальных комплексаў

у транспартных вузлах Беларусі для больш якаснага абслугоўвання міжнародных і транзітных перавозак; развіццё мультымадальных і кантэйнерных перавозак.

9. Стымуляванне прытоку інвестыцый у прыдарожную сферу, стварэнне спрыяльных умоў гаспадарання для замежных і айчынных інвестараў, а таксама сумесных расійска-беларускіх прыдарожных прадпрыемстваў.

10. Удасканаленне гандлёвага абслугоўвання на аб’ектах прыдарожнага сервісу, перш за ўсё з дапамогай пашырэння спектра паслуг.

11. Стварэнне комплексных аб’ектаў прыдарожнага сервісу, найбольш рэнтабельных ва ўмовах нестабільнай інтэнсіўнасці руху.

12. Стварэнне асацыяцыі прыдарожнага сервісу Расіі і Беларусі для каардынацыі міжгаліновых праблем.

13. Распрацоўка уніфікаванай сістэмы статыстычнага ўліку для прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы.

14. Штогод разглядаць на ўзроўні ўрадаў дзвюх краін генеральную схему развіцця прыда-рожнага сервісу Расіі і Беларусі.


1. О бюджете Союзного государства на 2008г.: Декрет высшего государственного совета Союзного государства, постановление Парламентского Собрания от 14 ноября 2007 г. №ХХХII-8 // Народная газета. – 2007. – № 248 (4663).

2. С е м ч е н к о, Т. В. Проблемы развития транспортного комплекса Союзного государства Беларуси и России / Т. В. Семченко // Экономический бюллетень НИЭИ М-ва экономики Республики Беларусь. – 2006. – № 1.

3. Ш е л е г, Н. С, П о д о б е д, Н. А. Развитие придорожного сервиса Республики Беларусь / Н. С. Шелег, Н. А. По- добед // Экономический бюллетень НИЭИ М-ва экономики Республики Беларусь. – 2008. – № 1. – С. 79.

4. Влияние на потребительский рынок Беларуси формирующегося единого товарного рынка Союзного государ-ства: состояние, проблемы, перспективы. Отчет о научно-исследовательской работе / Н. С. Шелег, Ю. И. Енин, А. В. Калинушкин и др. – Минск: БГЭУ, 2007. – 323с.

5. О работе объектов придорожного сервиса Республики Беларусь за 2007г. [Текст]. – Минск: М-во статистики и анализа Республики Беларусь, 2008.

6. Исследование роли и места потребительской кооперации Республики Беларусь в развитии придорожного сервиса. Отчет о научно-исследовательской работе / Н. В. Сафронов, З. М. Мадаев, Р. Н. Савицкий. – Минск, 2007.

yu. i. enin, n. a. PaDaBeD

THE ROADSIDE INFRASTRUCTURE DEVELOPMENT IN THE TRANSPORT COMPLEx OF BELARUS AND RUSSIA

Summary

The article is devoted to questions of the Allied state roadside infrastructure development. The legislative base of the Republic of Belarus and the Russian Federation in the field of roadside service regulation has been made. The structural analysis and estimation of the current roadside objects status hasve been conducted. The lacks and problems of roadside service development have been revealed. On the base of roadside objects functioning problems the further improving the work of organizations necessity has been founded taking into consideration their belonging to different structures. For this purpose the role of the Ministry of transport and other organizations has been defined in the roadside infrastructure development. Conditions for the future roadside service successful development have been laid. The system of actions stimulating the roadside infrastructure development has been offered.

7. Падпісанне двухбаковых міжнародных дагавораў, выключаючых падвойнае страхаванне. 8. Стварэнне рэгіянальных транспартна-лагістычных цэнтраў і тэрмінальных комплексаў

у транспартных вузлах Беларусі для больш якаснага абслугоўвання міжнародных і транзітных перавозак; развіццё мультымадальных і кантэйнерных перавозак.

9. Стымуляванне прытоку інвестыцый у прыдарожную сферу, стварэнне спрыяльных умоў гаспадарання для замежных і айчынных інвестараў, а таксама сумесных расійска-беларускіх прыдарожных прадпрыемстваў.

10. Удасканаленне гандлёвага абслугоўвання на аб’ектах прыдарожнага сервісу, перш за ўсё з дапамогай пашырэння спектра паслуг.

11. Стварэнне комплексных аб’ектаў прыдарожнага сервісу, найбольш рэнтабельных ва ўмовах нестабільнай інтэнсіўнасці руху.

12. Стварэнне асацыяцыі прыдарожнага сервісу Расіі і Беларусі для каардынацыі міжгаліновых праблем.

13. Распрацоўка уніфікаванай сістэмы статыстычнага ўліку для прыдарожнага сервісу Саюзнай дзяржавы.

14. Штогод разглядаць на ўзроўні ўрадаў дзвюх краін генеральную схему развіцця прыда-рожнага сервісу Расіі і Беларусі.


1. О бюджете Союзного государства на 2008г.: Декрет высшего государственного совета Союзного государства, постановление Парламентского Собрания от 14 ноября 2007 г. №ХХХII-8 // Народная газета. – 2007. – № 248 (4663).

2. С е м ч е н к о, Т. В. Проблемы развития транспортного комплекса Союзного государства Беларуси и России / Т. В. Семченко // Экономический бюллетень НИЭИ М-ва экономики Республики Беларусь. – 2006. – № 1.

3. Ш е л е г, Н. С, П о д о б е д, Н. А. Развитие придорожного сервиса Республики Беларусь / Н. С. Шелег, Н. А. По- добед // Экономический бюллетень НИЭИ М-ва экономики Республики Беларусь. – 2008. – № 1. – С. 79.

4. Влияние на потребительский рынок Беларуси формирующегося единого товарного рынка Союзного государ-ства: состояние, проблемы, перспективы. Отчет о научно-исследовательской работе / Н. С. Шелег, Ю. И. Енин, А. В. Калинушкин и др. – Минск: БГЭУ, 2007. – 323с.

5. О работе объектов придорожного сервиса Республики Беларусь за 2007г. [Текст]. – Минск: М-во статистики и анализа Республики Беларусь, 2008.

6. Исследование роли и места потребительской кооперации Республики Беларусь в развитии придорожного сервиса. Отчет о научно-исследовательской работе / Н. В. Сафронов, З. М. Мадаев, Р. Н. Савицкий. – Минск, 2007.

yu. i. enin, n. a. PaDaBeD

THE ROADSIDE INFRASTRUCTURE DEVELOPMENT IN THE TRANSPORT COMPLEx OF BELARUS AND RUSSIA

Summary

The article is devoted to questions of the Allied state roadside infrastructure development. The legislative base of the Republic of Belarus and the Russian Federation in the field of roadside service regulation has been made. The structural analysis and estimation of the current roadside objects status hasve been conducted. The lacks and problems of roadside service development have been revealed. On the base of roadside objects functioning problems the further improving the work of organizations necessity has been founded taking into consideration their belonging to different structures. For this purpose the role of the Ministry of transport and other organizations has been defined in the roadside infrastructure development. Conditions for the future roadside service successful development have been laid. The system of actions stimulating the roadside infrastructure development has been offered.



Беларуси

52


гісторыя

УДК 947.6

В. В. ДаНіЛоВіч

МОЛАДЗЬ У ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫМ ЖЫЦЦІ САЦЫЯЛІСТЫЧНАй САВЕЦКАй РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

НАПЯРЭДАДНІ БЕЛАРУСІЗАЦЫІінстытут гісторыі НаН Беларусі


Супярэчлівы гістарычны лёс беларускага дзяржаўнага будаўніцтва цесна і непарыўна звязаны з дзейнасцю моладзі. Аднак аналіз апублікаваных і архіўных крыніц паказвае, што многія пытанні багатай і цікавай гісторыі маладзёжнага руху нашай краіны застаюцца недастаткова вывучанымі. Існаваўшыя ў савецкі час метадалагічныя падыходы і палітычная кан’юнктура доўгі час не дазвалялі айчынным даследчыкам паглыбіцца ў асэнсаванне вытокаў маладзёжных арганізацый, вызначыць іх палітычную сутнасць, нацыянальна-дзяржаўную арыентаванасць, асноўныя напрамкі дзейнасці. Тагачасныя навуковыя працы, якія закраналі ці тычыліся пытанняў маладзёжнага руху, галоўным чынам былі прысвечаны гісторыі камсамольскай арганізацыі нашай краіны. Прычым даследчыкі ідэалізавалі дзейнасць камсамольцаў і асвятлялі яе выключна ў рэчышчы ідэалагічных камуністычных установак [1].

Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца адлюстраванне на аснове новых архіўных дакументаў і матэрыялаў месца і ролі моладзі ў грамадска-палітычным жыцці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь (ССРБ) напярэдадні беларусізацыі. Сапраўды, 1923 г. стаў свайго роду пера-ломным у гісторыі рэспублікі. Менавіта ў гэтым годзе ВКП(б) была звернута ўвага на неабход-насць вырашэння нацыянальнага пытання ў СССР.

Як вядома, камуністычны саюз моладзі Беларусі быў створаны ў якасці апоры і сродку распаўсюджвання ўплыву новай бальшавіцкай улады ў маладзёжным асяроддзі ССРБ. Ён з’яўляўся правадніком палітыкі бальшавікоў і новай камуністычнай ідэалогіі сярод маладых людзей рэспублікі. У якім жа становішчы знаходзіўся камсамол ССРБ напярэдадні беларусізацыі?

У 1923 г. ЦК КСМБ складаўся з 9 членаў і 4 кандыдатаў, якія ўзначальвалі камісіі і бюро пры ім ці мясцовыя арганізацыі саюза. Сакратар ЦК КСМБ, старшыня палітасветкамісіі і старшыня эканамічна-прававой камісіі складалі сакратарыят ЦК, які засядаў 2–3 разы на тыдзень. Сам ЦК збіраўся па меры неабходнасці (ад 1 раза на тыдзень да 2 разоў у месяц) [2, воп. 1, спр. 21, л. 1]. Увогуле структура ЦК КСМБ складалася з сакратарыята, палітасветнай і эканамічна-прававой камісій. Наяўнасць гэтых дзвюх камісій сведчыла аб прыярытэтнасці напрамкаў іх працы ў дзейнасці камсамолу рэспублікі.

Акрамя гэтага, камсамольская арганізацыя ССРБ налічвала ў сваёй структуры 6 паветгаркомаў і 2 гаркомы: у Менску (меў 3 райкомы) і Барысаве (меў 1 дадатковы райком). У паветгаркомах для прыцягнення да працы ўсіх членаў былі ліквідаваны сакратарыяты (акрамя Бабруйска і Слуцка) [2, воп. 1, спр. 22, л. 1, 4]. Такая ліквідацыя сакратарыятаў у большасці паветгаркомаў сведчыць пра наяўнасць кадравага «голаду» ў КСМБ.

Павелічэнне асабовага складу камсамолу ССРБ было адзначана ўжо ў студзені 1923 г. Так, у той час КСМБ налічваў: у гарадах – 1256 членаў і 850 кандыдатаў, на вёсцы – 530 членаў і 570 кандыдатаў. З гэтай колькасці 41,6 % складалі рабочыя, 31,9 – сяляне, 12,8 – служачыя, 13,7 – на-вучэнцы; 23 – дзяўчыны; 29,5 – малапісьменныя і 59,2 – з ніжэйшай адукацыяй; 7,5 % – члены і кандыдаты КП(б)Б. Па ўзросту 12 % членаў камсамолу ССРБ былі маладзей 16 гадоў, 25 – ва ўзросце 16–17 гадоў, 35–18–19 гадоў, 23–20–21 года, 5 % – старэй 21 года. На верасень 1923 г.

52


гісторыя

УДК 947.6

В. В. ДаНіЛоВіч

МОЛАДЗЬ У ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫМ ЖЫЦЦІ САЦЫЯЛІСТЫЧНАй САВЕЦКАй РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

НАПЯРЭДАДНІ БЕЛАРУСІЗАЦЫІінстытут гісторыі НаН Беларусі


Супярэчлівы гістарычны лёс беларускага дзяржаўнага будаўніцтва цесна і непарыўна звязаны з дзейнасцю моладзі. Аднак аналіз апублікаваных і архіўных крыніц паказвае, што многія пытанні багатай і цікавай гісторыі маладзёжнага руху нашай краіны застаюцца недастаткова вывучанымі. Існаваўшыя ў савецкі час метадалагічныя падыходы і палітычная кан’юнктура доўгі час не дазвалялі айчынным даследчыкам паглыбіцца ў асэнсаванне вытокаў маладзёжных арганізацый, вызначыць іх палітычную сутнасць, нацыянальна-дзяржаўную арыентаванасць, асноўныя напрамкі дзейнасці. Тагачасныя навуковыя працы, якія закраналі ці тычыліся пытанняў маладзёжнага руху, галоўным чынам былі прысвечаны гісторыі камсамольскай арганізацыі нашай краіны. Прычым даследчыкі ідэалізавалі дзейнасць камсамольцаў і асвятлялі яе выключна ў рэчышчы ідэалагічных камуністычных установак [1].

Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца адлюстраванне на аснове новых архіўных дакументаў і матэрыялаў месца і ролі моладзі ў грамадска-палітычным жыцці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь (ССРБ) напярэдадні беларусізацыі. Сапраўды, 1923 г. стаў свайго роду пера-ломным у гісторыі рэспублікі. Менавіта ў гэтым годзе ВКП(б) была звернута ўвага на неабход-насць вырашэння нацыянальнага пытання ў СССР.

Як вядома, камуністычны саюз моладзі Беларусі быў створаны ў якасці апоры і сродку распаўсюджвання ўплыву новай бальшавіцкай улады ў маладзёжным асяроддзі ССРБ. Ён з’яўляўся правадніком палітыкі бальшавікоў і новай камуністычнай ідэалогіі сярод маладых людзей рэспублікі. У якім жа становішчы знаходзіўся камсамол ССРБ напярэдадні беларусізацыі?

У 1923 г. ЦК КСМБ складаўся з 9 членаў і 4 кандыдатаў, якія ўзначальвалі камісіі і бюро пры ім ці мясцовыя арганізацыі саюза. Сакратар ЦК КСМБ, старшыня палітасветкамісіі і старшыня эканамічна-прававой камісіі складалі сакратарыят ЦК, які засядаў 2–3 разы на тыдзень. Сам ЦК збіраўся па меры неабходнасці (ад 1 раза на тыдзень да 2 разоў у месяц) [2, воп. 1, спр. 21, л. 1]. Увогуле структура ЦК КСМБ складалася з сакратарыята, палітасветнай і эканамічна-прававой камісій. Наяўнасць гэтых дзвюх камісій сведчыла аб прыярытэтнасці напрамкаў іх працы ў дзейнасці камсамолу рэспублікі.

Акрамя гэтага, камсамольская арганізацыя ССРБ налічвала ў сваёй структуры 6 паветгаркомаў і 2 гаркомы: у Менску (меў 3 райкомы) і Барысаве (меў 1 дадатковы райком). У паветгаркомах для прыцягнення да працы ўсіх членаў былі ліквідаваны сакратарыяты (акрамя Бабруйска і Слуцка) [2, воп. 1, спр. 22, л. 1, 4]. Такая ліквідацыя сакратарыятаў у большасці паветгаркомаў сведчыць пра наяўнасць кадравага «голаду» ў КСМБ.

Павелічэнне асабовага складу камсамолу ССРБ было адзначана ўжо ў студзені 1923 г. Так, у той час КСМБ налічваў: у гарадах – 1256 членаў і 850 кандыдатаў, на вёсцы – 530 членаў і 570 кандыдатаў. З гэтай колькасці 41,6 % складалі рабочыя, 31,9 – сяляне, 12,8 – служачыя, 13,7 – на-вучэнцы; 23 – дзяўчыны; 29,5 – малапісьменныя і 59,2 – з ніжэйшай адукацыяй; 7,5 % – члены і кандыдаты КП(б)Б. Па ўзросту 12 % членаў камсамолу ССРБ былі маладзей 16 гадоў, 25 – ва ўзросце 16–17 гадоў, 35–18–19 гадоў, 23–20–21 года, 5 % – старэй 21 года. На верасень 1923 г.



Беларуси

53

у КСМБ налічвалася 2170 членаў і 1590 кандыдатаў. Сярод членаў саюза было 19,1 % дзяўчын; 38,1 – малапісьменных і 31,2 % – з ніжэйшай адукацыяй. Па ўзросту 4,1 % членаў камсамолу ССРБ былі маладзей 16 гадоў, 11,3 – ва ўзросце 16–17 гадоў, 37,7 – 18–19 гадоў, 39,4 – 20–21 года, 7,4 % – старэй 21 года. На кастрычнік 1923 г. у КСМБ было 2397 членаў і 1761 кандыдат. Сярод членаў саюза налічвалася 17,9 % дзяўчын; 54,7 – рабочых, 26,8 – сялян, 9,8 – служачых, 8,7 – навучэнцаў; 43,7 – малапісьменных і 41,2 % – з ніжэйшай адукацыяй [2, воп. 1, спр. 22, л. 10, 16, 51, 81]. У камсамольскім саюзе ССРБ існаваў інстытут ганаровых камсамольцаў і сяброў камсамолу [2, воп. 1, спр. 19, л. 64]. Увогуле ж членскі ўлік у КСМБ быў дрэнна пастаўлены з-за адсутнасці добрага ўліковага апарату і несур’ёзных адносін саюзных работнікаў да гэтай справы [2, воп. 1, спр. 20, л. 1].

Такім чынам, на працягу 1923 г. адбываўся паступовы колькасны рост камсамолу ССРБ. Пры гэтым працэнт рабочых у саюзе ўзрастаў, а працэнт сялян, служачых і навучэнцаў – скарачаўся. Значыць, павелічэнне колькасці КСМБ адбывалася ў асноўным за кошт рабочай моладзі. Скарачаўся і працэнт дзяўчын, што сведчыць пра больш актыўнае ўступленне ў камсамол ССРБ юнакоў. Адносна адукацыйнага ўзроўню членаў саюза трэба адзначыць, што калі працэнт камсамольцаў з ніжэйшай адукацыяй скарачаўся, то працэнт малапісьменных увесь час павялічваўся. Увогуле ж да гэтых дзвюх адукацыйных катэгорый адносіліся больш 80 % камсамольцаў. Падаўляючая боль-шасць членаў КСМБ была ва ўзросце 18–21 года, бо на працягу года гэта ўзроставая катэгорыя ў саюзе павялічылася з 58 да 77,1 %.

Колькасны рост камсамолу ССРБ у 1923 г. сведчыць пра ўзмацненне яго ўплыву на моладзь. Гэта можна растлумачыць трывалым становішчам рэспублікі, дасягненнямі ў паляпшэнні быту і навучанні моладзі, папулярнасцю лозунгаў КСМБ і ўздымам палітасветработы саюза, ростам даверу да савецкай улады і павелічэннем палітычнай актыўнасці моладзі.

На вёсцы рост камсамолу ССРБ у асноўным адбываўся за кошт бядняцкай і саўгаснай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 168], якая бачыла ў саюзе абаронцу сваіх інтарэсаў. Цягу сялянскай моладзі ў КСМБ можна таксама растлумачыць яе культурнымі запатрабаваннямі, гнуткай палітыкай савецкай улады на вёсцы, а таксама жаданнем паехаць вучыцца ў горад.

На пачатак 1923 г. у Бабруйскім павеце налічвалася 42 ячэйкі камсамолу ССРБ і 4 інструктары, у Барысаўскім – 21 ячэйка і 3 інструктары, у Мазырскім – 17 ячэек і 3 інструктары, у Слуцкім – 35 ячэек і 3 інструктары, у Ігуменскім – 12 ячэек і 3 інструктары, у Менскім – 15 ячэек і 3 інструктары. Кожны з інструктараў атрымліваў па 15 тыс. руб. штомесяц [2, воп. 1, спр. 24, л. 2]. Як бачым, най-больш разгалінаванай мясцовая структура КСМБ была ў Бабруйскім і Слуцкім паветах.

Гарадскія ячэйкі камсамолу ССРБ працавалі даволі актыўна, паколькі ім была дадзена пэўная свабода ініцыятывы і дзейнасці. Разам з тым фабрычна-заводскія ячэйкі КСМБ, асабліва на шкля-ных заводах, былі малалікія і слабыя [2, воп. 1, спр. 22, л. 50]. У бюро камуністычнага супрацоўніцтва ў Менску быў прадстаўнік ЦК КСМБ, які сачыў за працай камсамольскіх ячэек у ВНУ. Асабліва моцны ўплыў саюз меў на рабфаку, агульнаадукацыйных курсах, у рабочым тэхнікуме і яўрэйскім педтэхнікуме, а недастатковы – у беларускім і польскім педтэхнікумах. У школах у 1923 г. асобныя ячэйкі КСМБ не ствараліся, а існуючыя ліквідаваліся і замяняліся фракцыямі [2, воп. 1, спр. 21, л. 3].

На вёсцы адбывалася павелічэнне існуючых ячэек камсамолу ССРБ і ствараліся новыя. Асаблівыя поспехі былі дасягнуты ў арганізацыі саўгаснай моладзі, але камсамольская работа ў саўгасах вялася толькі ў Менскім і Бабруйскім паветах. Увогуле вясковыя камсамольскія ячэйкі былі зусім маленькія і слабыя, бо налічвалі па 5–6 чалавек [2, воп. 1, спр. 22, л. 85–86]. Асабліва слабымі яны былі ў Барысаўскім павеце [2, воп. 2, спр. 13, л. 29]. Утрыманне такіх мікраячэек можна растлумачыць жа-даннем кіраўніцтва КСМБ павялічыць долю вясковых ячэек у структуры саюза. Некаторыя вясковыя ячэйкі мелі сваіх прадстаўнікоў у грамадскіх арганізацыях, сельскіх і валасных саветах. Адносіны сялян да вясковых камсамольцаў некалькі палепшыліся, да іх сталі звяртацца за парадай. Разам з тым павятовыя інструктары камсамолу ССРБ часта падвяргаліся нападам [2, воп. 1, спр. 24, л. 16], што свед-чыць пра наяўнасць значнага адмоўнага стаўлення да камсамольскіх актывістаў сярод насельніцтва.

На памежжы з Польшчай знаходзіліся 12 вясковых і 6 местачковых ячэек КСМБ. Іх члены зай-маліся перахопам кантрабанды, праверкай дакументаў, мелі зброю. Большасць гэтых ячэек была арга-нізавана вясной 1923 г., але многія іх члены ўтойвалі сваю прыналежнасць да саюза [2, воп. 1, спр. 22, л. 87], што можна патлумачыць бояззю адмоўнай рэакцыі з боку мясцовага насельніцтва.

53

у КСМБ налічвалася 2170 членаў і 1590 кандыдатаў. Сярод членаў саюза было 19,1 % дзяўчын; 38,1 – малапісьменных і 31,2 % – з ніжэйшай адукацыяй. Па ўзросту 4,1 % членаў камсамолу ССРБ былі маладзей 16 гадоў, 11,3 – ва ўзросце 16–17 гадоў, 37,7 – 18–19 гадоў, 39,4 – 20–21 года, 7,4 % – старэй 21 года. На кастрычнік 1923 г. у КСМБ было 2397 членаў і 1761 кандыдат. Сярод членаў саюза налічвалася 17,9 % дзяўчын; 54,7 – рабочых, 26,8 – сялян, 9,8 – служачых, 8,7 – навучэнцаў; 43,7 – малапісьменных і 41,2 % – з ніжэйшай адукацыяй [2, воп. 1, спр. 22, л. 10, 16, 51, 81]. У камсамольскім саюзе ССРБ існаваў інстытут ганаровых камсамольцаў і сяброў камсамолу [2, воп. 1, спр. 19, л. 64]. Увогуле ж членскі ўлік у КСМБ быў дрэнна пастаўлены з-за адсутнасці добрага ўліковага апарату і несур’ёзных адносін саюзных работнікаў да гэтай справы [2, воп. 1, спр. 20, л. 1].

Такім чынам, на працягу 1923 г. адбываўся паступовы колькасны рост камсамолу ССРБ. Пры гэтым працэнт рабочых у саюзе ўзрастаў, а працэнт сялян, служачых і навучэнцаў – скарачаўся. Значыць, павелічэнне колькасці КСМБ адбывалася ў асноўным за кошт рабочай моладзі. Скарачаўся і працэнт дзяўчын, што сведчыць пра больш актыўнае ўступленне ў камсамол ССРБ юнакоў. Адносна адукацыйнага ўзроўню членаў саюза трэба адзначыць, што калі працэнт камсамольцаў з ніжэйшай адукацыяй скарачаўся, то працэнт малапісьменных увесь час павялічваўся. Увогуле ж да гэтых дзвюх адукацыйных катэгорый адносіліся больш 80 % камсамольцаў. Падаўляючая боль-шасць членаў КСМБ была ва ўзросце 18–21 года, бо на працягу года гэта ўзроставая катэгорыя ў саюзе павялічылася з 58 да 77,1 %.

Колькасны рост камсамолу ССРБ у 1923 г. сведчыць пра ўзмацненне яго ўплыву на моладзь. Гэта можна растлумачыць трывалым становішчам рэспублікі, дасягненнямі ў паляпшэнні быту і навучанні моладзі, папулярнасцю лозунгаў КСМБ і ўздымам палітасветработы саюза, ростам даверу да савецкай улады і павелічэннем палітычнай актыўнасці моладзі.

На вёсцы рост камсамолу ССРБ у асноўным адбываўся за кошт бядняцкай і саўгаснай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 168], якая бачыла ў саюзе абаронцу сваіх інтарэсаў. Цягу сялянскай моладзі ў КСМБ можна таксама растлумачыць яе культурнымі запатрабаваннямі, гнуткай палітыкай савецкай улады на вёсцы, а таксама жаданнем паехаць вучыцца ў горад.

На пачатак 1923 г. у Бабруйскім павеце налічвалася 42 ячэйкі камсамолу ССРБ і 4 інструктары, у Барысаўскім – 21 ячэйка і 3 інструктары, у Мазырскім – 17 ячэек і 3 інструктары, у Слуцкім – 35 ячэек і 3 інструктары, у Ігуменскім – 12 ячэек і 3 інструктары, у Менскім – 15 ячэек і 3 інструктары. Кожны з інструктараў атрымліваў па 15 тыс. руб. штомесяц [2, воп. 1, спр. 24, л. 2]. Як бачым, най-больш разгалінаванай мясцовая структура КСМБ была ў Бабруйскім і Слуцкім паветах.

Гарадскія ячэйкі камсамолу ССРБ працавалі даволі актыўна, паколькі ім была дадзена пэўная свабода ініцыятывы і дзейнасці. Разам з тым фабрычна-заводскія ячэйкі КСМБ, асабліва на шкля-ных заводах, былі малалікія і слабыя [2, воп. 1, спр. 22, л. 50]. У бюро камуністычнага супрацоўніцтва ў Менску быў прадстаўнік ЦК КСМБ, які сачыў за працай камсамольскіх ячэек у ВНУ. Асабліва моцны ўплыў саюз меў на рабфаку, агульнаадукацыйных курсах, у рабочым тэхнікуме і яўрэйскім педтэхнікуме, а недастатковы – у беларускім і польскім педтэхнікумах. У школах у 1923 г. асобныя ячэйкі КСМБ не ствараліся, а існуючыя ліквідаваліся і замяняліся фракцыямі [2, воп. 1, спр. 21, л. 3].

На вёсцы адбывалася павелічэнне існуючых ячэек камсамолу ССРБ і ствараліся новыя. Асаблівыя поспехі былі дасягнуты ў арганізацыі саўгаснай моладзі, але камсамольская работа ў саўгасах вялася толькі ў Менскім і Бабруйскім паветах. Увогуле вясковыя камсамольскія ячэйкі былі зусім маленькія і слабыя, бо налічвалі па 5–6 чалавек [2, воп. 1, спр. 22, л. 85–86]. Асабліва слабымі яны былі ў Барысаўскім павеце [2, воп. 2, спр. 13, л. 29]. Утрыманне такіх мікраячэек можна растлумачыць жа-даннем кіраўніцтва КСМБ павялічыць долю вясковых ячэек у структуры саюза. Некаторыя вясковыя ячэйкі мелі сваіх прадстаўнікоў у грамадскіх арганізацыях, сельскіх і валасных саветах. Адносіны сялян да вясковых камсамольцаў некалькі палепшыліся, да іх сталі звяртацца за парадай. Разам з тым павятовыя інструктары камсамолу ССРБ часта падвяргаліся нападам [2, воп. 1, спр. 24, л. 16], што свед-чыць пра наяўнасць значнага адмоўнага стаўлення да камсамольскіх актывістаў сярод насельніцтва.

На памежжы з Польшчай знаходзіліся 12 вясковых і 6 местачковых ячэек КСМБ. Іх члены зай-маліся перахопам кантрабанды, праверкай дакументаў, мелі зброю. Большасць гэтых ячэек была арга-нізавана вясной 1923 г., але многія іх члены ўтойвалі сваю прыналежнасць да саюза [2, воп. 1, спр. 22, л. 87], што можна патлумачыць бояззю адмоўнай рэакцыі з боку мясцовага насельніцтва.



Беларуси

54

Некаторыя камсамольскія ячэйкі ўключалі ў свой склад беспартыйных спачуваючых і моладзь, якая групавалася вакол ячэек, што супярэчыла статуту камсамолу [2, воп. 1, спр. 22, л. 4]. Відавочна, такая з’ява была звязана з жаданнем пашырыць уплыў у маладзёжным асяроддзі.

Важнай падзеяй для камсамолу ССРБ стаў яго VI з’езд, які адбыўся 4–8 мая 1923 г. На ім прысутнічалі 94 дэлегаты з рашаючым голасам і 63 дэлегаты з дарадчым голасам [2, воп. 1, спр. 21, л. 1–2, 94]. 1 дэлегат выбіраўся ад 40 членаў саюза [2, воп. 1, спр. 22, л. 31].

Сярод дэлегатаў з рашаючым голасам было 90 мужчын і 4 жанчыны, 44 рабочых, 16 сялян, 8 навучэнцаў і 26 служачых (у тым ліку кіруючыя работнікі КСМБ), 54 члены і кандыдаты КП(б)Б і 40 беспартыйных; 26 – з сярэдняй, 44 – з ніжэйшай, 24 – з хатняй адукацыяй; 69 членаў прафсаюзаў. Сярод дэлегатаў з дарадчым голасам было 56 мужчын і 7 жанчын, 32 рабочыя, 11 сялян, 13 служачых, 3 навучэнцы, 2 інтэлігенты і 2 – без указання, 24 члены і кандыдаты КП(б)Б; 14 – з сярэдняй, 39 – з ніжэйшай, 8 – з хатняй, 1 – з незакончанай вышэйшай і 1 – з вышэй-шай адукацыяй; 42 члены прафсаюзаў. Па выконваемай саюзнай рабоце сярод дэлегатаў з раша- ючым голасам было 23 рэспубліканскага ўзроўню, 40 – павятовага, 31 – з ячэек; з дарадчым голасам – 10 рэспубліканскага ўзроўню, 16 – павятовага, 37 – з ячэек, а 10 не з’яўляліся членамі саюза; 83 дэлегаты з рашаючым голасам ужо ўдзельнічалі ў камсамольскіх, 25 – у партыйных, 3 – у прафсаюзных з’ездах; 27 дэлегатаў з дарадчым голасам удзельнічалі ў камсамольскіх, 9 – у прафсаюзных, 10 – у партыйных з’ездах; 16 дэлегатаў з рашаючым голасам і 12 з дарадчым былі ў Чырвонай Арміі; 13 дэлегатаў з рашаючым голасам былі раней у Югендбундзе, 2 – у Яўрэйскім камуністычным саюзе моладзі (ЯКСМ), 3 – у саюзе навучэнцаў; 4 дэлегаты з дарад-чым голасам – у Югендбундзе, 1 – у Сацыялістычнай арганізацыі моладзі, 1 – у Польскай маладзёжнай арганізацыі [2, воп. 1, спр. 19, л. 50, 55–57].

Такім чынам, сярод дэлегатаў з’езда жанчыны складалі толькі 7 %. Сярэднестатыстычная большасць дэлегатаў была ад ячэек і паветгаркомаў, мела ніжэйшую адукацыю і вопыт удзелу ў з’ездах камсамолу. Гэта большасць была прадстаўлена рабочымі, членамі прафсаюзаў, членамі і кандыдатамі КП(б)Б; 15 % дэлегатаў складалі былыя члены іншых маладзёжных арганізацый, у большасці Югендбунда.

На гэтым з’ездзе ўпершыню ў гісторыі КСМБ з’явіліся афіцыйныя дакументы саюза на бела-рускай мове. Асноўнымі на з’ездзе былі пытанні камуністычнага выхавання моладзі. У сувязі з нацыянальна арыентаванымі пастановамі ХІІ з’езда РКП(б) з’езд абмеркаваў пытанне «Быт і мова ў выхаваўчай рабоце камсамолу» [2, воп. 1, спр. 19, л. 48–49]. Так, у КСМБ упершыню з’явіліся першыя парасткі будучай палітыкі беларусізацыі.

Увогуле камсамол ССРБ меў добрую сувязь з кампартыяй. На канферэнцыях КП(б)Б заслухоўваліся справаздачы паветгаркомаў саюза. Камсамольцы прысутнічалі на партыйных канферэнцыях у якасці дэлегатаў. Сакратар ЦК КСМБ быў абраны першым кандыдатам ЦБ КП(б)Б. Прадстаўнік апошняга ў ЦК камсамолу ССРБ прысутнічаў амаль на ўсіх яго пасяджэн-нях. Прадстаўнікі саюза ў студзені 1923 г. сталі членамі паветкомаў і райкомаў КП(б)Б. Камсамольцаў замацоўвалі за членамі партыі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 53].

Але сувязь КСМБ з кампартыяй на ўзроўні ячэек была яшчэ слабая нават у Менску. На некато-рых павятовых камсамольскіх нарадах удзельнікі вялі сябе зняважліва ў адносінах да партячэек [2, воп. 1, спр. 24, л. 57]. Камсамолу ССРБ не хапала ідэйнага кіраўніцтва, асабліва ў галіне агітацыйна-прапагандысцкай работы [2, воп. 1, спр. 20, л. 2]. Як бачым, цесная сувязь саюза з кампартыяй на ўсіх узроўнях яшчэ не была наладжана.

Камсамольцы ССРБ, члены і кандыдаты КП(б)Б удзельнічалі ў партдыскусіі ў агульнапартый-ным парадку. Партдыскусія асвятлялася ў КСМБ на групавых сходах ячэек і ў камсамольскіх газетах. Інфармацыя давалася з пункту гледжання структуры і традыцый бальшавіцкай партыі [2, воп. 1, спр. 24, л. 83], гэта значыць у строга вызначаным вышэйшым кіраўніцтвам выглядзе.

Усё яшчэ не вельмі добра была наладжана сувязь саюза з ЦК Расійскага камуністычнага саюза моладзі (РКСМ). Часта матэрыялы і цыркуляры ад яго камсамол ССРБ атрымліваў са спазненнем [2, воп. 1, спр. 20, л. 4]. 22 мая 1923 г. ЦК РКСМ запатрабаваў ад ЦК КСМБ рэгулярнай справаздачнасці. Да гэтага амаль ніякіх справаздач туды ад ЦК камсамолу ССРБ не паступала. У выпадку невыка-нання патрабавання ЦК расійскага камсамолу нават пагражаў рэпрэсіўнымі мерамі супраць

54

Некаторыя камсамольскія ячэйкі ўключалі ў свой склад беспартыйных спачуваючых і моладзь, якая групавалася вакол ячэек, што супярэчыла статуту камсамолу [2, воп. 1, спр. 22, л. 4]. Відавочна, такая з’ява была звязана з жаданнем пашырыць уплыў у маладзёжным асяроддзі.

Важнай падзеяй для камсамолу ССРБ стаў яго VI з’езд, які адбыўся 4–8 мая 1923 г. На ім прысутнічалі 94 дэлегаты з рашаючым голасам і 63 дэлегаты з дарадчым голасам [2, воп. 1, спр. 21, л. 1–2, 94]. 1 дэлегат выбіраўся ад 40 членаў саюза [2, воп. 1, спр. 22, л. 31].

Сярод дэлегатаў з рашаючым голасам было 90 мужчын і 4 жанчыны, 44 рабочых, 16 сялян, 8 навучэнцаў і 26 служачых (у тым ліку кіруючыя работнікі КСМБ), 54 члены і кандыдаты КП(б)Б і 40 беспартыйных; 26 – з сярэдняй, 44 – з ніжэйшай, 24 – з хатняй адукацыяй; 69 членаў прафсаюзаў. Сярод дэлегатаў з дарадчым голасам было 56 мужчын і 7 жанчын, 32 рабочыя, 11 сялян, 13 служачых, 3 навучэнцы, 2 інтэлігенты і 2 – без указання, 24 члены і кандыдаты КП(б)Б; 14 – з сярэдняй, 39 – з ніжэйшай, 8 – з хатняй, 1 – з незакончанай вышэйшай і 1 – з вышэй-шай адукацыяй; 42 члены прафсаюзаў. Па выконваемай саюзнай рабоце сярод дэлегатаў з раша- ючым голасам было 23 рэспубліканскага ўзроўню, 40 – павятовага, 31 – з ячэек; з дарадчым голасам – 10 рэспубліканскага ўзроўню, 16 – павятовага, 37 – з ячэек, а 10 не з’яўляліся членамі саюза; 83 дэлегаты з рашаючым голасам ужо ўдзельнічалі ў камсамольскіх, 25 – у партыйных, 3 – у прафсаюзных з’ездах; 27 дэлегатаў з дарадчым голасам удзельнічалі ў камсамольскіх, 9 – у прафсаюзных, 10 – у партыйных з’ездах; 16 дэлегатаў з рашаючым голасам і 12 з дарадчым былі ў Чырвонай Арміі; 13 дэлегатаў з рашаючым голасам былі раней у Югендбундзе, 2 – у Яўрэйскім камуністычным саюзе моладзі (ЯКСМ), 3 – у саюзе навучэнцаў; 4 дэлегаты з дарад-чым голасам – у Югендбундзе, 1 – у Сацыялістычнай арганізацыі моладзі, 1 – у Польскай маладзёжнай арганізацыі [2, воп. 1, спр. 19, л. 50, 55–57].

Такім чынам, сярод дэлегатаў з’езда жанчыны складалі толькі 7 %. Сярэднестатыстычная большасць дэлегатаў была ад ячэек і паветгаркомаў, мела ніжэйшую адукацыю і вопыт удзелу ў з’ездах камсамолу. Гэта большасць была прадстаўлена рабочымі, членамі прафсаюзаў, членамі і кандыдатамі КП(б)Б; 15 % дэлегатаў складалі былыя члены іншых маладзёжных арганізацый, у большасці Югендбунда.

На гэтым з’ездзе ўпершыню ў гісторыі КСМБ з’явіліся афіцыйныя дакументы саюза на бела-рускай мове. Асноўнымі на з’ездзе былі пытанні камуністычнага выхавання моладзі. У сувязі з нацыянальна арыентаванымі пастановамі ХІІ з’езда РКП(б) з’езд абмеркаваў пытанне «Быт і мова ў выхаваўчай рабоце камсамолу» [2, воп. 1, спр. 19, л. 48–49]. Так, у КСМБ упершыню з’явіліся першыя парасткі будучай палітыкі беларусізацыі.

Увогуле камсамол ССРБ меў добрую сувязь з кампартыяй. На канферэнцыях КП(б)Б заслухоўваліся справаздачы паветгаркомаў саюза. Камсамольцы прысутнічалі на партыйных канферэнцыях у якасці дэлегатаў. Сакратар ЦК КСМБ быў абраны першым кандыдатам ЦБ КП(б)Б. Прадстаўнік апошняга ў ЦК камсамолу ССРБ прысутнічаў амаль на ўсіх яго пасяджэн-нях. Прадстаўнікі саюза ў студзені 1923 г. сталі членамі паветкомаў і райкомаў КП(б)Б. Камсамольцаў замацоўвалі за членамі партыі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 53].

Але сувязь КСМБ з кампартыяй на ўзроўні ячэек была яшчэ слабая нават у Менску. На некато-рых павятовых камсамольскіх нарадах удзельнікі вялі сябе зняважліва ў адносінах да партячэек [2, воп. 1, спр. 24, л. 57]. Камсамолу ССРБ не хапала ідэйнага кіраўніцтва, асабліва ў галіне агітацыйна-прапагандысцкай работы [2, воп. 1, спр. 20, л. 2]. Як бачым, цесная сувязь саюза з кампартыяй на ўсіх узроўнях яшчэ не была наладжана.

Камсамольцы ССРБ, члены і кандыдаты КП(б)Б удзельнічалі ў партдыскусіі ў агульнапартый-ным парадку. Партдыскусія асвятлялася ў КСМБ на групавых сходах ячэек і ў камсамольскіх газетах. Інфармацыя давалася з пункту гледжання структуры і традыцый бальшавіцкай партыі [2, воп. 1, спр. 24, л. 83], гэта значыць у строга вызначаным вышэйшым кіраўніцтвам выглядзе.

Усё яшчэ не вельмі добра была наладжана сувязь саюза з ЦК Расійскага камуністычнага саюза моладзі (РКСМ). Часта матэрыялы і цыркуляры ад яго камсамол ССРБ атрымліваў са спазненнем [2, воп. 1, спр. 20, л. 4]. 22 мая 1923 г. ЦК РКСМ запатрабаваў ад ЦК КСМБ рэгулярнай справаздачнасці. Да гэтага амаль ніякіх справаздач туды ад ЦК камсамолу ССРБ не паступала. У выпадку невыка-нання патрабавання ЦК расійскага камсамолу нават пагражаў рэпрэсіўнымі мерамі супраць



Беларуси

55

ЦК КСМБ і яго сакратара [2, воп. 2, спр. 13, л. 51]. Гэта сведчыць пра ўзмацненне тэндэнцыі да цэнтралізацыі кіраўніцтва камсамолам у межах СССР.

Камсамол ССРБ падтрымліваў сувязі і з суседнімі рэгіянальнымі арганізацыямі РКСМ. Так, у студзені 1923 г. на пленум ЦК КСМБ былі запрошаны прадстаўнікі Гомельскага і Смаленскага камсамольскіх губкомаў для наладжвання сувязі і абмену вопытам (напрыклад, камсамольцы Гомельскай губерні паспяхова вялі сістэматычную палітасветработу ў фабрычных клубах) [2, воп. 1, спр. 22, л. 1; спр. 23, л. 19].

ЦК расійскага камсамолу ў верасні 1923 г. адмоўна паставіўся да просьбы ЦК камсамолу ССРБ аб прымацаванні ўсяго КСМБ да якой-небудзь замежнай камсамольскай арганізацыі ў якасці шэфа і вырашыў ажыццяўляць прымацаванне толькі асобных ячэек і рабочых раёнаў. Гэта можа свед-чыць аб недаверы да кіраўніцтва камсамолу ССРБ. Але напрыканцы 1923 г. КСМБ усё ж такі быў прымацаваны ў якасці шэфа да камсамолу Літвы [2, воп. 2, спр. 13, л. 76, 100, 123].

Увогуле камсамольцы, прыбываючыя з-за мяжы ў ССРБ (нават і з дазволу свайго кіраўніцтва), не прымаліся на ўлік і не атрымлівалі ніякіх даручэнняў без санкцыі ЦК КСМБ, якая давалася толькі з дазволу ЦК РКСМ. Апошні ж даваў дазвол толькі тады, калі асобы аддзел ГПУ ўстанаўліваў асобу ўцекача і рэабілітаваў яго [2, воп. 2, спр. 13, л. 116, 122].

Былі і іншыя напрамкі дзейнасці камсамолу ССРБ, звязаныя са знешняй палітыкай. Так, саюз удзельнічаў у ІІІ кангрэсе КІМа, у дэманстрацыях пратэсту супраць акупацыі германскага Рура Францыяй і ў святкаванні міжнароднага юнацкага дня [2, воп. 1, спр. 24, л. 37].

КСМБ актыўна імкнуўся ўмацаваць свае пазіцыі і ў дзяржаўных органах. Усебеларускі з’езд саветаў прыняў рэзалюцыю з заклікам аб аказанні дапамогі камсамолу рэспублікі. Прадстаўнікі саюза былі абраны ў ЦВК ССРБ і на Х Усерасійскі з’езд саветаў, уведзены ў калегію наркамата асветы рэспублікі з правам рашаючага голасу. Наркамат асветы павінен быў узгадняць з КСМБ лінію паводзін у адносінах да іншых арганізацый моладзі [2, спр. 19, л. 113]. Дзяржаўная культурная работа сярод моладзі ажыццяўлялася толькі праз камсамол. Паводле праекта саюза пры СНК ССРБ быў створаны савет фізкультуры, а ў смету наркамата асветы ўключана шмат камсамольскіх культурна-асветных устаноў [2, воп. 1, спр. 22, л. 36–37].

Пацвярджэннем значнай ролі КСМБ у дзяржаўнай структуры з’яўляецца тое, што яшчэ 3 снежня 1923 г. ЦК саюза быў праінфармаваны пра ўзбуйненне тэрыторыі рэспублікі, якое планавалася. Цікава адзначыць, што камсамольскае кіраўніцтва Гомельскай вобласці было за аб’яднанне з ССРБ, а Віцебскай вобласці – супраць [2, воп. 1, спр. 24, л. 75, 81].

Актывісты КСМБ дасягнулі пэўнага поспеху ў рэвалюцыі быту і прапагандзе здаровага ладу жыцця. Але кадры актывістаў былі невялікія, вылучэнне новых ішло марудна. У паветах праца сярод камсамольскіх актывістаў не вялася. У камсамоле ССРБ не хапала актыўных работнікаў, назіралася перагружанасць актывістаў працай, саюзныя абавязкі паміж імі былі недастаткова рацыянальна размеркаваны [2, воп. 1, спр. 19, л. 109, 152], усё гэта тармазіла выхаваўчую і сама-адукацыйную работу сярод актывістаў.

Для папаўнення кадраў камсамольскіх актывістаў КСМБ імкнуўся выкарыстоўваць партшколы, але не вельмі паспяхова. Так, у цэнтральнай і дзвюх павятовых партшколах ССРБ займаліся 75 членаў саюза і праводзіліся заняткі па юнацкіх пытаннях у выглядзе юнсекцый [2, спр. 19, л. 83]. Але большасць выпускнікоў партшкол былі непрыдатныя да камсамольскай работы [2, спр. 22, л. 4].

У студзені 1923 г. узмацнілася палітасветработа КСМБ. У рэспубліцы мелася 7 камсамольскіх клубаў і 1 клуб прафшкол. Яны ажыўлена працавалі

і ўцягнулі ў працу шырокія масы моладзі, але 4 з іх патрабаваліся новыя памяшканні. Праўлен-не кожнага клуба складалася са старшыні, членаў камісій і сакратара. Пры клубах абавязко- ва працавалі бібліятэчная, спартыўная і гаспадарчая камісіі. Палітасветкамісія камсамолу ССРБ намячала план работы клубаў, праграму вечарын і сетку гурткоў, накіроўвала работнікаў для клубнай працы, атрымлівала справаздачы праўленняў клубаў [2, воп. 1, спр. 20, л. 15]. Аднак рацыянальнага ўзаемадзеяння паміж палітасветкамісіяй і клубамі не атрымлівалася. Да таго ж адчуваўся недахоп людзей для працы ў клубах. У Бабруйску гэта прывяло да таго, што для кіраўніцтва культурнымі і спартыўнымі гурткамі прыцягваліся інструктары-«макабісты» [2, воп. 1, спр. 19, л. 69, 72, 75].

55

ЦК КСМБ і яго сакратара [2, воп. 2, спр. 13, л. 51]. Гэта сведчыць пра ўзмацненне тэндэнцыі да цэнтралізацыі кіраўніцтва камсамолам у межах СССР.

Камсамол ССРБ падтрымліваў сувязі і з суседнімі рэгіянальнымі арганізацыямі РКСМ. Так, у студзені 1923 г. на пленум ЦК КСМБ былі запрошаны прадстаўнікі Гомельскага і Смаленскага камсамольскіх губкомаў для наладжвання сувязі і абмену вопытам (напрыклад, камсамольцы Гомельскай губерні паспяхова вялі сістэматычную палітасветработу ў фабрычных клубах) [2, воп. 1, спр. 22, л. 1; спр. 23, л. 19].

ЦК расійскага камсамолу ў верасні 1923 г. адмоўна паставіўся да просьбы ЦК камсамолу ССРБ аб прымацаванні ўсяго КСМБ да якой-небудзь замежнай камсамольскай арганізацыі ў якасці шэфа і вырашыў ажыццяўляць прымацаванне толькі асобных ячэек і рабочых раёнаў. Гэта можа свед-чыць аб недаверы да кіраўніцтва камсамолу ССРБ. Але напрыканцы 1923 г. КСМБ усё ж такі быў прымацаваны ў якасці шэфа да камсамолу Літвы [2, воп. 2, спр. 13, л. 76, 100, 123].

Увогуле камсамольцы, прыбываючыя з-за мяжы ў ССРБ (нават і з дазволу свайго кіраўніцтва), не прымаліся на ўлік і не атрымлівалі ніякіх даручэнняў без санкцыі ЦК КСМБ, якая давалася толькі з дазволу ЦК РКСМ. Апошні ж даваў дазвол толькі тады, калі асобы аддзел ГПУ ўстанаўліваў асобу ўцекача і рэабілітаваў яго [2, воп. 2, спр. 13, л. 116, 122].

Былі і іншыя напрамкі дзейнасці камсамолу ССРБ, звязаныя са знешняй палітыкай. Так, саюз удзельнічаў у ІІІ кангрэсе КІМа, у дэманстрацыях пратэсту супраць акупацыі германскага Рура Францыяй і ў святкаванні міжнароднага юнацкага дня [2, воп. 1, спр. 24, л. 37].

КСМБ актыўна імкнуўся ўмацаваць свае пазіцыі і ў дзяржаўных органах. Усебеларускі з’езд саветаў прыняў рэзалюцыю з заклікам аб аказанні дапамогі камсамолу рэспублікі. Прадстаўнікі саюза былі абраны ў ЦВК ССРБ і на Х Усерасійскі з’езд саветаў, уведзены ў калегію наркамата асветы рэспублікі з правам рашаючага голасу. Наркамат асветы павінен быў узгадняць з КСМБ лінію паводзін у адносінах да іншых арганізацый моладзі [2, спр. 19, л. 113]. Дзяржаўная культурная работа сярод моладзі ажыццяўлялася толькі праз камсамол. Паводле праекта саюза пры СНК ССРБ быў створаны савет фізкультуры, а ў смету наркамата асветы ўключана шмат камсамольскіх культурна-асветных устаноў [2, воп. 1, спр. 22, л. 36–37].

Пацвярджэннем значнай ролі КСМБ у дзяржаўнай структуры з’яўляецца тое, што яшчэ 3 снежня 1923 г. ЦК саюза быў праінфармаваны пра ўзбуйненне тэрыторыі рэспублікі, якое планавалася. Цікава адзначыць, што камсамольскае кіраўніцтва Гомельскай вобласці было за аб’яднанне з ССРБ, а Віцебскай вобласці – супраць [2, воп. 1, спр. 24, л. 75, 81].

Актывісты КСМБ дасягнулі пэўнага поспеху ў рэвалюцыі быту і прапагандзе здаровага ладу жыцця. Але кадры актывістаў былі невялікія, вылучэнне новых ішло марудна. У паветах праца сярод камсамольскіх актывістаў не вялася. У камсамоле ССРБ не хапала актыўных работнікаў, назіралася перагружанасць актывістаў працай, саюзныя абавязкі паміж імі былі недастаткова рацыянальна размеркаваны [2, воп. 1, спр. 19, л. 109, 152], усё гэта тармазіла выхаваўчую і сама-адукацыйную работу сярод актывістаў.

Для папаўнення кадраў камсамольскіх актывістаў КСМБ імкнуўся выкарыстоўваць партшколы, але не вельмі паспяхова. Так, у цэнтральнай і дзвюх павятовых партшколах ССРБ займаліся 75 членаў саюза і праводзіліся заняткі па юнацкіх пытаннях у выглядзе юнсекцый [2, спр. 19, л. 83]. Але большасць выпускнікоў партшкол былі непрыдатныя да камсамольскай работы [2, спр. 22, л. 4].

У студзені 1923 г. узмацнілася палітасветработа КСМБ. У рэспубліцы мелася 7 камсамольскіх клубаў і 1 клуб прафшкол. Яны ажыўлена працавалі

і ўцягнулі ў працу шырокія масы моладзі, але 4 з іх патрабаваліся новыя памяшканні. Праўлен-не кожнага клуба складалася са старшыні, членаў камісій і сакратара. Пры клубах абавязко- ва працавалі бібліятэчная, спартыўная і гаспадарчая камісіі. Палітасветкамісія камсамолу ССРБ намячала план работы клубаў, праграму вечарын і сетку гурткоў, накіроўвала работнікаў для клубнай працы, атрымлівала справаздачы праўленняў клубаў [2, воп. 1, спр. 20, л. 15]. Аднак рацыянальнага ўзаемадзеяння паміж палітасветкамісіяй і клубамі не атрымлівалася. Да таго ж адчуваўся недахоп людзей для працы ў клубах. У Бабруйску гэта прывяло да таго, што для кіраўніцтва культурнымі і спартыўнымі гурткамі прыцягваліся інструктары-«макабісты» [2, воп. 1, спр. 19, л. 69, 72, 75].



Беларуси

56

Работа бібліятэк клубаў была цесна звязана з працай гурткоў палітшкол. Праводзіліся палі- тызаваныя вечары пытанняў і адказаў, азнаямленне з рэвалюцыйнымі датамі, палітзводкамі. У клубах выпускаліся «жывыя» газеты [2, воп. 1, спр. 19, л. 72–74].

Трэба адзначыць, што ЦК КСМБ забараніў правядзенне ў клубах танцаў. Камсамольцам было забаронена наведваць вяселлі. За ўдзел у балах-маскарадах выключалі з саюза. Самі ж сходы і вечарыны камсамолу ССРБ былі шаблоннымі і нецікавымі для моладзі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4–5, 9, 11], хаця святкаванне юбілею КСМБ прайшло паспяхова. У Менску ў ім удзельнічала 5 тыс. чалавек [2, воп. 1, спр. 19, л. 76].

Увогуле палітасветработа лічылася прыярытэтнай для камсамолу. Камсамольцы ў маштабе ССРБ ажыццяўлялі дэкрэт аб выдаленні «шкоднай» літаратуры з бібліятэк [2, воп. 1, спр. 22, л. 18]. Але к маю 1923 г. палітычны бок выхаваўчай працы саюза аслабеў [2, воп. 1, спр. 19, л. 13, 41].

Пры ЦК КСМБ працавала і метадалагічная камісія па палітадукацыі. Паводле яе распрацовак першай ступенню палітвыхавання лічыўся палітгурток, заняткі ў якім былі разлічаны на 4 меся-цы. Ліквідацыя палітнепісьменнасці праводзілася ў асноўным у палітшколах ніжэйшай і вышэй-шай ступеняў пры клубах. Першыя азнаямлялі новага члена саюза з элементарнымі палітведамі з марксісцкага пункту гледжання, вучылі чытаць партыйныя газеты. Такіх школ у ССРБ было 21 (665 чалавек), але не ва ўсіх гэтых школах хапала кіраўнікоў груп. Другія былі прызначаны для тых, хто ўжо засвоіў палітпісьменнасць і вывучаў гісторыю народнай гаспадаркі і рэвалюцыйнага руху. У ССРБ было 12 такіх школ (328 чалавек). Курс навучання ў школах займаў прыкладна 4 месяцы. Акрамя гэтага арганізоўваліся палітгурткі спецыяльнага характару. Паспяхова ліквідава-лася палітнепісьменнасць у гуртках арганізацый Менска [2, воп. 1, спр. 19, л. 69–70].

Прапагандысцкія калектывы камсамолу ССРБ кіраваліся палітасветкамісіямі паветгаркомаў ці райкомаў КСМБ. Гэтыя калектывы збіраліся не менш чым раз на тыдзень, але абслугоўвалі толькі агульныя сходы ячэек. Да таго ж самастойнасць кіруючага ядра ячэек была абмежавана замацаваннем за імі палітработнікаў [2, воп. 1, спр. 19, л. 153, 155–156].

Палітасветработа вясковых ячэек камсамолу ССРБ, у многіх з якіх меліся палітгурткі, да лістапада 1923 г. не мела сістэматычнага характару, бо не хапала актывістаў. У вёсках саюз для палітасветы разгарнуў сетку хат-чытальняў і разаслаў ячэйкам агітацыйныя перасоўкі. Вясковыя камсамольцы таксама выклікаліся ў гарады для ліквідацыі палітнепісьменнасці на казарменным становішчы [2, воп. 1, спр. 19, л. 79, 81–82]. Асабліва актыўна ўдзельнічала ў культурна-асветнай рабоце моладзь саўгасаў [2, воп. 1, спр. 22, л. 88, 90].

Палітасветработа КСМБ сярод беспартыйнай рабочай моладзі прафсаюзаў выяўлялася ва ўцягванні яе ў агульнаадукацыйныя школы для моладзі, спартыўныя групы, камсамольскія экскурсіі, вечарыны і клубы, арганізацыі ячэек камсамолу па вытворчым прынцыпе. У Менску і Бабруйску былі створаны прафесійныя клубы для рабочай моладзі. Уся гэта праца рабілася з максімальным выкарыстаннем сіл і сродкаў прафсаюзных органаў. Культкамісіі прафсаюзаў павінны былі адлічваць пэўны працэнт са сваіх сум на працу КСМБ сярод моладзі прафсаюзаў [2, воп. 1, спр. 23, л. 12–13].

Разам з тым кантакт камсамолу ССРБ з прафсаюзамі лічыўся недастатковым. КСМБ дзейсна ўдзельнічаў у працы з’ездаў прафсаюзаў, праводзячы сваіх прадстаўнікоў у члены і кандыдаты прафсаюзных праўленняў, але масавага ўдзелу камсамольцаў у працы прафсаюзаў не назіралася. На 2 з’ездах прафсаюзаў рэспублікі з 487 дэлегатаў 66 былі камсамольцамі. У 13 з 14 праўленняў прафсаюзаў ССРБ былі выбраны прадстаўнікі КСМБ. Тое ж назіралася і ў складзе павятовых прафсаюзных праўленняў, акрамя Барысава, але камсамольскія прадстаўнікі ў прафсаюзах недастаткова былі ўцягнуты ў прафсаюзную працу [2, воп. 1, спр. 22, л. 22, 36, 65, 97]. На май 1923 г. КСМБ меў 17 працаздольных прадстаўнікоў у рэспубліканскіх аддзелах прафсаюзаў, 2 – у павя- товых прафбюро, 17 – у павятовых прафаддзяленнях. Гэтыя прадстаўнікі вялі сістэматычную планавую работу, узгодненую з эканамічнай камісіяй прафорганаў. Асаблівая ўвага надавалася працы на чыгунцы [2, воп. 1, спр. 19, л. 87–88].

К маю 1923 г. адзначаліся паляпшэнне сувязі і рост аўтарытэту камсамолу ССРБ сярод рабо-чай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 38]. Па прафсаюзах не радзей раза ў месяц праводзіліся агульныя сходы рабочай моладзі да 18 (а часам да 20) гадоў, у залежнасці ад вырашаемых пытанняў. Павестка сходаў адмыслова рыхтавалася. Кампанія канферэнцый рабочай моладзі прайшла па

56

Работа бібліятэк клубаў была цесна звязана з працай гурткоў палітшкол. Праводзіліся палі- тызаваныя вечары пытанняў і адказаў, азнаямленне з рэвалюцыйнымі датамі, палітзводкамі. У клубах выпускаліся «жывыя» газеты [2, воп. 1, спр. 19, л. 72–74].

Трэба адзначыць, што ЦК КСМБ забараніў правядзенне ў клубах танцаў. Камсамольцам было забаронена наведваць вяселлі. За ўдзел у балах-маскарадах выключалі з саюза. Самі ж сходы і вечарыны камсамолу ССРБ былі шаблоннымі і нецікавымі для моладзі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4–5, 9, 11], хаця святкаванне юбілею КСМБ прайшло паспяхова. У Менску ў ім удзельнічала 5 тыс. чалавек [2, воп. 1, спр. 19, л. 76].

Увогуле палітасветработа лічылася прыярытэтнай для камсамолу. Камсамольцы ў маштабе ССРБ ажыццяўлялі дэкрэт аб выдаленні «шкоднай» літаратуры з бібліятэк [2, воп. 1, спр. 22, л. 18]. Але к маю 1923 г. палітычны бок выхаваўчай працы саюза аслабеў [2, воп. 1, спр. 19, л. 13, 41].

Пры ЦК КСМБ працавала і метадалагічная камісія па палітадукацыі. Паводле яе распрацовак першай ступенню палітвыхавання лічыўся палітгурток, заняткі ў якім былі разлічаны на 4 меся-цы. Ліквідацыя палітнепісьменнасці праводзілася ў асноўным у палітшколах ніжэйшай і вышэй-шай ступеняў пры клубах. Першыя азнаямлялі новага члена саюза з элементарнымі палітведамі з марксісцкага пункту гледжання, вучылі чытаць партыйныя газеты. Такіх школ у ССРБ было 21 (665 чалавек), але не ва ўсіх гэтых школах хапала кіраўнікоў груп. Другія былі прызначаны для тых, хто ўжо засвоіў палітпісьменнасць і вывучаў гісторыю народнай гаспадаркі і рэвалюцыйнага руху. У ССРБ было 12 такіх школ (328 чалавек). Курс навучання ў школах займаў прыкладна 4 месяцы. Акрамя гэтага арганізоўваліся палітгурткі спецыяльнага характару. Паспяхова ліквідава-лася палітнепісьменнасць у гуртках арганізацый Менска [2, воп. 1, спр. 19, л. 69–70].

Прапагандысцкія калектывы камсамолу ССРБ кіраваліся палітасветкамісіямі паветгаркомаў ці райкомаў КСМБ. Гэтыя калектывы збіраліся не менш чым раз на тыдзень, але абслугоўвалі толькі агульныя сходы ячэек. Да таго ж самастойнасць кіруючага ядра ячэек была абмежавана замацаваннем за імі палітработнікаў [2, воп. 1, спр. 19, л. 153, 155–156].

Палітасветработа вясковых ячэек камсамолу ССРБ, у многіх з якіх меліся палітгурткі, да лістапада 1923 г. не мела сістэматычнага характару, бо не хапала актывістаў. У вёсках саюз для палітасветы разгарнуў сетку хат-чытальняў і разаслаў ячэйкам агітацыйныя перасоўкі. Вясковыя камсамольцы таксама выклікаліся ў гарады для ліквідацыі палітнепісьменнасці на казарменным становішчы [2, воп. 1, спр. 19, л. 79, 81–82]. Асабліва актыўна ўдзельнічала ў культурна-асветнай рабоце моладзь саўгасаў [2, воп. 1, спр. 22, л. 88, 90].

Палітасветработа КСМБ сярод беспартыйнай рабочай моладзі прафсаюзаў выяўлялася ва ўцягванні яе ў агульнаадукацыйныя школы для моладзі, спартыўныя групы, камсамольскія экскурсіі, вечарыны і клубы, арганізацыі ячэек камсамолу па вытворчым прынцыпе. У Менску і Бабруйску былі створаны прафесійныя клубы для рабочай моладзі. Уся гэта праца рабілася з максімальным выкарыстаннем сіл і сродкаў прафсаюзных органаў. Культкамісіі прафсаюзаў павінны былі адлічваць пэўны працэнт са сваіх сум на працу КСМБ сярод моладзі прафсаюзаў [2, воп. 1, спр. 23, л. 12–13].

Разам з тым кантакт камсамолу ССРБ з прафсаюзамі лічыўся недастатковым. КСМБ дзейсна ўдзельнічаў у працы з’ездаў прафсаюзаў, праводзячы сваіх прадстаўнікоў у члены і кандыдаты прафсаюзных праўленняў, але масавага ўдзелу камсамольцаў у працы прафсаюзаў не назіралася. На 2 з’ездах прафсаюзаў рэспублікі з 487 дэлегатаў 66 былі камсамольцамі. У 13 з 14 праўленняў прафсаюзаў ССРБ былі выбраны прадстаўнікі КСМБ. Тое ж назіралася і ў складзе павятовых прафсаюзных праўленняў, акрамя Барысава, але камсамольскія прадстаўнікі ў прафсаюзах недастаткова былі ўцягнуты ў прафсаюзную працу [2, воп. 1, спр. 22, л. 22, 36, 65, 97]. На май 1923 г. КСМБ меў 17 працаздольных прадстаўнікоў у рэспубліканскіх аддзелах прафсаюзаў, 2 – у павя- товых прафбюро, 17 – у павятовых прафаддзяленнях. Гэтыя прадстаўнікі вялі сістэматычную планавую работу, узгодненую з эканамічнай камісіяй прафорганаў. Асаблівая ўвага надавалася працы на чыгунцы [2, воп. 1, спр. 19, л. 87–88].

К маю 1923 г. адзначаліся паляпшэнне сувязі і рост аўтарытэту камсамолу ССРБ сярод рабо-чай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 38]. Па прафсаюзах не радзей раза ў месяц праводзіліся агульныя сходы рабочай моладзі да 18 (а часам да 20) гадоў, у залежнасці ад вырашаемых пытанняў. Павестка сходаў адмыслова рыхтавалася. Кампанія канферэнцый рабочай моладзі прайшла па



Беларуси

57

ўсёй рэспубліцы. Была наладжана сувязь з усімі прафсаюзамі і нізавымі прафячэйкамі, куды былі падабраны прадстаўнікі, якія вялі вялікую працу сярод моладзі. Рабочая моладзь была добра ахоплена камсамольскай працай і лёгка збіралася. Асабліва гэта тычыцца моладзі прыватных дробных прадпрыемстваў. Па ўсёй ССРБ гэта моладзь была разбіта на групы, за якімі былі замацава-ны камсамольцы [2, воп. 1, спр. 19, л. 88–89, 99]. Дзіўна, але моладзь дзяржаўных прамысло-вых прадпрыемстваў лічылася мала закранутай дзейнасцю КСМБ. У некаторых павятовых камсамольскіх прадстаўнікоў у прафсаюзах назіраўся адрыў працы сярод падлеткаў ад агульна-саюзнай [2, воп. 1, спр. 24, л. 56]. У мястэчках КСМБ вёў асцярожную работу без ужывання прымусу ў дачыненні да моладзі і рэпрэсій у адносінах да прыватных гаспадароў [2, воп. 1, спр. 22, л. 23], што сведчыць пра ўлік спецыфікі НЭП.

Камсамол ССРБ надаваў увагу і барацьбе з рэлігіяй. Было праведзена камсамольскае раство, у Менску нават быў праведзены карнавал, але заставаўся слабым яго прапагандысцкі бок. КСМБ як арганізацыя ўдзельнічаў у правядзенні суда над сінагогай у Барысаве. Яўбюро ЦК саюза ўдзельнічала ў пераўтварэнні Менскай харальнай сінагогі ў рабочы клуб. У час каталіцкага вялікадня польбюро ЦК камсамолу ССРБ арганізавала антырэлігійны вечар [2, воп. 1, спр. 20, л. 24, 27; спр. 23, л. 2]. У апошнія дні праваслаўнага і яўрэйскага вялікадня былі праведзены нядзельнікі на карысць Міжнароднай арганізацыі дапамогі рэвалюцыянерам, але назваць іх масавымі немагчыма, паколькі ў іх удзельнічала толькі крыху больш 800 чалавек. К маю 1923 г. памеры антырэлігійнай кампаніі яшчэ больш зменшыліся [2, воп. 1, спр. 19, л. 76–77]. У цэлым антырэлігійная прапаганда КСМБ характарызавалася вышэйшым партыйным кіраўніцтвам як слабая [2, воп. 1, спр. 22, л. 83].

У лютым 1923 г. адбылася 1-я канферэнцыя камсамольцаў-палякаў, на якой было выбрана поль-бюро пры ЦК камсамолу ССРБ. У канцы сакавіка 1923 г. яно ўтварыла ў Менску гурток паліт-пісьменнасці (30 чалавек). Але ў жніўні – верасні 1923 г. у польбюро адсутнічала ўсялякая сувязь з ЦК саюза (што сведчыць пра неадладжанасць струтуры нават кіруючага цэнтра КСМБ) і ўся праца вялася непасрэдна праз польбюро ЦБ КП(б)Б. Сярод польскай моладзі арганізоўваліся гурткі прыхільні- каў камсамолу. Ва ўсіх 6 паветгаркомах саюза меліся польбюро, але не хапала палякаў-актывістаў [6, воп. 1, спр. 24, л. 44]. Увогуле з-за таго, што ў час польска-савецкай вайны на акупіраванай Польшчай тэрыторыі Беларусі польская моладзь удзельнічала ў скаўцкіх і падобных арганізацыях, яе цяжка было ўцягнуць у КСМБ, нават камсамольцы-палякі неахвотна падтрымлівалі сувязь з саю-зам. Усяго ў ССРБ у 1923 г. адбыліся 3 агульныя сходы польскай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 26–27].

Да кастрычніка 1923 г. праца яўбюро ЦК КСМБ вялася саматужным чынам. У Менску быў ство-раны яўрэйскі прапагандысцкі калектыў з камсамольцаў, валодаючых ідыш. У Менску, Мазыры і Бабруйску былі праведзены канферэнцыі яўрэйскай рабочай моладзі. Сярод яўрэйскай моладзі ССРБ саюз распаўсюджваў агітацыйную літаратуру на ідыш. Але і ў лістападзе 1923 г. паветгаркомы КСМБ недастаткова ўвагі надавалі працы сярод яўрэйскай моладзі [2, воп. 1, спр. 24, л. 49, 72].

У ліпені 1923 г. камсамол ССРБ пачаў праводзіць палітыку вырашэння нацыянальнага пытання ў рэспубліцы. Пры бюро ЦК КСМБ 19 ліпеня 1923 г. была нават створана спецыяльная камісія для распрацоўкі пытанняў аб нацыянальных момантах у працы саюза. На думку ліпеньскага пленума ЦК саюза, беларусізацыю трэба было весці павольна [2, воп. 1, спр. 22, л. 34, 36, 73; спр. 24, л. 2]. Да гэтага пленума нацыянальнае пытанне ў камсамоле ССРБ ніколі канкрэтна не ставілася.

Увогуле ў працы КСМБ важную ролю адыгрывалі ідыш і польская мова, а да беларускай мовы існавала не зусім добрае стаўленне. Беларуская інтэлігенцыя знаходзілася ў баку ад камса-молу. З канца жніўня 1923 г. у ячэйках саюза стала заахвочвацца праца з моладдзю на яе роднай мове. Вясковых актывістаў КСМБ нават абавязалі ў вызначаны тэрмін вывучыць беларускую мову, якая ўжывалася ў многіх камсамольскіх ячэйках, аднак рэальная праца па нацыянальным пытанні ў саюзе амаль не вялася. Беларускія аб’яднанні ў ячэйках камсамолу на вёсцы па сутнасці не існавалі, хаця афіцыйна кіраваліся непасрэдна паветгаркомамі КСМБ праз інспектараў па працы на вёсцы [2, воп. 1, спр. 22, л. 72, 75, 82–83; спр. 20, л. 3].

З сакавіка 1923 г. пашырылася сувязь саюза з Чырвонай Арміяй па ваеннай лініі. Замест ваен-най камісіі пры ЦК камсамолу ССРБ была створана сталая ваенная нарада з удзелам прадстаўнікоў вайсковых часцей рэспублікі. Адбыўся абмен прадстаўнікамі з палітычнымі аддзеламі дывізій. Палітаддзелы дывізій прымалі ўдзел у некаторых кампаніях КСМБ (тыдзень флоту і антырэлігійная).

57

ўсёй рэспубліцы. Была наладжана сувязь з усімі прафсаюзамі і нізавымі прафячэйкамі, куды былі падабраны прадстаўнікі, якія вялі вялікую працу сярод моладзі. Рабочая моладзь была добра ахоплена камсамольскай працай і лёгка збіралася. Асабліва гэта тычыцца моладзі прыватных дробных прадпрыемстваў. Па ўсёй ССРБ гэта моладзь была разбіта на групы, за якімі былі замацава-ны камсамольцы [2, воп. 1, спр. 19, л. 88–89, 99]. Дзіўна, але моладзь дзяржаўных прамысло-вых прадпрыемстваў лічылася мала закранутай дзейнасцю КСМБ. У некаторых павятовых камсамольскіх прадстаўнікоў у прафсаюзах назіраўся адрыў працы сярод падлеткаў ад агульна-саюзнай [2, воп. 1, спр. 24, л. 56]. У мястэчках КСМБ вёў асцярожную работу без ужывання прымусу ў дачыненні да моладзі і рэпрэсій у адносінах да прыватных гаспадароў [2, воп. 1, спр. 22, л. 23], што сведчыць пра ўлік спецыфікі НЭП.

Камсамол ССРБ надаваў увагу і барацьбе з рэлігіяй. Было праведзена камсамольскае раство, у Менску нават быў праведзены карнавал, але заставаўся слабым яго прапагандысцкі бок. КСМБ як арганізацыя ўдзельнічаў у правядзенні суда над сінагогай у Барысаве. Яўбюро ЦК саюза ўдзельнічала ў пераўтварэнні Менскай харальнай сінагогі ў рабочы клуб. У час каталіцкага вялікадня польбюро ЦК камсамолу ССРБ арганізавала антырэлігійны вечар [2, воп. 1, спр. 20, л. 24, 27; спр. 23, л. 2]. У апошнія дні праваслаўнага і яўрэйскага вялікадня былі праведзены нядзельнікі на карысць Міжнароднай арганізацыі дапамогі рэвалюцыянерам, але назваць іх масавымі немагчыма, паколькі ў іх удзельнічала толькі крыху больш 800 чалавек. К маю 1923 г. памеры антырэлігійнай кампаніі яшчэ больш зменшыліся [2, воп. 1, спр. 19, л. 76–77]. У цэлым антырэлігійная прапаганда КСМБ характарызавалася вышэйшым партыйным кіраўніцтвам як слабая [2, воп. 1, спр. 22, л. 83].

У лютым 1923 г. адбылася 1-я канферэнцыя камсамольцаў-палякаў, на якой было выбрана поль-бюро пры ЦК камсамолу ССРБ. У канцы сакавіка 1923 г. яно ўтварыла ў Менску гурток паліт-пісьменнасці (30 чалавек). Але ў жніўні – верасні 1923 г. у польбюро адсутнічала ўсялякая сувязь з ЦК саюза (што сведчыць пра неадладжанасць струтуры нават кіруючага цэнтра КСМБ) і ўся праца вялася непасрэдна праз польбюро ЦБ КП(б)Б. Сярод польскай моладзі арганізоўваліся гурткі прыхільні- каў камсамолу. Ва ўсіх 6 паветгаркомах саюза меліся польбюро, але не хапала палякаў-актывістаў [6, воп. 1, спр. 24, л. 44]. Увогуле з-за таго, што ў час польска-савецкай вайны на акупіраванай Польшчай тэрыторыі Беларусі польская моладзь удзельнічала ў скаўцкіх і падобных арганізацыях, яе цяжка было ўцягнуць у КСМБ, нават камсамольцы-палякі неахвотна падтрымлівалі сувязь з саю-зам. Усяго ў ССРБ у 1923 г. адбыліся 3 агульныя сходы польскай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 26–27].

Да кастрычніка 1923 г. праца яўбюро ЦК КСМБ вялася саматужным чынам. У Менску быў ство-раны яўрэйскі прапагандысцкі калектыў з камсамольцаў, валодаючых ідыш. У Менску, Мазыры і Бабруйску былі праведзены канферэнцыі яўрэйскай рабочай моладзі. Сярод яўрэйскай моладзі ССРБ саюз распаўсюджваў агітацыйную літаратуру на ідыш. Але і ў лістападзе 1923 г. паветгаркомы КСМБ недастаткова ўвагі надавалі працы сярод яўрэйскай моладзі [2, воп. 1, спр. 24, л. 49, 72].

У ліпені 1923 г. камсамол ССРБ пачаў праводзіць палітыку вырашэння нацыянальнага пытання ў рэспубліцы. Пры бюро ЦК КСМБ 19 ліпеня 1923 г. была нават створана спецыяльная камісія для распрацоўкі пытанняў аб нацыянальных момантах у працы саюза. На думку ліпеньскага пленума ЦК саюза, беларусізацыю трэба было весці павольна [2, воп. 1, спр. 22, л. 34, 36, 73; спр. 24, л. 2]. Да гэтага пленума нацыянальнае пытанне ў камсамоле ССРБ ніколі канкрэтна не ставілася.

Увогуле ў працы КСМБ важную ролю адыгрывалі ідыш і польская мова, а да беларускай мовы існавала не зусім добрае стаўленне. Беларуская інтэлігенцыя знаходзілася ў баку ад камса-молу. З канца жніўня 1923 г. у ячэйках саюза стала заахвочвацца праца з моладдзю на яе роднай мове. Вясковых актывістаў КСМБ нават абавязалі ў вызначаны тэрмін вывучыць беларускую мову, якая ўжывалася ў многіх камсамольскіх ячэйках, аднак рэальная праца па нацыянальным пытанні ў саюзе амаль не вялася. Беларускія аб’яднанні ў ячэйках камсамолу на вёсцы па сутнасці не існавалі, хаця афіцыйна кіраваліся непасрэдна паветгаркомамі КСМБ праз інспектараў па працы на вёсцы [2, воп. 1, спр. 22, л. 72, 75, 82–83; спр. 20, л. 3].

З сакавіка 1923 г. пашырылася сувязь саюза з Чырвонай Арміяй па ваеннай лініі. Замест ваен-най камісіі пры ЦК камсамолу ССРБ была створана сталая ваенная нарада з удзелам прадстаўнікоў вайсковых часцей рэспублікі. Адбыўся абмен прадстаўнікамі з палітычнымі аддзеламі дывізій. Палітаддзелы дывізій прымалі ўдзел у некаторых кампаніях КСМБ (тыдзень флоту і антырэлігійная).



Беларуси

58

У Барысаве нават практыкаваліся сумесныя з чырвонаармейцамі вечары і сходы. Камсамольцы накіроўваліся на службу ў палкі па месцы жыхарства. У маі 1923 г. праводзілася мабілізацыя членаў саюза на ваенна-палітычныя курсы. Паспяхова прайшла вярбоўка на камандзірскія курсы. З-за адсутнасці месцаў нават не ўсе жадаючыя былі на іх залічаны. У ліпені 1923 г. КСМБ узмацніў удзел у вайсковым будаўніцтве, але стан камсамольцаў у Чырвонай Арміі быў не аформлены, і вайско-вы настрой у саюзе быў яшчэ не на патрэбнай вышыні [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 36, 51, 81; спр. 23, л. 16].

У сувязі з міжнародным становішчам пры часцях асобага прызначэння ССРБ была створана паказальная рота ў 200 чалавек, палову якой склалі члены КСМБ. Камсамольцы, прайшоўшыя лагерныя зборы ў гэтых часцях, вызваляліся ад дапрызыўной падрыхтоўкі. Часці асобага пры-значэння звярталі ўвагу і на ліквідацыю ваеннай непісьменнасці сярод членаў саюза, але ім заўсёды давяралася толькі каравульная служба [2, воп. 1, спр. 24, л. 51, 63]. Увогуле ў працы гэтых часцей камсамольцамі назіралася пэўная хаатычнасць [2, воп. 1, спр. 22, л. 82].

Важная роля ў вайсковай падрыхтоўцы моладзі адводзілася ўсенавучу. У ССРБ існавала 123 пункты ўсенавуча, але толькі ў 76 меліся палітработнікі. Штат усенавуча рэспублікі складаў 50 чалавек. Ім даводзілася працаваць з 30 тыс. маладых людзей 1902–1903 гг. нараджэння. У выніку 81 % дапрызыўнікоў прайшлі агульную падрыхтоўку, а 91 % – спецыяльную падрыхтоўку. З молад-дзю 1902 г. нараджэння было праведзена 392 палітгутаркі, а з моладдзю 1903 г. нараджэння – 612. На вёсцы назіралася пэўная зацікаўленасць сялян дапрызыўной палітработай, у горадзе, наадва-рот, непралетарская моладзь у большасці адмоўна адносілася да яе. У якасці палітработы рабіліся даклады аб міжнародным і ўнутраным становішчы, праводзіліся чыткі газет. Паспяхова сярод дапрызыўнікоў прайшла кампанія з нагоды 5-й гадавіны Чырвонай Арміі. У якасці культработы з дапрызыўнікамі былі самастойна пастаўлены 18 спектакляў, арганізаваны наведванні тэатраў, прачытана 21 медыцынская лекцыя. Аднак паўторны збор дапрызыўнікоў 1902 г. нараджэння прайшоў нездавальняюча [2, воп. 1, спр. 22, л. 5, 87], і палітасветработа сярод іх правалілася. З 27 тыс. дапрызыўнікоў 1902–1903 гг. нараджэння 6 тыс. былі непісьменнымі [2, воп. 1, спр. 24, л. 63].

КСМБ імкнуўся весці актыўную шэфскую работу. У самім саюзе дзейнічала Цэнтральная шэфская камісія з 5 членаў на чале з сакратаром ЦК камсамолу ССРБ [2, воп. 1, спр. 23, л. 12].

У сакавіку 1923 г. ЦК КСМБ адпраўляў падарункі і грошы ў Цэнтральную шэфскую камісію над Чырвоным Флотам [2, воп. 2, спр. 14, л. 13]. Вялася адмысловая мабілізацыя камсамольцаў на флот праз развёрстку па кожных паветгаркомах і райкомах саюза [2, воп. 1, спр. 24, л. 46]. Але ЦК РКСМ забараніў шэфства над асобнымі вайсковымі часцямі ў ССРБ і суднамі, таму КСМБ лічыўся шэфам Балтыйскага флоту. Аднак шэфскія камісіі па флоту ў камсамоле ССРБ рэальна не працавалі. Развёрстка шэфскіх узносаў, за выключэннем паветгаркомаў Менска і Ігумена, не выконвалася [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 51].

У маі 1923 г. КСМБ распачаў кампанію за калектыўнае ўступленне ячэек саюза ў Таварыства сяброў паветранага флоту. Па загаду ЦК камсамолу ССРБ нават павятовыя камітэты саюза ўступалі ў гэта таварыства. Праводзілася таксама кампанія дапамогі паветранаму флоту пад лозунгам «Аэраплану «Савецкая Беларусь» – камсамольскія крылы!» [2, воп. 1, спр. 23, л. 17].

У 1923 г. адзначаліся значнае пашырэнне камсамольскага друку і рост яго папулярнасці. ЦК КСМБ выдаваў праз польскае выдавецтва «Культура» штомесячны часопіс для поль-

скай моладзі «Гвязда млодзёжы» (адзіны ў СССР). Ён распаўсюджваўся па ўсім Савецкім Саюзе і з’яўляўся вельмі дэфіцытным, хаця і крытыкаваўся за адсутнасць камсамольскага характару. Але ў чэрвені 1923 г. часопіс трапіў пад пагрозу закрыцця з-за недахопу сродкаў у ЦК КСМБ [2, воп. 2, спр. 13, л. 41].

Увогуле аддзел друку ЦК камсамолу ССРБ выдаваў яшчэ 3 газеты: «Красная смена», «Юный пахарь» з дадаткам «Комсомольское село», «Юнгер Арбетэр» і часопіс «Маладняк», а таксама ўдзельнічаў у выданні часопіса «Партшкольский мирок», на якім была пастаўлена марка «Красной смены». ЦК саюза арганізаваў і выданне старонкі для вясковай моладзі на беларускай мове ў газеце «Советская Белоруссия». Існавалі камсамольскія аддзелы ў часопісе КП(б)Б «Вперёд» і газетах «Звезда» і «Векер» [2, воп. 1, спр. 22, л. 84; спр. 20, л. 14, 25; спр. 23, л. 24].

Лічыўся недапушчальным выпуск органамі асветы друкаваных выданняў для моладзі і наву- чэнцаў без кіраўніцтва і дазволу з боку ЦК КСМБ. Аднак яшчэ не былі наладжаны рэгулярныя выданне і дастаўка камсамольскіх газет. Падпісная кампанія вялася па развёрстцы, але яе

58

У Барысаве нават практыкаваліся сумесныя з чырвонаармейцамі вечары і сходы. Камсамольцы накіроўваліся на службу ў палкі па месцы жыхарства. У маі 1923 г. праводзілася мабілізацыя членаў саюза на ваенна-палітычныя курсы. Паспяхова прайшла вярбоўка на камандзірскія курсы. З-за адсутнасці месцаў нават не ўсе жадаючыя былі на іх залічаны. У ліпені 1923 г. КСМБ узмацніў удзел у вайсковым будаўніцтве, але стан камсамольцаў у Чырвонай Арміі быў не аформлены, і вайско-вы настрой у саюзе быў яшчэ не на патрэбнай вышыні [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 36, 51, 81; спр. 23, л. 16].

У сувязі з міжнародным становішчам пры часцях асобага прызначэння ССРБ была створана паказальная рота ў 200 чалавек, палову якой склалі члены КСМБ. Камсамольцы, прайшоўшыя лагерныя зборы ў гэтых часцях, вызваляліся ад дапрызыўной падрыхтоўкі. Часці асобага пры-значэння звярталі ўвагу і на ліквідацыю ваеннай непісьменнасці сярод членаў саюза, але ім заўсёды давяралася толькі каравульная служба [2, воп. 1, спр. 24, л. 51, 63]. Увогуле ў працы гэтых часцей камсамольцамі назіралася пэўная хаатычнасць [2, воп. 1, спр. 22, л. 82].

Важная роля ў вайсковай падрыхтоўцы моладзі адводзілася ўсенавучу. У ССРБ існавала 123 пункты ўсенавуча, але толькі ў 76 меліся палітработнікі. Штат усенавуча рэспублікі складаў 50 чалавек. Ім даводзілася працаваць з 30 тыс. маладых людзей 1902–1903 гг. нараджэння. У выніку 81 % дапрызыўнікоў прайшлі агульную падрыхтоўку, а 91 % – спецыяльную падрыхтоўку. З молад-дзю 1902 г. нараджэння было праведзена 392 палітгутаркі, а з моладдзю 1903 г. нараджэння – 612. На вёсцы назіралася пэўная зацікаўленасць сялян дапрызыўной палітработай, у горадзе, наадва-рот, непралетарская моладзь у большасці адмоўна адносілася да яе. У якасці палітработы рабіліся даклады аб міжнародным і ўнутраным становішчы, праводзіліся чыткі газет. Паспяхова сярод дапрызыўнікоў прайшла кампанія з нагоды 5-й гадавіны Чырвонай Арміі. У якасці культработы з дапрызыўнікамі былі самастойна пастаўлены 18 спектакляў, арганізаваны наведванні тэатраў, прачытана 21 медыцынская лекцыя. Аднак паўторны збор дапрызыўнікоў 1902 г. нараджэння прайшоў нездавальняюча [2, воп. 1, спр. 22, л. 5, 87], і палітасветработа сярод іх правалілася. З 27 тыс. дапрызыўнікоў 1902–1903 гг. нараджэння 6 тыс. былі непісьменнымі [2, воп. 1, спр. 24, л. 63].

КСМБ імкнуўся весці актыўную шэфскую работу. У самім саюзе дзейнічала Цэнтральная шэфская камісія з 5 членаў на чале з сакратаром ЦК камсамолу ССРБ [2, воп. 1, спр. 23, л. 12].

У сакавіку 1923 г. ЦК КСМБ адпраўляў падарункі і грошы ў Цэнтральную шэфскую камісію над Чырвоным Флотам [2, воп. 2, спр. 14, л. 13]. Вялася адмысловая мабілізацыя камсамольцаў на флот праз развёрстку па кожных паветгаркомах і райкомах саюза [2, воп. 1, спр. 24, л. 46]. Але ЦК РКСМ забараніў шэфства над асобнымі вайсковымі часцямі ў ССРБ і суднамі, таму КСМБ лічыўся шэфам Балтыйскага флоту. Аднак шэфскія камісіі па флоту ў камсамоле ССРБ рэальна не працавалі. Развёрстка шэфскіх узносаў, за выключэннем паветгаркомаў Менска і Ігумена, не выконвалася [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 51].

У маі 1923 г. КСМБ распачаў кампанію за калектыўнае ўступленне ячэек саюза ў Таварыства сяброў паветранага флоту. Па загаду ЦК камсамолу ССРБ нават павятовыя камітэты саюза ўступалі ў гэта таварыства. Праводзілася таксама кампанія дапамогі паветранаму флоту пад лозунгам «Аэраплану «Савецкая Беларусь» – камсамольскія крылы!» [2, воп. 1, спр. 23, л. 17].

У 1923 г. адзначаліся значнае пашырэнне камсамольскага друку і рост яго папулярнасці. ЦК КСМБ выдаваў праз польскае выдавецтва «Культура» штомесячны часопіс для поль-

скай моладзі «Гвязда млодзёжы» (адзіны ў СССР). Ён распаўсюджваўся па ўсім Савецкім Саюзе і з’яўляўся вельмі дэфіцытным, хаця і крытыкаваўся за адсутнасць камсамольскага характару. Але ў чэрвені 1923 г. часопіс трапіў пад пагрозу закрыцця з-за недахопу сродкаў у ЦК КСМБ [2, воп. 2, спр. 13, л. 41].

Увогуле аддзел друку ЦК камсамолу ССРБ выдаваў яшчэ 3 газеты: «Красная смена», «Юный пахарь» з дадаткам «Комсомольское село», «Юнгер Арбетэр» і часопіс «Маладняк», а таксама ўдзельнічаў у выданні часопіса «Партшкольский мирок», на якім была пастаўлена марка «Красной смены». ЦК саюза арганізаваў і выданне старонкі для вясковай моладзі на беларускай мове ў газеце «Советская Белоруссия». Існавалі камсамольскія аддзелы ў часопісе КП(б)Б «Вперёд» і газетах «Звезда» і «Векер» [2, воп. 1, спр. 22, л. 84; спр. 20, л. 14, 25; спр. 23, л. 24].

Лічыўся недапушчальным выпуск органамі асветы друкаваных выданняў для моладзі і наву- чэнцаў без кіраўніцтва і дазволу з боку ЦК КСМБ. Аднак яшчэ не былі наладжаны рэгулярныя выданне і дастаўка камсамольскіх газет. Падпісная кампанія вялася па развёрстцы, але яе



Беларуси

59

выконвалі толькі Бабруйскі і Ігуменскі паветы. Да вёсак камсамольскія газеты амаль не даходзілі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 82].

Тыраж выданняў саюза ў сакавіку 1923 г. быў наступны: «Красная смена» – 4000 экз. (у студзені было 2000), «Юнгер Арбетэр» – 1000, «Юный пахарь» – 1500, часопіс «Гвязда млодзёжы» – 1200 экз. Увогуле рост тыражоў гэтых выданняў лічыўся вельмі марудным. Усяго ў выданнях КСМБ у перыяд з V да VI з’езда камсамолу ССРБ было змешчана 150 артыкулаў і 1000 лістоў рабочай і сялянскай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

«Красная смена» крытыкавалася за малую ўвагу да прапаганды [2, воп. 1, спр. 22, л. 38]. Нягледзячы на гэта, ЦК РКСМ прызнаў «Красную смену» ўзорнай маладзёжнай газетай. У 1923 г. яна стала выдавацца 4 разы ў месяц [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

Штотыднёвік «Юный пахарь» карыстаўся вялікай папулярнасцю, але большасць вясковых камсамольскіх ячэек яго не выпісвала [2, воп. 1, спр. 19, л. 81], што, хутчэй за ўсё, сведчыць пра недахоп у іх сродкаў.

На канферэнцыі яўрэйскай рабочай моладзі была абрана шырокая рэдакцыя «Юнгер Арбетэр», куды ўвайшла і беспартыйная моладзь [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

У лістападзе 1923 г. саюз правёў у паветах вечары свайго часопіса «Маладняк» [2, воп. 1, спр. 24, л. 66].

Усе рэдактары і старшыня палітасветкамісіі ЦК КСМБ з’яўляліся адзінай рэдкалегіяй яго выданняў. Да сакавіка 1923 г. аддзел друку быў падначалены непасрэдна камсамольскаму ЦК рэспублікі, а потым – яго палітасветкамісіі [2, воп. 1, спр. 20, л. 1].

Акрамя камсамолу ў ССРБ дзейнічалі і іншыя арганізацыі моладзі.13 красавіка 1923 г. ЦК КСМБ прыняў рашэнне аб уключэнні ў саюз ЯКСМ. Для прыняцця

яго членаў у камсамол рэспублікі была створана адмысловая камісія з 2 прадстаўнікоў КСМБ і 1 прад-стаўніка яўрэйскага камсамолу [2, воп. 1, спр. 23, л. 1].

У ССРБ існавала выканаўчае бюро пралетарскага студэнцтва. Шмат камсамольцаў-студэнтаў і студэнтаў-сялян не былі членамі прафсаюзаў. У студэнцкія арганізацыі абіралі тых, хто карыстаўся па канстытуцыі СССР выбарчым правам (30 % студэнтаў рэспублікі пры выбарах не мелі права голасу). Увогуле да канца лістапада 1923 г. у камсамолу ССРБ не было сувязі са студэн-цтвам [2, воп. 1, спр. 24, л. 72].

У Бабруйскім павеце адзначалася ўзмацненне ўплыву сіяністаў на моладзь у мястэчках. У Слуц-кім павеце сярод моладзі падпольна працавалі сіянісцкія арганізацыі і ўзмацнілі сваю дзейнасць евангелісты. У Мазырскім павеце ўплыў «макабістаў» на моладзь слабеў, але спроба КСМБ правесці нараду батрацка-сялянскай моладзі не ўдалася. Сярод вясковай моладзі рэспублікі назіраўся апазіцыйны эсэраўскі ўхіл. На польскую моладзь спрабавала ўплываць каталіцкае духавенства [2, воп. 1, спр. 22, л. 5, 8–9, 83, 90; спр. 20, л. 26].

Нягледзячы на гэта, сцвярджалася, што камсамол ССРБ трымаў пад сваім уплывам 75 % моладзі рэспублікі і нацыяналістычныя тэндэнцыі сярод яе былі нязначнымі [2, воп. 1, спр. 22, л. 9].

Не было яшчэ адзінства і ўнутры самога КСМБ. У Мазырскім паветгаркоме камсамолу ССРБ у ліпені 1923 г. існавала апазіцыя ў адносінах да

ЦК саюза. Сярод членаў КСМБ адзначаліся праявы антысемітызму. Меліся выключаныя з саюза за амаральныя паводзіны і контррэвалюцыйную агітацыю. У некаторых паветах адбыліся палітсуды над камсамольцамі [2, воп. 1, спр. 22, л. 6; спр. 24, л. 6].

Разам з тым стаўленне да «варожых элементаў» яшчэ было даволі мяккім. Так, за непаведам-ленне аб сваёй ранейшай прыналежнасці да антысавецкай арганізацыі пры ўступленні ў ГПУ і рассакрэчванне яго аператыўнай дзейнасці камсамолец у 1923 г. проста быў пераведзены з членаў у кандыдаты КСМБ [2, воп. 1, спр. 24, л. 79].

Трэба адзначыць, што вышэйшае партыйнае кіраўніцтва лічыла адмоўным выразныя праявы ў дзейнасці камсамолу яго палітычнай сутнасці, а таксама рэкламнасці і ўрачыстасці [2, спр. 22, л. 43]. Значыць, яно жадала бачыць дзейнасць саюза больш завуаляванай і менш надакучлівай, але адначасова больш эфектыўнай.

Такім чынам, у 1923 г. назіралася пэўная актывізацыя грамадска-палітычнай дзейнасці моладзі ССРБ.

59

выконвалі толькі Бабруйскі і Ігуменскі паветы. Да вёсак камсамольскія газеты амаль не даходзілі [2, воп. 1, спр. 22, л. 4, 82].

Тыраж выданняў саюза ў сакавіку 1923 г. быў наступны: «Красная смена» – 4000 экз. (у студзені было 2000), «Юнгер Арбетэр» – 1000, «Юный пахарь» – 1500, часопіс «Гвязда млодзёжы» – 1200 экз. Увогуле рост тыражоў гэтых выданняў лічыўся вельмі марудным. Усяго ў выданнях КСМБ у перыяд з V да VI з’езда камсамолу ССРБ было змешчана 150 артыкулаў і 1000 лістоў рабочай і сялянскай моладзі [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

«Красная смена» крытыкавалася за малую ўвагу да прапаганды [2, воп. 1, спр. 22, л. 38]. Нягледзячы на гэта, ЦК РКСМ прызнаў «Красную смену» ўзорнай маладзёжнай газетай. У 1923 г. яна стала выдавацца 4 разы ў месяц [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

Штотыднёвік «Юный пахарь» карыстаўся вялікай папулярнасцю, але большасць вясковых камсамольскіх ячэек яго не выпісвала [2, воп. 1, спр. 19, л. 81], што, хутчэй за ўсё, сведчыць пра недахоп у іх сродкаў.

На канферэнцыі яўрэйскай рабочай моладзі была абрана шырокая рэдакцыя «Юнгер Арбетэр», куды ўвайшла і беспартыйная моладзь [2, воп. 1, спр. 20, л. 25].

У лістападзе 1923 г. саюз правёў у паветах вечары свайго часопіса «Маладняк» [2, воп. 1, спр. 24, л. 66].

Усе рэдактары і старшыня палітасветкамісіі ЦК КСМБ з’яўляліся адзінай рэдкалегіяй яго выданняў. Да сакавіка 1923 г. аддзел друку быў падначалены непасрэдна камсамольскаму ЦК рэспублікі, а потым – яго палітасветкамісіі [2, воп. 1, спр. 20, л. 1].

Акрамя камсамолу ў ССРБ дзейнічалі і іншыя арганізацыі моладзі.13 красавіка 1923 г. ЦК КСМБ прыняў рашэнне аб уключэнні ў саюз ЯКСМ. Для прыняцця

яго членаў у камсамол рэспублікі была створана адмысловая камісія з 2 прадстаўнікоў КСМБ і 1 прад-стаўніка яўрэйскага камсамолу [2, воп. 1, спр. 23, л. 1].

У ССРБ існавала выканаўчае бюро пралетарскага студэнцтва. Шмат камсамольцаў-студэнтаў і студэнтаў-сялян не былі членамі прафсаюзаў. У студэнцкія арганізацыі абіралі тых, хто карыстаўся па канстытуцыі СССР выбарчым правам (30 % студэнтаў рэспублікі пры выбарах не мелі права голасу). Увогуле да канца лістапада 1923 г. у камсамолу ССРБ не было сувязі са студэн-цтвам [2, воп. 1, спр. 24, л. 72].

У Бабруйскім павеце адзначалася ўзмацненне ўплыву сіяністаў на моладзь у мястэчках. У Слуц-кім павеце сярод моладзі падпольна працавалі сіянісцкія арганізацыі і ўзмацнілі сваю дзейнасць евангелісты. У Мазырскім павеце ўплыў «макабістаў» на моладзь слабеў, але спроба КСМБ правесці нараду батрацка-сялянскай моладзі не ўдалася. Сярод вясковай моладзі рэспублікі назіраўся апазіцыйны эсэраўскі ўхіл. На польскую моладзь спрабавала ўплываць каталіцкае духавенства [2, воп. 1, спр. 22, л. 5, 8–9, 83, 90; спр. 20, л. 26].

Нягледзячы на гэта, сцвярджалася, што камсамол ССРБ трымаў пад сваім уплывам 75 % моладзі рэспублікі і нацыяналістычныя тэндэнцыі сярод яе былі нязначнымі [2, воп. 1, спр. 22, л. 9].

Не было яшчэ адзінства і ўнутры самога КСМБ. У Мазырскім паветгаркоме камсамолу ССРБ у ліпені 1923 г. існавала апазіцыя ў адносінах да

ЦК саюза. Сярод членаў КСМБ адзначаліся праявы антысемітызму. Меліся выключаныя з саюза за амаральныя паводзіны і контррэвалюцыйную агітацыю. У некаторых паветах адбыліся палітсуды над камсамольцамі [2, воп. 1, спр. 22, л. 6; спр. 24, л. 6].

Разам з тым стаўленне да «варожых элементаў» яшчэ было даволі мяккім. Так, за непаведам-ленне аб сваёй ранейшай прыналежнасці да антысавецкай арганізацыі пры ўступленні ў ГПУ і рассакрэчванне яго аператыўнай дзейнасці камсамолец у 1923 г. проста быў пераведзены з членаў у кандыдаты КСМБ [2, воп. 1, спр. 24, л. 79].

Трэба адзначыць, што вышэйшае партыйнае кіраўніцтва лічыла адмоўным выразныя праявы ў дзейнасці камсамолу яго палітычнай сутнасці, а таксама рэкламнасці і ўрачыстасці [2, спр. 22, л. 43]. Значыць, яно жадала бачыць дзейнасць саюза больш завуаляванай і менш надакучлівай, але адначасова больш эфектыўнай.

Такім чынам, у 1923 г. назіралася пэўная актывізацыя грамадска-палітычнай дзейнасці моладзі ССРБ.



Беларуси

Актыўную грамадска-палітычную дзейнасць імкнуўся весці ў першую чаргу КСМБ. У выніку актывізаваўся яго ўдзел у працы прафсаюзаў, палепшылася сувязь саюза з рабочай моладдзю і Чырвонай Арміяй. У рэспубліцы значна пашырыўся камсамольскі друк і вырасла яго папуляр-насць. Упершыню ў гісторыі КСМБ з’явіліся афіцыйныя дакументы саюза на беларускай мове, што сведчыла аб першых парастках будучай палітыкі беларусізацыі.

Аднак структура нават кіруючага цэнтра камсамолу ССРБ не была яшчэ належным чынам адладжана, у арганізацыі адсутнічала ўнутранае адзінства. Разам з тым стаўленне да «варожых элементаў» было яшчэ даволі мяккім. Не на ўсіх узроўнях была наладжана цесная сувязь КСМБ з кампартыяй, як і сувязь з ЦК РКСМ. У камсамоле ССРБ не хапала актыўных работнікаў, актывісты былі перагружаны працай. Масавага ўдзелу камсамольцаў у працы прафсаюзаў рэспублікі не назіралася. Рэальная работа па вырашэнню беларускага нацыянальнага пытання ў саюзе амаль не вялася. КСМБ імкнуўся весці актыўную шэфскую працу, але фактычна беспаспя- хова. Палітасветработа сярод дапрызыўнікоў 1902 г. нараджэння правалілася. Да канца лістапада 1923 г. у саюза адсутнічала сувязь са студэнцтвам.

Акрамя камсамолу ў ССРБ меліся і іншыя арганізацыі моладзі, але іх дзейнасць, акрамя сіяністаў, не насіла актыўнага характару.


1. Очерки истории Ленинского комсомола Белоруссии / А. Е. Журов [и др.]. – Минск: Беларусь, 1975. – 536 с.2. НАРБ. – Фонд 63п.

V. V. DaniLoVich

YOUTH IN THE SOCIAL AND POLITIC LIFE OF THE SOCIALIST SOVIET REPUBLIC OF BELARUS ON THE DAY BEFORE THE BELARUSIZATION

Summary

The article is devoted to researches of problem of the youth place and role in the political life of the Soviet Socialist Republic of Belarus on the day before belarusization. In 1923 the certain activation of the youth political work has been observed. The Komsomol aspired to conduct the active political life. The popularity of the Komsomol press had been grown considerably in the Republic. However the structure still had not been properly debugged even for the supervising centre of Komsomol in the Soviet Socialist Republic of Belarus. The internal unity had been absent in the organization. The work of other youth organizations did not active excepted Zionists.

Актыўную грамадска-палітычную дзейнасць імкнуўся весці ў першую чаргу КСМБ. У выніку актывізаваўся яго ўдзел у працы прафсаюзаў, палепшылася сувязь саюза з рабочай моладдзю і Чырвонай Арміяй. У рэспубліцы значна пашырыўся камсамольскі друк і вырасла яго папуляр-насць. Упершыню ў гісторыі КСМБ з’явіліся афіцыйныя дакументы саюза на беларускай мове, што сведчыла аб першых парастках будучай палітыкі беларусізацыі.

Аднак структура нават кіруючага цэнтра камсамолу ССРБ не была яшчэ належным чынам адладжана, у арганізацыі адсутнічала ўнутранае адзінства. Разам з тым стаўленне да «варожых элементаў» было яшчэ даволі мяккім. Не на ўсіх узроўнях была наладжана цесная сувязь КСМБ з кампартыяй, як і сувязь з ЦК РКСМ. У камсамоле ССРБ не хапала актыўных работнікаў, актывісты былі перагружаны працай. Масавага ўдзелу камсамольцаў у працы прафсаюзаў рэспублікі не назіралася. Рэальная работа па вырашэнню беларускага нацыянальнага пытання ў саюзе амаль не вялася. КСМБ імкнуўся весці актыўную шэфскую працу, але фактычна беспаспя- хова. Палітасветработа сярод дапрызыўнікоў 1902 г. нараджэння правалілася. Да канца лістапада 1923 г. у саюза адсутнічала сувязь са студэнцтвам.

Акрамя камсамолу ў ССРБ меліся і іншыя арганізацыі моладзі, але іх дзейнасць, акрамя сіяністаў, не насіла актыўнага характару.


1. Очерки истории Ленинского комсомола Белоруссии / А. Е. Журов [и др.]. – Минск: Беларусь, 1975. – 536 с.2. НАРБ. – Фонд 63п.

V. V. DaniLoVich

YOUTH IN THE SOCIAL AND POLITIC LIFE OF THE SOCIALIST SOVIET REPUBLIC OF BELARUS ON THE DAY BEFORE THE BELARUSIZATION

Summary

The article is devoted to researches of problem of the youth place and role in the political life of the Soviet Socialist Republic of Belarus on the day before belarusization. In 1923 the certain activation of the youth political work has been observed. The Komsomol aspired to conduct the active political life. The popularity of the Komsomol press had been grown considerably in the Republic. However the structure still had not been properly debugged even for the supervising centre of Komsomol in the Soviet Socialist Republic of Belarus. The internal unity had been absent in the organization. The work of other youth organizations did not active excepted Zionists.



Беларуси

61


УДК 947.6«1745»+347.97/99(476)(091)«1745»

а. У. МаЦУК

РАЗМЕРКАВАННЕ ТРЫБУНАЛЬСКІХ УРАДАЎ У МЕЖАХ МАГНАЦКАй КААЛІЦЫІ Ў 1745 г.

інстытут гісторыі НаН Беларусі


Праблема супрацоўніцтва ў межах магнацкай кааліцыі Радзівілаў, Чартарыйскіх, Сапег у раз-меркаванні трыбунальскіх урадаў у 1745 г. не была ў цэнтры вывучэння айчынных і замежных гісторыкаў. Толькі польская даследчыца З. Зялінская ў фундаментальным даследаванні аб барацьбе Фаміліі за рэформу дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай у 1743–1752 гг. выявіла асноўныя этапы стварэн-ня магнацкай кааліцыі ў ВКЛ і яе дзейнасці вакол Трыбунала ВКЛ 1745 г.[1]. Наша даследаванне мае на мэце вывучыць працэс узгаднення кандыдатур на трыбунальскія ўрады ў межах магнацкай кааліцыі ў ВКЛ і ўплыў каралеўскага двара на фарміраванне складу Трыбунала ВКЛ 1745 г.

У XVIII ст. у сітуацыі крызісу працы сойма ва ўнутрыпалітычным жыцці Рэчы Паспалітай узрасло значэнне Трыбуналаў. У Княстве асноўная барацьба магнацкіх груповак разгарнулася за кантроль над Трыбуналам ВКЛ, які быў вышэйшым апеляцыйным судом у Княстве. Трыбунал ВКЛ складаўся з дэпутатаў, якія штогод выбіраліся шляхтай на грамнічных сойміках. Пад час рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ адбывалася пацвярджэнне легітымнасці абрання дэпутатаў і зац-вярджэнне складу Трыбунала ВКЛ. Трыбунальскія суддзі выбіралі маршалка, пісараў рускай і літоўскай кадэнцыі*, маршалкаў Скарбовага і Духоўнага Трыбуналаў, падскарбія. Вялікае зна-чэнне мелі прадстаўнікі, якія ў магнацкіх групоўках займалі ключавыя трыбунальскія ўрады – маршалка і пісараў літоўскай і рускай кадэнцый. Трыбуналы ВКЛ 1741–1743 гг. прайшлі ў зацятай барацьбе магнацкай групоўкі Радзівілаў з магнацкай кааліцыяй Сапег, Чартарыйскіх, Масальскіх і Салагубаў. Нязначная перавага аказалася на баку магнацкай кааліцыі, але абодва ўдзельнікі канфлікту аказаліся аслаблены працяглай барацьбой у Трыбуналах ВКЛ 1741–1743 гг.

Усё перамянілася ў 1744 г. Адбыліся значныя змены ва ўнутрыпалітычнай сітуацыі ў ВКЛ. 16 верасня 1744 г. памірае вялікі гетман ВКЛ і віленскі ваявода Міхала Вішнявецкі. Магнацкі род Радзівілаў губляе свайго кіраўніка. Хаця ўрады пасля смерці Міхала Вішнявецкага пераходзяць Міхалу Казіміру Радзівілу, але магнацкая групоўка Радзівілаў страчвае свае пазіцыі ў Княстве, бо ў сваю чаргу вызваленыя Міхалам Казімірам Радзівілам урады польнага гетмана ВКЛ і віленскага кашталяна дастаюцца іх саперніку – Міхалу Масальскаму, што значна ўзмацняе кааліцыю Масальскіх, Сапег і Чартарыйскіх. Радзівілы і Чартарыйскія, зацікаўленыя ў дапамозе супраць Тарлаў у Кароне, пайшлі на прымірэнне. Адначасова завяршэнне судовых спраў паміж Сапегамі і Радзівіламі ліквідавала прычыну канфлікту паміж магнацкімі групоўкамі ў ВКЛ. У Княстве склалася сітуацыя, калі тры асноўныя гульцы на палітычнай сцэне ВКЛ былі зацікаўлены ў супрацоўніцтве паміж сабой. Такую сітуацыю найлепш выкарысталі Чартарыйскія. З іх ініцыятывы ўсё больш актыўную ролю ў размеркаванні пасад у Трыбунале ВКЛ пачынае адыгрываць каралеўскі двор. Па-першае, для Аўгуста ІІІ уплыў на размеркаванне пасад у Трыбунале ВКЛ даваў магчымасць фактычна кантраляваць гэты дзяржаўны інстытут праз сваіх прыхільнікаў. Па-другое, дазваляў кантраляваць дзяржаўны інстытут, які раней даволі часта быў ініцыятарам стварэння канфедэрацый, якія маглі быць і антыкаралеўскімі. Па-трэцяе, выбары ў Трыбунал

* Пісары абіраліся толькі ў выпадку, калі былі вольнымі ўрады віленскага земскага пісара (быў адначасова пісарам літоўскай кадэнцыі) і наваградскага ці мінскага земскіх пісараў (былі адначасова пісарамі рускай кадэнцыі ў залежнасці ад таго, дзе адбываліся пасяджэнні рускай кадэнцыі Трыбунала ВКЛ у Наваградку ці ў Мінску).

61


УДК 947.6«1745»+347.97/99(476)(091)«1745»

а. У. МаЦУК

РАЗМЕРКАВАННЕ ТРЫБУНАЛЬСКІХ УРАДАЎ У МЕЖАХ МАГНАЦКАй КААЛІЦЫІ Ў 1745 г.

інстытут гісторыі НаН Беларусі


Праблема супрацоўніцтва ў межах магнацкай кааліцыі Радзівілаў, Чартарыйскіх, Сапег у раз-меркаванні трыбунальскіх урадаў у 1745 г. не была ў цэнтры вывучэння айчынных і замежных гісторыкаў. Толькі польская даследчыца З. Зялінская ў фундаментальным даследаванні аб барацьбе Фаміліі за рэформу дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай у 1743–1752 гг. выявіла асноўныя этапы стварэн-ня магнацкай кааліцыі ў ВКЛ і яе дзейнасці вакол Трыбунала ВКЛ 1745 г.[1]. Наша даследаванне мае на мэце вывучыць працэс узгаднення кандыдатур на трыбунальскія ўрады ў межах магнацкай кааліцыі ў ВКЛ і ўплыў каралеўскага двара на фарміраванне складу Трыбунала ВКЛ 1745 г.

У XVIII ст. у сітуацыі крызісу працы сойма ва ўнутрыпалітычным жыцці Рэчы Паспалітай узрасло значэнне Трыбуналаў. У Княстве асноўная барацьба магнацкіх груповак разгарнулася за кантроль над Трыбуналам ВКЛ, які быў вышэйшым апеляцыйным судом у Княстве. Трыбунал ВКЛ складаўся з дэпутатаў, якія штогод выбіраліся шляхтай на грамнічных сойміках. Пад час рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ адбывалася пацвярджэнне легітымнасці абрання дэпутатаў і зац-вярджэнне складу Трыбунала ВКЛ. Трыбунальскія суддзі выбіралі маршалка, пісараў рускай і літоўскай кадэнцыі*, маршалкаў Скарбовага і Духоўнага Трыбуналаў, падскарбія. Вялікае зна-чэнне мелі прадстаўнікі, якія ў магнацкіх групоўках займалі ключавыя трыбунальскія ўрады – маршалка і пісараў літоўскай і рускай кадэнцый. Трыбуналы ВКЛ 1741–1743 гг. прайшлі ў зацятай барацьбе магнацкай групоўкі Радзівілаў з магнацкай кааліцыяй Сапег, Чартарыйскіх, Масальскіх і Салагубаў. Нязначная перавага аказалася на баку магнацкай кааліцыі, але абодва ўдзельнікі канфлікту аказаліся аслаблены працяглай барацьбой у Трыбуналах ВКЛ 1741–1743 гг.

Усё перамянілася ў 1744 г. Адбыліся значныя змены ва ўнутрыпалітычнай сітуацыі ў ВКЛ. 16 верасня 1744 г. памірае вялікі гетман ВКЛ і віленскі ваявода Міхала Вішнявецкі. Магнацкі род Радзівілаў губляе свайго кіраўніка. Хаця ўрады пасля смерці Міхала Вішнявецкага пераходзяць Міхалу Казіміру Радзівілу, але магнацкая групоўка Радзівілаў страчвае свае пазіцыі ў Княстве, бо ў сваю чаргу вызваленыя Міхалам Казімірам Радзівілам урады польнага гетмана ВКЛ і віленскага кашталяна дастаюцца іх саперніку – Міхалу Масальскаму, што значна ўзмацняе кааліцыю Масальскіх, Сапег і Чартарыйскіх. Радзівілы і Чартарыйскія, зацікаўленыя ў дапамозе супраць Тарлаў у Кароне, пайшлі на прымірэнне. Адначасова завяршэнне судовых спраў паміж Сапегамі і Радзівіламі ліквідавала прычыну канфлікту паміж магнацкімі групоўкамі ў ВКЛ. У Княстве склалася сітуацыя, калі тры асноўныя гульцы на палітычнай сцэне ВКЛ былі зацікаўлены ў супрацоўніцтве паміж сабой. Такую сітуацыю найлепш выкарысталі Чартарыйскія. З іх ініцыятывы ўсё больш актыўную ролю ў размеркаванні пасад у Трыбунале ВКЛ пачынае адыгрываць каралеўскі двор. Па-першае, для Аўгуста ІІІ уплыў на размеркаванне пасад у Трыбунале ВКЛ даваў магчымасць фактычна кантраляваць гэты дзяржаўны інстытут праз сваіх прыхільнікаў. Па-другое, дазваляў кантраляваць дзяржаўны інстытут, які раней даволі часта быў ініцыятарам стварэння канфедэрацый, якія маглі быць і антыкаралеўскімі. Па-трэцяе, выбары ў Трыбунал

* Пісары абіраліся толькі ў выпадку, калі былі вольнымі ўрады віленскага земскага пісара (быў адначасова пісарам літоўскай кадэнцыі) і наваградскага ці мінскага земскіх пісараў (былі адначасова пісарамі рускай кадэнцыі ў залежнасці ад таго, дзе адбываліся пасяджэнні рускай кадэнцыі Трыбунала ВКЛ у Наваградку ці ў Мінску).



Беларуси

62

ВКЛ і змаганне вакол яго звычайна прыводзілі да абвастрэння ўнутрыпалітычнай сітуацыі ў Княстве. Па-чацвёртае, у выніку складанай геапалітычнай сітуацыі персанальнай уніі Саксоніі і Рэчы Паспалітай у агульнаеўрапейскім канфлікце, які атрымаў у гісторыі назву «вайны за аўстрыйскую спадчыну» 1741–1745 гг., кантроль над Трыбуналам ВКЛ дазваляў захоўваць у спакоі і ўнутрыпалітычнае становішча ў Княстве.

З гэтых меркаванняў кароль праявіў значную зацікаўленасць у магчымасці фактычна кантраляваць Трыбунал ВКЛ праз зацвярджэнне кандыдатуры будучага трыбунальскага маршалка. Аўгуст ІІІ 19 снежня 1744 г. звярнуўся да троцкага ваяводы Аляксандра Пацея з прапановай стаць маршалкам Трыбунала ВКЛ 1745 г. Кандыдатура Пацея была найбольш падыходзячай, бо троцкі ваявода займаў «нейтральную пазіцыю» ў нядаўняй барацьбе магнацкіх груповак і таму не меў супраціўлення як з боку Радзівілаў, так і Сапег з Чартарыйскімі. Прычым у выпадку адмовы кіраўнік прыдворнай партыі падканцлер ВКЛ Міхал Чартарыйскі меў і запаснога кандыдата на пасаду трыбунальскага маршалка (Ігната Ланеўскага) [1, s. 183]. Аляксандр Пацей двойчы ў сваіх лістах адмаўляўся ад трыбунальскага маршалкоўства. Аднак Чартарыйскі настойваў і пагражаў, што ў выпадку адмовы Пацей сабе і сваёй сям’і ў вачах караля вельмі «пашкодзіць». Адначасова Чартарыйскі раіў стаць дэпутатам і Ігнату Ланеўскаму, які павінен быў такім чынам аддзячыць каралеўскі двор за наданне пісарства ВКЛ. Акрамя таго, Чартарыйскі лічыў неабходным уважліва адносіцца да кандыдатаў на ўрад віленскага пісара. Менавіта таму ён прасіў Радзівіла выбраць дэпутатам у Вільні віленскага падваяводу Яна Гараіна, які і мог стаць пісарам віленскай кадэнцыі [2, k. 8–9].

Перад Трыбуналам ВКЛ 1745 г. паміж Міхалам Чартарыйскім і Міхалам Казімірам Радзівілам працягвалася супрацоўніцтва адносна размеркавання ўрадаў у Трыбунале ВКЛ [3, k. 13–14]. У самым канцы студзеня 1745 г. Міхал Казімір Радзівіл зноў папрасіў Ігната Ланеўскага стаць дэпутатам, паколькі лічыў, што троцкі ваявода «будзе далёкі» дэпутацтва [3, k. 17]. Міхал Чартарыйскі ў гэты час адначасова працягваў угаворваць Пацея і Ланеўскага старацца быць абранымі дэпутатам, а потым і трыбунальскім маршалкам [2, k. 7].

Адразу пасля вяртання з Украіны ў пачатку лютага 1745 г. Міхал Казімір Радзівіл раіўся з Чартарыйскім наконт будучага Трыбунала ВКЛ [3, k. 18]. Атрымаўшы інфармацыю ад падканцлера ВКЛ, Міхал Казімір Радзівіл абяцаў дзейнічаць з ім разам у справе спадчыны Вішнявецкіх і перашкаджаць захадам Міхала Антонія Сапегі ў Трыбунале ВКЛ [3, k. 20–21]. Такая пазіцыя Радзівіла была выклікана незадаволенасцю намерам Міхала Антонія Сапегі ўзяць шлюб з яго сястрой Тэкляй. Міхал Казімір Радзівіл не хацеў яе шлюбу, бо разлічваў атрымаць пасля смерці Тэклі ў спадчыну значныя ўладанні, якія засталіся ад двух першых мужоў Тэклі Якуба Флемінга і Міхала Вішнявецкага. Міхал Чартарыйскі не хацеў вяселля, пакуль не вырашана справа спадчыны Вішнявецкіх паміж Тэкляй і ўнукамі Міхала Вішнявецкага (ад першай дачкі Вішнявецкага Ганны Агінскай – Аўгуста замужам за Канстанцінам Плятэрам, Генавефа замужам за Адамам Брастоўскім, Кацярына замужам за Антоніям Пшаздзецкім і Міхал Казімір, Казіміра, Альжбета Агінскія; ад другой дачкі Вішнявецкага Альжбеты Замойскай – дачка Кацярына замужам за Янам Каралем Мнішкам). Агінскія знаходзіліся пад апекай Міхала Чартарыйскага, што рабіла непазбежным канфлікт з Фаміліяй. Такой жа пазіцыі прытрымліваўся і саюзнік падканцлера ВКЛ Міхал Масальскі. У такой сітуацыі Сапегі не хацелі абвастраць адносіны з Радзівіламі і Чартарыйскімі з-за трыбунальскіх урадаў і фактычна згаджаліся з усімі прапанаванымі кандыдатамі. Справа спадчыны па Вішнявецкіх у сваю чаргу ўзмацніла супрацоўніцтва паміж Радзівіламі і Чартарыйскімі вакол Трыбунала ВКЛ 1745 г.

Не апошнюю ролю пры выбары таго ці іншага кандыдата на трыбунальскае маршалкоўства адыгрывалі яго магчымасці прафінансаваць сваю выбарчую кампанію і значныя выдаткі пад час кіравання Трыбунала ВКЛ. Найбольш падыходзячым кандыдатам быў троцкі ваявода Аляксандар Пацей. Яшчэ напрыканцы 1744 г. не было ўпэўненасці, што Пацей паддасца на ўгаворы і дасць згоду стаць наступным трыбунальскім маршалкам [4, k. 44]. На думку Яна Фрэдэрыка Сапегі, нават калі Пацей адмовіўся старацца аб трыбунальскім маршалкоўстве, то задавальняючым выбарам для Радзівіла быў наступны: трыбунальскі маршалак Ланеўскі, а пісар віленскай кадэнцыі – Гараін [5, k. 3–4]. У пачатку 1745 г. Пацей пагадзіўся стаць трыбунальскім маршалкам,

62

ВКЛ і змаганне вакол яго звычайна прыводзілі да абвастрэння ўнутрыпалітычнай сітуацыі ў Княстве. Па-чацвёртае, у выніку складанай геапалітычнай сітуацыі персанальнай уніі Саксоніі і Рэчы Паспалітай у агульнаеўрапейскім канфлікце, які атрымаў у гісторыі назву «вайны за аўстрыйскую спадчыну» 1741–1745 гг., кантроль над Трыбуналам ВКЛ дазваляў захоўваць у спакоі і ўнутрыпалітычнае становішча ў Княстве.

З гэтых меркаванняў кароль праявіў значную зацікаўленасць у магчымасці фактычна кантраляваць Трыбунал ВКЛ праз зацвярджэнне кандыдатуры будучага трыбунальскага маршалка. Аўгуст ІІІ 19 снежня 1744 г. звярнуўся да троцкага ваяводы Аляксандра Пацея з прапановай стаць маршалкам Трыбунала ВКЛ 1745 г. Кандыдатура Пацея была найбольш падыходзячай, бо троцкі ваявода займаў «нейтральную пазіцыю» ў нядаўняй барацьбе магнацкіх груповак і таму не меў супраціўлення як з боку Радзівілаў, так і Сапег з Чартарыйскімі. Прычым у выпадку адмовы кіраўнік прыдворнай партыі падканцлер ВКЛ Міхал Чартарыйскі меў і запаснога кандыдата на пасаду трыбунальскага маршалка (Ігната Ланеўскага) [1, s. 183]. Аляксандр Пацей двойчы ў сваіх лістах адмаўляўся ад трыбунальскага маршалкоўства. Аднак Чартарыйскі настойваў і пагражаў, што ў выпадку адмовы Пацей сабе і сваёй сям’і ў вачах караля вельмі «пашкодзіць». Адначасова Чартарыйскі раіў стаць дэпутатам і Ігнату Ланеўскаму, які павінен быў такім чынам аддзячыць каралеўскі двор за наданне пісарства ВКЛ. Акрамя таго, Чартарыйскі лічыў неабходным уважліва адносіцца да кандыдатаў на ўрад віленскага пісара. Менавіта таму ён прасіў Радзівіла выбраць дэпутатам у Вільні віленскага падваяводу Яна Гараіна, які і мог стаць пісарам віленскай кадэнцыі [2, k. 8–9].

Перад Трыбуналам ВКЛ 1745 г. паміж Міхалам Чартарыйскім і Міхалам Казімірам Радзівілам працягвалася супрацоўніцтва адносна размеркавання ўрадаў у Трыбунале ВКЛ [3, k. 13–14]. У самым канцы студзеня 1745 г. Міхал Казімір Радзівіл зноў папрасіў Ігната Ланеўскага стаць дэпутатам, паколькі лічыў, што троцкі ваявода «будзе далёкі» дэпутацтва [3, k. 17]. Міхал Чартарыйскі ў гэты час адначасова працягваў угаворваць Пацея і Ланеўскага старацца быць абранымі дэпутатам, а потым і трыбунальскім маршалкам [2, k. 7].

Адразу пасля вяртання з Украіны ў пачатку лютага 1745 г. Міхал Казімір Радзівіл раіўся з Чартарыйскім наконт будучага Трыбунала ВКЛ [3, k. 18]. Атрымаўшы інфармацыю ад падканцлера ВКЛ, Міхал Казімір Радзівіл абяцаў дзейнічаць з ім разам у справе спадчыны Вішнявецкіх і перашкаджаць захадам Міхала Антонія Сапегі ў Трыбунале ВКЛ [3, k. 20–21]. Такая пазіцыя Радзівіла была выклікана незадаволенасцю намерам Міхала Антонія Сапегі ўзяць шлюб з яго сястрой Тэкляй. Міхал Казімір Радзівіл не хацеў яе шлюбу, бо разлічваў атрымаць пасля смерці Тэклі ў спадчыну значныя ўладанні, якія засталіся ад двух першых мужоў Тэклі Якуба Флемінга і Міхала Вішнявецкага. Міхал Чартарыйскі не хацеў вяселля, пакуль не вырашана справа спадчыны Вішнявецкіх паміж Тэкляй і ўнукамі Міхала Вішнявецкага (ад першай дачкі Вішнявецкага Ганны Агінскай – Аўгуста замужам за Канстанцінам Плятэрам, Генавефа замужам за Адамам Брастоўскім, Кацярына замужам за Антоніям Пшаздзецкім і Міхал Казімір, Казіміра, Альжбета Агінскія; ад другой дачкі Вішнявецкага Альжбеты Замойскай – дачка Кацярына замужам за Янам Каралем Мнішкам). Агінскія знаходзіліся пад апекай Міхала Чартарыйскага, што рабіла непазбежным канфлікт з Фаміліяй. Такой жа пазіцыі прытрымліваўся і саюзнік падканцлера ВКЛ Міхал Масальскі. У такой сітуацыі Сапегі не хацелі абвастраць адносіны з Радзівіламі і Чартарыйскімі з-за трыбунальскіх урадаў і фактычна згаджаліся з усімі прапанаванымі кандыдатамі. Справа спадчыны па Вішнявецкіх у сваю чаргу ўзмацніла супрацоўніцтва паміж Радзівіламі і Чартарыйскімі вакол Трыбунала ВКЛ 1745 г.

Не апошнюю ролю пры выбары таго ці іншага кандыдата на трыбунальскае маршалкоўства адыгрывалі яго магчымасці прафінансаваць сваю выбарчую кампанію і значныя выдаткі пад час кіравання Трыбунала ВКЛ. Найбольш падыходзячым кандыдатам быў троцкі ваявода Аляксандар Пацей. Яшчэ напрыканцы 1744 г. не было ўпэўненасці, што Пацей паддасца на ўгаворы і дасць згоду стаць наступным трыбунальскім маршалкам [4, k. 44]. На думку Яна Фрэдэрыка Сапегі, нават калі Пацей адмовіўся старацца аб трыбунальскім маршалкоўстве, то задавальняючым выбарам для Радзівіла быў наступны: трыбунальскі маршалак Ланеўскі, а пісар віленскай кадэнцыі – Гараін [5, k. 3–4]. У пачатку 1745 г. Пацей пагадзіўся стаць трыбунальскім маршалкам,



Беларуси

63

але пры пэўных умовах: «Ягом[іл]асць Пан троцкі ваявода пісаў да князя Ягом[іл]асць Пана падканцлера, што распачне старанія аб функцыі дэпутацкай, калі Яго Каралеўская М[іл]асць будзе ласкавы, даць польнае пісарства – старшаму сыну цяперашнему Ягом[іл]асць Пану абознаму, а абозненства сыну другому, у тым меў даць князь рэзалюцыю, упэўніўшы, што Кароль Яго М[іл]асць будзе прыхільны Яго М[іл]асць Пана ваяводы – абы стараўся аб функцыі дэпутацкай, а фактычна і маршалкоўскай» [5, k. 16]. Такім чынам, Аляксандр Пацей з дапамогай новых урадаў для сваіх дзяцей кампенсаваў свае фінансавыя выдаткі.

Былі ўзгоднены выбары на павятовых сойміках паміж удзельнікамі кааліцыі. На жаль, нам няшмат вядома аб падрабязнасцях узгодненага плана выбараў на сойміках. Вядома толькі, што Міхал Казімір Радзівіл прасіў ковенскага маршалка Антонія Забелу аб выбары прыхільных дэпутатаў на сойміку ў Коўне [4, k. 40]. За берасцейскі соймік у 1745 г. адказваў канцлер ВКЛ Ян Фрэдэрык Сапега [4, k. 44]. Сапегі не хацелі дапускаць выбар дэпутатам на смаленскім сойміку чарнігаўскага войскага Караля Пятроўскага. Згодна з іх жаданнямі дэпутатам павінен быў стаць смаленскі падваявода Антоні Гансеўскі. Мясцовая шляхта згаджалася на яго выбар разам з смаленскім падстоліем Каралем Эйдзіятовічам. Абраны дырэктарам смаленскі стольнік Міхал Дылеўскі падаў замест Гансеўскага кандыдатуру Караля Пятроўскага. Супраць такога становішча пратэставала шляхта на чале з Эйдзіятовічам, які выканаў загад сарваць соймік і нават не звяртаў увагі, што другім дэпутатам быў яго стрыечны брат Караль Эйдзіятовіч [6, р. 2; 7, р. 5].

У выніку ў Княстве ўсталявалася зусім новая ўнутрыпалітычная сітуацыя, калі не існавала канфліктаў паміж асноўнымі магнацкімі родамі, а выбары ў Трыбунал ВКЛ і сойм сталі рэгулявацца ў межах супрацоўніцтва Чартарыйскіх, Сапег і Радзівілаў. Магнаты, праўда, працягвалі не давяраць адзін аднаму. Так, Міхал Казімір Радзівіл апасаўся парушэння дамовы і таго, што прыхільнікі Сапег ці Чартарыйскіх паспрабуюць атрымаць урад пісара рускай кадэнцыі. Менавіта таму ён загадаў, каб былі сарваны соймікі ў Віцебску, Оршы, Полацку і Мсціславе, якія адносіліся да рускай кадэнцыі. Для гэтай мэты былі выдадзены на аршанскі соймік аршанскаму гродскаму пісару Васілеўскаму 316 злотых, віцебскі соймік – 560 злотых віцебскаму падстолію Францішку Булгаку [4, k. 48]. Радзівілаўскія загады не былі выкананы ў Віцебску і Оршы. На першым былі абраны дэпутатамі віцебскі чашнік Францішак Жаба і аршанскі чашніковіч Адам Мікоша. У Оршы былі абраны аж тры дэпутаты: Марцін Ратомскі, Адам Барташэвіч і Якавіцкі [8, s. 205–206; 9, р. 2; 10, k. 12–13; 11, k. 106–107].

Увогуле соймікі прайшлі ў спакойных абставінах. Адразу пасля атрымання інфармацыі аб сойміках Радзівіл не сумняваўся, што трыбунальскім маршалкам стане троцкі дэпутат і троцкі ваявода Аляксандр Пацей [3, k. 32]. Міхал Казімір Радзівіл абяцаў падтрымку троцкаму дэпутату Мікалаю Давойне і ашмянскаму дэпутату Антонію Гушчу* [3, k. 26–27]. Акрамя таго, Міхал Казімір Радзівіл дзякаваў братам Рафалу і Людвіку Гервазію Аскеркам за выбар дэпутатаў наваградскага кашталяніча Багуслава Аскеркі і мазырскага ротмістра Юзафа Жудры на мазырскім сойміку [3, k. 34–35].

Дэпутатам у Слоніме быў абраны і другі прэтэндэнт на трыбунальскае маршалкоўства – Ігнат Ланеўскі. Міхал Казімір Радзівіл пытаўся ў Чартарыйскага: што рабіць Ланеўскаму – адмовіцца ад удзелу ў Трыбунале ВКЛ ці застацца пад кіраўніцтвам Аляксандра Пацея [3, k. 32]? Міхал Чартарыйскі пераконваў Радзівіла, што неабходна, каб Ланеўскі не адмаўляўся ад дэпутацтва і ўвайшоў у лік суддзяў. Неабходна гэта было, каб «прытомнаму Ягомасць Пану ваяводзе троцкаму раіў» [13, k. 11].

Калі Чартарыйскі выказаў меркаванне, што Ланеўскі мусіць стаць віцэ-маршалкам, то Радзівіл прасіў угаварыць Пацея, каб той у выпадку ад’езду з Трыбунала ВКЛ пакінуў маршалкам толькі Ланеўскага [3, k. 48; 13, k. 16]. Міхал Казімір Радзівіл пераконваў Міхала Чартарыйскага, каб паводле жаданняў Пацея пісарам віленскай кадэнцыі стаў троцкі дэпутат Мікалай Давойна. Тым больш, што Радзівіл не бачыў перашкод, паколькі віленскі соймік быў сарваны і таму не было галоўных прэтэндэнтаў на пасаду пісара віленскай кадэнцыі – віленскіх дэпутатаў [3, k. 32]. Чартарыйскі пагаджаўся, каб пісарам віленскай кадэнцыі стаў троцкі дэпутат Давойна [13, k. 11; 14, р. 87–87 v]. У такім выпадку ён прасіў Радзівіла пераканаць ковенскага дэпутата і ковенскага

* Выдае, што Радзівіл меў памылковыя звесткі аб дэпутацтве Гушчы, бо той з-за пратэстаў некаторых ашмянскіх шляхціцаў быў вымушаны саступіць і адмовіцца ад ашмянскага дэпутацтва на карысць курклянскага старосты Дамініка Быкоўскага [12, р. 10].

63

але пры пэўных умовах: «Ягом[іл]асць Пан троцкі ваявода пісаў да князя Ягом[іл]асць Пана падканцлера, што распачне старанія аб функцыі дэпутацкай, калі Яго Каралеўская М[іл]асць будзе ласкавы, даць польнае пісарства – старшаму сыну цяперашнему Ягом[іл]асць Пану абознаму, а абозненства сыну другому, у тым меў даць князь рэзалюцыю, упэўніўшы, што Кароль Яго М[іл]асць будзе прыхільны Яго М[іл]асць Пана ваяводы – абы стараўся аб функцыі дэпутацкай, а фактычна і маршалкоўскай» [5, k. 16]. Такім чынам, Аляксандр Пацей з дапамогай новых урадаў для сваіх дзяцей кампенсаваў свае фінансавыя выдаткі.

Былі ўзгоднены выбары на павятовых сойміках паміж удзельнікамі кааліцыі. На жаль, нам няшмат вядома аб падрабязнасцях узгодненага плана выбараў на сойміках. Вядома толькі, што Міхал Казімір Радзівіл прасіў ковенскага маршалка Антонія Забелу аб выбары прыхільных дэпутатаў на сойміку ў Коўне [4, k. 40]. За берасцейскі соймік у 1745 г. адказваў канцлер ВКЛ Ян Фрэдэрык Сапега [4, k. 44]. Сапегі не хацелі дапускаць выбар дэпутатам на смаленскім сойміку чарнігаўскага войскага Караля Пятроўскага. Згодна з іх жаданнямі дэпутатам павінен быў стаць смаленскі падваявода Антоні Гансеўскі. Мясцовая шляхта згаджалася на яго выбар разам з смаленскім падстоліем Каралем Эйдзіятовічам. Абраны дырэктарам смаленскі стольнік Міхал Дылеўскі падаў замест Гансеўскага кандыдатуру Караля Пятроўскага. Супраць такога становішча пратэставала шляхта на чале з Эйдзіятовічам, які выканаў загад сарваць соймік і нават не звяртаў увагі, што другім дэпутатам быў яго стрыечны брат Караль Эйдзіятовіч [6, р. 2; 7, р. 5].

У выніку ў Княстве ўсталявалася зусім новая ўнутрыпалітычная сітуацыя, калі не існавала канфліктаў паміж асноўнымі магнацкімі родамі, а выбары ў Трыбунал ВКЛ і сойм сталі рэгулявацца ў межах супрацоўніцтва Чартарыйскіх, Сапег і Радзівілаў. Магнаты, праўда, працягвалі не давяраць адзін аднаму. Так, Міхал Казімір Радзівіл апасаўся парушэння дамовы і таго, што прыхільнікі Сапег ці Чартарыйскіх паспрабуюць атрымаць урад пісара рускай кадэнцыі. Менавіта таму ён загадаў, каб былі сарваны соймікі ў Віцебску, Оршы, Полацку і Мсціславе, якія адносіліся да рускай кадэнцыі. Для гэтай мэты былі выдадзены на аршанскі соймік аршанскаму гродскаму пісару Васілеўскаму 316 злотых, віцебскі соймік – 560 злотых віцебскаму падстолію Францішку Булгаку [4, k. 48]. Радзівілаўскія загады не былі выкананы ў Віцебску і Оршы. На першым былі абраны дэпутатамі віцебскі чашнік Францішак Жаба і аршанскі чашніковіч Адам Мікоша. У Оршы былі абраны аж тры дэпутаты: Марцін Ратомскі, Адам Барташэвіч і Якавіцкі [8, s. 205–206; 9, р. 2; 10, k. 12–13; 11, k. 106–107].

Увогуле соймікі прайшлі ў спакойных абставінах. Адразу пасля атрымання інфармацыі аб сойміках Радзівіл не сумняваўся, што трыбунальскім маршалкам стане троцкі дэпутат і троцкі ваявода Аляксандр Пацей [3, k. 32]. Міхал Казімір Радзівіл абяцаў падтрымку троцкаму дэпутату Мікалаю Давойне і ашмянскаму дэпутату Антонію Гушчу* [3, k. 26–27]. Акрамя таго, Міхал Казімір Радзівіл дзякаваў братам Рафалу і Людвіку Гервазію Аскеркам за выбар дэпутатаў наваградскага кашталяніча Багуслава Аскеркі і мазырскага ротмістра Юзафа Жудры на мазырскім сойміку [3, k. 34–35].

Дэпутатам у Слоніме быў абраны і другі прэтэндэнт на трыбунальскае маршалкоўства – Ігнат Ланеўскі. Міхал Казімір Радзівіл пытаўся ў Чартарыйскага: што рабіць Ланеўскаму – адмовіцца ад удзелу ў Трыбунале ВКЛ ці застацца пад кіраўніцтвам Аляксандра Пацея [3, k. 32]? Міхал Чартарыйскі пераконваў Радзівіла, што неабходна, каб Ланеўскі не адмаўляўся ад дэпутацтва і ўвайшоў у лік суддзяў. Неабходна гэта было, каб «прытомнаму Ягомасць Пану ваяводзе троцкаму раіў» [13, k. 11].

Калі Чартарыйскі выказаў меркаванне, што Ланеўскі мусіць стаць віцэ-маршалкам, то Радзівіл прасіў угаварыць Пацея, каб той у выпадку ад’езду з Трыбунала ВКЛ пакінуў маршалкам толькі Ланеўскага [3, k. 48; 13, k. 16]. Міхал Казімір Радзівіл пераконваў Міхала Чартарыйскага, каб паводле жаданняў Пацея пісарам віленскай кадэнцыі стаў троцкі дэпутат Мікалай Давойна. Тым больш, што Радзівіл не бачыў перашкод, паколькі віленскі соймік быў сарваны і таму не было галоўных прэтэндэнтаў на пасаду пісара віленскай кадэнцыі – віленскіх дэпутатаў [3, k. 32]. Чартарыйскі пагаджаўся, каб пісарам віленскай кадэнцыі стаў троцкі дэпутат Давойна [13, k. 11; 14, р. 87–87 v]. У такім выпадку ён прасіў Радзівіла пераканаць ковенскага дэпутата і ковенскага

* Выдае, што Радзівіл меў памылковыя звесткі аб дэпутацтве Гушчы, бо той з-за пратэстаў некаторых ашмянскіх шляхціцаў быў вымушаны саступіць і адмовіцца ад ашмянскага дэпутацтва на карысць курклянскага старосты Дамініка Быкоўскага [12, р. 10].



Беларуси

64

падстолія Юзафа Ліндэмана перастаць старацца аб урадзе пісара віленскай кадэнцыі [13, k. 8, 16]. У той жа час падканцлер ВКЛ прасіў, каб з-за пададзеных пратэстацый не былі дапушчаны наваградскія дэпутаты, і лічыў магчымым дапусціць у лік суддзяў брэсцкага дэпутата Пашкоўскага, супраць якога пратэставаў шляхецкі род Верашчак [13, k. 25–26].

Міхал Казімір Радзівіл прасіў і Міхала Масальскага дапамагчы стаць трыбунальскім маршалкам Пацею, скарбовым маршалкам – Ланеўскаму, пісарам віленскай кадэнцыі – Давойне, а пісарам рускай кадэнцыі – мінскаму дэпутату Валадковічу, бо кадэнцыя павінна была адбыцца ў Мінску [3, k. 56]. Міхал Чартарыйскі прасіў Радзівіла, каб Ланеўскі стаў маршалкам Скарбовага Трыбунала. Адначасова ён прасіў Юзафа Станіслава Сапегу падтрымаць Ланеўскага на трыбунальскае віцэ-маршалкоўства ці маршалкоўства Скарбовага Трыбунала [14, р. 87 v]. У той жа час Міхал Чартарыйскі адкладаў вырашэнне пытання аб кандыдатуры пісара рускай кадэнцыі да рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ [13, k. 11–12].

Хадзілі чуткі, што супраць кааліцыі пад час рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ будзе дзейнічаць сандамірскі ваявода Ян Тарло [13, k. 12]. У сваю чаргу Міхал Чартарыйскі спадзяваўся на дапамогу Радзівілаў у распачаўшайся справе аб забойстве на дуэлі Казімірам Панятоўскім люблінскага ваяводы Адама Тарлы. Ён лічыў, што Тарлы будуць старацца, каб справа разглядалася напачатку Кароннага Трыбунала ў Любліне. У такім выпадку Радзівіл не здолее прыбыць самастойна з ВКЛ. Чартарыйскія спадзяваліся, што Радзівіл дашле падтрымаць іх свайго прадстаўніка Чарнецкага [13, k. 26–27]. Аўгуст ІІІ прапаноўваў скончыць справу мірам, але Тарлы і Чартарыйскія адмовіліся. У выніку 29 мая 1745 г. Каронны Трыбунал прыняў рашэнне аб далейшым разглядзе справы паміж Чартарыйскімі і Тарламі [1, s. 178–179]. Справа з Тарламі ў Кароне працягвалася і адцягвала значную ўвагу Фаміліі. На думку Міхала Чартарыйскага, прычына заўзятасці Яна Тарло супраць Чартарыйскіх заключалася ў тым, што Фамілія раней падтрымала Міхала Казіміра Радзівіла ў справах таго аб спадчыне Сабескіх з сандамірскім вая-водай [13, k. 23]. Далей Чартарыйскія працягвалі інфармаваць Радзівілаў аб сваіх поспехах у Каронных Трыбуналах [13, k. 65]. Чартарыйскія выказвалі падтрымку Радзівілу ў зацягнуўшайся справе аб спадчыне Сабескіх з Янам Тарло [13, k. 82]. Гэтая справа пасля ваеннага канфлікту пачатку 1744 г. і перамогі ў ім Міхала Казіміра Радзівіла перайшла ў рэчышча барацьбы ў Каронных Трыбуналах. Радзівілы не маглі самастойна супрацьстаяць Тарлам у Каронных Трыбуналах, паколькі былі менш уплывовымі ў Кароне. У такой сітуацыі Радзівілы мелі патрэбу ў дапамозе Фаміліі ў Кароне. Такім чынам, судовыя справы супраць Тарлаў, не толькі аб’ядноўвалі намаганні абедзвюх магнацкіх груповак у Кароне, але і спрыялі іх супрацоўніцтву ў Княстве.

Адначасова ў Фаміліі ўзніклі праблемы і ў справе з шляхецкім родам Шамоцкіх аб пазбаўленні іх урадаў за абразу караля. Прычына заключалася ў тым, што 23 студзеня 1745 г. маршалкоўскі суд кароннага маршалка Францішка Бялінскага скасаваў ранейшы прысуд і апраўдаў варшаўскага скарбніка Войцэха Шамоцкага, што дазволіла яму займаць урады. Абвінавачанні прыхільніка Фаміліі Яна Краеўскага былі прызнаны некампетэнтнымі і абодвум бакам было загадана спыніць судовую справу. Даведаўшыся аб сканчэнні справы, каронны інстыгатар Павал Беноэ выклікаў у суд Краеўскага, бо прызнаў яго абвінавачанне за ашуканства і пагрозу вольнасці шляхецкага стану. У Каронны Трыбунал таксама позву падаў Войцэх Шамоцкі з патрабаваннем вярнуць яму ўрад трыбунальскага патрона, якога яго пазбавілі ранейшымі прысудамі. Фамілія звярнулася за дапамогай да караля. Лідэры Фаміліі небеспадстаўна бачылі ў дзеяннях Шамоцкіх, якія падтрымлівалі Патоцкіх, планы стварэння антыкаралеўскага рокашу. Адрэагаваў і каралеўскі двор. Аўгуст ІІІ 27 лютага 1745 г. даслаў лісты да маршалка Кароннага Трыбунала Антонія Патоцкага і прэзідэнта Кароннага Трыбунала. У іх кароль патрабаваў захаваць забарону Шамоцкаму быць трыбунальскім патронам, арышту выдадзенай супраць Краеўскага позвы. Акрамя таго, Аўгуст ІІІ лічыў, што каронны канцлер Андрэй Залускі вырашыць, які з двух прысудаў кароннага маршалка сапраўдны. Каронны канцлер стаў на бок Фаміліі і прызнаў сапраўднымі дэкрэты, якія пазбаўлялі Шамоцкіх урадаў. Адначасова Патоцкі і не думаў слухацца Аўгуста ІІІ і нават пастараўся, каб дэпутаты лічылі, што сапраўднай думкай караля з’яўляецца апраўданне Шамоцкага. У выніку Каронны Трыбунал апраўдаў Шамоцкага [1, s. 174–176]. Безумоўна, гэта абвастрыла адносіны Патоцкіх з каралеўскім дваром і прыдворнай групоўкай

64

падстолія Юзафа Ліндэмана перастаць старацца аб урадзе пісара віленскай кадэнцыі [13, k. 8, 16]. У той жа час падканцлер ВКЛ прасіў, каб з-за пададзеных пратэстацый не былі дапушчаны наваградскія дэпутаты, і лічыў магчымым дапусціць у лік суддзяў брэсцкага дэпутата Пашкоўскага, супраць якога пратэставаў шляхецкі род Верашчак [13, k. 25–26].

Міхал Казімір Радзівіл прасіў і Міхала Масальскага дапамагчы стаць трыбунальскім маршалкам Пацею, скарбовым маршалкам – Ланеўскаму, пісарам віленскай кадэнцыі – Давойне, а пісарам рускай кадэнцыі – мінскаму дэпутату Валадковічу, бо кадэнцыя павінна была адбыцца ў Мінску [3, k. 56]. Міхал Чартарыйскі прасіў Радзівіла, каб Ланеўскі стаў маршалкам Скарбовага Трыбунала. Адначасова ён прасіў Юзафа Станіслава Сапегу падтрымаць Ланеўскага на трыбунальскае віцэ-маршалкоўства ці маршалкоўства Скарбовага Трыбунала [14, р. 87 v]. У той жа час Міхал Чартарыйскі адкладаў вырашэнне пытання аб кандыдатуры пісара рускай кадэнцыі да рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ [13, k. 11–12].

Хадзілі чуткі, што супраць кааліцыі пад час рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ будзе дзейнічаць сандамірскі ваявода Ян Тарло [13, k. 12]. У сваю чаргу Міхал Чартарыйскі спадзяваўся на дапамогу Радзівілаў у распачаўшайся справе аб забойстве на дуэлі Казімірам Панятоўскім люблінскага ваяводы Адама Тарлы. Ён лічыў, што Тарлы будуць старацца, каб справа разглядалася напачатку Кароннага Трыбунала ў Любліне. У такім выпадку Радзівіл не здолее прыбыць самастойна з ВКЛ. Чартарыйскія спадзяваліся, што Радзівіл дашле падтрымаць іх свайго прадстаўніка Чарнецкага [13, k. 26–27]. Аўгуст ІІІ прапаноўваў скончыць справу мірам, але Тарлы і Чартарыйскія адмовіліся. У выніку 29 мая 1745 г. Каронны Трыбунал прыняў рашэнне аб далейшым разглядзе справы паміж Чартарыйскімі і Тарламі [1, s. 178–179]. Справа з Тарламі ў Кароне працягвалася і адцягвала значную ўвагу Фаміліі. На думку Міхала Чартарыйскага, прычына заўзятасці Яна Тарло супраць Чартарыйскіх заключалася ў тым, што Фамілія раней падтрымала Міхала Казіміра Радзівіла ў справах таго аб спадчыне Сабескіх з сандамірскім вая-водай [13, k. 23]. Далей Чартарыйскія працягвалі інфармаваць Радзівілаў аб сваіх поспехах у Каронных Трыбуналах [13, k. 65]. Чартарыйскія выказвалі падтрымку Радзівілу ў зацягнуўшайся справе аб спадчыне Сабескіх з Янам Тарло [13, k. 82]. Гэтая справа пасля ваеннага канфлікту пачатку 1744 г. і перамогі ў ім Міхала Казіміра Радзівіла перайшла ў рэчышча барацьбы ў Каронных Трыбуналах. Радзівілы не маглі самастойна супрацьстаяць Тарлам у Каронных Трыбуналах, паколькі былі менш уплывовымі ў Кароне. У такой сітуацыі Радзівілы мелі патрэбу ў дапамозе Фаміліі ў Кароне. Такім чынам, судовыя справы супраць Тарлаў, не толькі аб’ядноўвалі намаганні абедзвюх магнацкіх груповак у Кароне, але і спрыялі іх супрацоўніцтву ў Княстве.

Адначасова ў Фаміліі ўзніклі праблемы і ў справе з шляхецкім родам Шамоцкіх аб пазбаўленні іх урадаў за абразу караля. Прычына заключалася ў тым, што 23 студзеня 1745 г. маршалкоўскі суд кароннага маршалка Францішка Бялінскага скасаваў ранейшы прысуд і апраўдаў варшаўскага скарбніка Войцэха Шамоцкага, што дазволіла яму займаць урады. Абвінавачанні прыхільніка Фаміліі Яна Краеўскага былі прызнаны некампетэнтнымі і абодвум бакам было загадана спыніць судовую справу. Даведаўшыся аб сканчэнні справы, каронны інстыгатар Павал Беноэ выклікаў у суд Краеўскага, бо прызнаў яго абвінавачанне за ашуканства і пагрозу вольнасці шляхецкага стану. У Каронны Трыбунал таксама позву падаў Войцэх Шамоцкі з патрабаваннем вярнуць яму ўрад трыбунальскага патрона, якога яго пазбавілі ранейшымі прысудамі. Фамілія звярнулася за дапамогай да караля. Лідэры Фаміліі небеспадстаўна бачылі ў дзеяннях Шамоцкіх, якія падтрымлівалі Патоцкіх, планы стварэння антыкаралеўскага рокашу. Адрэагаваў і каралеўскі двор. Аўгуст ІІІ 27 лютага 1745 г. даслаў лісты да маршалка Кароннага Трыбунала Антонія Патоцкага і прэзідэнта Кароннага Трыбунала. У іх кароль патрабаваў захаваць забарону Шамоцкаму быць трыбунальскім патронам, арышту выдадзенай супраць Краеўскага позвы. Акрамя таго, Аўгуст ІІІ лічыў, што каронны канцлер Андрэй Залускі вырашыць, які з двух прысудаў кароннага маршалка сапраўдны. Каронны канцлер стаў на бок Фаміліі і прызнаў сапраўднымі дэкрэты, якія пазбаўлялі Шамоцкіх урадаў. Адначасова Патоцкі і не думаў слухацца Аўгуста ІІІ і нават пастараўся, каб дэпутаты лічылі, што сапраўднай думкай караля з’яўляецца апраўданне Шамоцкага. У выніку Каронны Трыбунал апраўдаў Шамоцкага [1, s. 174–176]. Безумоўна, гэта абвастрыла адносіны Патоцкіх з каралеўскім дваром і прыдворнай групоўкай



Беларуси

65

Чартарыйскіх. Няма ніякіх звестак аб супрацоўніцтве Радзівілаў з Чартарыйскімі ў справе Шамоцкіх. У той жа час Радзівілы прыхільна ставіліся да пазіцыі Фаміліі ў гэтай справе ў Кароне. Менавіта таму Міхал Чартарыйскі інфармаваў Міхала Казіміра Радзівіла аб ходзе справы супраць Шамоцкіх. Сярод іншага ён перадаваў аб незадаволенасці каралеўскага двара аб дэкрэце супраць Шамоцкіх на Каронным Трыбунале ў Петрыкаве. З яго слоў, ён быў складзены ў прыхільных Шамоцкім пунктах і зроблены па ініцыятыве трыбунальскага маршалка белзскага ваяводы Антонія Патоцкага [13, k. 26–27]. Шамоцкі ў канцы 1745 г. зноў паклікаў Краеўскага на разгляд справы ў Каронны Трыбунал. Каралеўскі двор не пакінуў сваіх прыхільнікаў і падтрымаў Фамілію. У выніку бакі пагадзіліся на кампраміс: за адмову ўпісу да гродскіх кніг 1743 г. варшаўскі пісар Адам Шамоцкі павінен быў заплаціць грашовы штраф і адсядзець 6 тыдняў у турме [1, s. 193–194]. Амаль адразу Міхал Чартарыйскі ў пачатку лютага 1746 г. паведаміў Радзівілу і аб канчатковай перамозе ў справе з Шамоцкімі на Каронным Трыбунале ў Петрыкаве [13, k. 101]. У той жа час неабходна заўважыць, што, нягледзячы на шматлікія кантакты Радзівіла і Чартарыйскіх адносна вялікай колькасці спраў, якія тычыліся як Кароны, так і ўсёй Рэчы Паспалітай немагчыма сцвярджаць, што саюз Радзівілаў і Фаміліі распаўсюджваўся далей Княства. Радзівіл у адносінах да змагання Чартарыйскіх і Патоцкіх працягваў захоўваць нейтралітэт.

Адначасова Радзівілы актыўна супрацоўнічалі з Чартарыйскімі ў ВКЛ. Падчас рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ 1745 г. паміж Радзівілам і Чартарыйскім праводзіліся кансультацыі аб размеркаванні трыбунальскіх пасад [13, k. 25]. Юзаф Станіслаў Сапега, каб згладзіць супярэчнасці з падканцлерам ВКЛ, выкліканыя спадчынай па вялікім гетмане ВКЛ Міхалу Вішнявецкім, старанна рэкамендаваў на трыбунальскія пасады прыхільнікаў Фаміліі [15, s. 407–408]. У выніку Трыбунал ВКЛ 1745 г. быў сфарміраваны на падставе «згоды даўно не бачанай у Літве» [16, s. 101]. Трыбунальскім маршалкам стаў троцкі ваявода Аляксандр Пацей. Згодна з ранейшай дамовай пісарам віленскай кадэнцыі пры адсутнасці віленскіх дэпутатаў быў абраны яго прыхільнік, троцкі дэпутат, троцкі войскі і троцкі гродскі суддзя Мікалай Давойна [13, k. 32, 56]. Пісарам рускай кадэнцыі згодна з «традыцыяй» стаў мінскі дэпутат і мінскі падсудковіч Юзаф Валадковіч, бо руская кадэнцыя павінна была адбыцца ў Мінску [3, k. 32–33, 56]. Асабліва вялікія намаганні ў падтрымцы мінскіх дэпутатаў зрабіў Міхал Казімір Радзівіл. Ён на ўсялякі выпадак пераконваў Міхала Чартарыйскага, каб мінскі дэпутат стаў пісарам рускай кадэнцыі, паколькі паводле традыцыі «зараз некалькі год мінскіх яшчэ не маеш, як таксама і наваградскіх» [3, k. 56]. Ён прыводзіў доказы, што пісары з мінскіх і наваградскіх дэпутатаў лепей захоўвалі акты і не звозілі іх па сканчэнні Трыбунала ВКЛ [3, k. 88]. Сам Міхал Чартарыйскі таксама вырашыў трымацца «традыцыі», каб пісарам рускай кадэнцыі быў мінскі дэпутат [3, k. 88]. Праўда, катэгарычна патрабаваў, каб у такім выпадку пісарам рускай кадэнцыі быў Валадковіч, а не другі мінскі дэпутат – Багдан Кастравіцкі [14, p. 87 v]. Так у выніку і адбылося.

Такім чынам, можна зрабіць наступныя высновы. Узгадненне кандыдатур на трыбунальскія ўрады ў 1745 г. ажыццяўлялася ў межах кааліцыі магнацкіх груповак Радзівілаў, Сапег і Чартарыйскіх пры актыўным удзеле каралеўскага двара. Лепшым кандыдатам на маршалка Трыбунала ВКЛ 1745 г. быў «нейтральны» троцкі ваявода Аляксандр Пацей. Менавіта каралю Аўгусту ІІІ удалося ўгаварыць яго канкурыраваць ад імя магнацкай кааліцыі на трыбунальскае маршалкоўства. Пацей у сваю чаргу дамовіўся, што пісарам віленскай кадэнцыі стане яго прыхільнік – троцкі дэпутат Мікалай Давойна. Пісарам мінскай кадэнцыі стаў мінскі дэпутат Юзаф Валадковіч, кандыдатура якога была прапанавана Міхалам Казімірам Радзівілам і падтрымана Міхалам Чартарыйскім. Магчымы канфлікт за спадчыну памерлага Міхала Вішнявецкага прымусіў Сапег быць асцярожнымі, каб не абвастраць адносін з Чартарыйскімі і Радзівіламі. У выніку Сапегі фактычна самаўхіліліся ад удзелу ў размеркаванні трыбунальскіх урадаў.


1. Z i e l i ń s k a, Z. Walka «Familii» o reforme Rzeczypospolitej, 1743–1752 / Z. Zielińska. – Warszawa: PWN, 1983. – 385 s.2. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. –Sygn. 2579. – Cz. 4.3. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział IVa. – Ks. 5.

65

Чартарыйскіх. Няма ніякіх звестак аб супрацоўніцтве Радзівілаў з Чартарыйскімі ў справе Шамоцкіх. У той жа час Радзівілы прыхільна ставіліся да пазіцыі Фаміліі ў гэтай справе ў Кароне. Менавіта таму Міхал Чартарыйскі інфармаваў Міхала Казіміра Радзівіла аб ходзе справы супраць Шамоцкіх. Сярод іншага ён перадаваў аб незадаволенасці каралеўскага двара аб дэкрэце супраць Шамоцкіх на Каронным Трыбунале ў Петрыкаве. З яго слоў, ён быў складзены ў прыхільных Шамоцкім пунктах і зроблены па ініцыятыве трыбунальскага маршалка белзскага ваяводы Антонія Патоцкага [13, k. 26–27]. Шамоцкі ў канцы 1745 г. зноў паклікаў Краеўскага на разгляд справы ў Каронны Трыбунал. Каралеўскі двор не пакінуў сваіх прыхільнікаў і падтрымаў Фамілію. У выніку бакі пагадзіліся на кампраміс: за адмову ўпісу да гродскіх кніг 1743 г. варшаўскі пісар Адам Шамоцкі павінен быў заплаціць грашовы штраф і адсядзець 6 тыдняў у турме [1, s. 193–194]. Амаль адразу Міхал Чартарыйскі ў пачатку лютага 1746 г. паведаміў Радзівілу і аб канчатковай перамозе ў справе з Шамоцкімі на Каронным Трыбунале ў Петрыкаве [13, k. 101]. У той жа час неабходна заўважыць, што, нягледзячы на шматлікія кантакты Радзівіла і Чартарыйскіх адносна вялікай колькасці спраў, якія тычыліся як Кароны, так і ўсёй Рэчы Паспалітай немагчыма сцвярджаць, што саюз Радзівілаў і Фаміліі распаўсюджваўся далей Княства. Радзівіл у адносінах да змагання Чартарыйскіх і Патоцкіх працягваў захоўваць нейтралітэт.

Адначасова Радзівілы актыўна супрацоўнічалі з Чартарыйскімі ў ВКЛ. Падчас рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ 1745 г. паміж Радзівілам і Чартарыйскім праводзіліся кансультацыі аб размеркаванні трыбунальскіх пасад [13, k. 25]. Юзаф Станіслаў Сапега, каб згладзіць супярэчнасці з падканцлерам ВКЛ, выкліканыя спадчынай па вялікім гетмане ВКЛ Міхалу Вішнявецкім, старанна рэкамендаваў на трыбунальскія пасады прыхільнікаў Фаміліі [15, s. 407–408]. У выніку Трыбунал ВКЛ 1745 г. быў сфарміраваны на падставе «згоды даўно не бачанай у Літве» [16, s. 101]. Трыбунальскім маршалкам стаў троцкі ваявода Аляксандр Пацей. Згодна з ранейшай дамовай пісарам віленскай кадэнцыі пры адсутнасці віленскіх дэпутатаў быў абраны яго прыхільнік, троцкі дэпутат, троцкі войскі і троцкі гродскі суддзя Мікалай Давойна [13, k. 32, 56]. Пісарам рускай кадэнцыі згодна з «традыцыяй» стаў мінскі дэпутат і мінскі падсудковіч Юзаф Валадковіч, бо руская кадэнцыя павінна была адбыцца ў Мінску [3, k. 32–33, 56]. Асабліва вялікія намаганні ў падтрымцы мінскіх дэпутатаў зрабіў Міхал Казімір Радзівіл. Ён на ўсялякі выпадак пераконваў Міхала Чартарыйскага, каб мінскі дэпутат стаў пісарам рускай кадэнцыі, паколькі паводле традыцыі «зараз некалькі год мінскіх яшчэ не маеш, як таксама і наваградскіх» [3, k. 56]. Ён прыводзіў доказы, што пісары з мінскіх і наваградскіх дэпутатаў лепей захоўвалі акты і не звозілі іх па сканчэнні Трыбунала ВКЛ [3, k. 88]. Сам Міхал Чартарыйскі таксама вырашыў трымацца «традыцыі», каб пісарам рускай кадэнцыі быў мінскі дэпутат [3, k. 88]. Праўда, катэгарычна патрабаваў, каб у такім выпадку пісарам рускай кадэнцыі быў Валадковіч, а не другі мінскі дэпутат – Багдан Кастравіцкі [14, p. 87 v]. Так у выніку і адбылося.

Такім чынам, можна зрабіць наступныя высновы. Узгадненне кандыдатур на трыбунальскія ўрады ў 1745 г. ажыццяўлялася ў межах кааліцыі магнацкіх груповак Радзівілаў, Сапег і Чартарыйскіх пры актыўным удзеле каралеўскага двара. Лепшым кандыдатам на маршалка Трыбунала ВКЛ 1745 г. быў «нейтральны» троцкі ваявода Аляксандр Пацей. Менавіта каралю Аўгусту ІІІ удалося ўгаварыць яго канкурыраваць ад імя магнацкай кааліцыі на трыбунальскае маршалкоўства. Пацей у сваю чаргу дамовіўся, што пісарам віленскай кадэнцыі стане яго прыхільнік – троцкі дэпутат Мікалай Давойна. Пісарам мінскай кадэнцыі стаў мінскі дэпутат Юзаф Валадковіч, кандыдатура якога была прапанавана Міхалам Казімірам Радзівілам і падтрымана Міхалам Чартарыйскім. Магчымы канфлікт за спадчыну памерлага Міхала Вішнявецкага прымусіў Сапег быць асцярожнымі, каб не абвастраць адносін з Чартарыйскімі і Радзівіламі. У выніку Сапегі фактычна самаўхіліліся ад удзелу ў размеркаванні трыбунальскіх урадаў.


1. Z i e l i ń s k a, Z. Walka «Familii» o reforme Rzeczypospolitej, 1743–1752 / Z. Zielińska. – Warszawa: PWN, 1983. – 385 s.2. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. –Sygn. 2579. – Cz. 4.3. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział IVa. – Ks. 5.



Беларуси

4. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział IV. – Teka 30. – Koperta 425.5. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 1831. – Cz. 9.6. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 5290.7. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 1186.8. Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1697–1794): Spis / pod red. Andrzeja Rachuby. –

Warszawa, 2004.9. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 2784.10. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 12914.11. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 2587.12. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 4812.13. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 2579. – Cz. 2.14. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 4982.15. Biblioteka Narodowa. Biblioteka Ordynacji Zamojskich 941.16. Biblioteka Jagiellońska 5006.

a. u. maTsuk

DISTRIBUTION OF TRIBUNAL POSTS wITHIN THE MAGNATE COALITION IN 1745

Summary

In XVIII century Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania assumed the great political importance due to the parliamentary crisis in the Polish-Lithuanian Commonwealth. Key posts in the Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania in 1745 have been distributed between magnate groups of Radzivills, Sapegas and Chartaryjskyis. These groups came to agreement to share main tribunal posts. Also the royal courtyard took an active participation in the marshal of the Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania election in 1745.

4. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział IV. – Teka 30. – Koperta 425.5. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 1831. – Cz. 9.6. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 5290.7. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 1186.8. Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1697–1794): Spis / pod red. Andrzeja Rachuby. –

Warszawa, 2004.9. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 2784.10. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 12914.11. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 2587.12. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 4812.13. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. – Dział V. – Sygn. 2579. – Cz. 2.14. Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. – F. 139. – B. 4982.15. Biblioteka Narodowa. Biblioteka Ordynacji Zamojskich 941.16. Biblioteka Jagiellońska 5006.

a. u. maTsuk

DISTRIBUTION OF TRIBUNAL POSTS wITHIN THE MAGNATE COALITION IN 1745

Summary

In XVIII century Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania assumed the great political importance due to the parliamentary crisis in the Polish-Lithuanian Commonwealth. Key posts in the Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania in 1745 have been distributed between magnate groups of Radzivills, Sapegas and Chartaryjskyis. These groups came to agreement to share main tribunal posts. Also the royal courtyard took an active participation in the marshal of the Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania election in 1745.



Беларуси

67


УДК 947.084.6

В. і. КРыВУЦЬ

СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЯ ПАДРЫХТОЎКА МОЛАДЗІ ЗАХОДНЯй БЕЛАРУСІ Ў 1920–1930-я гг.



Праблема маладзёжнай палітыкі польскіх улад на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў час знахо-джання яе ў складзе II Рэчы Паспалітай у 1921–1939 гг. з’яўляецца недастаткова вывучанай у айчыннай гістарыяграфіі. Толькі ў некаторых публікацыях яна разглядалася ў кантэксце дзейнасці грамадскіх арганізацый у заходнебеларускім рэгіёне ў міжваенны перыяд [1–2]. Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца адлюстраванне развіцця аднаго з галоўных кірункаў урадавай маладзёжнай палітыкі польскіх улад у адзначаны перыяд – сельскагаспадарчай падрыхтоўкі моладзі. Аўтар ставіў перад сабой задачу прааналізавать мэты і сутнасць такой падрыхтоўкі, формы яе рэалізацыі, удзел у гэтым дзяржаўных і грамадскіх структур, а таксама вынікі яе ажыццяўлення. У артыкуле выкарыстаны разнастайныя дакументальныя крыніцы, частка з якіх упершыню ўведзена ў навуковы ўжытак.

Несумненна, што падрыхтоўка маладога пакалення да працоўнай дзейнасці з’яўляецца неад’емнай часткай маладзёжнай палітыкі. Не была выключэннем у гэтых адносінах і маладзёжная палітыка II Рэчы Паспалітай. Адным з галоўных кірункаў прафесійнай падрыхтоўкі моладзі ў міжваеннай польскай дзяржаве стала так званая Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка (СП), якая з’яўлялася масавай формай аграрнай асветы пазашкольнай моладзі. Асаблівую важнасць гэтаму кірунку надавала тое, што каля 70 % моладзі II Рэчы Паспалітай пражывала ў сельскай мясцовасці. У заходнебеларускіх ваяводствах краіны гэты працэнт быў яшчэ вышэйшы – каля 85 % [3, с. 18]. Пры гэтым сельскагаспадарчая вытворчасць знаходзілася на нізкім узроўні, была адсталай у тэхнічным і арганізацыйным плане. Напрыклад, згодна з данымі польскіх даследчыкаў, сярэд-няя ўраджайнасць збожжавых у Польшчы ў 1926–1930 гг. складала 10 цэнтнераў з гектара, у той час як у Бельгіі – 23,4, у Чэхаславакіі – 16,2, у Германіі – 16 цэнтнераў [4, с. 180]. Што тычыцца Заходняй Беларусі, то тут ураджайнасць была ніжэй, чым у сярэднім па II Рэчы Паспалітай, іншы раз болей, чым на 40 % [5, с. 54]. Гэта было выклікана шматлікімі прычынамі, але адной з галоўных польскія ўлады лічылі нізкі ўзровень культуры сельскагаспадарчай вытворчасці, які тлумачыўся слабым распаўсюджваннем агратэхнічных ведаў.

Спробы знайсці выхад з сітуацыі, якая склалася ў сельскагаспадарчай асвеце, рабіліся правячымі коламі Польшчы с першых год незалежнасці. Так, яшчэ ў ліпені 1920 г. быў прыняты Закон «Аб народных сельскагаспадарчых школах». Гэтыя школы павінны былі падрыхтаваць «прафесійна самастойных сельскіх гаспадароў» і «грамадзян краіны, якія ўсведамляюць свае абавязкі» [6, с. 237]. Закон прадугледжваў стварэнне як дзяржаўных (публічных), так і прыватных сельскагаспадарчых школ. Нагляд над імі павінна было ажыццяўляць Міністэрства сельскай гаспадаркі.

Планавалася за 20 год (г. зн. к 1940 г.) стварыць шырокую школьную сетку – як мінімум дзве (мужчынскую і жаночую) сельскагаспадарчыя школы ў павеце. Курс навучання павінен быў працягвацца не менш 11 месяцаў і складацца з тэарэтычных і практычных заняткаў. Праграма навучання распрацоўвалася сумесна Міністэрствам сельскай гаспадаркі і Міністэрствам рэлігійных веравызнанняў і публічнай асветы. У школы прымаліся юнакі (з 16 год) і дзяўчаты (з 14 год). Кандыдаты павінны былі скончыць перад гэтым агульную школу. На час вучобы вучням давалася месца ў інтэрнаце [6, с. 238].

67


УДК 947.084.6

В. і. КРыВУЦЬ

СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЯ ПАДРЫХТОЎКА МОЛАДЗІ ЗАХОДНЯй БЕЛАРУСІ Ў 1920–1930-я гг.



Праблема маладзёжнай палітыкі польскіх улад на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў час знахо-джання яе ў складзе II Рэчы Паспалітай у 1921–1939 гг. з’яўляецца недастаткова вывучанай у айчыннай гістарыяграфіі. Толькі ў некаторых публікацыях яна разглядалася ў кантэксце дзейнасці грамадскіх арганізацый у заходнебеларускім рэгіёне ў міжваенны перыяд [1–2]. Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца адлюстраванне развіцця аднаго з галоўных кірункаў урадавай маладзёжнай палітыкі польскіх улад у адзначаны перыяд – сельскагаспадарчай падрыхтоўкі моладзі. Аўтар ставіў перад сабой задачу прааналізавать мэты і сутнасць такой падрыхтоўкі, формы яе рэалізацыі, удзел у гэтым дзяржаўных і грамадскіх структур, а таксама вынікі яе ажыццяўлення. У артыкуле выкарыстаны разнастайныя дакументальныя крыніцы, частка з якіх упершыню ўведзена ў навуковы ўжытак.

Несумненна, што падрыхтоўка маладога пакалення да працоўнай дзейнасці з’яўляецца неад’емнай часткай маладзёжнай палітыкі. Не была выключэннем у гэтых адносінах і маладзёжная палітыка II Рэчы Паспалітай. Адным з галоўных кірункаў прафесійнай падрыхтоўкі моладзі ў міжваеннай польскай дзяржаве стала так званая Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка (СП), якая з’яўлялася масавай формай аграрнай асветы пазашкольнай моладзі. Асаблівую важнасць гэтаму кірунку надавала тое, што каля 70 % моладзі II Рэчы Паспалітай пражывала ў сельскай мясцовасці. У заходнебеларускіх ваяводствах краіны гэты працэнт быў яшчэ вышэйшы – каля 85 % [3, с. 18]. Пры гэтым сельскагаспадарчая вытворчасць знаходзілася на нізкім узроўні, была адсталай у тэхнічным і арганізацыйным плане. Напрыклад, згодна з данымі польскіх даследчыкаў, сярэд-няя ўраджайнасць збожжавых у Польшчы ў 1926–1930 гг. складала 10 цэнтнераў з гектара, у той час як у Бельгіі – 23,4, у Чэхаславакіі – 16,2, у Германіі – 16 цэнтнераў [4, с. 180]. Што тычыцца Заходняй Беларусі, то тут ураджайнасць была ніжэй, чым у сярэднім па II Рэчы Паспалітай, іншы раз болей, чым на 40 % [5, с. 54]. Гэта было выклікана шматлікімі прычынамі, але адной з галоўных польскія ўлады лічылі нізкі ўзровень культуры сельскагаспадарчай вытворчасці, які тлумачыўся слабым распаўсюджваннем агратэхнічных ведаў.

Спробы знайсці выхад з сітуацыі, якая склалася ў сельскагаспадарчай асвеце, рабіліся правячымі коламі Польшчы с першых год незалежнасці. Так, яшчэ ў ліпені 1920 г. быў прыняты Закон «Аб народных сельскагаспадарчых школах». Гэтыя школы павінны былі падрыхтаваць «прафесійна самастойных сельскіх гаспадароў» і «грамадзян краіны, якія ўсведамляюць свае абавязкі» [6, с. 237]. Закон прадугледжваў стварэнне як дзяржаўных (публічных), так і прыватных сельскагаспадарчых школ. Нагляд над імі павінна было ажыццяўляць Міністэрства сельскай гаспадаркі.

Планавалася за 20 год (г. зн. к 1940 г.) стварыць шырокую школьную сетку – як мінімум дзве (мужчынскую і жаночую) сельскагаспадарчыя школы ў павеце. Курс навучання павінен быў працягвацца не менш 11 месяцаў і складацца з тэарэтычных і практычных заняткаў. Праграма навучання распрацоўвалася сумесна Міністэрствам сельскай гаспадаркі і Міністэрствам рэлігійных веравызнанняў і публічнай асветы. У школы прымаліся юнакі (з 16 год) і дзяўчаты (з 14 год). Кандыдаты павінны былі скончыць перад гэтым агульную школу. На час вучобы вучням давалася месца ў інтэрнаце [6, с. 238].



Беларуси

68

Трэба адзначыць, што сістэма народных сельскагаспадарчых школ з самага пачатку мела шэраг недахопаў. Напрыклад, праграму навучання было немагчыма засвоіць за 11 месяцаў. Так, на агульнаадукацыйныя прадметы ў мужчынскай школе выдзялялася 522 гадзіны, на спецыяльныя – 579 гадзін. Акрамя таго, вучні павінны былі падтрымліваць парадак у інтэрнаце і вучэбных памяшканнях, працаваць у падсобнай гаспадарцы. Зразумела, прайсці ўвесь прадугледжаны матэрыял было вельмі цяжка, асабліва калі ўлічваць нізкі ўзровень агульнай падрыхтоўкі вучняў [4, с. 141]. Яшчэ адным недахопам быў высокі кошт утрымання школы. У выніку пастаянных фінансавых цяжкасцей сельскагаспадарчыя школы адчувалі недахоп настаўніцкіх кадраў, таксама не хапала інвентару і падручнікаў. Сельскагаспадарчая школа была дарагой і для бацькоў вучняў. Неабходна ўлічваць, што яны не толькі плацілі за знаходжанне свайго сына ці дачкі ў школе, але і гублялі адначасова амаль на год работніка ў сваёй гаспадарцы.

На момант выдання закона ў II Рэчы Паспалітай ужо існавала 52 школы. Да 1931 г. іх коль-касць павялічылася да 128. Але ў сувязі з эканамічным крызісам гэты рост спыніўся. Асноўную масу сельскагаспадарчых школ складалі школы, якія былі створаны мясцовым самакіраваннем, – 68,3 % мужчынскіх і 52,5 % жаночых. Прыватнымі з’яўляліся 15,2 % мужчынскіх і 32,5 % жано-чых, дзяржаўнымі – 16,5 % мужчынскіх і 15 % жаночых. Пры гэтым трэба адзначыць, што дзяржаўныя школы ствараліся ў асноўным ва ўсходніх і паўднёва-ўсходніх ваяводствах [4, с. 140]. Гэта было выклікана як нізкім узроўнем сельскай гаспадаркі, так і беднасцю насельніцтва і сла-басцю грамадскіх структур.

У ліпені 1932 г. народныя сельскагаспадарчыя школы былі падпарадкаваны Міністэрству рэлігійных веравызнанняў і публічнай асветы. Адначасова былі зроблены спробы правесці іх рэарганізацыю. Будаўніцтва сеткі сельскагаспадарчых школ працягвалася без усялякага плана. Яны з’яўляліся толькі ў тых паветах, дзе для гэтага былі ўмовы. Прычым, як адзначаюць польскія даследчыкі, найбольш сумным было становішча ва ўсходніх і паўднёвых ваяводствах II Рэчы Паспалітай [4, с. 149].

К 1939 г. колькасць сельскагаспадарчых школ дасягнула 173 (95 мужчынскіх і 78 жаночых). Калі ўлічваць, што планавалася стварыць к 1940 г. як мінімум 482 школы, то неабходна прызнаць, што Закон 1920 г. «Аб народных сельскагаспадарчых школах» не быў рэалізаваны. Але нават пры самых лепшых абставінах народныя сельскагаспадарчыя школы маглі б ахапіць толькі 10 % сельскай моладзі [4, с. 182]. Гэта было зразумела ўжо ў 20-я гады і менавіта тады пачаліся пошукі іншага вырашэння праблемы распаўсюджання сельскагаспадарчай асветы.

Выхад бачыўся ў пашырэнні сярод моладзі пазашкольных форм аграрна-асветніцкай працы. Ініцыятыва ў гэтым напрамку зыходзіла не ад дзяржаўных, а ад грамадскіх структур. Паступова ўзнікла ідэя разгарнуць на базе маладзёжных арганізацый планавую і сістэматычную працу ў сферы пазашкольнай прафесійнай асветы. Было вырашана арганізаваць першыя сельскагаспадарчыя кон-курсы сярод маладога пакалення. Яны павінны былі садзейнічаць прафесійнай падрыхтоўцы той моладзі, якая не магла па тых або іншых прычынах наведваць народныя сельскагаспадарчыя школы.

Першы праект арганізаванай і планавай працы па прафесійнай падрыхтоўцы сялянскай моладзі ў выглядзе сельскагаспадарчых конкурсаў у чэрвені 1925 г. прапанаваў Цэнтральны Саюз Вясковай Моладзі (ЦСВМ). У пачатку 1926 г. пачалося правядзенне такіх конкурсаў у асоб-ных паветах. Гэтыя першыя конкурсы не былі дастаткова паспяховымі, але дазволілі набыць пэўны вопыт і паказалі, што конкурсная праца мае сэнс.

Пасля таго, як з пачынаннямі ЦСВМ азнаёмілася Міністэрства сельскай гаспадаркі, яно прызнала гэту дзейнасць прыдатнай для павышэння земляробчай культуры. У 1928 г. кіраўніком сельскагаспадарчай асветніцкай працы ўсіх супрацоўнічаючых маладзёжных арганізацый стаў прафесар Ю. Мікулоўскі-Паморскі. Менавіта ён увёў тэрмін «Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка» адносна конкурсаў. З 1928 г. праца ў СП стала важнай часткай вясковага маладзёжнага руху. Вышэйшае кіраўніцтва ў маштабе ўсёй II Рэчы Паспалітай знаходзілася ў руках Цэнтральнага камітэта па справах вясковай моладзі. Ён быў арганізаваны па ініцыятыве чыноўнікаў міністэрстваў сельскай гаспадаркі, асветы і ўнутраных спраў для «гарманізацыі» іх дзейнасці ў галіне сельскагаспадарчай падрыхтоўкі, грамадскага выхавання і асветы. Разам з прадстаўнікамі ўрада ў яго склад увайшлі і дэлегаты ад асобных саюзаў вясковай моладзі. На месцах камітэт

68

Трэба адзначыць, што сістэма народных сельскагаспадарчых школ з самага пачатку мела шэраг недахопаў. Напрыклад, праграму навучання было немагчыма засвоіць за 11 месяцаў. Так, на агульнаадукацыйныя прадметы ў мужчынскай школе выдзялялася 522 гадзіны, на спецыяльныя – 579 гадзін. Акрамя таго, вучні павінны былі падтрымліваць парадак у інтэрнаце і вучэбных памяшканнях, працаваць у падсобнай гаспадарцы. Зразумела, прайсці ўвесь прадугледжаны матэрыял было вельмі цяжка, асабліва калі ўлічваць нізкі ўзровень агульнай падрыхтоўкі вучняў [4, с. 141]. Яшчэ адным недахопам быў высокі кошт утрымання школы. У выніку пастаянных фінансавых цяжкасцей сельскагаспадарчыя школы адчувалі недахоп настаўніцкіх кадраў, таксама не хапала інвентару і падручнікаў. Сельскагаспадарчая школа была дарагой і для бацькоў вучняў. Неабходна ўлічваць, што яны не толькі плацілі за знаходжанне свайго сына ці дачкі ў школе, але і гублялі адначасова амаль на год работніка ў сваёй гаспадарцы.

На момант выдання закона ў II Рэчы Паспалітай ужо існавала 52 школы. Да 1931 г. іх коль-касць павялічылася да 128. Але ў сувязі з эканамічным крызісам гэты рост спыніўся. Асноўную масу сельскагаспадарчых школ складалі школы, якія былі створаны мясцовым самакіраваннем, – 68,3 % мужчынскіх і 52,5 % жаночых. Прыватнымі з’яўляліся 15,2 % мужчынскіх і 32,5 % жано-чых, дзяржаўнымі – 16,5 % мужчынскіх і 15 % жаночых. Пры гэтым трэба адзначыць, што дзяржаўныя школы ствараліся ў асноўным ва ўсходніх і паўднёва-ўсходніх ваяводствах [4, с. 140]. Гэта было выклікана як нізкім узроўнем сельскай гаспадаркі, так і беднасцю насельніцтва і сла-басцю грамадскіх структур.

У ліпені 1932 г. народныя сельскагаспадарчыя школы былі падпарадкаваны Міністэрству рэлігійных веравызнанняў і публічнай асветы. Адначасова былі зроблены спробы правесці іх рэарганізацыю. Будаўніцтва сеткі сельскагаспадарчых школ працягвалася без усялякага плана. Яны з’яўляліся толькі ў тых паветах, дзе для гэтага былі ўмовы. Прычым, як адзначаюць польскія даследчыкі, найбольш сумным было становішча ва ўсходніх і паўднёвых ваяводствах II Рэчы Паспалітай [4, с. 149].

К 1939 г. колькасць сельскагаспадарчых школ дасягнула 173 (95 мужчынскіх і 78 жаночых). Калі ўлічваць, што планавалася стварыць к 1940 г. як мінімум 482 школы, то неабходна прызнаць, што Закон 1920 г. «Аб народных сельскагаспадарчых школах» не быў рэалізаваны. Але нават пры самых лепшых абставінах народныя сельскагаспадарчыя школы маглі б ахапіць толькі 10 % сельскай моладзі [4, с. 182]. Гэта было зразумела ўжо ў 20-я гады і менавіта тады пачаліся пошукі іншага вырашэння праблемы распаўсюджання сельскагаспадарчай асветы.

Выхад бачыўся ў пашырэнні сярод моладзі пазашкольных форм аграрна-асветніцкай працы. Ініцыятыва ў гэтым напрамку зыходзіла не ад дзяржаўных, а ад грамадскіх структур. Паступова ўзнікла ідэя разгарнуць на базе маладзёжных арганізацый планавую і сістэматычную працу ў сферы пазашкольнай прафесійнай асветы. Было вырашана арганізаваць першыя сельскагаспадарчыя кон-курсы сярод маладога пакалення. Яны павінны былі садзейнічаць прафесійнай падрыхтоўцы той моладзі, якая не магла па тых або іншых прычынах наведваць народныя сельскагаспадарчыя школы.

Першы праект арганізаванай і планавай працы па прафесійнай падрыхтоўцы сялянскай моладзі ў выглядзе сельскагаспадарчых конкурсаў у чэрвені 1925 г. прапанаваў Цэнтральны Саюз Вясковай Моладзі (ЦСВМ). У пачатку 1926 г. пачалося правядзенне такіх конкурсаў у асоб-ных паветах. Гэтыя першыя конкурсы не былі дастаткова паспяховымі, але дазволілі набыць пэўны вопыт і паказалі, што конкурсная праца мае сэнс.

Пасля таго, як з пачынаннямі ЦСВМ азнаёмілася Міністэрства сельскай гаспадаркі, яно прызнала гэту дзейнасць прыдатнай для павышэння земляробчай культуры. У 1928 г. кіраўніком сельскагаспадарчай асветніцкай працы ўсіх супрацоўнічаючых маладзёжных арганізацый стаў прафесар Ю. Мікулоўскі-Паморскі. Менавіта ён увёў тэрмін «Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка» адносна конкурсаў. З 1928 г. праца ў СП стала важнай часткай вясковага маладзёжнага руху. Вышэйшае кіраўніцтва ў маштабе ўсёй II Рэчы Паспалітай знаходзілася ў руках Цэнтральнага камітэта па справах вясковай моладзі. Ён быў арганізаваны па ініцыятыве чыноўнікаў міністэрстваў сельскай гаспадаркі, асветы і ўнутраных спраў для «гарманізацыі» іх дзейнасці ў галіне сельскагаспадарчай падрыхтоўкі, грамадскага выхавання і асветы. Разам з прадстаўнікамі ўрада ў яго склад увайшлі і дэлегаты ад асобных саюзаў вясковай моладзі. На месцах камітэт



Беларуси

69

меў ваяводскія і павятовыя аддзелы. Да задач дадзенай структуры адносілася: распрацоўка новых метадаў у галіне культурна-асветніцкай дзейнасці, грамадскага выхавання і ваеннай падрыхтоўкі, падрыхтоўка адпаведных інструктарскіх кадраў, выдавецкая дзейнасць, рацы-янальнае размеркаванне фінансавых сродкаў [7, с. 74–75].

СП мела ўласныя задачы, праграму, арганізацыйныя прынцыпы, метады і сродкі паспяховага ўздзеяння на вясковую моладзь. Звычайна ў адзін калектыў СП, які быў арганізаваны пры ячэйцы якой-небудзь маладзёжнай арганізацыі, аб’ядноўваліся да 15 юнакоў і дзяўчат ва ўзросце 15–20 год. Калектыў выбіраў тэму для сваёй працы ў галіне земляробства ці жывёлагадоўлі. Кіраўніком калектыву, як правіла, станавіўся той, хто скончыў сельскагаспадарчую школу ці ўжо меў вопыт працы ў СП. Ён павінен быў кантраляваць працу калектыву і падтрымліваць сувязь з прафесійнымі інструктарамі. Прафесійную дапамогу калектывам СП аказвалі інструктары сельскагаспадарчых арганізацый і Земляробчых палат. Яны павінны былі праводзіць інспекцыі калектываў і на месцы даваць неабходныя парады. У верасні і кастрычніку звычайна праходзілі выставы калектываў СП. Лепшыя з іх атрымлівалі ўзнагароды, у т. л. стыпендыі для вучобы ў народных сельска-гаспадарчых школах. Праца ў калектывах СП была разлічана на тры гады ці тры ступені СП. Згодна з правіламі, у першы год калектыў займаўся земляробствам, другі год – жывёлагадоўляй, трэці год – усёй гаспадаркай. Такім чынам, тры ступені СП павінны былі даць усебаковую падрыхтоўку для працы ў сельскай гаспадарцы [8, с. 544].

СП стварала магчымасці для шырокага распаўсюджання прафесійных ведаў сярод сялян, а таксама стала на чале ўсёй сістэмы сельскагаспадарчай асветы, як па колькасным ахопе, так і з пункту гледжання практычных вынікаў распаўсюджання агратэхнічных ведаў. Да канца міжваеннага перыяду колькасць юнакоў і дзяўчат, якія атрымлівалі веды ў калектывах СП, дасягнула 100 тысяч, г. зн. прыкладна столькі, колькі гаспадарак штогод пераймала маладое пакаленне земляробаў [4, с. 185]. Каштоўнасць СП заключалася і ў тым, што яна забяспечвала падрыхтоўку вялікай колькасці моладзі з дапамогай адносна невялікіх фінансавых выдаткаў. Штогадовы кошт навучання аднаго ўдзельніка складаў прыкладна 30 злотых, што было ў 20–30 разоў ніжэй, чым у народнай сельскагаспадарчай школе [4, с. 186].

Прафесійная падрыхтоўка вясковай моладзі набыла развіццё і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Правячыя колы прызнавалі неабходнасць рэалізацыі гэтага кірунку маладзёжнай палітыкі на тэрыторыі «крэсаў». У адным з дакументаў кіраўніцтва Віленскай школьнай акругі заяўлялася: «Цяжкасці нашага эканамічнага і грамадскага жыцця маюць сваёй прычынай адсталасць нашай вёскі... Таму клопатам усіх, хто мысліць грамадскімі катэгорыямі, павінна быць імкненне да хутчэйшага павышэння культуры сельскага насельніцтва». Першапачаткова гэтую задачу планавалася вырашаць, як і ва ўсёй II Рэчы Паспалітай, пры дапамозе народных сельскагаспадарчых школ. Менавіта таму той жа дакумент звяртаў увагу школьных настаўнікаў, якія працавалі ў сельскай мясцовасці, на неабходнасць тлумачэння значэння сельскагаспадарчых школ у час пасяджэнняў гурткоў Саюза Вясковай Моладзі, стралецкіх атрадаў і іншых маладзежных арганізацый і прыцягнення моладзі да паступлення ў гэтыя школы [9, с. 5].

Але, як паказала практыка, народныя сельскагаспадарчыя школы не змаглі вырашыць пастаўленыя перад імі задачы. Па-першае, іх проста не хапала, што добра бачна на прыкладзе школ, якія дзейнічалі на тэрыторыі Віленскай школьнай акругі. У дадзеную акругу ўваходзілі Віленскае ваяводства (8 сельскіх паветаў), Навагрудскае ваяводства (8 паветаў) і 4 паветы Беластоцкага ваяводства. К сярэдзіне 30-х гг. налічвалася 13 народных сельскагаспадарчых школ (8 мужчынскіх і 5 жаночых). Штогод яны маглі выпускаць каля 500 чалавек. Усе школы былі створаны ў перыяд з 1925 па 1930 г. З 1930 г. стварэнне новых школ было прыпынена. Пры гэтым вядома, што кожны год на тэрыторыі акругі бацькоўскія гаспадаркі пераймалі каля 20 тысяч маладых сялян. Такім чынам, сельскагаспадарчыя школы маглі забяспечыць падрыхтоўку толькі 0,5 % гэтых сіл [10, с. 2]. Паказальна, што ў сярэднім па II Рэчы Паспалітай гэты паказчык складаў 10 % [4, с. 182].

Курс навучання ў сельскагаспадарчых школах складаўся з такіх прадметаў, як земляробства, жывёлагадоўля, агародніцтва, садаводства, пчалярства, арганізацыя асабістай гаспадаркі. Тэа-рэтычнае навучанне было цесна звязана з практычнымі заняткамі. У жаночых школах праграма

69

меў ваяводскія і павятовыя аддзелы. Да задач дадзенай структуры адносілася: распрацоўка новых метадаў у галіне культурна-асветніцкай дзейнасці, грамадскага выхавання і ваеннай падрыхтоўкі, падрыхтоўка адпаведных інструктарскіх кадраў, выдавецкая дзейнасць, рацы-янальнае размеркаванне фінансавых сродкаў [7, с. 74–75].

СП мела ўласныя задачы, праграму, арганізацыйныя прынцыпы, метады і сродкі паспяховага ўздзеяння на вясковую моладзь. Звычайна ў адзін калектыў СП, які быў арганізаваны пры ячэйцы якой-небудзь маладзёжнай арганізацыі, аб’ядноўваліся да 15 юнакоў і дзяўчат ва ўзросце 15–20 год. Калектыў выбіраў тэму для сваёй працы ў галіне земляробства ці жывёлагадоўлі. Кіраўніком калектыву, як правіла, станавіўся той, хто скончыў сельскагаспадарчую школу ці ўжо меў вопыт працы ў СП. Ён павінен быў кантраляваць працу калектыву і падтрымліваць сувязь з прафесійнымі інструктарамі. Прафесійную дапамогу калектывам СП аказвалі інструктары сельскагаспадарчых арганізацый і Земляробчых палат. Яны павінны былі праводзіць інспекцыі калектываў і на месцы даваць неабходныя парады. У верасні і кастрычніку звычайна праходзілі выставы калектываў СП. Лепшыя з іх атрымлівалі ўзнагароды, у т. л. стыпендыі для вучобы ў народных сельска-гаспадарчых школах. Праца ў калектывах СП была разлічана на тры гады ці тры ступені СП. Згодна з правіламі, у першы год калектыў займаўся земляробствам, другі год – жывёлагадоўляй, трэці год – усёй гаспадаркай. Такім чынам, тры ступені СП павінны былі даць усебаковую падрыхтоўку для працы ў сельскай гаспадарцы [8, с. 544].

СП стварала магчымасці для шырокага распаўсюджання прафесійных ведаў сярод сялян, а таксама стала на чале ўсёй сістэмы сельскагаспадарчай асветы, як па колькасным ахопе, так і з пункту гледжання практычных вынікаў распаўсюджання агратэхнічных ведаў. Да канца міжваеннага перыяду колькасць юнакоў і дзяўчат, якія атрымлівалі веды ў калектывах СП, дасягнула 100 тысяч, г. зн. прыкладна столькі, колькі гаспадарак штогод пераймала маладое пакаленне земляробаў [4, с. 185]. Каштоўнасць СП заключалася і ў тым, што яна забяспечвала падрыхтоўку вялікай колькасці моладзі з дапамогай адносна невялікіх фінансавых выдаткаў. Штогадовы кошт навучання аднаго ўдзельніка складаў прыкладна 30 злотых, што было ў 20–30 разоў ніжэй, чым у народнай сельскагаспадарчай школе [4, с. 186].

Прафесійная падрыхтоўка вясковай моладзі набыла развіццё і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Правячыя колы прызнавалі неабходнасць рэалізацыі гэтага кірунку маладзёжнай палітыкі на тэрыторыі «крэсаў». У адным з дакументаў кіраўніцтва Віленскай школьнай акругі заяўлялася: «Цяжкасці нашага эканамічнага і грамадскага жыцця маюць сваёй прычынай адсталасць нашай вёскі... Таму клопатам усіх, хто мысліць грамадскімі катэгорыямі, павінна быць імкненне да хутчэйшага павышэння культуры сельскага насельніцтва». Першапачаткова гэтую задачу планавалася вырашаць, як і ва ўсёй II Рэчы Паспалітай, пры дапамозе народных сельскагаспадарчых школ. Менавіта таму той жа дакумент звяртаў увагу школьных настаўнікаў, якія працавалі ў сельскай мясцовасці, на неабходнасць тлумачэння значэння сельскагаспадарчых школ у час пасяджэнняў гурткоў Саюза Вясковай Моладзі, стралецкіх атрадаў і іншых маладзежных арганізацый і прыцягнення моладзі да паступлення ў гэтыя школы [9, с. 5].

Але, як паказала практыка, народныя сельскагаспадарчыя школы не змаглі вырашыць пастаўленыя перад імі задачы. Па-першае, іх проста не хапала, што добра бачна на прыкладзе школ, якія дзейнічалі на тэрыторыі Віленскай школьнай акругі. У дадзеную акругу ўваходзілі Віленскае ваяводства (8 сельскіх паветаў), Навагрудскае ваяводства (8 паветаў) і 4 паветы Беластоцкага ваяводства. К сярэдзіне 30-х гг. налічвалася 13 народных сельскагаспадарчых школ (8 мужчынскіх і 5 жаночых). Штогод яны маглі выпускаць каля 500 чалавек. Усе школы былі створаны ў перыяд з 1925 па 1930 г. З 1930 г. стварэнне новых школ было прыпынена. Пры гэтым вядома, што кожны год на тэрыторыі акругі бацькоўскія гаспадаркі пераймалі каля 20 тысяч маладых сялян. Такім чынам, сельскагаспадарчыя школы маглі забяспечыць падрыхтоўку толькі 0,5 % гэтых сіл [10, с. 2]. Паказальна, што ў сярэднім па II Рэчы Паспалітай гэты паказчык складаў 10 % [4, с. 182].

Курс навучання ў сельскагаспадарчых школах складаўся з такіх прадметаў, як земляробства, жывёлагадоўля, агародніцтва, садаводства, пчалярства, арганізацыя асабістай гаспадаркі. Тэа-рэтычнае навучанне было цесна звязана з практычнымі заняткамі. У жаночых школах праграма



Беларуси

70

вывучэння земляробства была скарочана, замест гэтага вывучалася дамаводства. Акрамя атры-мання прафесійных ведаў праграма прадугледжвала «гутаркі на этычна-рэлігійныя тэмы», вывучэнне справаводства, польскай мовы і г. д. Навучанне ў сельскагаспадарчых школах Віленскай акругі было бясплатным – вучні плацілі толькі за пражыванне ў інтэрнаце. Заняткі праходзілі кожны дзень з 5 гадзін раніцы да 9 гадзін вечара [11, с. 540–541].

Афіцыйныя крыніцы адзначалі, што нягледзячы на бясплатнае навучанне, наведванне школ было нізкім – часта кандыдатаў было менш, чым месцаў. Такое становішча яны тлумачылі, у першую чаргу, «адсутнасцю сярод сельскагаспадарчага насельніцтва разумення неабходнасці навучання». Яшчэ адной прычынай нізкага наведвання называлася тое, што бацькі не жадалі адпускаць сваю моладзь у школы, каб не страчваць на год бясплатнага работніка. Адначасова адзначалася, што прымяненню атрыманых у школе ведаў перашкаджаў недавер акружэння. Адмоўным момантам таксама было і тое, што часта юнакі-выпускнікі прызываліся ў войска і не паспявалі прымяніць атрыманыя ў школе веды ў сваёй гаспадарцы [10, с. 3].

Патрэбу ў сельскагаспадарчым навучанні спрабавалі часткова задаволіць і праз вандроўныя сельскагаспадарчыя курсы. Так, у Віленскай школьнай акрузе ў сярэдзіне 30-х гг. было 5 так зва-ных вандроўных сельскагаспадарчых школ. Яны праводзілі шэраг курсаў (працягласцю ад 3 да 5 месяцаў), пераязджаючы з месца на месца 2–3 разы на год. Восенню 1936 г. такія ж вандроўныя курсы былі арганізаваны ў Валкавыскім павеце і для юнакоў. Згодна з афіцыйнымі данымі, з 1925 да канца 1935 г. мужчынскія сельскагаспадарчыя школы скончылі 1855 вучняў, жаночыя школы – 982 вучаніцы, вандроўныя жаночыя курсы – 1148 вучаніц. Разам – 3985 чалавек [10, c. 6].

Як ужо адзначалася вышэй, гэтага было недастаткова, каб рэальна забяспечыць павышэнне культурнага ўзроўню вясковай моладзі. У сувязі з гэтым у працу ўключыліся шматлікія грамадскія структуры. На тэрыторыі Заходняй Беларусі вялікую актыўнасць праявіў Саюз асаднікаў. Адным з кірункаў яго праграмнай дзейнасці было стварэнне асветных устаноў, школ, адукацыйных і прафесійных курсаў. Вядома, што к 1939 г. пад апекай устаноў Саюза асаднікаў знаходзілася каля 1500 чалавек моладзі [12, с. 250].

Адной з такіх устаноў быў Сельскі грамадскі універсітэт у Прудзішчы пад Вільняй. Ён быў ство-раны ў 1935 г. на базе існаваўшых з 1928 г. грамадска-асветніцкіх курсаў. Мэтай гэтай установы з’яўлялася падрыхтоўка слухачоў да «спраўнай арганізацыі працы ва ўласнай гаспадарцы». Акрамя таго, універсітэт павінен быў растлумачыць ім «адносіны грамадзяніна да дзяржавы» [13, с. 161].

Ва універсітэце, у адрозненне ад сельскагаспадарчых школ, юнакі і дзяўчаты навучаліся сумесна. Наведванне было на ўзроўні школ – на курсе 1935/36 навучальнага года было 38 чала-век. У Сельскі грамадскі універсітэт прымаліся слухачы ва ўзросце ад 18 да 30 год, пры гэтым ад юнакоў патрабавалася папярэдняе адбыццё вайсковай службы. Ад кандыдатаў таксама патрабава-лася заканчэнне сельскагаспадарчай службы і працяглая грамадская праца ў праўрадавых маладзёжных арганізацыях, якая мела значныя вынікі. Універсітэцкія курсы былі забяспечаны значным штатам выкладчыкаў. Напрыклад, на курсе 1935/36 навучальнага года (38 слухачоў) было 40 выкладчыкаў і 1 сталы работнік. Праграма навучання складалася з трох частак. Першая, «ідэйна-пазнавальная», мела на мэце грамадска-патрыятычнае выхаванне слухачоў. Другая частка, «практычная», прадугледжвала набыццё ведаў і практычных навыкаў у галіне асветы, культуры, сельскай гаспадаркі, кааперацыі. Шмат увагі у гэтай частцы надавалася тэме «Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка як школа ўсеагульнага выхавання на вёсцы». Трэцяя частка ўключала вывучэнне форм і метадаў працы сельскіх грамадскіх арганізацый [13, с. 162–166]. Такім чынам, Сельскі грамадскі універсітэт дапаўняў дзяржаўную сістэму сельскагаспадарчага навучання і павінен быў падрыхтаваць кадры будучых актывістаў СП.

Менавіта конкурсы СП сталі асновай навучання вясковай моладзі. Актыўнае правядзенне гэтых конкурсаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі пачалося, як і ва ўсёй II Рэчы Паспалітай, у канцы 20-х гг. Актыўны ўдзел у іх прымалі санацыйныя маладзёжныя аб’яднанні – Стралецкі Саюз і Саюз Вясковай Моладзі «Сеў» – Саюз Маладой Вёскі. Кіраўнікі СВМ «Сеў» заяўлялі, што «сельскагаспадарчыя конкурсы павінны стаць сельскагаспадарчым і грамадзянскім выхаваннем. Праз сельскагаспадарчыя конкурсы канкурсант павінен у першую чаргу выхоўваць сябе, фарміраваць сваю волю і прыроджаны розум, які існуе ў кожным чалавеку, схіляць розум да хуткага дзелавога мыслення» [14, с. 33–34].

70

вывучэння земляробства была скарочана, замест гэтага вывучалася дамаводства. Акрамя атры-мання прафесійных ведаў праграма прадугледжвала «гутаркі на этычна-рэлігійныя тэмы», вывучэнне справаводства, польскай мовы і г. д. Навучанне ў сельскагаспадарчых школах Віленскай акругі было бясплатным – вучні плацілі толькі за пражыванне ў інтэрнаце. Заняткі праходзілі кожны дзень з 5 гадзін раніцы да 9 гадзін вечара [11, с. 540–541].

Афіцыйныя крыніцы адзначалі, што нягледзячы на бясплатнае навучанне, наведванне школ было нізкім – часта кандыдатаў было менш, чым месцаў. Такое становішча яны тлумачылі, у першую чаргу, «адсутнасцю сярод сельскагаспадарчага насельніцтва разумення неабходнасці навучання». Яшчэ адной прычынай нізкага наведвання называлася тое, што бацькі не жадалі адпускаць сваю моладзь у школы, каб не страчваць на год бясплатнага работніка. Адначасова адзначалася, што прымяненню атрыманых у школе ведаў перашкаджаў недавер акружэння. Адмоўным момантам таксама было і тое, што часта юнакі-выпускнікі прызываліся ў войска і не паспявалі прымяніць атрыманыя ў школе веды ў сваёй гаспадарцы [10, с. 3].

Патрэбу ў сельскагаспадарчым навучанні спрабавалі часткова задаволіць і праз вандроўныя сельскагаспадарчыя курсы. Так, у Віленскай школьнай акрузе ў сярэдзіне 30-х гг. было 5 так зва-ных вандроўных сельскагаспадарчых школ. Яны праводзілі шэраг курсаў (працягласцю ад 3 да 5 месяцаў), пераязджаючы з месца на месца 2–3 разы на год. Восенню 1936 г. такія ж вандроўныя курсы былі арганізаваны ў Валкавыскім павеце і для юнакоў. Згодна з афіцыйнымі данымі, з 1925 да канца 1935 г. мужчынскія сельскагаспадарчыя школы скончылі 1855 вучняў, жаночыя школы – 982 вучаніцы, вандроўныя жаночыя курсы – 1148 вучаніц. Разам – 3985 чалавек [10, c. 6].

Як ужо адзначалася вышэй, гэтага было недастаткова, каб рэальна забяспечыць павышэнне культурнага ўзроўню вясковай моладзі. У сувязі з гэтым у працу ўключыліся шматлікія грамадскія структуры. На тэрыторыі Заходняй Беларусі вялікую актыўнасць праявіў Саюз асаднікаў. Адным з кірункаў яго праграмнай дзейнасці было стварэнне асветных устаноў, школ, адукацыйных і прафесійных курсаў. Вядома, што к 1939 г. пад апекай устаноў Саюза асаднікаў знаходзілася каля 1500 чалавек моладзі [12, с. 250].

Адной з такіх устаноў быў Сельскі грамадскі універсітэт у Прудзішчы пад Вільняй. Ён быў ство-раны ў 1935 г. на базе існаваўшых з 1928 г. грамадска-асветніцкіх курсаў. Мэтай гэтай установы з’яўлялася падрыхтоўка слухачоў да «спраўнай арганізацыі працы ва ўласнай гаспадарцы». Акрамя таго, універсітэт павінен быў растлумачыць ім «адносіны грамадзяніна да дзяржавы» [13, с. 161].

Ва універсітэце, у адрозненне ад сельскагаспадарчых школ, юнакі і дзяўчаты навучаліся сумесна. Наведванне было на ўзроўні школ – на курсе 1935/36 навучальнага года было 38 чала-век. У Сельскі грамадскі універсітэт прымаліся слухачы ва ўзросце ад 18 да 30 год, пры гэтым ад юнакоў патрабавалася папярэдняе адбыццё вайсковай службы. Ад кандыдатаў таксама патрабава-лася заканчэнне сельскагаспадарчай службы і працяглая грамадская праца ў праўрадавых маладзёжных арганізацыях, якая мела значныя вынікі. Універсітэцкія курсы былі забяспечаны значным штатам выкладчыкаў. Напрыклад, на курсе 1935/36 навучальнага года (38 слухачоў) было 40 выкладчыкаў і 1 сталы работнік. Праграма навучання складалася з трох частак. Першая, «ідэйна-пазнавальная», мела на мэце грамадска-патрыятычнае выхаванне слухачоў. Другая частка, «практычная», прадугледжвала набыццё ведаў і практычных навыкаў у галіне асветы, культуры, сельскай гаспадаркі, кааперацыі. Шмат увагі у гэтай частцы надавалася тэме «Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка як школа ўсеагульнага выхавання на вёсцы». Трэцяя частка ўключала вывучэнне форм і метадаў працы сельскіх грамадскіх арганізацый [13, с. 162–166]. Такім чынам, Сельскі грамадскі універсітэт дапаўняў дзяржаўную сістэму сельскагаспадарчага навучання і павінен быў падрыхтаваць кадры будучых актывістаў СП.

Менавіта конкурсы СП сталі асновай навучання вясковай моладзі. Актыўнае правядзенне гэтых конкурсаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі пачалося, як і ва ўсёй II Рэчы Паспалітай, у канцы 20-х гг. Актыўны ўдзел у іх прымалі санацыйныя маладзёжныя аб’яднанні – Стралецкі Саюз і Саюз Вясковай Моладзі «Сеў» – Саюз Маладой Вёскі. Кіраўнікі СВМ «Сеў» заяўлялі, што «сельскагаспадарчыя конкурсы павінны стаць сельскагаспадарчым і грамадзянскім выхаваннем. Праз сельскагаспадарчыя конкурсы канкурсант павінен у першую чаргу выхоўваць сябе, фарміраваць сваю волю і прыроджаны розум, які існуе ў кожным чалавеку, схіляць розум да хуткага дзелавога мыслення» [14, с. 33–34].



Беларуси

71

Акрамя санацыйных арганізацый удзел у правядзенні конкурсаў прымалі Каталіцкія аб’яднанні моладзі. Як сведчыць афіцыйная справаздача, прысвечаная развіццю акцыі СП на тэрыторыі Віленскага ваяводства ў 1929–1938 гг., «у першапачатковы перыяд колькаснай перавагай валодалі Каталіцкія аб’яднанні моладзі, у апошнія ж гады на першым месцы (колькасна і якасна) знаходзіўся Саюз Маладой Вёскі пры ўзрастаючым узроўні працы КАМ; Стралецкі Саюз доўгі час не меў умоў для развіцця працы, паколькі не было спецыяльных інструктараў» [15, с. 493]. Так, у 1929 г. СВМ «Сеў» меў 56 калектываў СП (306 удзельнікаў), Каталіцкія аб’яднанні моладзі – 97 калектываў (538 удзельнікаў), Стралецкі Саюз не меў ніводнага калектыву. У 1935 г. гэтыя арганізацыі мелі адпаведна 219 (1346 удзельнікаў), 193 (1147 удзельнікаў) і 93 (641 удзельнік) калектываў СП. У 1938 г. – 263 (1670 удзельнікаў), 209 (1447 удзельнікаў) і 68 (438 удзельнікаў) калектываў [16, с. 464].

У час ажыццяўлення СП кіраўніцтва санацыйных арганізацый сутыкнулася з шэрагам цяжкасцей. У першую чаргу яны былі звязаны з наступствамі эканамічнага крызісу. У 1930 г. кіраўніцтва Палескага ваяводскага СВМ «Сеў» адзначала: «Агульны крызіс у краіне адбіўся і на конкурснай працы сярод моладзі. Члены гурткоў неахвотна ставяцца да працы і тлумачаць сваё нежаданне тым, што павелічэнне ўраджаю і фінансавыя выдаткі немэтазгодны, паколькі нельга збыць зробленыя зараз прадукты, а тым больш іх нельга будзе збыць, калі вытворчасць павялічыцца» [14, с. 16].

Тым не менш, акцыя СП развівалася як колькасна, так і якасна. Акрамя непасрэдна конкурсаў вялася вялікая праца па самаадукацыі. Кіраўніцтва санацыйных маладзёжных саюзаў арганізоўвала шматлікія курсы, якія ставілі як выхаваўчыя, так і адукацыйныя мэты. Так, зімой 1933 г. ваяводскае праўленне Палескага СВМ «Сеў» арганізавала 10-дзённыя вандроўныя грамадска-асветніцкія курсы. Іх праграма ўключала наступныя раздзелы: навука аб сучаснай Польшчы (10 гадзін), методыка клубнай працы (8 гадзін), арганізацыйныя прынцыпы СВМ (6 гадзін), кааперацыя (4 гадзіны), сельскагаспадарчая падрыхтоўка (30 гадзін), практычныя заняткі (30 гадзін). Курсы прайшлі на тэрыторыі 9 паветаў (Брэст, Кобрын, Пінск, Лунінец, Столін, Камень-Кашырскі, Косава). Імі было ахоплена 177 гурткоў СВМ «Сеў», у асноўным члены праўленняў [17, ф. 1, воп. 10, спр. 483, л. 110–111]. Таксама ў рамках СП СВМ «Сеў» удзельнічаў у развіцці сельскагаспадарчай кааперацыі. Напрыклад, у 1931 г. у Палескім ваяводскім аддзяленні гэтай арганізацыі існавала 17 малочных і 12 спажывецкіх кааператываў [18, с. 9].

Такім чынам, трэба прызнаць, што адным з галоўных кірункаў маладзёжнай палітыкі правячых колаў II Рэчы Паспалітай у міжваенны перыяд стала праца па прафесійнай падрыхтоўцы вясковай моладзі, у тым ліку і на тэрыторыі заходнебеларускага рэгіёна. Лічылася, што пашырэнне аграрна-тэхнічных ведаў і павышэнне прафесійнага ўзроўню маладых гаспадароў дапамогуць выправіць дастаткова складаную сітуацыю ў сельскай гаспадарцы. Спачатку адставанне аграрнага сектара планавалася пераадолець праз стварэнне сеткі народных сельскагаспадарчых школ. Але ў выніку шэрагу прычын, у першую чаргу фінансавых, гэты план не быў рэалізаваны. На тэрыторыі Заходняй Беларусі ён наогул праваліўся. Таму паралельна з развіццём народных сельскагаспадарчых школ па ініцыятыве грамадскіх структур узнікла сістэма так званай Сельскагаспадарчай Падрыхтоўкі. Яна стала шырока распаўсюджанай формай пазашкольнай сельскагаспадарчай асветы, якая дазваляла ахапіць значную колькасць вясковай моладзі. Праз асобныя ступені СП кожны год праходзілі тысячы маладых сялян, у тым ліку і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Яна была адным з галоўных кірункаў дзейнасці праўрадавых маладзёжных аб’яднанняў: СВМ «Сеў»–СМВ і Стралецкага Саюза. У рэа- лізацыі СП таксама прымалі актыўны ўдзел і каталіцкія маладзёжныя арганізацыі. Пры гэтым вышэйшае кіраўніцтва правядзеннем сельскагаспадарчых конкурсаў ажыццяўлялі дзяржаўныя структуры II Рэчы Паспалітай. Зразумела, што сельскагаспадарчыя школы і Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка не маглі кардынальна змяніць сітуацыю ў аграрным сектары, але пэўных поспехаў у развіцці аграрна-тэхнічнай асветы яны ўсё ж дасягнулі.


1. В а б і ш ч э в і ч, А. М. Польскія грамадскія арганізацыі на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1920–1930-я гг. / А. М. Вабішчэвіч // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. – 2008. – № 3. – С. 72–78.

2. К р и в у т ь, В. И. Молодежные организации на территории Западной Беларуси (1929–1939 гг.) / В. И. Кривуть. – Минск: Белорус. наука, 2008.

71

Акрамя санацыйных арганізацый удзел у правядзенні конкурсаў прымалі Каталіцкія аб’яднанні моладзі. Як сведчыць афіцыйная справаздача, прысвечаная развіццю акцыі СП на тэрыторыі Віленскага ваяводства ў 1929–1938 гг., «у першапачатковы перыяд колькаснай перавагай валодалі Каталіцкія аб’яднанні моладзі, у апошнія ж гады на першым месцы (колькасна і якасна) знаходзіўся Саюз Маладой Вёскі пры ўзрастаючым узроўні працы КАМ; Стралецкі Саюз доўгі час не меў умоў для развіцця працы, паколькі не было спецыяльных інструктараў» [15, с. 493]. Так, у 1929 г. СВМ «Сеў» меў 56 калектываў СП (306 удзельнікаў), Каталіцкія аб’яднанні моладзі – 97 калектываў (538 удзельнікаў), Стралецкі Саюз не меў ніводнага калектыву. У 1935 г. гэтыя арганізацыі мелі адпаведна 219 (1346 удзельнікаў), 193 (1147 удзельнікаў) і 93 (641 удзельнік) калектываў СП. У 1938 г. – 263 (1670 удзельнікаў), 209 (1447 удзельнікаў) і 68 (438 удзельнікаў) калектываў [16, с. 464].

У час ажыццяўлення СП кіраўніцтва санацыйных арганізацый сутыкнулася з шэрагам цяжкасцей. У першую чаргу яны былі звязаны з наступствамі эканамічнага крызісу. У 1930 г. кіраўніцтва Палескага ваяводскага СВМ «Сеў» адзначала: «Агульны крызіс у краіне адбіўся і на конкурснай працы сярод моладзі. Члены гурткоў неахвотна ставяцца да працы і тлумачаць сваё нежаданне тым, што павелічэнне ўраджаю і фінансавыя выдаткі немэтазгодны, паколькі нельга збыць зробленыя зараз прадукты, а тым больш іх нельга будзе збыць, калі вытворчасць павялічыцца» [14, с. 16].

Тым не менш, акцыя СП развівалася як колькасна, так і якасна. Акрамя непасрэдна конкурсаў вялася вялікая праца па самаадукацыі. Кіраўніцтва санацыйных маладзёжных саюзаў арганізоўвала шматлікія курсы, якія ставілі як выхаваўчыя, так і адукацыйныя мэты. Так, зімой 1933 г. ваяводскае праўленне Палескага СВМ «Сеў» арганізавала 10-дзённыя вандроўныя грамадска-асветніцкія курсы. Іх праграма ўключала наступныя раздзелы: навука аб сучаснай Польшчы (10 гадзін), методыка клубнай працы (8 гадзін), арганізацыйныя прынцыпы СВМ (6 гадзін), кааперацыя (4 гадзіны), сельскагаспадарчая падрыхтоўка (30 гадзін), практычныя заняткі (30 гадзін). Курсы прайшлі на тэрыторыі 9 паветаў (Брэст, Кобрын, Пінск, Лунінец, Столін, Камень-Кашырскі, Косава). Імі было ахоплена 177 гурткоў СВМ «Сеў», у асноўным члены праўленняў [17, ф. 1, воп. 10, спр. 483, л. 110–111]. Таксама ў рамках СП СВМ «Сеў» удзельнічаў у развіцці сельскагаспадарчай кааперацыі. Напрыклад, у 1931 г. у Палескім ваяводскім аддзяленні гэтай арганізацыі існавала 17 малочных і 12 спажывецкіх кааператываў [18, с. 9].

Такім чынам, трэба прызнаць, што адным з галоўных кірункаў маладзёжнай палітыкі правячых колаў II Рэчы Паспалітай у міжваенны перыяд стала праца па прафесійнай падрыхтоўцы вясковай моладзі, у тым ліку і на тэрыторыі заходнебеларускага рэгіёна. Лічылася, што пашырэнне аграрна-тэхнічных ведаў і павышэнне прафесійнага ўзроўню маладых гаспадароў дапамогуць выправіць дастаткова складаную сітуацыю ў сельскай гаспадарцы. Спачатку адставанне аграрнага сектара планавалася пераадолець праз стварэнне сеткі народных сельскагаспадарчых школ. Але ў выніку шэрагу прычын, у першую чаргу фінансавых, гэты план не быў рэалізаваны. На тэрыторыі Заходняй Беларусі ён наогул праваліўся. Таму паралельна з развіццём народных сельскагаспадарчых школ па ініцыятыве грамадскіх структур узнікла сістэма так званай Сельскагаспадарчай Падрыхтоўкі. Яна стала шырока распаўсюджанай формай пазашкольнай сельскагаспадарчай асветы, якая дазваляла ахапіць значную колькасць вясковай моладзі. Праз асобныя ступені СП кожны год праходзілі тысячы маладых сялян, у тым ліку і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Яна была адным з галоўных кірункаў дзейнасці праўрадавых маладзёжных аб’яднанняў: СВМ «Сеў»–СМВ і Стралецкага Саюза. У рэа- лізацыі СП таксама прымалі актыўны ўдзел і каталіцкія маладзёжныя арганізацыі. Пры гэтым вышэйшае кіраўніцтва правядзеннем сельскагаспадарчых конкурсаў ажыццяўлялі дзяржаўныя структуры II Рэчы Паспалітай. Зразумела, што сельскагаспадарчыя школы і Сельскагаспадарчая Падрыхтоўка не маглі кардынальна змяніць сітуацыю ў аграрным сектары, але пэўных поспехаў у развіцці аграрна-тэхнічнай асветы яны ўсё ж дасягнулі.


1. В а б і ш ч э в і ч, А. М. Польскія грамадскія арганізацыі на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1920–1930-я гг. / А. М. Вабішчэвіч // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. – 2008. – № 3. – С. 72–78.

2. К р и в у т ь, В. И. Молодежные организации на территории Западной Беларуси (1929–1939 гг.) / В. И. Кривуть. – Минск: Белорус. наука, 2008.



Беларуси

3. Młodzież sięga po pracę. Załacznik, tablice. – Warszawa, 1938.4. W i e c z o r e k, T. Historia szkolnictwa rolniczego w Polsce. – Warszawa: Skrypty szkoły głownej gospodarstwa

wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawe, 1980.5. К у х а р е в, Б. Е. Сельское хозяйство Западной Белоруссии (1919–1939 гг.) / Б. Е. Кухарев. – Минск: Вышэйш.

шк., 1975.6. Ustawa z dnia 9 lipca 1920 r. o ludowych szkółach rolniczych // Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych

i Oświecenia Publicznego. – 1920. – № 20. – S. 237–240.7. P r u s z k o w s k i, A. Przewodnik społeczny / A. Pruszkowski. – Warszawa, 1934.8. J. K., Co to jest P. R.? // Żołnierz Polski. – 1936. – № 26. – S. 544.9. Okólnik Kuratora Okręgu Szkolnego Wileńskiego w sprawie skierowywania młodzieży do szkół rolniczych // Dziennik

Urzędowy kuratorjum okręgu szkolnego Wileńskiego. – 1933. – № 1. – S. 5.10. Wychowankowie szkół rolniczych o swojej pracy, życiu i dążeniach w okręgu szkolnym Wileńskim. – Warszawa, 1937.11. Ludowe szkoły rolnicze // Dziennik Urzędowy kuratorjoum okręgu szkolnego Wileńskiego. – 1933. – № 11. – S. 540–542.12. S t o b n i a k-S m o g o r z e w s k a, J. Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945 / J. Stobniak-Smogorzewska. –

Warszawa: RYTM, 2003.13. N o w i c k i, T. Wiejski Uniwersytet społeczny w Prudziszczu / T. Nowicki // Wiejskie Uniwersytety Ludowe

w Polsce. – Warszawa, 1938. – S. 161–167.14. Sprawozdanie Poleskiego Wojewodzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej za rok 1929. – Brześć nad Bugiem, 1930.15. Ś w i a c k i e w i c z, A. 10-lecie przysposobienie rolniczego na Wileńszczyznie / A. Świackiewicz // Tygodnik

Rolniczy. – 1938. – № 41–42. – S. 489–493.16. Ś w i a c k i e w i c z, A. 10-lecie przysposobienie rolniczego na Wileńszczyznie / A. Świackiewicz // Tygodnik

Rolniczy. – 1938. – № 39–40. – S. 463–464.17. Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці.18. Sprawozdanie Poleskiego Wojewodzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej za rok 1931–1932. – Brześć nad Bugiem, 1933.

V. i. kRyVuTs

THE wESTERN BELARUS YOUTH PREPARATION FOR AGRICULTURE IN 1920–1930 YEARS

Summary

The article is devoted to the system of agricultural education development for the young generation of Western Belarus in times when it was a part of the Polish state. The author of the article examines fundamental directions of the activity of government and youth public organizations in the realization of the agricultural preparation of youth. The article is based on the various documentary sources.

3. Młodzież sięga po pracę. Załacznik, tablice. – Warszawa, 1938.4. W i e c z o r e k, T. Historia szkolnictwa rolniczego w Polsce. – Warszawa: Skrypty szkoły głownej gospodarstwa

wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawe, 1980.5. К у х а р е в, Б. Е. Сельское хозяйство Западной Белоруссии (1919–1939 гг.) / Б. Е. Кухарев. – Минск: Вышэйш.

шк., 1975.6. Ustawa z dnia 9 lipca 1920 r. o ludowych szkółach rolniczych // Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych

i Oświecenia Publicznego. – 1920. – № 20. – S. 237–240.7. P r u s z k o w s k i, A. Przewodnik społeczny / A. Pruszkowski. – Warszawa, 1934.8. J. K., Co to jest P. R.? // Żołnierz Polski. – 1936. – № 26. – S. 544.9. Okólnik Kuratora Okręgu Szkolnego Wileńskiego w sprawie skierowywania młodzieży do szkół rolniczych // Dziennik

Urzędowy kuratorjum okręgu szkolnego Wileńskiego. – 1933. – № 1. – S. 5.10. Wychowankowie szkół rolniczych o swojej pracy, życiu i dążeniach w okręgu szkolnym Wileńskim. – Warszawa, 1937.11. Ludowe szkoły rolnicze // Dziennik Urzędowy kuratorjoum okręgu szkolnego Wileńskiego. – 1933. – № 11. – S. 540–542.12. S t o b n i a k-S m o g o r z e w s k a, J. Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945 / J. Stobniak-Smogorzewska. –

Warszawa: RYTM, 2003.13. N o w i c k i, T. Wiejski Uniwersytet społeczny w Prudziszczu / T. Nowicki // Wiejskie Uniwersytety Ludowe

w Polsce. – Warszawa, 1938. – S. 161–167.14. Sprawozdanie Poleskiego Wojewodzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej za rok 1929. – Brześć nad Bugiem, 1930.15. Ś w i a c k i e w i c z, A. 10-lecie przysposobienie rolniczego na Wileńszczyznie / A. Świackiewicz // Tygodnik

Rolniczy. – 1938. – № 41–42. – S. 489–493.16. Ś w i a c k i e w i c z, A. 10-lecie przysposobienie rolniczego na Wileńszczyznie / A. Świackiewicz // Tygodnik

Rolniczy. – 1938. – № 39–40. – S. 463–464.17. Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці.18. Sprawozdanie Poleskiego Wojewodzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej za rok 1931–1932. – Brześć nad Bugiem, 1933.

V. i. kRyVuTs

THE wESTERN BELARUS YOUTH PREPARATION FOR AGRICULTURE IN 1920–1930 YEARS

Summary

The article is devoted to the system of agricultural education development for the young generation of Western Belarus in times when it was a part of the Polish state. The author of the article examines fundamental directions of the activity of government and youth public organizations in the realization of the agricultural preparation of youth. The article is based on the various documentary sources.



Беларуси

73


мастацтВазнаўстВа, этнаграФія, Фальклор

УДК [78.072+78.01](476)

Т. Г. МДыВаНі

СУЧАСНЫ СТАН БЕЛАРУСКАГА АКАДЭМІЧНАГА МУЗЫКАЗНАЎСТВА

інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы НаН Беларусі


У аддзеле музычнага мастацтва Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі вядзецца актыўная навуковая праца. У полі зроку даследчыкаў знаходзяцца акадэмічная музыка, нацыянальны песенна-танцавальны фальклор, эстраднае мастацтва. У галіне акадэмічнай музыкі вывучаюцца беларуская кампазітарская творчасць розных мастацкіх эпох і гістарычных перыядаў, але перш за ўсё сучаснага, выканаль-ніцкае мастацтва апошняга саракагоддзя ХХ – пачатку ХХІ ст., а таксама ствараюцца практычныя дапаможнікі па асваенні і метадычныя рэкамендацыі па ўкараненні новага музычнага матэрыялу ў культурны соцыум і педагагічную практыку.

Актуальнай навуковай праблемай, што знаходзіцца ў цэнтры даследчыцкага інтарэсу, з’яўляецца праблема нацыянальнай спецыфікі беларускай музыкі, якая сфарміравалася на перакрыжаванні заходне- і ўсходнееўрапейскіх музычных традыцый. У сувязі з гэтым распрацоўваюцца наступныя важныя і глабальныя тэмы.

Нацыянальны музычны стыль, дзе рашаецца пытанне ўдакладнення зместу, павелічэння аб’ёму і пашырэння межаў як паняцця, так і феномена «нацыянальнага». Сутнасць пытання заклю-чаецца ў тым, што музычны стыль рэпрэзентатыўна адлюстроўвае нацыянальную культуру. Апошняя ж, іманентна з’яўляючыся культурай карэннага, тытульнага этнасу, на сучасным этапе ўбірае ў сябе і універсальныя элементы, і элементы, якія ідуць ад культуры іншых этнасаў, – або тых, што пражываюць на тэрыторыі дзяржавы, або тых, што знаходзяцца ўдалечыні, але ўплываюць на дадзеную нацыянальную культуру – у нашым выпадку беларускую, сілай сваёй своеасаблівасці, арыгінальнасці, экзатычнасці. Аднак абсалютна відавочна, што гэтая сфера кампазітарскай творчасці не выходзіць за межы сучаснага нацыянальнага стылю.

Кампазітарскі стыль апошняй трэці ХХ ст. з раскрыццём наступных важнейшых стылявых рухаў, якія сфарміраваліся ў беларускай музыцы.

1. Класічны, дзе выдзяляюцца:а) «неакласічнае мысленне» (тэрмін В. Халопавай) і неакласічны музычны стыль (неакласіцызм);б) «новае, або сучаснае класічнае, мысленне» і сучасны, або новы класічны, музычны стыль

(новая, або сучасная, класіка).2. Нацыянальна-рамантычнае мысленне і «нацыянальная рамантыка» (азначэнне В. Паля-

вога) як музычны стыль, які ўключае:а) фальклорна-арыентаваны музычна-стылявы рух;б) актуалізацыю старажытнаславянскай спадчыны, праваслаўнага этнасу і нацыянальнай гісторыі.3. Новае кампазітарскае мысленне і Новая беларуская музыка, якая прадстаўлена:а) экстрапаляцыяй элементаў заходнееўрапейскага музычнага авангарда першай і другой

хвалі (Новая і Найноўшая музыка);б) своеасаблівым сінтэзам «новай» мовы і «старых» форм;в) асобнымі стылявымі рэмінісцэнцыямі (стыль мадэрн), або так званая «Новая фальклор-

ная хваля».

73


мастацтВазнаўстВа, этнаграФія, Фальклор

УДК [78.072+78.01](476)

Т. Г. МДыВаНі

СУЧАСНЫ СТАН БЕЛАРУСКАГА АКАДЭМІЧНАГА МУЗЫКАЗНАЎСТВА

інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы НаН Беларусі


У аддзеле музычнага мастацтва Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі вядзецца актыўная навуковая праца. У полі зроку даследчыкаў знаходзяцца акадэмічная музыка, нацыянальны песенна-танцавальны фальклор, эстраднае мастацтва. У галіне акадэмічнай музыкі вывучаюцца беларуская кампазітарская творчасць розных мастацкіх эпох і гістарычных перыядаў, але перш за ўсё сучаснага, выканаль-ніцкае мастацтва апошняга саракагоддзя ХХ – пачатку ХХІ ст., а таксама ствараюцца практычныя дапаможнікі па асваенні і метадычныя рэкамендацыі па ўкараненні новага музычнага матэрыялу ў культурны соцыум і педагагічную практыку.

Актуальнай навуковай праблемай, што знаходзіцца ў цэнтры даследчыцкага інтарэсу, з’яўляецца праблема нацыянальнай спецыфікі беларускай музыкі, якая сфарміравалася на перакрыжаванні заходне- і ўсходнееўрапейскіх музычных традыцый. У сувязі з гэтым распрацоўваюцца наступныя важныя і глабальныя тэмы.

Нацыянальны музычны стыль, дзе рашаецца пытанне ўдакладнення зместу, павелічэння аб’ёму і пашырэння межаў як паняцця, так і феномена «нацыянальнага». Сутнасць пытання заклю-чаецца ў тым, што музычны стыль рэпрэзентатыўна адлюстроўвае нацыянальную культуру. Апошняя ж, іманентна з’яўляючыся культурай карэннага, тытульнага этнасу, на сучасным этапе ўбірае ў сябе і універсальныя элементы, і элементы, якія ідуць ад культуры іншых этнасаў, – або тых, што пражываюць на тэрыторыі дзяржавы, або тых, што знаходзяцца ўдалечыні, але ўплываюць на дадзеную нацыянальную культуру – у нашым выпадку беларускую, сілай сваёй своеасаблівасці, арыгінальнасці, экзатычнасці. Аднак абсалютна відавочна, што гэтая сфера кампазітарскай творчасці не выходзіць за межы сучаснага нацыянальнага стылю.

Кампазітарскі стыль апошняй трэці ХХ ст. з раскрыццём наступных важнейшых стылявых рухаў, якія сфарміраваліся ў беларускай музыцы.

1. Класічны, дзе выдзяляюцца:а) «неакласічнае мысленне» (тэрмін В. Халопавай) і неакласічны музычны стыль (неакласіцызм);б) «новае, або сучаснае класічнае, мысленне» і сучасны, або новы класічны, музычны стыль

(новая, або сучасная, класіка).2. Нацыянальна-рамантычнае мысленне і «нацыянальная рамантыка» (азначэнне В. Паля-

вога) як музычны стыль, які ўключае:а) фальклорна-арыентаваны музычна-стылявы рух;б) актуалізацыю старажытнаславянскай спадчыны, праваслаўнага этнасу і нацыянальнай гісторыі.3. Новае кампазітарскае мысленне і Новая беларуская музыка, якая прадстаўлена:а) экстрапаляцыяй элементаў заходнееўрапейскага музычнага авангарда першай і другой

хвалі (Новая і Найноўшая музыка);б) своеасаблівым сінтэзам «новай» мовы і «старых» форм;в) асобнымі стылявымі рэмінісцэнцыямі (стыль мадэрн), або так званая «Новая фальклор-

ная хваля».



Беларуси

74

Увогуле, творчая практыка беларускай музыкі ў другой палове ХХ ст. развівалася ў трох напрамках: адзін з іх вёў да разрыву з традыцыяй, са складзенай на працягу стагоддзяў сістэмай танальна-гарманічнага мыслення і акцэнтнай метрыкі, другі – да захавання і адаптацыі трады-цый, трэці – да сінтэзу «старога і новага». Пошукі рэлевантных мастацкай задуме і эмацыяналь-наму настрою сродкаў, якія б не парывалі з вобразнасцю і экспрэсіяй, вызначаў сферу творчых інтарэсаў і духоўных імкненняў кампазітараў.

Духоўная музыка, якая заняла важнае месца ў сучасным культурным соцыуме, у нашай свядомасці і ў кампазітарскай творчасці. Многія беларускія творцы звярнуліся да духоўнай тэматыкі, манеры спеваў, стылістыкі богаслужэбных песнапенняў. Аднак змест і вобразная сістэма іх твораў зусім не абмежаваны рэлігійнымі ўяўленнямі і Канонам. У сваёй большасці іх светаўспрыманне паўнакроўнае, рэалістычнае, за выключэннем А. Бандарэнкі, чыё светаўспрыманне неразрыўна звязана з праваслаўнай царквой. Будучы людзьмі свецкімі, кампазітары ўкладваюць у рэлігію гуманістычны змест, не аддзяляюць боскага ад зямнога, ад прыроды: вобраз Госпада на-шага Ісуса Хрыста трактуецца імі не кананічна, у царкоўным яго разуменні, а як узвышаны жыц-цёвы ідэал. Творы беларускіх музыкантаў былі напісаны ў перыяд каласальных зрухаў у нацыя-нальнай грамадскай свядомасці, калі праваслаўная этыка і звязаныя з ёю прынцыпы саборнасці і ўсеагульнасці пачалі аднаўляць аўтарытэт фундаментальнай асновы быцця. Многае давялося пазнаваць нанава; былі і парадоксы. Так, песнапенні праваслаўнай царквы да сённяшняга дня ня-рэдка разглядаюцца як музыка, гэта значыць як від мастацтва, аж да атаясамлівання іх з музычнымі творамі, хоць па сваім унутраным сэнсе, па сферах функцыянавання, па сродках выразнасці бога-служэбныя спевы не з’яўляюцца музыкай. Заўважым, што музычныя творы ў праваслаўнай царкве ўсё ж гучаць: размова ідзе пра харавыя канцэрты, якія выконваюцца і ў час, і пасля літургічнага дзейства. Але гэта кансэнсусная сітуацыя, павевы часу, але не Канон.

Ёсць розначытанні і ў рэпертуары, і ў разуменні культуры храмавых спеваў, якім уласцівы строгасць, узвышанасць і прастата. У сучасным праваслаўным храме можна пачуць і ўстаўныя спевы, і новыя песнапенні, і аматарскія гарманізацыі, якія ствараюцца на патрэбу. Некаторыя з іх не адпавядаюць духу богаслужэбнага канона. Думаецца, што рознагалосіца ў меркаваннях абумоўлена гістарычнай сітуацыяй, якая склалася на працягу дзесяцігоддзяў на тэрыторыі былога СССР. Цяперашняе становішча чымсьці нагадвае канец ХІХ ст., калі востра паўстала пытанне аб аднаўленні сапраўднай праваслаўнай пеўчай культуры. Так, напрыклад, П. Чайкоўскі пісаў, што «патрэбны месія, які б пайшоў па новаму шляху, а новы шлях заключаецца ў вяртанні да сівой даўніны»; А. Кастальскі ж знайшоў выйсце ў стварэнні спецыяльнага «Практического руковод-ства к выразительному пению стихир».

Дзеля справядлівасці варта заўважыць, што размова ідзе тут толькі аб праблемах праваслаўнай пеўчай культуры, паколькі ў заходняй царкве ёсць феномен і паняцце «музыка», якія звяза-ны з вакалам і інструментам.

сцэнічная музыка, дзе вывучаюцца не толькі традыцыйныя жанры – опера, балет, мюзікл, але і новыя сцэнічныя феномены, якія маюць месца ў сучаснай кампазітарскай практыцы – хэпенінгі, перфомансы і г. д. Такога роду жанравыя прэцэдэнты, што ўключаюць у сваю структуру не толькі музыку, але і відэарад, радыё, непрадбачанае дзеянне, якое ажыццяўляецца не толькі музыкантамі, але і слухачамі-гледачамі, а таксама аўтарам, ёсць парамузычны і парамузычна-тэатральны фено-мены, што ўваходзяць у сістэму новых музычна-ігравых жанраў. Вызначальная роля ў іх належыць «сітуацыі», «акцыдэнцыі», «падзеі». У парамузычна-тэатральных кампазіцыях музыка пазбаўлена сваёй натуральнай субстанцыі, якая заснавана на гармоніі розуму і пачуцця, неабходнага і выпадко-вага, на індэтэрмінаванай працэсуальнасці, і агульным структурным пачаткам выступае самаарганізацыя. Менавіта прынцып самаструктуравання рэалізуе галоўную сэнсавую ідэю на-важанравых кампазіцый – ідэю «пераўтварэння сапраўднасці ў «мастацтва», а мастацтва ў «сапраў- днасць» (Т. Чараднічэнка). Важнейшымі крытэрыямі парамузычна-тэатральнага радыкалізму выступаюць ступень замацаванасці тэксту (уключаючы музычны), «фокус семантычнай цягі» (па Дэлезу), характар і спосаб цыркулявання матэрыялу.

Паколькі ў аснове Новых цэласнасцей ляжыць працэсуальна-падзейны аспект, а ў якасці матэрыялу, тэмы выступае і аўтар, таму мяжа паміж творцам і творам сціраецца. Адсюль два

74

Увогуле, творчая практыка беларускай музыкі ў другой палове ХХ ст. развівалася ў трох напрамках: адзін з іх вёў да разрыву з традыцыяй, са складзенай на працягу стагоддзяў сістэмай танальна-гарманічнага мыслення і акцэнтнай метрыкі, другі – да захавання і адаптацыі трады-цый, трэці – да сінтэзу «старога і новага». Пошукі рэлевантных мастацкай задуме і эмацыяналь-наму настрою сродкаў, якія б не парывалі з вобразнасцю і экспрэсіяй, вызначаў сферу творчых інтарэсаў і духоўных імкненняў кампазітараў.

Духоўная музыка, якая заняла важнае месца ў сучасным культурным соцыуме, у нашай свядомасці і ў кампазітарскай творчасці. Многія беларускія творцы звярнуліся да духоўнай тэматыкі, манеры спеваў, стылістыкі богаслужэбных песнапенняў. Аднак змест і вобразная сістэма іх твораў зусім не абмежаваны рэлігійнымі ўяўленнямі і Канонам. У сваёй большасці іх светаўспрыманне паўнакроўнае, рэалістычнае, за выключэннем А. Бандарэнкі, чыё светаўспрыманне неразрыўна звязана з праваслаўнай царквой. Будучы людзьмі свецкімі, кампазітары ўкладваюць у рэлігію гуманістычны змест, не аддзяляюць боскага ад зямнога, ад прыроды: вобраз Госпада на-шага Ісуса Хрыста трактуецца імі не кананічна, у царкоўным яго разуменні, а як узвышаны жыц-цёвы ідэал. Творы беларускіх музыкантаў былі напісаны ў перыяд каласальных зрухаў у нацыя-нальнай грамадскай свядомасці, калі праваслаўная этыка і звязаныя з ёю прынцыпы саборнасці і ўсеагульнасці пачалі аднаўляць аўтарытэт фундаментальнай асновы быцця. Многае давялося пазнаваць нанава; былі і парадоксы. Так, песнапенні праваслаўнай царквы да сённяшняга дня ня-рэдка разглядаюцца як музыка, гэта значыць як від мастацтва, аж да атаясамлівання іх з музычнымі творамі, хоць па сваім унутраным сэнсе, па сферах функцыянавання, па сродках выразнасці бога-служэбныя спевы не з’яўляюцца музыкай. Заўважым, што музычныя творы ў праваслаўнай царкве ўсё ж гучаць: размова ідзе пра харавыя канцэрты, якія выконваюцца і ў час, і пасля літургічнага дзейства. Але гэта кансэнсусная сітуацыя, павевы часу, але не Канон.

Ёсць розначытанні і ў рэпертуары, і ў разуменні культуры храмавых спеваў, якім уласцівы строгасць, узвышанасць і прастата. У сучасным праваслаўным храме можна пачуць і ўстаўныя спевы, і новыя песнапенні, і аматарскія гарманізацыі, якія ствараюцца на патрэбу. Некаторыя з іх не адпавядаюць духу богаслужэбнага канона. Думаецца, што рознагалосіца ў меркаваннях абумоўлена гістарычнай сітуацыяй, якая склалася на працягу дзесяцігоддзяў на тэрыторыі былога СССР. Цяперашняе становішча чымсьці нагадвае канец ХІХ ст., калі востра паўстала пытанне аб аднаўленні сапраўднай праваслаўнай пеўчай культуры. Так, напрыклад, П. Чайкоўскі пісаў, што «патрэбны месія, які б пайшоў па новаму шляху, а новы шлях заключаецца ў вяртанні да сівой даўніны»; А. Кастальскі ж знайшоў выйсце ў стварэнні спецыяльнага «Практического руковод-ства к выразительному пению стихир».

Дзеля справядлівасці варта заўважыць, што размова ідзе тут толькі аб праблемах праваслаўнай пеўчай культуры, паколькі ў заходняй царкве ёсць феномен і паняцце «музыка», якія звяза-ны з вакалам і інструментам.

сцэнічная музыка, дзе вывучаюцца не толькі традыцыйныя жанры – опера, балет, мюзікл, але і новыя сцэнічныя феномены, якія маюць месца ў сучаснай кампазітарскай практыцы – хэпенінгі, перфомансы і г. д. Такога роду жанравыя прэцэдэнты, што ўключаюць у сваю структуру не толькі музыку, але і відэарад, радыё, непрадбачанае дзеянне, якое ажыццяўляецца не толькі музыкантамі, але і слухачамі-гледачамі, а таксама аўтарам, ёсць парамузычны і парамузычна-тэатральны фено-мены, што ўваходзяць у сістэму новых музычна-ігравых жанраў. Вызначальная роля ў іх належыць «сітуацыі», «акцыдэнцыі», «падзеі». У парамузычна-тэатральных кампазіцыях музыка пазбаўлена сваёй натуральнай субстанцыі, якая заснавана на гармоніі розуму і пачуцця, неабходнага і выпадко-вага, на індэтэрмінаванай працэсуальнасці, і агульным структурным пачаткам выступае самаарганізацыя. Менавіта прынцып самаструктуравання рэалізуе галоўную сэнсавую ідэю на-важанравых кампазіцый – ідэю «пераўтварэння сапраўднасці ў «мастацтва», а мастацтва ў «сапраў- днасць» (Т. Чараднічэнка). Важнейшымі крытэрыямі парамузычна-тэатральнага радыкалізму выступаюць ступень замацаванасці тэксту (уключаючы музычны), «фокус семантычнай цягі» (па Дэлезу), характар і спосаб цыркулявання матэрыялу.

Паколькі ў аснове Новых цэласнасцей ляжыць працэсуальна-падзейны аспект, а ў якасці матэрыялу, тэмы выступае і аўтар, таму мяжа паміж творцам і творам сціраецца. Адсюль два



Беларуси

75

вынікі: 1) непазбежная тоеснасць супрацьлегласцей (а не суб’ектна-аб’ектныя адносіны, якія ўласцівы класічнаму авангарду), звязаная з новым вобразам дэтэрмінізму – знакавым сімвалам постмадэрнісцкага светаразумення; 2) ствараючая працэсуальнасць, якая паўстае ў выглядзе працэсу «нараджэння» парамузычнай матэрыі ў яе няпэўнасці і незакончанасці.

Новыя тыпы парамузычных кампазіцый заснаваны на непрадказальнасці, індэтэрмінізме і няпэўнасці, і таму іманентна апелююць да падзейнасці як прынцыпу формы і кампазіцыйнай ідэі. Асаблівасцю новых музычна-ігравых жанраў з’яўляецца іх прынцыповая нелінейнасць, звяза-ная з апраксіматыўнасцю элементаў, рэлятывізмам сэнсаў і разбалансаванасцю формы. Адсюль атаясамліванне працэсуальнасці і формы, якія пазіцыянуюць сябе ў музычна-ігравых жанрах непрычынным ланцужком фрагментаў, рэзанансамі, адпаведнасцямі і групамі падзейных радоў. Гэта значыць, у выглядзе «сінгулярных падзей» «тэмпаральнага асяроддзя, якое самаарганізуецца» (М. Мажэйка). Музычны, запоўнены ўнутраным сэнсам гукавы аспект займае ў парамузычных кампазіцыях або падпарадкаванае становішча, або прысутнічае ў выглядзе музыкі/відэарада або нават думкі пра музыку. У выніку твор як аб’ект губляе «значную» форму. Уласцівыя яму «нефіксаванасць» канчатковых сэнсаў, незамацаванасць тэксту, індэтэрмінаваная працэсуаль-насць, а таксама камбінаторыка і дэканструкцыя сведчаць аб пашырэнні прасторы музыкі – аж да страты ёю сваёй аўтаномнасці і відавой іпастасі. Такім чынам, кампазіцыйным прынцыпам авангардных музычна-ігравых жанраў эпохі постмадэрнізму з’явіўся не закон асновы, а спанта-нейная (У. Ульянаў) працэсуальнасць і самаарганізацыя. Выступіўшы ў якасці інтэнцыі да пера-адолення норм і прынцыпаў уласна музычнага мыслення, прынцып «само» набыў статус кан-цэпту новай парамузычнай рэальнасці, якая адпавядае постмадэрнісцкаму светаўспрыманню авангардных кампазітараў другой палавіны XX ст.

Вакальна-інструментальная музыка – хоры а cappella, харавыя канцэрты, араторыі, кантаты. У гэтай галіне музыказнаўства вывучаюцца генезіс жанраў, пераемныя сувязі, новыя жанравыя якасці, а таксама асаблівасці будовы гукавога матэрыялу, спецыфіка ўзаемадзеяння слова і музыкі.

Важнай галіной сучаснага музыказнаўства з’яўляецца ўзаемадзеянне ўсходніх і заходніх традыцый у сучаснай кампазітарскай творчасці, музычным мастацтве і культуры. Прыкладам таму служыць цікавасць сучасных музыкантаў да кітайскай музычнай традыцыі (С. Бельцюкоў, В. Капыцько). Можна сказаць, што гэтая тэма з’яўляецца новай для айчыннага музыказнаўства, хоць кампазітарская творчасць даўно ўжо адбылася (напрыклад, балет «Чырвоны мак» Р. Гліэра). У гэтай цікавасці ёсць розныя вытокі (арыенталізм у рускай класічнай музыцы, даосізм у заходнееўрапейскім музычным авангардзе, «кітайшчына» ў рускім стылі мадэрн), але абсалютна відавочна, што вывучэнне гэтай праблемы як навуковай патрабуе асаблівай падрыхтоўкі і спецыяльных ведаў. «Мы» і «Усход» жывём і думаем па-рознаму, у нас розныя ментальнасці, рэлігіі, сістэмы светапогляду. Значыць, каб вывучаць гэтую праблему, трэба мець моцную адукацыйную базу. Такой з’яўляецца Падручнік або Вучэбны дапаможнік з усёй неабходнай атрыбутыкай – нотным матэрыялам, аўдыё- і відэапрадукцыяй, каментарыямі і інш. І калі такая навукова-педагагічная база будзе створана, то можна казаць пра наяўнасць умоў для навуковага асэнсавання важнейшых працэсаў па збліжэнні, канвергенцыі або нават крос-узаемадзеянні музычных культур Усходу і Захаду як важнейшага пласта духоўнай культуры чалавецтва. Без ведаў аб ім немагчыма стварыць цэласнага ўяўлення аб сусветных мастацкіх працэсах – аб яго дынаміцы, вектарах развіцця, пераемных сувязях, аб сапраў-днасці навізны, і тады прыдзецца застацца ў межах еўропацэнтрызму і еўропацэнтрысцкіх эманацый, якія ўсё больш даюць аб сабе знаць.

У рэчышчы крос-фенаменалогіі вывучаецца і джаз. Тут за аснову ўзята карэляцыя «джаз – акадэ-мічная музыка і акадэмічная музыка – джаз». Крос-феномен як з’ява сучаснай культуры распрацаваны ў нашай рэспубліцы філосафам і культуролагам М. А. Мажэйка. Гэтым вучоным была створана метадалогія ў яе экстрапаляцыі на джаз – на жанры і стылі джазавай музыкі.

Распрацоўваюцца ў акадэмічным музыказнаўстве і пытанні метадалогіі. Асабліва плённай выступіла сувязь музыкі і філасофіі. Найбольш актуальным метадалагічным прынцыпам, адэкватным новым прынцыпова некласічным музычным рэаліям, з’яўляецца сінергетыка. сінергетыка як новае светабачанне і новая навуковая парадыгма, якая шмат у чым супадае з недуальным усходнім светаразуменнем, апелюе да цэласнага ўяўлення аб свеце і некласічнага

75

вынікі: 1) непазбежная тоеснасць супрацьлегласцей (а не суб’ектна-аб’ектныя адносіны, якія ўласцівы класічнаму авангарду), звязаная з новым вобразам дэтэрмінізму – знакавым сімвалам постмадэрнісцкага светаразумення; 2) ствараючая працэсуальнасць, якая паўстае ў выглядзе працэсу «нараджэння» парамузычнай матэрыі ў яе няпэўнасці і незакончанасці.

Новыя тыпы парамузычных кампазіцый заснаваны на непрадказальнасці, індэтэрмінізме і няпэўнасці, і таму іманентна апелююць да падзейнасці як прынцыпу формы і кампазіцыйнай ідэі. Асаблівасцю новых музычна-ігравых жанраў з’яўляецца іх прынцыповая нелінейнасць, звяза-ная з апраксіматыўнасцю элементаў, рэлятывізмам сэнсаў і разбалансаванасцю формы. Адсюль атаясамліванне працэсуальнасці і формы, якія пазіцыянуюць сябе ў музычна-ігравых жанрах непрычынным ланцужком фрагментаў, рэзанансамі, адпаведнасцямі і групамі падзейных радоў. Гэта значыць, у выглядзе «сінгулярных падзей» «тэмпаральнага асяроддзя, якое самаарганізуецца» (М. Мажэйка). Музычны, запоўнены ўнутраным сэнсам гукавы аспект займае ў парамузычных кампазіцыях або падпарадкаванае становішча, або прысутнічае ў выглядзе музыкі/відэарада або нават думкі пра музыку. У выніку твор як аб’ект губляе «значную» форму. Уласцівыя яму «нефіксаванасць» канчатковых сэнсаў, незамацаванасць тэксту, індэтэрмінаваная працэсуаль-насць, а таксама камбінаторыка і дэканструкцыя сведчаць аб пашырэнні прасторы музыкі – аж да страты ёю сваёй аўтаномнасці і відавой іпастасі. Такім чынам, кампазіцыйным прынцыпам авангардных музычна-ігравых жанраў эпохі постмадэрнізму з’явіўся не закон асновы, а спанта-нейная (У. Ульянаў) працэсуальнасць і самаарганізацыя. Выступіўшы ў якасці інтэнцыі да пера-адолення норм і прынцыпаў уласна музычнага мыслення, прынцып «само» набыў статус кан-цэпту новай парамузычнай рэальнасці, якая адпавядае постмадэрнісцкаму светаўспрыманню авангардных кампазітараў другой палавіны XX ст.

Вакальна-інструментальная музыка – хоры а cappella, харавыя канцэрты, араторыі, кантаты. У гэтай галіне музыказнаўства вывучаюцца генезіс жанраў, пераемныя сувязі, новыя жанравыя якасці, а таксама асаблівасці будовы гукавога матэрыялу, спецыфіка ўзаемадзеяння слова і музыкі.

Важнай галіной сучаснага музыказнаўства з’яўляецца ўзаемадзеянне ўсходніх і заходніх традыцый у сучаснай кампазітарскай творчасці, музычным мастацтве і культуры. Прыкладам таму служыць цікавасць сучасных музыкантаў да кітайскай музычнай традыцыі (С. Бельцюкоў, В. Капыцько). Можна сказаць, што гэтая тэма з’яўляецца новай для айчыннага музыказнаўства, хоць кампазітарская творчасць даўно ўжо адбылася (напрыклад, балет «Чырвоны мак» Р. Гліэра). У гэтай цікавасці ёсць розныя вытокі (арыенталізм у рускай класічнай музыцы, даосізм у заходнееўрапейскім музычным авангардзе, «кітайшчына» ў рускім стылі мадэрн), але абсалютна відавочна, што вывучэнне гэтай праблемы як навуковай патрабуе асаблівай падрыхтоўкі і спецыяльных ведаў. «Мы» і «Усход» жывём і думаем па-рознаму, у нас розныя ментальнасці, рэлігіі, сістэмы светапогляду. Значыць, каб вывучаць гэтую праблему, трэба мець моцную адукацыйную базу. Такой з’яўляецца Падручнік або Вучэбны дапаможнік з усёй неабходнай атрыбутыкай – нотным матэрыялам, аўдыё- і відэапрадукцыяй, каментарыямі і інш. І калі такая навукова-педагагічная база будзе створана, то можна казаць пра наяўнасць умоў для навуковага асэнсавання важнейшых працэсаў па збліжэнні, канвергенцыі або нават крос-узаемадзеянні музычных культур Усходу і Захаду як важнейшага пласта духоўнай культуры чалавецтва. Без ведаў аб ім немагчыма стварыць цэласнага ўяўлення аб сусветных мастацкіх працэсах – аб яго дынаміцы, вектарах развіцця, пераемных сувязях, аб сапраў-днасці навізны, і тады прыдзецца застацца ў межах еўропацэнтрызму і еўропацэнтрысцкіх эманацый, якія ўсё больш даюць аб сабе знаць.

У рэчышчы крос-фенаменалогіі вывучаецца і джаз. Тут за аснову ўзята карэляцыя «джаз – акадэ-мічная музыка і акадэмічная музыка – джаз». Крос-феномен як з’ява сучаснай культуры распрацаваны ў нашай рэспубліцы філосафам і культуролагам М. А. Мажэйка. Гэтым вучоным была створана метадалогія ў яе экстрапаляцыі на джаз – на жанры і стылі джазавай музыкі.

Распрацоўваюцца ў акадэмічным музыказнаўстве і пытанні метадалогіі. Асабліва плённай выступіла сувязь музыкі і філасофіі. Найбольш актуальным метадалагічным прынцыпам, адэкватным новым прынцыпова некласічным музычным рэаліям, з’яўляецца сінергетыка. сінергетыка як новае светабачанне і новая навуковая парадыгма, якая шмат у чым супадае з недуальным усходнім светаразуменнем, апелюе да цэласнага ўяўлення аб свеце і некласічнага



Беларуси

76

стылю мыслення. Выкарыстанне яе важнейшых палажэнняў, такіх як самакіраванне (замест кіраванне; а таксама самаарганізацыя, самарух, самаразвіццё), нераўнаважнасць і нелінейнасць, няўстойлівасць і беспарадак, фрактальнасць і «дэтэрмінісцкі хаос», біфуркацыя і няпэўнасць, выпадковасць і верагоднасць, неадназначнасць і варыянтнасць, неаднароднасць і поле магчымасцей, тоеснасць і адсутнасць межаў і г. д., накіравана на раскрыццё некласічных аспектаў авангарднай кампазітарскай творчасці (Найноўшая музыка). Сінергетыка як метад даследавання тлумачыць прынцып арганізацыі адкрытых нелінейных сістэм (у нашым выпадку – музыкі) і тым самым дэманструе некласічны погляд на механізм структуравання матэрыі (у тым ліку і музычнай). Галоўным з’яўляецца выразная трактоўка індэтэрмінант, няўстойлівасцей і стахастыч-ных паводзін, якія маюць месца ў авангарднай музыцы, у якасці параметраў парадку («пазара-цыянальнага вобраза парадку» паводле К. Князевай, С. Курдзюмава, В. Васільковай) і сістэмных элементаў. Дзякуючы гэтаму паняцці няўстойлівасці, спантаннасці, індэтэрмінізму і да т. п. вызваляюцца ад негатыўнага адцення. Таксама сінергетычны падыход дазваляе адэкватна тлума-чыць прынцыпы самаруху і самаарганізацыі, зліцця суб’екта і аб’екта, арыгінальна ажыццёўле- ных толькі ў авангарднай кампазітарскай творчасці (напрыклад, там, дзе выканаўца ўцягваецца ў працэс сачынення і ў зносіны з дзеяннем – у музычным хэпенінгу, перфомансе). Менавіта яны вызначаюць навізну – некласічнасць – быцця авангарднага твора. Базавым паняццем сінергетыкі з’яўляецца паняцце новы вобраз дэтэрмінізму, або «вышэйшы тып дэтэрмінізму» (К. Князева, С. Курдзюмаў), дзе выпадковасці дзейнічаюць у межах пэўнага поля магчымасцей. Гэтым паняццем мы таксама карыстаемся, паколькі яно абгрунтоўвае недастатковасць дуальнага падыходу (размежавальнага, які ляжыць у аснове заходняга рацыяналізму) для раскрыцця фенаменалогіі некласічнасці стылю авангарднага музычнага мыслення, якое рэалізавала сябе ў творчай практыцы кампазітараў «вастрыя прагрэсу». Акрамя таго, сінергетыка характарызуе ўласна пераход ад няўстойлівасці да ўстойлівасці (і наадварот), дзе выдзяляе кропку біфуркацыі, або разгалінавання, якая набыла ў авангарднай творчасці светапогляднае значэнне. Сутнасць «кропкі» – у няпэўнасці, гэта значыць у размытасці межаў, у тоеснасці супрацьлегласцей, а таксама ў невядомасці будучыні музыкі, у нашым выпадку – дынамікі росту творчай самасвядомасці, тыпу музычнай творчасці, тыпу музычнага твора і інш. Увогуле, некласічны стыль і некласічнае мысленне – гэта значна пашыраная і разамкнутая сістэма, амбівалентная па сваёй сутнасці і звернутая да некласічнай сістэмы каштоўнасных каардынат. Праблемы сінергетыкі распрацоўваюц-ца філосафам Э. Сарокам. Многія яго палажэнні аказаліся прыдатнымі і для музыказнаўства: верагоднасць як мера, онтас постмадэрнісцкай культуры, праблемныя галіны сінергетычных ведаў. Распрацаваная ў акадэмічным музыказнаўстве, гэтая метадалогія прымяняецца ўжо і ў фалькларыстыцы, хоць і нясмела.

Беларускае акадэмічнае музыказнаўства займаецца і праблемамі канцэртна-выканальніцкага мастацтва, якое ўбірае творчасць як масцітых майстроў, так і маладых талентаў. Гэтая галіна музыказнаўства вельмі складаная, паколькі сутыкаецца з пытаннямі выканальніцкай этыкі, кампазітарскай задумы, прафесіяналізму, а таксама выканальніцкага аўтарства. З’яўляючыся істотна новай сферай навуковых даследаванняў, канцэртнае выканальніцтва пакуль не змяшчае якога-небудзь пэўнага метадалагічнага базісу. Яго яшчэ трэба распрацаваць. Тым самым канцэртна-выканальніцкае мастацтва як навуковая праблема, якая ўбірае ў сваю структуру шмат пытанняў, з’яўляецца новым навуковым напрамкам сучаснага акадэмічнага музыказнаўства.

Асобнае месца ў даследчыцкай працы аддзела музычнага мастацтва ІМЭФ імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі належыць міжнародным сувязям. Сумесна з Інстытутам музыказнаўства Лейпцыгскага універсітэта вядзецца праца над тэмай «Беларуская і нямецкая музыка: пераемныя сувязі і сучасны стан». Упершыню на постсавецкай прасторы, да і ў свеце, распрацоўваецца фенаменалогія сучаснага агульнаеўрапейскага музычнага стылю (ён уключае і музыку беларускіх кампазітараў), аснову якога складае як аб’яднанне каштоўнасных адрозненняў, так і адзінства спосабаў адлюстравання свету сродкамі музыкі. У аснове сучаснага агульнаеўрапейскага музычнага стылю ляжыць шырокі спектр стылявых узаемадзеянняў, дзе галоўнай тэндэнцыяй выступае інтэнцыя да развіцця ідэй музычнага авангарда, які сфарміраваўся ў Германіі ў пачатку ХХ ст. Беларуская кампазітарская творчасць апошняй чвэрці ХХ ст. упісваецца ў агульна-

76

стылю мыслення. Выкарыстанне яе важнейшых палажэнняў, такіх як самакіраванне (замест кіраванне; а таксама самаарганізацыя, самарух, самаразвіццё), нераўнаважнасць і нелінейнасць, няўстойлівасць і беспарадак, фрактальнасць і «дэтэрмінісцкі хаос», біфуркацыя і няпэўнасць, выпадковасць і верагоднасць, неадназначнасць і варыянтнасць, неаднароднасць і поле магчымасцей, тоеснасць і адсутнасць межаў і г. д., накіравана на раскрыццё некласічных аспектаў авангарднай кампазітарскай творчасці (Найноўшая музыка). Сінергетыка як метад даследавання тлумачыць прынцып арганізацыі адкрытых нелінейных сістэм (у нашым выпадку – музыкі) і тым самым дэманструе некласічны погляд на механізм структуравання матэрыі (у тым ліку і музычнай). Галоўным з’яўляецца выразная трактоўка індэтэрмінант, няўстойлівасцей і стахастыч-ных паводзін, якія маюць месца ў авангарднай музыцы, у якасці параметраў парадку («пазара-цыянальнага вобраза парадку» паводле К. Князевай, С. Курдзюмава, В. Васільковай) і сістэмных элементаў. Дзякуючы гэтаму паняцці няўстойлівасці, спантаннасці, індэтэрмінізму і да т. п. вызваляюцца ад негатыўнага адцення. Таксама сінергетычны падыход дазваляе адэкватна тлума-чыць прынцыпы самаруху і самаарганізацыі, зліцця суб’екта і аб’екта, арыгінальна ажыццёўле- ных толькі ў авангарднай кампазітарскай творчасці (напрыклад, там, дзе выканаўца ўцягваецца ў працэс сачынення і ў зносіны з дзеяннем – у музычным хэпенінгу, перфомансе). Менавіта яны вызначаюць навізну – некласічнасць – быцця авангарднага твора. Базавым паняццем сінергетыкі з’яўляецца паняцце новы вобраз дэтэрмінізму, або «вышэйшы тып дэтэрмінізму» (К. Князева, С. Курдзюмаў), дзе выпадковасці дзейнічаюць у межах пэўнага поля магчымасцей. Гэтым паняццем мы таксама карыстаемся, паколькі яно абгрунтоўвае недастатковасць дуальнага падыходу (размежавальнага, які ляжыць у аснове заходняга рацыяналізму) для раскрыцця фенаменалогіі некласічнасці стылю авангарднага музычнага мыслення, якое рэалізавала сябе ў творчай практыцы кампазітараў «вастрыя прагрэсу». Акрамя таго, сінергетыка характарызуе ўласна пераход ад няўстойлівасці да ўстойлівасці (і наадварот), дзе выдзяляе кропку біфуркацыі, або разгалінавання, якая набыла ў авангарднай творчасці светапогляднае значэнне. Сутнасць «кропкі» – у няпэўнасці, гэта значыць у размытасці межаў, у тоеснасці супрацьлегласцей, а таксама ў невядомасці будучыні музыкі, у нашым выпадку – дынамікі росту творчай самасвядомасці, тыпу музычнай творчасці, тыпу музычнага твора і інш. Увогуле, некласічны стыль і некласічнае мысленне – гэта значна пашыраная і разамкнутая сістэма, амбівалентная па сваёй сутнасці і звернутая да некласічнай сістэмы каштоўнасных каардынат. Праблемы сінергетыкі распрацоўваюц-ца філосафам Э. Сарокам. Многія яго палажэнні аказаліся прыдатнымі і для музыказнаўства: верагоднасць як мера, онтас постмадэрнісцкай культуры, праблемныя галіны сінергетычных ведаў. Распрацаваная ў акадэмічным музыказнаўстве, гэтая метадалогія прымяняецца ўжо і ў фалькларыстыцы, хоць і нясмела.

Беларускае акадэмічнае музыказнаўства займаецца і праблемамі канцэртна-выканальніцкага мастацтва, якое ўбірае творчасць як масцітых майстроў, так і маладых талентаў. Гэтая галіна музыказнаўства вельмі складаная, паколькі сутыкаецца з пытаннямі выканальніцкай этыкі, кампазітарскай задумы, прафесіяналізму, а таксама выканальніцкага аўтарства. З’яўляючыся істотна новай сферай навуковых даследаванняў, канцэртнае выканальніцтва пакуль не змяшчае якога-небудзь пэўнага метадалагічнага базісу. Яго яшчэ трэба распрацаваць. Тым самым канцэртна-выканальніцкае мастацтва як навуковая праблема, якая ўбірае ў сваю структуру шмат пытанняў, з’яўляецца новым навуковым напрамкам сучаснага акадэмічнага музыказнаўства.

Асобнае месца ў даследчыцкай працы аддзела музычнага мастацтва ІМЭФ імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі належыць міжнародным сувязям. Сумесна з Інстытутам музыказнаўства Лейпцыгскага універсітэта вядзецца праца над тэмай «Беларуская і нямецкая музыка: пераемныя сувязі і сучасны стан». Упершыню на постсавецкай прасторы, да і ў свеце, распрацоўваецца фенаменалогія сучаснага агульнаеўрапейскага музычнага стылю (ён уключае і музыку беларускіх кампазітараў), аснову якога складае як аб’яднанне каштоўнасных адрозненняў, так і адзінства спосабаў адлюстравання свету сродкамі музыкі. У аснове сучаснага агульнаеўрапейскага музычнага стылю ляжыць шырокі спектр стылявых узаемадзеянняў, дзе галоўнай тэндэнцыяй выступае інтэнцыя да развіцця ідэй музычнага авангарда, які сфарміраваўся ў Германіі ў пачатку ХХ ст. Беларуская кампазітарская творчасць апошняй чвэрці ХХ ст. упісваецца ў агульна-



Беларуси

еўрапейскі працэс пашырэння авангардных ідэй кантэкстуальна і захоўвае сваю нацыянальную спецыфіку. Даследаванне вядзецца на аснове такіх метадаў, як аналіз, сінтэз, параўнанне пры вывучэнні музычнага тэксту, а таксама гістарычнай рэтраспекцыі пры выяўленні пераемнасці сувязей паміж нямецкай і ўсходнеславянскай кампазітарскімі школамі. Вывучэнне новых і най-ноўшых з’яў еўрапейскай музыкі, якія зарадзіліся ў Германіі, дазволіць глыбей зразумець асноватворныя, сутнасныя прынцыпы сучаснай музычнай паэтыкі і выявіць нацыянальную спецыфіку твораў авангарднай накіраванасці беларускіх кампазітараў.

Неад’емнай часткай акадэмічнай працы з’яўляюцца публікацыі. Гэта даследаванні ў выглядзе калектыўных прац (напрыклад, «Музычны тэатр Беларусі» ў 4 кнігах, за якую аўтарам была прысуджана Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь), манаграфіі, музычныя слоўнікі, артыкулы, матэрыялы рэспубліканскіх і міжнародных канферэнцый, а таксама энцыклапедычныя артыкулы. Адным з апошніх прыярытэтных выданняў з’яўляецца кніга «Беларусы», дзе дадзена гісторыя фарміравання нацыянальнай музычнай культуры, створаны панарама сучаснай кампазітарскай творчасці ў разнастайных жанрах, партрэты яскравых прадстаўнікоў нацыянальнага канцэртна-выканальніцкага мастацтва. Для яе напісання былі прыцягнуты былыя аспіранты аддзела, якія сталі масцітымі вучонымі і маюць навуковыя ступені.

Здавалася б, што айчынным музыказнаўствам ахоплены галоўныя і асноўныя тэмы музычнага мастацтва. Між тым, гэта не зусім так. За межамі навуковага інтарэсу пакуль застаюцца пытанні ролі музычнага рэжысёра і дырыжора пры пастаноўцы опер, балетаў, музычных камедый, мюзіклаў. Тут ёсць шырокае і сур’ёзнае праблемнае поле, якое цяжка рашаць пры адсутнасці навуковай метадалогіі і вучэбных дапаможнікаў. Існуючая літаратура па гэтым пытанні пакуль носіць публіцыстычны характар, які ўлічвае асабісты вопыт пастаноўшчыкаў.

Такая ж сітуацыя і з праблемамі гука-, святло- і відэарэжысуры, асаблівасцей студыйнай працы і інш. Прычынай утворанай лакуны ў гэтай галіне навуковых ведаў з’яўляецца адсутнасць спецыяльнай кафедры ў ВНУ па падрыхтоўцы «спецыялістаў-сумежнікаў» і адпаведна – добрых падручнікаў і вопытных метадыстаў. Між тым, у Расіі даўно ўжо вядуцца даследаванні і па дырыжорскім мастацтве, і па рэжысуры музычных спектакляў, і па «рэжысёрскім» тэатры. У Маскоў- скай кансерваторыі створаны і спецыяльная кафедра, якая рыхтуе адукаваных спецыялістаў. Думаецца, што і ў нашай краіне створаны ўсе ўмовы для пераадолення крызісу ў гэтым пытанні як у практычным, так і ў навуковым аспектах.

Такім чынам, айчыннае музыказнаўства ахоплівае сур’ёзныя і важныя галіны музычнага мастацтва і культуры. Сярод прац ёсць тыя, якія вывучаюць новыя пласты культуры, распрацоўваюць новую метадалогію, а ёсць і інтравертныя працы, якія паглыбляюць уяўленні аб ужо вядомым, гістарычна сфарміраваным. Галоўнай жа тэндэнцыяй з’яўляецца ўзрастанне цікавасці да музыкі і імкненне глыбока і ўсебакова вывучыць яе і зразумець сутнасць уласна музычнага, што сведчыць аб высокім інтэлектуальным патэнцыяле нацыі і аб яе ўзрастаючай інтэнцыі да духоўнай сублімацыі.

T. G. mDiVani

MODERN STATUS OF THE BELARUSIAN ACADEMICIAN MUSICOLOGY

Summary

The work is devoted to the modern status of the Belarusian academician science in the field of musicology. The author has given a detailed analysis of such important branches as the sacred music, instrumental music, scenic music, vocal music. These musical directions are in the field of view of modern musicologists. Simultaneously lacunas existing in the modern Belarusian musicology have been shown in the article.

еўрапейскі працэс пашырэння авангардных ідэй кантэкстуальна і захоўвае сваю нацыянальную спецыфіку. Даследаванне вядзецца на аснове такіх метадаў, як аналіз, сінтэз, параўнанне пры вывучэнні музычнага тэксту, а таксама гістарычнай рэтраспекцыі пры выяўленні пераемнасці сувязей паміж нямецкай і ўсходнеславянскай кампазітарскімі школамі. Вывучэнне новых і най-ноўшых з’яў еўрапейскай музыкі, якія зарадзіліся ў Германіі, дазволіць глыбей зразумець асноватворныя, сутнасныя прынцыпы сучаснай музычнай паэтыкі і выявіць нацыянальную спецыфіку твораў авангарднай накіраванасці беларускіх кампазітараў.

Неад’емнай часткай акадэмічнай працы з’яўляюцца публікацыі. Гэта даследаванні ў выглядзе калектыўных прац (напрыклад, «Музычны тэатр Беларусі» ў 4 кнігах, за якую аўтарам была прысуджана Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь), манаграфіі, музычныя слоўнікі, артыкулы, матэрыялы рэспубліканскіх і міжнародных канферэнцый, а таксама энцыклапедычныя артыкулы. Адным з апошніх прыярытэтных выданняў з’яўляецца кніга «Беларусы», дзе дадзена гісторыя фарміравання нацыянальнай музычнай культуры, створаны панарама сучаснай кампазітарскай творчасці ў разнастайных жанрах, партрэты яскравых прадстаўнікоў нацыянальнага канцэртна-выканальніцкага мастацтва. Для яе напісання былі прыцягнуты былыя аспіранты аддзела, якія сталі масцітымі вучонымі і маюць навуковыя ступені.

Здавалася б, што айчынным музыказнаўствам ахоплены галоўныя і асноўныя тэмы музычнага мастацтва. Між тым, гэта не зусім так. За межамі навуковага інтарэсу пакуль застаюцца пытанні ролі музычнага рэжысёра і дырыжора пры пастаноўцы опер, балетаў, музычных камедый, мюзіклаў. Тут ёсць шырокае і сур’ёзнае праблемнае поле, якое цяжка рашаць пры адсутнасці навуковай метадалогіі і вучэбных дапаможнікаў. Існуючая літаратура па гэтым пытанні пакуль носіць публіцыстычны характар, які ўлічвае асабісты вопыт пастаноўшчыкаў.

Такая ж сітуацыя і з праблемамі гука-, святло- і відэарэжысуры, асаблівасцей студыйнай працы і інш. Прычынай утворанай лакуны ў гэтай галіне навуковых ведаў з’яўляецца адсутнасць спецыяльнай кафедры ў ВНУ па падрыхтоўцы «спецыялістаў-сумежнікаў» і адпаведна – добрых падручнікаў і вопытных метадыстаў. Між тым, у Расіі даўно ўжо вядуцца даследаванні і па дырыжорскім мастацтве, і па рэжысуры музычных спектакляў, і па «рэжысёрскім» тэатры. У Маскоў- скай кансерваторыі створаны і спецыяльная кафедра, якая рыхтуе адукаваных спецыялістаў. Думаецца, што і ў нашай краіне створаны ўсе ўмовы для пераадолення крызісу ў гэтым пытанні як у практычным, так і ў навуковым аспектах.

Такім чынам, айчыннае музыказнаўства ахоплівае сур’ёзныя і важныя галіны музычнага мастацтва і культуры. Сярод прац ёсць тыя, якія вывучаюць новыя пласты культуры, распрацоўваюць новую метадалогію, а ёсць і інтравертныя працы, якія паглыбляюць уяўленні аб ужо вядомым, гістарычна сфарміраваным. Галоўнай жа тэндэнцыяй з’яўляецца ўзрастанне цікавасці да музыкі і імкненне глыбока і ўсебакова вывучыць яе і зразумець сутнасць уласна музычнага, што сведчыць аб высокім інтэлектуальным патэнцыяле нацыі і аб яе ўзрастаючай інтэнцыі да духоўнай сублімацыі.

T. G. mDiVani

MODERN STATUS OF THE BELARUSIAN ACADEMICIAN MUSICOLOGY

Summary

The work is devoted to the modern status of the Belarusian academician science in the field of musicology. The author has given a detailed analysis of such important branches as the sacred music, instrumental music, scenic music, vocal music. These musical directions are in the field of view of modern musicologists. Simultaneously lacunas existing in the modern Belarusian musicology have been shown in the article.



Беларуси

78


УДК 398 (4Беи)

і. а. шВеД

СІМВОЛІКА АКУЛЬТУРАНЫХ ДРЭЎ У БЕЛАРУСКІМ ФАЛЬКЛОРЫ

Брэсцкі дзяржаўны універсітэт імя а. с. Пушкіна


Уводзіны. Нераспрацаванасць шырокага кола праблем знакавай арганізацыі свету пры дапамозе дэндралагічных сімвалаў, назапашванне багатага фактычнага матэрыялу, які змяшчае звесткі па сімволіцы акультураных дрэў і чакае грунтоўнага сістэмнага вывучэння паводле новых напрацовак у галіне фалькларыстыкі і этналінгвістыкі, вызначаюць актуальнасць тэмы прапанаванага артыкула. Мэта даследавання – распрацоўка парадыгмы канатацый фальклорных вобразаў акультураных дрэў. Інтэрпрэтацыя, расшыфроўка сімволікі акультураных дрэў, прадстаўленых у беларускім традыцыйным фальклоры, дае магчымасць адказаць на многія спрэчныя пытанні, звязаныя з даследа-ваннем фарміравання эстэтычных крытэрыяў, мастацкай свядомасці як беларусаў, так і іншых славянскіх народаў (старажытныя міфалагічныя мадэлі ўспрымання дрэў, замацаваныя фальклор-най традыцыяй, знайшлі сваё выяўленне і ў сучасным прафесійным мастацтве). Гэта робіць прапана-ванае даследаванне звяном у вырашэнні праблем узнаўлення цэласнай традыцыйнай карціны свету старажытных славян, пабудовы агульнай канцэпцыі развіцця шматгранных з’яў у духоўнай культуры беларусаў і іншых славянскіх народаў.

Шматаспектнае асэнсаванне сімволікі вобразаў акультураных дрэў з улікам іх месца ў кода-вай сістэме фальклору з’яўляецца неабходнай умовай цэласнага вывучэння беларускай народнай культуры. Без гэтага немагчыма вызначыць спецыфіку мадэліравання значных фрагментаў міфа-паэтычнай карціны свету ў розных кодах, акрэсліць цэласную тыпалогію беларускага света-ўспрымання і светаадлюстравання, усвядоміць тое, што складае «духоўны генатып» беларусаў, і далучыцца да актуалізаваных у апошні час пошукаў нацыянальнай ідэалогіі. Бо, калі мы разгля-даем адметнасць успрымання і мастацкага адлюстравання дрэў беларусамі, «прадмет нашай увагі – не абы якая, самадастатковая і адасобленая, «рэч у сабе», а складнік таго, чым вызначаецца светаўспрыманне і светаадлюстраванне народа» [20, с. 99].

Сувязь многіх вераванняў і абрадаў, у якіх дрэвы рэалізуюць свае сімвалічныя значэнні, з міфа-паэтычнай свядомасцю, міфам даволі шырока праілюстравана ў працах семіёлагаў. Яны, выкары- стоўваючы структурна-семіятычны метад, вывучаюць знакавыя аб’екты (у тым ліку дрэвы), якія раз-глядаюцца як «канкрэтныя логікі» (К. Леві-Строс), сістэмы «моў апісання» – кодаў (У. Тапароў, В. Пятрухін, А. Грэймас і інш.). У семіялагічным ключы выканана таксама большасць артыкулаў энцыклапедычнага слоўніка «Беларуская міфалогія» (Мн., 2004). Натуральна, асэнсаванне традыцый-нага космасу беларусаў уключала даследаванне дэндралагічных сімвалаў. Шэраг артыкулаў, прысве-чаных названай праблеме, – у прыватнасці, абагульняючы артыкул «Дрэва жыцця» – напісаны аўтарам гэтай працы. Некаторыя асаблівасці сімволікі фальклорных вобразаў яблыні, вішні, гру-шы акрэслены ў артыкулах энцыклапедыі «Беларускі фальклор» (Мн., 2005–2006), якія напісаны таксама аўтарам даследавання. «Філалагічны» бок сімволікі вобразаў некаторых акультураных дрэў вывучаўся Н. Гілевічам у грун-тоўнай працы «Паэтыка беларускай народнай лірыкі. Слова і вобраз».

З канца 1970-х гадоў пачалі выходзіць даследаванні Інстытута славяназнаўства і балканістыкі (г. Масква), звязаныя з рэканструкцыяй духоўнай культуры старажытных славян. Практычным увасабленнем ідэй акадэміка М. Талстога і яго калег стала грунтоўнейшая праца – «Славянские древ-ности» (Т. 1–3. М., 1995–2004) – этналінгвістычны слоўнік-указальнік з тлумачальна-функцыянальнымі

78



і. а. шВеД

СІМВОЛІКА АКУЛЬТУРАНЫХ ДРЭЎ У БЕЛАРУСКІМ ФАЛЬКЛОРЫ

Брэсцкі дзяржаўны універсітэт імя а. с. Пушкіна


Уводзіны. Нераспрацаванасць шырокага кола праблем знакавай арганізацыі свету пры дапамозе дэндралагічных сімвалаў, назапашванне багатага фактычнага матэрыялу, які змяшчае звесткі па сімволіцы акультураных дрэў і чакае грунтоўнага сістэмнага вывучэння паводле новых напрацовак у галіне фалькларыстыкі і этналінгвістыкі, вызначаюць актуальнасць тэмы прапанаванага артыкула. Мэта даследавання – распрацоўка парадыгмы канатацый фальклорных вобразаў акультураных дрэў. Інтэрпрэтацыя, расшыфроўка сімволікі акультураных дрэў, прадстаўленых у беларускім традыцыйным фальклоры, дае магчымасць адказаць на многія спрэчныя пытанні, звязаныя з даследа-ваннем фарміравання эстэтычных крытэрыяў, мастацкай свядомасці як беларусаў, так і іншых славянскіх народаў (старажытныя міфалагічныя мадэлі ўспрымання дрэў, замацаваныя фальклор-най традыцыяй, знайшлі сваё выяўленне і ў сучасным прафесійным мастацтве). Гэта робіць прапана-ванае даследаванне звяном у вырашэнні праблем узнаўлення цэласнай традыцыйнай карціны свету старажытных славян, пабудовы агульнай канцэпцыі развіцця шматгранных з’яў у духоўнай культуры беларусаў і іншых славянскіх народаў.

Шматаспектнае асэнсаванне сімволікі вобразаў акультураных дрэў з улікам іх месца ў кода-вай сістэме фальклору з’яўляецца неабходнай умовай цэласнага вывучэння беларускай народнай культуры. Без гэтага немагчыма вызначыць спецыфіку мадэліравання значных фрагментаў міфа-паэтычнай карціны свету ў розных кодах, акрэсліць цэласную тыпалогію беларускага света-ўспрымання і светаадлюстравання, усвядоміць тое, што складае «духоўны генатып» беларусаў, і далучыцца да актуалізаваных у апошні час пошукаў нацыянальнай ідэалогіі. Бо, калі мы разгля-даем адметнасць успрымання і мастацкага адлюстравання дрэў беларусамі, «прадмет нашай увагі – не абы якая, самадастатковая і адасобленая, «рэч у сабе», а складнік таго, чым вызначаецца светаўспрыманне і светаадлюстраванне народа» [20, с. 99].

Сувязь многіх вераванняў і абрадаў, у якіх дрэвы рэалізуюць свае сімвалічныя значэнні, з міфа-паэтычнай свядомасцю, міфам даволі шырока праілюстравана ў працах семіёлагаў. Яны, выкары- стоўваючы структурна-семіятычны метад, вывучаюць знакавыя аб’екты (у тым ліку дрэвы), якія раз-глядаюцца як «канкрэтныя логікі» (К. Леві-Строс), сістэмы «моў апісання» – кодаў (У. Тапароў, В. Пятрухін, А. Грэймас і інш.). У семіялагічным ключы выканана таксама большасць артыкулаў энцыклапедычнага слоўніка «Беларуская міфалогія» (Мн., 2004). Натуральна, асэнсаванне традыцый-нага космасу беларусаў уключала даследаванне дэндралагічных сімвалаў. Шэраг артыкулаў, прысве-чаных названай праблеме, – у прыватнасці, абагульняючы артыкул «Дрэва жыцця» – напісаны аўтарам гэтай працы. Некаторыя асаблівасці сімволікі фальклорных вобразаў яблыні, вішні, гру-шы акрэслены ў артыкулах энцыклапедыі «Беларускі фальклор» (Мн., 2005–2006), якія напісаны таксама аўтарам даследавання. «Філалагічны» бок сімволікі вобразаў некаторых акультураных дрэў вывучаўся Н. Гілевічам у грун-тоўнай працы «Паэтыка беларускай народнай лірыкі. Слова і вобраз».

З канца 1970-х гадоў пачалі выходзіць даследаванні Інстытута славяназнаўства і балканістыкі (г. Масква), звязаныя з рэканструкцыяй духоўнай культуры старажытных славян. Практычным увасабленнем ідэй акадэміка М. Талстога і яго калег стала грунтоўнейшая праца – «Славянские древ-ности» (Т. 1–3. М., 1995–2004) – этналінгвістычны слоўнік-указальнік з тлумачальна-функцыянальнымі



Беларуси

79

элементамі, аб’ект якога – «мова» культуры (у семіятычным сэнсе), а вылучаныя ў асобныя артыку-лы адзінкі (сімвалы) – «словы» гэтай мовы. З прычын асаблівасці агульнай канцэпцыі і натуральнага абмежавання аб’ёму слоўніка (адпаведных артыкулаў) фальклорныя крыніцы (пераважна абрада-вы фальклор і тэксты малых жанраў) выкарыстоўваюцца ў ім у той ступені, у якой гэта неабходна для характарыстыкі абрадавага і міфалагічнага кола фактаў, звязаных, у прыватнасці, з акультуранымі дрэвамі, а беларускія вусна-паэтычныя творы і ў гэтым кантэкце сустракаюцца толькі эпізадычна. Такім чынам, у разгледжаным грунтоўным выданні, якое мае вялікую агульнагуманітарную каштоўнасць, такі значны складнік традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў, як свет дрэў, не выглядае нечым пэўным і цэльным, і, натуральна, сістэмная рэканструкцыя сімволікі акульту-раных дрэў, прадстаўленых у беларускім фальклоры, яго аўтарамі не праведзена.

Такім чынам, трэба прызнаць, што многія пытанні, звязаныя з даследаваннем сімвалаў дрэў як спецыфічным культурным (этнаграфічным, філалагічным, мастацтвазнаўчым, рэлігійным) феноменам, засталіся не дастаткова вывучанымі і, у прыватнасці, адсутнічае спецыяльнае даследа-ванне сімволікі акультураных дрэў у вусна-паэтычнай творчасці беларусаў. Таму мэтай артыкула з’яўляецца вызначэнне асаблівасцей сімволікі акультураных дрэў, прадстаўленых у беларускім фальклоры. Мэта дасягаецца праз вырашэнне наступных задач: вызначэнне набору прыкмет, функцый і матываў, уласцівых сімвалам акультураных дрэў, мадэліраванне сістэмы розных сэн-савых варыяцый, назапашаных фальклорнымі сімваламі яблыні, вішні і грушы.

1. Сімволіка яблыні. У фальклорнай іерархіі дрэў яблыня – пладовае дрэва, якое расце ў антрапа-генным асяроддзі – займае адно з найважнейшых месцаў, стаіць бліжэй да чалавека (культуры), што абумоўлена стэрэатыпным успрыманнем яе тыповых уласцівасцей. У славянскім фалькло-ры яблыня выступае як варыянт вобраза Сусветнага дрэва, на вяршыні якога растуць чатыры яблыкі і сядзіць птушка, а ў каранях – гняздзіцца Змей. Матыў абвівання яблыневых каранёў вялікай змяёй, напрыклад у казках, карэлюе з уяўленнямі пра міфалагічнага змея, лакалізаванага ў каранях Сусветнага дрэва. Водгукі сувязі яблыні з Сусветным дрэвам-медыятарам прадстаўлены ў песенным матыве пускання яблыняй кораня ў глыбі моря, ў глыбі сінего [12, c. 61]. Яблыня з яблыкамі можа выяўляць вобразы як Дрэва жыцця, так і Дрэва смерці. Яблык з’яўляецца магічным сродкам, што прымушае чалавека заснуць моцным сном, які на міфалагічным узроўні выступае аслабленым варыянтам смерці. Напрыклад, у чарадзейнай казцы «Малады юнгер», каб перашкодзіць выканаць задачу царэўны, герою даюць з’есці яблык: «Ён узяў гэта яблычка, закусіў. як закусіў, так і заснуў» [19, c. 89]. У казцы «Іванька-Ліпавік» змеевы дочкі ператвараюцца ў крыніцу і яблыню з яблыкамі, якія павінны ўмярцвіць асілкаў, але Іванька-Ліпавік б’е па яблынях булавой, ад чаго з тых выцякае кроў [11, c. 99]. У казцы «Салдат і чорт» чорт прыносіць яблыкі, ад якіх у людзей вырастаюць і адпадаюць рогі (знак далучанасці да чужога, таго свету). У дзіцячых лічылках валоданне яблыкам абазначае выхад («Кацілася яблыка, міма саду-вінаграду. // Хто падыміць, той вон» [7, c. 409]), які на міфалагічным узроўні прыраўноўваўся да смерці. Такім чынам, яблык можа быць звязаны з тым светам, мартальнымі матывамі, увасабляць смерць ці, у аслабленай форме, – сон.

Разам з тым з абагульненым вобразам яблыні, семантызаваным у міфе як Дрэва жыцця, суадно-сяцца казачныя матывы цудоўнай яблыні і гаючых, маладзільных яблыкаў. Яблыкі з Дрэва жыцця з’яўляюцца самі жыццёвай субстанцыяй, увасабляюць плоднасць, вяртаюць людзям вітальныя сілы і звязаныя з імі маладосць і каханне. У песенных матывах беларускага фальклору выяўляецца любоўна-эратычная сімволіка яблыкаў, сувязь яблыні са шлюбнымі рытуаламі: «Не шчупай іванька по запазышшу: // Нема у мяне пірогов для цябе, // Толькі ёсь у мяне ды два яблычкі: // Колі будзеш доб длі мяне – // Дак обое табе, // а не будзеш доб длі мяне – // Дак ні воднаго» [17, с. 352]. У шэрагу тэкстаў яблыня, акрамя жыццесцвярджальнай семантыкі, надзяляецца маральнымі якасцямі: карае і ўзнагароджвае, а таму ўспрымаецца як своеасаблівы каталізатар праўды і справяд- лівасці і звязанай з імі прыгажосці. У чарадзейных казках яблыня дапамагае дзяўчатам, якія годна справіліся з задачамі, паспяхова выйсці замуж. Дрэва нахіляе свае галіны, каб дзяўчына магла дастаць яблык і пачаставаць ім свайго суджанага. У сюжэтах казак пра спакутаваную сястру-бязручку зрыванне ці грызенне гераіняй яблык з царскага саду таксама прыводзіць дзяўчыну да павышэння сацыяльнага статусу праз шлюб з царэвічам.

79

элементамі, аб’ект якога – «мова» культуры (у семіятычным сэнсе), а вылучаныя ў асобныя артыку-лы адзінкі (сімвалы) – «словы» гэтай мовы. З прычын асаблівасці агульнай канцэпцыі і натуральнага абмежавання аб’ёму слоўніка (адпаведных артыкулаў) фальклорныя крыніцы (пераважна абрада-вы фальклор і тэксты малых жанраў) выкарыстоўваюцца ў ім у той ступені, у якой гэта неабходна для характарыстыкі абрадавага і міфалагічнага кола фактаў, звязаных, у прыватнасці, з акультуранымі дрэвамі, а беларускія вусна-паэтычныя творы і ў гэтым кантэкце сустракаюцца толькі эпізадычна. Такім чынам, у разгледжаным грунтоўным выданні, якое мае вялікую агульнагуманітарную каштоўнасць, такі значны складнік традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў, як свет дрэў, не выглядае нечым пэўным і цэльным, і, натуральна, сістэмная рэканструкцыя сімволікі акульту-раных дрэў, прадстаўленых у беларускім фальклоры, яго аўтарамі не праведзена.

Такім чынам, трэба прызнаць, што многія пытанні, звязаныя з даследаваннем сімвалаў дрэў як спецыфічным культурным (этнаграфічным, філалагічным, мастацтвазнаўчым, рэлігійным) феноменам, засталіся не дастаткова вывучанымі і, у прыватнасці, адсутнічае спецыяльнае даследа-ванне сімволікі акультураных дрэў у вусна-паэтычнай творчасці беларусаў. Таму мэтай артыкула з’яўляецца вызначэнне асаблівасцей сімволікі акультураных дрэў, прадстаўленых у беларускім фальклоры. Мэта дасягаецца праз вырашэнне наступных задач: вызначэнне набору прыкмет, функцый і матываў, уласцівых сімвалам акультураных дрэў, мадэліраванне сістэмы розных сэн-савых варыяцый, назапашаных фальклорнымі сімваламі яблыні, вішні і грушы.

1. Сімволіка яблыні. У фальклорнай іерархіі дрэў яблыня – пладовае дрэва, якое расце ў антрапа-генным асяроддзі – займае адно з найважнейшых месцаў, стаіць бліжэй да чалавека (культуры), што абумоўлена стэрэатыпным успрыманнем яе тыповых уласцівасцей. У славянскім фалькло-ры яблыня выступае як варыянт вобраза Сусветнага дрэва, на вяршыні якога растуць чатыры яблыкі і сядзіць птушка, а ў каранях – гняздзіцца Змей. Матыў абвівання яблыневых каранёў вялікай змяёй, напрыклад у казках, карэлюе з уяўленнямі пра міфалагічнага змея, лакалізаванага ў каранях Сусветнага дрэва. Водгукі сувязі яблыні з Сусветным дрэвам-медыятарам прадстаўлены ў песенным матыве пускання яблыняй кораня ў глыбі моря, ў глыбі сінего [12, c. 61]. Яблыня з яблыкамі можа выяўляць вобразы як Дрэва жыцця, так і Дрэва смерці. Яблык з’яўляецца магічным сродкам, што прымушае чалавека заснуць моцным сном, які на міфалагічным узроўні выступае аслабленым варыянтам смерці. Напрыклад, у чарадзейнай казцы «Малады юнгер», каб перашкодзіць выканаць задачу царэўны, герою даюць з’есці яблык: «Ён узяў гэта яблычка, закусіў. як закусіў, так і заснуў» [19, c. 89]. У казцы «Іванька-Ліпавік» змеевы дочкі ператвараюцца ў крыніцу і яблыню з яблыкамі, якія павінны ўмярцвіць асілкаў, але Іванька-Ліпавік б’е па яблынях булавой, ад чаго з тых выцякае кроў [11, c. 99]. У казцы «Салдат і чорт» чорт прыносіць яблыкі, ад якіх у людзей вырастаюць і адпадаюць рогі (знак далучанасці да чужога, таго свету). У дзіцячых лічылках валоданне яблыкам абазначае выхад («Кацілася яблыка, міма саду-вінаграду. // Хто падыміць, той вон» [7, c. 409]), які на міфалагічным узроўні прыраўноўваўся да смерці. Такім чынам, яблык можа быць звязаны з тым светам, мартальнымі матывамі, увасабляць смерць ці, у аслабленай форме, – сон.

Разам з тым з абагульненым вобразам яблыні, семантызаваным у міфе як Дрэва жыцця, суадно-сяцца казачныя матывы цудоўнай яблыні і гаючых, маладзільных яблыкаў. Яблыкі з Дрэва жыцця з’яўляюцца самі жыццёвай субстанцыяй, увасабляюць плоднасць, вяртаюць людзям вітальныя сілы і звязаныя з імі маладосць і каханне. У песенных матывах беларускага фальклору выяўляецца любоўна-эратычная сімволіка яблыкаў, сувязь яблыні са шлюбнымі рытуаламі: «Не шчупай іванька по запазышшу: // Нема у мяне пірогов для цябе, // Толькі ёсь у мяне ды два яблычкі: // Колі будзеш доб длі мяне – // Дак обое табе, // а не будзеш доб длі мяне – // Дак ні воднаго» [17, с. 352]. У шэрагу тэкстаў яблыня, акрамя жыццесцвярджальнай семантыкі, надзяляецца маральнымі якасцямі: карае і ўзнагароджвае, а таму ўспрымаецца як своеасаблівы каталізатар праўды і справяд- лівасці і звязанай з імі прыгажосці. У чарадзейных казках яблыня дапамагае дзяўчатам, якія годна справіліся з задачамі, паспяхова выйсці замуж. Дрэва нахіляе свае галіны, каб дзяўчына магла дастаць яблык і пачаставаць ім свайго суджанага. У сюжэтах казак пра спакутаваную сястру-бязручку зрыванне ці грызенне гераіняй яблык з царскага саду таксама прыводзіць дзяўчыну да павышэння сацыяльнага статусу праз шлюб з царэвічам.



Беларуси

80

Яблыня з’яўляецца спецыфічнай рэплікай біблейскага саду, а яе інфармацыйны код выяў-ляецца ва ўспрыманні яблыні як дрэва праўды, справядлівасці ў казцы пра разбойніка Мадэя. Ён, каб расплаціцца за свае грахі на зямлі і не трапіць у пекла, на каленях палівае з арэхавай шкарлупкі ўваткнутую ксёндзам у зямлю булаву, якая прарастае яблыняй. Калі яблыня вырас-тае і пакрываецца яблыкамі, ксёндз прыходзіць спавядаць састарэлага разбойніка: «Разбойнік што грэх скажыць, то яблык зваліцца далоў і рассыплецца. Усе яблыкі пазвальваліся на зямлю, а два яблыкі на самым вярху яблыны сядзяць, самыя пякнейшыя. Ніяк не можа прыдумаць самых цяжкіх грахоў. Вот прыдумаў, кажыць: «Бацьку і матку забіў» [11, c. 386 – 387]. Такая суаднесе-насць яблыкаў з грахамі развілася, верагодна, на аснове ўяўленняў з «народнай Бібліі» пра яблык, які з’явіўся прычынай грэхападзення. Прычым больш страшэннаму граху адпавядае прыгажэйшы і вышэйразмешчаны яблык. Згадаем народную версію апакрыфічных легенд, згодна з якой сарваны з Дрэва пазнання яблык, сімвал граху, быў чырвоным, а таксама беларускае тлумачэнне сну: «як багата яблык і груш сніцца ў саду, то ето сваі грахі» [3, c. 119]. Паводле іншага тлумачэння, яблыня сніцца да гора (Дзярэчын Зэльвенскага р-на).

У фальклорных творах абмен яблыкамі, іх з’яданне можа адпавядаць устанаўленню часовых кантактаў ці пастаянных сувязей паміж людзьмі, абмену інфармацыяй. Так, яблыкі (разам з зала-той лісціначкай) выступаюць не проста гасцінцамі ці рытуальнай ежай, якой закусваюць на вяселлі віно, а своеасаблівымі медыятарамі паміж дачкой-замужніцай і маці ці бацькам: «Дачка к бацьку ў госці едзе // Ды вязе гасцінчыкі: // Тры садовых яблычкі. // а як першы яблычак – // «Дзень добры, татулечка!» // а як другі яблычак – // «Ці здарова матулечка?» // а як трэці ж яблычак – // «я гарую, татулечка» [14, c. 226]. Яблык выступае знакам прыязні хлопца да дзяўчыны, іх кахання: «– Дзяўчына-сардэнька, // Выйдзі пад акенка, // Прынясе хлапчына // яблычка красненька... // Прыдзе та нядзеля, // На шлюб станавімся» [15, c. 124]. Яблык – гэта братаў пачастунак для сястры («ой, вырву я да два яблычкі вінныё // Да пачастую сваю сястрыцу роднаю» [5, c. 110]) і сродак прымірэння жонкі і мужа. У песенных тэкстах вернасць жонкі можа абазначацца яблыневай кветкай.

Яблыкі сімвалізуюць і саміх людзей. Так, у песнях два яблычка садовых асацыіруюцца з двума малойчыкамі, якія любяць адну дзяўчыну. Яблычкі абазначаюць таксама сыноў, якія даглядаюць бацькоўскую хату. Красны яблычак – гэта добры моладзец. У абрадавых песнях яблыня і яе плады асацыіруюцца з дзяўчынай шлюбнага ўзросту, нявестай. У вясельных песнях садовыя яблычкі, якія ляцяць з узгор’я і разбіваюцца аб зямлю, суадносяцца з прывезенай здалёк нявестай, у якой косачка растрэсена, слёзачка разліта, а яблычак, што каціцца з гары далоў, карэлюе з нявестай, якая кланяецца бацьку. Вінным яблычкам называе маці сваю дачку-нявесту. Яблынька, якая пускае голлейка да долу, абвіваецца лісцем, – гэта заручоная дзяўчына, што просіцца да мілага. Прычым голле яблыні можа асацыіравацца з косамі нявесты, а лісце – са слязьмі. Яблыня, што не роніць лісточкаў і не плодзіць яблычак, – гэта нявеста, якая ні галовачкі не клоніць, ні слёзачку не роніць. Яблынька, што расхінулася, раскінулася, рассыпала яблыкі (= недагледжаная), – гэта заплаканая нявеста, якую некаму суняці, разважаці (згадаем сімволіку яблык як слёз у тлумачэннях сноў). Садовая (залатая) яблынька паміж яблынь – прыродная паралель нявесты паміж дзевачак. Яблыня зялёная, кучаравая, наліўны яблычак асацыіруюцца са шчаслівым жыццём дзяўчыны ў бацькоўскім доме, а сашчыпванне яблыка сімвалізуе заручэнне дзяўчыны, забіранне нявесты жаніхом. Валоданне, абмен, адорванне яблыкамі, такім чынам, адпавядае валоданню дзяўчынай.

Перасаджванне яблыні з саду ў мясціны, не характэрныя для росту гэтага дрэва і надзеленыя канататыўным значэннем ‘чужы’ (у горы крутыя, у пяскі жоўтыя), абазначае пераезд нявесты ў мужаву старану. Тое ж выяўляецца праз вобраз яблыні, якая павалілася: «– яблань мая, // садовая, // Дакуль табе // ў садзе стаяць? // – стаю гадок, // стаю другі, // На трэці год // Пывалілась. // – Ты, дзевіца // Маладая, // Дакуль табе // ў бацькі жыці?» [12, c. 74]. У архаічнай дэндралагічнай іерархіі дрэў яблыня суадносіцца з маці. Яблыня, звязаная з мацярынствам, натуральна карэлюе з ідэяй нараджэння чалавека. Па-першае, дрэва з’яўляецца месцам нараджэння дзяўчыны. Па-другое, яблыня, якая цвіце белым цветам (= абазначае лімінальнасць, рытуальную чысціню) і мае два яблычкі, што на знакавым узроўні прачытваецца як дзве душы, абазначае цяжарную жанчыну: «садовая яблынька // На сугор’і стаяла... // Хоць бяленька цвіцела,

80

Яблыня з’яўляецца спецыфічнай рэплікай біблейскага саду, а яе інфармацыйны код выяў-ляецца ва ўспрыманні яблыні як дрэва праўды, справядлівасці ў казцы пра разбойніка Мадэя. Ён, каб расплаціцца за свае грахі на зямлі і не трапіць у пекла, на каленях палівае з арэхавай шкарлупкі ўваткнутую ксёндзам у зямлю булаву, якая прарастае яблыняй. Калі яблыня вырас-тае і пакрываецца яблыкамі, ксёндз прыходзіць спавядаць састарэлага разбойніка: «Разбойнік што грэх скажыць, то яблык зваліцца далоў і рассыплецца. Усе яблыкі пазвальваліся на зямлю, а два яблыкі на самым вярху яблыны сядзяць, самыя пякнейшыя. Ніяк не можа прыдумаць самых цяжкіх грахоў. Вот прыдумаў, кажыць: «Бацьку і матку забіў» [11, c. 386 – 387]. Такая суаднесе-насць яблыкаў з грахамі развілася, верагодна, на аснове ўяўленняў з «народнай Бібліі» пра яблык, які з’явіўся прычынай грэхападзення. Прычым больш страшэннаму граху адпавядае прыгажэйшы і вышэйразмешчаны яблык. Згадаем народную версію апакрыфічных легенд, згодна з якой сарваны з Дрэва пазнання яблык, сімвал граху, быў чырвоным, а таксама беларускае тлумачэнне сну: «як багата яблык і груш сніцца ў саду, то ето сваі грахі» [3, c. 119]. Паводле іншага тлумачэння, яблыня сніцца да гора (Дзярэчын Зэльвенскага р-на).

У фальклорных творах абмен яблыкамі, іх з’яданне можа адпавядаць устанаўленню часовых кантактаў ці пастаянных сувязей паміж людзьмі, абмену інфармацыяй. Так, яблыкі (разам з зала-той лісціначкай) выступаюць не проста гасцінцамі ці рытуальнай ежай, якой закусваюць на вяселлі віно, а своеасаблівымі медыятарамі паміж дачкой-замужніцай і маці ці бацькам: «Дачка к бацьку ў госці едзе // Ды вязе гасцінчыкі: // Тры садовых яблычкі. // а як першы яблычак – // «Дзень добры, татулечка!» // а як другі яблычак – // «Ці здарова матулечка?» // а як трэці ж яблычак – // «я гарую, татулечка» [14, c. 226]. Яблык выступае знакам прыязні хлопца да дзяўчыны, іх кахання: «– Дзяўчына-сардэнька, // Выйдзі пад акенка, // Прынясе хлапчына // яблычка красненька... // Прыдзе та нядзеля, // На шлюб станавімся» [15, c. 124]. Яблык – гэта братаў пачастунак для сястры («ой, вырву я да два яблычкі вінныё // Да пачастую сваю сястрыцу роднаю» [5, c. 110]) і сродак прымірэння жонкі і мужа. У песенных тэкстах вернасць жонкі можа абазначацца яблыневай кветкай.

Яблыкі сімвалізуюць і саміх людзей. Так, у песнях два яблычка садовых асацыіруюцца з двума малойчыкамі, якія любяць адну дзяўчыну. Яблычкі абазначаюць таксама сыноў, якія даглядаюць бацькоўскую хату. Красны яблычак – гэта добры моладзец. У абрадавых песнях яблыня і яе плады асацыіруюцца з дзяўчынай шлюбнага ўзросту, нявестай. У вясельных песнях садовыя яблычкі, якія ляцяць з узгор’я і разбіваюцца аб зямлю, суадносяцца з прывезенай здалёк нявестай, у якой косачка растрэсена, слёзачка разліта, а яблычак, што каціцца з гары далоў, карэлюе з нявестай, якая кланяецца бацьку. Вінным яблычкам называе маці сваю дачку-нявесту. Яблынька, якая пускае голлейка да долу, абвіваецца лісцем, – гэта заручоная дзяўчына, што просіцца да мілага. Прычым голле яблыні можа асацыіравацца з косамі нявесты, а лісце – са слязьмі. Яблыня, што не роніць лісточкаў і не плодзіць яблычак, – гэта нявеста, якая ні галовачкі не клоніць, ні слёзачку не роніць. Яблынька, што расхінулася, раскінулася, рассыпала яблыкі (= недагледжаная), – гэта заплаканая нявеста, якую некаму суняці, разважаці (згадаем сімволіку яблык як слёз у тлумачэннях сноў). Садовая (залатая) яблынька паміж яблынь – прыродная паралель нявесты паміж дзевачак. Яблыня зялёная, кучаравая, наліўны яблычак асацыіруюцца са шчаслівым жыццём дзяўчыны ў бацькоўскім доме, а сашчыпванне яблыка сімвалізуе заручэнне дзяўчыны, забіранне нявесты жаніхом. Валоданне, абмен, адорванне яблыкамі, такім чынам, адпавядае валоданню дзяўчынай.

Перасаджванне яблыні з саду ў мясціны, не характэрныя для росту гэтага дрэва і надзеленыя канататыўным значэннем ‘чужы’ (у горы крутыя, у пяскі жоўтыя), абазначае пераезд нявесты ў мужаву старану. Тое ж выяўляецца праз вобраз яблыні, якая павалілася: «– яблань мая, // садовая, // Дакуль табе // ў садзе стаяць? // – стаю гадок, // стаю другі, // На трэці год // Пывалілась. // – Ты, дзевіца // Маладая, // Дакуль табе // ў бацькі жыці?» [12, c. 74]. У архаічнай дэндралагічнай іерархіі дрэў яблыня суадносіцца з маці. Яблыня, звязаная з мацярынствам, натуральна карэлюе з ідэяй нараджэння чалавека. Па-першае, дрэва з’яўляецца месцам нараджэння дзяўчыны. Па-другое, яблыня, якая цвіце белым цветам (= абазначае лімінальнасць, рытуальную чысціню) і мае два яблычкі, што на знакавым узроўні прачытваецца як дзве душы, абазначае цяжарную жанчыну: «садовая яблынька // На сугор’і стаяла... // Хоць бяленька цвіцела,



Беларуси

81

// Ды два яблычкі мела... // Маладая Таццянка... // ой, цяжэнька хадзіла… // сабе служку радзіла» [14, c. 317 – 318]. Высокі статус парадзіхі акцэнтуецца праз размяшчэнне яблыні ўверсе, на гары. Яблыня, якая ў баладзе абазначае жанчыну-парадзіху, што памірае ў час родаў, можа выяўляцца як атрусіўшая цвет. Такая яблыня лакалізуецца ў варотах, што пераклікаецца з пераходным станам абазначанай ёю парадзіхі: «– што я табе, цесця, за дзіва скажу: // Прад маімі варотамі яблына цвіла, //...і цвет атрусіла. // – я табе, зяцю, адгану: // Твая Касенька сына павіла, // [К] беламу свету сама памярла» [2, c. 543]. З яблыняй асацыіруецца і бабка-павітуха, як першы пасрэднік паміж светам чалавека і іншасветам таксама звязаная з сітуацыяй лімінальнасці. Звернем увагу на белы колер яблыні і яе знаходжанне ў варотах: «а ў варот ябланька а бяленька стаіць, // ў іванькі бабуся цвіразенька сядзіць» [12, c. 307]. Самі роды выяўляюцца праз сімвалічную сітуацыю адкочвання яблыка (= дзіцяці) ад яблыні (= маці): «Ды сасніў жа ясенька ночкай сон дзіўны: // Здэцца, у вароцейках яблынка цвіла, // ой, цвіла-цвіла – пахілілася, // Віннае яблычка адкацілася. // як устала цешчанька, разгадала сон: // – Да ўжо твая Гануленька сына радзіла, // Парадзіўшы сына, сама памёрла» [10, c. 14]. Згадаем выяўленне яблыка ў загадцы праз антрапалагічны код: «Румяны Піліп да палкі прыліп» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на).

Адкочванне яблыка ад яблыні асацыіруецца з расставаннем дарослых дзяцей з бацькамі: «а ў саду, ў саду, садочку, // ой стояць там ды две яблонкі, // На тых яблонках ды по два яблочкі. // а зрелі-ш яны, ды отвалілісі, // об сыру зямлю ды разбілісі… // Быв у вдовушкі одзін сыночек, да і тый жа на войну убіраетца…» [17, с. 389]. Прычым яблык звычайна выступае ў парадыгме росту і даспявання: маладое, няспелае сімвалізуецца як яблык недаспелы; тое, што даспявае – яблык наліўны, чырвоны, спелы; пераспелае – яблык гнілы, адпаўшы. У парэміях яблыня і яблычкі суадносяцца як бацькі і дзеці, увасабляюць універсальна-культурную ідэю сувязі продкаў і нашчадкаў. Разам з тым падкрэсліваецца неабавязковасць пераемнасці паміж бацькамі і дзецьмі: «і на здаровай яблыні гнілы яблык знойдзецца» [1, с. 131]. Сімвалізм яблыні як сямейнага дрэва рэалізаваўся ў матывах, дзе яе паасобныя часткі абазначаюць членаў сям’і: «Вінная да яблынка, // як на табе яблык многа! // Кіслыя да салодкія, // Віннаго да ніводнаго. // Віннаго да ніводнаго, // саладосці не згоднаго. // Маладая Галячка, // як у цябе бацькоў многа! // Хрышчоныя да суджоныя, // Роднаго да ніводнаго» [4, с. 200].

Такім чынам, яблыня, якая вельмі часта сустракалася на першапачатковай тэрыторыі рассялення старажытных індаеўрапейцаў і адыгрывала істотную ролю ў іх гаспадарчым жыцці і міфалагічных уяўленнях, набыла ў фальклоры шматпланавае сімвалічнае значэнне. Галоўныя сэнсавыя дамінанты вобраза яблыні развіліся ў рамках агульнай антытэзы жыцця і смерці. У большасці фальклорных твораў яблыня стала ўвасабленнем плоднасці, здароўя, цэласнасці, гармоніі, кахання, дабрабыту, уладкаванасці, радасці і асалоды жыцця, каталізатарам праўды і справядлівасці. Плод яблыні – яблык – у бінарна-апазіцыйным мысленні звязваецца як з пазітыўным, так і з негатыўным аспектамі універсальных класіфікатараў (пераважае першае), служыць сродкам і знакам устанаўлення часовых кантактаў ці пастаянных сувязей паміж светамі, людзьмі, забяспечвае абмен інфармацыяй. Яблык карэлюе з міфапаэтычнай парадыгмай хрысціянства, у перспектыве якой адбываецца ўскладненне сімволікі яблыка, якое абазначае цэласнасць, адзінства, веданне, абагаўленне і раскошу, здароўе, прыгажосць, грэх. Яно з’яўляецца таксама эратычным сімвалам, утрымальнікам жыццёвай субстанцыі, самім жыццём у яго ўзыходным парадку, маладосцю.

2. Сімволіка вішні. Вішня, якая выконвае шэраг сімвалічных функцый у розных жанрах беларускага фальклору, міфапаэтычнай свядомасцю далучаецца да свайго свету і ў пераважнай большасці кантэкстаў ацэньваецца пазітыўна. Так, у песнях шлюбна-любоўнай тэматыкі вішня, з якой звязваліся дзявочыя варожбы, сімвалізуе дзяўчыну, гатовую да ўступлення ў шлюб. Раскошнае жыццё маладой дзяўчыны ў роднай матулі параўноўваецца з цвіценнем дрэва ў садзе. Упамінанне вішні разам з дзяўчынай узвышае апошнюю, падкрэслівае яе годнасць і прыгажосць («Вазьмі ж мяне маладую, // як вышэньку садавую» (Вічын Лунінецкага р-на)). У сувязі са сказаным характэрны звычай закопваць плацэнту нованароджанай дзяўчынкі ў садзе, каб яна адпавядала ідэальнаму вобразу дзяўчыны (= была прыгожая, як вішня). У шэрагу выпадкаў дзяўчына непасрэдна называецца чырвонай вішняй: «ой ты, дзеўчына, чырвоная вішня, // чом ты з вячора да мяне не вышла?» [9, c. 74].

81

// Ды два яблычкі мела... // Маладая Таццянка... // ой, цяжэнька хадзіла… // сабе служку радзіла» [14, c. 317 – 318]. Высокі статус парадзіхі акцэнтуецца праз размяшчэнне яблыні ўверсе, на гары. Яблыня, якая ў баладзе абазначае жанчыну-парадзіху, што памірае ў час родаў, можа выяўляцца як атрусіўшая цвет. Такая яблыня лакалізуецца ў варотах, што пераклікаецца з пераходным станам абазначанай ёю парадзіхі: «– што я табе, цесця, за дзіва скажу: // Прад маімі варотамі яблына цвіла, //...і цвет атрусіла. // – я табе, зяцю, адгану: // Твая Касенька сына павіла, // [К] беламу свету сама памярла» [2, c. 543]. З яблыняй асацыіруецца і бабка-павітуха, як першы пасрэднік паміж светам чалавека і іншасветам таксама звязаная з сітуацыяй лімінальнасці. Звернем увагу на белы колер яблыні і яе знаходжанне ў варотах: «а ў варот ябланька а бяленька стаіць, // ў іванькі бабуся цвіразенька сядзіць» [12, c. 307]. Самі роды выяўляюцца праз сімвалічную сітуацыю адкочвання яблыка (= дзіцяці) ад яблыні (= маці): «Ды сасніў жа ясенька ночкай сон дзіўны: // Здэцца, у вароцейках яблынка цвіла, // ой, цвіла-цвіла – пахілілася, // Віннае яблычка адкацілася. // як устала цешчанька, разгадала сон: // – Да ўжо твая Гануленька сына радзіла, // Парадзіўшы сына, сама памёрла» [10, c. 14]. Згадаем выяўленне яблыка ў загадцы праз антрапалагічны код: «Румяны Піліп да палкі прыліп» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на).

Адкочванне яблыка ад яблыні асацыіруецца з расставаннем дарослых дзяцей з бацькамі: «а ў саду, ў саду, садочку, // ой стояць там ды две яблонкі, // На тых яблонках ды по два яблочкі. // а зрелі-ш яны, ды отвалілісі, // об сыру зямлю ды разбілісі… // Быв у вдовушкі одзін сыночек, да і тый жа на войну убіраетца…» [17, с. 389]. Прычым яблык звычайна выступае ў парадыгме росту і даспявання: маладое, няспелае сімвалізуецца як яблык недаспелы; тое, што даспявае – яблык наліўны, чырвоны, спелы; пераспелае – яблык гнілы, адпаўшы. У парэміях яблыня і яблычкі суадносяцца як бацькі і дзеці, увасабляюць універсальна-культурную ідэю сувязі продкаў і нашчадкаў. Разам з тым падкрэсліваецца неабавязковасць пераемнасці паміж бацькамі і дзецьмі: «і на здаровай яблыні гнілы яблык знойдзецца» [1, с. 131]. Сімвалізм яблыні як сямейнага дрэва рэалізаваўся ў матывах, дзе яе паасобныя часткі абазначаюць членаў сям’і: «Вінная да яблынка, // як на табе яблык многа! // Кіслыя да салодкія, // Віннаго да ніводнаго. // Віннаго да ніводнаго, // саладосці не згоднаго. // Маладая Галячка, // як у цябе бацькоў многа! // Хрышчоныя да суджоныя, // Роднаго да ніводнаго» [4, с. 200].

Такім чынам, яблыня, якая вельмі часта сустракалася на першапачатковай тэрыторыі рассялення старажытных індаеўрапейцаў і адыгрывала істотную ролю ў іх гаспадарчым жыцці і міфалагічных уяўленнях, набыла ў фальклоры шматпланавае сімвалічнае значэнне. Галоўныя сэнсавыя дамінанты вобраза яблыні развіліся ў рамках агульнай антытэзы жыцця і смерці. У большасці фальклорных твораў яблыня стала ўвасабленнем плоднасці, здароўя, цэласнасці, гармоніі, кахання, дабрабыту, уладкаванасці, радасці і асалоды жыцця, каталізатарам праўды і справядлівасці. Плод яблыні – яблык – у бінарна-апазіцыйным мысленні звязваецца як з пазітыўным, так і з негатыўным аспектамі універсальных класіфікатараў (пераважае першае), служыць сродкам і знакам устанаўлення часовых кантактаў ці пастаянных сувязей паміж светамі, людзьмі, забяспечвае абмен інфармацыяй. Яблык карэлюе з міфапаэтычнай парадыгмай хрысціянства, у перспектыве якой адбываецца ўскладненне сімволікі яблыка, якое абазначае цэласнасць, адзінства, веданне, абагаўленне і раскошу, здароўе, прыгажосць, грэх. Яно з’яўляецца таксама эратычным сімвалам, утрымальнікам жыццёвай субстанцыі, самім жыццём у яго ўзыходным парадку, маладосцю.

2. Сімволіка вішні. Вішня, якая выконвае шэраг сімвалічных функцый у розных жанрах беларускага фальклору, міфапаэтычнай свядомасцю далучаецца да свайго свету і ў пераважнай большасці кантэкстаў ацэньваецца пазітыўна. Так, у песнях шлюбна-любоўнай тэматыкі вішня, з якой звязваліся дзявочыя варожбы, сімвалізуе дзяўчыну, гатовую да ўступлення ў шлюб. Раскошнае жыццё маладой дзяўчыны ў роднай матулі параўноўваецца з цвіценнем дрэва ў садзе. Упамінанне вішні разам з дзяўчынай узвышае апошнюю, падкрэслівае яе годнасць і прыгажосць («Вазьмі ж мяне маладую, // як вышэньку садавую» (Вічын Лунінецкага р-на)). У сувязі са сказаным характэрны звычай закопваць плацэнту нованароджанай дзяўчынкі ў садзе, каб яна адпавядала ідэальнаму вобразу дзяўчыны (= была прыгожая, як вішня). У шэрагу выпадкаў дзяўчына непасрэдна называецца чырвонай вішняй: «ой ты, дзеўчына, чырвоная вішня, // чом ты з вячора да мяне не вышла?» [9, c. 74].



Беларуси

82

Вішанька ў зялёным садзе, якая настаялася, суччайкам-лісцейкам намахалася і ягадкамі якой накарміліся пташачкі, – гэта дзяўчына, што нагулялася ў роднага татанькі. Вішнёвы цвет, які апаў на галаву дзяўчыны, – сімвал яе прыгоднасці да шлюбу. Згадаем парэмію абтрэсці вішню ў значэнні ‘абудзіць у каго-небудзь пачуццё кахання, прымусіць пакахаць, падпарадкавацца’. У вясельных песнях непадрубленая вішня – гэта незаплеценая нявеста. Засыханне вішні ў садзе на знакавым узроўні суадносіцца з выхадам нявесты са стану дзявоцкасці і з адпаведнай сацыяўзроставай катэгорыі: «Даўно ўжо ў садзе засохла вішня, // Млода Ніначка з дзевачак выйшла» [6, c. 154]. Той самы сэнс можа перадавацца праз сімволіку даспявання, звісання вішні і рассыпання ягад: «ой, у садзе вішня // Да долу звісла, // Малада дзяўчына // З паненства вышла. // ой, у садзе, ў садзе // Рассыпаны вішні. // Забудзь, дзяўчына, // Дзявочыя мыслі» [14, c. 397]. Вішанька-чарэмшанька, якая не родзіць ягад, – гэта дзяўчына, якая не ходзіць гуляць; вішанька-чарэмшанька, у якой корань высыхае, – гэта дзяўчына, якую мілы пакідае.

У матывах развітання нявесты з родным домам вішня (= сямейнае дрэва), зламаная нявестай, сімвалізуе непаўнату сям’і, якую пакідае дачка-нявеста, і (як абрадавае дрэва) звязана з дзявочай сутнасцю яе: «ступала дзеванька на вазок, // Зламала ў вішанькі ўвесь вяршок: // – стой, вішанька, без верху, // як мой баценька без мяне» [6, c. 443]. Вішня, пасаджаная маладой, выступае своеасаблівым двайніком яе: «Надзечка на выходзе, // Пасадзі вішаньку ў агародзе. // Расці, вішанька, высокая, // Жыві, Надзенька, усім добрая. // Расці, вішанька, пагінайся, // Рабі, Надзенька, папраўляйся» [13, c. 164]. Цікавы ў гэтым плане матыў песень на сямейна-бытавую тэматыку: жаночая бяда, якая ў пэўным сэнсе з’яўляецца неаддзельным ад самой жанчыны феноменам, не вядзецца, а кладзецца спаць пад вішню. Прычым жанчына ўспрымае гэта як натуральную з’яву і спрыяе сну бяды пад дрэвам: «ой, бяда ж мая, бяда ж мая, // Бяда ж мая не вядзецца! // Гэй, а пад вішняю пад зялёнаю // Там бядулька спаць кладзецца. // Палажу бяду ў вішнёвым саду // На пярыначцы спаці…» [18, c. 180].

Сімвалічная карціна шчыпання вішань адпавядае выбару партнёра. Зрыванне дзяўчынай вішань звязваецца з чаканнем каханага, а вішня выступае дрэвам сустрэчы з каханым, сімвалам узаемнага кахання. Ламанне, ссяканне, крышэнне вішні, кіданне яе пад бел шацёр сімвалізуе сватанне («Ён вішэньку ломіць, галовачку клоніць, // Ён сваю чошчухну хорашанька просіць: // – Прымі радню маю, аддай дачку сваю» [4, c. 199]). Ламанне вішні ў адным садзе і перасаджванне яе ў другі асацыіруецца з адказам аднаму хлопцу і згодай пайсці замуж за другога. Вішні, якія пахіліліся ў садзе, сімвалізуюць хлопца і дзяўчыну, якія палюбіліся. Схіленне вішні зверху да кораня сімвалізуе абрад вянчання, а схіленне вішанькі праз тын у садочак – паклон нявесты бацькам. Сумесная ежа вішнёвых ягад азначае аб’яднанне людзей на аснове агульных для іх інтарэсаў і часта мае шлюбна-эратычны змест. Згадаем фармалізаванае ўжыванне вобраза вішні: «ой ты ж, вышня, да чому ж нэ чэрэшня, // Мы любылыса, да чому ж нэ бэрэмса?» [16, c. 259].

Вішанне – месца гуляння маладых дзяўчат: «ішлі дзевачкі з вішання, // Усе дзеўкі, усе дзеўкі песні запелі, // Толькі адна Лілечка заплакала… // – Дзевачкі-падружачкі, замуж іду» [6, c. 280]. Гулянне дзяўчыны ў вішнёвым садзе асацыіруецца з яе вольным незамужнім станам: «Табе да табе, малада дзяўчонка, // Пара замуж йсці. // – а хоць і пара, але не пайду, // ў вішнёвым садочку, садочку вішнёвым // Гуляці буду» [5, c. 252]. Мікрапрастору вішні, як і саду ўвогуле, можна вызначыць як дзявочую. У каляднай песні, адрасаванай дзяўчыне шлюбнага ўзросту, спяваецца: «ой в саду, в саду пава ходыла, // Пава ходыла, // Пір’е губыла. // За ёй ходыла красная панна. Гэй, колядо! // Красная панна, молодая Ганна. Гэй колядо! // Пір’е збірала, пір’е збірала, // В фартушок клала. // З фартушка брала, // Віночок віла. // Звівшы віночок, // Пошла в садочок» (Макавішчы Камянецкага р-на). Немагчымасць вяртання жанчыны да дзявочага жыцця ў бацькоўскім доме адпавядае немагчымасці збіраць вішні ў таткавым садзе.

Вішнёвы сад, такім чынам, – сімвал роднай стараны дзяўчыны, жанчыны, якая выйшла замуж і перасялілася да свёкраў: «а як выйду я за вароцечкі – // ўсё чужа старана… // ой, толькі відаць татулечкаў сад... // а ў татулечкавым садзе // Вішэння цвіце. // ой, там мае тры сястрыцы // Вішанькі шчыплюць» [18, c. 336 – 337]. Калі гаворыцца пра вішнёвы сад, размешчаны ў мужавай старане, то гэта звычайна звязваецца з пазітыўнымі эмоцыямі, выкліканымі шчаслівым жыццём: «Зналі мы, зналі, куды дачку аддалі: // Дзе сады вішнёвыя, там людзі вясёлыя, // Дзе пералазы

82

Вішанька ў зялёным садзе, якая настаялася, суччайкам-лісцейкам намахалася і ягадкамі якой накарміліся пташачкі, – гэта дзяўчына, што нагулялася ў роднага татанькі. Вішнёвы цвет, які апаў на галаву дзяўчыны, – сімвал яе прыгоднасці да шлюбу. Згадаем парэмію абтрэсці вішню ў значэнні ‘абудзіць у каго-небудзь пачуццё кахання, прымусіць пакахаць, падпарадкавацца’. У вясельных песнях непадрубленая вішня – гэта незаплеценая нявеста. Засыханне вішні ў садзе на знакавым узроўні суадносіцца з выхадам нявесты са стану дзявоцкасці і з адпаведнай сацыяўзроставай катэгорыі: «Даўно ўжо ў садзе засохла вішня, // Млода Ніначка з дзевачак выйшла» [6, c. 154]. Той самы сэнс можа перадавацца праз сімволіку даспявання, звісання вішні і рассыпання ягад: «ой, у садзе вішня // Да долу звісла, // Малада дзяўчына // З паненства вышла. // ой, у садзе, ў садзе // Рассыпаны вішні. // Забудзь, дзяўчына, // Дзявочыя мыслі» [14, c. 397]. Вішанька-чарэмшанька, якая не родзіць ягад, – гэта дзяўчына, якая не ходзіць гуляць; вішанька-чарэмшанька, у якой корань высыхае, – гэта дзяўчына, якую мілы пакідае.

У матывах развітання нявесты з родным домам вішня (= сямейнае дрэва), зламаная нявестай, сімвалізуе непаўнату сям’і, якую пакідае дачка-нявеста, і (як абрадавае дрэва) звязана з дзявочай сутнасцю яе: «ступала дзеванька на вазок, // Зламала ў вішанькі ўвесь вяршок: // – стой, вішанька, без верху, // як мой баценька без мяне» [6, c. 443]. Вішня, пасаджаная маладой, выступае своеасаблівым двайніком яе: «Надзечка на выходзе, // Пасадзі вішаньку ў агародзе. // Расці, вішанька, высокая, // Жыві, Надзенька, усім добрая. // Расці, вішанька, пагінайся, // Рабі, Надзенька, папраўляйся» [13, c. 164]. Цікавы ў гэтым плане матыў песень на сямейна-бытавую тэматыку: жаночая бяда, якая ў пэўным сэнсе з’яўляецца неаддзельным ад самой жанчыны феноменам, не вядзецца, а кладзецца спаць пад вішню. Прычым жанчына ўспрымае гэта як натуральную з’яву і спрыяе сну бяды пад дрэвам: «ой, бяда ж мая, бяда ж мая, // Бяда ж мая не вядзецца! // Гэй, а пад вішняю пад зялёнаю // Там бядулька спаць кладзецца. // Палажу бяду ў вішнёвым саду // На пярыначцы спаці…» [18, c. 180].

Сімвалічная карціна шчыпання вішань адпавядае выбару партнёра. Зрыванне дзяўчынай вішань звязваецца з чаканнем каханага, а вішня выступае дрэвам сустрэчы з каханым, сімвалам узаемнага кахання. Ламанне, ссяканне, крышэнне вішні, кіданне яе пад бел шацёр сімвалізуе сватанне («Ён вішэньку ломіць, галовачку клоніць, // Ён сваю чошчухну хорашанька просіць: // – Прымі радню маю, аддай дачку сваю» [4, c. 199]). Ламанне вішні ў адным садзе і перасаджванне яе ў другі асацыіруецца з адказам аднаму хлопцу і згодай пайсці замуж за другога. Вішні, якія пахіліліся ў садзе, сімвалізуюць хлопца і дзяўчыну, якія палюбіліся. Схіленне вішні зверху да кораня сімвалізуе абрад вянчання, а схіленне вішанькі праз тын у садочак – паклон нявесты бацькам. Сумесная ежа вішнёвых ягад азначае аб’яднанне людзей на аснове агульных для іх інтарэсаў і часта мае шлюбна-эратычны змест. Згадаем фармалізаванае ўжыванне вобраза вішні: «ой ты ж, вышня, да чому ж нэ чэрэшня, // Мы любылыса, да чому ж нэ бэрэмса?» [16, c. 259].

Вішанне – месца гуляння маладых дзяўчат: «ішлі дзевачкі з вішання, // Усе дзеўкі, усе дзеўкі песні запелі, // Толькі адна Лілечка заплакала… // – Дзевачкі-падружачкі, замуж іду» [6, c. 280]. Гулянне дзяўчыны ў вішнёвым садзе асацыіруецца з яе вольным незамужнім станам: «Табе да табе, малада дзяўчонка, // Пара замуж йсці. // – а хоць і пара, але не пайду, // ў вішнёвым садочку, садочку вішнёвым // Гуляці буду» [5, c. 252]. Мікрапрастору вішні, як і саду ўвогуле, можна вызначыць як дзявочую. У каляднай песні, адрасаванай дзяўчыне шлюбнага ўзросту, спяваецца: «ой в саду, в саду пава ходыла, // Пава ходыла, // Пір’е губыла. // За ёй ходыла красная панна. Гэй, колядо! // Красная панна, молодая Ганна. Гэй колядо! // Пір’е збірала, пір’е збірала, // В фартушок клала. // З фартушка брала, // Віночок віла. // Звівшы віночок, // Пошла в садочок» (Макавішчы Камянецкага р-на). Немагчымасць вяртання жанчыны да дзявочага жыцця ў бацькоўскім доме адпавядае немагчымасці збіраць вішні ў таткавым садзе.

Вішнёвы сад, такім чынам, – сімвал роднай стараны дзяўчыны, жанчыны, якая выйшла замуж і перасялілася да свёкраў: «а як выйду я за вароцечкі – // ўсё чужа старана… // ой, толькі відаць татулечкаў сад... // а ў татулечкавым садзе // Вішэння цвіце. // ой, там мае тры сястрыцы // Вішанькі шчыплюць» [18, c. 336 – 337]. Калі гаворыцца пра вішнёвы сад, размешчаны ў мужавай старане, то гэта звычайна звязваецца з пазітыўнымі эмоцыямі, выкліканымі шчаслівым жыццём: «Зналі мы, зналі, куды дачку аддалі: // Дзе сады вішнёвыя, там людзі вясёлыя, // Дзе пералазы



Беларуси

83

нізкія, там суседзі блізкія, // Дзе клеці новыя, там бочкі поўныя» [13, c. 225]. Пазітыўнае значэнне вобраз вішні набывае ў парэміях тыпу «За высокім заборам вішні смачнейшыя» (Стайкі Баранавіцкага р-на).

У шэрагу песень стан вішні адпавядае перапетыям жаночага жыцця, выяўляе дынамічны характар узаемадзеяння пачуццяў лірычных герояў, а сама вішня сімвалізуе жанчыну. Так, вішанька-чарэшанька, з-пад кораня зеляненька, – гэта шчаслівая ў шлюбе жанчына, а з-пад кораня да й зацятая – жанчына, якая прападае за благім мужам. Вішня, у якой апала лісце, асацыіруецца са здрадай у каханні: «ой ты вышня, ты чэрэшня, // Твоё лісце ўпало, // Любыв козак дівчыноньку, // Усё ёго пропало. // Любыв іі, кохав іі, // Ды шчэ думав іі брать, // як задумав жэнытыся, // став другую заручать. // як поіхав муй мылэнькы // До цэрковкы вынчатысь, // а я пойду, молодая, // На вэнчанне дывытысь. // як зайшла я до цэрковкы, // То шчэ й стала пры стене, // Поліліся дробны слёзы // По лічэньку ў мэнэ. // Поліліся ў ёго слёзы, // шчэ й горій, як у мэнэ. // як убачыв то й свяшчэннік, // став козака пытаты: // – скажы, скажы, з кім думаеш // Білы ручкы звязаты? // ой чы з тэю дэвчыною, // шчо ты іі заручав, // чы із тэю дэвчыною, // шчо тры года прогуляв? // ой нэ з тэю дэвчыною, // шчо я іі заручав, // Тылькі з тэю дэвчыною, // што тры года прогуляв» (Бародзічы Камянецкага р-на). У песнях вішня, якая не цвіце, звязана з тугой, моцнымі перажываннямі – напрыклад, сястры аб прапаўшым браце: «ай вішэнька-чарэшанька, // чаго ж ты не цвітеш? // Пісала сэстра братейку: // – Когда домой прыдеш? // – Прыйду тогда, сестрычонка, // Когда окончыцца война. // а вот война окончылась, // а братіка нэма» (Церабяжоў Столінскага р-на).

У адносна невялікай колькасці песенных тэкстаў з вішняй асацыіруецца няшчасная замужняя жанчына, якая, тым не менш, не гіне ў горы: «ой, я молада, як вішанька ў полі, // Не даў жа мне Бог ні шчасця, ні долі. // Зраблю, малада, пшанічнае піва, // Збяру радзінку ўсім людзям на дзіва» [18, c. 490]. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што нават у выпадку сімвалізацыі вішняй жанчыны, нешчаслівай у замужжы, гаротніца, як правіла, спрабуе знайсці выхад з цяжкай сітуацыі. І гэта выклікае станоўчыя эмоцыі: «ой, вішанька, цярэшанька зацвіла, // ой, мяне маці за п’яніцу аддала. // ой, я ж п’яніцы не любіла, не злюблю, // ой, я п’яніцу ў салдаты запішу» [18, c. 174]. У некаторых кантэкстах з вішанькай у садзе параўноўваецца родная мамачка ў хаце. Універсальны сімвал маці з дзеткамі – гэта дрэва з пладамі ці галінамі, у тым ліку вішня з ягадкамі.

Такім чынам, вішня як акультуранае пладовае дрэва ў большасці фальклорных твораў мае станоўчую канатацыю – згадаем беларускае тлумачэнне сну: «Вішня сніцца да шчасця» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на), аб’ядноўвае матывы нараджэння і плоднасці, уваходзіць у сімвалічны рад, пры дапамозе якога афармляюцца ўяўленні пра жаноцкасць. У кантэксце беларускага фальклору вішня, характэрныя колеры якой – белы і чырвоны, як правіла, абазначае дзяўчыну, што дасягнула шлюбнага ўзросту і гатовая перайсці ў наступную сацыябіялагічную катэгорыю. Праз сімволіку вішні, якая можа быць напрамую звязана з лёсам дзяўчыны, нярэдка выяўляецца дзявочая сутнасць, вербалізуецца эстэтычны ідэал дзяўчыны, што суадносіцца з адпаведнымі маральнымі велічынямі. Вішня супастаўляецца са шчаслівай жанчынай і сімвалізуе маці.

3. Сімволіка грушы. Вобраз грушы ў беларускім фальклоры мае выразную амбівалентную семантыку. У пазітыўным аспекце груша – пладовае дрэва – апавітая шанаваннем, судачыняецца з верхнім ярусам светабудовы, з найвышэйшай сакральнай каштоўнасцю – Божай Маці, з «рай-скімі часамі», трактуецца як носьбіт ці праваднік вітальных сіл, як жывая істота, надзяляецца плоднымі патэнцыямі, звязваецца з дабрабытам, багаццем. Так, у беларускім тлумачэнні сну гаворыцца: «Груша сніцца да грошаў» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на). У матывах знаходжання немаўлят на грушы вобраз гэтага дрэва, акрамя медыятыўнай семантыкі, факусіруе інтэнцыю быцця, свайго роду рэчава-сэнсавую арганіку, дзе ўзнаўляецца мікракосм.

Груша як дзікае калючае дрэва з пладамі, прыдатнымі для ежы толькі пасля трансфармацыі-гніення, далучанае да пераходнай прасторы чыстага поля – сімвал лімінальнасці, знак межавасці. У негатыўным аспекце груша (асабліва калючая, сухая) – месца здзяйснення злачынстваў, у тым ліку забойстваў сваякамі адзін аднаго, локус душ нячыстых памерлых, напрыклад вісельнікаў, а таксама дэманаў і набліжаных да іх істот, людзей, надзеленых статусам пераходнасці. Грушы, як і стэрэатыпнай прасторы яе размяшчэння – полю, часта ўласціва прыкмета маргінальнасці. Груша –

83

нізкія, там суседзі блізкія, // Дзе клеці новыя, там бочкі поўныя» [13, c. 225]. Пазітыўнае значэнне вобраз вішні набывае ў парэміях тыпу «За высокім заборам вішні смачнейшыя» (Стайкі Баранавіцкага р-на).

У шэрагу песень стан вішні адпавядае перапетыям жаночага жыцця, выяўляе дынамічны характар узаемадзеяння пачуццяў лірычных герояў, а сама вішня сімвалізуе жанчыну. Так, вішанька-чарэшанька, з-пад кораня зеляненька, – гэта шчаслівая ў шлюбе жанчына, а з-пад кораня да й зацятая – жанчына, якая прападае за благім мужам. Вішня, у якой апала лісце, асацыіруецца са здрадай у каханні: «ой ты вышня, ты чэрэшня, // Твоё лісце ўпало, // Любыв козак дівчыноньку, // Усё ёго пропало. // Любыв іі, кохав іі, // Ды шчэ думав іі брать, // як задумав жэнытыся, // став другую заручать. // як поіхав муй мылэнькы // До цэрковкы вынчатысь, // а я пойду, молодая, // На вэнчанне дывытысь. // як зайшла я до цэрковкы, // То шчэ й стала пры стене, // Поліліся дробны слёзы // По лічэньку ў мэнэ. // Поліліся ў ёго слёзы, // шчэ й горій, як у мэнэ. // як убачыв то й свяшчэннік, // став козака пытаты: // – скажы, скажы, з кім думаеш // Білы ручкы звязаты? // ой чы з тэю дэвчыною, // шчо ты іі заручав, // чы із тэю дэвчыною, // шчо тры года прогуляв? // ой нэ з тэю дэвчыною, // шчо я іі заручав, // Тылькі з тэю дэвчыною, // што тры года прогуляв» (Бародзічы Камянецкага р-на). У песнях вішня, якая не цвіце, звязана з тугой, моцнымі перажываннямі – напрыклад, сястры аб прапаўшым браце: «ай вішэнька-чарэшанька, // чаго ж ты не цвітеш? // Пісала сэстра братейку: // – Когда домой прыдеш? // – Прыйду тогда, сестрычонка, // Когда окончыцца война. // а вот война окончылась, // а братіка нэма» (Церабяжоў Столінскага р-на).

У адносна невялікай колькасці песенных тэкстаў з вішняй асацыіруецца няшчасная замужняя жанчына, якая, тым не менш, не гіне ў горы: «ой, я молада, як вішанька ў полі, // Не даў жа мне Бог ні шчасця, ні долі. // Зраблю, малада, пшанічнае піва, // Збяру радзінку ўсім людзям на дзіва» [18, c. 490]. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што нават у выпадку сімвалізацыі вішняй жанчыны, нешчаслівай у замужжы, гаротніца, як правіла, спрабуе знайсці выхад з цяжкай сітуацыі. І гэта выклікае станоўчыя эмоцыі: «ой, вішанька, цярэшанька зацвіла, // ой, мяне маці за п’яніцу аддала. // ой, я ж п’яніцы не любіла, не злюблю, // ой, я п’яніцу ў салдаты запішу» [18, c. 174]. У некаторых кантэкстах з вішанькай у садзе параўноўваецца родная мамачка ў хаце. Універсальны сімвал маці з дзеткамі – гэта дрэва з пладамі ці галінамі, у тым ліку вішня з ягадкамі.

Такім чынам, вішня як акультуранае пладовае дрэва ў большасці фальклорных твораў мае станоўчую канатацыю – згадаем беларускае тлумачэнне сну: «Вішня сніцца да шчасця» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на), аб’ядноўвае матывы нараджэння і плоднасці, уваходзіць у сімвалічны рад, пры дапамозе якога афармляюцца ўяўленні пра жаноцкасць. У кантэксце беларускага фальклору вішня, характэрныя колеры якой – белы і чырвоны, як правіла, абазначае дзяўчыну, што дасягнула шлюбнага ўзросту і гатовая перайсці ў наступную сацыябіялагічную катэгорыю. Праз сімволіку вішні, якая можа быць напрамую звязана з лёсам дзяўчыны, нярэдка выяўляецца дзявочая сутнасць, вербалізуецца эстэтычны ідэал дзяўчыны, што суадносіцца з адпаведнымі маральнымі велічынямі. Вішня супастаўляецца са шчаслівай жанчынай і сімвалізуе маці.

3. Сімволіка грушы. Вобраз грушы ў беларускім фальклоры мае выразную амбівалентную семантыку. У пазітыўным аспекце груша – пладовае дрэва – апавітая шанаваннем, судачыняецца з верхнім ярусам светабудовы, з найвышэйшай сакральнай каштоўнасцю – Божай Маці, з «рай-скімі часамі», трактуецца як носьбіт ці праваднік вітальных сіл, як жывая істота, надзяляецца плоднымі патэнцыямі, звязваецца з дабрабытам, багаццем. Так, у беларускім тлумачэнні сну гаворыцца: «Груша сніцца да грошаў» (Дзярэчын Зэльвенскага р-на). У матывах знаходжання немаўлят на грушы вобраз гэтага дрэва, акрамя медыятыўнай семантыкі, факусіруе інтэнцыю быцця, свайго роду рэчава-сэнсавую арганіку, дзе ўзнаўляецца мікракосм.

Груша як дзікае калючае дрэва з пладамі, прыдатнымі для ежы толькі пасля трансфармацыі-гніення, далучанае да пераходнай прасторы чыстага поля – сімвал лімінальнасці, знак межавасці. У негатыўным аспекце груша (асабліва калючая, сухая) – месца здзяйснення злачынстваў, у тым ліку забойстваў сваякамі адзін аднаго, локус душ нячыстых памерлых, напрыклад вісельнікаў, а таксама дэманаў і набліжаных да іх істот, людзей, надзеленых статусам пераходнасці. Грушы, як і стэрэатыпнай прасторы яе размяшчэння – полю, часта ўласціва прыкмета маргінальнасці. Груша –



Беларуси

84

гэта дрэва антысвету архаічнай сімволікі ўсходнеславянскіх замоў, дзе яно звязана з першастыхіяй акіяна і нязменна асацыіруецца з найвышэйшай магічнай істотай (ці то змяінай прыроды, ці то антрапаморфнай), якая можа пагражаць цэласнасці жыцця. У агульным плане можна адзначыць, што грушы належыць істотная роля ў беларускіх уяўленнях пра адвечны пераход ад жыцця да смерці і ад смерці да жыцця – у прыватнасці, ад хваробы-дэструкцыі да здароўя-гармоніі.

У песнях вобраз грушы ўзнікае пры выяўленні пераломных момантаў чалавечага жыцця. Праз сімволіку грушы рэпрэзентуецца чалавек, канкрэтызуюцца і ацэньваюцца яго дзейнасць (знешняя і ўнутраная), узростава-сацыяльны статус, палавыя характарыстыкі і інш. Дрэва нярэдка абазначае людзей, якія знаходзяцца ў лімінальным стане. Груша (грушачка) – гэта прыродная паралель нявесце, якая ў вясельным рытуале набывае статус жанчыны: «Кацілася ігрушачка із загор’я, // Прасілася Куліна із застолля // Паглядзець таткавага панадвор’я. // – Учора была субо-тачка, да будні дзень, // Было хадзіць па падвор’ю табе ўвесь дзень, // а сягоння нядзелечка, дай святая, // Твая галовачка забітая» [6, с. 31]. Нахіленая праз тын да на вуліцу ігрушка – гэта няве-ста, якая пераехала праз бор к свякру на двор. Груша, нахіленая над ракой, над Дунаем – гэта сумная дзяўчына. У дэндралагічным кодзе, праз які перадаецца склад удзельнікаў вясельнага рытуалу, што грушачка – то й дружачка [14, c. 76].

Праз сітуацыю ламання суччайка-веццейка ігрушачкі, яе атрасання выяўляецца цяжкае жыццё жанчыны ў свякроўскім доме. Уколванне нагі дзяўчынай аб сухую грушу адпавядае пакіданню яе хлопцам. ігруша з адросткамі – гэта жана з дзеткамі. Старая груша параўноўваецца са старой жанчынай: «а там была старушачка, // як старая ігрушачка» [8, c. 399]. Глыбінная сувязь жанчыны і грушы захавалася ў фразеалогіі. Яскравы прыклад – парэмія «Любі як душу, а трасі як грушу». Праявы ўдовінага жыцця, якое карэлюе з горам і бядой, безжыццёвасцю, могуць асацыіравацца не з самой грушай, а з яе апалым цветам. Прычым цвет гэты пусты, і груша не дае пладоў – яна, таксама як удаўство, пазбаўлена прадукавальных сіл, а значыць – і будучага. У тлумачэннях сноў з грушай асацыіруецца маці. Так, інфарматар расказваў: «У нас груша росла вэлыка. Прыснілось, што ўпала под ногы. Мой сон і збувся: сразу ўпала [= памерла. – і. ш.] мама» (Бародзічы Камянецкага р-на). Немагчымасць вяртання да жыццядзейнасці сухой грушы карэлюе з неверагоднасцю рэалізацыі тых ці іншых падзей у чалавечым свеце: «а калі, браточак, ў госцінькі прыедзеш? // – як сухая груша зялёная будзя. // як сухая груша разаўецца, // а біты гасціняц размяцецца. // Бадай, суха груша не развіла, // як братка з сястрою разлучыла» [5, c. 153].

Такім чынам, семантычнае поле фальклорнага вобраза грушы ўяўляецца даволі складаным утварэннем, якое функцыянуе згодна з законам сінкрэтычнай дыхатаміі. Груша, якая займае сярэдзіннае становішча паміж антрапагеннай і дзікай прасторай, звязваецца як з ніжнім светам, хтанічнымі істотамі, так і з верхнім светам, небам; канцэнтруе, «праводзіць» утваральна-плодную сілу космасу і выяўляе ідэі жаноцкасці, пладавітасці, багацця, шлюбу, працягу роду. Аснову сэн-савай архітэктонікі вобраза грушы, як і шэрагу іншых дрэў, складае ідэя медыяцыі. Праз сімволіку грушы адбываецца рэфлексія чалавека над гранічнымі асновамі свайго існавання ў рамках глабальных апазіцый «сваё/чужое», «жыццё/смерць».

Заключэнне. Дрэвы, плады якіх ужываюцца ў ежу, і якія растуць у антрапагенным асяроддзі, надзяляюцца выразнымі прыкметамі свайго, культуры і ў традыцыйнай карціне свету беларусаў адносяцца да добрых дрэў (яблыня, вішня, і толькі часткова – груша (верагодна, акультураная)). Разам з тым прадукавальная сімволіка ўласціва як акультураным, так і дзікарослым дрэвам (акрамя асіны). Такую сімволіку акультураных дрэў вызначыла перш за ўсё іх асноўная стэрэатыпная ўласцівасць і функцыя – плоданашэнне, а іх пазітыўную, у большасці фальклорных твораў, каната-цыю – далучанасць да акультуранай чалавекам сваёй прасторы.

Акультураныя дрэвы, у параўнанні з дзікарослымі, часцей з’яўляюцца пасіўнымі, а не актыўнымі ўдзельнікамі сімвалічных сітуацый, прадстаўленых у вусна-паэтычных творах. Такія дрэвы – частка антрапагеннага асяроддзя – садзяцца, паліваюцца, з іх зрываюць плады і ўжываюць іх у ежу. Асноўная функцыя акультураных дрэў – пладаносіць, радзіць. Адсюль акультураныя дрэвы, з аднаго боку, – аб’екты, якія патрабуюць знешняга энергетычнага падсілкоўвання і аховы, а з іншага – самі з’яўляюцца ўвасабленнем плоднай (жыццёвай) здатнасці расліннага свету. У песенных тэкстах

84

гэта дрэва антысвету архаічнай сімволікі ўсходнеславянскіх замоў, дзе яно звязана з першастыхіяй акіяна і нязменна асацыіруецца з найвышэйшай магічнай істотай (ці то змяінай прыроды, ці то антрапаморфнай), якая можа пагражаць цэласнасці жыцця. У агульным плане можна адзначыць, што грушы належыць істотная роля ў беларускіх уяўленнях пра адвечны пераход ад жыцця да смерці і ад смерці да жыцця – у прыватнасці, ад хваробы-дэструкцыі да здароўя-гармоніі.

У песнях вобраз грушы ўзнікае пры выяўленні пераломных момантаў чалавечага жыцця. Праз сімволіку грушы рэпрэзентуецца чалавек, канкрэтызуюцца і ацэньваюцца яго дзейнасць (знешняя і ўнутраная), узростава-сацыяльны статус, палавыя характарыстыкі і інш. Дрэва нярэдка абазначае людзей, якія знаходзяцца ў лімінальным стане. Груша (грушачка) – гэта прыродная паралель нявесце, якая ў вясельным рытуале набывае статус жанчыны: «Кацілася ігрушачка із загор’я, // Прасілася Куліна із застолля // Паглядзець таткавага панадвор’я. // – Учора была субо-тачка, да будні дзень, // Было хадзіць па падвор’ю табе ўвесь дзень, // а сягоння нядзелечка, дай святая, // Твая галовачка забітая» [6, с. 31]. Нахіленая праз тын да на вуліцу ігрушка – гэта няве-ста, якая пераехала праз бор к свякру на двор. Груша, нахіленая над ракой, над Дунаем – гэта сумная дзяўчына. У дэндралагічным кодзе, праз які перадаецца склад удзельнікаў вясельнага рытуалу, што грушачка – то й дружачка [14, c. 76].

Праз сітуацыю ламання суччайка-веццейка ігрушачкі, яе атрасання выяўляецца цяжкае жыццё жанчыны ў свякроўскім доме. Уколванне нагі дзяўчынай аб сухую грушу адпавядае пакіданню яе хлопцам. ігруша з адросткамі – гэта жана з дзеткамі. Старая груша параўноўваецца са старой жанчынай: «а там была старушачка, // як старая ігрушачка» [8, c. 399]. Глыбінная сувязь жанчыны і грушы захавалася ў фразеалогіі. Яскравы прыклад – парэмія «Любі як душу, а трасі як грушу». Праявы ўдовінага жыцця, якое карэлюе з горам і бядой, безжыццёвасцю, могуць асацыіравацца не з самой грушай, а з яе апалым цветам. Прычым цвет гэты пусты, і груша не дае пладоў – яна, таксама як удаўство, пазбаўлена прадукавальных сіл, а значыць – і будучага. У тлумачэннях сноў з грушай асацыіруецца маці. Так, інфарматар расказваў: «У нас груша росла вэлыка. Прыснілось, што ўпала под ногы. Мой сон і збувся: сразу ўпала [= памерла. – і. ш.] мама» (Бародзічы Камянецкага р-на). Немагчымасць вяртання да жыццядзейнасці сухой грушы карэлюе з неверагоднасцю рэалізацыі тых ці іншых падзей у чалавечым свеце: «а калі, браточак, ў госцінькі прыедзеш? // – як сухая груша зялёная будзя. // як сухая груша разаўецца, // а біты гасціняц размяцецца. // Бадай, суха груша не развіла, // як братка з сястрою разлучыла» [5, c. 153].

Такім чынам, семантычнае поле фальклорнага вобраза грушы ўяўляецца даволі складаным утварэннем, якое функцыянуе згодна з законам сінкрэтычнай дыхатаміі. Груша, якая займае сярэдзіннае становішча паміж антрапагеннай і дзікай прасторай, звязваецца як з ніжнім светам, хтанічнымі істотамі, так і з верхнім светам, небам; канцэнтруе, «праводзіць» утваральна-плодную сілу космасу і выяўляе ідэі жаноцкасці, пладавітасці, багацця, шлюбу, працягу роду. Аснову сэн-савай архітэктонікі вобраза грушы, як і шэрагу іншых дрэў, складае ідэя медыяцыі. Праз сімволіку грушы адбываецца рэфлексія чалавека над гранічнымі асновамі свайго існавання ў рамках глабальных апазіцый «сваё/чужое», «жыццё/смерць».

Заключэнне. Дрэвы, плады якіх ужываюцца ў ежу, і якія растуць у антрапагенным асяроддзі, надзяляюцца выразнымі прыкметамі свайго, культуры і ў традыцыйнай карціне свету беларусаў адносяцца да добрых дрэў (яблыня, вішня, і толькі часткова – груша (верагодна, акультураная)). Разам з тым прадукавальная сімволіка ўласціва як акультураным, так і дзікарослым дрэвам (акрамя асіны). Такую сімволіку акультураных дрэў вызначыла перш за ўсё іх асноўная стэрэатыпная ўласцівасць і функцыя – плоданашэнне, а іх пазітыўную, у большасці фальклорных твораў, каната-цыю – далучанасць да акультуранай чалавекам сваёй прасторы.

Акультураныя дрэвы, у параўнанні з дзікарослымі, часцей з’яўляюцца пасіўнымі, а не актыўнымі ўдзельнікамі сімвалічных сітуацый, прадстаўленых у вусна-паэтычных творах. Такія дрэвы – частка антрапагеннага асяроддзя – садзяцца, паліваюцца, з іх зрываюць плады і ўжываюць іх у ежу. Асноўная функцыя акультураных дрэў – пладаносіць, радзіць. Адсюль акультураныя дрэвы, з аднаго боку, – аб’екты, якія патрабуюць знешняга энергетычнага падсілкоўвання і аховы, а з іншага – самі з’яўляюцца ўвасабленнем плоднай (жыццёвай) здатнасці расліннага свету. У песенных тэкстах



Беларуси

акультураныя дрэвы нярэдка выступаюць знакамі самадастатковасці лакальнай прасторы, маркіруюць родавы космас, сімвалізуюць дзяўчыну ці жанчыну.

Адзначым у заключэнне, што прадстаўленая праца знаходзіцца ў рэчышчы семантычных рэканструкцый адметных фрагментаў традыцыйнай мадэлі свету беларусаў, а гэта з’яўляецца неабходным звяном пабудовы агульнай карціны ўзнікнення і развіцця шматгранных з’яў у духоўнай культуры еўрапейскіх народаў. Асноўнай ідэяй будучых рэканструкцый розных складнікаў семіясферы беларускага фальклору павінна стаць уяўленне пра інтэгральнасць, самадастатковасць народнай культуры, сістэмную прыроду фальклорных з’яў, важную ролю не толькі (ці не столькі) утылітарных, але і сімвалічных каштоўнасцей (свет фальклору – свет сімвалаў, якія з’яўляюцца і стылістычнымі, і светапогляднымі катэгорыямі), выкарыстанне традыцыяй у семіятычных мэтах «мовы рэальнасці», адзінства і агульнасць міфапаэтычнай семантыкі, дыяхранічнае «разгортванне» сімвала ў фальклорную форму, сэнс якой заўсёды адстае ад яе актуальнай рэалізацыі. Гэтая ідэя вызначае неабходнасць даследавання сімвалаў беларускага традыцыйнага фальклору адпаведна наступным патрабаванням: вывучэнне не ізаляваных сімвалаў, а іх цэласнай сукупнасці (акрэсленай сістэмы адносін), якая і ўтварае пэўны код, прычым цэласнасць тут – вызначальная ўласцівасць; фіксацыя ўвагі на гісторыка-генетычным і функцыянальна-семантычным аспектах даследавання матэрыялу; вылучэнне фактараў, якія надаюць таму ці іншаму коду ўстойлівасць, у цэнтры ўвагі павінен знаходзіцца сэнс узаемасувязі ўсіх складнікаў-сімвалаў.


1. Анталогія беларускай народнай прыказкі, прымаўкі і выслоўя / Уклад. А. С. Фядосік. – Мінск: Ураджай, 2002. – 298 с.2. Балады: у 2 кн. / Уклад. Л. М. Салавей, Т. А. Дубкова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1977–1978. – Кн. 1. – 1977. – 782 с.3. Беларускі народны соннік / Уклад. і прадм. У. Васілевіча. – Мінск: Бацькаўшчына, 1995. – 127 с.4. Беларускі фальклор у сучасных запісах. Традыцыйныя жанры. Мінская вобласць / Уклад. В. Д. Ліцвінка,

Г. Р. Кутырова. – Мінск: Універсітэцкае, 1995. – 477 с.5. В а р ф а л а м е е в а, Т. Б. Песні Беларускага Панямоння / Т. Б. Варфаламеева. – Мінск: Беларус. навука, 1998. – 287 с. 6. Вяселле. Песні: у 6 кн. / Склад. Л. А. Малаш, З. Я. Мажэйка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980 – 1988. – Кн. 5. –

1986. – 708 с.7. Дзіцячы фальклор / Склад. Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1972. – 736 с.8. Жніўныя песні / Уклад. А. С. Ліса, В. І. Ялатава. – Мінск: Навука і тэхніка. – 816 с.9. Зімовыя песні: Калядкі і шчадроўкі / Уклад. А. І. Гурскага, З. Я. Мажэйкі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1975. – 736 с.10. Зямная дарога ў вырай: Беларускія народныя прыкметы і павер’і: у 3 кн. / Уклад. У. Васілевіча. – Мінск: Маст. літ.,

1996–1999. – Кн. 3. – 1999. – 654 с.11. Казкі ў сучасных запісах / Уклад. К. П. Кабашнікава, Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989. – 663 с.12. М а ж э й к а, З. Я., В а р ф а л а м е е в а, Т. Б. Песні Беларускага Падняпроўя / З. Я. Мажэйка, Т. Б. Варфаламеева. –

Мінск: Беларус. навука, 1999. – 392 с.13. Палескае вяселле / Уклад. і рэд. В. А. Захаравай. – Мінск: Універсітэцкае, 1984. – 303 с.14. Песні народных свят і абрадаў / Уклад. і рэд. Н. С. Гілевіча. – Мінск: Выд-ва БДУ, 1974. – 464 с.15. Песні пра каханне / Склад. І. К. Цішчанкі, С. Г. Нісневіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1978. – 616 с.16. Р а г о в і ч, У. І. Песенны фальклор Палесся: у 3 т. / У. І. Раговіч. – Мінск: Чатыры чвэрці, 2001–2002. – Т. 1:

Песні святочнага календара, 2001. – 527 с.17. Р о м а н о в, Е. Р. Белорусский сборник: 9 вып. / Е. Р. Романов. – Киев – Витебск – Могилев –Вильна, 1885–1912.

Вып. 1–2. 18. Сямейна-бытавыя песні / Cклад. І. К. Цішчанка, Г. В. Таўлай. – Мінск: Навука і тэхніка, 1984. – 752 с. 19. Чарадзейныя казкі: у 2 ч. / Склад. К. П. Кабашнікаў, Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1973–1978. –

Ч. 2. – 1978. – 696 с.20. Ч а р о т а, І. Якія ж дрэвы «самыя беларускія»? / І. Чарота // Роднае слова. – 2004. – № 4. – С. 99–102.

i. a. shVeD

SYMBOLIC OF THE CULTIVATED TREES IN THE BELARUSIAN FOLKLORE

SummaryThe symbolic of the semantic integral fragment of the cultural tradition has been reconstructed in the article. It is the

world of the cultivated trees as being presented in the Belarusian folklore. On the one hand the cultivated trees are the objects requiring the outer energetic assistance and protection. On the other hand they themselves are the embodiment of the fruitful capacity of the vegetation world and endowed with producing semantics. The cultivated tree symbolizes a human being. More often this human being is a woman or a young girl. They are the signs of the self-sufficiency of local space, and they mark the patrimonial cosmos.

акультураныя дрэвы нярэдка выступаюць знакамі самадастатковасці лакальнай прасторы, маркіруюць родавы космас, сімвалізуюць дзяўчыну ці жанчыну.

Адзначым у заключэнне, што прадстаўленая праца знаходзіцца ў рэчышчы семантычных рэканструкцый адметных фрагментаў традыцыйнай мадэлі свету беларусаў, а гэта з’яўляецца неабходным звяном пабудовы агульнай карціны ўзнікнення і развіцця шматгранных з’яў у духоўнай культуры еўрапейскіх народаў. Асноўнай ідэяй будучых рэканструкцый розных складнікаў семіясферы беларускага фальклору павінна стаць уяўленне пра інтэгральнасць, самадастатковасць народнай культуры, сістэмную прыроду фальклорных з’яў, важную ролю не толькі (ці не столькі) утылітарных, але і сімвалічных каштоўнасцей (свет фальклору – свет сімвалаў, якія з’яўляюцца і стылістычнымі, і светапогляднымі катэгорыямі), выкарыстанне традыцыяй у семіятычных мэтах «мовы рэальнасці», адзінства і агульнасць міфапаэтычнай семантыкі, дыяхранічнае «разгортванне» сімвала ў фальклорную форму, сэнс якой заўсёды адстае ад яе актуальнай рэалізацыі. Гэтая ідэя вызначае неабходнасць даследавання сімвалаў беларускага традыцыйнага фальклору адпаведна наступным патрабаванням: вывучэнне не ізаляваных сімвалаў, а іх цэласнай сукупнасці (акрэсленай сістэмы адносін), якая і ўтварае пэўны код, прычым цэласнасць тут – вызначальная ўласцівасць; фіксацыя ўвагі на гісторыка-генетычным і функцыянальна-семантычным аспектах даследавання матэрыялу; вылучэнне фактараў, якія надаюць таму ці іншаму коду ўстойлівасць, у цэнтры ўвагі павінен знаходзіцца сэнс узаемасувязі ўсіх складнікаў-сімвалаў.


1. Анталогія беларускай народнай прыказкі, прымаўкі і выслоўя / Уклад. А. С. Фядосік. – Мінск: Ураджай, 2002. – 298 с.2. Балады: у 2 кн. / Уклад. Л. М. Салавей, Т. А. Дубкова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1977–1978. – Кн. 1. – 1977. – 782 с.3. Беларускі народны соннік / Уклад. і прадм. У. Васілевіча. – Мінск: Бацькаўшчына, 1995. – 127 с.4. Беларускі фальклор у сучасных запісах. Традыцыйныя жанры. Мінская вобласць / Уклад. В. Д. Ліцвінка,

Г. Р. Кутырова. – Мінск: Універсітэцкае, 1995. – 477 с.5. В а р ф а л а м е е в а, Т. Б. Песні Беларускага Панямоння / Т. Б. Варфаламеева. – Мінск: Беларус. навука, 1998. – 287 с. 6. Вяселле. Песні: у 6 кн. / Склад. Л. А. Малаш, З. Я. Мажэйка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980 – 1988. – Кн. 5. –

1986. – 708 с.7. Дзіцячы фальклор / Склад. Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1972. – 736 с.8. Жніўныя песні / Уклад. А. С. Ліса, В. І. Ялатава. – Мінск: Навука і тэхніка. – 816 с.9. Зімовыя песні: Калядкі і шчадроўкі / Уклад. А. І. Гурскага, З. Я. Мажэйкі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1975. – 736 с.10. Зямная дарога ў вырай: Беларускія народныя прыкметы і павер’і: у 3 кн. / Уклад. У. Васілевіча. – Мінск: Маст. літ.,

1996–1999. – Кн. 3. – 1999. – 654 с.11. Казкі ў сучасных запісах / Уклад. К. П. Кабашнікава, Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989. – 663 с.12. М а ж э й к а, З. Я., В а р ф а л а м е е в а, Т. Б. Песні Беларускага Падняпроўя / З. Я. Мажэйка, Т. Б. Варфаламеева. –

Мінск: Беларус. навука, 1999. – 392 с.13. Палескае вяселле / Уклад. і рэд. В. А. Захаравай. – Мінск: Універсітэцкае, 1984. – 303 с.14. Песні народных свят і абрадаў / Уклад. і рэд. Н. С. Гілевіча. – Мінск: Выд-ва БДУ, 1974. – 464 с.15. Песні пра каханне / Склад. І. К. Цішчанкі, С. Г. Нісневіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1978. – 616 с.16. Р а г о в і ч, У. І. Песенны фальклор Палесся: у 3 т. / У. І. Раговіч. – Мінск: Чатыры чвэрці, 2001–2002. – Т. 1:

Песні святочнага календара, 2001. – 527 с.17. Р о м а н о в, Е. Р. Белорусский сборник: 9 вып. / Е. Р. Романов. – Киев – Витебск – Могилев –Вильна, 1885–1912.

Вып. 1–2. 18. Сямейна-бытавыя песні / Cклад. І. К. Цішчанка, Г. В. Таўлай. – Мінск: Навука і тэхніка, 1984. – 752 с. 19. Чарадзейныя казкі: у 2 ч. / Склад. К. П. Кабашнікаў, Г. А. Барташэвіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1973–1978. –

Ч. 2. – 1978. – 696 с.20. Ч а р о т а, І. Якія ж дрэвы «самыя беларускія»? / І. Чарота // Роднае слова. – 2004. – № 4. – С. 99–102.

i. a. shVeD

SYMBOLIC OF THE CULTIVATED TREES IN THE BELARUSIAN FOLKLORE

SummaryThe symbolic of the semantic integral fragment of the cultural tradition has been reconstructed in the article. It is the

world of the cultivated trees as being presented in the Belarusian folklore. On the one hand the cultivated trees are the objects requiring the outer energetic assistance and protection. On the other hand they themselves are the embodiment of the fruitful capacity of the vegetation world and endowed with producing semantics. The cultivated tree symbolizes a human being. More often this human being is a woman or a young girl. They are the signs of the self-sufficiency of local space, and they mark the patrimonial cosmos.



Беларуси

86


літаратуразнаўстВа

УДК 821.0

Г. М. ВасіЛЬеВа, Т. і. ХаРКеВіч

НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ АСОБАСНАй РЭКАНСТРУКЦЫІ ГІСТОРЫІ: ДА ПРАБЛЕМЫ АЎТЭНТЫЧНАСЦІ

Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка


Самавызначэнне чалавека ў прасторы часу на працягу тысячагоддзяў прыцягвае ўвагу не толькі прафесійных гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, філосафаў, але таксама людзей мастацтва і ўвогуле кожнай асобы, якая, задумаўшыся над сэнсам сваёй экзістэнцыі, адчула недастатко-васць адказаў масавай свядомасці на галоўныя пытанні быцця [3]. Час уяўляе сабой адзін з вы-значальных параметраў існавання свету і асноватворную форму чалавечага вопыту; гэта своеасаблівая «сістэма каардынат», з дапамогай якіх прадстаўнікі розных культур спасцігаюць свет [2]. Катэгорыя часу выконвае найважнейшыя тэарэтычныя, светапоглядныя, аперацыянальныя функцыі ва ўсіх сферах дзейнасці чалавека. Ацэнкі мінуўшчыны, сучаснасці і будучыні фарміруюць культурна-гістарычную арыентацыю грамадства і канкрэтных суб’ектаў гістарычнага працэсу – асобы, народа, нацыі, чалавецтва.

У ХХI стагоддзі, якое абяцае стаць перыядам сацыяльных узрушэнняў і перабудоў, абва-стрэння глабальных праблем, людзі з асаблівай увагай ставяцца да вызначэння свайго месца ў прасторы часу. «У мінулым мы шукаем вытокі цяпершчыны, яе апраўданне – у будучыні, у сённяшнім дні мы шукаем сябе. Мы імкнемся да стварэння новага, а не да паўтарэння старага; мы спрабуем «спыніць» імгненні нашага жыцця; мы не перасталі марыць пра вечнасць і пра вечнае. Мы прагнем разарваць путы часу, але таксама застацца пад яго ўладай, бо пакуль ёсць час, ёсць жыццё» [8] (тут і надалей пераклад наш. – Г. В., Т. Х.).

Гісторыя чалавецтва бязмежна багатая на самыя разнастайныя падзеі; яшчэ шырэйшым з’яўляецца спектр магчымасцей трактоўкі і пазіцыянавання гэтых падзей. Па вялікім рахунку, мінулае не мае самастойнага актуальнага значэння і можа даць толькі адно – нашае стаўленне да яго. «Мінулае – гэта ўсяго толькі думкі і ўяўленні сённяшняга дня, але гэтыя думкі выконваюць вызна-чаныя функцыі ў цяпершчыне. Гістарычныя веды служаць перш за ўсё сродкам спасціжэння сучаснасці, бо даўніна ўжо не патрабуе аніякіх ведаў. Веды пра мінулае з’яўляюцца эфектыўным інструментам уплыву на цяпершчыну, сродкам умацавання старых і спосабам заваёўвання новых пазіцый. Для прайшоўшага безадносна, як яно інтэрпрэтуецца сёння, а ў сучаснасці гэта мае значэн-не» [5]. Гісторыя нагадвае люстэрка, дзе ў знаёмых абрысах мы спрабуем убачыць заўтрашні дзень. З пашырэннем і паглыбленнем нашых ведаў пра мінулае ўзмацняецца яго ўплыў на сучаснасць і будучы-ню, паколькі, з аднаго боку, неразумна і папросту небяспечна паўтараць даўнія памылкі, з другога – грунтоўнае веданне мінулага дазваляе больш дакладна вызначаць вядучыя заканамернасці гістарычнага развіцця і выкарыстоўваць іх у сваіх інтарэсах.

Усё вышэйсказанае надае праблеме рэканструкцыі мінулага асаблівую актуальнасць. Перш за ўсё неабходна зрабіць акцэнт на поліінтэнцыянальнасці працэсу гістарычнага пазнання. «Гісторыкі хочуць думаць, што яны ўвогуле і не судзяць, што яны толькі распавядаюць, «што было», выцягваюць з мінулага і ставяць перад намі забытыя або згубленыя ў часе факты, суд жа прыходзіць не ад іх, а сам сабою, або нават што самі факты ўжо нясуць у сабе суд. Тут гісторыкі не адрозніваюцца і не хочуць адрознівацца ад прадстаўнікоў іншых станоўчых навук:

86


літаратуразнаўстВа

УДК 821.0

Г. М. ВасіЛЬеВа, Т. і. ХаРКеВіч

НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ АСОБАСНАй РЭКАНСТРУКЦЫІ ГІСТОРЫІ: ДА ПРАБЛЕМЫ АЎТЭНТЫЧНАСЦІ

Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка


Самавызначэнне чалавека ў прасторы часу на працягу тысячагоддзяў прыцягвае ўвагу не толькі прафесійных гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, філосафаў, але таксама людзей мастацтва і ўвогуле кожнай асобы, якая, задумаўшыся над сэнсам сваёй экзістэнцыі, адчула недастатко-васць адказаў масавай свядомасці на галоўныя пытанні быцця [3]. Час уяўляе сабой адзін з вы-значальных параметраў існавання свету і асноватворную форму чалавечага вопыту; гэта своеасаблівая «сістэма каардынат», з дапамогай якіх прадстаўнікі розных культур спасцігаюць свет [2]. Катэгорыя часу выконвае найважнейшыя тэарэтычныя, светапоглядныя, аперацыянальныя функцыі ва ўсіх сферах дзейнасці чалавека. Ацэнкі мінуўшчыны, сучаснасці і будучыні фарміруюць культурна-гістарычную арыентацыю грамадства і канкрэтных суб’ектаў гістарычнага працэсу – асобы, народа, нацыі, чалавецтва.

У ХХI стагоддзі, якое абяцае стаць перыядам сацыяльных узрушэнняў і перабудоў, абва-стрэння глабальных праблем, людзі з асаблівай увагай ставяцца да вызначэння свайго месца ў прасторы часу. «У мінулым мы шукаем вытокі цяпершчыны, яе апраўданне – у будучыні, у сённяшнім дні мы шукаем сябе. Мы імкнемся да стварэння новага, а не да паўтарэння старага; мы спрабуем «спыніць» імгненні нашага жыцця; мы не перасталі марыць пра вечнасць і пра вечнае. Мы прагнем разарваць путы часу, але таксама застацца пад яго ўладай, бо пакуль ёсць час, ёсць жыццё» [8] (тут і надалей пераклад наш. – Г. В., Т. Х.).

Гісторыя чалавецтва бязмежна багатая на самыя разнастайныя падзеі; яшчэ шырэйшым з’яўляецца спектр магчымасцей трактоўкі і пазіцыянавання гэтых падзей. Па вялікім рахунку, мінулае не мае самастойнага актуальнага значэння і можа даць толькі адно – нашае стаўленне да яго. «Мінулае – гэта ўсяго толькі думкі і ўяўленні сённяшняга дня, але гэтыя думкі выконваюць вызна-чаныя функцыі ў цяпершчыне. Гістарычныя веды служаць перш за ўсё сродкам спасціжэння сучаснасці, бо даўніна ўжо не патрабуе аніякіх ведаў. Веды пра мінулае з’яўляюцца эфектыўным інструментам уплыву на цяпершчыну, сродкам умацавання старых і спосабам заваёўвання новых пазіцый. Для прайшоўшага безадносна, як яно інтэрпрэтуецца сёння, а ў сучаснасці гэта мае значэн-не» [5]. Гісторыя нагадвае люстэрка, дзе ў знаёмых абрысах мы спрабуем убачыць заўтрашні дзень. З пашырэннем і паглыбленнем нашых ведаў пра мінулае ўзмацняецца яго ўплыў на сучаснасць і будучы-ню, паколькі, з аднаго боку, неразумна і папросту небяспечна паўтараць даўнія памылкі, з другога – грунтоўнае веданне мінулага дазваляе больш дакладна вызначаць вядучыя заканамернасці гістарычнага развіцця і выкарыстоўваць іх у сваіх інтарэсах.

Усё вышэйсказанае надае праблеме рэканструкцыі мінулага асаблівую актуальнасць. Перш за ўсё неабходна зрабіць акцэнт на поліінтэнцыянальнасці працэсу гістарычнага пазнання. «Гісторыкі хочуць думаць, што яны ўвогуле і не судзяць, што яны толькі распавядаюць, «што было», выцягваюць з мінулага і ставяць перад намі забытыя або згубленыя ў часе факты, суд жа прыходзіць не ад іх, а сам сабою, або нават што самі факты ўжо нясуць у сабе суд. Тут гісторыкі не адрозніваюцца і не хочуць адрознівацца ад прадстаўнікоў іншых станоўчых навук:



Беларуси

87

факт для іх ёсць апошняя, рашаючая, канчатковая ісціна, пасля якой ужо няма куды апеляваць», – так Л. І. Шэстаў вызначае асноўную пасылку дзейнасці гістарыёграфа і гісторыка – прызнанне безагаворачнасці ісціны факта. У той жа час філосаф паказвае на знешнюю дэтэрмінаванасць прынцыпаў адбору дадзеных, іх групоўкі і ацэнкі. «Ці сапраўды мы шукаем факты, ці сапраўды факты нам патрэбны? Ці не з’яўляюцца факты зачэпкай або нават шырмай, якая засланяе сабою зусім іншыя дамаганні духу?», – пытаецца ён [7, с. 46].

Тут мы падыходзім да вельмі важнай сацыякультурнай праблемы. З аднаго боку, чалавеку (і чалавецтву) не абысціся без ведаў пра мінулае – але ён гатовы прыняць толькі тую гісторыю, якая адпавядае яго спадзяванням. Традыцыйнае разуменне гісторыі як «настаўніцы жыцця» на сённяшні дзень зведала шэраг змяненняў. Так, Марк Ферро вылучае дзве асноўныя функцыі гістарычнага паз-нання – лячэнне і барацьбу [6]. В. Сыраў акцэнтуе ўвагу на тым, што «мінулае можа стаць умовай ідэнтыфікацыі, сублімацыі, забавы, набыцця вопыту і г. д.» [5]. Акрамя таго, відавочна, што на вяду-чых функцыях гістарычнага пазнання – кагнітыўнай, транслюючай, кумулятыўнай, светапогляднай і прагматычнай – засноўваецца шэраг тыпаў інтэнцыянальнай накіраванасці гістарычнага пазнання (ІН). Варта зазначыць, што практычна ніводная з іх не сустракаецца ў чыстым выглядзе, а дэклараван-не манаполіі адной з арыентацый у большасці выпадкаў – гэта свядома або несвядома смадэляваная «шырма, якая засланяе сабою зусім іншыя дамаганні духу».

Класічная інтэнцыянальная накіраванасць (КЛ) можа быць выяўлена з дапамогай агуль-навядомай формулы «без мінулага няма будучыні». Расшыфроўка схемы вызначаецца вялікай ступенню абстрагаванасці, што наводзіць на думку пра несфарміраванасць пазіцыі суб’екта гістарычнага працэсу ў адносінах да свайго месца ў прасторы часу.

Класічная прагматычная інтэнцыянальная накіраванасць (ПРАГМ) дэкларуецца наступ-ным чынам: «Мы павінны ўлічваць вопыт папярэдніх пакаленняў (у кантэксце асабістай гісторыі – уласны негатыўны і пазітыўны вопыт), каб не паўтараць памылак і плённа выкарыстоўваць каштоўныя напрацоўкі». Прагнастычная інтэнцыянальная накіраванасць (ПРАГН) заканамерна звязана з класічнай прагматычнай, паколькі прадуктыўнае выкарыстанне вопыту прадугледжвае аналіз актуальнай сітуацыі і вызначэнне магчымых шляхоў яе развіцця. Нельга абысці ўвагай і стымулюючую інтэнцыянальную накіраванасць (СТЫМ): прагноз пераходзіць у выяўленне найбольш эфектыўных спосабаў дзейнасці; гэты працэс, як правіла, завяршаецца спробай прымя-нення тэарэтычных пабудоў на практыцы.

Ацэначная інтэнцыянальная накіраванасць (АЦЭН) базіруецца на суаднясенні пачатковых дадзеных з рэканструяванай канцэпцыяй гістарычнай ісціны. Яна таксама не з’яўляецца самастой-най, бо заснавана на сфарміраваных інтэнцыях ідэальнага або прыкладнога характару.

Кагнітыўная інтэнцыянальная накіраванасць (КАГН) прадугледжвае прымнажэнне гістарыч-нага тэзаўруса са слаба вызначанай матывацыяй, якая звычайна не носіць прыкладнога характару. Гэта дае падставы меркаваць, што фактычна за фармулёўкай «веды дзеля задавальнення пазнавальнай патрэбы» хаваюцца іншыя мэтавыя ўстаноўкі – арыентуючая, светапоглядная, камунікатыўная, эстэтычная, стымулюючая і г. д.

Арыентуючая інтэнцыянальная накіраванасць (АРА) у роўнай ступені ўласціва ўсім суб’ектам гістарычнага працэсу – ад асобы да цэлай нацыі. Выяўляючы сваё месца ў прасторы часу, кожны з іх усведамляе сваю місію і вызначае дзеянні па яе рэалізацыі.

Эстэтычная інтэнцыянальная накіраванасць (ЭСТ) гістарычнага пазнання заўсёды знаходзілася ў полі асаблівага інтарэсу ідэолагаў: чалавек прагне не столькі рэальнай, колькі пазітыўнай гісторыі, што прапануе яму ўзоры для пераймання. Адзначаная многімі даследчыкамі схільнасць людзей да рамантызацыі далёкай даўніны прымушае суб’ектаў гістарычнага працэсу шукаць, знаходзіць і культываваць эталонныя вобразы, узводзіць на сваім шляху своеасаблівыя «верставыя слупы», на якія варта раўняцца, што ў выніку прыводзіць да міфалагізацыі асобных сегментаў гістарычнага пазнання.

Захавальная інтэнцыянальная накіраванасць (СОХР) прадугледжвае ўспрыманне гістарычных ведаў у каштоўнасным аспекце; у яе аснове знаходзіцца імкненне зберагчы ўсё станоўчае, што мела месца ў мінулым. Звычайна імкненне да абароны гэтых каштоўнасцей з’яўляецца рэакцыяй на пагрозу для іх існавання або адэкватнай (з пункту гледжання носьбіта ІН) ацэнкі.

87

факт для іх ёсць апошняя, рашаючая, канчатковая ісціна, пасля якой ужо няма куды апеляваць», – так Л. І. Шэстаў вызначае асноўную пасылку дзейнасці гістарыёграфа і гісторыка – прызнанне безагаворачнасці ісціны факта. У той жа час філосаф паказвае на знешнюю дэтэрмінаванасць прынцыпаў адбору дадзеных, іх групоўкі і ацэнкі. «Ці сапраўды мы шукаем факты, ці сапраўды факты нам патрэбны? Ці не з’яўляюцца факты зачэпкай або нават шырмай, якая засланяе сабою зусім іншыя дамаганні духу?», – пытаецца ён [7, с. 46].

Тут мы падыходзім да вельмі важнай сацыякультурнай праблемы. З аднаго боку, чалавеку (і чалавецтву) не абысціся без ведаў пра мінулае – але ён гатовы прыняць толькі тую гісторыю, якая адпавядае яго спадзяванням. Традыцыйнае разуменне гісторыі як «настаўніцы жыцця» на сённяшні дзень зведала шэраг змяненняў. Так, Марк Ферро вылучае дзве асноўныя функцыі гістарычнага паз-нання – лячэнне і барацьбу [6]. В. Сыраў акцэнтуе ўвагу на тым, што «мінулае можа стаць умовай ідэнтыфікацыі, сублімацыі, забавы, набыцця вопыту і г. д.» [5]. Акрамя таго, відавочна, што на вяду-чых функцыях гістарычнага пазнання – кагнітыўнай, транслюючай, кумулятыўнай, светапогляднай і прагматычнай – засноўваецца шэраг тыпаў інтэнцыянальнай накіраванасці гістарычнага пазнання (ІН). Варта зазначыць, што практычна ніводная з іх не сустракаецца ў чыстым выглядзе, а дэклараван-не манаполіі адной з арыентацый у большасці выпадкаў – гэта свядома або несвядома смадэляваная «шырма, якая засланяе сабою зусім іншыя дамаганні духу».

Класічная інтэнцыянальная накіраванасць (КЛ) можа быць выяўлена з дапамогай агуль-навядомай формулы «без мінулага няма будучыні». Расшыфроўка схемы вызначаецца вялікай ступенню абстрагаванасці, што наводзіць на думку пра несфарміраванасць пазіцыі суб’екта гістарычнага працэсу ў адносінах да свайго месца ў прасторы часу.

Класічная прагматычная інтэнцыянальная накіраванасць (ПРАГМ) дэкларуецца наступ-ным чынам: «Мы павінны ўлічваць вопыт папярэдніх пакаленняў (у кантэксце асабістай гісторыі – уласны негатыўны і пазітыўны вопыт), каб не паўтараць памылак і плённа выкарыстоўваць каштоўныя напрацоўкі». Прагнастычная інтэнцыянальная накіраванасць (ПРАГН) заканамерна звязана з класічнай прагматычнай, паколькі прадуктыўнае выкарыстанне вопыту прадугледжвае аналіз актуальнай сітуацыі і вызначэнне магчымых шляхоў яе развіцця. Нельга абысці ўвагай і стымулюючую інтэнцыянальную накіраванасць (СТЫМ): прагноз пераходзіць у выяўленне найбольш эфектыўных спосабаў дзейнасці; гэты працэс, як правіла, завяршаецца спробай прымя-нення тэарэтычных пабудоў на практыцы.

Ацэначная інтэнцыянальная накіраванасць (АЦЭН) базіруецца на суаднясенні пачатковых дадзеных з рэканструяванай канцэпцыяй гістарычнай ісціны. Яна таксама не з’яўляецца самастой-най, бо заснавана на сфарміраваных інтэнцыях ідэальнага або прыкладнога характару.

Кагнітыўная інтэнцыянальная накіраванасць (КАГН) прадугледжвае прымнажэнне гістарыч-нага тэзаўруса са слаба вызначанай матывацыяй, якая звычайна не носіць прыкладнога характару. Гэта дае падставы меркаваць, што фактычна за фармулёўкай «веды дзеля задавальнення пазнавальнай патрэбы» хаваюцца іншыя мэтавыя ўстаноўкі – арыентуючая, светапоглядная, камунікатыўная, эстэтычная, стымулюючая і г. д.

Арыентуючая інтэнцыянальная накіраванасць (АРА) у роўнай ступені ўласціва ўсім суб’ектам гістарычнага працэсу – ад асобы да цэлай нацыі. Выяўляючы сваё месца ў прасторы часу, кожны з іх усведамляе сваю місію і вызначае дзеянні па яе рэалізацыі.

Эстэтычная інтэнцыянальная накіраванасць (ЭСТ) гістарычнага пазнання заўсёды знаходзілася ў полі асаблівага інтарэсу ідэолагаў: чалавек прагне не столькі рэальнай, колькі пазітыўнай гісторыі, што прапануе яму ўзоры для пераймання. Адзначаная многімі даследчыкамі схільнасць людзей да рамантызацыі далёкай даўніны прымушае суб’ектаў гістарычнага працэсу шукаць, знаходзіць і культываваць эталонныя вобразы, узводзіць на сваім шляху своеасаблівыя «верставыя слупы», на якія варта раўняцца, што ў выніку прыводзіць да міфалагізацыі асобных сегментаў гістарычнага пазнання.

Захавальная інтэнцыянальная накіраванасць (СОХР) прадугледжвае ўспрыманне гістарычных ведаў у каштоўнасным аспекце; у яе аснове знаходзіцца імкненне зберагчы ўсё станоўчае, што мела месца ў мінулым. Звычайна імкненне да абароны гэтых каштоўнасцей з’яўляецца рэакцыяй на пагрозу для іх існавання або адэкватнай (з пункту гледжання носьбіта ІН) ацэнкі.



Беларуси

88

У большасці выпадкаў спалучаецца з кумулятыўнай інтэнцыянальнай накіраванасцю (КУМУЛ), якая ўключае не толькі захоўванне, але і структурыраванне з наступным асэнсаваннем кожнага факта ў яго кантэксце, аднак гэтыя ІН могуць суіснаваць незалежна адна ад адной.

Трансліруючая інтэнцыянальная накіраванасць (ТРАНС) арыентуе на перадачу гістарычных ведаў у дыяхраніі або ў сінхраніі; яна цесна звязана з дыдактычнай інтэнцыянальнай накіраванасцю (ДЫДАКТ) – мадэляваннем вызначанага фокусу ацэнкі гістарычнага працэсу ў грамадскай свядомасці, а таксама фарміраваннем каштоўнаснага ўспрымання гісторыі з тым або іншым змястоўным напаўненнем.

Камунікатыўная інтэнцыянальная накіраванасць (КМ) улічвае гістарычныя веды як сродак наладжвання прадуктыўнай міжасобаснай, міжкультурнай і міжінстытуцыянальнай камунікацыі. Фактычна яна ўяўляе сабой абгрунтаванне мадэляў узаемадзеяння суб’ектаў гістарычнага працэсу, пабудаванае па традыцыйным прынцыпе.

Светапоглядная інтэнцыянальная накіраванасць (СП) з’яўляецца найбольш сінтэтычнай з усіх вышэйпералічаных. Яна аб’ядноўвае ў інтэгратыўнае ўтварэнне ўласна кагніцыю, працэс і прамежкавы вынік арыентацыі ў прасторы часу, фарміраванне шкалы ацэнкі гістарычных фактаў, а таксама адкрывае выхад на прагматыку – прагназаванне падзей на падставе асабіста выяўленых заканамернасцей гістарычнага працэсу, стымуляванне тых або іншых дзеянняў, практычнае прымянен-не вопыту, яго акумуляцыю і трансляцыю. Вынікам гэтага складанага працэсу, які працякае пад уплывам шматлікіх знешніх і ўнутраных фактараў, становіцца канцэптуальная рэканструкцыя гістарычнай ісціны, у адпаведенасці з якой суб’ект гістарычнага працэсу пазіцыянуе і рэалізуе сябе ў розных сферах быцця. Карэляцыя розных тыпаў ІН і яе верагодныя вынікі прадстаўлены ў табл. 1.

Т а б л і ц а 1. Карэляцыя розных тыпаў інтэнцыянальнай накіраванасці гістарычнага пазнання і яе верагодныя вынікі

Інтэнцыянальная накіраванасць Карэлят Вынік

Класічная КАГН, КУМУЛ Не вызначаныКласічная прагматычная ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН,

АРА, ЭСТ, ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП

Прадуктыўнае выкарыстанне непасрэднага і апасрод-каванага вопыту ў розных відах дзейнасці

Прагнастычная ПРАГМ, АЦЭН, СТЫМ, АРА, ДЫДАКТ, КМ, СП Мадэляванне варыянтаў развіцця падзей будучага

Стымулюючая ПРАГМ, ПРАГН, АЦЭН, АРА, ЭСТ, ДЫДАКТ, КМ, СП

Усвядомленае жаданне прымяніць абстрактныя пабудовы на практыцы

Ацэначная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, ТРАНС, ДЫДАКТ, АРА, ЭСТ, КМ,

СОХР, СПФарміраванне эталонаў і шкалы ацэнкі гістарычнага

працэсуКагнітыўная КЛ, ПРАГМ, СОХР, КУМУЛ, АРА,

ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП Прымнажэнне гістарычнага тэзаўрусаАрыентуючая ПРАГМ, СТЫМ, АЦЭН, ПРАГН,

КАГН, ЭСТ, ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП

Самавызначэнне суб’екта гістарычнага працэсу ў прасторы часу

Эстэтычная ПРАГМ, СТЫМ, АЦЭН, АРА, ТРАНС, СОХР, ДЫДАКТ, КМ, СП Міфалагізацыя асобных сегментаў гістарычных ведаў

Трансліруючая ПРАГМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, КУМУЛ, СОХР, ДЫДАКТ, КМ, СП

Забеспячэнне бесперапыннасці працэсу гістарычнага пазнання

КумулятыўнаяКЛ, КАГН, ТРАНС, СОХР, СП

Фарміраванне цэласнай структурыраванай сістэмы ведаў і ўяўленняў пра мінулае

Захавальная АЦЭН, КАГН, ЭСТ, ТРАНС, КУМУЛ, ДЫДАКТ, КМ, СП

Выпрацоўка ахавальнай пазіцыі ў адносінах да значных сегментаў гістарычных ведаў

Дыдактычная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, СОХР, ТРАНС, ЭСТ, КАГН, АРА

Мадэляванне фокусу ацэнкі гістарычнага працэсу ў грамадскай свядомасці

Камунікатыўная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, ТРАНС, СОХР, СП

Вызначэнне стратэгіі ўзаемадзеяння з іншымі суб’ектамі гістарычнага працэсу

Светапоглядная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, ТРАНС, СОХР,

КУМУЛ, ДЫДАКТ, КМ

Асобасна афарбаваная рэканструкцыя гістарычнай ісціны і фарміраванне ўласнай канцэпцыі гістарычнага

працэсу

88

У большасці выпадкаў спалучаецца з кумулятыўнай інтэнцыянальнай накіраванасцю (КУМУЛ), якая ўключае не толькі захоўванне, але і структурыраванне з наступным асэнсаваннем кожнага факта ў яго кантэксце, аднак гэтыя ІН могуць суіснаваць незалежна адна ад адной.

Трансліруючая інтэнцыянальная накіраванасць (ТРАНС) арыентуе на перадачу гістарычных ведаў у дыяхраніі або ў сінхраніі; яна цесна звязана з дыдактычнай інтэнцыянальнай накіраванасцю (ДЫДАКТ) – мадэляваннем вызначанага фокусу ацэнкі гістарычнага працэсу ў грамадскай свядомасці, а таксама фарміраваннем каштоўнаснага ўспрымання гісторыі з тым або іншым змястоўным напаўненнем.

Камунікатыўная інтэнцыянальная накіраванасць (КМ) улічвае гістарычныя веды як сродак наладжвання прадуктыўнай міжасобаснай, міжкультурнай і міжінстытуцыянальнай камунікацыі. Фактычна яна ўяўляе сабой абгрунтаванне мадэляў узаемадзеяння суб’ектаў гістарычнага працэсу, пабудаванае па традыцыйным прынцыпе.

Светапоглядная інтэнцыянальная накіраванасць (СП) з’яўляецца найбольш сінтэтычнай з усіх вышэйпералічаных. Яна аб’ядноўвае ў інтэгратыўнае ўтварэнне ўласна кагніцыю, працэс і прамежкавы вынік арыентацыі ў прасторы часу, фарміраванне шкалы ацэнкі гістарычных фактаў, а таксама адкрывае выхад на прагматыку – прагназаванне падзей на падставе асабіста выяўленых заканамернасцей гістарычнага працэсу, стымуляванне тых або іншых дзеянняў, практычнае прымянен-не вопыту, яго акумуляцыю і трансляцыю. Вынікам гэтага складанага працэсу, які працякае пад уплывам шматлікіх знешніх і ўнутраных фактараў, становіцца канцэптуальная рэканструкцыя гістарычнай ісціны, у адпаведенасці з якой суб’ект гістарычнага працэсу пазіцыянуе і рэалізуе сябе ў розных сферах быцця. Карэляцыя розных тыпаў ІН і яе верагодныя вынікі прадстаўлены ў табл. 1.

Т а б л і ц а 1. Карэляцыя розных тыпаў інтэнцыянальнай накіраванасці гістарычнага пазнання і яе верагодныя вынікі

Інтэнцыянальная накіраванасць Карэлят Вынік

Класічная КАГН, КУМУЛ Не вызначаныКласічная прагматычная ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН,

АРА, ЭСТ, ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП

Прадуктыўнае выкарыстанне непасрэднага і апасрод-каванага вопыту ў розных відах дзейнасці

Прагнастычная ПРАГМ, АЦЭН, СТЫМ, АРА, ДЫДАКТ, КМ, СП Мадэляванне варыянтаў развіцця падзей будучага

Стымулюючая ПРАГМ, ПРАГН, АЦЭН, АРА, ЭСТ, ДЫДАКТ, КМ, СП

Усвядомленае жаданне прымяніць абстрактныя пабудовы на практыцы

Ацэначная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, ТРАНС, ДЫДАКТ, АРА, ЭСТ, КМ,

СОХР, СПФарміраванне эталонаў і шкалы ацэнкі гістарычнага

працэсуКагнітыўная КЛ, ПРАГМ, СОХР, КУМУЛ, АРА,

ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП Прымнажэнне гістарычнага тэзаўрусаАрыентуючая ПРАГМ, СТЫМ, АЦЭН, ПРАГН,

КАГН, ЭСТ, ТРАНС, ДЫДАКТ, КМ, СП

Самавызначэнне суб’екта гістарычнага працэсу ў прасторы часу

Эстэтычная ПРАГМ, СТЫМ, АЦЭН, АРА, ТРАНС, СОХР, ДЫДАКТ, КМ, СП Міфалагізацыя асобных сегментаў гістарычных ведаў

Трансліруючая ПРАГМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, КУМУЛ, СОХР, ДЫДАКТ, КМ, СП

Забеспячэнне бесперапыннасці працэсу гістарычнага пазнання

КумулятыўнаяКЛ, КАГН, ТРАНС, СОХР, СП

Фарміраванне цэласнай структурыраванай сістэмы ведаў і ўяўленняў пра мінулае

Захавальная АЦЭН, КАГН, ЭСТ, ТРАНС, КУМУЛ, ДЫДАКТ, КМ, СП

Выпрацоўка ахавальнай пазіцыі ў адносінах да значных сегментаў гістарычных ведаў

Дыдактычная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, СОХР, ТРАНС, ЭСТ, КАГН, АРА

Мадэляванне фокусу ацэнкі гістарычнага працэсу ў грамадскай свядомасці

Камунікатыўная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, ТРАНС, СОХР, СП

Вызначэнне стратэгіі ўзаемадзеяння з іншымі суб’ектамі гістарычнага працэсу

Светапоглядная ПРАГМ, ПРАГН, СТЫМ, АЦЭН, КАГН, АРА, ЭСТ, ТРАНС, СОХР,

КУМУЛ, ДЫДАКТ, КМ

Асобасна афарбаваная рэканструкцыя гістарычнай ісціны і фарміраванне ўласнай канцэпцыі гістарычнага

працэсу



Беларуси

89

У працэсе вывучэння заканамернасцей асобаснай рэканструкцыі гістарычнай ісціны намі была прапанавана гіпотэза, згодна з якой дэкларуемыя інтэнцыі гістарычнага пазнання ў большасці выпадкаў не супадаюць з суб’ектыўна значнымі, прычым апошнія нярэдка не ўсведамляюцца самім суб’ектам гістарычнага працэсу ва ўсёй паўнаце свайго змястоўнага напаўнення. Таксама ў поле на-шага даследавання ўваходзіла малавывучаная праблема перадумоў даверу да розных тыпаў крыніц інфармацыі пра мінулае. З нашага пункту гледжання, павышаным аўтарытэтам карыстаюцца тыя крыніцы, што ад пачатку пазіцыянуюцца як максімальна дакладныя і аб’ектыўныя. Прыярытэт адда-ецца звесткам, якія несупярэчліва ўпісваюцца ў асобасную канцэпцыю гісторыі суб’екта гістарычнага пазнання і адпавядаюць яго спадзяванням. Акрамя таго, мы планавалі вызначыць ролю літаратурнай крыніцы і, у прыватнасці, дакументальнага тэксту ў працэсе асобаснай рэканструкцыі гісторыі.

З мэтай праверкі асноўных палажэнняў гіпотэзы намі было праведзена пілатажнае даследаванне. Выбарку склалі 100 студэнтаў негістарычных спецыяльнасцей установы адукацыі «Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка»; 25 удзельнікаў выпрабоўвання навучаюцца на факультэце беларускай філалогіі і культуры; 25 – на факультэце рускай філалогіі; 25 – на фізічным факультэце; 25 – слухачы Інстытута павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў БДПУ.

Праведзенае намі выпрабоўванне з’яўлялася двайным сляпым рандамізаваным: ні асоба, якая непасрэдна кантактавала з удзельнікамі выпрабоўвання, ні самі студэнты не ведалі сапраўднай мэты даследавання. Дэкларуемая ўстаноўка пазіцыянавалася як выяўленне ролі ведаў пра мінулае ў жыцці сучаснай моладзі. Пад мінулым у дадзеным выпадку прапаноўвалася разумець увесь час існавання жыцця на Зямлі; у паняцце мінулага ўключаліся не толькі падзеі нацыяналь-най гісторыі, але і факты біяграфіі канкрэтных людзей, у тым ліку нашых сучаснікаў, што ага-ворвалася ў суправаджальным тэксце, а таксама дубліравалася асобай, якая непасрэдна праводзіла выпрабоўванне. Усе рэспандэнты былі папярэджаны аб тым, што вынікі выпрабоўвання плануецца выкарыстаць выключна з навуковай мэтай, а поўная канфідэнцыяльнасць адказаў гарантуецца. Рэспандэнтам было прапанавана адказаць на дзевяць пытанняў, якія тэматычна групаваліся ў тры блокі; кожны блок быў прадстаўлены на асобным аркушы. Імкнучыся да максімальнай карэктнасці, мы не практыкавалі выбар з гатовых варыянтаў адказаў і не абмя-жоўвалі ўдзельнікаў выпрабоўвання ў колькасных адносінах.

Пытанні першага блока («Як Вы лічыце, ці патрэбныя людзям веды пра мінулае? Матывуйце свой адказ»; «Якую ролю адыгрываюць гэтыя веды ў Вашым жыцці?», «Як Вы ўяўляеце сабе праўдзівую гісторыю?») былі прызначаны выявіць суадносіны дэкларуемых і рэальных інтэнцыянальных накіраванасцей гістарычнага пазнання, а таксама рэканструяваць комплекс спадзяванняў рэспандэнтаў. Як бачна з мал. 1, у тэорыі прыярытэт аддаецца ІН, якія вызначаюцца высокай ступен- ню абстрагаванасці і ўяўляюць са- бой кагнітыўныя клішэ (класічная, класічная прагматычная, кагнітыўная, арыентуючая ІН); усе астатнія не ва-лодаюць статыстычнай значнасцю нават у межах выбаркі. Па выніках адказаў ёсць падставы для вылучэн-ня прафесійнай (ПРАФ) і супастаў-ляльнай (СУПАСТ) ІН.

Калі звярнуцца да лічбаў, што рэпрэзентуюць уяўленні рэспандэн-таў аб практычнай рэалізацыі тых або іншых інтэнцыянальных накі-раванасцей у розных сферах іх жыц- цядзейнасці, можна адзначыць ад-варотную дынаміку. Толькі 22,73 % студэнтаў, што задэкларавалі кла-січную прагматычную ІН у якасці

Мал. 1. Уяўленні рэспандэнтаў пра мэты гістарычнага пазнання і практычная рэалізацыя інтэнцыянальных накіраванасцей

89

У працэсе вывучэння заканамернасцей асобаснай рэканструкцыі гістарычнай ісціны намі была прапанавана гіпотэза, згодна з якой дэкларуемыя інтэнцыі гістарычнага пазнання ў большасці выпадкаў не супадаюць з суб’ектыўна значнымі, прычым апошнія нярэдка не ўсведамляюцца самім суб’ектам гістарычнага працэсу ва ўсёй паўнаце свайго змястоўнага напаўнення. Таксама ў поле на-шага даследавання ўваходзіла малавывучаная праблема перадумоў даверу да розных тыпаў крыніц інфармацыі пра мінулае. З нашага пункту гледжання, павышаным аўтарытэтам карыстаюцца тыя крыніцы, што ад пачатку пазіцыянуюцца як максімальна дакладныя і аб’ектыўныя. Прыярытэт адда-ецца звесткам, якія несупярэчліва ўпісваюцца ў асобасную канцэпцыю гісторыі суб’екта гістарычнага пазнання і адпавядаюць яго спадзяванням. Акрамя таго, мы планавалі вызначыць ролю літаратурнай крыніцы і, у прыватнасці, дакументальнага тэксту ў працэсе асобаснай рэканструкцыі гісторыі.

З мэтай праверкі асноўных палажэнняў гіпотэзы намі было праведзена пілатажнае даследаванне. Выбарку склалі 100 студэнтаў негістарычных спецыяльнасцей установы адукацыі «Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка»; 25 удзельнікаў выпрабоўвання навучаюцца на факультэце беларускай філалогіі і культуры; 25 – на факультэце рускай філалогіі; 25 – на фізічным факультэце; 25 – слухачы Інстытута павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў БДПУ.

Праведзенае намі выпрабоўванне з’яўлялася двайным сляпым рандамізаваным: ні асоба, якая непасрэдна кантактавала з удзельнікамі выпрабоўвання, ні самі студэнты не ведалі сапраўднай мэты даследавання. Дэкларуемая ўстаноўка пазіцыянавалася як выяўленне ролі ведаў пра мінулае ў жыцці сучаснай моладзі. Пад мінулым у дадзеным выпадку прапаноўвалася разумець увесь час існавання жыцця на Зямлі; у паняцце мінулага ўключаліся не толькі падзеі нацыяналь-най гісторыі, але і факты біяграфіі канкрэтных людзей, у тым ліку нашых сучаснікаў, што ага-ворвалася ў суправаджальным тэксце, а таксама дубліравалася асобай, якая непасрэдна праводзіла выпрабоўванне. Усе рэспандэнты былі папярэджаны аб тым, што вынікі выпрабоўвання плануецца выкарыстаць выключна з навуковай мэтай, а поўная канфідэнцыяльнасць адказаў гарантуецца. Рэспандэнтам было прапанавана адказаць на дзевяць пытанняў, якія тэматычна групаваліся ў тры блокі; кожны блок быў прадстаўлены на асобным аркушы. Імкнучыся да максімальнай карэктнасці, мы не практыкавалі выбар з гатовых варыянтаў адказаў і не абмя-жоўвалі ўдзельнікаў выпрабоўвання ў колькасных адносінах.

Пытанні першага блока («Як Вы лічыце, ці патрэбныя людзям веды пра мінулае? Матывуйце свой адказ»; «Якую ролю адыгрываюць гэтыя веды ў Вашым жыцці?», «Як Вы ўяўляеце сабе праўдзівую гісторыю?») былі прызначаны выявіць суадносіны дэкларуемых і рэальных інтэнцыянальных накіраванасцей гістарычнага пазнання, а таксама рэканструяваць комплекс спадзяванняў рэспандэнтаў. Як бачна з мал. 1, у тэорыі прыярытэт аддаецца ІН, якія вызначаюцца высокай ступен- ню абстрагаванасці і ўяўляюць са- бой кагнітыўныя клішэ (класічная, класічная прагматычная, кагнітыўная, арыентуючая ІН); усе астатнія не ва-лодаюць статыстычнай значнасцю нават у межах выбаркі. Па выніках адказаў ёсць падставы для вылучэн-ня прафесійнай (ПРАФ) і супастаў-ляльнай (СУПАСТ) ІН.

Калі звярнуцца да лічбаў, што рэпрэзентуюць уяўленні рэспандэн-таў аб практычнай рэалізацыі тых або іншых інтэнцыянальных накі-раванасцей у розных сферах іх жыц- цядзейнасці, можна адзначыць ад-варотную дынаміку. Толькі 22,73 % студэнтаў, што задэкларавалі кла-січную прагматычную ІН у якасці

Мал. 1. Уяўленні рэспандэнтаў пра мэты гістарычнага пазнання і практычная рэалізацыя інтэнцыянальных накіраванасцей



Беларуси

90

вядучай, сцвярджаюць, што яна ж рэалізуецца і на практыцы. Для класічнай ІН (найменш прыкладной) гэты паказчык роўны 4,17 %. Адзначаецца негатыўная дынаміка для кумулятыўнай (-87,5 % у параўнанні з колькасцю адказаў па першай пазіцыі), стымулюючай (-66,67 %), арыентуючай (-64,29 %), трансліруючай (-33,33 %) ІН гістарычнага пазнання. Паслядоўна вытрымліваюцца суадносіны тэарэтычнага дэкларавання і практычнага прымя-нення дыдактычнай, ацэначнай (па 100 %), кагнітыўнай (105 %), эстэтычнай (125 %) ІН. У той жа час мае месца відавочная перавага практычнай рэалізацыі прафесійнай ІН (+600 %), камунікатыўнай (+233,33 %), супастаўляльнай (+100 %), светапогляднай (+57,5 %). Па самаадчуванні рэспандэнтаў, у іх практычнай дзейнасці ўвогуле не фігурыруе захавальная ІН. Акрамя таго, з’яўляецца колькасна значны сектар «нявызначыўшыхся», у жыцці якіх, па іх меркаванні, веды пра мінулае або не адыгрываюць аніякай ролі (7,69 % ад агульнай колькасці адказаў па другой пазіцыі), або гэтая роля не ўсведамляецца імі да такой ступені, каб яе можна было сфармуляваць (17,95 %).

Як паказаў аналіз адказаў на трэцяе пытанне блока, 73 % рэспандэнтаў уяўляюць сабе рэальныя аўтэнтычныя веды пра мінулае як поўную тоеснасць інфармацыі пра гістарычныя падзеі і саміх фактаў, адсутнасць разнастайных «наслаенняў» і палітычнай заангажаванасці; 8 % удзельнікаў выпрабоўвання ўпэўнены, што комплекс ведаў пра мінулае складаецца з суб’ектыўных падыходаў; 7 % лічаць, што аб’ектыўнай гісторыі ўвогуле быць не можа. Па меркаванні 5 % рэспандэнтаў, на ўсеагульны агляд выносіцца фальсіфікаваная версія гісторыі; яшчэ 3 % у якасці адзінай магчымасці адэкватнай рэканструкцыі мінулага бачаць зварот да некласічных спосабаў пазнання – астралогіі і эзатэрыкі; 4 % не вызначыліся са сваёй пазіцыяй па гэтым пытанні і лічаць безумоўна правільнай «школьную» версію заканамер-насцей гістарычнага развіцця (мал. 2).

Нягледзячы на тое што пратэстная накіраванасць спадзяванняў рэспандэнтаў дастаткова ярка выяўлена толькі ў 5 % адказаў, 41 % удзельнікаў выпрабоўвання ўлічваюць патэнцыяльную маг-чымасць фальсіфікацыі гісторыі. На мал. 3 прадстаўлена залежнасць гэтых уяўленняў ад базавых спадзяванняў рэспандэнтаў.

Мы тлумачым такую дынаміку тым, што прыхільнікі суб’ектывісцкага падыходу ў прын-цыпе не аперыруюць такой катэгорыяй, як фальсіфікацыя, асэнсоўваючы канцэпцыю гісторыі як сукупнасць мноства асобасна абумоўленых пунктаў гледжання. Асобы з несфарміраваным комплексам спадзяванняў, па ўсёй верагоднасці, не ставяць перад сабою такіх пытанняў, бо праблема відавочна знаходзіцца па-за іх інтарэсамі; неактуальная яна і для прыхільнікаў альтэрнатыўных метадаў гістарычнага пазнання. «Скептыкі» і «пратэстанты», наадварот, упэўнены, што ім прапануюць «неаўтэнтычную гісторыю»; значная частка прыхільнікаў аб’ектывізму таксама дэкларуюць сваю пазіцыю ў адказ на вялікую колькасць раскрытых у цяперашні час гістарычных спекуляцый.

Другі блок пытанняў ставіў мэтай выяўленне найбольш і найменш аўтарытэтных для рэспандэнтаў крыніц інфармацыі пра мінулае, а таксама праясненне перадумоў даверу / не-даверу. Удзельнікам выпрабоўвання былі прапанаваны наступныя пытанні: «Якія крыніцы

Мал. 2. Пераважныя напрамкі ўспрымання «праўдзівай гісторыі»

90

вядучай, сцвярджаюць, што яна ж рэалізуецца і на практыцы. Для класічнай ІН (найменш прыкладной) гэты паказчык роўны 4,17 %. Адзначаецца негатыўная дынаміка для кумулятыўнай (-87,5 % у параўнанні з колькасцю адказаў па першай пазіцыі), стымулюючай (-66,67 %), арыентуючай (-64,29 %), трансліруючай (-33,33 %) ІН гістарычнага пазнання. Паслядоўна вытрымліваюцца суадносіны тэарэтычнага дэкларавання і практычнага прымя-нення дыдактычнай, ацэначнай (па 100 %), кагнітыўнай (105 %), эстэтычнай (125 %) ІН. У той жа час мае месца відавочная перавага практычнай рэалізацыі прафесійнай ІН (+600 %), камунікатыўнай (+233,33 %), супастаўляльнай (+100 %), светапогляднай (+57,5 %). Па самаадчуванні рэспандэнтаў, у іх практычнай дзейнасці ўвогуле не фігурыруе захавальная ІН. Акрамя таго, з’яўляецца колькасна значны сектар «нявызначыўшыхся», у жыцці якіх, па іх меркаванні, веды пра мінулае або не адыгрываюць аніякай ролі (7,69 % ад агульнай колькасці адказаў па другой пазіцыі), або гэтая роля не ўсведамляецца імі да такой ступені, каб яе можна было сфармуляваць (17,95 %).

Як паказаў аналіз адказаў на трэцяе пытанне блока, 73 % рэспандэнтаў уяўляюць сабе рэальныя аўтэнтычныя веды пра мінулае як поўную тоеснасць інфармацыі пра гістарычныя падзеі і саміх фактаў, адсутнасць разнастайных «наслаенняў» і палітычнай заангажаванасці; 8 % удзельнікаў выпрабоўвання ўпэўнены, што комплекс ведаў пра мінулае складаецца з суб’ектыўных падыходаў; 7 % лічаць, што аб’ектыўнай гісторыі ўвогуле быць не можа. Па меркаванні 5 % рэспандэнтаў, на ўсеагульны агляд выносіцца фальсіфікаваная версія гісторыі; яшчэ 3 % у якасці адзінай магчымасці адэкватнай рэканструкцыі мінулага бачаць зварот да некласічных спосабаў пазнання – астралогіі і эзатэрыкі; 4 % не вызначыліся са сваёй пазіцыяй па гэтым пытанні і лічаць безумоўна правільнай «школьную» версію заканамер-насцей гістарычнага развіцця (мал. 2).

Нягледзячы на тое што пратэстная накіраванасць спадзяванняў рэспандэнтаў дастаткова ярка выяўлена толькі ў 5 % адказаў, 41 % удзельнікаў выпрабоўвання ўлічваюць патэнцыяльную маг-чымасць фальсіфікацыі гісторыі. На мал. 3 прадстаўлена залежнасць гэтых уяўленняў ад базавых спадзяванняў рэспандэнтаў.

Мы тлумачым такую дынаміку тым, што прыхільнікі суб’ектывісцкага падыходу ў прын-цыпе не аперыруюць такой катэгорыяй, як фальсіфікацыя, асэнсоўваючы канцэпцыю гісторыі як сукупнасць мноства асобасна абумоўленых пунктаў гледжання. Асобы з несфарміраваным комплексам спадзяванняў, па ўсёй верагоднасці, не ставяць перад сабою такіх пытанняў, бо праблема відавочна знаходзіцца па-за іх інтарэсамі; неактуальная яна і для прыхільнікаў альтэрнатыўных метадаў гістарычнага пазнання. «Скептыкі» і «пратэстанты», наадварот, упэўнены, што ім прапануюць «неаўтэнтычную гісторыю»; значная частка прыхільнікаў аб’ектывізму таксама дэкларуюць сваю пазіцыю ў адказ на вялікую колькасць раскрытых у цяперашні час гістарычных спекуляцый.

Другі блок пытанняў ставіў мэтай выяўленне найбольш і найменш аўтарытэтных для рэспандэнтаў крыніц інфармацыі пра мінулае, а таксама праясненне перадумоў даверу / не-даверу. Удзельнікам выпрабоўвання былі прапанаваны наступныя пытанні: «Якія крыніцы

Мал. 2. Пераважныя напрамкі ўспрымання «праўдзівай гісторыі»



Беларуси

91

інфармацыі пра мінулае Вы лічыце найбольш аўтарытэт-нымі?»; «На чым грунтуецца Ваш давер да гэтых крыніц?»; «Якія крыніцы інфармацыі пра мінулае Вы лічыце найменш аўтарытэтнымі? Чаму?». Дадзе-ныя ўскосна пацвярджаюць раней выказаную намі гіпотэзу аб тым, што зыходным пунктам ацэнкі любой інфармацыі як дакладнай, няпэўнай або не заслугоўваючай даверу з’яўляецца яе пазіцыянаван-не. Наяўнасць ярка выяўленай устаноўкі на дакладнасць пры-ведзеных звестак (афіцыйныя дадзеныя, утылітарныя паведамлен- ні, сведчанні ўдзельнікаў падзей і г. д.) садзейнічае павышэнню эпістэмалагічнага статусу паведам-лення, між тым як суб’ектыўная версія падзей, мастацкая ці напаўмастацкая апрацоўка фактаў, чуткі, плёткі і г. д. першапачаткова ўспрымаюцца адрасатам як не зусім аўтэнтычнае адлю-страванне рэчаіснасці.

Паказальна, што ў якасці найбольш аўтарытэтных называюцца крыніцы, якія характарызу-юцца яскравай устаноўкай на дакладнасць, аб’ектыўнасць і праверанасць (мал. 4, табл. 2). Асаблівай аўтарытэтнасцю ў рэспандэнтаў карыстаецца арыгінальны дакумент як бясспрэчнае сведчанне рэальнасці тых або іншых падзей.

Цікава, што значны (на агульным фоне) працэнт удзельнікаў выпрабоўвання ў якасці самай аўтарытэтнай крыніцы інфармацыі пра мінулае называюць летапісы і хронікі (табл. 2), хаця, калі ўлічваць складанасць працы з рукапіснымі тэкстамі ранняга перыяду і абмежава-ны доступ да гэтых дакументаў, непасрэдны вопыт прачытання летапісаў рэспандэнтамі выклікае сумненне. Заканамерна карыстаецца даверам навуковая / навуковападобная і даве-дачная літаратура, аднак толькі невялікі працэнт рэспандэнтаў акцэнтуюць увагу на адпаведнасці спецыялізацыі аўтара навуковападобнай працы і заяўленай тэмы. Пераважная большасць рэспандэнтаў, якія лічаць літаратурныя крыніцы найбольш змястоўнымі, не пад-зяляюць «кнігі» на мастацкую, дакументальную, навуковую і г. д. літаратуру. Трэба адзна-чыць адказ «старыя кнігі» (пры-чына даверу – «у той час не было цэнзуры»), які паказвае, што рэ-спандэнтам уласціва аддале- нае ўспрыманне гістарычнага пра- цэсу і, у прыватнасці, памыл-ковае разуменне рэгулюючых фактараў як характарыстыкі вы-ключна сучаснага этапу развіцця грамадства. Наяўнасць іманен-тнай пратэстнай накіравана- сці пацвярджаецца апеляцыяй да нетрадыцыйных крыніц гіста- рычнага пазнання – гараскопаў, мрояў, руху энергетычных пато- каў, якія ўяўляюць альтэрнатыву класічным спосабам вывучэння мінулага.

Мал. 3. Залежнасць уяўленняў аб магчымасці фальсіфікацыі гісторыі ад базавых спадзяванняў рэспандэнтаў

Мал. 4. Найбольш аўтарытэтныя тыпы крыніц інфармацыі пра мінулае

91

інфармацыі пра мінулае Вы лічыце найбольш аўтарытэт-нымі?»; «На чым грунтуецца Ваш давер да гэтых крыніц?»; «Якія крыніцы інфармацыі пра мінулае Вы лічыце найменш аўтарытэтнымі? Чаму?». Дадзе-ныя ўскосна пацвярджаюць раней выказаную намі гіпотэзу аб тым, што зыходным пунктам ацэнкі любой інфармацыі як дакладнай, няпэўнай або не заслугоўваючай даверу з’яўляецца яе пазіцыянаван-не. Наяўнасць ярка выяўленай устаноўкі на дакладнасць пры-ведзеных звестак (афіцыйныя дадзеныя, утылітарныя паведамлен- ні, сведчанні ўдзельнікаў падзей і г. д.) садзейнічае павышэнню эпістэмалагічнага статусу паведам-лення, між тым як суб’ектыўная версія падзей, мастацкая ці напаўмастацкая апрацоўка фактаў, чуткі, плёткі і г. д. першапачаткова ўспрымаюцца адрасатам як не зусім аўтэнтычнае адлю-страванне рэчаіснасці.

Паказальна, што ў якасці найбольш аўтарытэтных называюцца крыніцы, якія характарызу-юцца яскравай устаноўкай на дакладнасць, аб’ектыўнасць і праверанасць (мал. 4, табл. 2). Асаблівай аўтарытэтнасцю ў рэспандэнтаў карыстаецца арыгінальны дакумент як бясспрэчнае сведчанне рэальнасці тых або іншых падзей.

Цікава, што значны (на агульным фоне) працэнт удзельнікаў выпрабоўвання ў якасці самай аўтарытэтнай крыніцы інфармацыі пра мінулае называюць летапісы і хронікі (табл. 2), хаця, калі ўлічваць складанасць працы з рукапіснымі тэкстамі ранняга перыяду і абмежава-ны доступ да гэтых дакументаў, непасрэдны вопыт прачытання летапісаў рэспандэнтамі выклікае сумненне. Заканамерна карыстаецца даверам навуковая / навуковападобная і даве-дачная літаратура, аднак толькі невялікі працэнт рэспандэнтаў акцэнтуюць увагу на адпаведнасці спецыялізацыі аўтара навуковападобнай працы і заяўленай тэмы. Пераважная большасць рэспандэнтаў, якія лічаць літаратурныя крыніцы найбольш змястоўнымі, не пад-зяляюць «кнігі» на мастацкую, дакументальную, навуковую і г. д. літаратуру. Трэба адзна-чыць адказ «старыя кнігі» (пры-чына даверу – «у той час не было цэнзуры»), які паказвае, што рэ-спандэнтам уласціва аддале- нае ўспрыманне гістарычнага пра- цэсу і, у прыватнасці, памыл-ковае разуменне рэгулюючых фактараў як характарыстыкі вы-ключна сучаснага этапу развіцця грамадства. Наяўнасць іманен-тнай пратэстнай накіравана- сці пацвярджаецца апеляцыяй да нетрадыцыйных крыніц гіста- рычнага пазнання – гараскопаў, мрояў, руху энергетычных пато- каў, якія ўяўляюць альтэрнатыву класічным спосабам вывучэння мінулага.

Мал. 3. Залежнасць уяўленняў аб магчымасці фальсіфікацыі гісторыі ад базавых спадзяванняў рэспандэнтаў

Мал. 4. Найбольш аўтарытэтныя тыпы крыніц інфармацыі пра мінулае



Беларуси

92

Т а б л і ц а 2. Найбольш аўтарытэтныя крыніцы інфармацыі пра мінулае

Крыніца Колькасць адказаў Суадносіны, %

арыгінальны дакументДакументы 24 11,27Сакрэтныя дакументы 2 0,94Афіцыйныя дакументы 2 0,94Дакументальныя запісы 4 1,88Архіўныя крыніцы 7 3,29Фота- і відэаматэрыялы 4 1,88Летапісы, хронікі 12 5,63

Літаратурная крыніцаКнігі 19 8,92Біяграфіі вялікіх людзей 5 2,35Старыя кнігі 5 2,35Мастацкая літаратура 7 3,29Публіцыстыка 1 0,47

Навуковая, навукова-папулярная літаратураНавуковая літаратура 17 7,98Энцыклапедыі 11 5,16Навукова-папулярная літаратура 2 0,94Кнігі, напісаныя вучонымі-гісторыкамі 7 3,29

Мас-медыя і інтэрнетПрэса і ТБ 7 3,29Тэлеперадачы 3 1,41Навіны 1 0,47Інтэрнет 3 1,41

асабістыя сведчанніСведчанні ўдзельнікаў падзей 23 10,80Мемуары 6 2,82

Матэрыяльная крыніцаАрхеалагічныя знаходкі 12 5,63Музейная экспазіцыя 3 1,41

Вучэбная крыніцаПадручнікі 11 5,16Выкладчык 1 0,47

Прадукты творчасціТворы мастацтва 3 1,41Дакументальныя фільмы 6 2,82

Металітаратурная крыніцаСвятое Пісанне 2 0,94Фальклор 1 0,47Нетрадыцыйныя крыніцы 2 0,94Усяго 213 100,00

У якасці асноўных крытэрыяў дакладнасці на падставе адказаў можна вылучыць фактары ўздзеяння, якія маюць традыцыйны характар (традыцыя ўжывання ў якасці вядучай крыніцы, даўнасць, аўтарытэт аўтара); звязаны з асаблівасцямі наррацыі (аб’ектыўнасць, навуковасць / навуковападобнасць, дэклараванне плюралізму пазіцый); улічваюць кагерэнтны падыход (лагічнасць пабудовы, аргументаванасць, адпаведнасць асабістым уяўленням; грунтуюцца на патэнцыяльнай магчымасці верыфікацыі (матэрыяльнасць, упэўненасць у наяўнасці кантролю дадзеных); фактары звышразумовага і эмацыянальнага плана (інтуіцыя, прага верыць, упэўненасць у безумоўнай дакладнасці звестак, пэўная эмацыянальная афарбоўка інфармацыі). 13 % удзельнікаў выпрабоўвання не могуць патлумачыць падставы свайго даверу да названых імі асноўных крыніц інфармацыі пра мінулае.

92

Т а б л і ц а 2. Найбольш аўтарытэтныя крыніцы інфармацыі пра мінулае

Крыніца Колькасць адказаў Суадносіны, %

арыгінальны дакументДакументы 24 11,27Сакрэтныя дакументы 2 0,94Афіцыйныя дакументы 2 0,94Дакументальныя запісы 4 1,88Архіўныя крыніцы 7 3,29Фота- і відэаматэрыялы 4 1,88Летапісы, хронікі 12 5,63

Літаратурная крыніцаКнігі 19 8,92Біяграфіі вялікіх людзей 5 2,35Старыя кнігі 5 2,35Мастацкая літаратура 7 3,29Публіцыстыка 1 0,47

Навуковая, навукова-папулярная літаратураНавуковая літаратура 17 7,98Энцыклапедыі 11 5,16Навукова-папулярная літаратура 2 0,94Кнігі, напісаныя вучонымі-гісторыкамі 7 3,29

Мас-медыя і інтэрнетПрэса і ТБ 7 3,29Тэлеперадачы 3 1,41Навіны 1 0,47Інтэрнет 3 1,41

асабістыя сведчанніСведчанні ўдзельнікаў падзей 23 10,80Мемуары 6 2,82

Матэрыяльная крыніцаАрхеалагічныя знаходкі 12 5,63Музейная экспазіцыя 3 1,41

Вучэбная крыніцаПадручнікі 11 5,16Выкладчык 1 0,47

Прадукты творчасціТворы мастацтва 3 1,41Дакументальныя фільмы 6 2,82

Металітаратурная крыніцаСвятое Пісанне 2 0,94Фальклор 1 0,47Нетрадыцыйныя крыніцы 2 0,94Усяго 213 100,00

У якасці асноўных крытэрыяў дакладнасці на падставе адказаў можна вылучыць фактары ўздзеяння, якія маюць традыцыйны характар (традыцыя ўжывання ў якасці вядучай крыніцы, даўнасць, аўтарытэт аўтара); звязаны з асаблівасцямі наррацыі (аб’ектыўнасць, навуковасць / навуковападобнасць, дэклараванне плюралізму пазіцый); улічваюць кагерэнтны падыход (лагічнасць пабудовы, аргументаванасць, адпаведнасць асабістым уяўленням; грунтуюцца на патэнцыяльнай магчымасці верыфікацыі (матэрыяльнасць, упэўненасць у наяўнасці кантролю дадзеных); фактары звышразумовага і эмацыянальнага плана (інтуіцыя, прага верыць, упэўненасць у безумоўнай дакладнасці звестак, пэўная эмацыянальная афарбоўка інфармацыі). 13 % удзельнікаў выпрабоўвання не могуць патлумачыць падставы свайго даверу да названых імі асноўных крыніц інфармацыі пра мінулае.



Беларуси

93

У дастатковай меры прадказальнымі сталі адказы на пытанні па трэцяй пазіцыі блоку. Нязначнай ступенню даверу карыстаюцца крыніцы, якія здабылі рэпутацыю заангажаваных (СМІ, падручнікі, афіцыйныя выданні), высокасуб’ектыўных (літаратурныя крыніцы, кінафільмы) або некантралюемых (Інтэрнет). Гэта паказвае, што рэспандэнты ўсведамляюць неабходнасць кантролю такой інфармацыі, аднак з насцярожанасцю ставяцца да падцэнзурных крыніц (мал. 5).

Трэці блок пытанняў («Вызначце месца літаратурнай крыніцы сярод іншых крыніц інфармацыі пра мінулае»; «Які сэнс Вы ўкладаеце ў паняцце "Літаратурная крыніца?"»; «Дайце сваё азначэнне паняцця "Дакументальны тэкст"») выконваў функцыю кантролю рэлевантнасці адказаў у папярэдніх блоках. Пераважная большасць (87 %) удзельнікаў выпрабоўвання падкрэсліваюць, што літаратурная крыніца займае адно з вядучых месцаў дзякуючы сваёй даступнасці, павышанаму эмацыянальнаму ўздзеянню і канцэнтрацыі думкі, аднак з пры-чыны пэўнага суб’ектывізму ў перадачы матэрыялу не можа лічыцца асноўнай. У той жа час з 100 удзельнікаў выпрабоўвання толькі 10 далі адносна дакладнае азначэнне паняцця, між тым як усе астатнія змешваюць літаратурную крыніцу з мастацкай літаратурай або навуковымі працамі.

Ніводнае з прыведзеных азначэнняў дакументальнага тэксту таксама не ўлічвае дыферэнцы-яльнай характарыстыкі гэтага тыпу твораў – устаноўкі на дакладнасць прыведзеных звестак (мал. 6). Найбольш характэрнымі прыметамі дакументальнага тэксту рэспандэнты лічаць яго аўтэнтычнасць, наяўнасць асновы, рэальнасць якой пацверджана актам фіксацыі, аб’ектыўнасць, валіднасць, наяўнасць апорных пунктаў, якія дапускаюць магчымасць верыфікацыі. Такім чынам, ва ўсведамленні ўдзельнікаў выпрабоўвання дакументальны тэкст пазіцыянуецца як максімальна дакладная рэканструкцыя факта.

Безумоўна, дадзеныя, атрыманыя на падставе аналізу невялікай выбаркі, не дазваляюць зрабіць адназначныя вывады аб наяўнасці / адсутнасці ярка выяўленых тэндэнцый у працэсе асобаснай рэканструкцыі гісторыі на сучасным этапе развіцця грамадства. Тым не менш мае месца шэраг з’яў, якія носяць сістэматычны характар:

Мал. 5. Амплітуда ваганняў эпістэмалагічнага статусу крыніц інфармацыі пра мінулае

Мал. 6. Базавыя характарыстыкі дакументальнага тэксту

93

У дастатковай меры прадказальнымі сталі адказы на пытанні па трэцяй пазіцыі блоку. Нязначнай ступенню даверу карыстаюцца крыніцы, якія здабылі рэпутацыю заангажаваных (СМІ, падручнікі, афіцыйныя выданні), высокасуб’ектыўных (літаратурныя крыніцы, кінафільмы) або некантралюемых (Інтэрнет). Гэта паказвае, што рэспандэнты ўсведамляюць неабходнасць кантролю такой інфармацыі, аднак з насцярожанасцю ставяцца да падцэнзурных крыніц (мал. 5).

Трэці блок пытанняў («Вызначце месца літаратурнай крыніцы сярод іншых крыніц інфармацыі пра мінулае»; «Які сэнс Вы ўкладаеце ў паняцце "Літаратурная крыніца?"»; «Дайце сваё азначэнне паняцця "Дакументальны тэкст"») выконваў функцыю кантролю рэлевантнасці адказаў у папярэдніх блоках. Пераважная большасць (87 %) удзельнікаў выпрабоўвання падкрэсліваюць, што літаратурная крыніца займае адно з вядучых месцаў дзякуючы сваёй даступнасці, павышанаму эмацыянальнаму ўздзеянню і канцэнтрацыі думкі, аднак з пры-чыны пэўнага суб’ектывізму ў перадачы матэрыялу не можа лічыцца асноўнай. У той жа час з 100 удзельнікаў выпрабоўвання толькі 10 далі адносна дакладнае азначэнне паняцця, між тым як усе астатнія змешваюць літаратурную крыніцу з мастацкай літаратурай або навуковымі працамі.

Ніводнае з прыведзеных азначэнняў дакументальнага тэксту таксама не ўлічвае дыферэнцы-яльнай характарыстыкі гэтага тыпу твораў – устаноўкі на дакладнасць прыведзеных звестак (мал. 6). Найбольш характэрнымі прыметамі дакументальнага тэксту рэспандэнты лічаць яго аўтэнтычнасць, наяўнасць асновы, рэальнасць якой пацверджана актам фіксацыі, аб’ектыўнасць, валіднасць, наяўнасць апорных пунктаў, якія дапускаюць магчымасць верыфікацыі. Такім чынам, ва ўсведамленні ўдзельнікаў выпрабоўвання дакументальны тэкст пазіцыянуецца як максімальна дакладная рэканструкцыя факта.

Безумоўна, дадзеныя, атрыманыя на падставе аналізу невялікай выбаркі, не дазваляюць зрабіць адназначныя вывады аб наяўнасці / адсутнасці ярка выяўленых тэндэнцый у працэсе асобаснай рэканструкцыі гісторыі на сучасным этапе развіцця грамадства. Тым не менш мае месца шэраг з’яў, якія носяць сістэматычны характар:

Мал. 5. Амплітуда ваганняў эпістэмалагічнага статусу крыніц інфармацыі пра мінулае

Мал. 6. Базавыя характарыстыкі дакументальнага тэксту



Беларуси

1. Пераважная большасць рэспандэнтаў успрымаюць неабходнасць гістарычнага пазнання аксіяматычна і дэкларуюць у якасці вядучых максімальна абстрактныя тыпы інтэнцыянальнай накіраванасці; такім чынам, можна казаць аб наяўнасці маштабнай «сляпой зоны» (blind spot). У практычнай дзейнасці на першы план для ўдзельнікаў выпрабоўвання выходзяць ІН, якія дазваляюць сфарміраваць пазітыўны «вобраз Я» ў асабістых вачах і ва ўспрыманні іншых лю-дзей, а таксама садзейнічаюць выпрацоўцы ўстойлівага светапогляду.

2. Характэрная перавага (хоць і нязначная) практычнай рэалізацыі эстэтычнай ІН над тэарэтычным падыходам, што сведчыць пра патрэбнасць пэўнай колькасці рэспандэнтаў у «пазітыўнай гісторыі». Наглядна дэманструецца значнасць звестак пра мінулае як сродку наладжвання прадуктыўнага ўзаемадзеяння, павышэння аўтарытэту рэспандэнтаў у іх надзённым жыцці і прафесійнай дзейнасці.

3. Прыкладна 50 % удзельнікаў выпрабоўвання патэнцыяльна гатовы ўспрымаць любую інфармацыю пра мінулае, якая поўнасцю або часткова супярэчыць агульнапрынятай версіі гісторыі, пры ўмове, што яна арганічна ўпішацца ў іх сістэму светабачання і будзе адпавядаць асобасным крытэрыям дакладнасці.

4. Найбольш надзейнымі крыніцамі інфармацыі пра мінулае прызнаюцца тыя, якія пазіцыянуюцца як максімальна дакладныя. Што характэрна, 13 % рэспандэнтаў не могуць растлумачыць, на якіх падставах базіруецца іх давер. Значным сегментам «поля даверу» з’яўляюцца сведчанні ўдзельнікаў падзей – па прычыне дачынення гэтых людзей да з’яў, недаступных эмпірычнаму ўспрыманню суб’екта гістарычнага пазнання. Адпаведна, крыніцы, якія дыскрэдытавалі сябе або былі заяўлены як прадукцыя фантазіі, або характарызуюцца адсутнасцю кантролю над інфармацыяй, маюць ва ўяўленні рэспандэнтаў паніжаны эпістэмалагічны статус. У кантэксце значнай часовай аддаленасці даўнасць крыніцы / яе традыцыйны характар могуць выступаць як вырашальныя фактары.

5. Пераважная большасць рэспандэнтаў няпэўна трактуюць паняцце «літаратурная крыніца», нематывавана звужаючы яго рамкі. Аднак гэта не перашкаджае ўдзельнікам выпрабоўвання адэкватна ацэньваць ролю літаратурнай крыніцы ў працэсе гістарычнага пазнання.

6. Ніводны з удзельнікаў выпрабоўвання не ўспрымае дакументальны тэкст як прадукт сінтэзу аб’ектыўнага і творчага падыходаў да выкладання жыццёвага матэрыялу. У сувязі з гэтым даку-ментальны тэкст з’яўляецца для рэспандэнтаў найбольш аўтэнтычнай рэканструкцыяй мінулага, што значна павышае яго патэнцыял у фарміраванні накіраванасці грамадскай свядомасці.

Літаратура1. А в е р ь я н о в, А. Н. Системное понимание мира: методологические проблемы / А. Н. Аверьянов. – М.:

Политиздат, 1985.2. Г у р е в и ч, А. Я. Время как проблема истории культуры/ А. Я. Гуревич // Вопросы философии. – 1969. – № 3.3. К о в а л е в, С. Н., Г и ж а, А. В. Феномен времени и его интерпретация/ С. Н. Ковалев, А. В. Гижа. – Харьков:

Коллегиум, 2004. 4. Л и х а ч е в, Д. С. Будущее литературы как предмет изучения (Заметки и размышления) / Д. С. Лихачев [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// vivovoco. rsl. ru/VV/PAPERS/LITRA/FUTLIT. HTM. – Date of access: 24.02. 2008.5. С ы р о в, В. Н. Современные перспективы философии истории: поворот к нарративу / В. Н. Сыров [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// siterium. trecom. tomsk. su/syrov/Syrov_8. htm. – Date of access: 20.08.2007.6. Ф е р р о, М. Как рассказывают историю детям в разных странах мира: Пер. с фр. / М. Ферро [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// scepsis. ru/library/id_914. html. – Date of access: 31.05.2008.7. Ш е с т о в, Л. И. Афины и Иерусалим /Л. И. Шестов. – М.: Азбука-классика, 2000.8. Ш т о м п е л ь, Л. А. Смыслы времени/ Л. А. Шомпель. – Ростов н/Д., 2001.

h. m. VasiLyeVa., T. i. khaRkeVich

SOME ASPECTS OF THE PERSONAL RECONSTRUCTION OF HISTORY: TO THE PROBLEM OF AUTHENTICITY

SummaryThe article considers the role of historical cognition in the activity of subjects of historical process, points out major

intentional orientations of historical cognition (IOs). The correlation between the declared and the practically realized IOs has been exposed on the experimental material. The respondents’ set of expectations has been reconstructed. The most reliable and unreliable from the respondents’ personal opinion sources of information about the past have been stated. A block of the test has been devoted to the role of the literary source, in particular, the documentary text in the process of personal reconstruction of history.

1. Пераважная большасць рэспандэнтаў успрымаюць неабходнасць гістарычнага пазнання аксіяматычна і дэкларуюць у якасці вядучых максімальна абстрактныя тыпы інтэнцыянальнай накіраванасці; такім чынам, можна казаць аб наяўнасці маштабнай «сляпой зоны» (blind spot). У практычнай дзейнасці на першы план для ўдзельнікаў выпрабоўвання выходзяць ІН, якія дазваляюць сфарміраваць пазітыўны «вобраз Я» ў асабістых вачах і ва ўспрыманні іншых лю-дзей, а таксама садзейнічаюць выпрацоўцы ўстойлівага светапогляду.

2. Характэрная перавага (хоць і нязначная) практычнай рэалізацыі эстэтычнай ІН над тэарэтычным падыходам, што сведчыць пра патрэбнасць пэўнай колькасці рэспандэнтаў у «пазітыўнай гісторыі». Наглядна дэманструецца значнасць звестак пра мінулае як сродку наладжвання прадуктыўнага ўзаемадзеяння, павышэння аўтарытэту рэспандэнтаў у іх надзённым жыцці і прафесійнай дзейнасці.

3. Прыкладна 50 % удзельнікаў выпрабоўвання патэнцыяльна гатовы ўспрымаць любую інфармацыю пра мінулае, якая поўнасцю або часткова супярэчыць агульнапрынятай версіі гісторыі, пры ўмове, што яна арганічна ўпішацца ў іх сістэму светабачання і будзе адпавядаць асобасным крытэрыям дакладнасці.

4. Найбольш надзейнымі крыніцамі інфармацыі пра мінулае прызнаюцца тыя, якія пазіцыянуюцца як максімальна дакладныя. Што характэрна, 13 % рэспандэнтаў не могуць растлумачыць, на якіх падставах базіруецца іх давер. Значным сегментам «поля даверу» з’яўляюцца сведчанні ўдзельнікаў падзей – па прычыне дачынення гэтых людзей да з’яў, недаступных эмпірычнаму ўспрыманню суб’екта гістарычнага пазнання. Адпаведна, крыніцы, якія дыскрэдытавалі сябе або былі заяўлены як прадукцыя фантазіі, або характарызуюцца адсутнасцю кантролю над інфармацыяй, маюць ва ўяўленні рэспандэнтаў паніжаны эпістэмалагічны статус. У кантэксце значнай часовай аддаленасці даўнасць крыніцы / яе традыцыйны характар могуць выступаць як вырашальныя фактары.

5. Пераважная большасць рэспандэнтаў няпэўна трактуюць паняцце «літаратурная крыніца», нематывавана звужаючы яго рамкі. Аднак гэта не перашкаджае ўдзельнікам выпрабоўвання адэкватна ацэньваць ролю літаратурнай крыніцы ў працэсе гістарычнага пазнання.

6. Ніводны з удзельнікаў выпрабоўвання не ўспрымае дакументальны тэкст як прадукт сінтэзу аб’ектыўнага і творчага падыходаў да выкладання жыццёвага матэрыялу. У сувязі з гэтым даку-ментальны тэкст з’яўляецца для рэспандэнтаў найбольш аўтэнтычнай рэканструкцыяй мінулага, што значна павышае яго патэнцыял у фарміраванні накіраванасці грамадскай свядомасці.

Літаратура1. А в е р ь я н о в, А. Н. Системное понимание мира: методологические проблемы / А. Н. Аверьянов. – М.:

Политиздат, 1985.2. Г у р е в и ч, А. Я. Время как проблема истории культуры/ А. Я. Гуревич // Вопросы философии. – 1969. – № 3.3. К о в а л е в, С. Н., Г и ж а, А. В. Феномен времени и его интерпретация/ С. Н. Ковалев, А. В. Гижа. – Харьков:

Коллегиум, 2004. 4. Л и х а ч е в, Д. С. Будущее литературы как предмет изучения (Заметки и размышления) / Д. С. Лихачев [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// vivovoco. rsl. ru/VV/PAPERS/LITRA/FUTLIT. HTM. – Date of access: 24.02. 2008.5. С ы р о в, В. Н. Современные перспективы философии истории: поворот к нарративу / В. Н. Сыров [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// siterium. trecom. tomsk. su/syrov/Syrov_8. htm. – Date of access: 20.08.2007.6. Ф е р р о, М. Как рассказывают историю детям в разных странах мира: Пер. с фр. / М. Ферро [Электронный

ресурс]. – Mode of access: http:// scepsis. ru/library/id_914. html. – Date of access: 31.05.2008.7. Ш е с т о в, Л. И. Афины и Иерусалим /Л. И. Шестов. – М.: Азбука-классика, 2000.8. Ш т о м п е л ь, Л. А. Смыслы времени/ Л. А. Шомпель. – Ростов н/Д., 2001.

h. m. VasiLyeVa., T. i. khaRkeVich

SOME ASPECTS OF THE PERSONAL RECONSTRUCTION OF HISTORY: TO THE PROBLEM OF AUTHENTICITY

SummaryThe article considers the role of historical cognition in the activity of subjects of historical process, points out major

intentional orientations of historical cognition (IOs). The correlation between the declared and the practically realized IOs has been exposed on the experimental material. The respondents’ set of expectations has been reconstructed. The most reliable and unreliable from the respondents’ personal opinion sources of information about the past have been stated. A block of the test has been devoted to the role of the literary source, in particular, the documentary text in the process of personal reconstruction of history.



Беларуси

95


УДК 882.6.09+871.09+875.09

Ж. В. НеКРашЭВіч-КаРоТКая

ЛАЦІНАМОЎНЫ ГЕРАІЧНЫ ЭПАС БЕЛАРУСІ Ў КАНТЭКСЦЕ ЕЎРАПЕйСКАй ЭПІЧНАй ТРАДЫЦЫІ (xVI – ПЕРШАЯ ПАЛАВІНА xVII ст.)

Беларускі дзяржаўны універсітэт


У сучаснай паэтычнай тэорыі тэрмін «эпас» тлумачыцца шырока і неаднастайна. Часта ён выступае як двузначнае паняцце, якое можа ўжывацца ў значэнні паэтычнага роду (адной з трох «натуральных форм паэзіі» [Гётэ]) або паэтычнага жанру (як сінонім тэрміна «эпапея», «carmen heroicum») [5, с. 475; 7, с. 219]. Таму ў розных выданнях назіраецца значная варыятыўнасць ва ўжыванні тэрмінаў «эпас» і «эпапея»: яны або разводзяцца як радавое і відавое паняцці [1, с. 258–261], або ў якасці відавога паняцця аддаецца перавага то тэрміну «эпас» [34, с. 58, 248–252], то тэрміну «эпапея» [11, с. 1109–1114].

Двузначнасць слова «эпас», або выразу «эпічная паэзія», склалася гістарычна, і звязана гэта з тым, што «эпапея на працягу многіх стагоддзяў лічылася найбольш адэкватным увасабленнем аднаго з кірункаў развіцця любой слоўна-мастацкай творчасці» [7, с. 219]. З антычных часоў «галоўным рэпрэзентантам эпічнага роду ў паэтыцы Арыстоцеля быў эпас гамераўскі – галоўны жанр высокай эпікі» [21, с. 145]. Словы Арыстоцеля, што гамераўская эпапея «πρòς δέ τούτοις λέξει καί διανοία πάντα ύπερβέβληκεν» («моваю і багаццем думак пераўзышла ўсё») [arist. Poetica. XXiV], азначалі тое, што старажытнагрэчаскі філосаф ставіў эпапею на першае месца сярод паэтычных жанраў. Менавіта ў дачыненні да эпапеі яшчэ ў антычныя часы быў сфармуляваны найбольш аб’ёмісты і ўнармаваны звод правілаў, датычных яе складання. Існавалі даволі строгія патрабаванні адносна кампазіцыі, фабулы, сюжэта, герояў, а таксама стылёва-выяўленчых сродкаў гераічнага эпасу.

У якасці адметных рысаў эпапеі Арыстоцель вылучаў наступныя: эпапея, як і трагедыя, – гэта выяўленне сур’ёзнага, але эпапея мае просты метр і з’яўляецца дастаткова аб’ёмістым аповедам [arist. Poetica. V]; у эпапеі павінна выяўляцца цудоўнае, прычым у ёй у большай ступені, чым у трагедыі, можа дапускацца нелагічнае, у выніку чаго і ўзнікае цудоўнае [arist. Poetica. XXiV]. З усіх вышэйназваных патрабаванняў, датычных эпапеі, Гарацый на першы план вылучыў два: «выяўленне сур’ёзнага» і патрабаванне метра [horat. De arte poetica. 73–74]. На ўзор паэтычных прадпісанняў Гарацыя сфармуляваў адпаведную дэфініцыю Дыямед: «epos dicitur Graece carmen hexametron, divinarum rerum et heroicarum humanarumque comprehensio» («Эпасам па-грэчаску на-зываецца верш гекзаметрам, [гэта] спасціжэнне подзвігаў багоў, герояў і людзей») [12, f. 118 recto].

З прычыны такога трывалага атаясамлівання паняццяў «эпас» і «эпапея», як адзначае Т. Міхалоўска, у паэтычных тэорыях даўніх часоў лацінскія назвы «epica» або «epica poesis» не азначалі пачаткова паэтычнага роду. «У познеантычнай тэорыі (напрыклад, у Дыямеда), а таксама ў тэорыі рэнесансавай (напрыклад, у некаторых гуманіс тыч ных аўтараў у Польшчы ХVI ст.), – указвае даследчыца, – яны адносіліся да жанру (species), ідэнтычнага з эпапеяй» [20, s. 204]. Так, кракаўскі гуманіст пачатку XVI ст. В. Экій у адпаведнасці з прадпісаннямі Гарацыя дэкларуе ў сваім трактаце «De versificandi arte» («Пра мастацтва вершаскладання») аднясенне «carmen heroicum» да групы паэтычных тэрмінаў «a materia» («паводле сюжэта») і ўказвае, што ў творах гэтага жанру «heroum laudes et res gestae scribuntur» («апісваюцца пахвалы герояў і ратныя подзвігі») [13, p. 37 n. n.]. Італьянскі гуманіст Марк Гіеранім Віда, вершаваны паэтычны трактат

95


УДК 882.6.09+871.09+875.09

Ж. В. НеКРашЭВіч-КаРоТКая

ЛАЦІНАМОЎНЫ ГЕРАІЧНЫ ЭПАС БЕЛАРУСІ Ў КАНТЭКСЦЕ ЕЎРАПЕйСКАй ЭПІЧНАй ТРАДЫЦЫІ (xVI – ПЕРШАЯ ПАЛАВІНА xVII ст.)

Беларускі дзяржаўны універсітэт


У сучаснай паэтычнай тэорыі тэрмін «эпас» тлумачыцца шырока і неаднастайна. Часта ён выступае як двузначнае паняцце, якое можа ўжывацца ў значэнні паэтычнага роду (адной з трох «натуральных форм паэзіі» [Гётэ]) або паэтычнага жанру (як сінонім тэрміна «эпапея», «carmen heroicum») [5, с. 475; 7, с. 219]. Таму ў розных выданнях назіраецца значная варыятыўнасць ва ўжыванні тэрмінаў «эпас» і «эпапея»: яны або разводзяцца як радавое і відавое паняцці [1, с. 258–261], або ў якасці відавога паняцця аддаецца перавага то тэрміну «эпас» [34, с. 58, 248–252], то тэрміну «эпапея» [11, с. 1109–1114].

Двузначнасць слова «эпас», або выразу «эпічная паэзія», склалася гістарычна, і звязана гэта з тым, што «эпапея на працягу многіх стагоддзяў лічылася найбольш адэкватным увасабленнем аднаго з кірункаў развіцця любой слоўна-мастацкай творчасці» [7, с. 219]. З антычных часоў «галоўным рэпрэзентантам эпічнага роду ў паэтыцы Арыстоцеля быў эпас гамераўскі – галоўны жанр высокай эпікі» [21, с. 145]. Словы Арыстоцеля, што гамераўская эпапея «πρòς δέ τούτοις λέξει καί διανοία πάντα ύπερβέβληκεν» («моваю і багаццем думак пераўзышла ўсё») [arist. Poetica. XXiV], азначалі тое, што старажытнагрэчаскі філосаф ставіў эпапею на першае месца сярод паэтычных жанраў. Менавіта ў дачыненні да эпапеі яшчэ ў антычныя часы быў сфармуляваны найбольш аб’ёмісты і ўнармаваны звод правілаў, датычных яе складання. Існавалі даволі строгія патрабаванні адносна кампазіцыі, фабулы, сюжэта, герояў, а таксама стылёва-выяўленчых сродкаў гераічнага эпасу.

У якасці адметных рысаў эпапеі Арыстоцель вылучаў наступныя: эпапея, як і трагедыя, – гэта выяўленне сур’ёзнага, але эпапея мае просты метр і з’яўляецца дастаткова аб’ёмістым аповедам [arist. Poetica. V]; у эпапеі павінна выяўляцца цудоўнае, прычым у ёй у большай ступені, чым у трагедыі, можа дапускацца нелагічнае, у выніку чаго і ўзнікае цудоўнае [arist. Poetica. XXiV]. З усіх вышэйназваных патрабаванняў, датычных эпапеі, Гарацый на першы план вылучыў два: «выяўленне сур’ёзнага» і патрабаванне метра [horat. De arte poetica. 73–74]. На ўзор паэтычных прадпісанняў Гарацыя сфармуляваў адпаведную дэфініцыю Дыямед: «epos dicitur Graece carmen hexametron, divinarum rerum et heroicarum humanarumque comprehensio» («Эпасам па-грэчаску на-зываецца верш гекзаметрам, [гэта] спасціжэнне подзвігаў багоў, герояў і людзей») [12, f. 118 recto].

З прычыны такога трывалага атаясамлівання паняццяў «эпас» і «эпапея», як адзначае Т. Міхалоўска, у паэтычных тэорыях даўніх часоў лацінскія назвы «epica» або «epica poesis» не азначалі пачаткова паэтычнага роду. «У познеантычнай тэорыі (напрыклад, у Дыямеда), а таксама ў тэорыі рэнесансавай (напрыклад, у некаторых гуманіс тыч ных аўтараў у Польшчы ХVI ст.), – указвае даследчыца, – яны адносіліся да жанру (species), ідэнтычнага з эпапеяй» [20, s. 204]. Так, кракаўскі гуманіст пачатку XVI ст. В. Экій у адпаведнасці з прадпісаннямі Гарацыя дэкларуе ў сваім трактаце «De versificandi arte» («Пра мастацтва вершаскладання») аднясенне «carmen heroicum» да групы паэтычных тэрмінаў «a materia» («паводле сюжэта») і ўказвае, што ў творах гэтага жанру «heroum laudes et res gestae scribuntur» («апісваюцца пахвалы герояў і ратныя подзвігі») [13, p. 37 n. n.]. Італьянскі гуманіст Марк Гіеранім Віда, вершаваны паэтычны трактат



Беларуси

96

якога ўпершыню пабачыў свет у 1527 г., адзначыўшы разнастайнасць паэтычных жанраў, падкрэсліў: «sed nullum e numero carmen praestantius omni, // Quam quo post divos heroum facta recensent, // Versibus unde etiam nomen fecere minores» («Аднак з усяго мноства [паэтычных твораў] няма ніводнага паэтычнага твора больш выдатнага, чым той, у якім распавядаюць спачат-ку пра багоў, а потым пра подзвігі герояў, адкуль і далі нашчадкі назву вершам») [35, p. 4–5 n.n.]. У адно сэнсавае цэлае ўвязваў тэрміны «эпас» і «эпапея» адзін з найбольш вядомых тэарэтыкаў літаратуры канца XVI ст. Якуб Пантан. Ён пісаў: «sed cum epos proprie magisque poeticam locutionem, propter eius nobilitatem (versum scilicet) quam aliam significet (ut ποιειν quoque kat’εξοχην vatibus tribuitur) rursum ob gravitatem, stabilitatem, amplitudinem, excellentiam ad hexametrum carmen transfertur diciturque haec poesis εποποια, et huius compositores epici» («Паколькі ўласна [назва] «эпас», з прычыны яго высакароднасці (г. зн. вершаванай формы), хутчэй за ўсё, азначае паэтычны аповед, а не штосьці іншае (і нават [гэтае слова] расцэньваецца паэтамі пераважна як [вытворнае ад] ποιειν [‘рабіць, чыніць’]), а з другога боку, з прычыны важкасці, устойлівасці, значнасці, выдатнасці пераносіцца на верш [складзены] гекзаметрам, то гэты паэтычны твор называецца эпапеяй, а яе складальнікі – эпікамі») [30, p. 54–55].

Змяшэнне (узаемазамяняльнасць) паняццяў «эпічнай» і «гераічнай» паэзіі захоўвалася на тэарэтычным узроўні даволі доўга. Нават нямецкі вучоны другой паловы XVII ст. Міхаэль Пексэнфельдэр пісаў: «secundum horatium sex Poetarum ordines: heroici, seu epici, elegiaci, Lyrici, Jambici, comici, Tragici» («Паводле Гарацыя [існуе] шэсць разрадаў паэтаў: гераічныя, або эпічныя, элегічныя, лірычныя, ямбічныя, камічныя, трагічныя») [29, с. 341]. З другога боку, у эпоху Барока фарміруецца адрозненне ў падыходах да тлумачэння тэрміна «эпас» – як відавога і як родавага паняццяў. Прынамсі poeta-laureatus Мацей Казімір Сарбеўскі ў сваім трактаце «De perfecta poesi, sive Vergilius et homerus» («Пра дасканалую паэзію, або Вергілій і Гамер») даволі падрабязна гаворыць спачатку пра эпічную паэзію як «сarmen heroicum». Вучоны прапануе наступную дэфініцыю: «epica poesis est narratio imitativa actionis heroicae unius, magnae, illustris, integrae, cum eventu» («Эпічная паэзія – гэта наследаўнічы расповед пра адзін вялікі высакарод-ны бездакорны гераічны ўчынак з пэўным вынікам») [sarb. De perf. i.9, p. 24.25–26; 33]. Толькі ў ІХ раздзеле трактата Сарбеўскі звярнуў увагу на «недасканалыя» жанры гераічнай паэзіі – сатыру, буколіку і замалёўку («сільву»), а таксама на тыя, якія належаць да гераічнай паэзіі, паколькі карыстаюцца гераічным вершам (гімны, панегірыкі або эпіцэдыі). Самым дасканалым гераічным жанрам ён лічыць эпапею.

У межах лацінскай паэзіі ў Вялікім княстве Літоўскім і Польскай Кароне расквітнела менавіта эпапея, якая ў тэрмінах сучаснага літаратуразнаўства ёсць нішто іншае, як «эпічная паэма», адзін з жанраў ліра-эпічнай паэзіі [6, с. 493]. Тэрмін «эпапея», або «эпічная паэма», у кантэксце нашага даследавання можа ўжывацца паралельна з іншымі – такімі, як «эпас» (у вузкім (родавым) сэнсе), «гераічны эпас» або «сarmen heroiсum». Фарміраванне гэтага жанру ў кніжнай паэзіі беларускага, літоўскага, польскага, украінскага народаў было звязана з адраджэн- нем традыцый антычнасці ў культуры Цэнтральнай і Усходняй Еўропы эпохі Рэнесансу. Нашы сarmina heroica на лацінскай мове, у адрозненне ад chanson de geste у сярэднявечных літаратурах іншых еўрапейскіх народаў, былі арыентаваны на класічныя традыцыі эпічнай паэзіі Старажытнай Грэцыі і Рыма. Мастацкімі ўзорамі паэтычнага эпа су ў рэнесансавай літаратуры з пункту гледжання жанравай прыроды лічыліся «Іліяда» і «Адысея», хаця «распаўсюджанне структуры эпапеі адбылося, галоўным чынам, праз пасрэдніцтва рымскага эпасу» [25, s. 224]. Паэтычнае майстэрства Вергілія – аўтара, які найбольш шанаваўся ў хрыс-ціянскай Еўропе, – прызнавалася ўзорным.

Абавязковым і нязменным у дачыненні да «carmen heroicum» лічылася ў першую чаргу патрабаванне метра. Яшчэ Арыстоцель лічыў, што жанры паэзіі аб’ядноўваюць паводле метрычных асаблівасцей, «ούχ ώς κατά τήν μίμησιν ποιητάς άλλά κοινή κατα τό μέτρον προσαγορεύοντες» («даючы паэтам назвы не паводле сутнасці іх творчасці, а паводле агульнасці іх метра») [arist. Poetica. і]. Следам за Арыстоцелем усе класічныя паэтыкі паслядоўна пастуліравалі, што дактылічны гекзаметр быў адзіным магчымым памерам для стварэння эпапеі. Што да канкрэтных правілаў складання, то найбольш дэталёва і падрабязна распавёў пра іх Мацей Казімір Сарбеўскі

96

якога ўпершыню пабачыў свет у 1527 г., адзначыўшы разнастайнасць паэтычных жанраў, падкрэсліў: «sed nullum e numero carmen praestantius omni, // Quam quo post divos heroum facta recensent, // Versibus unde etiam nomen fecere minores» («Аднак з усяго мноства [паэтычных твораў] няма ніводнага паэтычнага твора больш выдатнага, чым той, у якім распавядаюць спачат-ку пра багоў, а потым пра подзвігі герояў, адкуль і далі нашчадкі назву вершам») [35, p. 4–5 n.n.]. У адно сэнсавае цэлае ўвязваў тэрміны «эпас» і «эпапея» адзін з найбольш вядомых тэарэтыкаў літаратуры канца XVI ст. Якуб Пантан. Ён пісаў: «sed cum epos proprie magisque poeticam locutionem, propter eius nobilitatem (versum scilicet) quam aliam significet (ut ποιειν quoque kat’εξοχην vatibus tribuitur) rursum ob gravitatem, stabilitatem, amplitudinem, excellentiam ad hexametrum carmen transfertur diciturque haec poesis εποποια, et huius compositores epici» («Паколькі ўласна [назва] «эпас», з прычыны яго высакароднасці (г. зн. вершаванай формы), хутчэй за ўсё, азначае паэтычны аповед, а не штосьці іншае (і нават [гэтае слова] расцэньваецца паэтамі пераважна як [вытворнае ад] ποιειν [‘рабіць, чыніць’]), а з другога боку, з прычыны важкасці, устойлівасці, значнасці, выдатнасці пераносіцца на верш [складзены] гекзаметрам, то гэты паэтычны твор называецца эпапеяй, а яе складальнікі – эпікамі») [30, p. 54–55].

Змяшэнне (узаемазамяняльнасць) паняццяў «эпічнай» і «гераічнай» паэзіі захоўвалася на тэарэтычным узроўні даволі доўга. Нават нямецкі вучоны другой паловы XVII ст. Міхаэль Пексэнфельдэр пісаў: «secundum horatium sex Poetarum ordines: heroici, seu epici, elegiaci, Lyrici, Jambici, comici, Tragici» («Паводле Гарацыя [існуе] шэсць разрадаў паэтаў: гераічныя, або эпічныя, элегічныя, лірычныя, ямбічныя, камічныя, трагічныя») [29, с. 341]. З другога боку, у эпоху Барока фарміруецца адрозненне ў падыходах да тлумачэння тэрміна «эпас» – як відавога і як родавага паняццяў. Прынамсі poeta-laureatus Мацей Казімір Сарбеўскі ў сваім трактаце «De perfecta poesi, sive Vergilius et homerus» («Пра дасканалую паэзію, або Вергілій і Гамер») даволі падрабязна гаворыць спачатку пра эпічную паэзію як «сarmen heroicum». Вучоны прапануе наступную дэфініцыю: «epica poesis est narratio imitativa actionis heroicae unius, magnae, illustris, integrae, cum eventu» («Эпічная паэзія – гэта наследаўнічы расповед пра адзін вялікі высакарод-ны бездакорны гераічны ўчынак з пэўным вынікам») [sarb. De perf. i.9, p. 24.25–26; 33]. Толькі ў ІХ раздзеле трактата Сарбеўскі звярнуў увагу на «недасканалыя» жанры гераічнай паэзіі – сатыру, буколіку і замалёўку («сільву»), а таксама на тыя, якія належаць да гераічнай паэзіі, паколькі карыстаюцца гераічным вершам (гімны, панегірыкі або эпіцэдыі). Самым дасканалым гераічным жанрам ён лічыць эпапею.

У межах лацінскай паэзіі ў Вялікім княстве Літоўскім і Польскай Кароне расквітнела менавіта эпапея, якая ў тэрмінах сучаснага літаратуразнаўства ёсць нішто іншае, як «эпічная паэма», адзін з жанраў ліра-эпічнай паэзіі [6, с. 493]. Тэрмін «эпапея», або «эпічная паэма», у кантэксце нашага даследавання можа ўжывацца паралельна з іншымі – такімі, як «эпас» (у вузкім (родавым) сэнсе), «гераічны эпас» або «сarmen heroiсum». Фарміраванне гэтага жанру ў кніжнай паэзіі беларускага, літоўскага, польскага, украінскага народаў было звязана з адраджэн- нем традыцый антычнасці ў культуры Цэнтральнай і Усходняй Еўропы эпохі Рэнесансу. Нашы сarmina heroica на лацінскай мове, у адрозненне ад chanson de geste у сярэднявечных літаратурах іншых еўрапейскіх народаў, былі арыентаваны на класічныя традыцыі эпічнай паэзіі Старажытнай Грэцыі і Рыма. Мастацкімі ўзорамі паэтычнага эпа су ў рэнесансавай літаратуры з пункту гледжання жанравай прыроды лічыліся «Іліяда» і «Адысея», хаця «распаўсюджанне структуры эпапеі адбылося, галоўным чынам, праз пасрэдніцтва рымскага эпасу» [25, s. 224]. Паэтычнае майстэрства Вергілія – аўтара, які найбольш шанаваўся ў хрыс-ціянскай Еўропе, – прызнавалася ўзорным.

Абавязковым і нязменным у дачыненні да «carmen heroicum» лічылася ў першую чаргу патрабаванне метра. Яшчэ Арыстоцель лічыў, што жанры паэзіі аб’ядноўваюць паводле метрычных асаблівасцей, «ούχ ώς κατά τήν μίμησιν ποιητάς άλλά κοινή κατα τό μέτρον προσαγορεύοντες» («даючы паэтам назвы не паводле сутнасці іх творчасці, а паводле агульнасці іх метра») [arist. Poetica. і]. Следам за Арыстоцелем усе класічныя паэтыкі паслядоўна пастуліравалі, што дактылічны гекзаметр быў адзіным магчымым памерам для стварэння эпапеі. Што да канкрэтных правілаў складання, то найбольш дэталёва і падрабязна распавёў пра іх Мацей Казімір Сарбеўскі



Беларуси

97

ў вышэйзгаданым трактаце. Сфармуляваў ён гэтыя правілы на грунце скрупулёзнага аналізу мастацкай практыкі папярэдніх паэтаў.

1. «Proprie poeta versari circa universalia debet» («Уласна кажучы, паэт павінен звяртаць увагу на агульныя тэмы») [sarb. De perf. ii. 3, p. 28, 29]. Менавіта з гэтай прычыны ў экспазіцыі любой антычнай эпапеі прысутнічае зварот да Музы, паколькі сам вобраз апякункі паэта – ужо дастаткова высокая ступень паэтычнага абагульнення.

2. Непасрэдна з інвакацыяй да Музы павінен спалучацца «universalis thesis, quomodo se aliquis heros juxta civilis vitae perfectionem in ea actione gereret» («агульны тэзіс, якім чынам той ці іншы герой паводзіць сябе ў адпаведнасці з уяўленнем пра вышэйшую дасканаласць грамадскага жыцця») [sarb. De perf. II. 3, p. 29, 1‒3]. Патрабаванне «агульнага тэзіса» на практыцы азначала тое, што літаральна ў першых радках эпапеі паэт фармуляваў тэму твора, акцэнтаваў галоўную сюжэт-ную лінію, галоўных персанажаў. Успомнім, што «Іліяда» пачыналася са слова «гнеў» (Μῆνιν), паколькі цэнтральная тэма твора – гнеў Ахіла, які парушае згоду ў стане саюзнікаў-ахейцаў. У «Адысеі» Гамер просіць Музу спяваць пра «мужа» (Ἄνδρα µοι ἔννεπε, µοῦσα), і, насамрэч, у цэнтры ўвагі аўтара – доўгія прыгоды і вандраванні гэтага «мужа» – Адысея.

3. Задача стварэння «herois absolutissimi» («абсалютна дасканалага героя»), якая грунтуец-ца на арыстоцелеўскім тэзісе адзінства вобраза. Гэты герой павінен увасабляць у сабе найбольш агульны маральны ідэал [Sarb. De perf., II. 7].

4. Неабходнасць стварэння мастацкай прасторы як сцэны для дзей нас ці галоўнага героя. Менавіта так, па словах Сарбеўскага, Вергілій, «quasi alter quidam imaginarii ducis deus et molitor, primum illi veluti in tabula theatrum erigit et regionem instar pictoris duplicem circum pingit, quae pars in epico genere vocari potest cosmographia maris et terrae» («быццам бы нейкі іншы Бог і ства-ральнік уяўнага правадыра, найперш, быццам бы на карціне, збудаваў для яго сцэну, а таксама, накшталт мастака, намаляваў навокал двайную прастору, і гэтую частку ў эпічным жанры можна назваць касмаграфіяй мора і зямлі») [sarb. De perf. i. 1, p. 7, 5–9].

Усё сказанае вышэй мае непасрэднае дачыненне да спецыфікі паэтычнай творчасці Яна Вісліц-кага, які стварыў адзін з першых узораў гераічнай эпапеі ў паэзіі перыяду ранняга Рэнесансу. Яго «Пруская вайна» (Кракаў, 1516; 1055 радкоў дактылічнага гекзаметра) была фармальна арыен-тавана на класічныя ўзоры антычнай эпічнай паэзіі. Экспазіцыя паэмы, канцэпцыяй якой, па выразу Кшыштафа Кёлера, аўтар «абавязаны эпікам» [17, s. 187], нясе ў сабе значны след захаплен-ня рыторыкай у інтэлектуальным асяроддзі Кракаўскага універсітэта пачатку XVI ст., сярод вучняў магістра Паўла Русіна з Кросна (адным з якіх быў Ян з Вісліцы). Уступная частка «Прускай вайны» займае цэлых 109 пачатковых гекзаметраў! У першых радках першай кнігі сфармулявана неабходная і традыцыйная «заяўка» тэмы твора (thesis universalis), прычым выкладзена яна, згодна з патрабаваннямі Арыстоцеля, дастаткова абагульнена:

Felix astrigeri veniens de cardine mundiFama trucis nimium, Rex invictissime, bellisanguineo reboat multum madefacta triumphoFortis avi tollendo tui ad fastigia caeliGesta… [Visl. Bellum I. 1–5]*.

(Слаўная чутка пра надзвычайна суровую вайну, о непераможны кароль, прыйшоўшы ад зор-нага полюса свету, прасякнутая батальным трыумфам, азвалася гучна, узносячы да нябесных вышыняў подзвігі твайго магутнага продка [Ягайлы. – аўт.].)

Зварот да Музаў паэт-хрысціянін у экспазіцыі свайго эпічнага твора замяшчае зваротам да Багародзіцы: «o Virgo, nitidi clarissima ianua caeli» («Панна, найцудоўнейшы пачатак светлага неба») [Visl. Bellum I, 95]. «Абсалютна дасканалым» у паэме аказваецца кароль Ягайла. С. Лэмпіцкі трапна заўважыў, што Ян з Вісліцы задумаў стварыць своеасаблівую «Ягеланіду» [19, s. 225] – эпапею ў гонар вялікага караля Ягайлы і яго нашчадкаў.

* Апошняе навуковае перавыданне твораў Яна Вісліцкага, сабраных у кнізе «Пруская вайна» [36], з іх перакладам на беларускую мову зроблена ў 2005 г. [37]. Паэтычныя радкі паэмы «Пруская вайна» нумаруюцца ў гэтым выданні ў межах кожнай з трох частак твора.

97

ў вышэйзгаданым трактаце. Сфармуляваў ён гэтыя правілы на грунце скрупулёзнага аналізу мастацкай практыкі папярэдніх паэтаў.

1. «Proprie poeta versari circa universalia debet» («Уласна кажучы, паэт павінен звяртаць увагу на агульныя тэмы») [sarb. De perf. ii. 3, p. 28, 29]. Менавіта з гэтай прычыны ў экспазіцыі любой антычнай эпапеі прысутнічае зварот да Музы, паколькі сам вобраз апякункі паэта – ужо дастаткова высокая ступень паэтычнага абагульнення.

2. Непасрэдна з інвакацыяй да Музы павінен спалучацца «universalis thesis, quomodo se aliquis heros juxta civilis vitae perfectionem in ea actione gereret» («агульны тэзіс, якім чынам той ці іншы герой паводзіць сябе ў адпаведнасці з уяўленнем пра вышэйшую дасканаласць грамадскага жыцця») [sarb. De perf. II. 3, p. 29, 1‒3]. Патрабаванне «агульнага тэзіса» на практыцы азначала тое, што літаральна ў першых радках эпапеі паэт фармуляваў тэму твора, акцэнтаваў галоўную сюжэт-ную лінію, галоўных персанажаў. Успомнім, што «Іліяда» пачыналася са слова «гнеў» (Μῆνιν), паколькі цэнтральная тэма твора – гнеў Ахіла, які парушае згоду ў стане саюзнікаў-ахейцаў. У «Адысеі» Гамер просіць Музу спяваць пра «мужа» (Ἄνδρα µοι ἔννεπε, µοῦσα), і, насамрэч, у цэнтры ўвагі аўтара – доўгія прыгоды і вандраванні гэтага «мужа» – Адысея.

3. Задача стварэння «herois absolutissimi» («абсалютна дасканалага героя»), якая грунтуец-ца на арыстоцелеўскім тэзісе адзінства вобраза. Гэты герой павінен увасабляць у сабе найбольш агульны маральны ідэал [Sarb. De perf., II. 7].

4. Неабходнасць стварэння мастацкай прасторы як сцэны для дзей нас ці галоўнага героя. Менавіта так, па словах Сарбеўскага, Вергілій, «quasi alter quidam imaginarii ducis deus et molitor, primum illi veluti in tabula theatrum erigit et regionem instar pictoris duplicem circum pingit, quae pars in epico genere vocari potest cosmographia maris et terrae» («быццам бы нейкі іншы Бог і ства-ральнік уяўнага правадыра, найперш, быццам бы на карціне, збудаваў для яго сцэну, а таксама, накшталт мастака, намаляваў навокал двайную прастору, і гэтую частку ў эпічным жанры можна назваць касмаграфіяй мора і зямлі») [sarb. De perf. i. 1, p. 7, 5–9].

Усё сказанае вышэй мае непасрэднае дачыненне да спецыфікі паэтычнай творчасці Яна Вісліц-кага, які стварыў адзін з першых узораў гераічнай эпапеі ў паэзіі перыяду ранняга Рэнесансу. Яго «Пруская вайна» (Кракаў, 1516; 1055 радкоў дактылічнага гекзаметра) была фармальна арыен-тавана на класічныя ўзоры антычнай эпічнай паэзіі. Экспазіцыя паэмы, канцэпцыяй якой, па выразу Кшыштафа Кёлера, аўтар «абавязаны эпікам» [17, s. 187], нясе ў сабе значны след захаплен-ня рыторыкай у інтэлектуальным асяроддзі Кракаўскага універсітэта пачатку XVI ст., сярод вучняў магістра Паўла Русіна з Кросна (адным з якіх быў Ян з Вісліцы). Уступная частка «Прускай вайны» займае цэлых 109 пачатковых гекзаметраў! У першых радках першай кнігі сфармулявана неабходная і традыцыйная «заяўка» тэмы твора (thesis universalis), прычым выкладзена яна, згодна з патрабаваннямі Арыстоцеля, дастаткова абагульнена:

Felix astrigeri veniens de cardine mundiFama trucis nimium, Rex invictissime, bellisanguineo reboat multum madefacta triumphoFortis avi tollendo tui ad fastigia caeliGesta… [Visl. Bellum I. 1–5]*.

(Слаўная чутка пра надзвычайна суровую вайну, о непераможны кароль, прыйшоўшы ад зор-нага полюса свету, прасякнутая батальным трыумфам, азвалася гучна, узносячы да нябесных вышыняў подзвігі твайго магутнага продка [Ягайлы. – аўт.].)

Зварот да Музаў паэт-хрысціянін у экспазіцыі свайго эпічнага твора замяшчае зваротам да Багародзіцы: «o Virgo, nitidi clarissima ianua caeli» («Панна, найцудоўнейшы пачатак светлага неба») [Visl. Bellum I, 95]. «Абсалютна дасканалым» у паэме аказваецца кароль Ягайла. С. Лэмпіцкі трапна заўважыў, што Ян з Вісліцы задумаў стварыць своеасаблівую «Ягеланіду» [19, s. 225] – эпапею ў гонар вялікага караля Ягайлы і яго нашчадкаў.

* Апошняе навуковае перавыданне твораў Яна Вісліцкага, сабраных у кнізе «Пруская вайна» [36], з іх перакладам на беларускую мову зроблена ў 2005 г. [37]. Паэтычныя радкі паэмы «Пруская вайна» нумаруюцца ў гэтым выданні ў межах кожнай з трох частак твора.



Беларуси

98

Пагроза ваеннага захопу, якая навісла над еўрапейскімі дзяржавамі з боку Асманскай імперыі і Крымскага ханства ў пачатку XVI ст., не магла застацца па-за ўвагаю лацінамоўных паэтаў-эпікаў. Інтэлектуальныя і творчыя інтэнцыі мастакоў слова былі скіраваныя на акцэнтаванне гэтай праблемы (так, у польскай літаратуры фарміруецца цэлы цыкл антытурэцкіх паэтычных твораў, які Ю. Новак-Длужэўскі назваў «турцыкамі» [26, s. 93–97]). Аднак «турэцка-татарская» тэматыка найбольш плённа распрацоўвалася ў межах элегіч най паэзіі. Вось чаму Мікалай Гусоўскі стварае свае антытурэцкія паводле ідэйнай дамінанты паэмы – «Песню пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго» (1523), а таксама «Пра перамогу над туркамі» (1524) – не гекзамет-рам, а элегічным двувершам. Праўда, развіццё мастацкай задумы «Песні пра зубра» яўна было звязана з уплывам на творчасць Мікалая Гусоўскага традыцый героіка-эпічнай паэзіі. Так, вобраз вялікага князя Вітаўта, які займае важнае месца ў паэме, многімі сваімі рысамі адпавядае «абсалютна дасканаламу» герою класічнай эпапеі.

У сярэдзіне XVI ст. у сувязі з пашырэннем рэфармацыйнага руху ў літаратуры Беларусі назіраецца часовае затуханне лацінамоўнага вершавання наогул. У гэты час вялікія эпічныя формы прадстаўлены ў творчасці іншаземных паэтаў, якія жылі і працавалі ў Вялікім княстве Літоўскім у 50–60-х гг. Так, сапраўдным майстрам эпіка-панегірычнага лацінамоўнага вершаван-ня быў Іяган Мылій (? – 1575), які ў 60-х гадах быў прыдворным паэтам і настаўнікам дзяцей князя Грыгорыя Хадкевіча. З-пад яго пяра выйшаў цэлы шэраг вялікіх паэтычных твораў, складзе-ных гекзаметрам, у якіх апяваліся гераічныя падзеі мінуўшчыны і сучаснасці. У рэчышчы анты-турэцкай тэматыкі вырашана паэма «ad inclytos christianorum contra Turcam milites Παραίνεσις» («Напамін славутым хрысціянскім змагарам з туркам» [22, p. 102–108 n. n.], а ў паэме «Victoria de moschis reportata per... D. Gregorium chоdcevitium» («Перамога над маскоўцамі, здабытая … П. Грыгорыем Хадкевічам») услаўляецца перамога, атрыманая войскам Грыгорыя Хадкевіча 7 лютага 1564 г. над войскам маскоўскага князя Сярэбранага пад Оршай [22, p. 343–346 n. n.]. Абодва творы – невялікія па аб’ёму, і рысы эпікі цесна пераплятаюцца тут з рысамі панегірызму. Бліжэй да формы эпапеі стаіць аб’ёмістая паэма І. Мылія «Ιερονικων [libri duo]» («Гіэронікі [у дзвюх частках]»). Назва «гіэронікі» з’явілася ў творчасці старажытнагрэчаскага паэта V ст. да Р. Х. Піндара, які склаў шэраг панегірычных вершаў у гонар валадара Гіерона Сіракузскага. Менавіта так – «Гіэронікі» – І. Мылій назваў сваю паэму, прысвечаную змагарам з ворагамі Айчыны – царам і суддзям Іудзеі біблейскіх часоў, а таксама манархам Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, у тым ліку – каралям Яну Альберту і Жыгімонту Першаму [22, p. 7–108 n. n.]. Пра імкненне аўтара наследаваць у гэтым творы Вергілію сведчыць зачын, які яўна перагукаецца з зачынам «Энеіды»: «arma, ducesque cano, divinaque proelia regum» («Апяваю зброю і правадыроў, святыя войны каралёў») [22, p. 7 n. n].

З сярэдзіны XVI ст. пачынае фарміравацца так званы «лівонскі цыкл» паэзіі, г. зн. узнікаюць паэтычныя творы, прысвечаныя тым ці іншым падзеям, этапам і героям Лівонскай (Інфлянцкай) вайны, якая доўжылася з 1558 па 1582 г. Многія з гэтых твораў паводле фармальных прыкметаў адносяцца да жанру carmen heroicum і напісаны на лацінскай мове. Не ў апошнюю чаргу гэта звязана з тым, што кароль Стэфан Баторый не ведаў польскай мовы [27, s. 112], з усімі размаўляў па-лацінску, а да таго ж «цікавіўся літаратурай і ўмеў падначаліць яе сваім мэтам» [18, s. 418]. Прычына лацінамоўнасці «лівонскіх» паэм звязана яшчэ і з іх рэпрэзентатыўным характарам: яны былі арыентаваныя не толькі на айчыннага, але і на замежнага чытача. Нездарма менавіта паэмы «лівонскага цыкла» з’яўляліся ў друкарнях не толькі Вільні і Кракава, але таксама Балоньі і Падуі. Так, балонскі шкаляр Ян Старыконь Семушоўскі апісаў у сваёй паэме «conflictus ad nevelam Polonorum cum moschis» («Сутычка палякаў з маскоўцамі пад Невелем») пачатковы этап Лівонскай вайны. Гэты твор, які пабачыў свет у 1568 г. у Балоньі, мае аб’ём каля 1400 радкоў гекзамет- ра і адносіцца да жанру «carmen heroicum». На пачатку твора знаходзім неабходны «thesis universalis»: «Quo duce moschorum, vicisti auguste Tyrannum // <...> // hoc primum mihi surgit opus» («Пад чыім кіраўніцтвам ты, о Аўгуст, перамог тырана маскоўцаў, <...> — найперш пра гэта распавядае мой твор») [34, p. 11 n. n.]. Гэтымі словамі паэт акрэсліў сутнасць паходу пад Невель войска Вялікага княства Літоўскага ў 1562 г. – паходу, які, па словах Ю. Новака-Длужэўскага стаўся прэлюдыяй нападу войскаў Івана Грознага на Лівонію зімою 1562–1563 гг. [27, s. 114]. Перш чым папрасіць

98

Пагроза ваеннага захопу, якая навісла над еўрапейскімі дзяржавамі з боку Асманскай імперыі і Крымскага ханства ў пачатку XVI ст., не магла застацца па-за ўвагаю лацінамоўных паэтаў-эпікаў. Інтэлектуальныя і творчыя інтэнцыі мастакоў слова былі скіраваныя на акцэнтаванне гэтай праблемы (так, у польскай літаратуры фарміруецца цэлы цыкл антытурэцкіх паэтычных твораў, які Ю. Новак-Длужэўскі назваў «турцыкамі» [26, s. 93–97]). Аднак «турэцка-татарская» тэматыка найбольш плённа распрацоўвалася ў межах элегіч най паэзіі. Вось чаму Мікалай Гусоўскі стварае свае антытурэцкія паводле ідэйнай дамінанты паэмы – «Песню пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго» (1523), а таксама «Пра перамогу над туркамі» (1524) – не гекзамет-рам, а элегічным двувершам. Праўда, развіццё мастацкай задумы «Песні пра зубра» яўна было звязана з уплывам на творчасць Мікалая Гусоўскага традыцый героіка-эпічнай паэзіі. Так, вобраз вялікага князя Вітаўта, які займае важнае месца ў паэме, многімі сваімі рысамі адпавядае «абсалютна дасканаламу» герою класічнай эпапеі.

У сярэдзіне XVI ст. у сувязі з пашырэннем рэфармацыйнага руху ў літаратуры Беларусі назіраецца часовае затуханне лацінамоўнага вершавання наогул. У гэты час вялікія эпічныя формы прадстаўлены ў творчасці іншаземных паэтаў, якія жылі і працавалі ў Вялікім княстве Літоўскім у 50–60-х гг. Так, сапраўдным майстрам эпіка-панегірычнага лацінамоўнага вершаван-ня быў Іяган Мылій (? – 1575), які ў 60-х гадах быў прыдворным паэтам і настаўнікам дзяцей князя Грыгорыя Хадкевіча. З-пад яго пяра выйшаў цэлы шэраг вялікіх паэтычных твораў, складзе-ных гекзаметрам, у якіх апяваліся гераічныя падзеі мінуўшчыны і сучаснасці. У рэчышчы анты-турэцкай тэматыкі вырашана паэма «ad inclytos christianorum contra Turcam milites Παραίνεσις» («Напамін славутым хрысціянскім змагарам з туркам» [22, p. 102–108 n. n.], а ў паэме «Victoria de moschis reportata per... D. Gregorium chоdcevitium» («Перамога над маскоўцамі, здабытая … П. Грыгорыем Хадкевічам») услаўляецца перамога, атрыманая войскам Грыгорыя Хадкевіча 7 лютага 1564 г. над войскам маскоўскага князя Сярэбранага пад Оршай [22, p. 343–346 n. n.]. Абодва творы – невялікія па аб’ёму, і рысы эпікі цесна пераплятаюцца тут з рысамі панегірызму. Бліжэй да формы эпапеі стаіць аб’ёмістая паэма І. Мылія «Ιερονικων [libri duo]» («Гіэронікі [у дзвюх частках]»). Назва «гіэронікі» з’явілася ў творчасці старажытнагрэчаскага паэта V ст. да Р. Х. Піндара, які склаў шэраг панегірычных вершаў у гонар валадара Гіерона Сіракузскага. Менавіта так – «Гіэронікі» – І. Мылій назваў сваю паэму, прысвечаную змагарам з ворагамі Айчыны – царам і суддзям Іудзеі біблейскіх часоў, а таксама манархам Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, у тым ліку – каралям Яну Альберту і Жыгімонту Першаму [22, p. 7–108 n. n.]. Пра імкненне аўтара наследаваць у гэтым творы Вергілію сведчыць зачын, які яўна перагукаецца з зачынам «Энеіды»: «arma, ducesque cano, divinaque proelia regum» («Апяваю зброю і правадыроў, святыя войны каралёў») [22, p. 7 n. n].

З сярэдзіны XVI ст. пачынае фарміравацца так званы «лівонскі цыкл» паэзіі, г. зн. узнікаюць паэтычныя творы, прысвечаныя тым ці іншым падзеям, этапам і героям Лівонскай (Інфлянцкай) вайны, якая доўжылася з 1558 па 1582 г. Многія з гэтых твораў паводле фармальных прыкметаў адносяцца да жанру carmen heroicum і напісаны на лацінскай мове. Не ў апошнюю чаргу гэта звязана з тым, што кароль Стэфан Баторый не ведаў польскай мовы [27, s. 112], з усімі размаўляў па-лацінску, а да таго ж «цікавіўся літаратурай і ўмеў падначаліць яе сваім мэтам» [18, s. 418]. Прычына лацінамоўнасці «лівонскіх» паэм звязана яшчэ і з іх рэпрэзентатыўным характарам: яны былі арыентаваныя не толькі на айчыннага, але і на замежнага чытача. Нездарма менавіта паэмы «лівонскага цыкла» з’яўляліся ў друкарнях не толькі Вільні і Кракава, але таксама Балоньі і Падуі. Так, балонскі шкаляр Ян Старыконь Семушоўскі апісаў у сваёй паэме «conflictus ad nevelam Polonorum cum moschis» («Сутычка палякаў з маскоўцамі пад Невелем») пачатковы этап Лівонскай вайны. Гэты твор, які пабачыў свет у 1568 г. у Балоньі, мае аб’ём каля 1400 радкоў гекзамет- ра і адносіцца да жанру «carmen heroicum». На пачатку твора знаходзім неабходны «thesis universalis»: «Quo duce moschorum, vicisti auguste Tyrannum // <...> // hoc primum mihi surgit opus» («Пад чыім кіраўніцтвам ты, о Аўгуст, перамог тырана маскоўцаў, <...> — найперш пра гэта распавядае мой твор») [34, p. 11 n. n.]. Гэтымі словамі паэт акрэсліў сутнасць паходу пад Невель войска Вялікага княства Літоўскага ў 1562 г. – паходу, які, па словах Ю. Новака-Длужэўскага стаўся прэлюдыяй нападу войскаў Івана Грознага на Лівонію зімою 1562–1563 гг. [27, s. 114]. Перш чым папрасіць



Беларуси

99

дапамогі ў Музы, паэт звяртаецца да свайго героя – караля Жыгімонта Аўгуста – з просьбаю дазволіць яму «ire laudes tuorum» («прайсці шляхам тваёй славы»), а таксама падтрымаць яго ў працы, зрэшты, кіраваць ёю. Тым не менш, ніжэй мы знаходзім і «прапісны» зварот да Музы Каліопы. «Касмаграфія зямлі» рэалізуецца праз апісанне паўночнага краю, скаванага снежнай зімою. А вось да касмаграфіі мора паэт падыходзіць арыгінальна і будуе яе паступова: спачатку – праз рэкі Сарматыі і Скіфіі Барысфен (Днепр), Танаіс (Дон), Ра (Волгу), Дýну (Дзвіну), праз воды Меатыйскага (Азоўскага) і Балтыйскага мораў. У рэшце рэшт, паведамляе аўтар, «шматлікія рэкі без назваў магутным націскам збірае ў адно цэлае невядомы акіян» [34, p. 14 n. n.].

І ўсё ж вялыя ваенныя дзеянні часоў караля Жыгімонта Аўгуста не маглі быць паўнавартаснай крыніцай натхнення для паэтаў-эпікаў. Карціна змянілася ў эпоху Стэфана Баторыя, калі на заключным этапе Лівонскай вайны магутныя вайсковыя харугвы пад камандаваннем князёў Мікалая і Хрыстафора Радзівілаў, Філона Кміты, Мікалая Сапегі ды іншых правадыроў імкліва набліжаліся да Масквы. Новая ваенна-палітычная сітуацыя спрычынілася да актывізацыі паэтыч-най творчасці каронных і вялікалітоўскіх аэдаў. Адзін з першых у іх шэрагу – віленскі паэт Базылій Гіяцынцій, паэтычная творчасць якога ідэнтыфікуецца сёння ў рэчышчы гісторыі беларус-кай літаратуры [3, с. 18–19]. Яго паэтычны твор «Panegyricus in excidium Polocense» («Панегірык на ўзяцце Полацка»), які пабачыў свет у 1580 г., як і вышэйразгледжаныя паэмы, складзены гекза-метрам, аднак гераічным эпасам не з’яўляецца. Сам аўтар у паэтычнай прадмове пад назваю «De suo panegyrico» прызнаецца: «… talis carmine non sim, // Qualis homerus erat, vel maro quails erat» («Я не такі ў песні, якім быў Гамер або якім быў Марон [= Вергілій]») [15, р. 2 n. n.]. Тут мы маем справу з іншай разнавіднасцю эпічнай паэзіі – панегірычнай паэмай. Узоры гэтага жанру да Гіяцынція стваралі Іяган Мылій, Грыгорый Чуй (Vigilantius) з Самбора, пасля Гіяцынція – Гальяш Пельгрымоўскі, Стэфан Казімір Война ды й другія паэты.

Аблога Пскова войскамі Стэфана Баторыя ў 1581 г. сталася своеасаблівым каталізатарам літаратурнага працэсу ў федэрацыі дзвюх дзяржаў. Наступны, 1582 г., адзначаны сапраўдным літаратурным «усплёскам». У гэтым годзе выходзяць з друку адразу як мінімум пяць значных літаратурных твораў: «Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika Polska, Litewska, Żmodzka i wszystkiej Rusi» («Хроніка Польская, Літоўская, Жамойцкая і ўсёй Русі, якая ніколі да гэтага не бачыла святла») Мацея Стрыйкоўскага, «hodoeporicon moschicum… christophori Radivilonis» («Апісанне маскоўскай выправы… Хрыстафора Радзівіла») віленскага паэта Францішка Градоўскага, «Triumphus moscoviticus […] stephani i» («Перамога над маскавітамі … Стэфана І») кракаўскага паэта Андрэя Тшацескага, «stephaneis moschovitica» («Маскоўская Стэфанеіда») баруса Даніэля Германа і, нарэшце, «stephani Primi <…> adversus Johannem Basilidem <…> expeditio» («Выправа Стэфана Першага … супраць Івана Васільевіча…») сілезца Самуэля Вольфія. Два з вышэйназваных твораў – апісанні выпраў Францішка Градоўскага і Самуэля Вольфія – уяўляюць сабою яшчэ адну разнавіднасць эпічнай паэзіі: паэтычнае апісанне выправы, або «hodoeporicon». Правамернасць аднясення гэтых твораў да эпічнага жанру аргументуецца як метрычнай харак-тарыстыкай (вершаваны памер – гекзаметр), так і сюжэтна-кампазіцыйнымі асаблівасцямі. Але канонам класічнага гераічнага эпасу адпавядае толькі адзін з гэтых твораў – «Маскоўская Стэфанеіда» Д. Германа. У экспазіцыі паэмы заяўка тэмы выканана на ўзор «Энеіды», так што лёгка пазнаюцца нават пэўныя моўныя звароты з паэмы Вергілія [14, р. 19 n. n.].

У эпоху Стэфана Баторыя асаблівую папулярнасць набывае рымская канцэпцыя паходжання магнатаў і шляхты Вялікага княства Літоўскага, якая супрацьпастаўляецца рурыкавічаўскай. Гэты патрыятычны духоўны ўздым знайшоў адлюстраванне ў творчасці паэтаў «вялікалітоўскай», а не «сармацкай» арыентацыі, і першым сярод іх быў Ян Радван, аўтар эпапеі «Radivilias, sive de vita et rebus… nicolai Radivili» («Радзівіліяда, або Пра жыццё і подзвігі… Мікалая Радзівіла», 3302 радкі дактылічнага гекзаметра), якая з’явілася ў 1592 г. і стала кульмінацыйным пунктам развіцця гераічнай і панегірычнай паэзіі «лівонскага» цыкла. Даследчыкі «Радзівіліяды» С. Кавалёў і С. Нарбутас адносяць паэму да жанру гераічнага эпасу [2, с. 65–66; 22, р. LII]. У экспазіцыі паэмы Ян Радван стварае своеасаблівую анталогію тэм і сюжэтаў антычнай паэзіі. Ён старанна складае доўгі рэестр паэтычных тэм сваіх папярэднікаў толькі для таго, каб завяршыць яго іранічнай заўвагай: «Talia quae vacuas tenuissent plurima mentes, // omnia jam vulgata, cedrum

99

дапамогі ў Музы, паэт звяртаецца да свайго героя – караля Жыгімонта Аўгуста – з просьбаю дазволіць яму «ire laudes tuorum» («прайсці шляхам тваёй славы»), а таксама падтрымаць яго ў працы, зрэшты, кіраваць ёю. Тым не менш, ніжэй мы знаходзім і «прапісны» зварот да Музы Каліопы. «Касмаграфія зямлі» рэалізуецца праз апісанне паўночнага краю, скаванага снежнай зімою. А вось да касмаграфіі мора паэт падыходзіць арыгінальна і будуе яе паступова: спачатку – праз рэкі Сарматыі і Скіфіі Барысфен (Днепр), Танаіс (Дон), Ра (Волгу), Дýну (Дзвіну), праз воды Меатыйскага (Азоўскага) і Балтыйскага мораў. У рэшце рэшт, паведамляе аўтар, «шматлікія рэкі без назваў магутным націскам збірае ў адно цэлае невядомы акіян» [34, p. 14 n. n.].

І ўсё ж вялыя ваенныя дзеянні часоў караля Жыгімонта Аўгуста не маглі быць паўнавартаснай крыніцай натхнення для паэтаў-эпікаў. Карціна змянілася ў эпоху Стэфана Баторыя, калі на заключным этапе Лівонскай вайны магутныя вайсковыя харугвы пад камандаваннем князёў Мікалая і Хрыстафора Радзівілаў, Філона Кміты, Мікалая Сапегі ды іншых правадыроў імкліва набліжаліся да Масквы. Новая ваенна-палітычная сітуацыя спрычынілася да актывізацыі паэтыч-най творчасці каронных і вялікалітоўскіх аэдаў. Адзін з першых у іх шэрагу – віленскі паэт Базылій Гіяцынцій, паэтычная творчасць якога ідэнтыфікуецца сёння ў рэчышчы гісторыі беларус-кай літаратуры [3, с. 18–19]. Яго паэтычны твор «Panegyricus in excidium Polocense» («Панегірык на ўзяцце Полацка»), які пабачыў свет у 1580 г., як і вышэйразгледжаныя паэмы, складзены гекза-метрам, аднак гераічным эпасам не з’яўляецца. Сам аўтар у паэтычнай прадмове пад назваю «De suo panegyrico» прызнаецца: «… talis carmine non sim, // Qualis homerus erat, vel maro quails erat» («Я не такі ў песні, якім быў Гамер або якім быў Марон [= Вергілій]») [15, р. 2 n. n.]. Тут мы маем справу з іншай разнавіднасцю эпічнай паэзіі – панегірычнай паэмай. Узоры гэтага жанру да Гіяцынція стваралі Іяган Мылій, Грыгорый Чуй (Vigilantius) з Самбора, пасля Гіяцынція – Гальяш Пельгрымоўскі, Стэфан Казімір Война ды й другія паэты.

Аблога Пскова войскамі Стэфана Баторыя ў 1581 г. сталася своеасаблівым каталізатарам літаратурнага працэсу ў федэрацыі дзвюх дзяржаў. Наступны, 1582 г., адзначаны сапраўдным літаратурным «усплёскам». У гэтым годзе выходзяць з друку адразу як мінімум пяць значных літаратурных твораў: «Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika Polska, Litewska, Żmodzka i wszystkiej Rusi» («Хроніка Польская, Літоўская, Жамойцкая і ўсёй Русі, якая ніколі да гэтага не бачыла святла») Мацея Стрыйкоўскага, «hodoeporicon moschicum… christophori Radivilonis» («Апісанне маскоўскай выправы… Хрыстафора Радзівіла») віленскага паэта Францішка Градоўскага, «Triumphus moscoviticus […] stephani i» («Перамога над маскавітамі … Стэфана І») кракаўскага паэта Андрэя Тшацескага, «stephaneis moschovitica» («Маскоўская Стэфанеіда») баруса Даніэля Германа і, нарэшце, «stephani Primi <…> adversus Johannem Basilidem <…> expeditio» («Выправа Стэфана Першага … супраць Івана Васільевіча…») сілезца Самуэля Вольфія. Два з вышэйназваных твораў – апісанні выпраў Францішка Градоўскага і Самуэля Вольфія – уяўляюць сабою яшчэ адну разнавіднасць эпічнай паэзіі: паэтычнае апісанне выправы, або «hodoeporicon». Правамернасць аднясення гэтых твораў да эпічнага жанру аргументуецца як метрычнай харак-тарыстыкай (вершаваны памер – гекзаметр), так і сюжэтна-кампазіцыйнымі асаблівасцямі. Але канонам класічнага гераічнага эпасу адпавядае толькі адзін з гэтых твораў – «Маскоўская Стэфанеіда» Д. Германа. У экспазіцыі паэмы заяўка тэмы выканана на ўзор «Энеіды», так што лёгка пазнаюцца нават пэўныя моўныя звароты з паэмы Вергілія [14, р. 19 n. n.].

У эпоху Стэфана Баторыя асаблівую папулярнасць набывае рымская канцэпцыя паходжання магнатаў і шляхты Вялікага княства Літоўскага, якая супрацьпастаўляецца рурыкавічаўскай. Гэты патрыятычны духоўны ўздым знайшоў адлюстраванне ў творчасці паэтаў «вялікалітоўскай», а не «сармацкай» арыентацыі, і першым сярод іх быў Ян Радван, аўтар эпапеі «Radivilias, sive de vita et rebus… nicolai Radivili» («Радзівіліяда, або Пра жыццё і подзвігі… Мікалая Радзівіла», 3302 радкі дактылічнага гекзаметра), якая з’явілася ў 1592 г. і стала кульмінацыйным пунктам развіцця гераічнай і панегірычнай паэзіі «лівонскага» цыкла. Даследчыкі «Радзівіліяды» С. Кавалёў і С. Нарбутас адносяць паэму да жанру гераічнага эпасу [2, с. 65–66; 22, р. LII]. У экспазіцыі паэмы Ян Радван стварае своеасаблівую анталогію тэм і сюжэтаў антычнай паэзіі. Ён старанна складае доўгі рэестр паэтычных тэм сваіх папярэднікаў толькі для таго, каб завяршыць яго іранічнай заўвагай: «Talia quae vacuas tenuissent plurima mentes, // omnia jam vulgata, cedrum



Беларуси

100

meruere, fidem non» («Вялікае мноства ўсяго такога, што захапляе марныя душы, – гэта ўсё агуль-навядомае, заслугоўвае кедра, не веры») [Radv. Radivilias. i. 13–14] *.

Аўтар лічыць, што паўтараць «omnia vulgata» («усё агульнавядомае») – марны занятак для паэта Вялікага княства Літоўскага. Ян Радван свядома парушае арыстоцелеўскі пастулат пра першаснае сфармуляванне «агульнага тэзіса» для таго, каб метадам «ад супраціўнага» падкрэсліць актуаль-насць сваёй паэтычнай тэмы і адначасова ўзвысіць подзвіг Мікалая Радзівіла, князя «Свяшчэннай Рымскай імперыі», вялікага гетмана і канцлера Вялікага Княства Літоўскага, які 26 студзеня 1564 г. з 10-тысячным войскам атакаваў 24-тысячную армію князя Пятра Шуйскага. Подзвіг войска Мікалая Радзівіла, на думку паэта, валодае абсалютнай аксіялагічнай самадастатковасцю для таго, каб зрабіцца ўласна арыстоцелеўскім «thesis universalis». Ю. Новак-Длужэўскі адзначае, што «інфлянцкія войны цікавяць Радвана настолькі, наколькі бачны ўдзел у іх Літвы, мудрасць яе ваяводаў і муж-насць воінаў» [26, s. 149]. У эпічным палатне «Радзівіліяды» ўсё падначалена задачы апявання гераічнай сучаснасці вялікай Радзімы паэта, «Lithuaniae praestantis» («магутнай Літвы»), а таксама герояў Лівонскай вайны на чале з Мікалаем Радзівілам. Калі ж улічыць, што асноўныя ваенныя дзеянні ў паэме разгортваюцца пад Полацкам (ІІ кніга) і пры Чашніках (ІІІ кніга), то выраз польскага вучонага пра «ўдзел Літвы» трэба разумець пераважна як удзел Беларусі.

Будуючы «касмаграфію неба і зямлі», паэт стварае бясконца прывабны вобраз роднага краю, выкарыстоўваючы паэтычны арсенал «Георгікаў» Вергілія [24, р. 166–176]. У цэнтры яго паэтыч-нага сусвету, гэтаксама як Вергілій – Энея, Ян Радван ставіць свайго героя. Мікалай Радзівіл, імя якога са старажытнагрэчаскай мовы перакладаецца як «пераможца народаў», прадстаўлены ў паэме як сапраўдны народны герой, асілак, здольны на выключна цяжкія і велічныя дзеянні. Нездарма Ян Радван прыводзіць у «Радзівіліядзе» своеасаблівыя рэестры плямёнаў і народаў: спачатку тых, якія «tremuerunt» («трымцелі») перад Георгіем (Юрыем) Радзівілам, бацькам вялікага гетмана [Radv. Radivilias і. 199–201], а потым тых, якія былі пераможаны Мікалаем Радзівілам [Radv. Radivilias. i. 507–514]. С. Кавалёў справядліва заўважае, што пры ўсёй увазе Яна Радвана да іншых правадыроў беларуска-літоўскага войска «лідэрства, прыярытэт Мікалая Радзівіла выразна захоўваецца, падкрэсліваецца тым ці іншым чынам» [2, с. 64]. Вобраз Мікалая Радзівіла ўключаны аўтарам у гістарычную перспектыву. Ён – нашчадак славы вялікіх герояў Грунвальда Ягайлы і Вітаўта. Менавіта вялікі князь Вітаўт з’ўляецца гетману ў вешчым сне перад пачаткам бітвы на Уле [Radv. Radivilias. iii, 239–302].

На пачатку XVII cт. актывізаваўся казацкі рух, і гэта знайшло адлюстраванне ў героіка-эпічнай паэзіі. У 1600 г. у кракаўскай друкарні Андрэя Петрыкоўскага з’явілася паэма Сімона Пекаліда «De bello ostrogiano ad Piantcos cum nisoviis» («Пра астрожскую вайну пад Пяткаю з нізоўцамі»). Н. Якавенка адзначае наяўнасць у паэме «Пра астрожскую вайну» ўсіх неабходных элементаў гераічнага эпасу [16, c. 275–278]. Першыя словы «агульнага тэзіса» даслоўна перагукаюцца з пачаткам «Энеіды»: «arma virosque саnо devictos a catharactis» («Спяваю пра зброю і мужоў з-за Парогаў, якія былі пераможаны») [28, р. 3 n. n.]. Пасля пахвалы Янушу Астрожскаму («абсалют-на дасканаламу герою») ствараецца «касмаграфія неба і зямлі» ў выглядзе панегірычнай выявы Астрога, да якой прымыкае пахвала «трохмоўнай» астрожскай школе. С. Пекалід засяроджвае ўвагу на легендарных продках астрожскіх князёў, пачынаючы з «патрыярха Руса» аж да Іллі Астрожскага, старшага брата князя Канстанціна. Пры гэтым, распавядаючы пра друцкіх князёў, паэт з гонарам узгадвае імя Соф’і Гальшанскай (якая выхоўвалася ў доме Сямёна Друцкага), «regali insignis honore» («адметнай каралеўскай годнасцю») і яе бацьку, кіеўскага князя Андрэя Іванавіча [28, p. 19 n. n.]. Такая ўвага да дынастычнай гісторыі характарызуе не толькі паэму С. Пекаліда. На ўзор Вергілія, які на пачатку «Энеіды» ўспамінае «albanos patres» («альбанскіх продкаў»), паэты эпохі Рэнесансу таксама звяртаюцца да легендарнай гісторыі сваёй краіны. Так, Ян Вісліцкі распачынае аповед пра ўладароў Сарматыі з Леха, Крака і Ванды, робячы непасрэдна ад іх пераход да караля Ягайлы і яго нашчадкаў. Ян Радван увязвае ў адно генеалагічнае цэлае рымскага патрыцыя Палямона, вялікіх князёў Ягайлу, Вітаўта і князя Мікалая Радзівіла. У межах мастацкага твора фарміруецца ўяўленне пра пераемнасць – але не проста на радавым, «кроўным»

* Навуковае перавыданне помніка [32] паралельна з перакладам на літоўскую мову з нумарацыяй паэтычных радкоў у межах кожнай з чатырох частак паэмы ажыццявіў у 1997 г. літоўскі вучоны С. Нарбутас [31].

100

meruere, fidem non» («Вялікае мноства ўсяго такога, што захапляе марныя душы, – гэта ўсё агуль-навядомае, заслугоўвае кедра, не веры») [Radv. Radivilias. i. 13–14] *.

Аўтар лічыць, што паўтараць «omnia vulgata» («усё агульнавядомае») – марны занятак для паэта Вялікага княства Літоўскага. Ян Радван свядома парушае арыстоцелеўскі пастулат пра першаснае сфармуляванне «агульнага тэзіса» для таго, каб метадам «ад супраціўнага» падкрэсліць актуаль-насць сваёй паэтычнай тэмы і адначасова ўзвысіць подзвіг Мікалая Радзівіла, князя «Свяшчэннай Рымскай імперыі», вялікага гетмана і канцлера Вялікага Княства Літоўскага, які 26 студзеня 1564 г. з 10-тысячным войскам атакаваў 24-тысячную армію князя Пятра Шуйскага. Подзвіг войска Мікалая Радзівіла, на думку паэта, валодае абсалютнай аксіялагічнай самадастатковасцю для таго, каб зрабіцца ўласна арыстоцелеўскім «thesis universalis». Ю. Новак-Длужэўскі адзначае, што «інфлянцкія войны цікавяць Радвана настолькі, наколькі бачны ўдзел у іх Літвы, мудрасць яе ваяводаў і муж-насць воінаў» [26, s. 149]. У эпічным палатне «Радзівіліяды» ўсё падначалена задачы апявання гераічнай сучаснасці вялікай Радзімы паэта, «Lithuaniae praestantis» («магутнай Літвы»), а таксама герояў Лівонскай вайны на чале з Мікалаем Радзівілам. Калі ж улічыць, што асноўныя ваенныя дзеянні ў паэме разгортваюцца пад Полацкам (ІІ кніга) і пры Чашніках (ІІІ кніга), то выраз польскага вучонага пра «ўдзел Літвы» трэба разумець пераважна як удзел Беларусі.

Будуючы «касмаграфію неба і зямлі», паэт стварае бясконца прывабны вобраз роднага краю, выкарыстоўваючы паэтычны арсенал «Георгікаў» Вергілія [24, р. 166–176]. У цэнтры яго паэтыч-нага сусвету, гэтаксама як Вергілій – Энея, Ян Радван ставіць свайго героя. Мікалай Радзівіл, імя якога са старажытнагрэчаскай мовы перакладаецца як «пераможца народаў», прадстаўлены ў паэме як сапраўдны народны герой, асілак, здольны на выключна цяжкія і велічныя дзеянні. Нездарма Ян Радван прыводзіць у «Радзівіліядзе» своеасаблівыя рэестры плямёнаў і народаў: спачатку тых, якія «tremuerunt» («трымцелі») перад Георгіем (Юрыем) Радзівілам, бацькам вялікага гетмана [Radv. Radivilias і. 199–201], а потым тых, якія былі пераможаны Мікалаем Радзівілам [Radv. Radivilias. i. 507–514]. С. Кавалёў справядліва заўважае, што пры ўсёй увазе Яна Радвана да іншых правадыроў беларуска-літоўскага войска «лідэрства, прыярытэт Мікалая Радзівіла выразна захоўваецца, падкрэсліваецца тым ці іншым чынам» [2, с. 64]. Вобраз Мікалая Радзівіла ўключаны аўтарам у гістарычную перспектыву. Ён – нашчадак славы вялікіх герояў Грунвальда Ягайлы і Вітаўта. Менавіта вялікі князь Вітаўт з’ўляецца гетману ў вешчым сне перад пачаткам бітвы на Уле [Radv. Radivilias. iii, 239–302].

На пачатку XVII cт. актывізаваўся казацкі рух, і гэта знайшло адлюстраванне ў героіка-эпічнай паэзіі. У 1600 г. у кракаўскай друкарні Андрэя Петрыкоўскага з’явілася паэма Сімона Пекаліда «De bello ostrogiano ad Piantcos cum nisoviis» («Пра астрожскую вайну пад Пяткаю з нізоўцамі»). Н. Якавенка адзначае наяўнасць у паэме «Пра астрожскую вайну» ўсіх неабходных элементаў гераічнага эпасу [16, c. 275–278]. Першыя словы «агульнага тэзіса» даслоўна перагукаюцца з пачаткам «Энеіды»: «arma virosque саnо devictos a catharactis» («Спяваю пра зброю і мужоў з-за Парогаў, якія былі пераможаны») [28, р. 3 n. n.]. Пасля пахвалы Янушу Астрожскаму («абсалют-на дасканаламу герою») ствараецца «касмаграфія неба і зямлі» ў выглядзе панегірычнай выявы Астрога, да якой прымыкае пахвала «трохмоўнай» астрожскай школе. С. Пекалід засяроджвае ўвагу на легендарных продках астрожскіх князёў, пачынаючы з «патрыярха Руса» аж да Іллі Астрожскага, старшага брата князя Канстанціна. Пры гэтым, распавядаючы пра друцкіх князёў, паэт з гонарам узгадвае імя Соф’і Гальшанскай (якая выхоўвалася ў доме Сямёна Друцкага), «regali insignis honore» («адметнай каралеўскай годнасцю») і яе бацьку, кіеўскага князя Андрэя Іванавіча [28, p. 19 n. n.]. Такая ўвага да дынастычнай гісторыі характарызуе не толькі паэму С. Пекаліда. На ўзор Вергілія, які на пачатку «Энеіды» ўспамінае «albanos patres» («альбанскіх продкаў»), паэты эпохі Рэнесансу таксама звяртаюцца да легендарнай гісторыі сваёй краіны. Так, Ян Вісліцкі распачынае аповед пра ўладароў Сарматыі з Леха, Крака і Ванды, робячы непасрэдна ад іх пераход да караля Ягайлы і яго нашчадкаў. Ян Радван увязвае ў адно генеалагічнае цэлае рымскага патрыцыя Палямона, вялікіх князёў Ягайлу, Вітаўта і князя Мікалая Радзівіла. У межах мастацкага твора фарміруецца ўяўленне пра пераемнасць – але не проста на радавым, «кроўным»

* Навуковае перавыданне помніка [32] паралельна з перакладам на літоўскую мову з нумарацыяй паэтычных радкоў у межах кожнай з чатырох частак паэмы ажыццявіў у 1997 г. літоўскі вучоны С. Нарбутас [31].



Беларуси

101

узроўні. Гэта ў першую чаргу пераемнасць воінскай славы, мужнасці, духоўнай дасканаласці, – усяго таго, што фарміруе вобраз сапраўднага «patris patriae» («айца айчыны»). Менавіта такімі героямі-волатамі ўславілі свой высокі род Ягелоны, Радзівілы і Астрожскія.

У маштабах агульнадзяржаўнай палітычнай гісторыі пачатак XVII ст. быў адзначаны дастат-кова працяглым перыядам войнаў са Швецыяй. Новыя баталіі спрычыніліся да ўзнікнення новай эпапеі: гераізм беларускіх, літоўскіх і польскіх ваяроў у вайне з арміяй Карла IX, стрыя караля Жыгімонта ІІІ Вазы, уславіў стараста Мінскі і Браслаўскі, вялікі маршалак, кашталян віленскі Хрыстафор Завіша (1577–1670) у паэме «carolomachia» («Караламахія», Вільня, 1606; 2145 радкоў дактылічнага гекзаметра). Гэты твор прысвечаны перамозе вялікага гетмана Яна Караля Хадкевіча, якую ён са сваім войскам здабыў пад Кірхгольмам 27 верасня 1505 г. «Караламахія», як і паэма С. Пекаліда, пачынаецца па-вергіліеўску: «ausa ducesque cano…» («Смелыя дзеі і правадыроў апяваю…»). Аднак гэта фармальная даніна нашага паэта вялікаму андыйцу: аўтар «Караламахіі», як і Ян Радван, найвялікшае значэнне надае гісторыі сваёй дзяржавы, таму ён прадаўжае сінанімічны шэраг у першым радку: «Litavique trophea gradivi || armatos carolos cano…» («апяваю перамогу шпацыруючага літоўца і ваяўнічых Карлаў») [Zawisza. carolomachia. 1–2] *. Прадмет эпічнага ўслаўлення Хрыстафора Завішы – перамога войска Хадкевіча, якое складалася з 3500 ратнікаў, над 11-тысячнай арміяй Карла IX. Ужо ў назве паэмы акцэнтуецца важнае для аўтара супрацьпастаўленне двух Карлаў: шведскага ўладара з дынастыі Вазаў і вялікага гетмана Літоўскага, графа ў Шклове, Быхаве і Мышы з роду Хадкевічаў.

«Касмаграфію мора і зямлі» аўтар «Караламахіі» запаўняе славай перамогі пад Кірхгольмам – так, як аўтар «Прускай вайны» запоўніў яе славаю перамогі пад Грунвальдам. Аднак, калі ў экспазіцыі паэмы Яна Вісліцкага падобны топас пабудаваны на традыцыйных уяўленнях ан-тычных аўтараў (берагі акіяна, Гесперыя, Рыфейскія горы, спаленыя калясніцаю Фаэтона даліны Ніла), то віленскі паэт-эрудыт выводзіць славу свайго героя «за межы ходу сонца і часу», «далей за Амерыку». Што ж да водных шляхоў, то гэтую славу «Дуна (Заходняя Дзвіна. – аўт.) ужо нясе вакол усіх мораў, вакол усіх зямель» [Zawisza. carolomachia. 20–24]. Рэальныя геаграфічныя ўяўленні, якія пашырыліся дзякуючы адкрыццю Новага Свету, імгненна паўплывалі на пашырэн-не эпіка-паэтычнай прасторы.

Эпапея, створаная Завішам, адрозніваецца рытарычнай ускладненасцю, тыповай для паэзіі эпохі, пераходнай ад Рэнесансу да Барока. Аднак над шматлікімі аўтарскімі адступленнямі ў вы-глядзе малітоўных зваротаў, містычных прадказанняў, прамоў рэк, наядаў і трытонаў у суцэльнай мастацкай выяве твора велічна лунае вобраз вялікага гетмана. Ян Караль Хадкевіч паказаны паэтам у тэатры ваенных дзеянняў падобным да рэжысёра, які ўмее дарэчы выкарыстаць усю складаную сцэнічную машынэрыю і ўсе магчымасці акцёраў. Так і граф Хадкевіч упэўнена і прафесійна кіруе рухамі войскаў, вызначае стратэгію і тактыку, прадбачыць магчымыя вынікі. Абмалёўка знешнасці вялікага гетмана адпавядае задачам стварэння «абсалютна дасканалага» героя, волата цела і духу, які суадносіцца з ідэалам антычнай «калакагатыі» [Zawisza. carolomachia. 2018–2022].

Паэты позняга Рэнесансу і ранняга Барока лічылі за гонар звярнуцца да вялікай эпічнай формы, часам торачы свой адметны шлях яе мастацкага ўвасаблення. Так, Себасцьян Фабіян Кляновіч каля 1600 г. стварыў вялізную (каля 20 000 радкоў гекзаметра) дыдактычную паэму «Victoria deorum» («Перамога багоў»). Да пачатку XVII ст. быў назапашаны такі багаты вопыт «гераічнага версіфікатарства», што даволі аб’ёмістыя вершы гекзаметрам пачынаюць з’яўляцца нават у паэтыч-ных зборніках шкаляроў-езуітаў, якія ў вялікай колькасці выходзілі ў Вільні, Кракаве, Пултуску. Не мог не «захварэць» на гераічную паэзію і «сармацкі Гарацый» Мацей Казімір Сарбеўскі. Паводле класічных узораў ён стварыў паэму «Lechias» («Лехіяда»; захавалася 332 радкі з кнігі ХІ).

«carmen heroicum», велічны феномен антычнага слоўнага мастацтва, атрымлівае новае жыццё ў літаратуры эпохі Рэнесансу і ранняга Барока народаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Па-за «метрычнай кананічнасцю» (абавязковасць гекзаметра), па-за імітацыйнай паэтычнай тэхнікай іншыя мастацкія навацыі з лёгкасцю пранікалі ў межы гэтых твораў. Змястоўна і ідэйна гэта

* Навуковае перавыданне помніка (які ў літоўскім літаратуразнаўстве прыпісваецца аўтарству Лаўрэнція Боера), выкананае на падставе першадрука паэмы [38] з скразной нумарацыяй радкоў арыгінальнага тэксту і з перакладам на літоўскую мову Б. Казлаўскаса, зроблена ў 1991 г. [10].

101

узроўні. Гэта ў першую чаргу пераемнасць воінскай славы, мужнасці, духоўнай дасканаласці, – усяго таго, што фарміруе вобраз сапраўднага «patris patriae» («айца айчыны»). Менавіта такімі героямі-волатамі ўславілі свой высокі род Ягелоны, Радзівілы і Астрожскія.

У маштабах агульнадзяржаўнай палітычнай гісторыі пачатак XVII ст. быў адзначаны дастат-кова працяглым перыядам войнаў са Швецыяй. Новыя баталіі спрычыніліся да ўзнікнення новай эпапеі: гераізм беларускіх, літоўскіх і польскіх ваяроў у вайне з арміяй Карла IX, стрыя караля Жыгімонта ІІІ Вазы, уславіў стараста Мінскі і Браслаўскі, вялікі маршалак, кашталян віленскі Хрыстафор Завіша (1577–1670) у паэме «carolomachia» («Караламахія», Вільня, 1606; 2145 радкоў дактылічнага гекзаметра). Гэты твор прысвечаны перамозе вялікага гетмана Яна Караля Хадкевіча, якую ён са сваім войскам здабыў пад Кірхгольмам 27 верасня 1505 г. «Караламахія», як і паэма С. Пекаліда, пачынаецца па-вергіліеўску: «ausa ducesque cano…» («Смелыя дзеі і правадыроў апяваю…»). Аднак гэта фармальная даніна нашага паэта вялікаму андыйцу: аўтар «Караламахіі», як і Ян Радван, найвялікшае значэнне надае гісторыі сваёй дзяржавы, таму ён прадаўжае сінанімічны шэраг у першым радку: «Litavique trophea gradivi || armatos carolos cano…» («апяваю перамогу шпацыруючага літоўца і ваяўнічых Карлаў») [Zawisza. carolomachia. 1–2] *. Прадмет эпічнага ўслаўлення Хрыстафора Завішы – перамога войска Хадкевіча, якое складалася з 3500 ратнікаў, над 11-тысячнай арміяй Карла IX. Ужо ў назве паэмы акцэнтуецца важнае для аўтара супрацьпастаўленне двух Карлаў: шведскага ўладара з дынастыі Вазаў і вялікага гетмана Літоўскага, графа ў Шклове, Быхаве і Мышы з роду Хадкевічаў.

«Касмаграфію мора і зямлі» аўтар «Караламахіі» запаўняе славай перамогі пад Кірхгольмам – так, як аўтар «Прускай вайны» запоўніў яе славаю перамогі пад Грунвальдам. Аднак, калі ў экспазіцыі паэмы Яна Вісліцкага падобны топас пабудаваны на традыцыйных уяўленнях ан-тычных аўтараў (берагі акіяна, Гесперыя, Рыфейскія горы, спаленыя калясніцаю Фаэтона даліны Ніла), то віленскі паэт-эрудыт выводзіць славу свайго героя «за межы ходу сонца і часу», «далей за Амерыку». Што ж да водных шляхоў, то гэтую славу «Дуна (Заходняя Дзвіна. – аўт.) ужо нясе вакол усіх мораў, вакол усіх зямель» [Zawisza. carolomachia. 20–24]. Рэальныя геаграфічныя ўяўленні, якія пашырыліся дзякуючы адкрыццю Новага Свету, імгненна паўплывалі на пашырэн-не эпіка-паэтычнай прасторы.

Эпапея, створаная Завішам, адрозніваецца рытарычнай ускладненасцю, тыповай для паэзіі эпохі, пераходнай ад Рэнесансу да Барока. Аднак над шматлікімі аўтарскімі адступленнямі ў вы-глядзе малітоўных зваротаў, містычных прадказанняў, прамоў рэк, наядаў і трытонаў у суцэльнай мастацкай выяве твора велічна лунае вобраз вялікага гетмана. Ян Караль Хадкевіч паказаны паэтам у тэатры ваенных дзеянняў падобным да рэжысёра, які ўмее дарэчы выкарыстаць усю складаную сцэнічную машынэрыю і ўсе магчымасці акцёраў. Так і граф Хадкевіч упэўнена і прафесійна кіруе рухамі войскаў, вызначае стратэгію і тактыку, прадбачыць магчымыя вынікі. Абмалёўка знешнасці вялікага гетмана адпавядае задачам стварэння «абсалютна дасканалага» героя, волата цела і духу, які суадносіцца з ідэалам антычнай «калакагатыі» [Zawisza. carolomachia. 2018–2022].

Паэты позняга Рэнесансу і ранняга Барока лічылі за гонар звярнуцца да вялікай эпічнай формы, часам торачы свой адметны шлях яе мастацкага ўвасаблення. Так, Себасцьян Фабіян Кляновіч каля 1600 г. стварыў вялізную (каля 20 000 радкоў гекзаметра) дыдактычную паэму «Victoria deorum» («Перамога багоў»). Да пачатку XVII ст. быў назапашаны такі багаты вопыт «гераічнага версіфікатарства», што даволі аб’ёмістыя вершы гекзаметрам пачынаюць з’яўляцца нават у паэтыч-ных зборніках шкаляроў-езуітаў, якія ў вялікай колькасці выходзілі ў Вільні, Кракаве, Пултуску. Не мог не «захварэць» на гераічную паэзію і «сармацкі Гарацый» Мацей Казімір Сарбеўскі. Паводле класічных узораў ён стварыў паэму «Lechias» («Лехіяда»; захавалася 332 радкі з кнігі ХІ).

«carmen heroicum», велічны феномен антычнага слоўнага мастацтва, атрымлівае новае жыццё ў літаратуры эпохі Рэнесансу і ранняга Барока народаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Па-за «метрычнай кананічнасцю» (абавязковасць гекзаметра), па-за імітацыйнай паэтычнай тэхнікай іншыя мастацкія навацыі з лёгкасцю пранікалі ў межы гэтых твораў. Змястоўна і ідэйна гэта

* Навуковае перавыданне помніка (які ў літоўскім літаратуразнаўстве прыпісваецца аўтарству Лаўрэнція Боера), выкананае на падставе першадрука паэмы [38] з скразной нумарацыяй радкоў арыгінальнага тэксту і з перакладам на літоўскую мову Б. Казлаўскаса, зроблена ў 1991 г. [10].



Беларуси

102

былі цалкам арыгінальныя творы, аднак гэтыя новыя ідэі, вобразы, апісанне сучасных аўтарам падзей прыбіраліся ў слоўную квецень выяўленчай палітры антычнай паэзіі. Прытрымліваючыся ў асноўным фармальных прадпісанняў антычных і сярэднявечных паэтык адносна «запеву» (увядзенне тэмы, стварэнне «касмаграфіі мора і зямлі», інвакацыі да Музаў) ды і іншых кампазіцыйных адметнасцей гераічнага эпасу (маналогі правадыроў, рэтардацыі, разгорнутыя параўнанні), Ян Вісліцкі, Ян Старыконь Семушоўскі, Даніэль Герман, Ян Радван, Сімон Пекалід і Хрыстафор Завіша прапанавалі ў кожным з сваіх твораў уласнае рашэнне паэтычнай формы эпапеі. У межах вобразна-мастацкай топікі антычнай паэзіі былі створаны арыгінальныя павод-ле творчай задумы, кампазіцыі, сюжэта і мастацкага выканання паэтычныя творы.

Даследаванне помнікаў лацінамоўнага гераічнага эпасу эпохі Рэнесансу і ранняга Барока непазбежна прыводзіць да высновы, што гэтыя творы – каштоўная крыніца звестак па гісторыі беларускага, літоўскага, польскага і ўкраінскага народаў. У іх зафіксавана тое, чаго немагчыма знайсці ў старажытных летапісах і хроніках. «Гістарычная дасведчанасць новалацінскіх паэтаў, – адзначаў Васіль Ярэменка, – паходзіць з літаратуры, нам ужо зусім не вядомай. За адсутнасцю гістарычных крыніц з іх твораў пра XV–XVI стагоддзі мы можам даведацца часам больш, чым з прац гісторыкаў» [8, с. 10]. У кожным з названых помнікаў так ці іначай закранаюцца падзеі беларускай гісторыі, згадваюцца славутыя асобы з беларускіх княжацкіх дынастый. Аднак не-пасрэднае дачыненне да гісторыі беларускай літаратуры маюць эпапеі Яна Вісліцкага, Яна Радвана і Хрыстафора Завішы. У «Прускай вайне» прадстаўлена ключавая падзея айчыннай гісторыі – бітва пад Грунвальдам, акцэнтаваны постаці князя Вітаўта як правадыра войска Вялікага княства Літоўскага, караля Ягайлы як «ліцвіна» на польскім троне, а таксама каралевы Соф’і Гальшанскай (Друцкай). Дзеянне «Радзівіліяды» разгортваецца пераважна на тэрыторыі Полаччыны і Віцебшчыны. У творы прадстаўлены ўдзельнікі Лівонскай вайны з ліку беларускай магнатэрыі і шляхты. Гэта Ян Глябовіч, Філон Кміта-Чарнабыльскі, Георгій Тышкевіч, Мікалай Сапега, Ян Хадкевіч, Георгій (Грыгорый) Осцік, Георгій Зяновіч, Багдан Саламярэцкі ды іншыя. Аўтарам паэмы «Караламахія» на тытульным аркушы выдання пазначаны стараста мінскі і браслаўскі Хрыстафор Завіша. Ён апісаў бітву са шведамі пад Кірхгольмам 1605 г., у якой бралі ўдзел продкі беларусаў – вайскоўцы Яна Кішкі, Аляксандра Хадкевіча, Яна Сапегі, Вінцэнтыя Войны, братоў Гедройцаў ды іншых.

Як адзначае С. Кавалёў, «станаўленне эпікі ў шматмоўнай паэзіі Беларусі адбываецца ў культурна-стылёвых рамках Рэнесансу як неад’емная частка агульнаеўрапейскага літаратурнага руху, накіраванага на адраджэнне ў новых гістарычных умовах антычнага гераічнага эпасу» [3, с. 19]. Сапраўдны росквіт эпічнай паэзіі звязаны з мастацкім асэнсаваннем у літаратуры падзей Лівонскай вайны. У выніку нарадзіўся цэлы шэраг эпічных твораў, у якіх услаўляецца Літва – Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае, «і ў гэтай ліцвінскасці выяўляў сябе ў 70–80-я гады XVI ст. і літоўскі, і беларускі патрыятызм» [4, с. 466]. Пры гэтым «carmina heroica» як фе-номен элітарнай культуры ствараліся пры актыўнай падтрымцы мецэнатаў – айчынных арыстакратаў. Адчуваючы сябе годнымі валадарамі і свабоднымі грамадзянамі вялікай еўрапейскай дзяржавы, яны – Ягелоны, Радзівілы, Хадкевічы – годна крочылі праз стагоддзі. Пры іх падтрымцы фарміравалася, расла і буйна расквітнела ў часы Рэнесансу і Барока класічная вершаваная культура на Беларусі. Менавіта ў Вялікім Княстве Літоўскім, сярод магнатаў, шляхты і ў акадэмічных асяродках, існавала ў XVI–XVII стст. тая інтэлектуальная атмасфера, якая дава-ла прастору для рэалізацыі творчага патэнцыялу не толькі грамадзянам сваёй дзяржавы. Яна дазволіла расквітнець менавіта на нашай зямлі таленту палякаў Мацея Стрыйкоўскага і Мацея Казіміра Сарбеўскага, іспанца Пэдра Руіза дэ Мароз (Пятра Раізія), немца Іягана Мылія і многіх іншых, чыя Муза знайшла гасцінны прыём пры дварах беларускіх магнатаў.

У межах лацінамоўнага гераічнага ліра-эпасу XVI – пачатку XVII ст. развіваліся разнастай-ныя жанравыя мадыфікацыі – «carmen heroicum», «hodoeporicon», панегірычная паэма. Традыцыя стварэння героіка-эпічных твораў на лацінскай мове зрабіла значны ўплыў на развіццё шматмоўнай паэзіі Беларусі наогул. Так, вялікія эпічныя формы прадстаўлены ў творчасці беларускіх паэтаў канца XVI–XVII ст. – Станіслава Лаўрэнція, Станіслава Кулакоўскага, Андрэя Рымшы, Яна Бенедыкта Пратасовіча, Андрэя Белабоцкага, Тамаша Яўлевіча і іншых, – якія

102

былі цалкам арыгінальныя творы, аднак гэтыя новыя ідэі, вобразы, апісанне сучасных аўтарам падзей прыбіраліся ў слоўную квецень выяўленчай палітры антычнай паэзіі. Прытрымліваючыся ў асноўным фармальных прадпісанняў антычных і сярэднявечных паэтык адносна «запеву» (увядзенне тэмы, стварэнне «касмаграфіі мора і зямлі», інвакацыі да Музаў) ды і іншых кампазіцыйных адметнасцей гераічнага эпасу (маналогі правадыроў, рэтардацыі, разгорнутыя параўнанні), Ян Вісліцкі, Ян Старыконь Семушоўскі, Даніэль Герман, Ян Радван, Сімон Пекалід і Хрыстафор Завіша прапанавалі ў кожным з сваіх твораў уласнае рашэнне паэтычнай формы эпапеі. У межах вобразна-мастацкай топікі антычнай паэзіі былі створаны арыгінальныя павод-ле творчай задумы, кампазіцыі, сюжэта і мастацкага выканання паэтычныя творы.

Даследаванне помнікаў лацінамоўнага гераічнага эпасу эпохі Рэнесансу і ранняга Барока непазбежна прыводзіць да высновы, што гэтыя творы – каштоўная крыніца звестак па гісторыі беларускага, літоўскага, польскага і ўкраінскага народаў. У іх зафіксавана тое, чаго немагчыма знайсці ў старажытных летапісах і хроніках. «Гістарычная дасведчанасць новалацінскіх паэтаў, – адзначаў Васіль Ярэменка, – паходзіць з літаратуры, нам ужо зусім не вядомай. За адсутнасцю гістарычных крыніц з іх твораў пра XV–XVI стагоддзі мы можам даведацца часам больш, чым з прац гісторыкаў» [8, с. 10]. У кожным з названых помнікаў так ці іначай закранаюцца падзеі беларускай гісторыі, згадваюцца славутыя асобы з беларускіх княжацкіх дынастый. Аднак не-пасрэднае дачыненне да гісторыі беларускай літаратуры маюць эпапеі Яна Вісліцкага, Яна Радвана і Хрыстафора Завішы. У «Прускай вайне» прадстаўлена ключавая падзея айчыннай гісторыі – бітва пад Грунвальдам, акцэнтаваны постаці князя Вітаўта як правадыра войска Вялікага княства Літоўскага, караля Ягайлы як «ліцвіна» на польскім троне, а таксама каралевы Соф’і Гальшанскай (Друцкай). Дзеянне «Радзівіліяды» разгортваецца пераважна на тэрыторыі Полаччыны і Віцебшчыны. У творы прадстаўлены ўдзельнікі Лівонскай вайны з ліку беларускай магнатэрыі і шляхты. Гэта Ян Глябовіч, Філон Кміта-Чарнабыльскі, Георгій Тышкевіч, Мікалай Сапега, Ян Хадкевіч, Георгій (Грыгорый) Осцік, Георгій Зяновіч, Багдан Саламярэцкі ды іншыя. Аўтарам паэмы «Караламахія» на тытульным аркушы выдання пазначаны стараста мінскі і браслаўскі Хрыстафор Завіша. Ён апісаў бітву са шведамі пад Кірхгольмам 1605 г., у якой бралі ўдзел продкі беларусаў – вайскоўцы Яна Кішкі, Аляксандра Хадкевіча, Яна Сапегі, Вінцэнтыя Войны, братоў Гедройцаў ды іншых.

Як адзначае С. Кавалёў, «станаўленне эпікі ў шматмоўнай паэзіі Беларусі адбываецца ў культурна-стылёвых рамках Рэнесансу як неад’емная частка агульнаеўрапейскага літаратурнага руху, накіраванага на адраджэнне ў новых гістарычных умовах антычнага гераічнага эпасу» [3, с. 19]. Сапраўдны росквіт эпічнай паэзіі звязаны з мастацкім асэнсаваннем у літаратуры падзей Лівонскай вайны. У выніку нарадзіўся цэлы шэраг эпічных твораў, у якіх услаўляецца Літва – Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае, «і ў гэтай ліцвінскасці выяўляў сябе ў 70–80-я гады XVI ст. і літоўскі, і беларускі патрыятызм» [4, с. 466]. Пры гэтым «carmina heroica» як фе-номен элітарнай культуры ствараліся пры актыўнай падтрымцы мецэнатаў – айчынных арыстакратаў. Адчуваючы сябе годнымі валадарамі і свабоднымі грамадзянамі вялікай еўрапейскай дзяржавы, яны – Ягелоны, Радзівілы, Хадкевічы – годна крочылі праз стагоддзі. Пры іх падтрымцы фарміравалася, расла і буйна расквітнела ў часы Рэнесансу і Барока класічная вершаваная культура на Беларусі. Менавіта ў Вялікім Княстве Літоўскім, сярод магнатаў, шляхты і ў акадэмічных асяродках, існавала ў XVI–XVII стст. тая інтэлектуальная атмасфера, якая дава-ла прастору для рэалізацыі творчага патэнцыялу не толькі грамадзянам сваёй дзяржавы. Яна дазволіла расквітнець менавіта на нашай зямлі таленту палякаў Мацея Стрыйкоўскага і Мацея Казіміра Сарбеўскага, іспанца Пэдра Руіза дэ Мароз (Пятра Раізія), немца Іягана Мылія і многіх іншых, чыя Муза знайшла гасцінны прыём пры дварах беларускіх магнатаў.

У межах лацінамоўнага гераічнага ліра-эпасу XVI – пачатку XVII ст. развіваліся разнастай-ныя жанравыя мадыфікацыі – «carmen heroicum», «hodoeporicon», панегірычная паэма. Традыцыя стварэння героіка-эпічных твораў на лацінскай мове зрабіла значны ўплыў на развіццё шматмоўнай паэзіі Беларусі наогул. Так, вялікія эпічныя формы прадстаўлены ў творчасці беларускіх паэтаў канца XVI–XVII ст. – Станіслава Лаўрэнція, Станіслава Кулакоўскага, Андрэя Рымшы, Яна Бенедыкта Пратасовіча, Андрэя Белабоцкага, Тамаша Яўлевіча і іншых, – якія



Беларуси

103

пісалі свае творы на польскай і царкоўнаславянскай мовах. Помнікі лацінамоўнага ліра-эпасу, прадстаўленыя ў беларускай літаратуры эпохі Адраджэння і ранняга Барока, паслужылі своеасаблівай літаратурнай школай для беларускіх паэтаў новага часу. Развіццё ліра-эпічных форм у творчасці Адама Міцкевіча, Янкі Купалы і Якуба Коласа генетычна знітавана з адпаведным мастацкім вопытам Яна Вісліцкага, Мікалая Гусоўскага ды іншых паэтаў эпохі вялікіх герояў і вялікіх падзей айчыннай гісторыі.


1. Г а л и ч, О., Н а з а р е ц ь, В., В а с и л ь е в, Е. Теорiя лiтератури: Пiдручник / за наук. ред. Олександра Галича / О. Галич [и др.]. – 3-те вид., стереотип. – К., 2006.

2. К а в а л ё ў, С. В. Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст. / С. В. Кавалёў. – Мінск, 1993.3. К а в а л ё ў, С. В. Літаратура Беларусі позняга Рэнесансу: жанры, творы, асобы / С. В. Кавалёў. – Мінск, 2005.4. К а в а л ё ў, С. В., Саверчанка, І. В. Паэзія / С. В. Кавалёў, І. В. Саверчанка // Гісторыя беларускай літаратуры

XI–XIX стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: XI – першая палова XVIII ст. – Мінск, 2006. – С. 425–470.5. К р а в ц о в, Н. Эпос / Н. Кравцов // Словарь литературоведческих терминов / ред.-сост. Л. И. Тимофеев,

С. В. Тураев. – М., 1974. – С. 475–477.6. Р а г о й ш а, В. П. Паэтычны слоўнік / В. П. Рагойша. 3-е выд., дапрац. і дапоўн. – Мінск, 2004.7. Т а м а р ч е н к о, Н. Д. Эпика / Н. Д. Тамарченко // Теория литературы. Т. III. Роды и жанры (основные про-

блемы в историческом освещении). – М., 2003. – С. 219–244.8. Я р е м е н к о, В. Украïнська поезія XVI століття / В. Яременко // Украïнська поезія XVI століття / упоряд.,

вступ. ст. та приміт. В. В. Яременка. – К., 1987. – С. 5–34.9. B e r n a c k i, M., Pawlus, M. Słownik gatunków literackich / M. Bernacki, M. Pawlus. – Bielsko-Biała, 2004

(Copyright). 10. B o j e r i s, L. Karolomachija: Poema / L. Bojeris. Iš lot. k. vertė B. Kazlauskas; Įvadą, parašė A. Tyla; Pabaigos str.,

parašė S. Narbutas. – Vilnius, 1991.11. Dictionnaire universel des Littéretures / Publié sous la direction de Béatrice Didier. Édition complete en 3 volumes. –

Paris, 1994. – Vol. 1: A–F.12. Diomedes Grammaticus. Diomedis Grammatici opus, ab Ioanne Caesario, ita emendatum, scholiisque illustratum… –

Coloniae, [1536].13. Eckius, Valentinus. Valentini Eckii Lendani, De versificandi arte opusculum omnibus studiosis ad Poeticam anhelan-

tibus non tam iucundum quam frugiferum. – [Gracchoviae, 1521].14. Hermannus, Danielis. Danielis Hermanni Borussi Stephaneis Moschovitica sive De occasione, causis, initiis et pro-

gressibus belli <…> libri duo priores. – Excusae Gedani, 1582.15. Hyacinthius, Basilius. Panegyricus in excidium Polocense atque in memorabilem victoriam Stephani invictissimi

Poloniarum regis <…> ex potentissimo Moschorum principe … reportatam Basilii Hyacinthii Vilnensis. <…> – Patavii, [1580]. 16. J a k o w e n k o, N. Jaką wojnę opisuje Szymon Pekalides w poemacie „De bello Ostrogiano» (1600) / N. Jakowenko //

Łacina jako język elit / koncepcja i redakcja naukowa Jerzy Axer; Ośrodek Badań nad tradycją antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej. Uniwersytet Warszawski. – Warszawa, 2004. – S. 271–293.

17. K o e h l e r, K. Bellum Prutenum (Wojna Pruska) Jana z Wiślicy / K. Koehler // Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach. – T. II. Renesans. – Bochnia [i in.]., 2000. – S. 183–187.

18. K r ó k o w s k i, J. Język i piśmiennictwo łacińskie w Polsce XVI wieku / J. Krókowski // Kultura staropolska. – W Krakowie, 1932. – S. 383–459.

19. Ł e m p i c k i, S. Renesans i humanizm w Polsce: Materiały do studiów / S. Łempicki. – Kraków, 1952.20. M i c h a ł o w s k a, T. Epika / T. Michałowska // Słownik literatury staropolskiej / pod red. T. Michałowskiej

(Vademecum Polonisty). – Wrocław [i in.], 1999. – S. 204–211. 21. M i o d o ń s k a-B r o o k e s, E., K u l a w i k, A., T a t a r a, M. Zarys poetyki / E. Miodońska-Brookes [i in.]. –

Warszawa, 1980.22. M y l i u s, I. Poemata Ioannis Mylii Libenrodensis, poetae Laureati, ex dioecesi generosum Comitum de Hoenstein.

<...> [Vienna Austriae], 1568.23. N a r b u t a s, S. Jonas Radvanas and his heroic epos Radivilias / S. Narbutas // Radvanas, J. Radviliada / J. Radvanas. –

Vilnius, 1997. – S. LII–LVI.24. N a r b u t a s, S. Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje» / S. Narbutas. – Vilnius, 1998. (Senosios

literatūros studijos)25. N I e z n a n o w s k I, S. Epos / S. Nieznanowski // Słownik literatury staropolskiej, pod redakcją Teresy Michałowskiej

(Vademecum Polonisty). – Wrocław [i in.], 1999. – S. 223–228. 26. N o w a k-D ł u ż e w s k i, J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie / J. Nowak-

Dłużewski. – Warszawa, 1966.27. N o w a k-D ł u ż e w s k i, J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Pierwsi królowie elekcyjni / J. Nowak-

Dłużewski. – Warszawa, 1969. 28. P e c a l i d e s, S. De bello Ostrogiano ad Piantcos cum Nisoviis libri quattuor, a Simone Pecalidis Artium Baccalaureo

conscripti. – Cracoviae, 1600.

103

пісалі свае творы на польскай і царкоўнаславянскай мовах. Помнікі лацінамоўнага ліра-эпасу, прадстаўленыя ў беларускай літаратуры эпохі Адраджэння і ранняга Барока, паслужылі своеасаблівай літаратурнай школай для беларускіх паэтаў новага часу. Развіццё ліра-эпічных форм у творчасці Адама Міцкевіча, Янкі Купалы і Якуба Коласа генетычна знітавана з адпаведным мастацкім вопытам Яна Вісліцкага, Мікалая Гусоўскага ды іншых паэтаў эпохі вялікіх герояў і вялікіх падзей айчыннай гісторыі.


1. Г а л и ч, О., Н а з а р е ц ь, В., В а с и л ь е в, Е. Теорiя лiтератури: Пiдручник / за наук. ред. Олександра Галича / О. Галич [и др.]. – 3-те вид., стереотип. – К., 2006.

2. К а в а л ё ў, С. В. Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст. / С. В. Кавалёў. – Мінск, 1993.3. К а в а л ё ў, С. В. Літаратура Беларусі позняга Рэнесансу: жанры, творы, асобы / С. В. Кавалёў. – Мінск, 2005.4. К а в а л ё ў, С. В., Саверчанка, І. В. Паэзія / С. В. Кавалёў, І. В. Саверчанка // Гісторыя беларускай літаратуры

XI–XIX стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: XI – першая палова XVIII ст. – Мінск, 2006. – С. 425–470.5. К р а в ц о в, Н. Эпос / Н. Кравцов // Словарь литературоведческих терминов / ред.-сост. Л. И. Тимофеев,

С. В. Тураев. – М., 1974. – С. 475–477.6. Р а г о й ш а, В. П. Паэтычны слоўнік / В. П. Рагойша. 3-е выд., дапрац. і дапоўн. – Мінск, 2004.7. Т а м а р ч е н к о, Н. Д. Эпика / Н. Д. Тамарченко // Теория литературы. Т. III. Роды и жанры (основные про-

блемы в историческом освещении). – М., 2003. – С. 219–244.8. Я р е м е н к о, В. Украïнська поезія XVI століття / В. Яременко // Украïнська поезія XVI століття / упоряд.,

вступ. ст. та приміт. В. В. Яременка. – К., 1987. – С. 5–34.9. B e r n a c k i, M., Pawlus, M. Słownik gatunków literackich / M. Bernacki, M. Pawlus. – Bielsko-Biała, 2004

(Copyright). 10. B o j e r i s, L. Karolomachija: Poema / L. Bojeris. Iš lot. k. vertė B. Kazlauskas; Įvadą, parašė A. Tyla; Pabaigos str.,

parašė S. Narbutas. – Vilnius, 1991.11. Dictionnaire universel des Littéretures / Publié sous la direction de Béatrice Didier. Édition complete en 3 volumes. –

Paris, 1994. – Vol. 1: A–F.12. Diomedes Grammaticus. Diomedis Grammatici opus, ab Ioanne Caesario, ita emendatum, scholiisque illustratum… –

Coloniae, [1536].13. Eckius, Valentinus. Valentini Eckii Lendani, De versificandi arte opusculum omnibus studiosis ad Poeticam anhelan-

tibus non tam iucundum quam frugiferum. – [Gracchoviae, 1521].14. Hermannus, Danielis. Danielis Hermanni Borussi Stephaneis Moschovitica sive De occasione, causis, initiis et pro-

gressibus belli <…> libri duo priores. – Excusae Gedani, 1582.15. Hyacinthius, Basilius. Panegyricus in excidium Polocense atque in memorabilem victoriam Stephani invictissimi

Poloniarum regis <…> ex potentissimo Moschorum principe … reportatam Basilii Hyacinthii Vilnensis. <…> – Patavii, [1580]. 16. J a k o w e n k o, N. Jaką wojnę opisuje Szymon Pekalides w poemacie „De bello Ostrogiano» (1600) / N. Jakowenko //

Łacina jako język elit / koncepcja i redakcja naukowa Jerzy Axer; Ośrodek Badań nad tradycją antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej. Uniwersytet Warszawski. – Warszawa, 2004. – S. 271–293.

17. K o e h l e r, K. Bellum Prutenum (Wojna Pruska) Jana z Wiślicy / K. Koehler // Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach. – T. II. Renesans. – Bochnia [i in.]., 2000. – S. 183–187.

18. K r ó k o w s k i, J. Język i piśmiennictwo łacińskie w Polsce XVI wieku / J. Krókowski // Kultura staropolska. – W Krakowie, 1932. – S. 383–459.

19. Ł e m p i c k i, S. Renesans i humanizm w Polsce: Materiały do studiów / S. Łempicki. – Kraków, 1952.20. M i c h a ł o w s k a, T. Epika / T. Michałowska // Słownik literatury staropolskiej / pod red. T. Michałowskiej

(Vademecum Polonisty). – Wrocław [i in.], 1999. – S. 204–211. 21. M i o d o ń s k a-B r o o k e s, E., K u l a w i k, A., T a t a r a, M. Zarys poetyki / E. Miodońska-Brookes [i in.]. –

Warszawa, 1980.22. M y l i u s, I. Poemata Ioannis Mylii Libenrodensis, poetae Laureati, ex dioecesi generosum Comitum de Hoenstein.

<...> [Vienna Austriae], 1568.23. N a r b u t a s, S. Jonas Radvanas and his heroic epos Radivilias / S. Narbutas // Radvanas, J. Radviliada / J. Radvanas. –

Vilnius, 1997. – S. LII–LVI.24. N a r b u t a s, S. Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje» / S. Narbutas. – Vilnius, 1998. (Senosios

literatūros studijos)25. N I e z n a n o w s k I, S. Epos / S. Nieznanowski // Słownik literatury staropolskiej, pod redakcją Teresy Michałowskiej

(Vademecum Polonisty). – Wrocław [i in.], 1999. – S. 223–228. 26. N o w a k-D ł u ż e w s k i, J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie / J. Nowak-

Dłużewski. – Warszawa, 1966.27. N o w a k-D ł u ż e w s k i, J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Pierwsi królowie elekcyjni / J. Nowak-

Dłużewski. – Warszawa, 1969. 28. P e c a l i d e s, S. De bello Ostrogiano ad Piantcos cum Nisoviis libri quattuor, a Simone Pecalidis Artium Baccalaureo

conscripti. – Cracoviae, 1600.



Беларуси

29. P e x e n f e l d e r, M. Apparatus eruditionis tam rerum quam verborum per omnes artes et scientias / M. Pexenfelder. – Nürnberg, 1670.

30. P o n t a n u s, J. Jacobi Pontani de Societate Jesu Poeticarum institutionum libri tres. Eiusdem Tyrocinium poeticum. – Ingolstadii, anno [1594].

31. R a d v a n a s, J. Radviliada / J. Radvanas; compiled, introductory article, commentaries and vocabulary of persons; translated from Latin into Lithuanian by Sigitas Narbutas. – Vilnius, 1997.

32. R a d v a n u s, I. Radivilias sive De vita et rebus praeclarissime gestis, immortalis memoriae, illustrissimi principis Nicolai Radivili… libri quattuor Ioannis Radvani Lit[uani]… – Vilnae metropoli Lituanorum, [1592].

33. S a r b i e w s k i, M. K. O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus) / M. K. Sarbiewski. – Wrocław, [1954].

34. S t a r i c o n i u s S e m u s o v i u s, I. Conflictus ad Nevelam Polonorum cum Moschis. Auctore Ioanne Stariconio Semusovio, Philomuso Academico Occulto. – Bononiae, [1568].

35. V i d a, M. H. Marci Hieronymi Vidae Cremonensis De arte poetica lib[ri] III; Eiusdem de bombyce lib[ri] II; Eiusdem de ludo scacchorum lib[er] I; Eiusdem hymni. Eiusdem bucolica. – [S. l., s. a.].

36. V i s l i c i e n s i s, I o a n n e s. Bellum Prutenum. Impressum Cracoviae, Anno Domini M. D. XVI (1516).36. V i s l i c i e n s i s, I o a n n е s. Ioannis Visliciensis Bellum Prutenum=Ян Вісліцкі. Прус кая вайна: На лацінскай

і беларускай мовах / уклад, перакл., камент. Ж. В. Не кра шэвіч-Кароткай. – Мінск, 2005.37. Z a w i s z a, C h. Carolomachia, qua felix victoria, ope Divina, auspiciis Serenissimi et Poten[tissimi] Sigismundi

III. <...> per ill[ustrissi]mum d. Joan[nem] Carolum Chodkiewicium <...> de Carolo Duce Sudermanniae S. R. M. perduelli V. Kalend[as] Octob[res] A. D. 1605 in Livonia sub Kyrkholmum reportata, narratur. <...> – Vilnae, [1606].

J. V. nekRasheVich-kaRoTkaya

LATIN-LANGUAGE HEROIC EPOS OF BELARUS IN CONTExT OF THE EUROPEAN EPIC TRADITION (FROM xVI TO THE FIRST HALF OF xVII CENTURY)

Summary

In the article the genesis of scientific definitions regarding to epos, heroic epos and epopee terms from antiquity (Aristoteles, Horatius, Diomedes), Renaissance (Ecchius, Vida, Pontanus) and Baroque (Sarbievius, Pexenfelder) to present time has been discussed. On this basis the main distinguishing features of Latin heroic epos monuments created by poets of Grand Duchy of Lithuania in 16th – first half of 17th century have been formulated. Such heroic poems as «Bellum Prutenum» (1516) of Ioannes Visliciensis, «Radivilias» (1592) of Ioannes Radvanus, «Carolomachia» (1606) of Christophorus Zawisza have been analyzed in context of the literary nation development for Central and Eastern Europe in the specified period of time. The conclusions about the validity of identification of the mentioned works in context of the Belarusian literature history and specific character of the heroic epos monuments in Latin figurative-artistic system have been drawn for the Belarus Renaissance.

29. P e x e n f e l d e r, M. Apparatus eruditionis tam rerum quam verborum per omnes artes et scientias / M. Pexenfelder. – Nürnberg, 1670.

30. P o n t a n u s, J. Jacobi Pontani de Societate Jesu Poeticarum institutionum libri tres. Eiusdem Tyrocinium poeticum. – Ingolstadii, anno [1594].

31. R a d v a n a s, J. Radviliada / J. Radvanas; compiled, introductory article, commentaries and vocabulary of persons; translated from Latin into Lithuanian by Sigitas Narbutas. – Vilnius, 1997.

32. R a d v a n u s, I. Radivilias sive De vita et rebus praeclarissime gestis, immortalis memoriae, illustrissimi principis Nicolai Radivili… libri quattuor Ioannis Radvani Lit[uani]… – Vilnae metropoli Lituanorum, [1592].

33. S a r b i e w s k i, M. K. O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus) / M. K. Sarbiewski. – Wrocław, [1954].

34. S t a r i c o n i u s S e m u s o v i u s, I. Conflictus ad Nevelam Polonorum cum Moschis. Auctore Ioanne Stariconio Semusovio, Philomuso Academico Occulto. – Bononiae, [1568].

35. V i d a, M. H. Marci Hieronymi Vidae Cremonensis De arte poetica lib[ri] III; Eiusdem de bombyce lib[ri] II; Eiusdem de ludo scacchorum lib[er] I; Eiusdem hymni. Eiusdem bucolica. – [S. l., s. a.].

36. V i s l i c i e n s i s, I o a n n e s. Bellum Prutenum. Impressum Cracoviae, Anno Domini M. D. XVI (1516).36. V i s l i c i e n s i s, I o a n n е s. Ioannis Visliciensis Bellum Prutenum=Ян Вісліцкі. Прус кая вайна: На лацінскай

і беларускай мовах / уклад, перакл., камент. Ж. В. Не кра шэвіч-Кароткай. – Мінск, 2005.37. Z a w i s z a, C h. Carolomachia, qua felix victoria, ope Divina, auspiciis Serenissimi et Poten[tissimi] Sigismundi

III. <...> per ill[ustrissi]mum d. Joan[nem] Carolum Chodkiewicium <...> de Carolo Duce Sudermanniae S. R. M. perduelli V. Kalend[as] Octob[res] A. D. 1605 in Livonia sub Kyrkholmum reportata, narratur. <...> – Vilnae, [1606].

J. V. nekRasheVich-kaRoTkaya

LATIN-LANGUAGE HEROIC EPOS OF BELARUS IN CONTExT OF THE EUROPEAN EPIC TRADITION (FROM xVI TO THE FIRST HALF OF xVII CENTURY)

Summary

In the article the genesis of scientific definitions regarding to epos, heroic epos and epopee terms from antiquity (Aristoteles, Horatius, Diomedes), Renaissance (Ecchius, Vida, Pontanus) and Baroque (Sarbievius, Pexenfelder) to present time has been discussed. On this basis the main distinguishing features of Latin heroic epos monuments created by poets of Grand Duchy of Lithuania in 16th – first half of 17th century have been formulated. Such heroic poems as «Bellum Prutenum» (1516) of Ioannes Visliciensis, «Radivilias» (1592) of Ioannes Radvanus, «Carolomachia» (1606) of Christophorus Zawisza have been analyzed in context of the literary nation development for Central and Eastern Europe in the specified period of time. The conclusions about the validity of identification of the mentioned works in context of the Belarusian literature history and specific character of the heroic epos monuments in Latin figurative-artistic system have been drawn for the Belarus Renaissance.



Беларуси

105


моВазнаўстВа

УДК 808.26-56

Н. У. чайКа

КАНСТРУКЦЫйНЫЯ АМОНІМЫ ЭЛІПТЫЧНЫХ КАНСТРУКЦЫй

інстытут мовы і літаратуры імя якуба Коласа і янкі Купалы НаН Беларусі


Пытанне пра сінтаксічную аманімію з’яўляецца актуальным у сінтаксісе сучаснай беларускай мовы. Нягледзячы на значную колькасць прац па названай праблеме, аманімія эліптычных канструкцый практычна не вывучана. Даследчыкі рабілі акцэнт пераважна на семантызацыю эліптычных канструкцый [1; 2; 5] або на ўмовы функцыянавання названых канструкцый у тэксце [3; 4; 8]. Вельмі цікавымі з’яўляюцца прыклады канструкцыйна-сінтаксічнай аманіміі эліптычных сказаў і спосабы размежавання іх семантыкі. Увогуле пытанне пра канструкцыйна-сінтаксічныя амонімы (любых канструкцый) маладаследавана на сённяшні дзень, пры гэтым падобная з’ява вельмі пашырана ў беларускай мове.

Сінтаксічная сістэма беларускай мовы шматузроўневая. Эліптычны сказ адносіцца да ўзроўню выказванняў, на якім могуць ажыццяўляцца розныя трасфармацыі, у тым ліку і эліпсіс. На ўзроўні сказаў, як анталагічных адзінак, падобныя аперацыі адбывацца не могуць, бо сказ – гэта носьбіт дэнататыўнай сітуацыі, і семантыка яго павінна складвацца з сумы значэнняў пэўных кампанентаў, таму пропускі тут не дапускаюцца. Узровень семантыка-сінтаксічнай мадэлі адлюстроўвае пазіцыі прэдыкатаў, актантаў і сірканстантаў, а яны заўсёды выражаюцца экспліцытна. Фармальна – граматычная схема сказа адлюстроўвае сінтаксічныя катэгорыі, на якіх базіруецца сінтаксічная адзінка. З’ява эліпсіса – гэта з’ява маўлення, яна знаходзіцца на самым нізкім узроўні абстракцыі, бо эліптычная канструкцыя – гэта толькі маўленчая рэалізацыя пэўнага сказа. І калі фарміраванне семантыкі адбываецца на адным пэўным узроўні сінтаксічнай арганізацыі, то сінтаксічная аманімія эліптычнай канструкцыі – з’ява больш складаная. Размежаванне аманімічных форм можа адбывацца адначасова на розных узроўнях сінтаксічнай сістэмы [8]. Таму і неабходна выявіць заканамернасці ўзнікнення, функцыянавання і размежавання канструкцыйна-сінтаксічных амонімаў эліптычных форм.

Застаюцца не вывучаны ўмовы функцыянавання і сродкі размежавання канструкцыйных аманімічных форм эліптычных сказаў. Таксама неабходна прааналізаваць, якімі моўнымі фактарамі абумоўлена супадзенне розных сінтаксічных канструкцый у аманімічных формах – сістэмнымі ці выпадковымі. Паколькі эліпсіс – гэта з’ява маўлення, гэта толькі маўленчая рэалізацыя пэўнага сказа, то і фарміраванне семантыкі адбываецца на паверхневай структуры. Размежаванне ж аманімічных форм можа адбывацца адначасова на розных узроўнях сінтаксічнай сістэмы. Сказанае вышэй і абумоўлівае мэту даследавання – выявіць заканамернасці ўзнікнення, функцыянавання і размежавання канструкцыйных амонімаў эліптычных сказаў. Таксама неаб-ходна вызначыць, на якіх узроўнях арганізацыі сінтаксічнай сістэмы адбываецца размежаванне аманімічных форм эліптычных канструкцый.

Пры даследаванні выкарыстоўваўся апісальны метад, які дазволіў прааналізаваць сінтаксічныя ўмовы функцыянавання канструкцыйных амонімаў, а таксама выявіць сродкі іх размежавання. Элементы кампанентнага аналізу выкарыстоўваліся для вызначэння функцы-янальнага дыяпазону актантаў і сірканстантаў у парадыгме аманімічных форм.

Да найбольш простых прыкладаў канструкцыйна-сінтаксічных амонімаў адносяцца эліптычныя формы, дзе размежаванне іх семантыкі ажыццяўляецца кантэкстуальнымі паказчыкамі. У дадзеных

105


моВазнаўстВа

УДК 808.26-56

Н. У. чайКа

КАНСТРУКЦЫйНЫЯ АМОНІМЫ ЭЛІПТЫЧНЫХ КАНСТРУКЦЫй

інстытут мовы і літаратуры імя якуба Коласа і янкі Купалы НаН Беларусі


Пытанне пра сінтаксічную аманімію з’яўляецца актуальным у сінтаксісе сучаснай беларускай мовы. Нягледзячы на значную колькасць прац па названай праблеме, аманімія эліптычных канструкцый практычна не вывучана. Даследчыкі рабілі акцэнт пераважна на семантызацыю эліптычных канструкцый [1; 2; 5] або на ўмовы функцыянавання названых канструкцый у тэксце [3; 4; 8]. Вельмі цікавымі з’яўляюцца прыклады канструкцыйна-сінтаксічнай аманіміі эліптычных сказаў і спосабы размежавання іх семантыкі. Увогуле пытанне пра канструкцыйна-сінтаксічныя амонімы (любых канструкцый) маладаследавана на сённяшні дзень, пры гэтым падобная з’ява вельмі пашырана ў беларускай мове.

Сінтаксічная сістэма беларускай мовы шматузроўневая. Эліптычны сказ адносіцца да ўзроўню выказванняў, на якім могуць ажыццяўляцца розныя трасфармацыі, у тым ліку і эліпсіс. На ўзроўні сказаў, як анталагічных адзінак, падобныя аперацыі адбывацца не могуць, бо сказ – гэта носьбіт дэнататыўнай сітуацыі, і семантыка яго павінна складвацца з сумы значэнняў пэўных кампанентаў, таму пропускі тут не дапускаюцца. Узровень семантыка-сінтаксічнай мадэлі адлюстроўвае пазіцыі прэдыкатаў, актантаў і сірканстантаў, а яны заўсёды выражаюцца экспліцытна. Фармальна – граматычная схема сказа адлюстроўвае сінтаксічныя катэгорыі, на якіх базіруецца сінтаксічная адзінка. З’ява эліпсіса – гэта з’ява маўлення, яна знаходзіцца на самым нізкім узроўні абстракцыі, бо эліптычная канструкцыя – гэта толькі маўленчая рэалізацыя пэўнага сказа. І калі фарміраванне семантыкі адбываецца на адным пэўным узроўні сінтаксічнай арганізацыі, то сінтаксічная аманімія эліптычнай канструкцыі – з’ява больш складаная. Размежаванне аманімічных форм можа адбывацца адначасова на розных узроўнях сінтаксічнай сістэмы [8]. Таму і неабходна выявіць заканамернасці ўзнікнення, функцыянавання і размежавання канструкцыйна-сінтаксічных амонімаў эліптычных форм.

Застаюцца не вывучаны ўмовы функцыянавання і сродкі размежавання канструкцыйных аманімічных форм эліптычных сказаў. Таксама неабходна прааналізаваць, якімі моўнымі фактарамі абумоўлена супадзенне розных сінтаксічных канструкцый у аманімічных формах – сістэмнымі ці выпадковымі. Паколькі эліпсіс – гэта з’ява маўлення, гэта толькі маўленчая рэалізацыя пэўнага сказа, то і фарміраванне семантыкі адбываецца на паверхневай структуры. Размежаванне ж аманімічных форм можа адбывацца адначасова на розных узроўнях сінтаксічнай сістэмы. Сказанае вышэй і абумоўлівае мэту даследавання – выявіць заканамернасці ўзнікнення, функцыянавання і размежавання канструкцыйных амонімаў эліптычных сказаў. Таксама неаб-ходна вызначыць, на якіх узроўнях арганізацыі сінтаксічнай сістэмы адбываецца размежаванне аманімічных форм эліптычных канструкцый.

Пры даследаванні выкарыстоўваўся апісальны метад, які дазволіў прааналізаваць сінтаксічныя ўмовы функцыянавання канструкцыйных амонімаў, а таксама выявіць сродкі іх размежавання. Элементы кампанентнага аналізу выкарыстоўваліся для вызначэння функцы-янальнага дыяпазону актантаў і сірканстантаў у парадыгме аманімічных форм.

Да найбольш простых прыкладаў канструкцыйна-сінтаксічных амонімаў адносяцца эліптычныя формы, дзе размежаванне іх семантыкі ажыццяўляецца кантэкстуальнымі паказчыкамі. У дадзеных



Беларуси

106

сказах не выклікае асаблівай цяжкасці вызначэнне семантыкі эліпсаванага дзеяслова. Гэта стварае знешняе падабенства іх да лінейна-пашыральнай аманіміі. Аднак у прыведзеным ніжэй радзе аманімічных форм ёсць фактар, які дазваляе іх аднесці да канструктыўна-сінтаксічных. Лінейна-пашыральныя аманімічныя формы «характарызуюцца лінейным характарам папаўнення эліпсаванага дзеяслова» [8]. Неадназначнасць такіх канструкцый абумоўлена семантыка-сінтаксічнай валентнасцю эліпсаванага дзеяслова. Эліпсіс сам па сабе стварае семантычную неад-назначнасць і магчымасць утвараць аманімічны рад. Адрозніваецца названы тып амонімаў ад іншых тым, што ў іх не назіраецца катэгарыяльных змен: як нефакультатыўныя, так і факультатыўныя кампаненты захоўваюць свае семантычныя і сінтаксічныя функцыі (табл. 1).

Т а б л і ц а 1.

Перадпазіцыйны паказчык Эліптычная канструкцыя Постпазіцыйны паказчык

Функцыя семантычнага актанта

1. Іван старэйшы за Маню. Мікалай – за Паўла (М. Васілёнак) – Партатыў2. Раздаліся выбухі. Дзеці пахаваліся

за дрэвы.Малы Мікалай – за Паўла

(С. Грахоўскі) – Лакатыў

3. Таццяна зрабіла кантрольную за сястру. Марына – за Паўла (Х. Шынклер) – Каагенс

4. Дзеці спаборнічалі паміж сабой у працы. Таццяна выбрала бульбу хутчэй за Ірыну.

Алесь – за Паўла (Звязда) – характарыстыка сірканстанта

5. Хавайцеся ўсе. Малыя – за нас! Мікалай – за Сяргея! (А. Астрэйка) – Лакатыў

Як бачна, размежаванне эліпсем адбываецца на кантэкстуальным узроўні. І нават пры гэтым падобныя аманімічныя формы адносяцца да канструкцыйных. Кваліфікаваць сінтаксічную адзінку падобным чынам дазваляе змена сінтаксічнай пазіцыі актанта ў кожнай аманімічнай форме. Ды і адбываюцца гэтыя працэсы на розных узроўнях арганізацыі сінтаксічнай адзінкі. Паказчыкі семантыкі эліпсемы адносяцца да кантэкстуальных сродкаў, а значыць, да ўзроўню сказа. Поліфункцыянальнасць жа семантычных актантаў – з’ява семантыка-сінтаксічнага ўзроўню арганізацыі канструкцыі. У прыведзеных прыкладах словаформа – за Паўла займае самыя розныя сінтаксічныя пазіцыі – партатыва, лакатыва, каагенса. У першым прыкладзе іван старэйшы за Маню. Мікалай – за Паўла кампанент за Паўла выконвае семантычную функцыю партатыва. Партатыў у дадзеным сказе паясняе іменны выказнік, які апушчаны ў эліптычным сказе. Эліпсіс іменнага выказніка можа быць толькі кантэкстуальным, фарміраванне семантыкі эліптычнага сказа з апушчаным іменным выказнікам не можа ажыццяўляцца толькі ўнутрысінтагматычнымі сродкамі: для гэтага патрабуюцца суперсінтаксічныя адзінкі.

У наступным прыкладзе Пачуліся выбухі. Мы пахаваліся за байцоў. Малы Мікалай – за Паўла (С. Грахоўскі) кампанент за Паўла выконвае семантычную функцыю лактыва (S Dir) – значэнне дынамічнай лакалізацыі з указаннем на канечны пункт. Фарміраванне падобнай семантычнай функцыі магчыма толькі на суперсінтаксічным узроўні. Гэта значыць, што эліпсіс тут таксама кантэкстуальны. Шматфункцыянальнасць названага кампанента абумоўлена тым, што выражаец-ца назоўнікам з прыназоўнікам, які можа выконваць функцыю як актанта, так і сірканстанта.

У трэцім прыкладзе Таццяна зрабіла кантрольную за сястру. Мікалай – за Паўла кампанент за Паўла выконвае функцыю каагенса (Del Object), бо абазначае асобу, для каго прызначана дзеянне. Эліпсіс у гэтых прыкладах кантэкстуальны, таму паказчыкі і не ўжываюцца.

Названы кампанент можа ўжывацца і ў якасці характарыстыкі сірканстанта. Для гэтага дзеянне, што змяшчае параўнанне, названа дзеясловам у першай канструкцыі. Другая, эліптычная, змяшчае толькі суб’ект і аб’ект параўнання: Дзеці спаборнічалі паміж сабой у працы. Таццяна выбрала бульбу хутчэй за ірыну. Мікалай – за Паўла (Звязда). Названая семантычная функцыя можа фарміравацца толькі на аснове кантэкстуальнага папаўнення.

Таксама назіраюцца адзінкавыя прыклады, калі аналізуемы кампанент выступае як лакатыў (loc). Такое ўжыванне кампанента магчыма толькі пры ўмове, калі дзеяслоў у інварыянце эліптычнага сказа мае форму загаднага ладу. Пры пропуску выказніка ў пабочных сказах (і інфінітыўных)

106

сказах не выклікае асаблівай цяжкасці вызначэнне семантыкі эліпсаванага дзеяслова. Гэта стварае знешняе падабенства іх да лінейна-пашыральнай аманіміі. Аднак у прыведзеным ніжэй радзе аманімічных форм ёсць фактар, які дазваляе іх аднесці да канструктыўна-сінтаксічных. Лінейна-пашыральныя аманімічныя формы «характарызуюцца лінейным характарам папаўнення эліпсаванага дзеяслова» [8]. Неадназначнасць такіх канструкцый абумоўлена семантыка-сінтаксічнай валентнасцю эліпсаванага дзеяслова. Эліпсіс сам па сабе стварае семантычную неад-назначнасць і магчымасць утвараць аманімічны рад. Адрозніваецца названы тып амонімаў ад іншых тым, што ў іх не назіраецца катэгарыяльных змен: як нефакультатыўныя, так і факультатыўныя кампаненты захоўваюць свае семантычныя і сінтаксічныя функцыі (табл. 1).




1. Іван старэйшы за Маню. Мікалай – за Паўла (М. Васілёнак) – Партатыў2. Раздаліся выбухі. Дзеці пахаваліся

за дрэвы.Малы Мікалай – за Паўла

(С. Грахоўскі) – Лакатыў

3. Таццяна зрабіла кантрольную за сястру. Марына – за Паўла (Х. Шынклер) – Каагенс

4. Дзеці спаборнічалі паміж сабой у працы. Таццяна выбрала бульбу хутчэй за Ірыну.

Алесь – за Паўла (Звязда) – характарыстыка сірканстанта

5. Хавайцеся ўсе. Малыя – за нас! Мікалай – за Сяргея! (А. Астрэйка) – Лакатыў

Як бачна, размежаванне эліпсем адбываецца на кантэкстуальным узроўні. І нават пры гэтым падобныя аманімічныя формы адносяцца да канструкцыйных. Кваліфікаваць сінтаксічную адзінку падобным чынам дазваляе змена сінтаксічнай пазіцыі актанта ў кожнай аманімічнай форме. Ды і адбываюцца гэтыя працэсы на розных узроўнях арганізацыі сінтаксічнай адзінкі. Паказчыкі семантыкі эліпсемы адносяцца да кантэкстуальных сродкаў, а значыць, да ўзроўню сказа. Поліфункцыянальнасць жа семантычных актантаў – з’ява семантыка-сінтаксічнага ўзроўню арганізацыі канструкцыі. У прыведзеных прыкладах словаформа – за Паўла займае самыя розныя сінтаксічныя пазіцыі – партатыва, лакатыва, каагенса. У першым прыкладзе іван старэйшы за Маню. Мікалай – за Паўла кампанент за Паўла выконвае семантычную функцыю партатыва. Партатыў у дадзеным сказе паясняе іменны выказнік, які апушчаны ў эліптычным сказе. Эліпсіс іменнага выказніка можа быць толькі кантэкстуальным, фарміраванне семантыкі эліптычнага сказа з апушчаным іменным выказнікам не можа ажыццяўляцца толькі ўнутрысінтагматычнымі сродкамі: для гэтага патрабуюцца суперсінтаксічныя адзінкі.

У наступным прыкладзе Пачуліся выбухі. Мы пахаваліся за байцоў. Малы Мікалай – за Паўла (С. Грахоўскі) кампанент за Паўла выконвае семантычную функцыю лактыва (S Dir) – значэнне дынамічнай лакалізацыі з указаннем на канечны пункт. Фарміраванне падобнай семантычнай функцыі магчыма толькі на суперсінтаксічным узроўні. Гэта значыць, што эліпсіс тут таксама кантэкстуальны. Шматфункцыянальнасць названага кампанента абумоўлена тым, што выражаец-ца назоўнікам з прыназоўнікам, які можа выконваць функцыю як актанта, так і сірканстанта.

У трэцім прыкладзе Таццяна зрабіла кантрольную за сястру. Мікалай – за Паўла кампанент за Паўла выконвае функцыю каагенса (Del Object), бо абазначае асобу, для каго прызначана дзеянне. Эліпсіс у гэтых прыкладах кантэкстуальны, таму паказчыкі і не ўжываюцца.

Названы кампанент можа ўжывацца і ў якасці характарыстыкі сірканстанта. Для гэтага дзеянне, што змяшчае параўнанне, названа дзеясловам у першай канструкцыі. Другая, эліптычная, змяшчае толькі суб’ект і аб’ект параўнання: Дзеці спаборнічалі паміж сабой у працы. Таццяна выбрала бульбу хутчэй за ірыну. Мікалай – за Паўла (Звязда). Названая семантычная функцыя можа фарміравацца толькі на аснове кантэкстуальнага папаўнення.

Таксама назіраюцца адзінкавыя прыклады, калі аналізуемы кампанент выступае як лакатыў (loc). Такое ўжыванне кампанента магчыма толькі пры ўмове, калі дзеяслоў у інварыянце эліптычнага сказа мае форму загаднага ладу. Пры пропуску выказніка ў пабочных сказах (і інфінітыўных)



Беларуси

107

актант становіцца другасным прэдыкатам. І таму актант за Паўла можа выконваць функцыю лака-тыва, замест дзеяслова: Хавайцеся ўсе! Малыя – за нас! Мікалай – за сяргея (А. Астрэйка). Ужыванне актанта за сяргея ў функцыі лакатыва магчыма толькі пры кантэкстуальным папаўненні.

Такім чынам, сінтаксічная пазіцыя актанта за Паўла (за сяргея) у дадзенай парадыгме з’яўляецца шматфункцыянальнай і можа выступаць у ролі партатыва, лакатыва, каагенса, характарыстыкі сірканстанта. Фарміраванне семантыкі ў сказах адбываецца кантэкстуальным спосабам. Шматфункцыянальнасць семантычнага актанта ў дадзеным прыкладзе адлюстроўвае характар структурна-семантычных адносін у мове. Прычым названыя адносіны абумоўлены як сінтаксічнай пазіцыяй кампанента, так і прыналежнасцю да пэўнай катэгорыі – лакатыў, аб’ект і іншыя.

Больш складаны характар маюць амонімы, у якіх размежаванне семантыкі адбываецца разнатыпнымі паказчыкамі (табл. 2).


Перадпазіцыйны паказчык Эліптычная канструкцыя Постпазіцыйны паказчык Функцыя семантычнага актанта

1. Сямён быў спагадлівы да маці. Іван – да Таццяны (К. Кірэенка) – Дэлібератыўны аб’ект

2. – Іван – да Таццяны Хутка. Праз поле (Б. Мікуліч) Лакатыў

3. – Іван – да Таццяны Яблыкі. Слівы (Чырвоная змена) Адрасат

4. – Іван – да Таццяны З прапановамі (А. Русак) Перцэптыў

Невялікая колькасць кампанентаў эліптычнай канструкцыі (два) дазваляе ўтвараць значную колькасць аманімічных форм, бо адносіны паміж колькасцю кампанентаў і ступенню іх функ-цыянальнасці адваротна прапарцыянальныя. Неабходна, аднак, заўважыць, што шматфунк-цыянальнасць канструкцыі залежыць і ад характару актанта.

Семантычныя паказчыкі ў дадзеным выпадку з’яўляюцца разнапланавымі. У першым сказе размежаванне семантыкі адбываецца кантэкстуальным спосабам на ўзроўні арганізацыі сказа: іменны прэдыкат быў спагадлівы называецца ў папярэднім сказе.

Астатнія аманімічныя формы (2, 3, 4) у якасці сродку размежавання маюць парцэляваныя канструкцыі. Парцэляваныя канструкцыі адносяцца да ўзроўню выказванняў, бо сваёй мадэлі ў моўнай сістэме (як сказ) не маюць. Парцэлят Хутка (2) выконвае семантычную ролю сірканстанта спосабу дзеяння. Як вядома, такія кампаненты з’яўляюцца монафункцыянальнымі, але спалучаюцца з шырокім колам дзеясловаў. Далучэнне другога парцэлята са значэннем дынамічнай лакалізацыі канчаткова канкрэтызуе семантыку апушчанага дзеяслова – гэта зна-чэнне перамяшчэння ў прасторы. Паколькі сувязь паміж эліптычнай канструкцыяй і парцэлятам далучальная, то семантыка фарміруецца на аснове семантычнай валентнасці.

Парцэляты яблыкі. слівы выконваюць семантычную ролю аб’екта. У спалучэнні з аманімічнай формай эліптычнай канструкцыі паказчык фарміруе семантыку апушчанага дзеяслова – аднесці.

Наступны паказчык З прапановай змяшчае элементы як далучэння (з’яўляецца парцэлятам), так і трансфармацыі. Таму гэты кампанент, па-сутнасці, з’яўляецца трансфармаваным прэдыкатам. І ўжо ў відазмененай канструкцыі апускаецца эліпсема – звярнуўся.

Такім чынам, размежаванне гэтых аманімічных канструкцый мае складаны характар. Парцэлява-ныя канструкцыі адначасова знаходзяцца і на ўзроўні выказвання (далучальная сувязь, пэўная сінтаксічная функцыя), так і на ўзроўні семантыка-сінтаксічнай мадэлі сказа (семантычныя функцыі далучэнняў у канструкцыях). Дадзены тып аманіміі абумоўлены перапляценнем фактараў зместавых і структурна-семантычных, унутрымоўных і кансітуацыйных.

Канструктыўны характар гэтым аманімічным формам надае семантыка-сінтаксічнае не-адрозненне кампанента да Таццяны. Кампанент да Таццяны набывае семантыка-сінтаксічнае напаўненне толькі пасля фарміравання значэння апушчанага дзеяслова.

У першым сказе кампанент да Таццяны з’яўляецца дэлібератыўным аб’ектам, адносіцца да матэрыяльна выражанага іменнага выказніка ў папярэднім сказе. Узнаўленне апушчанага дзеяслова

107

актант становіцца другасным прэдыкатам. І таму актант за Паўла можа выконваць функцыю лака-тыва, замест дзеяслова: Хавайцеся ўсе! Малыя – за нас! Мікалай – за сяргея (А. Астрэйка). Ужыванне актанта за сяргея ў функцыі лакатыва магчыма толькі пры кантэкстуальным папаўненні.

Такім чынам, сінтаксічная пазіцыя актанта за Паўла (за сяргея) у дадзенай парадыгме з’яўляецца шматфункцыянальнай і можа выступаць у ролі партатыва, лакатыва, каагенса, характарыстыкі сірканстанта. Фарміраванне семантыкі ў сказах адбываецца кантэкстуальным спосабам. Шматфункцыянальнасць семантычнага актанта ў дадзеным прыкладзе адлюстроўвае характар структурна-семантычных адносін у мове. Прычым названыя адносіны абумоўлены як сінтаксічнай пазіцыяй кампанента, так і прыналежнасцю да пэўнай катэгорыі – лакатыў, аб’ект і іншыя.

Больш складаны характар маюць амонімы, у якіх размежаванне семантыкі адбываецца разнатыпнымі паказчыкамі (табл. 2).



1. Сямён быў спагадлівы да маці. Іван – да Таццяны (К. Кірэенка) – Дэлібератыўны аб’ект

2. – Іван – да Таццяны Хутка. Праз поле (Б. Мікуліч) Лакатыў

3. – Іван – да Таццяны Яблыкі. Слівы (Чырвоная змена) Адрасат

4. – Іван – да Таццяны З прапановамі (А. Русак) Перцэптыў

Невялікая колькасць кампанентаў эліптычнай канструкцыі (два) дазваляе ўтвараць значную колькасць аманімічных форм, бо адносіны паміж колькасцю кампанентаў і ступенню іх функ-цыянальнасці адваротна прапарцыянальныя. Неабходна, аднак, заўважыць, што шматфунк-цыянальнасць канструкцыі залежыць і ад характару актанта.

Семантычныя паказчыкі ў дадзеным выпадку з’яўляюцца разнапланавымі. У першым сказе размежаванне семантыкі адбываецца кантэкстуальным спосабам на ўзроўні арганізацыі сказа: іменны прэдыкат быў спагадлівы называецца ў папярэднім сказе.

Астатнія аманімічныя формы (2, 3, 4) у якасці сродку размежавання маюць парцэляваныя канструкцыі. Парцэляваныя канструкцыі адносяцца да ўзроўню выказванняў, бо сваёй мадэлі ў моўнай сістэме (як сказ) не маюць. Парцэлят Хутка (2) выконвае семантычную ролю сірканстанта спосабу дзеяння. Як вядома, такія кампаненты з’яўляюцца монафункцыянальнымі, але спалучаюцца з шырокім колам дзеясловаў. Далучэнне другога парцэлята са значэннем дынамічнай лакалізацыі канчаткова канкрэтызуе семантыку апушчанага дзеяслова – гэта зна-чэнне перамяшчэння ў прасторы. Паколькі сувязь паміж эліптычнай канструкцыяй і парцэлятам далучальная, то семантыка фарміруецца на аснове семантычнай валентнасці.

Парцэляты яблыкі. слівы выконваюць семантычную ролю аб’екта. У спалучэнні з аманімічнай формай эліптычнай канструкцыі паказчык фарміруе семантыку апушчанага дзеяслова – аднесці.

Наступны паказчык З прапановай змяшчае элементы як далучэння (з’яўляецца парцэлятам), так і трансфармацыі. Таму гэты кампанент, па-сутнасці, з’яўляецца трансфармаваным прэдыкатам. І ўжо ў відазмененай канструкцыі апускаецца эліпсема – звярнуўся.

Такім чынам, размежаванне гэтых аманімічных канструкцый мае складаны характар. Парцэлява-ныя канструкцыі адначасова знаходзяцца і на ўзроўні выказвання (далучальная сувязь, пэўная сінтаксічная функцыя), так і на ўзроўні семантыка-сінтаксічнай мадэлі сказа (семантычныя функцыі далучэнняў у канструкцыях). Дадзены тып аманіміі абумоўлены перапляценнем фактараў зместавых і структурна-семантычных, унутрымоўных і кансітуацыйных.

Канструктыўны характар гэтым аманімічным формам надае семантыка-сінтаксічнае не-адрозненне кампанента да Таццяны. Кампанент да Таццяны набывае семантыка-сінтаксічнае напаўненне толькі пасля фарміравання значэння апушчанага дзеяслова.

У першым сказе кампанент да Таццяны з’яўляецца дэлібератыўным аб’ектам, адносіцца да матэрыяльна выражанага іменнага выказніка ў папярэднім сказе. Узнаўленне апушчанага дзеяслова



Беларуси

108

з’яўляецца кантэкстуальным. Ужыванне кампанента да Таццяны ў функцыі дэлібератыўнага аб’екта з’яўляецца найбольш тыповым, таму і зыходным. Форма роднага склону назоўніка адносіцца да марфалагізаваных сродкаў выражэння дэлібератыўнага аб’екта пры іменным выказніку.

У другой канструкцыі іван – да Таццяны. Хутка. Праз поле (Б. Мікуліч) кампанент да Таццяны з’яўляецца сірканстантам са значэннем дынамічнай лакалізацыі з указаннем на канечны пункт перамяшчэння (S Dir). На гэта ўказвае паказчык – парцэляваныя канструкцыі. Парцэляты Хутка і Праз поле характарызуюць дзеянне, названае эліпсаваным дзеясловам. «Адваротная» семантыч-ная валентнасць парцэлятаў дазваляе вызначыць, што апушчаны дзеяслоў са значэннем перамяшчэн-ня. Семантыку дзеяслова фарміруе тут другі паказчык Праз поле, бо ён можа спалучацца толькі з дзеясловам ісці / бегчы. Калі параўнаць з першым спецыфікатарам Хутка, то гэты кампанент спалу-чаецца практычна з усімі семантычнымі класамі дзеясловаў гаварыць/ ісці/ несці. Таму можна зрабіць выснову, што фарміраванне семантыкі эліптычнай канструкцыі адбываецца на ўзроўні семантыка-сінтаксічнай мадэлі сказа пры дапамозе парцэляваных канструкцый.

У наступным прыкладзе іван – да Таццяны. яблыкі. слівы (Чырвоная змена) кампанент да Таццяны з’яўляецца адрасатам. На падобнае значэнне ўказвае паказчык – парцэляваная канструк-цыя. Парцэляты яблыкі і слівы называюць аб’ект, што прызначаны адрасату. Адрасат у беларускай мове часцей выражаецца формай давальнага склону – аднёс Таццяне. Аднак эліптычныя канструкцыі маюць свае асаблівасці пабудовы: у іх вельмі часта адбываюцца розныя трансфармацыі (трансфармацыя склону назоўнікаў у прыватнасці). Гэта абумоўлена колькасным складам эліптычнай канструкцыі, формай эліпсаванага дзеяслова і тыпам паказчыка семантыкі эліптычнай канструкцыі.

У канструкцыі іван – да Таццяны. З прапановай (А. Русак) кампанент да Таццяны з’яўляецца перцэптывам. На функцыю перцэптыва ў дадзеным выпадку ўказвае паказчык – парцэляваная канструкцыя З прапановай. Кампанент З прапановай можа спалучацца толькі з дзеясловам са значэннем маўленчых працэсаў: гэта вызначаецца на аснове «адваротнай» валентнасці. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што кампанент да Таццяны абазначае аб’ект маўленчых працэсаў і таму з’яўляецца перцэптывам. Фарміраванне семантыкі эліпсаванага дзеяслова адбываецца на суперсінтаксічным узроўні пры дапамозе паказчыка – парцэляванай канструкцыі.

Такім чынам, прааналізаваная парадыгма змяшчае аманімічныя формы, у якіх кампанент да Таццяны выконвае розныя семантычныя функцыі. Цікавым з’яўляецца факт, што ў парадыгме функцый семантычных кампанентаў з’яўляецца, акрамя актантаў, і сірканстант. Гэта сведчыць пра значны функцыянальны дыяпазон перцэптыва. Значную ролю ва ўтварэнні шматфункцыянальнасці кампанента адыгрываюць паказчыкі. Далучэнне парцэляваных канструкцый дазваляе фарміраваць новую семантыку эліпсаванага дзеяслова, істотна мяняць функцыю семантычнага кампанента (актант – сірканстант), што вельмі важна, утвараць рад аманімічных форм эліптычных канструк-цый. У прыведзеным радзе аманімычных форм проціпастаўляюцца наступныя семантыка-сінтаксічныя катэгорыі: дэлібератыўны аб’ект (1) – сірканстант са значэннем дынамічнай лакалізацыі (2) – адрасат (3) – перцэптыў (4). Катэгарызацыя ў дадзеным выпадку з’яўляецца вынікам размежа-вання значэнняў эліпсаванага дзеяслова.

Адрозненне канструкцыйна-сінтаксічнай аманіміі можа ажыццяўляцца і пры дапамозе прэдыкатыўнай адзінкі, што на аснове семантычнага ўзаемадзеяння з эліптычнай канструкцыяй спрыяе катэгарызацыі нейтральных кампанентаў (табл. 3).



1. – Вы б, дзядзька, етыя штучкі з якой равесніцай

сваёй.

З цёткай Сарокай бы (І. Мележ) Дэлібератыўны аб’ект

2. – Вы б з равесніцай сваёй. У адным пакоі. Удваіх весялей будзе, – раіла цётка маладзенькай

дзяўчыне, відаць, студэнтцы (А. Кулакоўскі)

Каагенс

108

з’яўляецца кантэкстуальным. Ужыванне кампанента да Таццяны ў функцыі дэлібератыўнага аб’екта з’яўляецца найбольш тыповым, таму і зыходным. Форма роднага склону назоўніка адносіцца да марфалагізаваных сродкаў выражэння дэлібератыўнага аб’екта пры іменным выказніку.

У другой канструкцыі іван – да Таццяны. Хутка. Праз поле (Б. Мікуліч) кампанент да Таццяны з’яўляецца сірканстантам са значэннем дынамічнай лакалізацыі з указаннем на канечны пункт перамяшчэння (S Dir). На гэта ўказвае паказчык – парцэляваныя канструкцыі. Парцэляты Хутка і Праз поле характарызуюць дзеянне, названае эліпсаваным дзеясловам. «Адваротная» семантыч-ная валентнасць парцэлятаў дазваляе вызначыць, што апушчаны дзеяслоў са значэннем перамяшчэн-ня. Семантыку дзеяслова фарміруе тут другі паказчык Праз поле, бо ён можа спалучацца толькі з дзеясловам ісці / бегчы. Калі параўнаць з першым спецыфікатарам Хутка, то гэты кампанент спалу-чаецца практычна з усімі семантычнымі класамі дзеясловаў гаварыць/ ісці/ несці. Таму можна зрабіць выснову, што фарміраванне семантыкі эліптычнай канструкцыі адбываецца на ўзроўні семантыка-сінтаксічнай мадэлі сказа пры дапамозе парцэляваных канструкцый.

У наступным прыкладзе іван – да Таццяны. яблыкі. слівы (Чырвоная змена) кампанент да Таццяны з’яўляецца адрасатам. На падобнае значэнне ўказвае паказчык – парцэляваная канструк-цыя. Парцэляты яблыкі і слівы называюць аб’ект, што прызначаны адрасату. Адрасат у беларускай мове часцей выражаецца формай давальнага склону – аднёс Таццяне. Аднак эліптычныя канструкцыі маюць свае асаблівасці пабудовы: у іх вельмі часта адбываюцца розныя трансфармацыі (трансфармацыя склону назоўнікаў у прыватнасці). Гэта абумоўлена колькасным складам эліптычнай канструкцыі, формай эліпсаванага дзеяслова і тыпам паказчыка семантыкі эліптычнай канструкцыі.

У канструкцыі іван – да Таццяны. З прапановай (А. Русак) кампанент да Таццяны з’яўляецца перцэптывам. На функцыю перцэптыва ў дадзеным выпадку ўказвае паказчык – парцэляваная канструкцыя З прапановай. Кампанент З прапановай можа спалучацца толькі з дзеясловам са значэннем маўленчых працэсаў: гэта вызначаецца на аснове «адваротнай» валентнасці. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што кампанент да Таццяны абазначае аб’ект маўленчых працэсаў і таму з’яўляецца перцэптывам. Фарміраванне семантыкі эліпсаванага дзеяслова адбываецца на суперсінтаксічным узроўні пры дапамозе паказчыка – парцэляванай канструкцыі.

Такім чынам, прааналізаваная парадыгма змяшчае аманімічныя формы, у якіх кампанент да Таццяны выконвае розныя семантычныя функцыі. Цікавым з’яўляецца факт, што ў парадыгме функцый семантычных кампанентаў з’яўляецца, акрамя актантаў, і сірканстант. Гэта сведчыць пра значны функцыянальны дыяпазон перцэптыва. Значную ролю ва ўтварэнні шматфункцыянальнасці кампанента адыгрываюць паказчыкі. Далучэнне парцэляваных канструкцый дазваляе фарміраваць новую семантыку эліпсаванага дзеяслова, істотна мяняць функцыю семантычнага кампанента (актант – сірканстант), што вельмі важна, утвараць рад аманімічных форм эліптычных канструк-цый. У прыведзеным радзе аманімычных форм проціпастаўляюцца наступныя семантыка-сінтаксічныя катэгорыі: дэлібератыўны аб’ект (1) – сірканстант са значэннем дынамічнай лакалізацыі (2) – адрасат (3) – перцэптыў (4). Катэгарызацыя ў дадзеным выпадку з’яўляецца вынікам размежа-вання значэнняў эліпсаванага дзеяслова.

Адрозненне канструкцыйна-сінтаксічнай аманіміі можа ажыццяўляцца і пры дапамозе прэдыкатыўнай адзінкі, што на аснове семантычнага ўзаемадзеяння з эліптычнай канструкцыяй спрыяе катэгарызацыі нейтральных кампанентаў (табл. 3).



1. – Вы б, дзядзька, етыя штучкі з якой равесніцай

сваёй.

З цёткай Сарокай бы (І. Мележ) Дэлібератыўны аб’ект

2. – Вы б з равесніцай сваёй. У адным пакоі. Удваіх весялей будзе, – раіла цётка маладзенькай

дзяўчыне, відаць, студэнтцы (А. Кулакоўскі)

Каагенс



Беларуси

109

Першы прыклад у якасці паказчыка семантыкі эліпсемы мае парцэляваную канструкцыю, якая далучаецца да сказа. Трэба сказаць, што кампанент з равесніцай і з цёткай сарокай з’яўляюцца дэлібератыўным аб’ектам. Дубліраванне семантычнай функцыі ў структуры эліптычнай канструкцыі і ў далучэнні бывае толькі тады, калі парцэлят змяшчае інфармацыю, што з’яўляецца відавой у далучэнні да родавай.

Другі сказ у якасці паказчыка мае дзве адзінкі – парцэляваную і поўную прэдыкатыўную. Паасобку гэтыя сінтаксічныя адзінкі не здольны адрозніць сказ ад папярэдняга аманімічнага. Парцэляваная канструкцыя У адным пакоі з’яўляецца лакатывам, указвае толькі на месца і таму не канкрэтызуе семантыку апушчанага дзеяслова. Прэдыкатыўная адзінка Удваіх весялей будзе адразу фарміруе семантыку апушчанага дзеяслова – пасяліцца. У адрозненні двух аманімічных форм важную ролю адыгрывае кампанент удвух, што ўказвае на сумеснае дзеянне дзвюх асоб.

Такім чынам, адрозненне семантыкі эліпсаванага кампанента ў сказах адбываецца на розных узроўнях – выказвання (парцэляваныя канструкцыі) і сказа (поўная прэдыкатыўная адзінка). Гэта яшчэ раз сведчыць пра тое, што з’ява сінтаксічнай аманіміі – з’ява складаная і шматаспектная. У размежаванні аманімічных форм удзельнічаюць паказчыкі двух (а бывае і больш) узроўняў арганізацыі сінтаксічнай адзінкі.

Адрозненне кампанента з равесніцай мае катэгарыяльны характар. Семантыка-сінтаксічныя ўмовы дазваляюць некаторым кампанентам мець шматфункцыянальны характар. Прычым кампанент з ра-весніцай адначасова сумяшчае і фармальную функцыянальнасць (захоўвае адзіную граматычную форму ва ўсіх аманімічных канструкцыях), так і рэальную – выконвае розныя семантычныя функцыі.

У першай канструкцыі кампанент з равесніцай з’яўляецца дэлібератыўным аб’ектам, на што ўказвае і ідэнтычная функцыя парцэлята. У другім сказе рэальная функцыя названага кампа-нента – каагенс. Парцэляваная канструкцыя разам з прэдыкатыўнай адзінкай указваюць на сумес-насць дзеяння: вы з равесніцай будзеце разам жыць. Дарэчы пры гэтым мяняюцца і сінтаксічныя функцыі – дапаўненне – дзейнік (частка складанага). Відавочна, што сінтаксічная аманімія эліптычных форм – шматаспектная сінтаксічная з’ява, якая ўключае фактары структурна-фармальныя (знешняе падабенства) і зместавыя (розная семантыка эліпсаванага дзеяслова). На размежаванне аманімічных канструкцый уплываюць фактары сістэмныя (калі паказчык адносіцца да ўзроўню сказаў) і канкрэтна моўныя, калі паказчык належыць да ўзроўню выказ-вання. Шматфункцыянальнасць некаторых семантычных катэгорый (актантаў) пацвярджае сістэмны (шматузроўневы) характар арганізацыі сінтаксічнай адзінкі. Гэта і дае магчымасць фарміраваць у выказванні тую адзіную функцыю актанта, якая ўплывае на яго структуру.

Сустракаюцца выпадкі, калі ў канструкцыйна-сінтаксічных амонімах зыходным кампанентам з’яўляецца каагенс. Паколькі гэта кампанент суб’ектнага тыпу, то выражаецца ён іменнымі часцінамі мовы. Гэта значыць, што супадаць ён можа з кампанентамі, якія маюць падобны спосаб выражэння (табл. 4).




1. Каля ракі раслі сосны з бярозкамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (А. Русак). – Каагенс

2. Унізе, ля балотца, сосны перамешваліся з маладымі бярозкамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (П. Пестрак) –

Каагенс

3. Каля рэчкі мы пасадзілі елкі ўперамешку з соснамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (Звязда) – Характарызацыя

сірканстанта

Эліпсіс у дадзеным выпадку кантэкстуальны, таму і паказчыкі тут – поўныя сказы, у якіх змяшчаюцца апушчаныя члены сказа. Пры дапамозе паказчыкаў выразна адрозніваецца семантыка-аманімічных канструкцый. Функцыя кампанента з дубамі мяняецца ў залежнасці ад семантыкі эліпсаванага сказа – каагенс – характарызацыя сірканстанта.

У канструкцыйна-сінтаксічных амонімах назіраюцца і іншыя віды паказчыкаў (табл. 5).

109

Першы прыклад у якасці паказчыка семантыкі эліпсемы мае парцэляваную канструкцыю, якая далучаецца да сказа. Трэба сказаць, што кампанент з равесніцай і з цёткай сарокай з’яўляюцца дэлібератыўным аб’ектам. Дубліраванне семантычнай функцыі ў структуры эліптычнай канструкцыі і ў далучэнні бывае толькі тады, калі парцэлят змяшчае інфармацыю, што з’яўляецца відавой у далучэнні да родавай.

Другі сказ у якасці паказчыка мае дзве адзінкі – парцэляваную і поўную прэдыкатыўную. Паасобку гэтыя сінтаксічныя адзінкі не здольны адрозніць сказ ад папярэдняга аманімічнага. Парцэляваная канструкцыя У адным пакоі з’яўляецца лакатывам, указвае толькі на месца і таму не канкрэтызуе семантыку апушчанага дзеяслова. Прэдыкатыўная адзінка Удваіх весялей будзе адразу фарміруе семантыку апушчанага дзеяслова – пасяліцца. У адрозненні двух аманімічных форм важную ролю адыгрывае кампанент удвух, што ўказвае на сумеснае дзеянне дзвюх асоб.

Такім чынам, адрозненне семантыкі эліпсаванага кампанента ў сказах адбываецца на розных узроўнях – выказвання (парцэляваныя канструкцыі) і сказа (поўная прэдыкатыўная адзінка). Гэта яшчэ раз сведчыць пра тое, што з’ява сінтаксічнай аманіміі – з’ява складаная і шматаспектная. У размежаванні аманімічных форм удзельнічаюць паказчыкі двух (а бывае і больш) узроўняў арганізацыі сінтаксічнай адзінкі.

Адрозненне кампанента з равесніцай мае катэгарыяльны характар. Семантыка-сінтаксічныя ўмовы дазваляюць некаторым кампанентам мець шматфункцыянальны характар. Прычым кампанент з ра-весніцай адначасова сумяшчае і фармальную функцыянальнасць (захоўвае адзіную граматычную форму ва ўсіх аманімічных канструкцыях), так і рэальную – выконвае розныя семантычныя функцыі.

У першай канструкцыі кампанент з равесніцай з’яўляецца дэлібератыўным аб’ектам, на што ўказвае і ідэнтычная функцыя парцэлята. У другім сказе рэальная функцыя названага кампа-нента – каагенс. Парцэляваная канструкцыя разам з прэдыкатыўнай адзінкай указваюць на сумес-насць дзеяння: вы з равесніцай будзеце разам жыць. Дарэчы пры гэтым мяняюцца і сінтаксічныя функцыі – дапаўненне – дзейнік (частка складанага). Відавочна, што сінтаксічная аманімія эліптычных форм – шматаспектная сінтаксічная з’ява, якая ўключае фактары структурна-фармальныя (знешняе падабенства) і зместавыя (розная семантыка эліпсаванага дзеяслова). На размежаванне аманімічных канструкцый уплываюць фактары сістэмныя (калі паказчык адносіцца да ўзроўню сказаў) і канкрэтна моўныя, калі паказчык належыць да ўзроўню выказ-вання. Шматфункцыянальнасць некаторых семантычных катэгорый (актантаў) пацвярджае сістэмны (шматузроўневы) характар арганізацыі сінтаксічнай адзінкі. Гэта і дае магчымасць фарміраваць у выказванні тую адзіную функцыю актанта, якая ўплывае на яго структуру.

Сустракаюцца выпадкі, калі ў канструкцыйна-сінтаксічных амонімах зыходным кампанентам з’яўляецца каагенс. Паколькі гэта кампанент суб’ектнага тыпу, то выражаецца ён іменнымі часцінамі мовы. Гэта значыць, што супадаць ён можа з кампанентамі, якія маюць падобны спосаб выражэння (табл. 4).




1. Каля ракі раслі сосны з бярозкамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (А. Русак). – Каагенс

2. Унізе, ля балотца, сосны перамешваліся з маладымі бярозкамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (П. Пестрак) –

Каагенс

3. Каля рэчкі мы пасадзілі елкі ўперамешку з соснамі.

Вышэй, на пясчаніку, – з дубамі (Звязда) – Характарызацыя

сірканстанта

Эліпсіс у дадзеным выпадку кантэкстуальны, таму і паказчыкі тут – поўныя сказы, у якіх змяшчаюцца апушчаныя члены сказа. Пры дапамозе паказчыкаў выразна адрозніваецца семантыка-аманімічных канструкцый. Функцыя кампанента з дубамі мяняецца ў залежнасці ад семантыкі эліпсаванага сказа – каагенс – характарызацыя сірканстанта.

У канструкцыйна-сінтаксічных амонімах назіраюцца і іншыя віды паказчыкаў (табл. 5).



Беларуси

110



1. – Многа ж яна (дзяўчына) – са сваім гаспадаром.

І ў полі ўпраўлялася, і хату дапамагала будаваць

(П. Пестрак)

Каагенс

2. Таццяна размаўляла падоўгу з сябрамі.

І са сваім гаспадаром яна – таксама многа (Б. Мікуліч) _ Каагенс

3. Марына лёгка накапала некалькі мяхоў бульбы адна.

Многа яна і пасля – са сваім гаспадаром (В. Хомчанка) _ Каагенс

4. Алена ўвесь час сварылася. Спачатку – з мужам.

Многа яна і пасля – са сваім гаспадаром (Х. Шынклер) _ Контрагенс

У залежнасці ад паказчыка мяняецца і семантычная функцыя кампанента з гаспадаром – каагенс – контрагенс. Неабходна адзначыць, што кантэкстуальны паказчык стварае шырокія магчымасці для функцыянавання эліптычных сказаў у парадыгме аманімічных форм. Функцыянальны дыяпазон у канструкцыйна-сінтаксічных амонімах прыкладна аднолькавы, бо колькасць кампанентаў, якія могуць выражацца іменнымі часцінамі мовы, невялікія. Аднак сустракаюцца выпадкі, калі каагенс пры пэўных умовах захоўвае сваю функцыю. Гэта адбываецца тады, калі паказчык фарміруе семантыку маўленчых працэсаў (табл. 6).



1. – Іван з сябрамі – смела. Па вуліцы. Уздоўж вёскі. Пад стрэламі і бамбёжкамі

(У. Шахавец)

Каагенс

2. – Міхась смела – з сябрамі. А пагаварыць было пра што. Усе яны падпольшчыкі і партызаны (В. Быкаў)

Каагенс

3. Я пабудаваў хату адзін. Янка – з сябрамі, ды і вельмі хутка (В. Хомчанка) _ Каагенс

Паказчыкі ў дадзеных сказах рознаўзроўневыя. У першым выпадку гэта парцэляваныя канструкцыі, якія ўказваюць на семантыку апушчанага дзеяслова – ісці. У другім і трэцім выпадку гэта кантэкстуальныя сродкі – выказванні, што выразна адрозніваюць семантыку аманімічных сказаў. Функцыі каагенса з сябрамі, як ужо адзначалася, у цэлым аналагічна папярэднім сказам, у парадыгме ўзнікае толькі адна функцыя – каагенс.

Такі зыходны кампанент як сродак можа змяняць семантычную функцыю і станавіцца сілай. І гэта адзіная рэалізацыя сродка ў аманімічных формах, бо яго структурна-семантычныя ўласцівасці не дазваляюць сфарміраваць шырокі функцыянальны дыяпазон (табл. 7).



1. – Дарогу – зямлёй. Мы з Максімам (П. Пестрак) Сродак2. – Дарогу – зямлёй. Калі была бура (Т. Хадкевіч) Сіла

Разнатыпныя паказчыкі – парцэлят і выказванне – выразна адрозніваюць аманімічныя сказы. Аднак гэтыя прыклады маюць адметны характар. Адметнасць заключаецца ў тым, што тут семантыка апушчаных дзеясловаў не адрозніваецца: засыпалі – засыпала. Адрозніваюцца дзея-словы толькі паводле адной граматычнай прыкметы – асабовасць – безасабовасць. У першым выпадку апушчаны дзеяслоў мае форму прошлага часу, і пры ім прысутнічае суб’ект, які і ўтварае дзеянне. Значыць, кампанент зямлёй у першым выпадку становіцца сродкам, бо ёсць утваральнік дзеяння. У другім выпадку апушчаны дзеяслоў набывае безасабовы характар, і кампанент зямлёй становіцца сілай, бо ў падобных сказах суб’ект дзеяння адсутнічае.

110



1. – Многа ж яна (дзяўчына) – са сваім гаспадаром.

І ў полі ўпраўлялася, і хату дапамагала будаваць

(П. Пестрак)

Каагенс

2. Таццяна размаўляла падоўгу з сябрамі.

І са сваім гаспадаром яна – таксама многа (Б. Мікуліч) _ Каагенс

3. Марына лёгка накапала некалькі мяхоў бульбы адна.

Многа яна і пасля – са сваім гаспадаром (В. Хомчанка) _ Каагенс

4. Алена ўвесь час сварылася. Спачатку – з мужам.

Многа яна і пасля – са сваім гаспадаром (Х. Шынклер) _ Контрагенс

У залежнасці ад паказчыка мяняецца і семантычная функцыя кампанента з гаспадаром – каагенс – контрагенс. Неабходна адзначыць, што кантэкстуальны паказчык стварае шырокія магчымасці для функцыянавання эліптычных сказаў у парадыгме аманімічных форм. Функцыянальны дыяпазон у канструкцыйна-сінтаксічных амонімах прыкладна аднолькавы, бо колькасць кампанентаў, якія могуць выражацца іменнымі часцінамі мовы, невялікія. Аднак сустракаюцца выпадкі, калі каагенс пры пэўных умовах захоўвае сваю функцыю. Гэта адбываецца тады, калі паказчык фарміруе семантыку маўленчых працэсаў (табл. 6).



1. – Іван з сябрамі – смела. Па вуліцы. Уздоўж вёскі. Пад стрэламі і бамбёжкамі

(У. Шахавец)

Каагенс

2. – Міхась смела – з сябрамі. А пагаварыць было пра што. Усе яны падпольшчыкі і партызаны (В. Быкаў)

Каагенс

3. Я пабудаваў хату адзін. Янка – з сябрамі, ды і вельмі хутка (В. Хомчанка) _ Каагенс

Паказчыкі ў дадзеных сказах рознаўзроўневыя. У першым выпадку гэта парцэляваныя канструкцыі, якія ўказваюць на семантыку апушчанага дзеяслова – ісці. У другім і трэцім выпадку гэта кантэкстуальныя сродкі – выказванні, што выразна адрозніваюць семантыку аманімічных сказаў. Функцыі каагенса з сябрамі, як ужо адзначалася, у цэлым аналагічна папярэднім сказам, у парадыгме ўзнікае толькі адна функцыя – каагенс.

Такі зыходны кампанент як сродак можа змяняць семантычную функцыю і станавіцца сілай. І гэта адзіная рэалізацыя сродка ў аманімічных формах, бо яго структурна-семантычныя ўласцівасці не дазваляюць сфарміраваць шырокі функцыянальны дыяпазон (табл. 7).



1. – Дарогу – зямлёй. Мы з Максімам (П. Пестрак) Сродак2. – Дарогу – зямлёй. Калі была бура (Т. Хадкевіч) Сіла

Разнатыпныя паказчыкі – парцэлят і выказванне – выразна адрозніваюць аманімічныя сказы. Аднак гэтыя прыклады маюць адметны характар. Адметнасць заключаецца ў тым, што тут семантыка апушчаных дзеясловаў не адрозніваецца: засыпалі – засыпала. Адрозніваюцца дзея-словы толькі паводле адной граматычнай прыкметы – асабовасць – безасабовасць. У першым выпадку апушчаны дзеяслоў мае форму прошлага часу, і пры ім прысутнічае суб’ект, які і ўтварае дзеянне. Значыць, кампанент зямлёй у першым выпадку становіцца сродкам, бо ёсць утваральнік дзеяння. У другім выпадку апушчаны дзеяслоў набывае безасабовы характар, і кампанент зямлёй становіцца сілай, бо ў падобных сказах суб’ект дзеяння адсутнічае.



Беларуси

Відавочна, што ў беларускай мове даволі часта сустракаюцца канструкцыйныя амонімы эліптычных сказаў. Названы тып амонімаў характарызуецца зменай сінтаксічнай пазіцыі актантаў і сірканстантаў і пастаянствам канструкцыйнай мадэлі. Аманімічныя формы эліптычных канструкцый, як паказалі назіранні, могуць набываць імпліцытную семантыку або змяшчаць трансфармаваныя кампаненты семантычнай структуры сказа, і ў гэтым выпадку амонімы набываюць камбінаваны характар. Размежаванне семантыкі аналізуемых канструкцый адбываецца на розных узроўнях арганізацыі сінтаксічнай адзінкі пры дапамозе розных сродкаў – унутрысінтагматычных, кантэкстуальных, далучальных і інш. Сінтаксічная аманімія эліптычных канструкцый – шматаспектная з’ява, якая абумоўлена рознымі фактарамі (унутрымоўнымі і сітуацыйнымі, сістэмнымі і выпадковымі). У функцыянаванні і размежаванні аманімічных форм эліптычных канструкцый прасочваюцца суадносіны значэння і формы сінтаксічных кан-струкцый, што выяўляе спецыфіку сінтаксічнай сістэмы беларускай мовы.


1. В и н о к у р, Т. Г. Об эллиптическом словоупотреблении в современной разговорной речи / Т. Г. Винокур // Развитие лексики современного русского языка: сб.; под. ред. Е. А. Земской, Д. И. Шмелёва. – М., 1965. – С. 29–38.

2. Д у б о в ц е в а, Т. Ф. Условия функционирования эллиптических конструкций: на материале рус. и англ. речи / Т. Ф. Дубовцева // Особенности функционирования разноуровневых единиц языка: межвуз. науч. сб. / Сарат. ун-т; редкол. Л. И. Баранникова (отв. ред.) [и др.]. – Саратов, 1988. – С. 71–76.

3. З о л о т о в а, Г. А. К вопросу о неполных предложениях / Г. А. Золотова // Русский язык: сб. тр.; редкол.: Л. Ю. Максимов [и др.]. – М., 1975. – С. 106–118.

4. О б е р д е р ф е р, А. Р. Эллиптическая субстантивация как стилистический прием / А. Р. Обердерфер // Вопросы языкознания и литературоведения / Казах. гос. ун-т; редкол. Х. Х. Махмудов (отв. ред.) [и др.]. – Алма-Ата, 1977. – С. 50–56.

5. О г н е в а, Н. В. Неполные предложения как элемент структуры межабзацных связей / Н. В. Огнева // Текстообразующие потенции языковых единиц и категорий: межвуз. сб. науч. тр. / Барнаул. гос. пед. ин-т; редкол. Э. Е. Курлянд. (отв. ред.) [и др.]. – Барнаул, 1990. – С. 98–108.

6. С и т д и к о в а, Ф. Б. Эллипсис как средство проявления имплицитного (на материале татарского языка) / Ф. Б. Ситдикова // Языковые уровни и их взаимодействие. – Казань, 1990. – С. 33–44.

7. С к о в о р о д н и к о в, А. П. О неполноте эллиптических предложений в аспекте их синтагматики и парадиг-матики / А. П. Сковородников // Системный анализ значимых единиц русского языка: Синтаксические структуры: межвуз. сб. / Краснояр. ун-т; редкол. В. А. Белошапкова (науч. ред.) [и др.]. – Красноярск, 1984. – С. 21–30.

8. М і х н е в і ч, А. Я. Канструкцыйна-сінтаксічная аманімія / А. Я. Міхневіч // Выбраныя працы. – Мінск, 2006. – С. 52–59.

n. u. chaika

CONSTRUCTIONAL HOMONYMS IN THE ELLIPTICAL CONSTRUCTIONS

Summary

The article is devoted to examination of the one of actual syntax problems – the problem of homonymic forms of elliptical constructions delimitation. The most widespread types of syntactical homonyms that can form elliptical sentences have been examined. Analytical indicators helping to distinguish meanings of constructions have been studied as well as semantic functions of the sentence components.

Відавочна, што ў беларускай мове даволі часта сустракаюцца канструкцыйныя амонімы эліптычных сказаў. Названы тып амонімаў характарызуецца зменай сінтаксічнай пазіцыі актантаў і сірканстантаў і пастаянствам канструкцыйнай мадэлі. Аманімічныя формы эліптычных канструкцый, як паказалі назіранні, могуць набываць імпліцытную семантыку або змяшчаць трансфармаваныя кампаненты семантычнай структуры сказа, і ў гэтым выпадку амонімы набываюць камбінаваны характар. Размежаванне семантыкі аналізуемых канструкцый адбываецца на розных узроўнях арганізацыі сінтаксічнай адзінкі пры дапамозе розных сродкаў – унутрысінтагматычных, кантэкстуальных, далучальных і інш. Сінтаксічная аманімія эліптычных канструкцый – шматаспектная з’ява, якая абумоўлена рознымі фактарамі (унутрымоўнымі і сітуацыйнымі, сістэмнымі і выпадковымі). У функцыянаванні і размежаванні аманімічных форм эліптычных канструкцый прасочваюцца суадносіны значэння і формы сінтаксічных кан-струкцый, што выяўляе спецыфіку сінтаксічнай сістэмы беларускай мовы.


1. В и н о к у р, Т. Г. Об эллиптическом словоупотреблении в современной разговорной речи / Т. Г. Винокур // Развитие лексики современного русского языка: сб.; под. ред. Е. А. Земской, Д. И. Шмелёва. – М., 1965. – С. 29–38.

2. Д у б о в ц е в а, Т. Ф. Условия функционирования эллиптических конструкций: на материале рус. и англ. речи / Т. Ф. Дубовцева // Особенности функционирования разноуровневых единиц языка: межвуз. науч. сб. / Сарат. ун-т; редкол. Л. И. Баранникова (отв. ред.) [и др.]. – Саратов, 1988. – С. 71–76.

3. З о л о т о в а, Г. А. К вопросу о неполных предложениях / Г. А. Золотова // Русский язык: сб. тр.; редкол.: Л. Ю. Максимов [и др.]. – М., 1975. – С. 106–118.

4. О б е р д е р ф е р, А. Р. Эллиптическая субстантивация как стилистический прием / А. Р. Обердерфер // Вопросы языкознания и литературоведения / Казах. гос. ун-т; редкол. Х. Х. Махмудов (отв. ред.) [и др.]. – Алма-Ата, 1977. – С. 50–56.

5. О г н е в а, Н. В. Неполные предложения как элемент структуры межабзацных связей / Н. В. Огнева // Текстообразующие потенции языковых единиц и категорий: межвуз. сб. науч. тр. / Барнаул. гос. пед. ин-т; редкол. Э. Е. Курлянд. (отв. ред.) [и др.]. – Барнаул, 1990. – С. 98–108.

6. С и т д и к о в а, Ф. Б. Эллипсис как средство проявления имплицитного (на материале татарского языка) / Ф. Б. Ситдикова // Языковые уровни и их взаимодействие. – Казань, 1990. – С. 33–44.

7. С к о в о р о д н и к о в, А. П. О неполноте эллиптических предложений в аспекте их синтагматики и парадиг-матики / А. П. Сковородников // Системный анализ значимых единиц русского языка: Синтаксические структуры: межвуз. сб. / Краснояр. ун-т; редкол. В. А. Белошапкова (науч. ред.) [и др.]. – Красноярск, 1984. – С. 21–30.

8. М і х н е в і ч, А. Я. Канструкцыйна-сінтаксічная аманімія / А. Я. Міхневіч // Выбраныя працы. – Мінск, 2006. – С. 52–59.

n. u. chaika

CONSTRUCTIONAL HOMONYMS IN THE ELLIPTICAL CONSTRUCTIONS

Summary

The article is devoted to examination of the one of actual syntax problems – the problem of homonymic forms of elliptical constructions delimitation. The most widespread types of syntactical homonyms that can form elliptical sentences have been examined. Analytical indicators helping to distinguish meanings of constructions have been studied as well as semantic functions of the sentence components.



Беларуси

112


УДК 808.26–541.43

а. а. КіРДУН

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫЯ ГНЁЗДЫ З ЗЫХОДНЫМ ТЭМПАРАЛЬНЫМ СЛОВАМ (ДА ПРАБЛЕМЫ СТРУКТУРНАй АРГАНІЗАЦЫІ)

інстытут мовы і літаратуры імя якуба Коласа і янкі Купалы НаН Беларусі(Паступіў у рэдакцыю 22.07.2008)

У сучаснай дэрываталогіі значная ўвага ўдзяляецца вывучэнню словаўтваральных гнёзд (СГ) i іх структурна-семантычных асаблівасцей, вызначэнню іх месца ў сістэме словаўтварэння. Найбольш значны ўклад у распрацоўку тэорыі СГ зроблены рускімі моваведамі А. М. Ціханавым, Я. Л. Гінзбургам, П. А. Собалевай, А. Г. Лыкавым, А. І. Маісеевым і інш. У беларускім мова-знаўстве даследаванню СГ прысвечаны дысертацыйныя працы А. А. Лукашанца, В. М. Бяля-еўскай, Л. А. Гадуйкі, І. У. Каліцені, В. У. Тозіка. У дысертацыйным даследаванні С. В. Кавалёнак СГ былі выкарыстаны ў якасці інструмента для лексіка-граматычнай і словаўтваральнай характарыстыкі спосабаў дзеяслоўнага дзеяння ў беларускай і рускай мовах.

Даследчыкамі неаднаразова адзначалася важнасць вывучэння СГ, якія аб’яднаны па прыналежнасці іх зыходных слоў да тых ці іншых лексіка-семантычных груп (ЛСГ). У беларускай мове ў гэтым на-прамку зроблены толькі першыя крокі. Між тым, вывучэнне словаўтваральнай сістэмы як сукупнасці СГ самых розных ЛСГ будзе садзейнічаць атрыманню аб’ектыўных звестак аб словаўтваральных пра-цэсах, што адбываюцца ў мове, таму што словаўтваральныя сувязі слоў і іх словаўтваральная структу-ра разглядаюцца не ізалявана, а «на фоне ўсёй радні». Такі падыход дазваляе выявіць і апісаць не толькі словаўтваральныя тыпы і словаўтваральныя мадэлі мовы, але і паказаць, якія з іх найбольш харктэрны для пэўнай ЛСГ і якую ролю пры гэтым адыгрывае семантычная блізкасць зыходных СГ.

У сувязі з гэтым істотным дапаўненнем у распрацоўку азначанай праблемы можа стаць да-следаванне СГ, вяршынямі якіх з’яўляюцца нематываваныя тэмпаральныя словы, паколькі ў беларускім мовазнаўстве да цяперашняга часу недастаткова вывучаны іх словаўтваральны патэнцыял з пункту гледжання гнездавога падыходу. У дадзенай працы пад тэмпаральнымі разу-меюцца словы, якія маюць тэмпаральнае значэнне ў адным са сваіх лексіка-семантычных варыянтаў. Пад тэмпаральным значэннем маецца на ўвазе такое значэнне, зместам якога з’яўляецца сацыяльна абумоўленае адлюстраванне часавых характарыстык рэчаіснасці.

Асноўнымі крыніцамі даследавання з’явіліся: «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» пад рэд. К. Крапівы (т. 1–5; Мн., 1977–1984), «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко (Мн., 2002), «Слоўнік беларускай мовы» пад рэд. М. В. Бірылы (Мн., 1987), «Марфемны слоўнік беларускай мовы» А. М. Бардовіча, Л. М. Шакуна (Мн., 1989), «Словаўтваральны слоўнік беларускай мовы» А. М. Бардовіча, М. М. Круталевіча, А. А. Лукашанца (Мн., 2000). Фактычны матэрыял атрыманы метадам суцэльнай выбаркі.

У сучаснай беларускай мове, па нашых назіраннях, налічваецца сто дваццаць шэсць нематыва-ваных лексем з тэмпаральным значэннем, якія ўступаюць у словаўтваральныя адносіны і з’яўляюцца базавай асновай для стварэння словаўтваральных гнёзд. Даныя словы адносяцца да розных пластоў лексікі, маюць разнастайныя тэмпаральныя значэнні.

У большасці выпадкаў шляхам словаўтваральнага аналізу невытворныя тэмпаральныя словы даволі лёгка выдзяляюцца ў групе аднакаранёвых слоў: секунда, мінута, дзень, ноч, суткі, вечар, ме-сяц, год, век, эпоха, час, лета, зіма, восень, вясна, міг, момант і г. д. Аднак аднясенне некаторых слоў да невытворных (нематываваных) патрабуе дадатковага тлумачэння. Гэта адносіцца, у першую чар-гу, да ўласна славянскіх па паходжанню лексем – назваў месяцаў. Як адзначае Л. В. Вялкіна, іх узнікненне першапачаткова было звязана не з паняццямі часу, а са з’явамі прыроды і адпаведнымі ім сельскагаспадарчымі заняткамі [3, с. 278]. Менавіта таму ў беларускіх назвах месяцаў адчуваецца вы-

112


УДК 808.26–541.43

а. а. КіРДУН

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫЯ ГНЁЗДЫ З ЗЫХОДНЫМ ТЭМПАРАЛЬНЫМ СЛОВАМ (ДА ПРАБЛЕМЫ СТРУКТУРНАй АРГАНІЗАЦЫІ)

інстытут мовы і літаратуры імя якуба Коласа і янкі Купалы НаН Беларусі(Паступіў у рэдакцыю 22.07.2008)

У сучаснай дэрываталогіі значная ўвага ўдзяляецца вывучэнню словаўтваральных гнёзд (СГ) i іх структурна-семантычных асаблівасцей, вызначэнню іх месца ў сістэме словаўтварэння. Найбольш значны ўклад у распрацоўку тэорыі СГ зроблены рускімі моваведамі А. М. Ціханавым, Я. Л. Гінзбургам, П. А. Собалевай, А. Г. Лыкавым, А. І. Маісеевым і інш. У беларускім мова-знаўстве даследаванню СГ прысвечаны дысертацыйныя працы А. А. Лукашанца, В. М. Бяля-еўскай, Л. А. Гадуйкі, І. У. Каліцені, В. У. Тозіка. У дысертацыйным даследаванні С. В. Кавалёнак СГ былі выкарыстаны ў якасці інструмента для лексіка-граматычнай і словаўтваральнай характарыстыкі спосабаў дзеяслоўнага дзеяння ў беларускай і рускай мовах.

Даследчыкамі неаднаразова адзначалася важнасць вывучэння СГ, якія аб’яднаны па прыналежнасці іх зыходных слоў да тых ці іншых лексіка-семантычных груп (ЛСГ). У беларускай мове ў гэтым на-прамку зроблены толькі першыя крокі. Між тым, вывучэнне словаўтваральнай сістэмы як сукупнасці СГ самых розных ЛСГ будзе садзейнічаць атрыманню аб’ектыўных звестак аб словаўтваральных пра-цэсах, што адбываюцца ў мове, таму што словаўтваральныя сувязі слоў і іх словаўтваральная структу-ра разглядаюцца не ізалявана, а «на фоне ўсёй радні». Такі падыход дазваляе выявіць і апісаць не толькі словаўтваральныя тыпы і словаўтваральныя мадэлі мовы, але і паказаць, якія з іх найбольш харктэрны для пэўнай ЛСГ і якую ролю пры гэтым адыгрывае семантычная блізкасць зыходных СГ.

У сувязі з гэтым істотным дапаўненнем у распрацоўку азначанай праблемы можа стаць да-следаванне СГ, вяршынямі якіх з’яўляюцца нематываваныя тэмпаральныя словы, паколькі ў беларускім мовазнаўстве да цяперашняга часу недастаткова вывучаны іх словаўтваральны патэнцыял з пункту гледжання гнездавога падыходу. У дадзенай працы пад тэмпаральнымі разу-меюцца словы, якія маюць тэмпаральнае значэнне ў адным са сваіх лексіка-семантычных варыянтаў. Пад тэмпаральным значэннем маецца на ўвазе такое значэнне, зместам якога з’яўляецца сацыяльна абумоўленае адлюстраванне часавых характарыстык рэчаіснасці.

Асноўнымі крыніцамі даследавання з’явіліся: «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» пад рэд. К. Крапівы (т. 1–5; Мн., 1977–1984), «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко (Мн., 2002), «Слоўнік беларускай мовы» пад рэд. М. В. Бірылы (Мн., 1987), «Марфемны слоўнік беларускай мовы» А. М. Бардовіча, Л. М. Шакуна (Мн., 1989), «Словаўтваральны слоўнік беларускай мовы» А. М. Бардовіча, М. М. Круталевіча, А. А. Лукашанца (Мн., 2000). Фактычны матэрыял атрыманы метадам суцэльнай выбаркі.

У сучаснай беларускай мове, па нашых назіраннях, налічваецца сто дваццаць шэсць нематыва-ваных лексем з тэмпаральным значэннем, якія ўступаюць у словаўтваральныя адносіны і з’яўляюцца базавай асновай для стварэння словаўтваральных гнёзд. Даныя словы адносяцца да розных пластоў лексікі, маюць разнастайныя тэмпаральныя значэнні.

У большасці выпадкаў шляхам словаўтваральнага аналізу невытворныя тэмпаральныя словы даволі лёгка выдзяляюцца ў групе аднакаранёвых слоў: секунда, мінута, дзень, ноч, суткі, вечар, ме-сяц, год, век, эпоха, час, лета, зіма, восень, вясна, міг, момант і г. д. Аднак аднясенне некаторых слоў да невытворных (нематываваных) патрабуе дадатковага тлумачэння. Гэта адносіцца, у першую чар-гу, да ўласна славянскіх па паходжанню лексем – назваў месяцаў. Як адзначае Л. В. Вялкіна, іх узнікненне першапачаткова было звязана не з паняццямі часу, а са з’явамі прыроды і адпаведнымі ім сельскагаспадарчымі заняткамі [3, с. 278]. Менавіта таму ў беларускіх назвах месяцаў адчуваецца вы-



Беларуси

113

разная ўнутраная матывацыя, на падставе чаго, відаць, у лінгвістыцы яны і разглядаюцца часам як вытворныя: ліпа → ліп-ень, верас → верас-ень, снег → снеж-ань і г. д. [1, с. 227; 6, с. 121]. Замацаванне ў мове слоў студзень, люты, сакавік, красавік, травень, ліпень, жнівень і г. д. як тэрмінаў часу адбы-лося значна пазней. Сучасныя беларускія тлумачальныя слоўнікі не адлюстроўваюць суаднесенасці назваў месяцаў з якімі-небудзь прыроднымі з’явамі, у дэфініцыях даецца значэнне толькі як адзінак каляндарнага года, параўн.: студзень – ‘першы месяц каляндарнага года’, люты – ‘другі месяц калян-дарнага года’, сакавік – ‘трэці месяц каляндарнага года’, красавік – ‘чацвёрты месяц года’* і г. д. Гэта значыць, што даныя словы на сінхронным зрэзе страцілі ўласцівасць вытворнасці, сувязь паміж зна-чэннем і будовай адсутнічае, на падставе чаго яны разглядаюцца як невытворныя і з’яўляюцца вяршынямі адпаведных словаўтваральных гнёзд.

Як невытворныя павінны кваліфікавацца і назвы дзён тыдня, а таксама словы тыдзень, буд-зень. Хаця ў некаторых словах і можна выявіць астаткавую матывацыю (напрыклад, панядзелак ад нядзеля, серада ад сярэдні, чацвер ад чацвёрты, пятніца ад пяты, нядзеля ад ня дзелаць, тыд-зень ад той дзень), аднак для гэтага патрэбна звярнуцца да канкрэтнай гісторыі даных слоў, а гэта задача ўжо дыяхранічнага словаўтварэння. На сінхронным зрэзе сувязь паміж будовай разглядаемых слоў і той з’явай, якую яны абазначаюць, даволі ўмоўная, параўн.: панядзелак – ‘першы дзень тыдня пасля нядзелі’, аўторак – ‘другі дзень тыдня’, серада – ‘трэці пасля нядзелі дзень тыдня’, чацвер – ‘чацвёрты пасля нядзелі дзень тыдня’, пятніца – ‘пяты дзень тыдня’, су-бота – ‘шосты дзень тыдня, які папярэднічае нядзелі’, нядзеля – 1) ’сёмы дзень тыдня, агульны дзень адпачынку’, 2) ‘тое, што і тыдзень’, тыдзень – ‘адзінка вылічэння часу ад панядзелка да на-ступнай нядзелі ўключна’, а таксама ‘адрэзак часу ў сем дзён, які адлічваецца з любога дня; сямідзённы тэрмін’ і ‘сямідзённы прамежак часу, вызначаны для правядзення якой-н. грамад-скай работы, кампаніі’, будзень – 1) ‘будны, не святочны дзень’, 2) перан. ‘штодзённае жыццё’.

Рускі мовавед Р. В. Вінакур, які ўпершыню сфармуляваў прынцыпы сінхроннага словаўтвараль-нага аналізу і распрацаваў методыку ўстанаўлення адносін сінхроннай вытворнасці, сцвярджаў: «Тое, што этымалагічная рэфлексія на слова ёсць нешта сапраўды рэальнае, адмаўляць няма ніякага сэнсу. Аднак гэта зусім не падстава для таго, каб лічыць крытэрыем для выдзялення або невыдзялення тых або іншых марфем у асновах усведамленне ці неўсведамленне гэтых марфем у псіхалогіі гаворачых... Пытанне аб тым, ёсць у даным слове тыя адносіны, якія характарызуюць вытворную аснову ў адрозненне ад невытворнай, і, значыць, выдзяляюцца ў гэтай аснове якія-небудзь афіксы ці не, павінна і можа вырашацца выключна высвятленнем адносін паміж значэннямі слоў у наяўнай моўнай традыцыі, і толькі ў гэтым сэнсе можа ісці размова аб лінгвістычным усведамленні данага асяроддзя» [2, с. 423].

Пры вылучэнні зыходных слоў СГ, акрамя размежавання з’яў дыяхраніі і сінхраніі, узнікаюць пэўныя цяжкасці, звязаныя з устанаўленнем напрамку вытворнасці. Так, напрыклад, пры аналізе структуры аднакаранёвых слоў раніца, ранічка, рань, ранне, ранак, зрання, уранні, ранкам, зранку, уранку, раніцой, ранішні, ранішнік, перадранішні, ранкі, ранні, ранейшы, рана, ранавата, раненька, ранюсенька, ранютка, раней, зарана, заранні, зарання, зараней, звышранні, раннеасенні, ранневясенні, ранняспелы, ранняспеласць высветлілася: усе лексемы характарызуюцца выразнай марфемнай члянімасцю, а гэта з’яўляецца важнай прыметай вытворнасці. У якасці зыходнага могуць разгля-дацца адразу некалькі слоў, якія характарызуюцца аднолькавай колькасцю марфем, што ўваходзяць у склад лексічнай асновы: ран-іц-(а), ран-н-(і), ран-а, таму што менавіта яны з’яўляюцца структур-най базай для словаўтваральных парадыгм і словаўтваральных ланцужкоў у разглядаемай групе. Зыходзячы толькі з марфемнай будовы назоўніка раніца, прыметніка ранні, прыслоўя рана, нельга аб’ектыўна вызначыць наяўнасць ці адсутнасць вытворнасці паміж гэтымі словамі. Да таго ж у бе-ларускай мове існуюць граматычныя мадэлі, паводле якіх магчымы матывацыі ран-/а/ → ран-іц-(а), ран-н-(і) або ран-/н/-(і) → ран-іц-(а), ран-а або ран-/іц/-(а) → ран-н-(і) [6, с. 35]. Аднак для таго, каб устанавіць адносіны вытворнасці паміж парай аднакаранёвых слоў, трэба ўлічваць не толькі струк-турны бок, але і семантычны. Больш таго, менавіта фактар семантычнай залежнасці пры высвятленні адносін вытворнасці павінен быць вядучым, таму што дэрывацыйных сувязей не можа быць там,

* Тут і далей лексічныя значэнні слоў падаюцца па “Тлумачальнаму слоўніку беларускай мовы” ў 5 т. – Мінск: БелСЭ, 1977–1984.

113

разная ўнутраная матывацыя, на падставе чаго, відаць, у лінгвістыцы яны і разглядаюцца часам як вытворныя: ліпа → ліп-ень, верас → верас-ень, снег → снеж-ань і г. д. [1, с. 227; 6, с. 121]. Замацаванне ў мове слоў студзень, люты, сакавік, красавік, травень, ліпень, жнівень і г. д. як тэрмінаў часу адбы-лося значна пазней. Сучасныя беларускія тлумачальныя слоўнікі не адлюстроўваюць суаднесенасці назваў месяцаў з якімі-небудзь прыроднымі з’явамі, у дэфініцыях даецца значэнне толькі як адзінак каляндарнага года, параўн.: студзень – ‘першы месяц каляндарнага года’, люты – ‘другі месяц калян-дарнага года’, сакавік – ‘трэці месяц каляндарнага года’, красавік – ‘чацвёрты месяц года’* і г. д. Гэта значыць, што даныя словы на сінхронным зрэзе страцілі ўласцівасць вытворнасці, сувязь паміж зна-чэннем і будовай адсутнічае, на падставе чаго яны разглядаюцца як невытворныя і з’яўляюцца вяршынямі адпаведных словаўтваральных гнёзд.

Як невытворныя павінны кваліфікавацца і назвы дзён тыдня, а таксама словы тыдзень, буд-зень. Хаця ў некаторых словах і можна выявіць астаткавую матывацыю (напрыклад, панядзелак ад нядзеля, серада ад сярэдні, чацвер ад чацвёрты, пятніца ад пяты, нядзеля ад ня дзелаць, тыд-зень ад той дзень), аднак для гэтага патрэбна звярнуцца да канкрэтнай гісторыі даных слоў, а гэта задача ўжо дыяхранічнага словаўтварэння. На сінхронным зрэзе сувязь паміж будовай разглядаемых слоў і той з’явай, якую яны абазначаюць, даволі ўмоўная, параўн.: панядзелак – ‘першы дзень тыдня пасля нядзелі’, аўторак – ‘другі дзень тыдня’, серада – ‘трэці пасля нядзелі дзень тыдня’, чацвер – ‘чацвёрты пасля нядзелі дзень тыдня’, пятніца – ‘пяты дзень тыдня’, су-бота – ‘шосты дзень тыдня, які папярэднічае нядзелі’, нядзеля – 1) ’сёмы дзень тыдня, агульны дзень адпачынку’, 2) ‘тое, што і тыдзень’, тыдзень – ‘адзінка вылічэння часу ад панядзелка да на-ступнай нядзелі ўключна’, а таксама ‘адрэзак часу ў сем дзён, які адлічваецца з любога дня; сямідзённы тэрмін’ і ‘сямідзённы прамежак часу, вызначаны для правядзення якой-н. грамад-скай работы, кампаніі’, будзень – 1) ‘будны, не святочны дзень’, 2) перан. ‘штодзённае жыццё’.

Рускі мовавед Р. В. Вінакур, які ўпершыню сфармуляваў прынцыпы сінхроннага словаўтвараль-нага аналізу і распрацаваў методыку ўстанаўлення адносін сінхроннай вытворнасці, сцвярджаў: «Тое, што этымалагічная рэфлексія на слова ёсць нешта сапраўды рэальнае, адмаўляць няма ніякага сэнсу. Аднак гэта зусім не падстава для таго, каб лічыць крытэрыем для выдзялення або невыдзялення тых або іншых марфем у асновах усведамленне ці неўсведамленне гэтых марфем у псіхалогіі гаворачых... Пытанне аб тым, ёсць у даным слове тыя адносіны, якія характарызуюць вытворную аснову ў адрозненне ад невытворнай, і, значыць, выдзяляюцца ў гэтай аснове якія-небудзь афіксы ці не, павінна і можа вырашацца выключна высвятленнем адносін паміж значэннямі слоў у наяўнай моўнай традыцыі, і толькі ў гэтым сэнсе можа ісці размова аб лінгвістычным усведамленні данага асяроддзя» [2, с. 423].

Пры вылучэнні зыходных слоў СГ, акрамя размежавання з’яў дыяхраніі і сінхраніі, узнікаюць пэўныя цяжкасці, звязаныя з устанаўленнем напрамку вытворнасці. Так, напрыклад, пры аналізе структуры аднакаранёвых слоў раніца, ранічка, рань, ранне, ранак, зрання, уранні, ранкам, зранку, уранку, раніцой, ранішні, ранішнік, перадранішні, ранкі, ранні, ранейшы, рана, ранавата, раненька, ранюсенька, ранютка, раней, зарана, заранні, зарання, зараней, звышранні, раннеасенні, ранневясенні, ранняспелы, ранняспеласць высветлілася: усе лексемы характарызуюцца выразнай марфемнай члянімасцю, а гэта з’яўляецца важнай прыметай вытворнасці. У якасці зыходнага могуць разгля-дацца адразу некалькі слоў, якія характарызуюцца аднолькавай колькасцю марфем, што ўваходзяць у склад лексічнай асновы: ран-іц-(а), ран-н-(і), ран-а, таму што менавіта яны з’яўляюцца структур-най базай для словаўтваральных парадыгм і словаўтваральных ланцужкоў у разглядаемай групе. Зыходзячы толькі з марфемнай будовы назоўніка раніца, прыметніка ранні, прыслоўя рана, нельга аб’ектыўна вызначыць наяўнасць ці адсутнасць вытворнасці паміж гэтымі словамі. Да таго ж у бе-ларускай мове існуюць граматычныя мадэлі, паводле якіх магчымы матывацыі ран-/а/ → ран-іц-(а), ран-н-(і) або ран-/н/-(і) → ран-іц-(а), ран-а або ран-/іц/-(а) → ран-н-(і) [6, с. 35]. Аднак для таго, каб устанавіць адносіны вытворнасці паміж парай аднакаранёвых слоў, трэба ўлічваць не толькі струк-турны бок, але і семантычны. Больш таго, менавіта фактар семантычнай залежнасці пры высвятленні адносін вытворнасці павінен быць вядучым, таму што дэрывацыйных сувязей не можа быць там,

* Тут і далей лексічныя значэнні слоў падаюцца па “Тлумачальнаму слоўніку беларускай мовы” ў 5 т. – Мінск: БелСЭ, 1977–1984.



Беларуси

114

дзе паміж словамі няма нічога агульнага з семантычнага пункту гледжання. Аналіз лексічных значэнняў прыметніка ранні, назоўніка раніца, прыслоўя рана з улікам таго, што кожнае вытворнае слова ўзнікае на базе пэўнага значэння ўтваральнага, паказаў відавочную семантычную залежнасць слова рана ‘раннім часам, у першы перыяд раніцы’ ад ранні ‘які мае адносіны да рання; ранішні’, а ранні ад раніца ‘час сутак ад канца ночы да пачатку дня, першыя гадзіны дня’. А. С. Кубракова адзначае, што «вядучымі фактарамі пры вызначэнні адносін вытворнасці могуць быць і семантыч-ныя сувязі не столькі паміж парай слоў, колькі ўнутры аднаго словаўтваральнага рада» [4, с. 34]. Пацвярджэннем устаноўленых намі матывацыйных адносін могуць служыць аналагічныя серыі слоў, а таксама той фактар, што мадэлі, па якіх яны ўтвораны, адпавядаюць існуючым у мове словаўтваральным тыпам: ран-н-(і) ← ран-/іц/-(а) як дзён-н-(ы) ← дзень, вячэр-н-і ← вечар; ран-а ← ран-/н/-(і), як позн-а ← позн-(і). Назоўнік ран-іц-а з’яўляецца невытворным, але члянімым на марфе-мы, як вул-іц-а, пал-іц-а. Адсюль вынікае, што менавіта назоўнік ран-іц-(а) і будзе ў СГ з’яўляцца зыходным (базавым) словам для аднакаранёвых вытворных.

Такім чынам, па марфемнай будове невытворныя тэмпаральныя словы падзяляюцца на наступ-ныя групы: зменныя словы, якія складаюцца з кораня і канчатка (напрыклад, вясн-а, лет-а, зім-а, эр-а, эпох-а, лют-ы, восень-ø, год-ø, месяц-ø, май-ø, малад-ы, стар-ы, даўн-і, позн-і, рэгулярн-ы, хутк-і і г. д.); нязменныя словы, якія складаюцца толькі з кораня (напрыклад, заўжды, заўсёды, заўтра, сёння, учора, калі, тады, цяпер). Словы абедзвюх груп маюць нечлянімую аснову, ці інакш – у гэтых словах аснова матэрыяльна роўна кораню.

Да невытворных тэмпаральных слоў адносяцца таксама і словы з члянімай асновай, у склад якой акрамя кораня ўваходзяць і суфіксы: студз-ень-(ø), трав-ень, чэрв-ень-(ø), ліп-ень-(ø), жнів-ень-(ø), верас-ень-(ø), снеж-ань-(ø), сак-авік-(ø), крас-авік-(ø), хвіл-ін-(а), ран-іц-(а). Члянімай з’яўляецца аснова і ў складанай назвы месяца ліст-а-пад-(ø), а таксама ў запазычаных па паходжанні лексем – назваў часавых перыядаў геалагічнай гісторыі Зямлі: аліга-цэн-(ø), гала-цэн-(ø), мія-цэн-(ø), палеа-цэн-(ø), плейста-цэн-(ø), плія-цэн-(ø), эа-цэн-(ø), кайна-зой-(ø), меза-зой-(ø), палеа-зой-(ø), эа-зой-(ø), меза-літ-(ø), палеа-літ-(ø), неа-ген-(ø), палеа-ген-(ø).

Паводле часцінамоўнай прыналежнасці невытворныя тэмпаральныя словы падзяляюцца на тры групы: назоўнікі (80 %), прыметнікі (12 %), прыслоўі (8 %). Як зыходныя СГ яны маюць розную словаўтваральную актыўнасць, таму па асаблівасцях структурнай арганізацыі СГ з тэмпаральным словам у вяршыні падзяляюцца на слабаразгорнутыя і моцнаразгорнутыя.

1. Да слабаразгорнутых мы адносім:а) д в у х с л о ў н ы я СГ, якія супадаюць са словаўтваральнай парай. Гэту групу складаюць 48 СГ

з зыходнымі як уласнаславянскага, так і іншамоўнага паходжання: панядзелак, аўторак, чацвер, пятніца, студзень, люты, сакавік, травень, чэрвень, жнівень, снежань, спас, заўжды; вакацыі, канікулы, сіеста, семестр, трыместр, гейм, раунд, сеанс, інтэрвал, а таксама назвы перыядаў геалагічнай гісторыі Зямлі: эра, эон, алігацэн, ардовік, архей, галацэн, дэвон, кайназой, мезазой, мезаліт, мел, міяцэн, неаген, неаліт, палеаген, палеазой, палеаліт, палеацэн, перм, плейстацэн, пліяцэн, сілур, трыяс, эазой, эацэн, юра.

Зыходзячы з часцінамоўнай прыналежнасці базы (зыходнага слова ці асновы) і сінтагмы (маты-ваванага слова ці асновы), улічваючы словаўтваральнае значэнне вытворнага слова і фармант, у гэтай групе можна выдзеліць некалькі структурных тыпаў СГ (табл. 1).

У гэту групу ўваходзяць таксама і словаўтваральныя пары мадэлі N → NN1, у якіх вытворнае слова з’яўляецца кампазітам: эон → эон-а-тэма, эр(а) → эр-а-тэма.

б) л а н ц у ж к о в ы я СГ, межы якіх супадаюць са словаўтваральным ланцужком. Гэту групу складаюць 2 СГ з зыходнымі эпоха і Піліп (назва свята). Адпаведнасць словаўтваральных значэнняў часцінамоўным мадэлям адлюстравана ў табл. 2.

в) в е е р н ы я СГ, межы якіх супадаюць са словаўтваральнай парадыгмай, калі ад аднаго зыходнага слова на першай ступені ўтвараюцца два і больш вытворных. Гэтая група ўключае 15 СГ з зыходнымі: нядзеля, зара, тады, заўсёды – па 4 вытворныя адзінкі; ан-трапаген, субота, антракт, сесія, тайм, пара, ліпень, верасень, красавік, лістапад, раз – па 2 вытворныя адзінкі.

114

дзе паміж словамі няма нічога агульнага з семантычнага пункту гледжання. Аналіз лексічных значэнняў прыметніка ранні, назоўніка раніца, прыслоўя рана з улікам таго, што кожнае вытворнае слова ўзнікае на базе пэўнага значэння ўтваральнага, паказаў відавочную семантычную залежнасць слова рана ‘раннім часам, у першы перыяд раніцы’ ад ранні ‘які мае адносіны да рання; ранішні’, а ранні ад раніца ‘час сутак ад канца ночы да пачатку дня, першыя гадзіны дня’. А. С. Кубракова адзначае, што «вядучымі фактарамі пры вызначэнні адносін вытворнасці могуць быць і семантыч-ныя сувязі не столькі паміж парай слоў, колькі ўнутры аднаго словаўтваральнага рада» [4, с. 34]. Пацвярджэннем устаноўленых намі матывацыйных адносін могуць служыць аналагічныя серыі слоў, а таксама той фактар, што мадэлі, па якіх яны ўтвораны, адпавядаюць існуючым у мове словаўтваральным тыпам: ран-н-(і) ← ран-/іц/-(а) як дзён-н-(ы) ← дзень, вячэр-н-і ← вечар; ран-а ← ран-/н/-(і), як позн-а ← позн-(і). Назоўнік ран-іц-а з’яўляецца невытворным, але члянімым на марфе-мы, як вул-іц-а, пал-іц-а. Адсюль вынікае, што менавіта назоўнік ран-іц-(а) і будзе ў СГ з’яўляцца зыходным (базавым) словам для аднакаранёвых вытворных.

Такім чынам, па марфемнай будове невытворныя тэмпаральныя словы падзяляюцца на наступ-ныя групы: зменныя словы, якія складаюцца з кораня і канчатка (напрыклад, вясн-а, лет-а, зім-а, эр-а, эпох-а, лют-ы, восень-ø, год-ø, месяц-ø, май-ø, малад-ы, стар-ы, даўн-і, позн-і, рэгулярн-ы, хутк-і і г. д.); нязменныя словы, якія складаюцца толькі з кораня (напрыклад, заўжды, заўсёды, заўтра, сёння, учора, калі, тады, цяпер). Словы абедзвюх груп маюць нечлянімую аснову, ці інакш – у гэтых словах аснова матэрыяльна роўна кораню.

Да невытворных тэмпаральных слоў адносяцца таксама і словы з члянімай асновай, у склад якой акрамя кораня ўваходзяць і суфіксы: студз-ень-(ø), трав-ень, чэрв-ень-(ø), ліп-ень-(ø), жнів-ень-(ø), верас-ень-(ø), снеж-ань-(ø), сак-авік-(ø), крас-авік-(ø), хвіл-ін-(а), ран-іц-(а). Члянімай з’яўляецца аснова і ў складанай назвы месяца ліст-а-пад-(ø), а таксама ў запазычаных па паходжанні лексем – назваў часавых перыядаў геалагічнай гісторыі Зямлі: аліга-цэн-(ø), гала-цэн-(ø), мія-цэн-(ø), палеа-цэн-(ø), плейста-цэн-(ø), плія-цэн-(ø), эа-цэн-(ø), кайна-зой-(ø), меза-зой-(ø), палеа-зой-(ø), эа-зой-(ø), меза-літ-(ø), палеа-літ-(ø), неа-ген-(ø), палеа-ген-(ø).

Паводле часцінамоўнай прыналежнасці невытворныя тэмпаральныя словы падзяляюцца на тры групы: назоўнікі (80 %), прыметнікі (12 %), прыслоўі (8 %). Як зыходныя СГ яны маюць розную словаўтваральную актыўнасць, таму па асаблівасцях структурнай арганізацыі СГ з тэмпаральным словам у вяршыні падзяляюцца на слабаразгорнутыя і моцнаразгорнутыя.

1. Да слабаразгорнутых мы адносім:а) д в у х с л о ў н ы я СГ, якія супадаюць са словаўтваральнай парай. Гэту групу складаюць 48 СГ

з зыходнымі як уласнаславянскага, так і іншамоўнага паходжання: панядзелак, аўторак, чацвер, пятніца, студзень, люты, сакавік, травень, чэрвень, жнівень, снежань, спас, заўжды; вакацыі, канікулы, сіеста, семестр, трыместр, гейм, раунд, сеанс, інтэрвал, а таксама назвы перыядаў геалагічнай гісторыі Зямлі: эра, эон, алігацэн, ардовік, архей, галацэн, дэвон, кайназой, мезазой, мезаліт, мел, міяцэн, неаген, неаліт, палеаген, палеазой, палеаліт, палеацэн, перм, плейстацэн, пліяцэн, сілур, трыяс, эазой, эацэн, юра.

Зыходзячы з часцінамоўнай прыналежнасці базы (зыходнага слова ці асновы) і сінтагмы (маты-ваванага слова ці асновы), улічваючы словаўтваральнае значэнне вытворнага слова і фармант, у гэтай групе можна выдзеліць некалькі структурных тыпаў СГ (табл. 1).

У гэту групу ўваходзяць таксама і словаўтваральныя пары мадэлі N → NN1, у якіх вытворнае слова з’яўляецца кампазітам: эон → эон-а-тэма, эр(а) → эр-а-тэма.

б) л а н ц у ж к о в ы я СГ, межы якіх супадаюць са словаўтваральным ланцужком. Гэту групу складаюць 2 СГ з зыходнымі эпоха і Піліп (назва свята). Адпаведнасць словаўтваральных значэнняў часцінамоўным мадэлям адлюстравана ў табл. 2.

в) в е е р н ы я СГ, межы якіх супадаюць са словаўтваральнай парадыгмай, калі ад аднаго зыходнага слова на першай ступені ўтвараюцца два і больш вытворных. Гэтая група ўключае 15 СГ з зыходнымі: нядзеля, зара, тады, заўсёды – па 4 вытворныя адзінкі; ан-трапаген, субота, антракт, сесія, тайм, пара, ліпень, верасень, красавік, лістапад, раз – па 2 вытворныя адзінкі.



Беларуси

115

У гнёздах гэтай групы выдзяляецца пяць часцінамоўных мадэлей. Пры гэтым адно і тое ж словаўтваральнае значэнне рэалізуецца рознымі фармантамі, таму ў разглядаемых СГ мае месца словаўтваральная сінанімія. Менавіта за кошт словаўтваральных сінонімаў некаторыя СГ толькі таму і становяцца веернымі. Фармальна-семантычная будова гэтых СГ адлюстра-вана ў табл 3.

2. Да моцнаразгорнутых адносім д р э в а п а д о б н ы я СГ, якія ўяўляюць сабой комплексы, разнастайныя камбінацыі словаўтваральных пар, ланцужкоў і парадыгм. У залежнасці ад характару камбінацыі словаўтваральных адзінак, з якіх складаюцца дрэвападобныя СГ, выдзяляюцца дзве іх разнавіднасці:

а) л а н ц у ж к о в а-в е е р н ы я, у якіх на першай ступені дэрывацыі ўтвараецца адно вытворнае слова, якое, у сваю чаргу, дае пачатак некалькім словаўтваральным ланцужкам. Напрыклад:

дат-(а) → дат-ава-ць → датавац-цадатава-нн-едатава-н-ы, прым.

Сярод СГ з тэмпаральным словам у вяршыні зафіксавана толькі адно СГ дадзенай разнавіднасці. б) в е е р н а-л а н ц у ж к о в ы я, у якіх на першай ступені дэрывацыі ўтвараецца некалькі вы-

творных, якія могуць быць утваральнымі. Напрыклад:


Часцінамоўная мадэль СГ

Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова 1-ай ст. дэрывацыі

Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова 2-ой ст. дэрывацыі Прыклад Колькасць

СГ

N → NA1 → NA1N2 ‘які адносіцца або ўласцівы часу, што названы ўтваральным

словам’

‘уласцівасць таго, што названа ўтваральным

словам’

эпох(а) → эпахаль-н-(ы) → эпахальн-асць 1

N → NN1 → NN1A2 мадыфікацыйнае значэнне паводле часу, названага

ўтваральным словам

‘які адносіцца або ўласцівы часу, што названы

ўтваральным словам’

Піліп → піліп-аўк-(а) → піліпаў-ск-(і) 1



Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова Прыклад Колькасць

СГ

N → NN1 ‘асоба паводле аб’екта дзейнасці’ сеанс → сеанс-ёр 1мадыфікацыйнае значэнне

паводле часу, названага ўтваральным словам

спас → спас-аўк-(а) 1

N → NA1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што названы


вакацы(і) → вакацый-н-(ы), пятніц(а) → пятніч-н-(ы) 2мезаліт → мезаліт-ычн-(ы), палеаліт →

палеаліт-ычн-(ы) 3

канікул(ы) → канікул-ярн-(ы) 1алігацэн → алігацэн-ав-(ы), трыяс → трыяс-ав-(ы),

панядзелак → панядзелк-ав-(ы) 14

снежань → снежань-ск-(і), жнівень → жнівень-ск-(і), сілур → сілур-ыйск-(і), юра → юр-ск-(і),

лют(ы) → лют-аўск-(і)17

‘які складаецца з перыяду, названага ўтваральным словам’ раунд → раунд-ав-(ы), гейм → гейм-ав-(ы) 2

‘які адбываецца на працягу часу, названага ўтваральным словам’

семестр → семестр-ав-(ы), трыместр → трыместр-ав-(ы), сіест(а) → сіест-ав-(ы) 3

інтэрвал → інтэрваль-н-(ы) 1Ad → AdAd1 давядзенне да прыметы, названай

утваральным словам заўжды → на-заўжды 1

З а ў в а г а. Тут і далей сімвалы абазначаюць: N – назоўнік, A – прыметнік, Ad – прыслоўе, V – дзеяслоў; сімвалам без лічбы абазначаецца невытворная аснова, камбінацыі сімвалаў адпавядаюць вытворным адзінкам, а лічбы пры гэтым абазначаюць ступень дэрывацыі [6].

115

У гнёздах гэтай групы выдзяляецца пяць часцінамоўных мадэлей. Пры гэтым адно і тое ж словаўтваральнае значэнне рэалізуецца рознымі фармантамі, таму ў разглядаемых СГ мае месца словаўтваральная сінанімія. Менавіта за кошт словаўтваральных сінонімаў некаторыя СГ толькі таму і становяцца веернымі. Фармальна-семантычная будова гэтых СГ адлюстра-вана ў табл 3.

2. Да моцнаразгорнутых адносім д р э в а п а д о б н ы я СГ, якія ўяўляюць сабой комплексы, разнастайныя камбінацыі словаўтваральных пар, ланцужкоў і парадыгм. У залежнасці ад характару камбінацыі словаўтваральных адзінак, з якіх складаюцца дрэвападобныя СГ, выдзяляюцца дзве іх разнавіднасці:

а) л а н ц у ж к о в а-в е е р н ы я, у якіх на першай ступені дэрывацыі ўтвараецца адно вытворнае слова, якое, у сваю чаргу, дае пачатак некалькім словаўтваральным ланцужкам. Напрыклад:

дат-(а) → дат-ава-ць → датавац-цадатава-нн-едатава-н-ы, прым.

Сярод СГ з тэмпаральным словам у вяршыні зафіксавана толькі адно СГ дадзенай разнавіднасці. б) в е е р н а-л а н ц у ж к о в ы я, у якіх на першай ступені дэрывацыі ўтвараецца некалькі вы-

творных, якія могуць быць утваральнымі. Напрыклад:



Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова 1-ай ст. дэрывацыі

Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова 2-ой ст. дэрывацыі Прыклад Колькасць

СГ

N → NA1 → NA1N2 ‘які адносіцца або ўласцівы часу, што названы ўтваральным

словам’

‘уласцівасць таго, што названа ўтваральным

словам’

эпох(а) → эпахаль-н-(ы) → эпахальн-асць 1

N → NN1 → NN1A2 мадыфікацыйнае значэнне паводле часу, названага

ўтваральным словам

‘які адносіцца або ўласцівы часу, што названы


Піліп → піліп-аўк-(а) → піліпаў-ск-(і) 1



Словаўтваральнае значэнне вытворнага слова Прыклад Колькасць

СГ

N → NN1 ‘асоба паводле аб’екта дзейнасці’ сеанс → сеанс-ёр 1мадыфікацыйнае значэнне

паводле часу, названага ўтваральным словам

спас → спас-аўк-(а) 1

N → NA1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што названы


вакацы(і) → вакацый-н-(ы), пятніц(а) → пятніч-н-(ы) 2мезаліт → мезаліт-ычн-(ы), палеаліт →

палеаліт-ычн-(ы) 3

канікул(ы) → канікул-ярн-(ы) 1алігацэн → алігацэн-ав-(ы), трыяс → трыяс-ав-(ы),

панядзелак → панядзелк-ав-(ы) 14

снежань → снежань-ск-(і), жнівень → жнівень-ск-(і), сілур → сілур-ыйск-(і), юра → юр-ск-(і),

лют(ы) → лют-аўск-(і)17

‘які складаецца з перыяду, названага ўтваральным словам’ раунд → раунд-ав-(ы), гейм → гейм-ав-(ы) 2

‘які адбываецца на працягу часу, названага ўтваральным словам’

семестр → семестр-ав-(ы), трыместр → трыместр-ав-(ы), сіест(а) → сіест-ав-(ы) 3

інтэрвал → інтэрваль-н-(ы) 1Ad → AdAd1 давядзенне да прыметы, названай

утваральным словам заўжды → на-заўжды 1

З а ў в а г а. Тут і далей сімвалы абазначаюць: N – назоўнік, A – прыметнік, Ad – прыслоўе, V – дзеяслоў; сімвалам без лічбы абазначаецца невытворная аснова, камбінацыі сімвалаў адпавядаюць вытворным адзінкам, а лічбы пры гэтым абазначаюць ступень дэрывацыі [6].



Беларуси

116

будзень → будзён-н-(ы) → будзённ-асцьбудзён-шчын-а па-будзённ-аму

будн-ø-ы квартал → кварталь-н-ы

па-кварталь-н-(ы) → паквартальн-аунутры-кварталь-н-ышто-ø-кварталь-н-(ы) → штоквартальн-а

і іншыя. Падобную будову маюць 63 СГ.Істотнай для дрэвападобных СГ з’яўляецца характарыстыка з пункту погляду іх

магутнасці і глыбіні. Пад магутнасцю СГ разумеецца колькасць лексем, якія аб’ядноўваюцца ў гняздо, без уліку зыходнага слова, а глыбіня СГ – гэта колькасць адзінак у самым доўгім словаўтваральным ланцужку (без уліку зыходнага слова), ці інакш – колькасць дэрывацый-ных крокаў або ступеней дэрывацыі [5, с. 130]. Сярод даследуемых СГ найбольшай магут-насцю валодаюць СГ, утвораныя на аснове такіх тэмпаральных лексем, як год – 188 вытвор-ных адзінак, новы – 121 вытворная адзінка, стары – 117 вытворных адзінак, малады – 93 вытворныя адзінкі, дзень – 94 вытворныя адзінкі, доўгі – 92 вытворныя адзінкі. Сярэднюю групу складаюць СГ з вяршынямі кароткі, час – па 67 вытворных адзінак, зіма – 58, канец – 56, скоры – 57, рэдкі – 54, лета – 43, ноч – 42, часты – 41, век – 40, вечар – 39, раніца – 37, позні – 35, месяц – 34, хуткі – 29, гадзіна вясна – па 28, тэрмін – 26, даўні – 21, свята – 16, юны – 16, каляды, суткі, секунда, раз – па 14, сезон – 13, тыдзень, хвіліна, – па 12, фінал, бы-


Часцінамоўная мадэль СГ Словаўтваральнае значэнне вытворных слоў у парадыгме Прыклад Колькасць СГ

N → NA1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што назва-ны ўтваральным словам’ (для абодвух прыметнікаў)

антракт → антракт-ав-(ы) антракт-н-(ы) 3

красавік → красакік-ов-(ы) красаві[ц-к]-(і) 3

лістапад → лістапад-аўск-(і) лістапад-н-(ы) 1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што названы ўтваральным словам’

‘які займае прамежкавае становішча ў адносінах да аднолькавых паняццяў, названых утваральным словам’

сесі(я) → сесі-ённ-(ы) між-сесі-ённ-(ы) 1

‘які складаецца з перыяду, названага ўтваральным словам’складанае слова

тайм → тайм-ав-ы тайм-аўт 1

N → NN1 NA1

‘тое, што характарызуецца адносінамі да часу, названага ўтваральным словам’

‘які адносіцца або ўласцівы часу, што названы ўтваральным словам’

субот(а) → субот-нік субот-н-(і)

2‘прадмет, які характарызуецца адносінамі да таго, што названа ўтваральным словам’ (для трох назоўнікаў)


зар(а ) → зар-аніц-(а) зар-анк-(а)1

зар-ніц-(а)1

зар-ав-(ы) N → NN1

NA1 NV1

памянш.-ласк. значэнне ‘тое, што характарызуецца адносінамі да часу, названага ўтваральным словам’


‘які непасрэдна папярэднічае па часе таму, што на-звана ўтваральным словам’

нядзел(я)→ нядзель-к-(а) нядзель-нік нядзель-н-(ы) перад-нядзель-н-(ы)

1

Ad → AdAd1 ‘акалічнасная прымета ў адносінах да таго, што на-звана ўтваральным словам’

‘накіраванасць да таго, што названа ўтваральным словам’

пар(á)→ пар-ой і пар-ою, у-пар-у 1

Ad → AdA1 AdN1

AdAd1

‘такі, які мае прымету, названую ўтваральным сло-вам’ (для двух прыметнікаў)

‘носьбіт прыметы, названай утваральным словам’‘даведзенасць таго, што названа ўтваральным словам

да гранічнай мяжы’

заўсёды → заўсёд-ашн-(ы)заўсёд-н-(ы) заўсёд-нік на-заўсёды

2

116

будзень → будзён-н-(ы) → будзённ-асцьбудзён-шчын-а па-будзённ-аму

будн-ø-ы квартал → кварталь-н-ы

па-кварталь-н-(ы) → паквартальн-аунутры-кварталь-н-ышто-ø-кварталь-н-(ы) → штоквартальн-а

і іншыя. Падобную будову маюць 63 СГ.Істотнай для дрэвападобных СГ з’яўляецца характарыстыка з пункту погляду іх

магутнасці і глыбіні. Пад магутнасцю СГ разумеецца колькасць лексем, якія аб’ядноўваюцца ў гняздо, без уліку зыходнага слова, а глыбіня СГ – гэта колькасць адзінак у самым доўгім словаўтваральным ланцужку (без уліку зыходнага слова), ці інакш – колькасць дэрывацый-ных крокаў або ступеней дэрывацыі [5, с. 130]. Сярод даследуемых СГ найбольшай магут-насцю валодаюць СГ, утвораныя на аснове такіх тэмпаральных лексем, як год – 188 вытвор-ных адзінак, новы – 121 вытворная адзінка, стары – 117 вытворных адзінак, малады – 93 вытворныя адзінкі, дзень – 94 вытворныя адзінкі, доўгі – 92 вытворныя адзінкі. Сярэднюю групу складаюць СГ з вяршынямі кароткі, час – па 67 вытворных адзінак, зіма – 58, канец – 56, скоры – 57, рэдкі – 54, лета – 43, ноч – 42, часты – 41, век – 40, вечар – 39, раніца – 37, позні – 35, месяц – 34, хуткі – 29, гадзіна вясна – па 28, тэрмін – 26, даўні – 21, свята – 16, юны – 16, каляды, суткі, секунда, раз – па 14, сезон – 13, тыдзень, хвіліна, – па 12, фінал, бы-


Часцінамоўная мадэль СГ Словаўтваральнае значэнне вытворных слоў у парадыгме Прыклад Колькасць СГ

N → NA1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што назва-ны ўтваральным словам’ (для абодвух прыметнікаў)

антракт → антракт-ав-(ы) антракт-н-(ы) 3

красавік → красакік-ов-(ы) красаві[ц-к]-(і) 3

лістапад → лістапад-аўск-(і) лістапад-н-(ы) 1

‘які адносіцца да часу або ўласцівы часу, што названы ўтваральным словам’

‘які займае прамежкавае становішча ў адносінах да аднолькавых паняццяў, названых утваральным словам’

сесі(я) → сесі-ённ-(ы) між-сесі-ённ-(ы) 1

‘які складаецца з перыяду, названага ўтваральным словам’складанае слова

тайм → тайм-ав-ы тайм-аўт 1

N → NN1 NA1

‘тое, што характарызуецца адносінамі да часу, названага ўтваральным словам’


субот(а) → субот-нік субот-н-(і)

2‘прадмет, які характарызуецца адносінамі да таго, што названа ўтваральным словам’ (для трох назоўнікаў)


зар(а ) → зар-аніц-(а) зар-анк-(а)1

зар-ніц-(а)1

зар-ав-(ы) N → NN1

NA1 NV1

памянш.-ласк. значэнне ‘тое, што характарызуецца адносінамі да часу, названага ўтваральным словам’


‘які непасрэдна папярэднічае па часе таму, што на-звана ўтваральным словам’

нядзел(я)→ нядзель-к-(а) нядзель-нік нядзель-н-(ы) перад-нядзель-н-(ы)

1

Ad → AdAd1 ‘акалічнасная прымета ў адносінах да таго, што на-звана ўтваральным словам’

‘накіраванасць да таго, што названа ўтваральным словам’

пар(á)→ пар-ой і пар-ою, у-пар-у 1

Ad → AdA1 AdN1

AdAd1

‘такі, які мае прымету, названую ўтваральным сло-вам’ (для двух прыметнікаў)

‘носьбіт прыметы, названай утваральным словам’‘даведзенасць таго, што названа ўтваральным словам

да гранічнай мяжы’

заўсёды → заўсёд-ашн-(ы)заўсёд-н-(ы) заўсёд-нік на-заўсёды

2



Беларуси

стры – па 11, мінута, міг, восень, дэкада, старт, калі – па 10 вытворных адзінак. Магутнасць СГ з вяршынямі абед, заўтра, перыяд, урок, пастаянны, стаж, учора, квартал, рэгулярны, будзень, май, фініш, кастрычнік, стадыя, момант, сёння, цяпер, Купала, юбілей, кембрый, хранічны складае ад 9 да 3 вытворных адзінак.

Максімальная глыбіня – 5 ступеней дэрывацыі – адзначана ў СГ з вяршынямі год і канец. Па мадэлі N → NV1 → NV1V2 → NV1V2V3 → NV1V2V3V4 → NV1V2V3V4V5 утвараюцца вытворныя ў словаўтваральных ланцужках: год → гад-ава-ць → вы-гадаваць → выгадоў-ва-ць → выгадоўвац-ца → па-выгадоўвацца, год → гад-ава-ць → уз-гадаваць → узгадоў-ва-ць → узгадоўвац-ца → па-ўзгадоўвацца. Па мадэлі N → NV1 → NV1V2 → NV1V2N3 → NV1V2N3A4 → NV1V2N3A4Ad5 утвараюцца вытворныя ў словаўтваральным ланцужку канец → конч-ы-ць → канч-а-ць → канча-так → канчатк-ов-ы → канчатков-а. Яшчэ 8 СГ характарызуюцца глыбінёй у 4 ступені дэрывацыі, 23 СГ – 3 ступені, 30 СГ – 2 ступені.

Такім чынам, структурныя тыпы СГ, створаных на базе нематываваных тэмпаральных слоў, прадстаўлены разнастайна ў беларускай мове: сустракаюцца як простыя гнёзды (роўныя пары слоў), так і больш складаныя (гнёзды-ланцужкі, гнёзды-пучкі або веерныя, камбініраваныя гнёзды). Большую колькасць вытворных аб’ядноўваюць гнёзды, утвораныя на базе агульнаўжывальных, пашыраных у сістэме сучаснай беларускай мовы тэмпаральных слоў. Неактыўнай у слова-ўтваральных адносінах з’яўляецца запазычаная лексіка, якая мае абмежаваную сферу ўжывання. Акрамя таго, аналіз структуры СГ з тэмпаральным словам у вяршыні паказаў, што асноўная маса вытворных адзінак – гэта назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, і толькі ў 28 СГ са 129 з’яўляецца дзеяслоў. Можна меркаваць, што адыменны дзеяслоў для беларускай мовы менш характэрны, чым адыменны назоўнік або прыметнік. Аднак часцей за ўсё пры ўзнікненні дзеяслова ў СГ словаўтварэнне не спыняецца, а, наадварот, актывізуецца, дзеяслоў становіцца ўтваральнай базай для зваротных дзеясловаў або для прыставачных дзеясловаў, для назоўнікаў і прыметнікаў, што і пераводзіць СГ у разрад моцнаразгорнутых. Неабходна адзначыць таксама, што з цягам часу і пад уплывам пэўных змен у мове структурны тып канкрэтнага СГ можа мяняцца: простае СГ можа набыць статус больш складанага, калі папоўніцца хаця б адной вытворнай адзінкай, а стру- ктурна складанае СГ можа стаць больш простым, калі адбудзецца палярызацыя значэнняў зыходнага слова (узнікненне аманіміі на базе семантыкі мнагазначнага слова).

Літаратура1. Беларуская граматыка / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа; рэд. М. В. Бірыла, П. П. Шуба: У 2 ч. –

Мінск: Навука і тэхніка, 1985–1986. – Ч. 1.: Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. – 431с.2. В и н о к у р, Г. О. Заметки по русскому словообразованию / Г. О. Винокур // Винокур Г. О. Избранные работы

по русскому языку. – М.: Учпедгиз, 1959. – С. 419–442.3. В я л к и н а, Л. В. Славянские названия месяцев / Л. В. Вялкина // Общеславянский лингвистический атлас.

Материалы и исследования, 1970. – М.: Наука, 1972. – С. 265–279.4. К у б р я к о в а, Е. С. Что такое словообразование / Е. С. Кубрякова – М.: Наука, 1965. – 78 с.5. Л и с и ц ы н а, Е. Н. Анализ словообразовательных гнезд с точки зрения мощности и глубины / Е. Н. Лиси-

цына // Актуальные проблемы русского словообразования. – Ташкент, 1985. – С. 126–131.6. Л у к а ш а н е ц, А. А. Словаўтварэнне і граматыка / А. А. Лукашанец. – Мінск: Права і эканоміка, 2001. – 252 с.

a. a. kiRDun

wORD-MAKING NESTS wITH THE TEMPORAL wORD ON THE TOP (TO THE PROBLEM OF STRUCTURAL ORGANIZATION)

SummaryThe article is devoted to the structural peculiarities analysis of word-formative families with devoid of symbolic value

temporal words as their peaks. The classification of some temporal words as devoid of symbolic value has been grounded, characteristics of morphemic segmentation of initial words in families of words has been given. According to quantity of derivative units and character of their organization on the base of initial word several structural variants of word-formative families of words have been defined.

стры – па 11, мінута, міг, восень, дэкада, старт, калі – па 10 вытворных адзінак. Магутнасць СГ з вяршынямі абед, заўтра, перыяд, урок, пастаянны, стаж, учора, квартал, рэгулярны, будзень, май, фініш, кастрычнік, стадыя, момант, сёння, цяпер, Купала, юбілей, кембрый, хранічны складае ад 9 да 3 вытворных адзінак.

Максімальная глыбіня – 5 ступеней дэрывацыі – адзначана ў СГ з вяршынямі год і канец. Па мадэлі N → NV1 → NV1V2 → NV1V2V3 → NV1V2V3V4 → NV1V2V3V4V5 утвараюцца вытворныя ў словаўтваральных ланцужках: год → гад-ава-ць → вы-гадаваць → выгадоў-ва-ць → выгадоўвац-ца → па-выгадоўвацца, год → гад-ава-ць → уз-гадаваць → узгадоў-ва-ць → узгадоўвац-ца → па-ўзгадоўвацца. Па мадэлі N → NV1 → NV1V2 → NV1V2N3 → NV1V2N3A4 → NV1V2N3A4Ad5 утвараюцца вытворныя ў словаўтваральным ланцужку канец → конч-ы-ць → канч-а-ць → канча-так → канчатк-ов-ы → канчатков-а. Яшчэ 8 СГ характарызуюцца глыбінёй у 4 ступені дэрывацыі, 23 СГ – 3 ступені, 30 СГ – 2 ступені.

Такім чынам, структурныя тыпы СГ, створаных на базе нематываваных тэмпаральных слоў, прадстаўлены разнастайна ў беларускай мове: сустракаюцца як простыя гнёзды (роўныя пары слоў), так і больш складаныя (гнёзды-ланцужкі, гнёзды-пучкі або веерныя, камбініраваныя гнёзды). Большую колькасць вытворных аб’ядноўваюць гнёзды, утвораныя на базе агульнаўжывальных, пашыраных у сістэме сучаснай беларускай мовы тэмпаральных слоў. Неактыўнай у слова-ўтваральных адносінах з’яўляецца запазычаная лексіка, якая мае абмежаваную сферу ўжывання. Акрамя таго, аналіз структуры СГ з тэмпаральным словам у вяршыні паказаў, што асноўная маса вытворных адзінак – гэта назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, і толькі ў 28 СГ са 129 з’яўляецца дзеяслоў. Можна меркаваць, што адыменны дзеяслоў для беларускай мовы менш характэрны, чым адыменны назоўнік або прыметнік. Аднак часцей за ўсё пры ўзнікненні дзеяслова ў СГ словаўтварэнне не спыняецца, а, наадварот, актывізуецца, дзеяслоў становіцца ўтваральнай базай для зваротных дзеясловаў або для прыставачных дзеясловаў, для назоўнікаў і прыметнікаў, што і пераводзіць СГ у разрад моцнаразгорнутых. Неабходна адзначыць таксама, што з цягам часу і пад уплывам пэўных змен у мове структурны тып канкрэтнага СГ можа мяняцца: простае СГ можа набыць статус больш складанага, калі папоўніцца хаця б адной вытворнай адзінкай, а стру- ктурна складанае СГ можа стаць больш простым, калі адбудзецца палярызацыя значэнняў зыходнага слова (узнікненне аманіміі на базе семантыкі мнагазначнага слова).

Літаратура1. Беларуская граматыка / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа; рэд. М. В. Бірыла, П. П. Шуба: У 2 ч. –

Мінск: Навука і тэхніка, 1985–1986. – Ч. 1.: Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. – 431с.2. В и н о к у р, Г. О. Заметки по русскому словообразованию / Г. О. Винокур // Винокур Г. О. Избранные работы

по русскому языку. – М.: Учпедгиз, 1959. – С. 419–442.3. В я л к и н а, Л. В. Славянские названия месяцев / Л. В. Вялкина // Общеславянский лингвистический атлас.

Материалы и исследования, 1970. – М.: Наука, 1972. – С. 265–279.4. К у б р я к о в а, Е. С. Что такое словообразование / Е. С. Кубрякова – М.: Наука, 1965. – 78 с.5. Л и с и ц ы н а, Е. Н. Анализ словообразовательных гнезд с точки зрения мощности и глубины / Е. Н. Лиси-

цына // Актуальные проблемы русского словообразования. – Ташкент, 1985. – С. 126–131.6. Л у к а ш а н е ц, А. А. Словаўтварэнне і граматыка / А. А. Лукашанец. – Мінск: Права і эканоміка, 2001. – 252 с.

a. a. kiRDun

wORD-MAKING NESTS wITH THE TEMPORAL wORD ON THE TOP (TO THE PROBLEM OF STRUCTURAL ORGANIZATION)

SummaryThe article is devoted to the structural peculiarities analysis of word-formative families with devoid of symbolic value

temporal words as their peaks. The classification of some temporal words as devoid of symbolic value has been grounded, characteristics of morphemic segmentation of initial words in families of words has been given. According to quantity of derivative units and character of their organization on the base of initial word several structural variants of word-formative families of words have been defined.



Беларуси

118


Вучоныя беларусі

АРКАДЗЬ ІОСІФАВІЧ ЖУРАЎСКІ

(Да 85-годдзя з дня нараджэння)

5 жніўня 2009 г. споўнілася б 85 гадоў члену-карэспандэнту Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктару філалагічных навук, прафесару, заслужанаму дзеячу навукі БССР, лаўрэату Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Аркадзю Іосіфавічу Жураўскаму.

Аркадзь Іосіфавіч нарадзіўся ў 1924 г. у вёсцы Янава Талачынскага раёна Віцебскай вобласці ў сялянскай сям’і. Пасля заканчэння Янаўскай пачатковай школы ён вучыўся ў Няклюдаўскай няпоўнай сярэдняй школе (1935–1938 гг.), затым – у Талачынскай сярэдняй школе № 1 (1938–1941 гг.). У час Вялікай Айчыннай вайны юнак разам з братамі Іванам, Васілём, Мікалаем, Казімірам змагаўся з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў партызанскім атрадзе брыгады Мікалая Гудкова, удзель- нічаў ва ўсіх важнейшых баявых аперацыях (яны падрабязна апі-саны ў кнізе «За родныя хаты» (1974).

З 1945 па 1950 г. Аркадзь Іосіфавіч атрымліваў вышэйшую адукацыю на філалагічным факультэце Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Вынікам навучання ў аспірантуры Інстытута мовы, літаратуры і мастацтва Акадэміі навук БССР (1950–1953 гг.) стала выкананая пад кіраўніцтвам Р. І. Аванесава кандыдацкая дысертацыя «Гісторыя загаднага ладу ў беларускай мове». Праз 18 гадоў Аркадзь Іосіфавіч з поспехам абараніў доктарскую дысертацыю «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (1968).

А. І. Жураўскі з 1953 г. працаваў у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі, дзе ён прайшоў усе ступені навуковага росту: займаў пасаду вучонага сакратара Інстытута мовазнаўства, загадчыка сектара тэрміналогіі, старшага навуковага супрацоўніка, а затым і загад-чыка сектара (аддзела) гісторыі беларускай мовы, адначасова з 1974 г. быў намеснікам дырэктара, у 1983–1988 гг. кіраваў інстытутам, у 1992 г. быў прызначаны саветнікам пры дырэкцыі інстытута, з 1997 па 2007 г. з’яўляўся галоўным навуковым супрацоўнікам аддзела гісторыі беларускай мовы. На кожнай пасадзе Аркадзь Іосіфавіч вызначаўся прафесіяналізмам, адказнасцю, кампе-тэнтнасцю, што заўсёды забяспечвала яму павагу і аўтарытэт у працоўным калектыве.

Вынік навуковай дзейнасці А. І. Жураўскага плённы: па актуальных пытаннях беларускага мовазнаўства ім апублікавана звыш трохсот навуковых прац, для кожнай з якіх характэрны неардынарны, наватарскі падыход, глыбіня і паслядоўнасць выкладу матэрыялу, абгрунтава-ныя высновы і абагульненні.

А. І. Жураўскі – аўтар і сааўтар манаграфій «Нарысы па гісторыі беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1957), «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы» (у сааўтарстве, 1957), «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (Ч. 1, 1967), «Гістарычная лексікалогія беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1970), «Гістарычная марфалогія беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1979), «Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў» (у сааўтарстве, 1982), «Мова нашых продкаў» (1983), «Мова беларускай пісьменнасці ХІV–ХVІІІ стст.» (у сааўтарстве, 1988), «Мова выданняў Францыска Скарыны» (у сааўтарстве, 1990), хрэстаматыі «Пісьменнік і мова» (у сааўтарстве, 1962), «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» ў дзвюх частках (у сааўтарстве, 1961, 1962),

118


Вучоныя беларусі

АРКАДЗЬ ІОСІФАВІЧ ЖУРАЎСКІ


5 жніўня 2009 г. споўнілася б 85 гадоў члену-карэспандэнту Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктару філалагічных навук, прафесару, заслужанаму дзеячу навукі БССР, лаўрэату Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Аркадзю Іосіфавічу Жураўскаму.

Аркадзь Іосіфавіч нарадзіўся ў 1924 г. у вёсцы Янава Талачынскага раёна Віцебскай вобласці ў сялянскай сям’і. Пасля заканчэння Янаўскай пачатковай школы ён вучыўся ў Няклюдаўскай няпоўнай сярэдняй школе (1935–1938 гг.), затым – у Талачынскай сярэдняй школе № 1 (1938–1941 гг.). У час Вялікай Айчыннай вайны юнак разам з братамі Іванам, Васілём, Мікалаем, Казімірам змагаўся з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў партызанскім атрадзе брыгады Мікалая Гудкова, удзель- нічаў ва ўсіх важнейшых баявых аперацыях (яны падрабязна апі-саны ў кнізе «За родныя хаты» (1974).

З 1945 па 1950 г. Аркадзь Іосіфавіч атрымліваў вышэйшую адукацыю на філалагічным факультэце Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Вынікам навучання ў аспірантуры Інстытута мовы, літаратуры і мастацтва Акадэміі навук БССР (1950–1953 гг.) стала выкананая пад кіраўніцтвам Р. І. Аванесава кандыдацкая дысертацыя «Гісторыя загаднага ладу ў беларускай мове». Праз 18 гадоў Аркадзь Іосіфавіч з поспехам абараніў доктарскую дысертацыю «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (1968).

А. І. Жураўскі з 1953 г. працаваў у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі, дзе ён прайшоў усе ступені навуковага росту: займаў пасаду вучонага сакратара Інстытута мовазнаўства, загадчыка сектара тэрміналогіі, старшага навуковага супрацоўніка, а затым і загад-чыка сектара (аддзела) гісторыі беларускай мовы, адначасова з 1974 г. быў намеснікам дырэктара, у 1983–1988 гг. кіраваў інстытутам, у 1992 г. быў прызначаны саветнікам пры дырэкцыі інстытута, з 1997 па 2007 г. з’яўляўся галоўным навуковым супрацоўнікам аддзела гісторыі беларускай мовы. На кожнай пасадзе Аркадзь Іосіфавіч вызначаўся прафесіяналізмам, адказнасцю, кампе-тэнтнасцю, што заўсёды забяспечвала яму павагу і аўтарытэт у працоўным калектыве.

Вынік навуковай дзейнасці А. І. Жураўскага плённы: па актуальных пытаннях беларускага мовазнаўства ім апублікавана звыш трохсот навуковых прац, для кожнай з якіх характэрны неардынарны, наватарскі падыход, глыбіня і паслядоўнасць выкладу матэрыялу, абгрунтава-ныя высновы і абагульненні.

А. І. Жураўскі – аўтар і сааўтар манаграфій «Нарысы па гісторыі беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1957), «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы» (у сааўтарстве, 1957), «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (Ч. 1, 1967), «Гістарычная лексікалогія беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1970), «Гістарычная марфалогія беларускай мовы» (у сааўтарстве, 1979), «Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў» (у сааўтарстве, 1982), «Мова нашых продкаў» (1983), «Мова беларускай пісьменнасці ХІV–ХVІІІ стст.» (у сааўтарстве, 1988), «Мова выданняў Францыска Скарыны» (у сааўтарстве, 1990), хрэстаматыі «Пісьменнік і мова» (у сааўтарстве, 1962), «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» ў дзвюх частках (у сааўтарстве, 1961, 1962),



Беларуси

119

«Руска-беларускага слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі» (у сааўтарстве, 1970), энцы-клапедый «Францыск Скарына і яго час» (1988, падрыхтавана 16 артыкулаў), «Беларуская мова» (1994, падрыхтавана 20 артыкулаў), навуковы рэдактар звыш 20 кніг. Шматлікія навуковыя артыкулы і рэцэнзіі прафесара друкаваліся ў аўтарытэтных філалагічных часопісах і зборніках Беларусі, Расіі, Украіны, Малдовы, Польшчы, Літвы, Балгарыі, Германіі.

Прыярытэтнае месца ў сферы навуковых інтарэсаў Аркадзя Іосіфавіча было адведзена дыяхранічнаму мовазнаўству, а іменна асвятленню ўнутранай гісторыі беларускай літаратурнай мовы – г. зн. тых працэсаў і змен, якія адбываліся на яе графіка-арфаграфічным, граматычным, лексічным узроўнях, і знешняй, звязанай з вызначэннем яе ролі і функцый у грамадска-палітычным і культурным жыцці нашых продкаў. Працэсу станаўлення і развіцця літаратурна-пісьмовай мовы беларускага народа прысвечана манаграфія вучонага «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы». На аснове графіка-арфаграфічнага, марфалагічнага, лексічнага аналізу старабеларускіх летапісаў, воінскіх і рыцарскіх раманаў і аповесцей, дзелавых дакументаў, навукова-гістарычных перакладных хронік і хранографаў, рукапісных і друкаваных рэлігійных твораў, розных па часе стварэння, даследчык пераканаўча паказаў, што спецыфіку эвалюцыі бела-рускай літаратурнай мовы старажытнага перыяду складае паступовае, няўхільнае вызваленне ад архаічных царкоўнаславянскіх рыс і замена іх адпаведнымі сродкамі жывой народнай мовы. Вартасць кнізе надае аналіз моватворчай дзейнасці Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, увядзенне ў навуковы ўжытак значнай колькасці новых пісьмовых крыніц рознай жанрава-стылёвай прыналежнасці.

А. І. Жураўскі актыўна даследаваў пытанні міжмоўных кантактаў, узаемадзеяння старабеларус-кай літаратурна-пісьмовай мовы з польскай, рускай, украінскай, царкоўнаславянскай. Так, праблема адносін старабеларускай мовы з царкоўнаславянскай знайшла асобнае асвятленне ў працах «Да пытання аб ролі царкоўнаславянскай мовы ў развіцці беларускай літаратурнай мовы XVI ст.», «Некаторыя асаблівасці ўзаемадзеяння старажытнаславянскай і беларускай мовы» (1965), «Пра беларускі вырыянт царкоўнаславянскай мовы» (1967), «Характар знешніх узаемаадносін беларускай літаратурнай мовы з іншымі славянскімі мовамі ў пачатковы перыяд яе фарміравання» (1973, у сааўтарстве) і «Беларуска-іншаславянскі сінкрэтызм мовы выданняў Скарыны» (1988, у сааўтарстве) і інш. А. І. Жураўскі першым абгрунтаваў існаванне беларускага варыянта царкоўнаславянскай мовы, якая пад уплывам дыялектнага субстрата прыкметна аддалілася ад мовы царкоўнаславянскіх помнікаў рускай рэдакцыі, выпрацаваў крытэрыі размежавання змешаных па мове беларускіх і царкоўнаславянскіх пісьмовых крыніц.

Вучоны заклаў падмурак для даследавання запазычанай лексікі ў старабеларускай мове. Упершыню ў беларускім мовазнаўстве (гэта знайшло асобнае адлюстраванне ў «Гістарычнай лексікалогіі беларускай мовы» (1970) ім выдзелены пласты запазычанай лексікі, вызначаны шляхі і спосабы пранікнення іх у старабеларускую пісьменнасць, сам працэс запазычвання названы «станоўчым фактарам прагрэсіўнага развіцця».

Аркадзь Іосіфавіч у сваіх навуковых працах неаднаразова звяртаўся да асвятлення перакладчыцкай працы Францыска Скарыны. Даследчык кваліфікаваў моўную аснову твораў беларускага першадрукара як беларускі варыянт (тып) царкоўнаславянскай мовы. Гаворачы пра ролю Скарыны ў гісторыі беларускай літаратурнай мовы, ён падкрэсліваў, што «ўвядзенне Скарынай у сферу Свяшчэннага Пісання элементаў і форм жывой беларускай мовы мела рашаючае значэнне для далейшага лёсу мовы рэлігійнай літаратуры на Беларусі... Намечаны Скарынай кірунак развіцця мовы рэлігійных твораў у далейшым знайшоў сваіх прыхільнікаў у асобе такіх дзеячоў беларускай культуры, як Сымон Будны, Васіль Цяпінскі …», дзякуючы якім, як вядома, на Беларусі з’явіліся сакральныя тэксты на беларускай мове. За комплекс даследаванняў, прысвечаных лінгвістычнаму аналізу выданняў Скарыны і накіраваных на папулярызацыю яго асветніцкай дзейнасці, А. І. Жураўскі быў узнагароджаны медалём Францыска Скарыны (1990) і атрымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь у 1994 г.

А. І. Жураўскі быў ініцыятарам працы па стварэнні «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы». Як кіраўнік гэтай важнай для навукі і культуры Беларусі фундаментальнай тэмы Аркадзь Іосіфавіч распрацаваў агульныя прынцыпы падрыхтоўкі лексікаграфічнага шматтомнага

119

«Руска-беларускага слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі» (у сааўтарстве, 1970), энцы-клапедый «Францыск Скарына і яго час» (1988, падрыхтавана 16 артыкулаў), «Беларуская мова» (1994, падрыхтавана 20 артыкулаў), навуковы рэдактар звыш 20 кніг. Шматлікія навуковыя артыкулы і рэцэнзіі прафесара друкаваліся ў аўтарытэтных філалагічных часопісах і зборніках Беларусі, Расіі, Украіны, Малдовы, Польшчы, Літвы, Балгарыі, Германіі.

Прыярытэтнае месца ў сферы навуковых інтарэсаў Аркадзя Іосіфавіча было адведзена дыяхранічнаму мовазнаўству, а іменна асвятленню ўнутранай гісторыі беларускай літаратурнай мовы – г. зн. тых працэсаў і змен, якія адбываліся на яе графіка-арфаграфічным, граматычным, лексічным узроўнях, і знешняй, звязанай з вызначэннем яе ролі і функцый у грамадска-палітычным і культурным жыцці нашых продкаў. Працэсу станаўлення і развіцця літаратурна-пісьмовай мовы беларускага народа прысвечана манаграфія вучонага «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы». На аснове графіка-арфаграфічнага, марфалагічнага, лексічнага аналізу старабеларускіх летапісаў, воінскіх і рыцарскіх раманаў і аповесцей, дзелавых дакументаў, навукова-гістарычных перакладных хронік і хранографаў, рукапісных і друкаваных рэлігійных твораў, розных па часе стварэння, даследчык пераканаўча паказаў, што спецыфіку эвалюцыі бела-рускай літаратурнай мовы старажытнага перыяду складае паступовае, няўхільнае вызваленне ад архаічных царкоўнаславянскіх рыс і замена іх адпаведнымі сродкамі жывой народнай мовы. Вартасць кнізе надае аналіз моватворчай дзейнасці Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, увядзенне ў навуковы ўжытак значнай колькасці новых пісьмовых крыніц рознай жанрава-стылёвай прыналежнасці.

А. І. Жураўскі актыўна даследаваў пытанні міжмоўных кантактаў, узаемадзеяння старабеларус-кай літаратурна-пісьмовай мовы з польскай, рускай, украінскай, царкоўнаславянскай. Так, праблема адносін старабеларускай мовы з царкоўнаславянскай знайшла асобнае асвятленне ў працах «Да пытання аб ролі царкоўнаславянскай мовы ў развіцці беларускай літаратурнай мовы XVI ст.», «Некаторыя асаблівасці ўзаемадзеяння старажытнаславянскай і беларускай мовы» (1965), «Пра беларускі вырыянт царкоўнаславянскай мовы» (1967), «Характар знешніх узаемаадносін беларускай літаратурнай мовы з іншымі славянскімі мовамі ў пачатковы перыяд яе фарміравання» (1973, у сааўтарстве) і «Беларуска-іншаславянскі сінкрэтызм мовы выданняў Скарыны» (1988, у сааўтарстве) і інш. А. І. Жураўскі першым абгрунтаваў існаванне беларускага варыянта царкоўнаславянскай мовы, якая пад уплывам дыялектнага субстрата прыкметна аддалілася ад мовы царкоўнаславянскіх помнікаў рускай рэдакцыі, выпрацаваў крытэрыі размежавання змешаных па мове беларускіх і царкоўнаславянскіх пісьмовых крыніц.

Вучоны заклаў падмурак для даследавання запазычанай лексікі ў старабеларускай мове. Упершыню ў беларускім мовазнаўстве (гэта знайшло асобнае адлюстраванне ў «Гістарычнай лексікалогіі беларускай мовы» (1970) ім выдзелены пласты запазычанай лексікі, вызначаны шляхі і спосабы пранікнення іх у старабеларускую пісьменнасць, сам працэс запазычвання названы «станоўчым фактарам прагрэсіўнага развіцця».

Аркадзь Іосіфавіч у сваіх навуковых працах неаднаразова звяртаўся да асвятлення перакладчыцкай працы Францыска Скарыны. Даследчык кваліфікаваў моўную аснову твораў беларускага першадрукара як беларускі варыянт (тып) царкоўнаславянскай мовы. Гаворачы пра ролю Скарыны ў гісторыі беларускай літаратурнай мовы, ён падкрэсліваў, што «ўвядзенне Скарынай у сферу Свяшчэннага Пісання элементаў і форм жывой беларускай мовы мела рашаючае значэнне для далейшага лёсу мовы рэлігійнай літаратуры на Беларусі... Намечаны Скарынай кірунак развіцця мовы рэлігійных твораў у далейшым знайшоў сваіх прыхільнікаў у асобе такіх дзеячоў беларускай культуры, як Сымон Будны, Васіль Цяпінскі …», дзякуючы якім, як вядома, на Беларусі з’явіліся сакральныя тэксты на беларускай мове. За комплекс даследаванняў, прысвечаных лінгвістычнаму аналізу выданняў Скарыны і накіраваных на папулярызацыю яго асветніцкай дзейнасці, А. І. Жураўскі быў узнагароджаны медалём Францыска Скарыны (1990) і атрымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь у 1994 г.

А. І. Жураўскі быў ініцыятарам працы па стварэнні «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы». Як кіраўнік гэтай важнай для навукі і культуры Беларусі фундаментальнай тэмы Аркадзь Іосіфавіч распрацаваў агульныя прынцыпы падрыхтоўкі лексікаграфічнага шматтомнага



Беларуси

выдання, вызначыў яго крыніцы, храналагічныя рамкі, распрацаваў інструкцыю для працы над слоўнікам (што адлюстравана ў прадмове да «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» і радзе навуковых артыкулаў), выпісаў 145 тысяч картак-цытат з пісьмовых помнікаў, рэдагаваў 1–14-ты выпускі слоўніка, якія былі апублікаваны ў 1982–1996 гг.

Аркадзь Іосіфавіч неаднаразова выступаў у перыядычным друку з артыкуламі, прысвечанымі навуковай дзейнасці вядомых вучоных-мовазнаўцаў (Р. І. Аванесава, М. В. Бірылы, Н. Т. Вайтовіч, М. І. Жыдовіч, Я. Ф. Карскага, С. М. Некрашэвіча, Ф. П. Філіна і інш.), асвятленню вынікаў і вызначэнню перспектыў развіцця айчыннай мовазнаўчай навукі.

У апошнія гады працы ў інстытуце прафесар Жураўскі выконваў тэму «Беларуская літаратурная мова старажытнага перыяду», прызначаную удакладніць атрыманыя ў папярэдніх даследаваннях даныя па эвалюцыі і функцыянаванні беларускай мовы ў сярэднія вякі на аснове ўвядзення ў навуковы ўжытак раней невядомых канцылярска-юрыдычных, канфесіянальных, свецка-мастацкіх тэкстаў. Ён займаўся ўкладаннем «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай літаратурнай мовы». Хрэстаматыя змяшчае 90 урыўкаў з тэкстаў старабеларускай пісьменнасці, з іх каля 50 ўрыўкаў з помнікаў, якія не былі прадстаўлены ў папярэднім выданні 1961 г. Тэксты пададзены з захаваннем важнейшых графічных, арфаграфічных і граматычных асаблівасцей арыгіналаў. Кожны з урыўкаў суправаджаецца кароткай анатацыяй пра час стварэння помніка, месца знаходжання арыгінала, звесткамі аб выданнях помніка і даследаваннях па яго мове. У канцы многіх тэкстаў прыведзены заўвагі аб памылках у арыгінале, розных іншых цьмяных напісаннях, што асабліва часта трапляецца ў рукапісных творах.

Аркадзь Іосіфавіч заўсёды клапаціўся аб будучым беларускай філалогіі, шчыра дзяліўся з маладымі навукоўцамі сваімі ведамі і вопытам. Пад яго кіраўніцтвам абаранілі дысертацыі 15 кандыдатаў навук, многія з якіх сталі дактарамі навук, дацэнтамі і прафесарамі і цяпер пра-цягваюць традыцыі свайго настаўніка ў галіне гістарычнага мовазнаўства. Вучоны пастаянна супрацоўнічаў з вышэйшай школай: чытаў лекцыі ва універсітэтах Мінска, Гродна, Гомеля, Варшавы, кіраваў дыпломнымі работамі студэнтаў, неаднаразова ўзначальваў Дзяржаўную экза-менацыйную камісію на філалагічным факультэце БДУ. А. І. Жураўскі ўваходзіў у склад спецыя-лізаваных саветаў па абароне доктарскіх дысертацый пры Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа, БДУ, апаніраваў работы дысертантаў, у канцы 1960-х гадоў быў членам мовазнаўчай секцыі Вышэйшай атэстацыйнай камісіі пры Міністэрстве вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі СССР.

Аркадзь Іосіфавіч актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці Беларусі. На працягу многіх гадоў ён з’яўляўся старшынёй Беларускага камітэта славістаў, членам камісіі па славянскіх літара-турных мовах пры Міжнародным камітэце славістаў, старшынёй навуковага савета па праб- лемах мовазнаўства НАН Беларусі, старшынёй тэрміналагічнай камісіі пры Аддзяленні грамадскіх навук, старшынёй Савета ветэранаў вайны НАН Беларусі, акадэмікам Міжнароднай славянскай акадэміі, членам рэдкалегіі штогодніка «Беларуская лінгвістыка».

9 студзеня 2009 г. Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі пайшоў з жыцця. Памяць пра знакамітага і таленавітага вучонага-філолага, аўтарытэтнага, удумлівага даследчыка, чалавека энцыклапе-дычных ведаў, руплівага педагога, застанецца назаўсёды ў сэрцах усіх, хто меў гонар яго ведаць і працаваць з ім.

а. М. Булыка, Н. В. Паляшчук

выдання, вызначыў яго крыніцы, храналагічныя рамкі, распрацаваў інструкцыю для працы над слоўнікам (што адлюстравана ў прадмове да «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» і радзе навуковых артыкулаў), выпісаў 145 тысяч картак-цытат з пісьмовых помнікаў, рэдагаваў 1–14-ты выпускі слоўніка, якія былі апублікаваны ў 1982–1996 гг.

Аркадзь Іосіфавіч неаднаразова выступаў у перыядычным друку з артыкуламі, прысвечанымі навуковай дзейнасці вядомых вучоных-мовазнаўцаў (Р. І. Аванесава, М. В. Бірылы, Н. Т. Вайтовіч, М. І. Жыдовіч, Я. Ф. Карскага, С. М. Некрашэвіча, Ф. П. Філіна і інш.), асвятленню вынікаў і вызначэнню перспектыў развіцця айчыннай мовазнаўчай навукі.

У апошнія гады працы ў інстытуце прафесар Жураўскі выконваў тэму «Беларуская літаратурная мова старажытнага перыяду», прызначаную удакладніць атрыманыя ў папярэдніх даследаваннях даныя па эвалюцыі і функцыянаванні беларускай мовы ў сярэднія вякі на аснове ўвядзення ў навуковы ўжытак раней невядомых канцылярска-юрыдычных, канфесіянальных, свецка-мастацкіх тэкстаў. Ён займаўся ўкладаннем «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай літаратурнай мовы». Хрэстаматыя змяшчае 90 урыўкаў з тэкстаў старабеларускай пісьменнасці, з іх каля 50 ўрыўкаў з помнікаў, якія не былі прадстаўлены ў папярэднім выданні 1961 г. Тэксты пададзены з захаваннем важнейшых графічных, арфаграфічных і граматычных асаблівасцей арыгіналаў. Кожны з урыўкаў суправаджаецца кароткай анатацыяй пра час стварэння помніка, месца знаходжання арыгінала, звесткамі аб выданнях помніка і даследаваннях па яго мове. У канцы многіх тэкстаў прыведзены заўвагі аб памылках у арыгінале, розных іншых цьмяных напісаннях, што асабліва часта трапляецца ў рукапісных творах.

Аркадзь Іосіфавіч заўсёды клапаціўся аб будучым беларускай філалогіі, шчыра дзяліўся з маладымі навукоўцамі сваімі ведамі і вопытам. Пад яго кіраўніцтвам абаранілі дысертацыі 15 кандыдатаў навук, многія з якіх сталі дактарамі навук, дацэнтамі і прафесарамі і цяпер пра-цягваюць традыцыі свайго настаўніка ў галіне гістарычнага мовазнаўства. Вучоны пастаянна супрацоўнічаў з вышэйшай школай: чытаў лекцыі ва універсітэтах Мінска, Гродна, Гомеля, Варшавы, кіраваў дыпломнымі работамі студэнтаў, неаднаразова ўзначальваў Дзяржаўную экза-менацыйную камісію на філалагічным факультэце БДУ. А. І. Жураўскі ўваходзіў у склад спецыя-лізаваных саветаў па абароне доктарскіх дысертацый пры Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа, БДУ, апаніраваў работы дысертантаў, у канцы 1960-х гадоў быў членам мовазнаўчай секцыі Вышэйшай атэстацыйнай камісіі пры Міністэрстве вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі СССР.

Аркадзь Іосіфавіч актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці Беларусі. На працягу многіх гадоў ён з’яўляўся старшынёй Беларускага камітэта славістаў, членам камісіі па славянскіх літара-турных мовах пры Міжнародным камітэце славістаў, старшынёй навуковага савета па праб- лемах мовазнаўства НАН Беларусі, старшынёй тэрміналагічнай камісіі пры Аддзяленні грамадскіх навук, старшынёй Савета ветэранаў вайны НАН Беларусі, акадэмікам Міжнароднай славянскай акадэміі, членам рэдкалегіі штогодніка «Беларуская лінгвістыка».

9 студзеня 2009 г. Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі пайшоў з жыцця. Памяць пра знакамітага і таленавітага вучонага-філолага, аўтарытэтнага, удумлівага даследчыка, чалавека энцыклапе-дычных ведаў, руплівага педагога, застанецца назаўсёды ў сэрцах усіх, хто меў гонар яго ведаць і працаваць з ім.

а. М. Булыка, Н. В. Паляшчук



Беларуси

121


СЦЯПАН СЦЯПАНАВІЧ ЛАЎШУК


У кожнай галіне навуковай дзейнасці ёсць людзі, якія пры ўсіх паваротах і звівах даследчыцкай думкі досыць цвёрда і паслядоўна трымаюцца аднойчы выбранага стратэгічнага напрамку ў сваёй твор-чай працы. Да ліку іх з поўным правам можа быць далучаны доктар філалагічных навук, прафесар, член-карэспандэнт НАН Беларусі Сцяпан Сцяпанавіч Лаўшук. Вузлавым, дамінуючым інтарэсам для яго заўжды заставалася драматургія, хоць час ад часу яму і даводзілася займацца самымі рознымі літаратуразнаўчымі пытаннямі, закранаць і вывучаць пэўныя аспекты прозы, паэзіі, публіцыстыкі.

Даследаванню праблемных пытанняў драматургічнага жанру прысвечаны яго кандыдацкая і доктарская дысертацыі. У гэтым клю-чы напісаны і такія грунтоўныя манаграфіі, як «Сучасная беларуская драматургія» (1977), «Станаўленне беларускай савецкай драматургіі»

(1984, паўторна перавыдадзена ў 2002 г.), «На драматургічных перакрыжаваннях» (1989) і інш. Нацыянальная драматургія як аб’ект даследавання знаходзіцца ў цэнтры васьмі раздзелаў аба-гульняючага характару, якія з’яўляюцца важнай часткай «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» ў чатырох тамах (5 кнігах), 1999–2003 гг. Самы актыўны ўдзел у распрацоўцы важнейшых пытанняў драматургіі прымаў С. С. Лаўшук і пры напісанні такіх сур’ёзных калектыў-ных даследаванняў, як «История белорусской советской литературы» (аднатомнік на рускай мове, 1977 г.), адзначаны Дзяржаўнай прэміяй БССР, вучэбны дапаможнік для вышэйшых навучальных устаноў рэспублікі «Беларуская савецкая літаратура», «Беларуская літаратура і праблемы сучаснасці», «Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» у 4 кнігах (1994).

У сферу навуковых інтарэсаў С. С. Лаўшука важнай і арганічнай часткай уваходзіць і тэкста-лагічная праца. Ён падрыхтаваў і выдаў грунтоўны том «Беларуская дакастрычніцкая драматургія» (1978), увёўшы ў навуковы ўжытак шмат невядомых спецыялістам і шырокаму колу чытачоў п’ес, дапамог наноў адкрыць грамадскасці літаратурную спадчыну аднаго з пачынальнікаў новай драматургічнай тэндэнцыі У. Галубка («Творы». Мн., 1983). Дзякуючы яго старанням убачылі свет і такія цікавыя выданні, як «П’есы» (1984), «Вершы, байкі, эпіграмы і паэмы» (1991), «Цудоўная дудка» (1997). Але важнейшымі ў гэтым шэрагу трэба, відаць, лічыць выданні Збору твораў двух нашых выдатных драматургаў – К. Крапівы (у 6 тамах, 1997–2004) і А. Макаёнка (у 5 тамах, 1987–1990).

Не будзе перабольшаннем сказаць, што ў апошнія дзесяцігоддзі С. С. Лаўшук займае адно з вяду- чых месцаў сярод нешматлікага кола крытыкаў і літаратуразнаўцаў, зацікаўленых у даследаванні драматургічнага жанру. Ды, відаць, ён можа прэтэндаваць у гэтай галіне і на ролю правафланговага, працы якога сістэмна, глыбока і грунтоўна прадстаўляюць гісторыка-тэарэтычны і тэксталагічны малюнак развіцця беларускай драматургіі ХХ ст. У аб’ёмным і шырокамаштабным хранатопе гэтай жанрава-стылёвай структуры не абыйдзены, здаецца, ні адзін больш ці менш важны момант, што так ці інакш узаемазвязаны з пазітыўнымі ці негатыўнымі фактарамі, якія ўплывалі на фарміраванне і складванне эстэтычных асноў і адметнага характару нацыянальнай драматургіі. Але два матывы, дзве найважнейшыя сілы, якія актыўна садзейнічалі і садзейнічаюць прадуктыўнаму развіццю драматургічнай думкі, С. С. Лаўшук звычайна вылучае буйным планам ва

121


СЦЯПАН СЦЯПАНАВІЧ ЛАЎШУК


У кожнай галіне навуковай дзейнасці ёсць людзі, якія пры ўсіх паваротах і звівах даследчыцкай думкі досыць цвёрда і паслядоўна трымаюцца аднойчы выбранага стратэгічнага напрамку ў сваёй твор-чай працы. Да ліку іх з поўным правам можа быць далучаны доктар філалагічных навук, прафесар, член-карэспандэнт НАН Беларусі Сцяпан Сцяпанавіч Лаўшук. Вузлавым, дамінуючым інтарэсам для яго заўжды заставалася драматургія, хоць час ад часу яму і даводзілася займацца самымі рознымі літаратуразнаўчымі пытаннямі, закранаць і вывучаць пэўныя аспекты прозы, паэзіі, публіцыстыкі.

Даследаванню праблемных пытанняў драматургічнага жанру прысвечаны яго кандыдацкая і доктарская дысертацыі. У гэтым клю-чы напісаны і такія грунтоўныя манаграфіі, як «Сучасная беларуская драматургія» (1977), «Станаўленне беларускай савецкай драматургіі»

(1984, паўторна перавыдадзена ў 2002 г.), «На драматургічных перакрыжаваннях» (1989) і інш. Нацыянальная драматургія як аб’ект даследавання знаходзіцца ў цэнтры васьмі раздзелаў аба-гульняючага характару, якія з’яўляюцца важнай часткай «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» ў чатырох тамах (5 кнігах), 1999–2003 гг. Самы актыўны ўдзел у распрацоўцы важнейшых пытанняў драматургіі прымаў С. С. Лаўшук і пры напісанні такіх сур’ёзных калектыў-ных даследаванняў, як «История белорусской советской литературы» (аднатомнік на рускай мове, 1977 г.), адзначаны Дзяржаўнай прэміяй БССР, вучэбны дапаможнік для вышэйшых навучальных устаноў рэспублікі «Беларуская савецкая літаратура», «Беларуская літаратура і праблемы сучаснасці», «Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» у 4 кнігах (1994).

У сферу навуковых інтарэсаў С. С. Лаўшука важнай і арганічнай часткай уваходзіць і тэкста-лагічная праца. Ён падрыхтаваў і выдаў грунтоўны том «Беларуская дакастрычніцкая драматургія» (1978), увёўшы ў навуковы ўжытак шмат невядомых спецыялістам і шырокаму колу чытачоў п’ес, дапамог наноў адкрыць грамадскасці літаратурную спадчыну аднаго з пачынальнікаў новай драматургічнай тэндэнцыі У. Галубка («Творы». Мн., 1983). Дзякуючы яго старанням убачылі свет і такія цікавыя выданні, як «П’есы» (1984), «Вершы, байкі, эпіграмы і паэмы» (1991), «Цудоўная дудка» (1997). Але важнейшымі ў гэтым шэрагу трэба, відаць, лічыць выданні Збору твораў двух нашых выдатных драматургаў – К. Крапівы (у 6 тамах, 1997–2004) і А. Макаёнка (у 5 тамах, 1987–1990).

Не будзе перабольшаннем сказаць, што ў апошнія дзесяцігоддзі С. С. Лаўшук займае адно з вяду- чых месцаў сярод нешматлікага кола крытыкаў і літаратуразнаўцаў, зацікаўленых у даследаванні драматургічнага жанру. Ды, відаць, ён можа прэтэндаваць у гэтай галіне і на ролю правафланговага, працы якога сістэмна, глыбока і грунтоўна прадстаўляюць гісторыка-тэарэтычны і тэксталагічны малюнак развіцця беларускай драматургіі ХХ ст. У аб’ёмным і шырокамаштабным хранатопе гэтай жанрава-стылёвай структуры не абыйдзены, здаецца, ні адзін больш ці менш важны момант, што так ці інакш узаемазвязаны з пазітыўнымі ці негатыўнымі фактарамі, якія ўплывалі на фарміраванне і складванне эстэтычных асноў і адметнага характару нацыянальнай драматургіі. Але два матывы, дзве найважнейшыя сілы, якія актыўна садзейнічалі і садзейнічаюць прадуктыўнаму развіццю драматургічнай думкі, С. С. Лаўшук звычайна вылучае буйным планам ва



Беларуси

122

ўсіх сваіх працах, у першую чаргу падкрэсліваючы сярод іх драматургічны пісьменніцкі талент і грамадзянскую мужнасць пісьменніка.

Гэтыя пытанні не такія ўжо і новыя, але, пастаўленыя ў шырокі літаратурна-гістарычны і ідэалагічны кантэкст часу, вядуць чытача да новага ці абноўленага ўспрымання шэрагу мастацкіх твораў, пра якія пісалі многія.

Ну хіба мала напісана, да прыкладу, пра купалаўскую трагікамедыю «Тутэйшыя». Гэты класічны твор драматургічнага жанру патаемна жыў ці ўрэшце рэшт актыўна прысутнічаў у тэа-тральнай памяці і духоўным арсенале многіх пакаленняў беларускіх драматургаў і артыстаў і тады, калі шлях на сцэну п’есе быў фактычна закрыты. У межах так званага «вялікага гістарычнага часу» і агульнай дэмакратызацыі грамадскага жыцця магчымасці новага прачы-тання драматургічнай мастацкай жамчужыны, якой з’яўляецца трагікамедыя Я. Купалы «Тутэйшыя», значна пашырыліся. Сваё важкае слова ўдалося сказаць тут і С. С. Лаўшуку. У яго інтэрпрэтацыі цікавымі і актуальна арыентаванымі на нашу сучаснасць ідэйна-эстэтычнымі гранямі павароч-ваецца, у прыватнасці, канфліктная аснова гэтага твора, увасабляючы ў сабе сканцэнтраваны згустак глыбокіх думак і падтэкставай энергіі.

Наша нацыянальная класіка ў асобе такіх яе прадстаўнікоў, як Я. Купала, Я. Колас, М. Гарэцкі, З. Бядуля, не прымаючы і часта досыць рэзка асуджаючы ў чалавеку яго бездухоўнасць і адступлен-не ад высокіх маральных і грамадзянскіх прынцыпаў, ніколі не спяшалася адсоўваць яго на ўзбочыну жыццёвага шляху і спісваць з грамадства як лішні, непатрэбны і пасіўны баласт. Так, удумліва аналізуючы камедыю Я. Купалы «Паўлінка», С. С. Лаўшук прызнае неабходным калі не разбурыць, то некалькі парушыць стэрэатып устаялых ацэнак вядомага персанажа гэтай п’есы, незаможнага шляхціца Адольфа Быкоўскага, у якога болей чым дастаткова амбіцый і іншых невысокага кштал-ту якасцей. Але ў той жа час, паводле сцвярджэння літаратуразнаўца, у Быкоўскага яшчэ не да канца страчана сувязь з навакольным народным асяроддзем. І нельга не пагадзіцца з тым меркаваннем даследчыка купалаўскай п’есы, што яе аўтар наводзіць свайго чытача на думку, што і такога, хай яшчэ і духоўна слабасільнага чалавека, зусім непажадана губляць з поля зроку і адгароджвацца, адасабляцца ад яго глухой сцяной высакамернасці, індыферэнтнасці і пагарды.

Такія і падобныя дэталі і эпізоды, на якіх С. С. Лаўшук умее спыніць увагу і акінуць панараму мастацкай карціны аб’ектыўным аналітычным поглядам, маюць немалую каштоўнасць і ў адно-сінах пашырэння і паглыблення метадалагічных падыходаў у асэнсаванні літаратурнай класікі, якая, на жаль, у ацэнках асобных крытыкаў і літаратуразнаўцаў недаацэньваецца і падпадае пад залішне моцны ўплыў тэндэнцыйнай суб’ектывізацыі і ідэалагізацыі.

У апошнія гады неаднойчы, да прыкладу, можна было пачуць рашучыя і патрабавальныя гала-сы на карысць таго, што ў ранейшае, сталае словазлучэнне «рэвалюцыйныя дэмакраты» ў адносінах да характарыстыкі творчасці Я. Купалы і Я. Коласа дарэвалюцыйнага перыяду, першае слова «рэвалю-цыйныя» трэба цалкам закрэсліць, як быццам бы не адпаведнае ключавой сутнасці іх ідэйна-эстэтычных і светапоглядных прынцыпаў. Безумоўна, пагадзіцца з такімі меркаваннямі было б сур’ёзнай памылкай. І пазбегнуць яе, не трапіць у цянёты «ультрадэмакратычных» ілюзій у многім дапамагаюць нам арыентаваныя на аб’ектыўнае навуковае асэнсаванне беларускай нацыянальнай гісторыі і грамадскай думкі глыбокія і змястоўныя працы С. С. Лаўшука.

Я. Купала і Я. Колас у той або іншай ступені ніколі не пераставалі быць у сваёй дакастрычніцкай творчасці рэвалюцыйнымі дэмакратамі. Але відавочным з’яўляецца і тое, што эвалюцыйны, спакойны характар развіцця грамадства і бяскроўнае вырашэнне няпростых пытанняў жыцця паступова станавілася для іх найбольш прыцягальнай формай грамадскага ідэалу і перабудовы жыцця. Яны, гаворачы словамі сучаснага філосафа В. Бібіхіна, глыбока ўсведамлялі тую непахісную агульначалавечую і хрысціянска-гуманістычную ісціну, што «ўсё тое, што забудоўваецца сілай, не становіцца падзеяй ці становіцца зусім не той падзеяй, якую хацелі бачыць яго забудоўшчыкі». Такі пункт погляду навукова адстойвае і С. С. Лаўшук, зна-ходзячы ўдалыя і пераканальныя павароты мастацка-драматургічнай думкі нашых класікаў у бок не распальвання канфліктаў і нізкіх чалавечых інстынктаў, а ў пошуку найбольш апты-мальных і дружалюбных дзеянняў і рашэнняў, скіраваных на ўзаемапаразуменне, прымірэнне і кампрамісы.

122

ўсіх сваіх працах, у першую чаргу падкрэсліваючы сярод іх драматургічны пісьменніцкі талент і грамадзянскую мужнасць пісьменніка.

Гэтыя пытанні не такія ўжо і новыя, але, пастаўленыя ў шырокі літаратурна-гістарычны і ідэалагічны кантэкст часу, вядуць чытача да новага ці абноўленага ўспрымання шэрагу мастацкіх твораў, пра якія пісалі многія.

Ну хіба мала напісана, да прыкладу, пра купалаўскую трагікамедыю «Тутэйшыя». Гэты класічны твор драматургічнага жанру патаемна жыў ці ўрэшце рэшт актыўна прысутнічаў у тэа-тральнай памяці і духоўным арсенале многіх пакаленняў беларускіх драматургаў і артыстаў і тады, калі шлях на сцэну п’есе быў фактычна закрыты. У межах так званага «вялікага гістарычнага часу» і агульнай дэмакратызацыі грамадскага жыцця магчымасці новага прачы-тання драматургічнай мастацкай жамчужыны, якой з’яўляецца трагікамедыя Я. Купалы «Тутэйшыя», значна пашырыліся. Сваё важкае слова ўдалося сказаць тут і С. С. Лаўшуку. У яго інтэрпрэтацыі цікавымі і актуальна арыентаванымі на нашу сучаснасць ідэйна-эстэтычнымі гранямі павароч-ваецца, у прыватнасці, канфліктная аснова гэтага твора, увасабляючы ў сабе сканцэнтраваны згустак глыбокіх думак і падтэкставай энергіі.

Наша нацыянальная класіка ў асобе такіх яе прадстаўнікоў, як Я. Купала, Я. Колас, М. Гарэцкі, З. Бядуля, не прымаючы і часта досыць рэзка асуджаючы ў чалавеку яго бездухоўнасць і адступлен-не ад высокіх маральных і грамадзянскіх прынцыпаў, ніколі не спяшалася адсоўваць яго на ўзбочыну жыццёвага шляху і спісваць з грамадства як лішні, непатрэбны і пасіўны баласт. Так, удумліва аналізуючы камедыю Я. Купалы «Паўлінка», С. С. Лаўшук прызнае неабходным калі не разбурыць, то некалькі парушыць стэрэатып устаялых ацэнак вядомага персанажа гэтай п’есы, незаможнага шляхціца Адольфа Быкоўскага, у якога болей чым дастаткова амбіцый і іншых невысокага кштал-ту якасцей. Але ў той жа час, паводле сцвярджэння літаратуразнаўца, у Быкоўскага яшчэ не да канца страчана сувязь з навакольным народным асяроддзем. І нельга не пагадзіцца з тым меркаваннем даследчыка купалаўскай п’есы, што яе аўтар наводзіць свайго чытача на думку, што і такога, хай яшчэ і духоўна слабасільнага чалавека, зусім непажадана губляць з поля зроку і адгароджвацца, адасабляцца ад яго глухой сцяной высакамернасці, індыферэнтнасці і пагарды.

Такія і падобныя дэталі і эпізоды, на якіх С. С. Лаўшук умее спыніць увагу і акінуць панараму мастацкай карціны аб’ектыўным аналітычным поглядам, маюць немалую каштоўнасць і ў адно-сінах пашырэння і паглыблення метадалагічных падыходаў у асэнсаванні літаратурнай класікі, якая, на жаль, у ацэнках асобных крытыкаў і літаратуразнаўцаў недаацэньваецца і падпадае пад залішне моцны ўплыў тэндэнцыйнай суб’ектывізацыі і ідэалагізацыі.

У апошнія гады неаднойчы, да прыкладу, можна было пачуць рашучыя і патрабавальныя гала-сы на карысць таго, што ў ранейшае, сталае словазлучэнне «рэвалюцыйныя дэмакраты» ў адносінах да характарыстыкі творчасці Я. Купалы і Я. Коласа дарэвалюцыйнага перыяду, першае слова «рэвалю-цыйныя» трэба цалкам закрэсліць, як быццам бы не адпаведнае ключавой сутнасці іх ідэйна-эстэтычных і светапоглядных прынцыпаў. Безумоўна, пагадзіцца з такімі меркаваннямі было б сур’ёзнай памылкай. І пазбегнуць яе, не трапіць у цянёты «ультрадэмакратычных» ілюзій у многім дапамагаюць нам арыентаваныя на аб’ектыўнае навуковае асэнсаванне беларускай нацыянальнай гісторыі і грамадскай думкі глыбокія і змястоўныя працы С. С. Лаўшука.

Я. Купала і Я. Колас у той або іншай ступені ніколі не пераставалі быць у сваёй дакастрычніцкай творчасці рэвалюцыйнымі дэмакратамі. Але відавочным з’яўляецца і тое, што эвалюцыйны, спакойны характар развіцця грамадства і бяскроўнае вырашэнне няпростых пытанняў жыцця паступова станавілася для іх найбольш прыцягальнай формай грамадскага ідэалу і перабудовы жыцця. Яны, гаворачы словамі сучаснага філосафа В. Бібіхіна, глыбока ўсведамлялі тую непахісную агульначалавечую і хрысціянска-гуманістычную ісціну, што «ўсё тое, што забудоўваецца сілай, не становіцца падзеяй ці становіцца зусім не той падзеяй, якую хацелі бачыць яго забудоўшчыкі». Такі пункт погляду навукова адстойвае і С. С. Лаўшук, зна-ходзячы ўдалыя і пераканальныя павароты мастацка-драматургічнай думкі нашых класікаў у бок не распальвання канфліктаў і нізкіх чалавечых інстынктаў, а ў пошуку найбольш апты-мальных і дружалюбных дзеянняў і рашэнняў, скіраваных на ўзаемапаразуменне, прымірэнне і кампрамісы.



Беларуси

123

Разам з тым як даследчык драматургіі С. С. Лаўшук пераканальна даказвае, што бесканфлікт-насць у дадзенай жанравай сістэме пагражальна небяспечная для існавання самога жанру. Не трэба толькі тут, як вынікае з яго разваг, груба і просталінейна суадносіць канфлікты і калізіі жыцця з мастацкай формай іх выяўлення і штучна падштурхоўваць рэальную рэчаіснасць да напалу эмоцый, пашырэння і паглыблення прасторы супярэчнасцей і смуты. Ды і на самай справе нам гэта не патрэбна было ўчора і няма неабходнасці ў гэтым сёння. І сёння нават у большай ступені, чым учора, таму што ў цяперашні час асабліва востра адчуваецца зацікаўленасць Рэспублікі Беларусь у кансалідацыі, салідарызацыі, згуртаванні і аб’яднанні ўсіх, актыўна скіраваных на яе дынамічнае адраджэнне і ўмацаванне дзяржаўнага статусу сіл.

Зыходзячы, як відаць, з такіх меркаванняў, С. С. Лаўшук завастрае ўвагу ва ўсіх сваіх важ-нейшых працах на асэнсаванні старой, як свет, і ў той жа час амаль заўсёды маладой дыскусійнай праблемы, якая датычыцца дыялагічных суадносін традыцый і наватарства ў літаратуры і літара-турнай тэорыі. Трэба прызнаць, што на гэтай пляцоўцы ўсё яшчэ не дужа спакойна. Пэўнай частцы пераважна маладой генерацыі нашых пісьменнікаў часам здаецца, што літаратурная традыцыя, уключаючы і вяршынныя класічныя напрамкі, павінна быццам бы неадкладна, без асаблівых зацяжак адступіць перад новымі постмадэрнісцкімі формамі і парадыгмамі мастацтва і літаратуры. Не менш радыкальна настроены тут і некаторыя тэарэтыкі постмадэрнізму.

Прыкладаючы стараннасць як мага шырэй і паўней ахапіць агульную панараму развіцця беларускай (і не толькі беларускай) драматургіі ХХ ст., С. С. Лаўшук аналітычна закранае і ў чымсьці падобныя з’явы, падкрэсліваючы пры гэтым, што імкненне да пошуку новай ці істотна абноўленай выяўленча-эстэтычнай і метадалагічнай сістэмы закладзена ў самой прыродзе мастацкага слова. Там, дзе гэта слова пачынае «засынаць» ці залішне ганарыцца сваімі ранейшымі дасягненнямі, нярэдка надыходзіць для яго цяжкі, а іншы раз і небяспечны застойны перыяд.

Усе нашы таленавітыя драматургі (У. Галубок, Ф. Аляхновіч, Я. Купала, К. Крапіва, А. Макаёнак і інш.) знаходзіліся, як сведчыць іх творчасць, удумліва прааналізаваная ў працах С. С. Лаўшука, у няспынным пошуку новых праблемна-тэматычных напрамкаў і нетрафарэтных жанрава-стылявых рашэнняў. Гэты іх шлях, і асабліва дарога, якая вяла да сур’ёзных і арыгінальных мастацкіх адкрыццяў, амаль заўсёды быў шляхам пераадолення мноства бар’ераў і цяжкасцей аб’ектыўнага і суб’ектыўнага характару. «Своеасаблівым актам нязгоды з афіцыёзам было напісанне Я. Купалам трагікамедыі «Тутэйшыя». Немалой грамадзянскай мужнасцю трэба было валодаць і В. Шашалевічу, каб у складаны і цяжкі для краіны час «кінуць выклік сталінскаму раз-бою» ў сваёй вядомай п’есе «Сімфонія гневу». І гэта толькі маленькая частка прыкладаў, якія красамоўна сведчаць пра тое, што свежае наватарскае слова ў літаратуры, у тым ліку і ў драма-тургічным жанры, нараджалася, фарміравалася і намацавала выхад на плённую сустрэчу з чыта-чом і гледачом праз супраціўленне і пераадоленне рознага «гатунку» стэрэатыпаў, дагматычнай аднабаковасці і вузкасці ў разуменні і асэнсаванні жыцця кімсьці іншым, не выключаючы падчас і сваёй уласнай непадрыхтаванасці да вырашэння і асэнсавання пэўных праблем і пытанняў.

Дастаткова поўна і глыбока асвятляецца ў артыкулах і манаграфічных даследаваннях С. С. Лаў- шука і гэты важны аспект творчай эвалюцыі нашых драматургаў, калі некаторым з іх даводзілася якраз прыкладаць немалыя сілы, каб вывесці са звыклай і знаёмай каляіны свой талент і асна-сціць, узбагаціць і ўзброіць яго новым бачаннем і болей дасканалымі спосабамі адлюстравання і пазнання рэчаіснасці і чалавека. Паказальным у гэтых адносінах можа быць яго аналітычны роздум пра п’есу старэйшыны беларускай драматургіі К. Крапівы «Брама неўміручасці». Вучоны падкрэслівае, што «сама камедыя стала для аўтара п’есай-пераадоленнем. Пераадоленнем ранейшай творчай манеры, прывычных выяўленчых прыёмаў і г. д.». Пераадольваючы, аднак, нешта звыклае, знаёмае і ў нейкай меры, можа быць, нават стэрэатыпнае ў працэсе пошуку новай выяўленча-мастацкай палітры, К. Крапіва, як гэта справядліва заўважае даследчык яго п’есы С. С. Лаўшук, застаецца ў той жа час няз-менна верным прынцыпу наладжвання і падтрымлівання глыбокай сэнсавай сувязі паміж мастацкім прыёмам і рэчаіснасцю, што, дарэчы, з’яўляецца і важнейшай эстэтычнай прыкметай перадавой нацыя-нальнай і сусветнай літаратурнай традыцыі ва ўсіх яе мнагастайных жанрава-стылёвых і метадалагічных праявах. Гэта, вядома, і той павучальны ўрок, які наўрад ці трэба забываць і сёння, нават узыходзячы на самыя высокія вяршыні творчага эксперымента і пошуку наватарскіх прыёмаў.

123

Разам з тым як даследчык драматургіі С. С. Лаўшук пераканальна даказвае, што бесканфлікт-насць у дадзенай жанравай сістэме пагражальна небяспечная для існавання самога жанру. Не трэба толькі тут, як вынікае з яго разваг, груба і просталінейна суадносіць канфлікты і калізіі жыцця з мастацкай формай іх выяўлення і штучна падштурхоўваць рэальную рэчаіснасць да напалу эмоцый, пашырэння і паглыблення прасторы супярэчнасцей і смуты. Ды і на самай справе нам гэта не патрэбна было ўчора і няма неабходнасці ў гэтым сёння. І сёння нават у большай ступені, чым учора, таму што ў цяперашні час асабліва востра адчуваецца зацікаўленасць Рэспублікі Беларусь у кансалідацыі, салідарызацыі, згуртаванні і аб’яднанні ўсіх, актыўна скіраваных на яе дынамічнае адраджэнне і ўмацаванне дзяржаўнага статусу сіл.

Зыходзячы, як відаць, з такіх меркаванняў, С. С. Лаўшук завастрае ўвагу ва ўсіх сваіх важ-нейшых працах на асэнсаванні старой, як свет, і ў той жа час амаль заўсёды маладой дыскусійнай праблемы, якая датычыцца дыялагічных суадносін традыцый і наватарства ў літаратуры і літара-турнай тэорыі. Трэба прызнаць, што на гэтай пляцоўцы ўсё яшчэ не дужа спакойна. Пэўнай частцы пераважна маладой генерацыі нашых пісьменнікаў часам здаецца, што літаратурная традыцыя, уключаючы і вяршынныя класічныя напрамкі, павінна быццам бы неадкладна, без асаблівых зацяжак адступіць перад новымі постмадэрнісцкімі формамі і парадыгмамі мастацтва і літаратуры. Не менш радыкальна настроены тут і некаторыя тэарэтыкі постмадэрнізму.

Прыкладаючы стараннасць як мага шырэй і паўней ахапіць агульную панараму развіцця беларускай (і не толькі беларускай) драматургіі ХХ ст., С. С. Лаўшук аналітычна закранае і ў чымсьці падобныя з’явы, падкрэсліваючы пры гэтым, што імкненне да пошуку новай ці істотна абноўленай выяўленча-эстэтычнай і метадалагічнай сістэмы закладзена ў самой прыродзе мастацкага слова. Там, дзе гэта слова пачынае «засынаць» ці залішне ганарыцца сваімі ранейшымі дасягненнямі, нярэдка надыходзіць для яго цяжкі, а іншы раз і небяспечны застойны перыяд.

Усе нашы таленавітыя драматургі (У. Галубок, Ф. Аляхновіч, Я. Купала, К. Крапіва, А. Макаёнак і інш.) знаходзіліся, як сведчыць іх творчасць, удумліва прааналізаваная ў працах С. С. Лаўшука, у няспынным пошуку новых праблемна-тэматычных напрамкаў і нетрафарэтных жанрава-стылявых рашэнняў. Гэты іх шлях, і асабліва дарога, якая вяла да сур’ёзных і арыгінальных мастацкіх адкрыццяў, амаль заўсёды быў шляхам пераадолення мноства бар’ераў і цяжкасцей аб’ектыўнага і суб’ектыўнага характару. «Своеасаблівым актам нязгоды з афіцыёзам было напісанне Я. Купалам трагікамедыі «Тутэйшыя». Немалой грамадзянскай мужнасцю трэба было валодаць і В. Шашалевічу, каб у складаны і цяжкі для краіны час «кінуць выклік сталінскаму раз-бою» ў сваёй вядомай п’есе «Сімфонія гневу». І гэта толькі маленькая частка прыкладаў, якія красамоўна сведчаць пра тое, што свежае наватарскае слова ў літаратуры, у тым ліку і ў драма-тургічным жанры, нараджалася, фарміравалася і намацавала выхад на плённую сустрэчу з чыта-чом і гледачом праз супраціўленне і пераадоленне рознага «гатунку» стэрэатыпаў, дагматычнай аднабаковасці і вузкасці ў разуменні і асэнсаванні жыцця кімсьці іншым, не выключаючы падчас і сваёй уласнай непадрыхтаванасці да вырашэння і асэнсавання пэўных праблем і пытанняў.

Дастаткова поўна і глыбока асвятляецца ў артыкулах і манаграфічных даследаваннях С. С. Лаў- шука і гэты важны аспект творчай эвалюцыі нашых драматургаў, калі некаторым з іх даводзілася якраз прыкладаць немалыя сілы, каб вывесці са звыклай і знаёмай каляіны свой талент і асна-сціць, узбагаціць і ўзброіць яго новым бачаннем і болей дасканалымі спосабамі адлюстравання і пазнання рэчаіснасці і чалавека. Паказальным у гэтых адносінах можа быць яго аналітычны роздум пра п’есу старэйшыны беларускай драматургіі К. Крапівы «Брама неўміручасці». Вучоны падкрэслівае, што «сама камедыя стала для аўтара п’есай-пераадоленнем. Пераадоленнем ранейшай творчай манеры, прывычных выяўленчых прыёмаў і г. д.». Пераадольваючы, аднак, нешта звыклае, знаёмае і ў нейкай меры, можа быць, нават стэрэатыпнае ў працэсе пошуку новай выяўленча-мастацкай палітры, К. Крапіва, як гэта справядліва заўважае даследчык яго п’есы С. С. Лаўшук, застаецца ў той жа час няз-менна верным прынцыпу наладжвання і падтрымлівання глыбокай сэнсавай сувязі паміж мастацкім прыёмам і рэчаіснасцю, што, дарэчы, з’яўляецца і важнейшай эстэтычнай прыкметай перадавой нацыя-нальнай і сусветнай літаратурнай традыцыі ва ўсіх яе мнагастайных жанрава-стылёвых і метадалагічных праявах. Гэта, вядома, і той павучальны ўрок, які наўрад ці трэба забываць і сёння, нават узыходзячы на самыя высокія вяршыні творчага эксперымента і пошуку наватарскіх прыёмаў.



Беларуси

Як вучоны-гуманітарый С. С. Лаўшук не лічыць, аднак, што аб’ектыўнасць у літаратуры адэк-ватна нейкаму прыземленаму капіраванню і праявам жыцця ў формах самога жыцця. На шэрагу літаратурных прыкладаў ён пераканаўча паказвае важную ролю ў драматургіі прынцыпаў сцэнічнасці, рухомага і дынамічнага сюжэтнага дзеяння, займальнасці, сімволіка-алегарычнай метафарычнасці і г. д. Так, напрыклад, ён спасылаецца на выказванне Карскага, які вельмі высока цаніў драматургічнае майстэрства Ф. Аляхновіча за сцэнічнасць яго п’ес «На Антокалі», «Шчаслівы муж», «Цені» і інш., а самога стваральніка называў «найлепшым беларускім акцёрам». Але факта-ры сцэнічнасці і розныя эксперыментальныя спробы ў канчатковым выніку маюць сваю вагу ўсё ж тады, калі галоўная думка п’есы аб’ядноўвае ўсе яе адгалінаванні ў напружаны вузел сюжэтнай сістэмы, схоплівае глыбінную сутнасць чалавечых характараў і ўнутраную прычынную сувязь з’яў. Менавіта такім звышзадачам, як заўважае С. С. Лаўшук, падпарадкоўваў усе свае найбольш важныя і наватарскія рашэнні сацыяльных праблем і «смелыя эксперыментальныя пошукі ў галіне драматургічнай жанравай формы» А. Макаёнак, выкарыстоўваючы ўсё гэта «для больш дакладнай мастацкай аргументацыі пэўнай, канкрэтнай думкі, якую хацеў данесці і сцвердзіць».

С. С. Лаўшук і сёння знаходзіцца ў прадукцыйнай творчай форме. У многім менавіта яму належала ініцыятарская роля ў выкананні такіх актуальных і запатрабаваных грамадскім і літаратурным часам праблемных пытанняў, як «Вытокі мужнасці спасцігаючы» (пад такім загалоўкам у 2004 г. выйшла грунтоўная манаграфія), «Выяўленча-мастацкія, арганізацыйныя і ідэалагічныя прабле-мы сучаснай беларускай літаратуры ў яе сувязях з грамадскімі практыкамі» (на аснове гэтага даследавання ў маі 2009 г. праведзена шырокамаштабная, Рэспубліканская навукова-тэарэтычная канферэнцыя). На цяперашні момант С. С. Лаўшук таксама заняты распрацоўкай надзённай і важнай літаратуразнаўчай праблемы «Сучасная беларуская драматургія: змены аксіялагічных падыходаў», пазапланава рыхтуе да выдання дадатковы том па «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя».

Пад час юбілейнай даты нам хацелася б пажадаць Сцяпану Сцяпанавічу духоўнай акрыленасці, фізічнай моцы, творчага настрою і здзяйснення ўсіх яго жаданняў, намераў і планаў.

В. П. Жураўлёў

Як вучоны-гуманітарый С. С. Лаўшук не лічыць, аднак, што аб’ектыўнасць у літаратуры адэк-ватна нейкаму прыземленаму капіраванню і праявам жыцця ў формах самога жыцця. На шэрагу літаратурных прыкладаў ён пераканаўча паказвае важную ролю ў драматургіі прынцыпаў сцэнічнасці, рухомага і дынамічнага сюжэтнага дзеяння, займальнасці, сімволіка-алегарычнай метафарычнасці і г. д. Так, напрыклад, ён спасылаецца на выказванне Карскага, які вельмі высока цаніў драматургічнае майстэрства Ф. Аляхновіча за сцэнічнасць яго п’ес «На Антокалі», «Шчаслівы муж», «Цені» і інш., а самога стваральніка называў «найлепшым беларускім акцёрам». Але факта-ры сцэнічнасці і розныя эксперыментальныя спробы ў канчатковым выніку маюць сваю вагу ўсё ж тады, калі галоўная думка п’есы аб’ядноўвае ўсе яе адгалінаванні ў напружаны вузел сюжэтнай сістэмы, схоплівае глыбінную сутнасць чалавечых характараў і ўнутраную прычынную сувязь з’яў. Менавіта такім звышзадачам, як заўважае С. С. Лаўшук, падпарадкоўваў усе свае найбольш важныя і наватарскія рашэнні сацыяльных праблем і «смелыя эксперыментальныя пошукі ў галіне драматургічнай жанравай формы» А. Макаёнак, выкарыстоўваючы ўсё гэта «для больш дакладнай мастацкай аргументацыі пэўнай, канкрэтнай думкі, якую хацеў данесці і сцвердзіць».

С. С. Лаўшук і сёння знаходзіцца ў прадукцыйнай творчай форме. У многім менавіта яму належала ініцыятарская роля ў выкананні такіх актуальных і запатрабаваных грамадскім і літаратурным часам праблемных пытанняў, як «Вытокі мужнасці спасцігаючы» (пад такім загалоўкам у 2004 г. выйшла грунтоўная манаграфія), «Выяўленча-мастацкія, арганізацыйныя і ідэалагічныя прабле-мы сучаснай беларускай літаратуры ў яе сувязях з грамадскімі практыкамі» (на аснове гэтага даследавання ў маі 2009 г. праведзена шырокамаштабная, Рэспубліканская навукова-тэарэтычная канферэнцыя). На цяперашні момант С. С. Лаўшук таксама заняты распрацоўкай надзённай і важнай літаратуразнаўчай праблемы «Сучасная беларуская драматургія: змены аксіялагічных падыходаў», пазапланава рыхтуе да выдання дадатковы том па «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя».

Пад час юбілейнай даты нам хацелася б пажадаць Сцяпану Сцяпанавічу духоўнай акрыленасці, фізічнай моцы, творчага настрою і здзяйснення ўсіх яго жаданняў, намераў і планаў.

В. П. Жураўлёў



Беларуси

125


реФераты

УДК 37.017:1

З а й к о в с к а я Т. В., С т а ш к е в и ч О. Л. Мировоззренческие и духовно-нравственные основы ноосфер-ного образования и воспитания // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 4–9.

Определена специфика ноосферного образования и воспитания, суть которых состоит в том, что они будут спо-собствовать формированию ноосферного человека с присущим ему ноосферным сознанием и мышлением, для кото-рого характерны целостное мировосприятие, экогуманистический характер отношения к природе и обществу, а так-же активно-творческая, деятельная позиция в мире. Мировоззренческие установки ноосферного образования и воспи-тания строятся на основе идей антропокосмизма, устойчивого развития, коэволюции, сохранения биосферы и человеческой цивилизации. Духовно-нравственной основой ноосферного образования и воспитания выступает но- огуманизм (ноосферный гуманизм).

Библиогр. – 11 назв.

УДК 1:004.8, ББК 87:32.965

Р ы н к е в и ч С. А. Представление знаний в интеллектуальных системах: философско-эпистемологический аспект // Весцi НАН Беларусi. Сер. гуманіт. навук. 2009. №. 3. С. 10–15.

Рассмотрены философско-эпистемологические вопросы проблемы представления и приобретения знаний в тех-нических системах, построенных на принципах искусственного интеллекта. Проанализированы различные подходы к представлению знаний, методы извлечения и представления знаний, способы получения и ввода в ЭВМ информа-ции, необходимой для наполнения структур представления знаний конкретным содержанием.


УДК 352/354

Н и к у л и н а Ю. В. Структура социального пространства: социокультурный и семиотический аспекты // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 16–22.

Принципиальное отличие понятия «социальное пространство» от других пространственных форм состо-ит в том, что его возникновение и функционирование всецело связано с деятельностью социального субъек-та, обусловлено этой деятельностью и проявляется в материальных отношениях людей. Поэтому категория пространства относится к фундаментальным и является базовой в социально-философском осмыслении реальности.

Социальное пространство является сложной динамической системой, соединяющей в себе характеристики раз-личных реальных комплексов. Социальное пространство проявляет себя на всех уровнях общества − оно включено одновременно как в объективные пространственные структуры, и в этом плане предстает перед нами как обще-ственное социальное пространство, так и в субъективные структуры личности.

Важными составляющими социального пространства являются его социокультурная и семиотическая соста-вляющие. Термин «социокультурное пространство» является обобщенной категорией, обозначающей созданную людьми искусственную среду существования и самореализации. Оно предстает сложным образованием: это органи-зованная совокупность физических и символических объектов, технологий, нормативных и ценностных образо-ваний. Социокультурное пространство состоит из таких элементов культуры, как нормы и ценности данного общества, его социальная психология, образ жизни и менталитет, социальная коммуникация и социальное про-ектирование и т. п.

Пространство имеет свои и символические значения, которые, с одной стороны, общеизвестны, с другой – меняют-ся по мере развития этих значений и их значимости для оптимального функционирования системы. Семиотическое струк-турирование социальной системы обеспечивает необходимую связность, а через нее и целостность общества. Освоение пространства − это участие в его структурации, главным элементом которой является построение социаль-ных взаимодействий, предполагающее использование коммуникативных, знаковых, смысловых социокодов, уже действующих при открытии жизненного мира.


125


реФераты

УДК 37.017:1

З а й к о в с к а я Т. В., С т а ш к е в и ч О. Л. Мировоззренческие и духовно-нравственные основы ноосфер-ного образования и воспитания // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 4–9.

Определена специфика ноосферного образования и воспитания, суть которых состоит в том, что они будут спо-собствовать формированию ноосферного человека с присущим ему ноосферным сознанием и мышлением, для кото-рого характерны целостное мировосприятие, экогуманистический характер отношения к природе и обществу, а так-же активно-творческая, деятельная позиция в мире. Мировоззренческие установки ноосферного образования и воспи-тания строятся на основе идей антропокосмизма, устойчивого развития, коэволюции, сохранения биосферы и человеческой цивилизации. Духовно-нравственной основой ноосферного образования и воспитания выступает но- огуманизм (ноосферный гуманизм).


УДК 1:004.8, ББК 87:32.965

Р ы н к е в и ч С. А. Представление знаний в интеллектуальных системах: философско-эпистемологический аспект // Весцi НАН Беларусi. Сер. гуманіт. навук. 2009. №. 3. С. 10–15.

Рассмотрены философско-эпистемологические вопросы проблемы представления и приобретения знаний в тех-нических системах, построенных на принципах искусственного интеллекта. Проанализированы различные подходы к представлению знаний, методы извлечения и представления знаний, способы получения и ввода в ЭВМ информа-ции, необходимой для наполнения структур представления знаний конкретным содержанием.


УДК 352/354

Н и к у л и н а Ю. В. Структура социального пространства: социокультурный и семиотический аспекты // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 16–22.

Принципиальное отличие понятия «социальное пространство» от других пространственных форм состо-ит в том, что его возникновение и функционирование всецело связано с деятельностью социального субъек-та, обусловлено этой деятельностью и проявляется в материальных отношениях людей. Поэтому категория пространства относится к фундаментальным и является базовой в социально-философском осмыслении реальности.

Социальное пространство является сложной динамической системой, соединяющей в себе характеристики раз-личных реальных комплексов. Социальное пространство проявляет себя на всех уровнях общества − оно включено одновременно как в объективные пространственные структуры, и в этом плане предстает перед нами как обще-ственное социальное пространство, так и в субъективные структуры личности.

Важными составляющими социального пространства являются его социокультурная и семиотическая соста-вляющие. Термин «социокультурное пространство» является обобщенной категорией, обозначающей созданную людьми искусственную среду существования и самореализации. Оно предстает сложным образованием: это органи-зованная совокупность физических и символических объектов, технологий, нормативных и ценностных образо-ваний. Социокультурное пространство состоит из таких элементов культуры, как нормы и ценности данного общества, его социальная психология, образ жизни и менталитет, социальная коммуникация и социальное про-ектирование и т. п.

Пространство имеет свои и символические значения, которые, с одной стороны, общеизвестны, с другой – меняют-ся по мере развития этих значений и их значимости для оптимального функционирования системы. Семиотическое струк-турирование социальной системы обеспечивает необходимую связность, а через нее и целостность общества. Освоение пространства − это участие в его структурации, главным элементом которой является построение социаль-ных взаимодействий, предполагающее использование коммуникативных, знаковых, смысловых социокодов, уже действующих при открытии жизненного мира.




Беларуси

126

УДК 316:74:283/289(476)

Б а л и ч Н. Л. Рейтинг ценностных приоритетов адвентистов седьмого дня (на примере Брестской области) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 23–32.

На основании данных социологического исследования, проведенного среди верующих религиозных общин христиан адвентистов седьмого дня анализируются ценностные приоритеты верующих данной конфес-сии, прослеживается зависимость этих приоритетов от уровня образования респондентов, их пола и возраста.

Табл. 1. Ил. 3. Библиогр. – 8 назв.

УДК 340.136

С о р о к и н Д. В. Сущность и формы систематизации законодательства // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 33–40.

Статья посвящена изучению сущности и форм систематизации законодательства.На основании проведенного исследования автор выделяет три компоненты, характер совокупности которых

позволяет выделить отдельные виды деятельности по обработке нормативного массива в самостоятельные формы систематизации законодательства, разграничить данные формы между собой, а также градировать их от низшей (наиболее простой) к высшей (наиболее сложной).

Табл. 1. Библиогр. – 29 назв.

УДК 347

Т и м ч и ш е н Ю. Е. Особенности правового регулирования медицинской тайны // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 41–45.

Статья представляет научно-практическое исследование правовой природы медицинской тайны как одной из важнейших категорий врачебной деонтологии. В частности, на основе действующего законодатель-ства Республики Беларусь, научных публикаций рассматриваются исторические особенности развития ин-ститута врачебной тайны, а также проблемы правовой квалификации и особенности юридической ответ-ственности за разглашение сведений, составляющих врачебную тайну. Автор исследует перечень органов и лиц, имеющих право на получение сведений, являющихся врачебной тайной, и научно аргументирует необходимость дополнения данного перечня таким должностным лицом, как адвокат.

Статья содержит вывод о некорректности термина «врачебная тайна» а также предложения практического характера об изменении пункта 6 статьи 46 Закона Республики Беларусь «О здравоохранении», предоставив по письменному запросу адвокату право на получение сведений, являющихся врачебной тайной, при обосно-вании необходимости и объема запрашиваемых сведений.


УДК [338.48+640.24](476)

Е н и н Ю. И., П о д о б е д Н. А. Развитие придорожной инфраструктуры транспортного комплекса Беларуси и России // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 46–51.

Статья посвящена вопросам развития придорожной инфраструктуры Союзного государства, проанали-зирована законодательная база Республики Беларусь и Российской Федерации в области регулирования услуг придорожного сервиса. Произведены структурный анализ и оценка текущего состояния придорожных объектов, выявлены недостатки и проблемы развития придорожного сервиса. На базе проблем, обнаруженных в функционировании придорожных объектов, обосновывается необходимость дальнейшего совершенствования работы организаций, учитывая их структурную принадлежность. Для этого определена роль Министерства транспорта и других объединений в развитии придорожной инфраструктуры, а также условия, при которых придорожный сервис может успешно развиваться в будущем, предложена система мероприятий, стимулиру-ющих развитие придорожной инфраструктуры.

Табл.1. Библиогр. – 6 назв.

УДК 947.6

Д а н и л о в и ч В. В. Молодежь в общественно-политической жизни Социалистической Советской Республики Беларусь накануне белорусизации // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009.

№ 3. С. 52–60.

Статья посвящена исследованию проблемы места и роли молодежи в общественно-политической жизни Социалистической Советской Республики Беларусь (ССРБ) накануне белорусизации. В 1923 г. наблюдалась определенная активизация общественно-политической деятельности молодежи ССРБ. Активную общественно-

126

УДК 316:74:283/289(476)

Б а л и ч Н. Л. Рейтинг ценностных приоритетов адвентистов седьмого дня (на примере Брестской области) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 23–32.

На основании данных социологического исследования, проведенного среди верующих религиозных общин христиан адвентистов седьмого дня анализируются ценностные приоритеты верующих данной конфес-сии, прослеживается зависимость этих приоритетов от уровня образования респондентов, их пола и возраста.


УДК 340.136

С о р о к и н Д. В. Сущность и формы систематизации законодательства // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 33–40.

Статья посвящена изучению сущности и форм систематизации законодательства.На основании проведенного исследования автор выделяет три компоненты, характер совокупности которых

позволяет выделить отдельные виды деятельности по обработке нормативного массива в самостоятельные формы систематизации законодательства, разграничить данные формы между собой, а также градировать их от низшей (наиболее простой) к высшей (наиболее сложной).


УДК 347

Т и м ч и ш е н Ю. Е. Особенности правового регулирования медицинской тайны // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 41–45.

Статья представляет научно-практическое исследование правовой природы медицинской тайны как одной из важнейших категорий врачебной деонтологии. В частности, на основе действующего законодатель-ства Республики Беларусь, научных публикаций рассматриваются исторические особенности развития ин-ститута врачебной тайны, а также проблемы правовой квалификации и особенности юридической ответ-ственности за разглашение сведений, составляющих врачебную тайну. Автор исследует перечень органов и лиц, имеющих право на получение сведений, являющихся врачебной тайной, и научно аргументирует необходимость дополнения данного перечня таким должностным лицом, как адвокат.

Статья содержит вывод о некорректности термина «врачебная тайна» а также предложения практического характера об изменении пункта 6 статьи 46 Закона Республики Беларусь «О здравоохранении», предоставив по письменному запросу адвокату право на получение сведений, являющихся врачебной тайной, при обосно-вании необходимости и объема запрашиваемых сведений.


УДК [338.48+640.24](476)

Е н и н Ю. И., П о д о б е д Н. А. Развитие придорожной инфраструктуры транспортного комплекса Беларуси и России // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 46–51.

Статья посвящена вопросам развития придорожной инфраструктуры Союзного государства, проанали-зирована законодательная база Республики Беларусь и Российской Федерации в области регулирования услуг придорожного сервиса. Произведены структурный анализ и оценка текущего состояния придорожных объектов, выявлены недостатки и проблемы развития придорожного сервиса. На базе проблем, обнаруженных в функционировании придорожных объектов, обосновывается необходимость дальнейшего совершенствования работы организаций, учитывая их структурную принадлежность. Для этого определена роль Министерства транспорта и других объединений в развитии придорожной инфраструктуры, а также условия, при которых придорожный сервис может успешно развиваться в будущем, предложена система мероприятий, стимулиру-ющих развитие придорожной инфраструктуры.

Табл.1. Библиогр. – 6 назв.

УДК 947.6

Д а н и л о в и ч В. В. Молодежь в общественно-политической жизни Социалистической Советской Республики Беларусь накануне белорусизации // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009.

№ 3. С. 52–60.

Статья посвящена исследованию проблемы места и роли молодежи в общественно-политической жизни Социалистической Советской Республики Беларусь (ССРБ) накануне белорусизации. В 1923 г. наблюдалась определенная активизация общественно-политической деятельности молодежи ССРБ. Активную общественно-



Беларуси

127

политическую деятельность стремился вести комсомол. В республике значительно выросла популярность комсомольской печати. Однако структура даже руководящего центра комсомола ССРБ не была еще надлежа-щим образом отлажена, в организации отсутсвовало внутреннее единство. Деятельность других организаций молодежи, кроме сионистов, не имела активного характера.


УДК 947.6«1745»+347.97/99 (476)(091)«1745»

М а ц у к А. В. Распределение трибунальских урядов внутри магнатской коалиции в 1745 г. // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 61–66.

Статья посвящена исследованию проблемы распределения трибунальских урядов внутри магнатской коалиции Радзивиллов, Сапег и Чарторийских. Между ними существовал договор о разделе основных трибуналь-ских урядов, которого все три магнатские группировки придерживались. Активное участие в определении кандидатуры маршалка Трибунала ВКЛ 1745 г. принял королевский двор.


УДК 947.084.6

К р и в у т ь В. И. Сельскохозяйственная подготовка молодежи Западной Беларуси в 1920–1930-е гг. // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 67–72.

Статья посвящена развитию системы сельскохозяйственного просвещения молодого поколения Западной Беларуси в период, когда она являлась частью Польского государства. Автор освещает основные направления деятельности правительства и молодежных общественных организаций по реализации сельскохозяйствен-ной подготовки молодежи. Используются различные документальные источники.


УДК [78.072+78.01](476)

М д и в а н и Т. Г. Современное состояние академического музыковедения // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 73–77.

Работа посвящена современному состоянию белорусской академической науки в области музыковедения. Автор подробно останавливается на таких важнейших направлениях, как духовная музыка, оркестровая, сце-ническая, вокальная, находящихся в поле зрения музыковедов. Одновременно говорится о лакунах, которые существуют в современном белорусском музыковедении.


Ш в е д И. А. Символика окультуренных деревьев в белорусском фольклоре // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 78–85.

Реконструируется символика семантически цельного фрагмента культурной традиции – мира окульту-ренных деревьев, как он представлен в белорусском фольклоре. Окультуренные деревья, с одной стороны – объекты, которые требуют внешней энергетической поддержки и охраны, а с другой – сами являются вопло-щением плодотворной (жизненной) способности растительного мира и наделяются продуцирующей семантикой. Окультуренные деревья символизируют человека (чаще женщину или девушку), выступают знаками самодо-статочности локального пространства, маркируют родовый космос.


УДК 821.0

В а с и л ь е в а А. Н., Х а р к е в и ч Т. И. Некоторые аспекты личностной реконструкции истории: к проблеме аутентичности // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 86–94.

Рассматривается роль исторического познания в жизнедеятельности субъектов исторического процесса, выделяются основные интенциональные направленности исторического познания (ИН). На экспериментальном материале прослеживается соотношение декларируемых и практически реализуемых ИН, реконструируется комплекс ожиданий участников пилотажного исследования, выявляются наиболее достоверные и недостовер-ные (по самоощущению респондентов) источники информации о прошлом. Отдельный блок испытания посвящен роли литературного источника и, в частности, документального текста в процессе личностной реконструкции истории.


127

политическую деятельность стремился вести комсомол. В республике значительно выросла популярность комсомольской печати. Однако структура даже руководящего центра комсомола ССРБ не была еще надлежа-щим образом отлажена, в организации отсутсвовало внутреннее единство. Деятельность других организаций молодежи, кроме сионистов, не имела активного характера.


УДК 947.6«1745»+347.97/99 (476)(091)«1745»

М а ц у к А. В. Распределение трибунальских урядов внутри магнатской коалиции в 1745 г. // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 61–66.

Статья посвящена исследованию проблемы распределения трибунальских урядов внутри магнатской коалиции Радзивиллов, Сапег и Чарторийских. Между ними существовал договор о разделе основных трибуналь-ских урядов, которого все три магнатские группировки придерживались. Активное участие в определении кандидатуры маршалка Трибунала ВКЛ 1745 г. принял королевский двор.


УДК 947.084.6

К р и в у т ь В. И. Сельскохозяйственная подготовка молодежи Западной Беларуси в 1920–1930-е гг. // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 67–72.

Статья посвящена развитию системы сельскохозяйственного просвещения молодого поколения Западной Беларуси в период, когда она являлась частью Польского государства. Автор освещает основные направления деятельности правительства и молодежных общественных организаций по реализации сельскохозяйствен-ной подготовки молодежи. Используются различные документальные источники.


УДК [78.072+78.01](476)

М д и в а н и Т. Г. Современное состояние академического музыковедения // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 73–77.

Работа посвящена современному состоянию белорусской академической науки в области музыковедения. Автор подробно останавливается на таких важнейших направлениях, как духовная музыка, оркестровая, сце-ническая, вокальная, находящихся в поле зрения музыковедов. Одновременно говорится о лакунах, которые существуют в современном белорусском музыковедении.


Ш в е д И. А. Символика окультуренных деревьев в белорусском фольклоре // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 78–85.

Реконструируется символика семантически цельного фрагмента культурной традиции – мира окульту-ренных деревьев, как он представлен в белорусском фольклоре. Окультуренные деревья, с одной стороны – объекты, которые требуют внешней энергетической поддержки и охраны, а с другой – сами являются вопло-щением плодотворной (жизненной) способности растительного мира и наделяются продуцирующей семантикой. Окультуренные деревья символизируют человека (чаще женщину или девушку), выступают знаками самодо-статочности локального пространства, маркируют родовый космос.


УДК 821.0

В а с и л ь е в а А. Н., Х а р к е в и ч Т. И. Некоторые аспекты личностной реконструкции истории: к проблеме аутентичности // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 86–94.

Рассматривается роль исторического познания в жизнедеятельности субъектов исторического процесса, выделяются основные интенциональные направленности исторического познания (ИН). На экспериментальном материале прослеживается соотношение декларируемых и практически реализуемых ИН, реконструируется комплекс ожиданий участников пилотажного исследования, выявляются наиболее достоверные и недостовер-ные (по самоощущению респондентов) источники информации о прошлом. Отдельный блок испытания посвящен роли литературного источника и, в частности, документального текста в процессе личностной реконструкции истории.




Беларуси

УДК 882.6.09+871.09+875.09

Н е к р а ш е в и ч-К о р о т к а я Ж. В. Латиноязычный героический эпос Беларуси в контексте европейской эпической традиции (xVI – первая половина xVII в.) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009.

№ 3. С. 95–104.

Рассматривается генезис научных дефиниций по отношению к терминам «эпос», «героический эпос», «эпопея» от античности (Аристотель, Гораций, Диомед), Ренессанса (Экий, Вида, Понтан) и Барокко (Сарбевский, Пексенфельдер) до современ ности. На этой основе формулируются основные отличительные особенности памятников латиноязычного героического эпоса, созданных поэтами Великого княжества Литовского в XVI – первой половине XVII в. Героические поэмы «Прусская война» (1516) Яна Вислицкого, «Радзивиллиада» (1592) Яна Радвана, «Кароломахия» Христофора Завиши (1606) анализируются в контексте литературного развития народов Центральной и Восточной Европы в обозначенный период. Делаются выводы о правомерности идентификации названных поэтических произведений в контексте истории белорусской литературы, о специфике образно-художественной системы памятников латиноязычного героического эпоса Беларуси эпохи Ренессанса.


УДК 808.26–56

Ч а й к а Н. В. Конструктивные омонимы эллиптических конструкций // Весці НАН Беларусі. Сер. гума- ніт. навук. 2009. № 3. С. 105–111.

Статья посвящена исследованию одной из актуальных проблем синтаксиса – проблеме разграничения омонимических форм эллиптических конструкций. Рассматриваются наиболее распространенные виды синтаксических омонимов, которые могут образовывать эллиптические предложения. Исследуются аналити-ческие показатели, при помощи которых разграничивается значение конструкций, а также семантические функции компонентов предложений.


УДК 808.26–541.43

К и р д у н А. А. Словообразовательные гнезда с исходным темпоральным словом (к проблеме струк- турной организации) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 112–117.

Статья посвящена анализу особенностей структуры словообразовательных гнезд, вершинами которых являются немотивированные темпоральные слова белорусского языка. Обосновывается отнесение отдельных темпоральных слов к немотивированным, дается характеристика морфемного членения исходных слов слово-образовательных гнезд. В зависимости от количества производных единиц, а также от характера их органи-зации на базе исходного слова выделено несколько структурных разновидностей словообразовательных гнезд.


УДК 882.6.09+871.09+875.09

Н е к р а ш е в и ч-К о р о т к а я Ж. В. Латиноязычный героический эпос Беларуси в контексте европейской эпической традиции (xVI – первая половина xVII в.) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009.

№ 3. С. 95–104.

Рассматривается генезис научных дефиниций по отношению к терминам «эпос», «героический эпос», «эпопея» от античности (Аристотель, Гораций, Диомед), Ренессанса (Экий, Вида, Понтан) и Барокко (Сарбевский, Пексенфельдер) до современ ности. На этой основе формулируются основные отличительные особенности памятников латиноязычного героического эпоса, созданных поэтами Великого княжества Литовского в XVI – первой половине XVII в. Героические поэмы «Прусская война» (1516) Яна Вислицкого, «Радзивиллиада» (1592) Яна Радвана, «Кароломахия» Христофора Завиши (1606) анализируются в контексте литературного развития народов Центральной и Восточной Европы в обозначенный период. Делаются выводы о правомерности идентификации названных поэтических произведений в контексте истории белорусской литературы, о специфике образно-художественной системы памятников латиноязычного героического эпоса Беларуси эпохи Ренессанса.


УДК 808.26–56

Ч а й к а Н. В. Конструктивные омонимы эллиптических конструкций // Весці НАН Беларусі. Сер. гума- ніт. навук. 2009. № 3. С. 105–111.

Статья посвящена исследованию одной из актуальных проблем синтаксиса – проблеме разграничения омонимических форм эллиптических конструкций. Рассматриваются наиболее распространенные виды синтаксических омонимов, которые могут образовывать эллиптические предложения. Исследуются аналити-ческие показатели, при помощи которых разграничивается значение конструкций, а также семантические функции компонентов предложений.


УДК 808.26–541.43

К и р д у н А. А. Словообразовательные гнезда с исходным темпоральным словом (к проблеме струк- турной организации) // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 2009. № 3. С. 112–117.

Статья посвящена анализу особенностей структуры словообразовательных гнезд, вершинами которых являются немотивированные темпоральные слова белорусского языка. Обосновывается отнесение отдельных темпоральных слов к немотивированным, дается характеристика морфемного членения исходных слов слово-образовательных гнезд. В зависимости от количества производных единиц, а также от характера их органи-зации на базе исходного слова выделено несколько структурных разновидностей словообразовательных гнезд.




Беларуси

Documents

Zj e gy Z - ЦНБ НАН Беларусиcsl.bas-net.by/xfile/v_gum/2009/3/24hqdj.pdf · 41 ЭКАНОМІКА Енін Ю. І., Падабед Н. А. Развіццё прыдарожнай