Devizno tržište Podjela finansijskih tržišta prema tipu finansijskih istrumenata (aktive) kojima se trguje: Tržište novca Tržište kapitala Devizno tržište Tržište finansijskih derivataDevize i devizni kursevi Devize i devizni kursevi su finansij. ist. i aktiva kojima se može trgovati na deviznom tržištu. Devize nisu isto što i valute. Valuta predstavlja efektivni strani novac (kovani ili papirni) kojim se raspolaže u zemlji različitoj od zemlje njegovog porijekla. Devize su sva potraživanja u stranoj valuti prema inostranstvu (Npr. potraživanje domaćih banaka u britanskim funtama kod banaka u VB predstavljaju devize. Predmet trgovine na DT su devize i devizni kursevi. Devizni kurs je cijena strane valute izražene u domaćem novcu ili cijena po kojoj se jedna valuta razmjenjuje za drugu valutu.

Devizno tržište možemo definisati kao “segment finansijskog tržišta na kome dolazi do susretanja ponude i tražnje za devizama”. Na deviznom tržištu se obavljaju poslovi: kupoprodaje domaće valute za devize kupoprodaja jedne vrste deviza za drugu trgovanje kratkoročnim deviznim HoV poslovi zaštite od deviznog rizika i dr.

U širem smislu riječi, u devize se uključuju i efektivne valute (gotov novac), pa i zlato. Devize mogu biti konvertibilne, nekonvertibilne, klirinške, neklirinške, čvrste i meke, promptne i terminske.

Konvertibilne su one devize koje se mogu bez ikakvih ograničenja i formalnosti pretvoriti u bilo koju drugu devizu ili zlato. Nekonvertibilne se uopšte ne mogu pretvoriti u neku drugu devizu ili zlato, ili je ta mogućnost ograničena. Klirinške su one koje nastaju putem kliringa, dok neklirinške nastaju putem slobodnog deviznog plaćanja. Čvrste devize posjeduju stabilnu međunarodnu vrijednost, tj. stabilni kurs i mogućnost slobodne konverzije. Kod mekih je kurs kolebljiv, a mogućnosti raspolaganja ograničene. Promptne su devize sa kojima se može raspolagati odmah po njihovom sticanju, a terminske su one sa kojima se može raspolagati tek po isteku izvjesnog roka (termina). Uloga CB na deviznom tržištu

sprovodi deviznu politiku održava stabilnost deviznog kursa ciljeve ekonomske politike ciljeve kreditno-monetarne politike Organizacija deviznog tržišta kao dio tržišta novca u okviru samostalnih institucija – devizne berze-institucionalizovano tržište definisana pravila poslovanja vrijeme poslovanja učesnici poslovanja način plaćanja način isporuke ...Organizacija deviznog tržišta Neinstitucionalizovana devizna tržišta (“crna tržišta” ili “crne berze deviza”) neposredno obavljanje kupo-prodaje deviza na ulici na pijaci u radnjama u transakcijama između privrednih subjekataZNAČAJ DT u FS jedne zemlje Veza nacionalne privrede sa međunarodnim okruženjem nesmetano odvijanje međunarodnog platnog prometa održanje međunarodne likvidnosti zemlje Dobijaju značaj ukidanjem zlatnog standarda i fiksnih deviznih kurseva početkom 70-ih godina.

Specifičnosti DT Fina. istrum- deviza sredstvo plaćanja u nekoj drugoj zemlji Na poslove DT utiče veliki broj faktora kao što su: mjere ekomomske politike mjere kreditno monetarne politike mjere devizne politike stanje platnog bilansa nivo privredne aktivnosti tržište veoma osjetljivo na političke uticaje i poremećaje mjere spoljno trgovinske politike rigorozna pravila poslovanja njegova organizovanost je ogledalo funkcionisanja zakonitosti u jednoj zemljiPoslovi na deviznom tržištu Davanje i uzimanje međunarodnih deviznih depozita- stariji poslovi Kupovina i prodaja deviza Poslovi u vezi odbrane od deviznog rizika Poslovi formiranja cijena – devizni kurs Direktno notiranje- iskazivanje jedinice domaće valute u protivuvrijednosti strane valute (1 USD =1,1403 E, 1 KM = 1.95 E)

Indirektno notiranje gdje se jedinica strane valute iskazuje u protivuvrijednosti domaće valute, (1 E = 0,869 USD, 1 E = 0,513 KM)

Devizna marža U transakcijama na DT formiraju se kupovni i prodajni kurs Razlika između njih se naziva marža i izražava se u poenima kod direktnog notiranja kupovni kurs manji od prodajnog kod indirektnog kupovni je veći od prodajnog Iznos marži za valute kreće se 4-6 % za valute i 2-4 % za čekoveUloga CB na deviznom tržištu sprovodi deviznu politiku održava stabilnost deviznog kursa ciljeve ekonomske politike ciljeve kreditno-monetarne politike ULOGA CB Monetarne vlasti određuju dugoročni valutni paritet, a deviznom kursu se dozvoljava da pod uticajem ponude i tražnje varira u malom intervalu oko pariteta.

Centralna banka ima obavezu da “brani” devizni kurs intervencijama na deviznom tržištu. Ona to čini tako što u prometu deviza učestvuje:

kao ponuđač (prodavac deviza – smanjenje deviznih rezervi) ili kao kupac (povećanje deviznih rezervi). FIKSNI DEVIZNI KURS Prednosti fiksnog deviznog kursa:

eliminiše devizni rizik u međunarodnom poslovanju, pa tako podstiče spoljnu trgovinu i međunarodne investicije, destimuliše špekulativno kretanje kapitala, podstiče štednju u domaćoj valuti...FIKSNI DEVIZNI KURS Nedostaci fiksnog deviznog kursa:

sprečava uticaj ponude i tražnje deviza na devizni kurs, zahtjeva usklađivanje domaćih i inostranih cijena (ograničava samostalnu monetarnu politiku), potrebne su visoke devizne rezerve...

FLEKSIBILAN DEVIZNI KURS Formira se pod uticajem ponude i tražnje deviza, tj. pod uticajem stanja platnog bilansa.

Deficit platnog bilansa (veća tražnja od ponude deviza) dovodi do rasta deviznog kursa;

Suficit platnog bilansa (veća ponuda od tražnje deviza) dovodi do pada deviznog kursa.FLEKSIBILAN DEVIZNI KURS Prednosti fleksibilnog deviznog kursa:

rezultat je ponude i tražnje deviza, omogućava nezavisno kretanje domaćih cijena u odnosu na inostrane (nezavisna monetarna politika), ne zahtjeva velike devizne rezerve...

FLEKSIBILAN DEVIZNI KURS Nedostaci fleksibilnog deviznog kursa:

postoji devizni rizik u poslovanju sa inostranstvom, podstiče špekulativno kretanje kapitala, stimuliše zamjenu nestabilne domaće valute za strane stabilnije valute...FLEKSIBILAN DEVIZNI KURS Nijedan režim deviznog kursa nije optimalan za sve zemlje i za sva vremena.

U praksi postoji mnogo međuvarijanti između čisto fiksnog i čisto fleksibilnog deviznog kursa, kao što su: puzeći kurs, rukovođeno fluktuirajući devizni kurs i dr.Devizno tržište u našoj zemlji ? Ogledalo cjelokupnog finansijskog sistema Deficit platnog prometa- oskudica deviza Slaba kontrola- upadi u monetarni sistem Postojanje crnog deviznog tržišta Crno tržište bolje organizovano nego institucionalno Od 2000 god stvari kreću na bolje mada postoji još prostora za sređivanjeUčesnici na tržištu kapitala Komisija za hartije od vrijednsti RS Banjalučka berza ad Banja Luka Centralni registar HOV ad Banja Luka Brokersko – dilerske kuće (Banke) Društva za upravljanje (P)IF-ovima Emitenti hartija od vrijednosti....Centralni registar H o VCentralni registar HoV Igra značajnu ulogu u poslovanju sa hartijama od vrijednosti. Svjetska međunarodna zajednica koja funkcioniše na tržišnim principima uveliko koristi pogodnosti Cenralnog registra. Institucije koja vodi jedinstvenu evidenciju zakonitih imalaca hartija od vrijednosti i evidenciju o pravima iz tih hartija, kao i pravima trećih lica na hartijama od vrijednosti. Šta akcionari dobijaju činjenicom da je zaživio Centralni registar? Akcionari dobijaju apsolutnu vlasničku garanciju.

Imaju vlasničke račune hartija od vrijednosti i na tim kontima su evidentirane sve hartije vrijednosti koje posjeduju, bilo da su to obveznice, akcije, trezorski zapisi, bilo da su to kratkoročne hartije od vrijednosti. POJAM CENTRALNOG REGISTRA H.O.V.- a Centralni registar, depo i kliring hartija od vrednosti jeste institucija koja vodi jedinstvenu evidenciju zakonitih imalaca hartija od vrijednosti i evidenciju o pravima iz tih hartija, kao i o pravima trećih lica na hartijama od vrijednosti. Centralni registar hartija od vrijednosti obavlja i poslove kliringa i saldiranja.Kliring i saldiranje Kliring i saldiranje – radnje koje se obavljaju nakon realizacije naloga kupovine i prodaje, odnose se na međusobno poravnavanje obaveza i potraživanja, kao i prenos prodatih hartija od vrijednosti sa starog na novog vlasnika i istovremeno prenos novca sa računa kupca na račun bivšeg vlasnika hartija od vrijednosti. Organi upravljanja Centralnog registra su:

skupština akcionara, upravni odbor i generalni direktor koji obavljaju aktivnosti koje su propisane u Statutu.Poslovi Centralnog registra hartija od vrijednosti obuhvataju: otvaranje emisionih računa, otvaranje računa hartija od vrijednosti za fizička i pravna lica, preknjižavanje hartija od vrijednosti sa računa prethodnog na račun novog vlasnika, registrovanje prava trećih lica na hartije od vrijednosti (npr. prava zaloge itd.), i obavljanje poslova kliringa i saldiranja hartija od vrijednosti i novčanih transakcija nastalih po osnovu trgovanja sa hartijama od vrijednosti[1].

[1]Vunjak Nenad, Finansijska tržišta, berze i brokeri, „Proleter“ a.d. Bečej, Ekonomski fakultet Subotica, Subotica, 2003. god.PRAVILA POSLOVANJA CENTRALNOG REGISTRA, DEPOA I KLIRINGA H.O.V.Centralni registar, akcionarsko društvo koje obavlja: poslove jedinstvene evidencije o zakonitim imaocima H.O.V.-i i o pravima iz tih hartija, zatim o pravima trećih lica na H.O.V.-i, kao i poslove obračuna i poravnanja obaveza i potraživanja u H.O.V.-i i novcu nastalnih na osnovu poslova sa H.O.V.-i (kliring i saldiranje). Pravilima poslovanja Centralnog registra propisuju se: poslovi koje obavlja Centralni registar, način otvaranja i vodjenja računa H.O.V.-i, način otvaranja i vodjenja računa članova CR, način kliringa i saldiranja obaveza i potraživanja u H.O.V.-i i novcu nastalih na osnovu zaključenih poslova sa H.O.V.-i, način prenosa vlasništva i drugih prava iz H.O.V.-i, kao i sadržina naloga za prenos prava iz H.O.V.-i, način upisa prava trećih lica na H.O.V.-i kao i sadržina naloga za upis prava trećih lica na H.O.V.-i,

način vršenja korporativnih radnji, način formiranja i korišćenja garantnog fonda i drugi način otklanjanja rizika u slučaju neizvršenja obaveza člana CR, način čuvanja H.O.V.-i i druga pitanja o radu Centralnog registra[1]. na osnovu zaključenih poslova sa hartijama od vrijednosti

[1] Internet site: http://www.crhov.co.yu U Centralnom registru hartija od vrijednosti se obavljaju sledeći poslovi: vođenje šifarnika vrsta hartija od vrijednosti i dodeljivanje ISIN broja[1] i CFI koda[2] vođenje registra izdavaoca hartija od vijrednosti; vođenje i evidencija hartija od vrijednosti na računima emitenata; vođenje i evidencija računa hartija od vrijednosti članova Centralnog registra i njihovih klijenata; upis prava trećih lica na hartijama od vrijednosti; čuvanje materijalizovanih hartija od vrijednosti; vođenje novčanih računa članova Centralnog registra; uknjižavanje materijalizovanih hartija od vrijednosti u dematerijalizovanoj formi; kliring i saldiraje obaveza i potraživanja u hartijama od vrijednosti i novcu nastalih na osnovu zaključenih poslova sa hartijama od vrijednosti;

prenos vlasništva na hartijama od vrijednosti; uknjižavanje hartija od vijrednosti na emisioni račun i račune hartija od vrijednosti članova i njihovih klijenata na osnovu dostavljenih knjiga ili registara hartija od vrijednosti; izrada i dorada softverskih aplikacija kod poslova Centralnog registra; isplata kupona i glavnice obveznica o roku dospeća, isplata dividendi, davanje jedinstvene evidencije o zakonitim imaocima hartija od vrijednosti i druge korporativne radnje; obračun poreza na prenos apsolutnih prava na hartijama od vrijednosti u skladu sa zakonom koji reguliše poreze na imovinu; isplata obveznica devizne štednje Republike Srpske i obveznica za privredni razvoj Republike Srpske o roku dospeća; saradnja sa međunarodnim organizacijama koje se bave poslovima registracije, kliringa i saldiranja hartija od vrijednosti i novca po osnovu poslova sa hartijama od vrijednosti; i drugi poslovi u vezi sa hartijama od vrijednosti u skladu sa zakonom[1].

[1]Internet site: http://www.crhov.co.yuISIN broj, CFI kod , ISIN broj - (International Securities Identification Number) sastoji se od kombinacije niza slovnih znakova i brojeva, kojima se identifikuju zemlje izdavanja hartija od vrijednosti, izdavalac, vrsta hartije od vrijednosti i druga bitna obilježja te hartije.

CFI kod - (Classification of Financial Instruments) oznaka hartija od vrijednosti određenog izdavaoca iz koje zakoniti imaoci tih hartija ostvaruju svoja prava, s obzirom na

klasu, odnosno seriju tih hartija. CFI kod se sastoji od niza slovnih znakova kojima se identifikuju vrsta hartija od vrijednosti, pojedinačna prava iz te hartije i druga bitna obilježja, na način propisan “Šifarnikom vrsta hartija od vrijednosti i drugih finansijskih instrumenata”.

Akcije danasPostoje dvije vrste evidentiranja prometa hartija od vrijednosti poslije njihovog registrovanja: Prva vrsta je preknjižavanje hartija od vrijednosti (prenos vlasništva) između računa starog i računa novog vlasnika. Postoji više osnova za prenos vlasništava i to: 1) kupo-prodaja hartija od vrijednosti koja je zaključena na berzi (na osnovu zaključnice sa berze i naloga za preknjižavanje člana Centralnog registra hartija od vrijednosti), 2) po osnovu kupo-prodaje koja je zaključena van berze (na osnovu ugovora, tj. naloga za preknjižavanje člana Centralnog registra hartija od vrijednosti), 3) po osnovu pravnog sledbeništva, nasleđa, sudske odluke ili u drugim slučajevima utvrđenim zakonom (na osnovu naloga za preknjižavanje člana Centralnog registra hartija od vrijednosti koji je dat na osnovu pravosnažnog akta nadležnog organa).

Druga vrsta je preknjižavanje hartija od vrijednosti između računa istog vlasnika. Ovde vlasnik hartija od vrijednosti može te hartije prenositi sa svog vlasničkog računa na svoj trgovački račun kod člana Centralnog registra hartija od vrijednosti. Svoje hartije od vrijednosti vlasnik može preneti kod jednog ili više članova Centralnog registra hartija od vrijednosti, ali jednu hartiju može prenijeti samo na jedan račun kod jednog člana Centralnog registra hartija od vrijednosti. Prenos hartija može se vršiti i na založni račun vlasnika (na osnovu ugovora o zalozi koji podnosi članu Centralnog registra hartija od vrijednosti). Preknjižavanje hartija od vrijednosti vrši se na osnovu naloga koji član Centralnog registra dostavlja Centralnom registru hartija od vijrednosti, uz podnošenje članu Centralnog registra odgovarajuće dokumentacije od strane klijenta.

Članstvo u Centralnom registru hartija od vrijednosti predviđeno je samo za pravna lica, sa kojima se zaključuje Ugovor o članstvu u Centralnom registru hartija od vrijednosti i to[1]:

[1] Vitez Miroslav: Berze hartija od vrednosti i berzanski poslovi (teorija i praksa), Ekonomski fakultet, Subotica, 2000.Članstvo u Centralnom registru hartija od vijrednosti predviđeno je samo za pravna lica, sa kojima se zaključuje Ugovor o članstu CR HOV berzanski posrednici, brokersko-dilerska društva, banke, banke ovlašćene za obavljanje brokersko-dilerskih poslova, banke koje su investitori ovlastili da rade za njihov račun (kastodi banke[1]), društva za upravljanje fondovima, strane klirinško depozitne organizacije, Republika Srpska i Centralna banka. Danas, Centralni registar hartija od vrijednosti RS ima 13 svojih članova, banaka i brokersko-dilerskih društava. Ovi članovi mogu otvarati podračune za svoje klijente koji mogu

biti fizička i pravna lica. Članstvo ne postoji po osnovu emitovanja i registrovanja hartija od vrijednosti, ali se i emitentima i vlasnicima pružaju odgovarajuće usluge.

Berzanski posrednici RS Akcija broker a.d. Banja Luka Balkan Investment Banka a.d. Banja Luka Bobar banka a.d. Bijeljina Euro broker a.d. Banja Luka Grand broker a.d. Zvornik Hypo-Alpe-Adria Banka a.d. Banja Luka Nova Banjalučka banka a.d. Banja Luka Nova banka a.d. Bijeljina NLB Razvojna banka a.d. Banja Luka Zepter komerc banka a.d. Banja Luka Jahorina osiguranje a.d. Pale Kastodi banka je banka koja ima dozvolu Komisije za hartije od vrednosti za obavljanje delatnosti vođenja računa hartija od vrijednosti za račun klijenata i postupanja po nalogu klijenata u vezi poslovanja sa hartijama od vrijednosti u skladu sa odredbama Zakona o tržištu hartija od vrijednosti i drugih finansijskih instrumenata.

Kastodi banke RS

1 BALKAN INVESTMENT BANK AD BANJA LUKA 2 HYPO ALPE-ADRIA-BANK AD BANJA LUKA 3 INTESA SANPAOLO BANKA DD BIH, SARAJEVO 4 NOVA BANKA AD BANJA LUKA 5 RAIFFEISEN BANK DD BIH SARAJEVO 6 UNICREDIT BANK DD MOSTAR  

Postoje dve vrste članstva:

klirinško i neklirinško.Klirinški član Klirinški član daje nalog Centralnom registru hartija od vrijednosti za saldiranje hartija od vrijednosti, saldiranje novčanih obaveza i potraživanja nastalih po osnovu poslova sa hartijama od vrijednosti, kao i prenos vlasništva nad hartijama od vrijednosti bez plaćanja (na osnovu ugovora, sudskog rešenja i drugih zakonom propisanih važećih dokumenata).Neklirinški član Neklirinški član vrši prenos vlasništva nad hartijama od vrijednosti bez plaćanja (na osnovu ugovora, sudskog rešenja i drugih zakonom propisanih važećih dokumenata). Neklirinški član je u obavezi da zaključi ugovor sa klirinškim članom koji će za njega i njegove klijente vršiti kliring i saldiranje zaključenih transakcija.

Za svoje članove Centralni registar hartija od vrijednosti između ostalog obavlja i sledeće poslove: Za svoje članove Centralni registar hartija od vrijednosti između ostalog obavlja i sledeće poslove: izračunava ukupne novčane obaveze i potraživanja člana Centralnog registra hartija od vrijednosti po osnovu poslova sa hartijama od vrijednosti zaključenih na organizovanom tržištu; utvrđuje stanje novčanih obaveza i potraživanja člana Centralnog registra hartija od vrijednosti poslije usklađivanja međusobnih obaveza i potraživanja tog člana sa drugim članom Centralnog registra; direktno izvršava obaveze prenosa i preknjižavanja hartija od vrijednosti i novca i omogućava direktan uvid u stanje hartija od vrijednosti na računima člana Centralnog registra i njigovih klijenata, kao i uvid u stanje na novčanim računima članova. CILJEVI I ZADACI CENTRALNOG REGISTRA H.O.V.-i održavanje integriteta, pouzdanosti, poverljivosti i sigurnosti podataka o vlasništvu za račun emitenta na jednoj i vlasnika hartija od vrijednosti na drugoj strani; obezbeđivanje sigurnog, pravovremenog i ispravnog prenosa pravnog vlasništva na harijama od vrijednosti u okviru računa koje Centralni registar hartija od vrijednosti vodi putem elektronskog knjigovodstvenog upisa; obezbeđivanje kliringa i saldiranja kako hartija od vrijednosti, tako i novčanih transakcija nastalih po osnovu trgovanja sa hartijama od vrijednosti; održavanje i razvoj sistema registrovanja, deponovanja i evidentiranja prometa hartijama od vrijednosti; i puna saradnja sa nadležnim državnim institucijama za hartije od vrijednosti i institucijama za regulisanje tržišta tih hartija.Centralni registar hartija od vrijednosti otvara i vodi sledeće račune hartija od vrijednosti za emitente hartija od vrednosti: emisione račune za emisiju u toku, pri čemu se jedinstvena identifikacija emitovanih hartija od vrijednosti određuje u skladu sa uputstvima Udruženja nacionalnih organizacija za dodeljivanje ISIN i CFI brojeva hartija od vrijednosti (ANNA); registarske račune emisija za okončane emisije.Centralni registar otvara i vodi sledeće račune hartija od vrijednosti za članove Centralnog registra i njihove klijente: Registarske račune vlasnika hartija od vrijednosti (vlasnički račun), na kojima Centralni registar hartija od vrijednosti vodi stanje hartija od vrednosti vlasnika; račune trgovanja hartijama od vrijednosti članova Centralnog registra hartija od vrijednosti (trgovački računi), preko kojih se vodi trgovanje hartijama od vrijednosti; račune upravljanja (koji se koriste pri preuzimanju preduzeća); založne račune na kojima se vode založene hartije od vrijednosti.Centralni registar hartija od vrednosti otvara i vodi sledeće novčane račune: devizne račune članova Centralnog registra hartija od vrijednosti; račune garantnih fondova članova Centralnog registra hartija od vrijednosti i obračunske KM račune članova Centralnog registra hartija od vrijednosti.Knjiženje HoV u Centralni registarhartija od vrednosti

Centralni registar (CR) hartija od vrijednosti je pravno lice sa javnim ovlašćenjima koje vodi bazu podataka u kojoj se upisuju, vode i čuvaju podaci o HoV, vlasnicima, pravima i ograničenjima prava na HoV, u skladu sa zakonom, propisima Komisije i opštim aktima RegistraKnjiženje HoV u Centralni registarhartija od vrednosti Poslovi Centralnog registra Republike Srpske mogu se pogledati u Zakonu o tržištu hartija od vrijednosti Republike Srpske, član 189. Postupak uknjižavanja – vrši se na osnovu zahtjeva za uknjižavanje koji, preko korporativnog agenta (član CR), mogu podnijeti izdavaoci, akcionariKnjiženje HoV u Centralni registarhartija od vrednosti Prvi dio postupka uknjižavanja definiše odgovor na pitanje: Šta je vlasništvo?HoV dodeljuju se jedinstvene identifikacione oznakeCFI kod – oznaka iz koje se vidi vrsta HoV (Šifrarnik vrsta HoV)ISIN broj – jedinstvena međunarodna identifikaciona oznaka HoV (na čitavom svjetskom fin. tržištu ne postoje dvije HoV sa istim ISIN brojem)Knjiženje HoV u Centralni registarhartija od vrednosti Centralni registar zatim dostavlja berzi izveštaj o izvršenom uknjižavanju emisije, zajedno sa identifikacionim oznakama uknjiženih hartija Izdavalac je, nakon prethodne procedure, dužan da u roku od tri dana od dana uknjižavanja HoV u CR, te hartije uključi u organizovano tržišteKnjiženje HoV u Centralni registarhartija od vrednosti Drugi deo postupka uknjižavanja odvija se nakon izvršenog upisa i uplate HoV, odnosno nakon dobijenog Rešenja o odobrenju izdavanja HoV od strane Komisije za HoV; daje odgovor na pitanje: Ko je vlasnik?Kliring i saldiranje Nakon zaključenja transakcija na berzi, CR dobija zaključnice na osnovu kojih se vrši kliring i saldiranje obaveza i potraživanja u HoV i novcu CR pored prostog uknjižavanja vrši i funkciju saldiranja Kliring i saldiranje novčanog dela transakcije vrši se na nivou člana, i to po neto principu, a kliring i saldiranje obaveza i potraživanja u hartijama od vrednosti se vrši na nivou klijenta – po bruto principu Na taj način članovi CR ne moraju da imaju novac u visini svih transakcija – “prebijanje”Kliring i saldiranje Članovi CR Depozitar hartija – član CR koji je otvorio račun hartija od vrednosti svom klijentu i koji mu pruža usluge u procesu kliringa i saldiranja transakcije (deo koji se odnosi na HoV) Depozitar novca – član CR koji je otvorio novčani račun klijentu i koji mu pruža usluge u procesu saldiranja novčanog dela transakcijeKliring i saldiranje Tok:Kliring i saldiranje Transakcije zaključene na berzi po pravilu se saldiraju treći dan nakon trgovanja (T+3), a do tog dana klirinški član koji je preuzeo obavezu saldiranja transakcije potvrđujući primljenu

poruku (upit za saldiranje), dužan je da na račun CR položi određeni iznos novčanih sredstava kao garanciju da će svoju obavezu blagovremeno ispuniti (marginski poziv) Na dan saldranja, CR vrši prenos hartija sa trgovačkog računa prodavca na vlasnički račun kupca, istovremeno sa plaćanjem (DVP – delivery versus payment) Posle izvršenog saldiranja CR vrši obračun provizijeKliring i saldiranje U slučaju vanberzanskog trgovanja, član, na osnovu kupoprodajnog ugovora daje nalog za iniciranje vanberzanske transakcije Saldiranje vanberzanskih transakcija je znatno fleksibilnije u poređenju sa saldiranjem transakcija zaključenih na berzi

Kliring i saldiranje Ciklusi saldirana različitih vrsta HoV - dužina ciklusa saldiranja zavisi od vrste HoV, kao i od načina trgovanja sa tom hartijom: • Obveznice - T+3; • Akcije - T+3; • Trezorski zapisi - T+0; • Blagajnički zapisi - T+0; • Obveznice preduzeća - T+0, • U slučaju vanberzanskog trgovanja HoV se mogu salditati na T+0 u realnom vremenu, kao i na bilo koji drugi dan naznačen u instrukcijama za saldiranjeKOMISIJA ZA HARTIJE OD VRIJEDNOSTIKomisija za hartije od vrijednosti Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske je stalno i nezavisno pravno lice, a osnovni cilj njenog rada je da kroz regulisanje, promociju i nadzor obezbjedi: podršku uspostavljanju i razvoju tržišta hartija od vrijednosti u Republici Srpskoj; funkcionisanje uređenog, pravičnog, otvorenog i efikasnog tržišta hartija od vrijednosti, odnosno stvaranje povjerenja u sve institucije i učesnike na tržištu; zaštitu interesa investitora i drugih učesnika na tržištu.

Komisija HoV- upravavljanje Komisiju čine predsjednik, zamjenik predsjednika i tri člana, koje, na prijedlog predsjednika Republike Srpske, imenuje Narodna Skupština Republike Srpske. Mandat članova Komisije traje pet godina. Za članove Komisije mogu biti imenovani domaći i inostrani stručnjaci, odnosno lica koja imaju visoku stručnu spremu ekonomskog ili pravnog smjera i posjeduju lična svojstva koja ih čine dostojnim za obavljanje ove funkcije. Članovi Komisije ne mogu biti: članovi političkih partija i učestvovati u političkim aktivnostima koje su nespojive sa radom u Komisiji, članovi organa zakonodavne, izvršne ili sudske vlasti, nadzornog ili upravnog odbora bilo kojeg akcionarskog društva ili preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti, obavljati bilo koji drugi posao uz naknadu, izuzev naučnih, istraživačkih i predavačkih aktivnosti, posjedovati, direktno ili indirektno, više od 5% akcija bilo kojeg akcionarskog društva ili preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti i obavljati djelatnost ili provoditi aktivnosti koje su u suprotnosti sa načelima zaštite investitora ili samostalnosti Komisije.

 Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske donosi propise kojima se reguliše funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti u Republici Srpskoj, propisuje uslove, način izdavanja i promet hartija od vrijednosti putem javne ponude, izdaje dozvole i odobrenja za osnivanje i vrši nadzor nad radom investicionih fondova, društava za upravljanje investicionim fondovima i ovlaštenih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, kontroliše poštovanje pravila uobičajene trgovine i lojalne konkurencije u trgovini hartijama od vrijednosti, organizuje, preduzima i nadgleda mjere kojima se osigurava efikasno funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti i zaštita interesa investitora,

propisuje elemente obaveznog izvještavanja investitora i javnosti o poslovanju emitenata i drugih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, te vrši nadzor nad primjenom, obustavlja emisiju i promet pojedinih hartije od vrijednosti i preduzima druge aktivnosti u slučaju manipulacija ili špekulacija u prometu hartija od vrijednosti ili kada procjeni da su tim aktivnostima ugroženi interesi investitora i javnosti, ili te aktivnosti nisu u skladu sa zakonom, prati i proučava stanje i kretanje na tržištu hartija od vrijednosti, u slučaju povrede zakonskih odredbi i drugih propisa sprovodi prethodne radnje, izriče prekršajne kazne i preduzima druge mjere za koje je nadležna, daje informacije i širi znanja o djelovanju tržišta hartija od vrijednosti, sarađuje sa srodnim organizacijama u inostranstvu.  

MEĐUNARODNI MONETARNI FONDMMFMr Jovo ZukićOsnovni podaci o MMF-u: Članstvo: 185 zemalja Sjedište: Washington, DC Izvršni odbor: 24 direktora Najveći zajmoprimci: Mađarska, Meksiko, Ukrajina

(Podatak od 31. januara 2001. pokazuje kako MMF devedeset i jednoj zemlji daje oko 65,3 milijarde dolara kredita) MEĐUNARODNI MONETARNI FOND MMF je osnovan 1944. godine u Bretton Woods-u (USA), na međunarodnoj monetarnoj konferenciji posvećenoj izgradnji finansijskih institucija koje će pomoći ekonomski oporavak i razvoj nakon velikih razaranja u II svetskom ratu, posebno Japana i Evrope

Na istoj konferenciji osnovana je i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD), okosnica Svjetske banke, čiji je zadatak prvobitno bilo davanje dugoročnih zajmova za obnovu ratom razrušenih privreda, a danas smanjenje siromaštva u svijetu. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Ciljevi MMF-a definisani pri osnivanju su:

Razvoj međunarodne monetarne saradnje, Podrška stabilnim deviznim kursevima, Pomoć uvođenju multilateralizma u međunarodnu trgovinu i plaćanja i Davanje kratkoročnih kredita za uravnoteženje platnog bilansa.

Okosnicu današnje aktivnosti MMF-a čini davanje kredita zemljama članicama za uravnoteženje platnog bilansa i očuvanje međunarodne finansijske stabilnosti.IZVORI SREDSTAVA MMF-a

Uplaćeni kapital u vidu kvote koju je svaka zemlja dužna da uplati prilikom učlanjenja u MMF. Visina kvote zavisi od ekonomske snage zemlje. Način uplate kvote je sledeći: 25% u konvertibilnoj valuti i preostalih 75% kvote u nacionalnoj valuti.

Povremeno zaduživanje MMF-a prema zemljama članicama koje su u mogućnosti da pozajmljuju sredstva. MMF je do sada „sklopio“ dva aranžmana o pozajmljivanju sredstava sa većim brojem država. To su GAB – Opšti sporazum o pozajmljivanju i NAB – Novi sporazum o pozajmljivanju.

Prihod po osnovu datih zajmova.

Dodatna sredstva od emitovanja Specijalnih prava vučenja (SDR)IZVORI SREDSTAVA MMF-a MMF je organizovan po principu akcionarskog društva (broj glasova svake zemlje u odlučivanju zavisi od uplaćenih sredstava).

Od visine kvote koju je uplatila zavisi i iznos sredstava (visina kredita) koji zemlja može dobiti od MMF-a.

MMF trenutno ima 185 zemalja članica. Pri glasanju radi donošenja odluka uticaj zavisi o udjelu kapitala u fondu. Država sa najvećim glasačkim udjelom su: SAD 16,77%, Japan 6,02%, Njemačka 5,88%, Francuska 4,86% , Velika Britanija 4,86%, Kina 3,66%. Budući da se odluke MMF-a moraju donositi većinom od od 85%, SAD i E v ropska Unija zajednički imaju većinu i sami de facto odlučuju. IZVORI SREDSTAVA MMF-a Uslov za dobijanje kredita od MMF-a je usaglašen program platnobilansnog prilagođavanja (stabilizacioni program) čiji je cilj uklanjanje uzroka koji su zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje platnobilansnog deficita.

Zemlja se „pismom o namjerama“ obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih reformi koje je usaglasila sa MMF-om.

IZVORI SREDSTAVA MMF-a MMF isplaćuje kredit u dijelovima, tj. tranšama, najčešće u četiri tranše (po 25% odobrenog kredita). Isplata tranši je uslovljena sprovođenjem dogovorenih mjera ekonomske politike.IZVORI SREDSTAVA MMF-aPostoji još nekoliko vrsta kredita koje MMF odobrava zemljama članicama:

Stand-by aranžmani. Predstavljaju odobravanje okvirnog iznosa sredstava koji neka zemlja može koristititi u određenom vremenskom periodu u skladu sa potrebama. Dogovorena sredstva su praktično „u pripravnosti“.

Razne vrste „olakšica“. Radi se o vrsti kredita namenjenoj zemljama koje imaju platnobilansne probleme čiji uzrok nije loša ekonomska politika već nepredvidive okolnosti (suša, poplava, nagli skok cijene nafte...).

Krediti za strukturno prilagođavanje najmanje razvijenih zemalja.IZVORI SREDSTAVA MMF-a Značaj koji MMF ima za neku zemlju ne proističe samo od kredita koji ona može dobiti od MMF-a, već i iz činjenice da je postignut dogovor o aranžmanu sa MMF-om preduslov dobijanja skoro svakog zajma na svjetskom finansijskom tržištu. Prvobitni ciljevi MMF-a: Unapređenje međunarodne monetarne saradnje; Omogućavanje širenja i uravnoteženog rasta međunarodne trgovine; Unapređenje stabilnosti kursa; Pomoć u uspostavljanju multilateralnog platnog sistema; Unapređenje zaposlenosti i ekonomskog rasta Stavljanje na raspolaganje resursa članovima koji se nađu u teškoćama sa platnim bilansomNadzor ekonomija: Da bi sačuvao stabilnost i spriječio krize u međunarodnom monetarnom sistemu, MMF vrši preglede nacionalnih, regionalnih i globalnih ekonomskih i finansijskih kretanja putem jednog formalnog sistema, koji je poznat kao nadzor “ Surveillance”. MMF pruža savjete svojim članicama- ohrabrujući ih da usvoje mjere politike koja razvija ekonomsku stabilnost; Smanjuju njihovu ranjivost na ekonomske i financijske krize.Svjetska banka

Svjetska banka predstavlja grupu pet međunarodnih organizacija u čijoj odgovornosti je pružanje finansijske pomoći zemljama u svrhu ekonomskog razvoja i smanjenja siromaštva, te ohrabrenja međunarodnih investicija. Grupa i njoj pridruženi entiteti imaju sjedište u Washingtonu. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE KOJE ČINE SVJETSKU BANKU Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development) Međunarodn o udru ženje za razvoj (International Development Association - IDA) 24.9. 1960.,

Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation - IFC 20.7. 1956, Multilateralna investicijsko garantna agencija- MIGA-Agency 12.4. 1988. Međunarodni centar za rješavanje investicijskih sporova -ICSID 14.10. 1966.

Banka je formalno osnovana 27.12. 1945. nakon međunarodne ratifikacije sporazuma iz Bretton Woodsa. Djelovanje je otpočela 25.6. 1946., a 9.5. 1947. je odobren prvi zajam (250 miliona US$ Francuskoj za poratnu obnovu, u realnom iznosu najveći zajam ikad izdan od banke).

Aktivnosti Svjetske banke su trenutno usmjerene na ekonomski manje razvijene zemlje u poljima kao što su obrazovanje, poljoprivreda i industrija. Zauzvrat se od njih traži da preduzmu političke mjere kojima se, na primjer, suzbija korupcija i promoviše demokratija.

BRETONVUDSKI MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM (1946-1973)Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Međunarodni monetarni fond (IMF) Jula 1944, predstavnici 44 zemlje su se sastali u Bretonvudsu (Bretton Woods, New Hampshire) da ustanove sistem fiksnog deviznog kursa. Rukovođeni međuratnim iskustvom, pokušali su da urede međunarodni monetarni sistem koji bi podržavao punu zaposlenost i stabilnost cijena, dozvoljavajući zemljama da održe spoljnu ravnotežu bez uvođenja ograničenja na međunarodnu trgovinu. Sve valute su imale fiksan devizni kurs prema SAD dolaru, uz nepromenjivu dolarsku cijenu zlata ($35 po unci). Predviđeni su zajmovi zemljama koje imaju deficit tekućeg računa. Ovaj sistem je pozivao na konvertibilnost valuta.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Svjetska banka Na istoj konferenciji je osnovana i druga institucija, Svjetska banka, čiji je zadatak bila obnova porušene privrede, i pomoć ranijim kolonijama da razviju privrednu strukturu. U 1947. je ustanovljen GATT (General Agreement on Tariff and Trade) kao forum za multilateralno smanjivanje trgovinskih prepreka. GATT je bio zamišljen kao preteča Međunarodne trgovinske organizacije (International Trade Organization-ITO) čiji bi ciljevi u oblasti trgovine bili paralelni ciljevima MMF na finansijskom području. ITO nije oformljen već je u 1990-im nastala WTO.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Međunarodni monetarni fond (IMF) Zemlje članice svoje zvanične međunarodne rezerve su držale uglavnom u zlatu i dolarskoj aktivi, i imale su pravo da dolarske holdinge zamene kod FED-a za zlato po zvaničnoj cijeni. Sistem je dakle predstavljao zlatno-valutni standard, sa dolarom kao glavnom rezervnom valutom.

Veliki dio svojih dolarskih rezervi centralne banke su držale u obliku obveznica američkog trezora (U.S. Treasury bills) i kratkoročnih dolarskih depozita, koji nose kamatu i mogu se brzo pretvoriti u keš po relativno niskim troškovima. Devizni kurs između bilo koje dve valute takođe je bio fiksan. U sistemu rezervne valute, zemlja čija je valuta imala takav status nikada nije morala da interveniše na deviznom tržištu. Ako, na primer, postoji N zemalja u svijetu sa N valuta, postoji samo N-1 devizni kurs prema rezervnoj valuti. Ako N-1 zemalja čije valute nisu rezervna valuta fiksiraju svoje devizne kurseve u odnosu na rezervnu valutu, ne preostaje devizni kurs za fiksiranje rezervne valute. Na taj način zemlja rezervne valute nikada ne interveniše niti nosi teret finansiranja sopstvenog tekućeg računa.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Međunarodni monetarni fond (IMF) Ovakav aranžman daje zemlji emitentu rezervne valute privilegovan položaj jer ona može da koristi svoju monetarnu politiku za makroekonomsku stabilizaciju čak i u sistemu fiksnog deviznog kursa. Ekspanzija monetarne ponude zemlje rezervne valute trenutno bi potisla njenu kamatnu stopu ispod nivoa koji preovlađuje u inostranstvu, i prouzrokovala višak tražnje za inostranim valutama na deviznom tržištu. nastavak Da bi sprečile apresijaciju njihovih valuta prema rezervnoj valuti, sve ostale centralne banke u sistemu bi bile primorane da kupuju rezervnu aktivu sa sopstvenim valutama, povećavajući sopstvenu monetarnu ponudu i obarajući sopstvene kamatne stope na nivo koji postoji u zemlji rezervne valute. Autput u svijetu, kao i u domaćoj zemlji, bi porastao poslije kupovine domaće aktive od strane zemlje rezervne valute. Dakle, u ovom sistemu postoji asimetrija. Zemlja rezervne valute ima moć da utiče na sopstvenu privredu, kao i na strane zemlje, koristeći monetarnu politiku.

Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Međunarodni monetarni fond (IMF) Ostale centralne banke su prinuđene da se odreknu monetarne politike kao stabilizacionog sredstva, i umesto toga moraju “pasivno” da uvezu monetarnu politiku centra rezervne valute zbog njihove obaveze da vezuju sopstvene valute za rezervnu valutu. Ova urođena asimetrija rezervnog sistema stavlja ogromnu ekonomsku moć u ruke zemlje rezervne valute, što, na kraju, može dovesti do nesporazuma unutar sistema. Takvi problemi su pomogli da se raspadne posleratni “dolarski standard” 1973. godine.nastavak Ako bi neka zemlja sprovodila ekspanzivnu monetarnu politiku, to bi u ovom sistemu dovelo do trošenja njenih međunarodnih rezervi, i , na kraju, više ne bi bila u stanju da održava fiksni devizni kurs prema rezervnoj valuti. Monetarni rast u SAD bi vodio porastu akumulacije dolara kod stranih centralnih banaka, pa je FED bio samoograničen pri sprovođenju sopstvene monetarne politike , obavezom da zamjeni ove dolare za zlato.

Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Međunarodni monetarni fond (IMF)

Zvanična cijena zlata od 35$ za uncu zlata služila je kao dodatno ograničenje američke monetarne politike, jer bi ova cijena porasla ako bi bila emitovana ogromna količina dolara. Na fiksni devizni kurs se gledalo više nego samo kao oruđe za zavođenje monetarne discipline u sistemu. S pravom, ili pogrešno, međuratno iskustvo je ubijedilo arhitekte IMF da su fleksibilni devizni kursevi bili uzrok špekulativne nestabilnosti i da su nanijeli štete međunarodnoj trgovini. Nakon iskustva Velike depresije iz 1929., vlade su smatrale da je potrebno da se obezbijedi puna zaposlenost.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Ciljevi i struktura IMF Statut IMF je pokušao da obuhvati dovoljno fleksibilnosti koja bi omogućila zemljama da održe spoljnu ravnotežu bez žrtvovanja unutrašnjih ciljeva ili fiksnog deviznog kursa. Dvije glavne karakteristike članova Statuta IMF su pomogle da se ova fleksibilnost pretvori u eksterno prilagođavanje: Olakšice u pozajmicama IMF Kako su funkcionisale ove olakšice? Stupanjem u članstvo nove članice su dobijale kvotu, koja je određivala njihove uplate rezervnom pulu i pravo da povlače sredstva od IMF.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Ciljevi i struktura IMF Kako su funkcionisale ove olakšice? Stupanjem u članstvo nove članice su dobijale kvotu, koja je određivala njihove uplate rezervnom pulu i pravo da povlače sredstva od IMF. Svakih 5 godina kvote se revidiraju. Zemlje su ¼ kvote uplaćivale u zlatu a preostale ¾ u nacionalnoj valuti. Članica je mogla da koristi sopstvenu valutu radi kupovine zlata ili deviza kod Fonda u vrijednosti upisanog zlata. Dalje pozajmljivanje zlata ili deviza (do limita) bilo je moguće uz dodatno nadgledanje makroekonomske politike zemlje zajmoprimca, od strane IMF. Uslovljenost IMF (conditionality) je naziv za nadgledanje politika zemalja članica koje u znatnoj mjeri koriste Fondova sredstva.

Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Ciljevi i struktura IMF Prilagodljivi pariteti. Mada je devizni kurs svake zemlje bio fiksan, on je mogao da se promjeni – devalvacijom ili revalvacijom naspram dolara – ako se IMF složi da se platni bilans zemlje nalazi u stanju “fundamentalne neravnoteže”. Ovaj termin nije bio definisan u Statutu IMF-a, mada je sintagma značila mogućnost zemljama koje su izložene permanentnom padu inostrane tražnje za njihovim proizvodima da se izvuku iz ove situacije. Bez devalvacije, ovakva zemlja bi se našla u zagrljaju visoke nezaposlenosti , rastućeg deficita tekućeg računa, dok nivo domaćih cijena ne bi dovoljno opao da omogući obnavljanje unutrašnje i spoljne ravnoteže.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Ciljevi i struktura IMF Prilagodljivi pariteti.

Devalvacija bi, pak, mogla simultano da poveća zaposlenost i popravi tekući račun, ostavljajući po strani dugotrajne i bolne procese prilagođavanja tokom kojih se međunarodne rezerve u svakom slučaju moraju istrošiti. Imajući u vidu britansko iskustvo precenjene valute poslije 1925, osnivači Fonda su ugradili mogućnost (mada ne čestu) promjene deviznog kursa. Ova fleksibilnost nije postojala za dolar kao rezervnu valutu.Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Konvertibilnost Konvertibilna valuta Statut MMF traži od članica da svoje valute učine konvertibilnim, čim se za to steknu uslovi. Konvertibilna valuta je ona valuta koja se može slobodno menjati za strane valute. Primer : SAD $ i kanadski $ su postali konvertibilni 1945. godine. Kanadski rezidenti koji su imali američke dolare mogli su da ih koriste za kupovinu u SAD, da ih prodaju na deviznom tržištu za kanadske dolare ili da ih prodaju centralnoj banci Kanade, koja je, zatim, mogla da ih proda FED-u (po fiksnom deviznom kursu $/zlato) u zamjenu za zlato. Opšta nekonvertibilnost ekstremno bi otežala međunarodnu trgovinu.

Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Statut IMF-a poziva na konvertibilnost samo u tekućim transakcijama. Eksplicitno su dozvoljena ograničenja na transakcije u finansijskom računu pod uslovom da zemlje dozvole slobodno korišćenje svojih valuta u transakcijama koje se vode u tekućem računu platnog bilansa. (postojao je strah da bi špekulativno međunarodno kretanje kratkoročnog kapitala (“hot money”) moglo ugroziti cilj slobodne trgovine zasnovane na fiksnom deviznom kursu. Većina zapadnoevropskih zemalja nije bila obnovila konvertibilnost svojih valuta do kraja 1958, a Japan je to učinio tek 1964. godine. Bretonvudski sistem i Međunarodni monetarni fond Specijalna pozicija SAD $ u Bretonvudskom (BV) međunarodnom monetarnom sistemu (MMS) i njegova slobodna konvertibilnost doprinijele su da dolar postane međunarodni novac (koristi se za fakturisanje međunarodne trgovine), kao univerzalno sredstvo razmjene, jedinica obračuna i sredstvo čuvanja vrijednosti. Ovaj položaj SAD $ treba da zahvali i jačanju privrede SAD u odnosu na Evropu i Japan. Centralne banke stranih zemalja su pronašle interes da drže svoje međunarodne rezerve u vidu dolarskih hartija od vrijednosti koje nose kamatu.

Unutrašnja i spoljna ravnoteža u Bretonvudskom sistemu Promjenjeno značenje Eksterne ravnoteže U prvim decenijama postojanja BV MMS mnoge zemlje su ostvarile deficite tekućeg računa zbog poslijeratne obnove zemlje. “Nestašica dolara” (prva dekada BV MMS) Glavni spoljni problem zemalja je bio da obezbede dovoljno dolara za finansiranje kupovina u SAD. Maršalov plan (Marshall Plan (1948)) Program dolarskih donacija SAD evropskim zemljama. On je pomogao da se ublaži nestašica dolara.Unutrašnja i spoljna ravnoteža u Bretonvudskom sistemu

Promjenjeno značenje Eksterne ravnoteže Deficit tekućeg računa svake zemlje je bio ograničen otežanom pozajmicom stranih valuta u okruženju velikih ograničenja na transakcije finansijskog računa. U uslovima kada skoro da nije bilo kretanja privatnog kapitala, neravnoteže tekućeg računa su skoro u cjelini morale da se finansiraju posredstvom transakcija zvaničnih rezervi i državnih zajmova. Dakle, deficit tekućeg računa je bio mogućan samo pod pretpostavkom ako je centralna banka bila voljna da smanji svoje devizne rezerve.Unutrašnja i spoljna ravnoteža u Bretonvudskom sistemu Promjenjeno značenje Eksterne ravnoteže Obnavljanjem konvertibilnosti 1958 postepeno se mijenja priroda spoljnih ograničenja: raste obim transakcija na deviznom tržištu, jača međunarodna finansijska integracija, dolazi do ujednačavanja nacionalnih kamatnih stopa. Ipak, većina zemalja je zadržala ograničenja na transakcije u finansijskom računu.Unutrašnja i spoljna ravnoteža u Bretonvudskom sistemu Špekulativni tokovi kapitala i krize Deficiti i suficiti tekućeg računa su dobili na značaju u novim uslovima narasle mobilnosti privatnog kapitala. Zemlje sa velikim deficitom tekućeg računa mogle su biti osumnjičene da imaju “fundamentalnu neravnotežu”, pa su, prema Statutu IMF-a, bile zrele za devalvaciju. Očekivana devalvacija je mogla dovesti do krize platnog bilansa. Zemlje sa velikim suficitom u tekućem računu mogle su se smatrati, iz tržišnog ugla, kandidatima za revalvaciju. Tokom 1960-ih i 1970-ih učestale su krize platnog bilansa.Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Da bismo objasnili problem jedne zemlje (koja nije SAD) u postizanju unutrašnje i spoljne ravnoteže u BV sistemu fiksnih deviznih kurseva, pretpostavićemo da je domaća kamatna stopa R jednaka stranoj kamatnoj stopi R*.R = R* Ovaj okvir će pokazati kako pozicija zemlje, u pogledu postizanja unutrašnje i spoljne ravnoteže, zavisi od nivoa njenog fiksiranog deviznog kursa, E, i njene fiskalne politike. E je cijena dolara u domaćoj valuti Analiza se odnosi na kratak rok jer se pretpostavlja da su nivoi domaćih i inostranih cijena fiksni Pretpostavka je da nema tekuće krize platnog bilansa, tako da nema očekivanja budućih promjena deviznog kursa. Poenta ove pretpostavke je da ukaže na težinu izbora sa kojom se suočavaju kreatori ekonomske politike , čak i pri povoljnim okolnostima.

Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Održavanje unutrašnje ravnoteže Ako su P* i E stalno fiksirani, domaća inflacija zavisi prvenstveno od iznosa domaće agregatne tražnje u privredi, a ne od očekivanja buduće inflacije. Zbog toga, unutrašnja ravnoteža zahteva samo punu zaposlenost (situacija kada je agregatna tražnja jednaka nivou autputa Yf, pri punoj zaposlenosti).nastavak Pretpostavka je da su investicije konstantne.

Uslov unutrašnje ravnoteže je: Yf = C(Yf – T) + I + G + CA(EP*/P, Yf – T) (1)

Instrumenti politike koji utiču na agregatnu tražnju, pa time i na autput, su kratkoročne prirode.

Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Održavanje unutrašnje ravnoteže Fiskalna ekspanzija (rast G ili pad T) stimuliše agregatnu tražnju i dovodi do rasta autputa. Slično tome, devalvacija valute (rast E) pojeftinjuje domaće proizvode u odnosu na one koji se prodaju u inostranstvu, i takođe povećava tražnju i autput. Kreatori politike mogu održavati autput na stabilnom nivou pri punoj zaposlenosti (Yf), pomoću fiskalne politike ili promene deviznog kursa. nastavak Treba imati u vidu da monetarna politika nije instrument politike u režimu fiksnog deviznog kursa. (pokušaj centralne banke da zamjeni monetarnu ponudu kupovinom i prodajom domaće aktive bi doveo do kompenzirajućih promjena deviznih rezervi, čime bi domaća ponuda novca ostala nepromjenjena) Transakcije centralne banke sa domaćom aktivom mogu se koristiti da se promjeni nivo deviznih rezervi, ali ne da se utiče na nivo zaposlenosti i autputa)

Održavanje unutrašnje ravnoteže Kriva na slici 1. pokazuje kombinaciju deviznog kursa i fiskalne politike koja održava konstantnu vrijednost autputa na nivou Yf čime se održava unutrašnja ravnoteža. Kriva ima opadajući nagib zato što devalvacija valute (rast E ) i fiskalna ekspanzija (rast G ili pad T) imaju tendenciju da povećaju autput.Održavanje unutrašnje ravnoteže Da bi autput ostao konstantan, revalvacija valute (koja smanjuje agregatnu tražnju) mora biti uparena sa fiskalnom ekspanzijom (koja povećava agregatnu tražnju). Kriva II pokazuje kako se mora promjeniti fiskalna politika kada se promjeni devizni kurs, da bi se očuvala puna zaposlenost. Desno od krive II fiskalna politika je ekspanzivna više nego što je potrebno za održavanje pune zaposlenosti, što dovodi do prezaposlenosti proizvodnih faktora.Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Održavanje spoljne ravnoteže Na koji način mjere politike utiču na spoljnu ravnotežu privrede? Pretpostavimo da vlada odredi ciljnu vrednost X, za cilj tekućeg računa. Da bi se postigla spoljna ravnoteža, potrebno je da vlada upravlja fiskalnom politikom i deviznim kursom tako da je:

CA(EP*/P, Y – T) = X Pri datom nivou cijena P i P*, porast E pojeftinjuje domaće proizvode i dovodi do poboljšanja tekućeg računa Pad T povećava autput, Y; porast rasploživog dohotka povećava domaću potrošnju na strane proizvode, i pogoršava tekući račun. Slično tome, rast G povećava Y i smanjuje CA.

Opcije politike u Bretonvudskom sistemu

Održavanje spoljne ravnoteže Da bi se tekući račun zadržao na X pri devalvaciji valute, vlada mora da poveća svoje kupovine ili da smanji porez.

Održavanje spoljne ravnoteže Slika 2. pokazuje da je kriva XX, duž koje postoji spoljna ravnoteža, pozitivnog nagiba. Kriva XX pokazuje kolika fiskalna ekspanzija je potrebna da bi suficit tekućeg računa bio na ciljnom nivou X, kada valuta devalvira za dati iznos. Porast E povećava neto izvoz, tekući račun je u suficitu, u odnosu na ciljni nivo X, iznad XX. Slično tome, ispod XX tekući račun je u deficitu u odnosu na ciljni nivo.

Unutrašnja ravnoteža (II), Spoljna ravnoteža (XX), i 4 zone Slika pokazuje koji različiti nivoi deviznog kursa i fiskalne relaksacije određuju zaposlenost i tekući račun. Duž II, autput je na nivou pune zaposlenosti, Yf. Duž XX, tekući račun je na svom ciljnom nivou, X.

Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Politika promene i preusmeravanja potrošnje Tačka 1 (na slici 3) pokazuje da se privreda nalazi u stanju koje priželjkuju nosioce ekonomske politike (stanje unutrašnje i spoljne ravnoteže) Ako je privreda inicijalno izvan tačke 1, potrebna su odgovarajuća prilagođavanja fiskalne politike i deviznog kursa da bi se postigla unutrašnja i spoljna ravnoteža. Politika promjene potrošnje (expenditure-changing policy) Promjena fiskalne politike koja privredu dovodi u tačku 1. Menja se nivo ukupne tražnje u privredi za proizvodima i uslugama.

Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Preusmjeravanje potrošnje (Expenditure-switching policy) Prateća promjena deviznog kursa Ova politika mjenja pravac tražnje, preusmeravajući ga između domaćeg autputa i uvoza. Oba ova procesa su potrebna da bi se postigla unutrašnja i spoljna ravnoteža. Prema Bretonvudskim pravilima, promjene deviznog kursa nisu bile česte. Time je fiskalna politika bila glavno oruđe za postizanje unutrašnje i spoljne ravnoteže. Na prethodnoj slici smo videli da jedan instrument, fiskalna politika, nije dovoljan da se postignu dva cilja politike. Ona se ne može koristiti bez odgovarajućih pravnih odluka. Osim toga, ne može se unedogled povećavati budžetski deficit.Opcije politike u Bretonvudskom sistemu Preusmjeravanje potrošnje (Expenditure-switching policy) Kao rezultat nefleksibilnosti deviznog kursa, nisioci politike su se povremneo susretali sa dilemama.

SAD su bile odgovorne da održavaju dolarsku cenu zlata od $35 za uncu zlata i garantuju da strane centralne banke mogu da konvertuju svoje dolarske holdinge u zlato po toj ceni (to je bilo potencijalno spoljno ograničenje za makroekonomsku politiku SAD).

U praksi, strane centralne banke su bile spremne da drže dolare koje su stekle, jer je dolarska aktiva donosila kamatu, a dolar je bio međunarodni novac par excellence.nastavak Problem poverenja (Robet Trifin) Strani holdinzi dolara su rasli dok nisu nadmašili rezerve zlata SAD-a, a SAD nisu mogle da ih iskupe. Godina 1960. je označena kao kraj “nestašice” dolara i početak perioda obilježenog strahom da će SAD devalvirati dolar prema zlatu. Trifin je predlagao da se MMF transformiše u svjetsku centralnu banku i emituje sopstvenu valutu koja bi zamenila dolar i predstavljala međunarodne rezerve.

U 1966, strane centralne banke i vlade su posjedovale preko 14 milijardi dolara. SAD su imale 13,2 milijardi dolara u zlatnim rezervama, ali samo 3,2 milijarde dolara je bilo na raspolaganju za pokriće stranih dolarskih holdinga. Ostatak je bio potreban da pokrije domaće holdinge.

U 1967. godini članice MMF-a su odlučile da se kreiraju Specijalna prava vučenje (Special Drawing Right (SDR)) vještačka rezervna aktiva SDRs su korišćena u transakcijama između centralnih banaka ali su malo uticala na funkcionisanje međunarodnog monetarnog sistema.

U periodu 1961-1965. godine SAD su bilježile suficit tekućeg računa, pa je strah od velikih konverzija dolara u zlato slabio. Odliv privatnog kapitala iz SAD je uvećavao dolarski dio međunarodnih rezervi, pa je to zabrinulo Kenedijevu i Džonsonovu administraciju. Mnogi ekonomisti smatraju da su paketi ekonomske politike SAD u periodu 1965-1968. doveli do pritiska na sistem fiksnih deviznih kurseva. U 1965. državna potrošnja je počela da raste zbog angažovanja SAD u Vijetnamu. Rasli su i ostali vidovi potrošnje u vezi sa “Velikim socijalnim programom” (slika a na narednom slajdu). Fiskalna ekspanzija nije bila praćena porastom poreza jer je 1966. bila izborna godina. Rezulat je bio rast cijena koji je doveo do smanjivanja suficita tekućeg računa (slike b i c na narednom slajdu).

Prvi signali budućih problema su se javili na tržištu zlata u Londonu. Krajem 1967. i početkom 1968. privatni špekulanti su počeli da kupuju zlato očekujući porast njegove dolarske cijene. Smatralo se da su špekulanti podstaknuti devalvacijom britanske funte iz novembra 1967., ali su snažna monetarna ekspanzija u SAD tokom 1967. i porast inflacije takođe uticali na ponašanje špekulanata.nastavak Nakon velike prodaje zlata od strane FED-a i evropskih centralnih banaka, engleska banka je zatvorila tržište zlata 15. marta 1968. godine.

Dva dana kasnije, centralne banke su oglasile da su oformile dva tržišta zlata, za privatne i zvanične transakcije. Cijena zlata na privatnom tržištu je počela da fluktuira, dok su centralne banke međusobno nastavile da trguju zlatom po zvaničnoj cijeni od 35$ za uncu zlata. Stvaranje dvojnog tržišta zlata je prekretnica Bretonvudskog sistema.

15. avgusta 1971. godine ukinuta je automatska konvertibilnost dolara u zlato (Ričard Nikson). Istovremeno je uvedena taksa od 10% na uvoz proizvoda u SAD, koja će važiti sve dok se ostale zemlje ne dogovore oko revalvacije svojih valuta prema dolaru (ovo je SAD bilo potrebno jer su tokom 1971. imale izraženu unutrašnju i spoljnu neravnotežu – nezaposlenost i deficit tekućeg računa; ovo je moglo da se riješi putem devalvacije dolara, ali to nije bilo lako jer je za to bila potrebna saglasnost svih zemalja da istovremeno revalviraju svoje valute prema dolaru).

U decembru 1971. je dogovoreno novo podešavanje deviznih kurseva – dolar je devalvirao u proseku za 8% prema stranim valutama (Smitsonijanski sporazum); SAD ukidaju uvoznu taksu ali ne obnavljaju zamjenjivost dolara za zlato. Zvanična cijena zlata je porasla na 38$ po unci. Mada je Nikson označio Smitsonijanski sporazum kao “najznačajniji monetarni sporazum u istoriji svijeta”, za manje od 15 mjeseci on je napušten. U februaru 1973. godine je usledio novi špekulativnu udar na dolar (12. februara je izvršena nova devalvacija dolara – 10%, ali su špekulanti i dalje vršili pritisak na dolar).

Evropske centralne banke su 1. marta otkupile oko 3,6 milijardi dolara kako bi sprečile aprecijaciju svojih valuta, nakon čega su zatvorile devizna tržišta. Kada je ponovo otvoreno 19. marta 1973. japanski jen i većina zapadnoevropskih valuta je otpočela fluktuiranje prema dolaru. Mada se u tom trenutku ovo smatralo pruivremenim rešenjem za ogromna špekulativna kretanja kapitala, ispostavilo se da je ovo bio kraj fiksnih deviznih kurseva, i početak novog perioda u međunarodnim monetarnim odnosima. Većina razvijenih zemalja je prešla na režim fluktuirajućeg deviznog kursa, dok su mnoge zemlje u razvoju nastavile sa vezivanjem svoje valute za dolar.

Ubrzavanje američke inflacije kasnih 1960-ih je predstavljalo svjetski fenomen. To je ubrzalo rast inflacije u Evropi. Kada je zemlja rezervne valute ubrzala svoj monetarni rast, jedan od efekata je bio i automatski porast monetarnog rasta i inflacije u inostranstvu. Makroekonomska politika SAD kasnih 1960-ih doprinela je padu bretonvudskog sistema početkom 1973. godine.

Na grafikonu (na narednom slajdu) možemo videti pomjeranje dvije krive ako pratimo šta bi se desilo ako bi nominalni devizni kurs opao proporcionalno porastu cijena P*. U tom slučaju, realni devizni kurs EP*/P bi ostao nepromjenjen (pri datom nivou P), a privreda bi imala unutrašnju ili spoljnu ravnotežu.

Ukoliko vlada ne preduzme nikakve mjere, prezaposlenost vrši pritisak na rast domaćih cijena, a ovaj pritisak postepeno pomjera dvije krive nazad na njihovu originalnu poziciju. Pomjeranje krivih se završava kada P dostigne P*. U ovoj fazi, realni devizni kurs, zaposlenost i tekući račun su na svojim inicijalnim nivoima, tako da se tačka 1 ponovo nalazi na poziciji unutrašnje i spoljne ravnoteže. Način da se izbjegne uvozna inflacija je da valuta revalvira (da se smanji E) i pomjeri u tačku 2. Revalvacija trenuto dovodi do obnavljanja unutrašnje i spoljne ravnoteže, bez domaće inflacije, koristeći nominalni devizni kurs da se ponište efekti rasta P* na realni devizni kurs. Samo je potrebno da se primjeni politika preusmeravanja potrošnje na porast P*. Porast domaćih cijena do koga dolazi u slučaju da izostane revalvacija domaće valute, zahtjeva rast domaće monetarne ponude, zato što se cijene i monetarna ponuda kreću proporcionalno na dug rok.

Intervencija domaće centralne banke na deviznom tržištu može zaustaviti ovaj rast. Pošto domaći autput i cijene rastu poslije porasta P*, realna ponuda novca se smanjuje i realna tražnja za novcem raste. Da bi se spriječio rezultirajući pritisak na domaću kamatnu stopu zbog aprecijacije valute, centralna banka mora da kupi međunarodne rezerve i poveća domaću ponudu novca. Na ovaj način, inflatorna politika koju sprovodi zemlja rezervne valute se prelijeva na ponudu novca u stranoj zemlji.

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM POSLIJE 1973. GODINE

Posijle 1973. godine dolazi do značajnog osciliranja deviznih kurseva, a pitanje koordinacije ekonomskih politika postaje sve češća tema međunarodnih finansija. Međunarodni monetarni sistem više uvažava tržišne principe formiranja deviznog kursa. Međunarodna koordinacija ekonomskih politika se ostvaruje u okviru grupe najrazvijenijih zemalja G-7. Rast cijena nafte i recesija 1974-1975 (u oktobru 1973. izbio je rat između Izraela i Arapskih zemalja). Protestujući protiv SAD i Holandije koje su podržale Izrael, Arapske zemlje su uvele embargo na isporuke nafte ovim dvema zemljama. U strahu od kolapsa, razvijene zemlje kupuju naftu u rezerve, a OPEC zemlje podižu cijenu nafte sa oko 3$ prije rata na 12$ po barelu do marta 1974. godine. U svijetu dolazi do nove pojave – stagflacija (kombinacija stagnacije autputa i visoke inflacije)

Zbog velikih fluktuacija deviznih kurseva, vlade razvijenih zemalja su 1975. održale sastanak u Rambujeu (prvi u seriji godišnjih ekonomskih skupova lidera vodećih razvijenih zemalja). Upućen je poziv MMF-u da u svoj statut ugradi realnost fluktuirajućih deviznih kurseva. Zemlje su se dogovorile da se suprotstave prevelikim oscilacijama deviznih kurseva.nastavak Kao odgovor na odluke iz Rambujea, direktori MMF-a su se sastali januara 1976. u Kingstonu, Jamajka, i donijeli Sporazum sa Jamajke (ovim sporazumom se prihvata rukovođeno plivajući kurs i ukida zvanična cijena zlata). Zemljama je dozvoljeno da samostalno izaberu režim deviznog kursa, ali im se savetuje da sprovode makroekonomsku politiku koja stimuliše privredni rast i održavanje cijena i da izbegavaju “… manipulisanje deviznim kursevima … kako

bi se stekla konkurentska prednost u odnosu na druge zemlje” (Član IV Statuta). MMF će vršiti nadgledanje politike deviznog kursa zemalja da li su u saglasnosti sa ovim smjernicama.

U aprilu 1978. godine se uočavaju efekti Sporazuma iz Jamajke Jedna od inicijativa za koordinaciju ekonomske politike poslije I naftnog šoka je potekla na sastanku u Bonu održanom 1978. godine. Na ovom sastanku, SAD su insistirale da se Njemačka i Japan pridruže SAD u sprovođenju ekspanzivne fiskalne politike sa ciljem da se pogura svjetska privreda iz recesione faze. Ove zemlje su prihvatile da slijede SAD kao “lokomotivu” svjetskog privrednog rasta. Proljeće 1979.g. – drugi naftni šok (cijene nafte su porasle sa 13$ po barelu iz 1978 na skoro 32$ po barelu u 1980. Ponovo se razvija stagflacija u zemljama uvoznicama nafte.

Septembar 1985 – “Placa sporazum – Plaza agreement” kojim se interveniše da bi se sprečio pad dolara. Sastali su se predstavnici grupe G-5 (SAD, Francuska, Velika Britanija, Nemačka i Japan). Dogovorena je koordinacija centralnih banaka u cilju smanjenja vrijednosti dolara prema nemačkoj marki i japanskom jenu. Sledećeg dana, nakon objavljivanja ovog dogovora, dolar je znatno izgubio na vrijednosti, a ova tendencija je nastavljena tokom 1986. i u prvom dijelu 1987. godine, jer su SAD održavale niske kamatne stope.nastavak Krajem 1986. godine, devizni kurs dolara je postao predmet neslaganja između zemalja. SAD su još uvek imale veliki deficit tekućeg računa. Suočeni sa protivljenjem drugih zemalja da prihvate politiku promene potrošnje (expenditure-changing politiku), lideri SAD su krenuli da obnove spoljnu ravnotežu pomoću politike preusmeravanja potrošnje (expenditure-switching politika) kroz dalju deprecijaciju dolara.

Lideri ostalih industrijskih zemalja su bili zabrinuti zbog smanjene konkurentnosti njihovih izvoznih industrija, pa je za njih bilo prihvatljivije da SAD svoju neravnotežu rešavaju smanjivanjem potrošnje pomoći restriktivne monetarne i fiskalne politike. Obnovljeni su napori između zemalja na planu saradnje u sprovođenju politike deviznog kursa, pa je 22. februara 1987. godine održan sastanak u Luvru (Pariz). Ministri finansija i guverneri centralnih banaka grupe G-5 plus Kanada su izdali saopštenje u kome se pledira stabilizacija nominalnih deviznih kurseva na nivou za koji se smatra da je “konzistentan sa fundamentalnim ekonomskim faktorima”, uključiv i zahtjev za postizanje opšte spoljne ravnoteže.nastavak U neobjavljenom sporazumu su utvrđene granice fluktuiranja koje će se braniti intervencijama na deviznom tržištu. Pošto sporazum nije bio objavljen, vjerovalo se da su granice fluktuiranja utvrđene na nivou +/- 5% oko kursa DM 1,8250 za dolar i ¥ 153,50 za dolar. Kursevi nedelju dana prije ovog sporazuma su bili: DM 2,750 za dolar i ¥ 250 za dolar.

Nema ubjedljivih dokaza da je sporazum iz Luvra uspio da stabilizuje devizne kurseve. Pad berze u oktobru 1987 imao je za rezultat da je FED kao svoje primarne ciljeve postavio proizvodnju, zaposlenost i stabilnost cijena, a da je stabilnost deviznog kursa bila manje značajna.

Poslije oktobra 1987 su uvedeni novi ciljevi politike deviznog kursa (tajno), ali su centralne banke napustile ove ciljeve početkom 1990-ih.Iskustva posle 1973? Autonomija monetarne politike Fluktuirajući devizni kursevi su omogućili veće međunarodne razlike u stopama inflacije. Zemlje sa većom inflacijom su imale slabije valute od svojih suseda sa nižom inflacijom. Na kratak rok, efekti promjena monetarne i fiskalne politike su se prenosili preko nacionalnih granica u sistemu fluktuirajućih kurseva.

Iskustva posle 1973? Poslije 1973, centralne banke često intervenišu na deviznom tržištu u cilju promjene vrijednosti valute. Zašto su centralne banke nastavile da intervenišu iako nisu imale nikakvu formalnu obavezu na to? Da bi se stabilizovao autput i nivo cijena kada dođe do poremećaja Da se spriječe oštre promjene međunarodne konkurentnosti sektora čijim se proizvodima trguje Monetarne promjene imaju znatno veće kratkoročne efekte na realni devizni kurs u režimu fluktuiranja nominalnog deviznog kursa nego u sistemu fiksnog kursa. nastavak Period poslije 1973 prije se označava kao “prljavo fluktuiranje” nego kao “čisto fluktuiranje”, jer centralne banke intervenišu na diskrecionoj osnovi i nastavljaju da drže strane devizne rezerve. Odbrana fluktuiranja navodi da centralnem bankama nebi bilo potrebno da drže devizne rezerve, mada su između 1972. i 1999. međunarodne rezerve industrijskih zemalja porasle po vrijednosti od 113 milijarde $ na 755 milijardi dolara.

Iskustva poslije 1973? Simetrija Međunarodni monetarni sistem nije postao simetričan poslije 1973. godine. Centralne banke su nastavile da drže devizne rezerve i intervenišu na deviznom tržištu. Aktuelni sistem fluktuirajućih deviznih kurseva je na izvjestan način sličan asimetričnom sistemu rezervne valute, koji je bio u osnovi Breton Vudskog sporazuma (McKinnon). Na primjer, intervencije izvan SAD u cilju usporavanja rasta dolara poslije 1979. su dovele do monetarne kontrakcije u inostranstvu bez simetričnog porasta monetarne ponude u SAD. Asimetrija je doprinijela produbljivanju recesije

Iskustva poslije 1973? Devizni kurs kao automatski stabilizator Iskustva dva naftna šoka su pokazala prednosti fluktuirajućih deviznih kurseva. oslabila je kontrola kretanja kapitala , što je dovelo do snažnog rasta globalne finansijske industrije i omogućilo zemljama da ostvare veće koristi od intertemporalne trgovine. Posledice fiskalne ekspanzije u SAD posle 1981 pružaju pomešane dokaze o uspehu fluktuirajućih deviznih kurseva.

Nakon aprecijacije dolara poslije 1981 došlo je do smanjivanja inflacije i ekonomskog oporavka. Ova aprecijacija je pomogla da se prenesu efekti fiskalne ekspanzije u SAD u inostranstvo, ali je pogoršan položaj američke poljoprivrede, koja nije imala direktne koristi od povećanja budžetske potrošnje.

Iskustva poslije 1973? Destabilizujuće špekulacije Fluktuirajući devizni kursevi su doveli do većih dnevnih oscilacija. Pitanje da li su oscilacije deviznih kurseva na kratak rok bile preterane je kontroverzno i zahtjeva produbljena istraživanja. U dužem roku, kretanje deviznih kurseva se uglavnom slagalo sa fundamentalnim promjenama monetarne i fiskalne politike, a njihovo globalno kretanje nije bilo rezultat destabilizujućih špekulacija. Iskustvo sa fluktuirajućim deviznim kursevima ne podržava stav da je arbitrarno kretanje deviznih kurseva moglo dovesti do pogoršanja inflacije i deprecijacije valute.

Iskustva poslije 1973? Međunarodna trgovina i investicije Kretanje kapitala je znatno poraslo posle 1973 pošto su zemlje smanjile ograničenja na kretanje kapitala. U slučaju većine zemalja, tokovi međunarodne trgovine su porasli nakon prelaska na fluktuirajuće devizne kurseve. Razvijeni su finansijski derivati koji su pomogli da se u trgovini izbegnu rizici deviznog kursa (neki ekonomisti ističu da to košta i utiče na trgovinu kao i porast transportnih troškova, te da bi rast međunarodne trgovine bio veći u režimu fiksnih kurseva; rast trgovine posle 1973 ne podržava ove stavove). Uticaj fluktuirajućih deviznih kurseva na trgovinu zamagljuje postojanje transnacionalnih kompanija (mnoge od njih su proširile svoje proizvodne operacije posle 1973). Iskustva poslije 1973? Koordinacija politike Fluktuirajući devizni kursevi, sami po sebi nisu unapredlili koordinaciju međunarodne politike. Dok je problem “osiromašenja suseda” ponekad bio problem, nema dokaza da je on iščezao u alternativnom režimu deviznog kursa. (u režimu fiksnog kursa, zemlje uvek mogu jednostrano da devalviraju svoju valutu u cilju postizanja nacionalnih ciljeva). Rezultati neformalne ciljne zone u Sporazumu iz Luvra ukazuju na širok raskorak između dogovora o deviznom kursu i stvarne politike koordinacije.

Da li je fiksni devizni kurs rešenje za većinu zemalja? Održavanje fiksnih deviznih kurseva na duži rok zahtjeva striktnu kontrolu kretanja kapitala. Pokušaj fiksiranja deviznih kurseva bi se suočio sa nedostatkom kredibiliteta i bio bi kratkog vijeka.

U takvim uslovima, fiksni kursevi ne bi doveli do koristi koje ističu njihove pristalice.Pravci reformi Iskustvo fluktuiranje ne daje potpunio pravo onima koji unaprijed kritikuju ili brane ovaj sistem deviznih kurseva. Jedna lekcija iz prošlosti je da nema tog sistema deviznih kurseva koji će dobro funkcionisati kada ne postoji međunarodna ekonomska saradnja. (globalno utavnotežena i stabilna politika je pretpostavka za uspješno funkcionisanje bilo kog međunarodnog monetarnog sistema). Tekući predlozi za reformu međunarodnog monetarnog sistema se kreću od elaboriranih ciljnih zona za dolar do obnavljanja fiksnog kursa i uvođenja jedinstvene svjetske valute.nastavak Pošto zemlje nisu spremne da se odreknu autonomije fluktuirajućeg kursa dolara, malo je vjerovatno da je moguća neka od ovih promjena. Veće konsultacije između nosilaca ekonomske politike industrijskih zemalja mogle bi da unaprede karakteristike sistema plivajućih deviznih kurseva. Koordinacija zemalja u okviru grupe G 20 (London, februar 2009) u uslovima savremene finansijske i ekonomske krize to potvrđuje.

Finansijske krize u Post Bretonvudskoj eri Kriza dugova Trećeg svijeta (1982) Meksička valutna kriza (1995) Azijska kriza (1997/1998) Kriza ruske rublje i brazilskog reala (1998) Kriza u Argentini (2001/2002) Finansijska kriza u SAD (2008)

Fiksni versus fluktuirajući devizni kursFluktuirajući devizni kurs Autonomija monetarne politike Prilagoðavanje platnog bilansaEvropska banka za rekonstrukciju i razvoj

Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj

Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (EBRD-European Bank for Reconstruction and Development) osnovana je 15. aprila 1991 godine sa sjedištem u Londonu, u cilju olakšavanja tranzicije sedam centralno-planskih ekonomija bivših socijalističkih republika (Bugarska, Čehoslovačka, Mađarska, Poljska, Rumunija, SSSR i SFRJ) na tržišnu ekonomiju. Najveći dio njenih sredstava usmjerava se na zajmove za privatizaciju. Uslov za njihovo korišćenje je poštovanje „ljudskih prava“, razvijanje višepartijske „demokratije“, izgradnja pravne države i tržišna orijentacija. Članice EBRD su 62 zemlje. Evropska centralna banka

Evropska centralna banka je institucija koja je nadležna za Evropsku monetarnu politiku.

Osnovana je ugovorom iz Mastrihta,kojim je i pokrenut postupak stvaranja monetarne unije kao nadgradnje unutrašnjeg tržišta EU. Glavni razlog njenog osnivanja bilo je stvaranje monetarne unije s jedinstvenom valutom evrom. Države koje su ušle u monetarnu uniju prenijele su ovlašćenja nad monetarnom politikom na evropski nivo,pa je zadatak kreiranja i sprovođenja zajedničke monetarne politike pripao Evropskoj centralnoj banci. http://www.ecb.int

FINANSIJSKE INSTITUCIJEFinacijski sistem mora doprinijeti ubrzanom razvoju privredeElementi financijskog sistema su:

finansijska tržišta, finansijske institucije i finansijski instrumenti

FINANCIJSKE INSTITUCIJE Veliki broj – različite organizacije koje obavljaju finansijske poslove i vrše usluge Veliki problemi oko klasifikacije - različiti pojmovi - financijske institucije i financijski posrednici Često se koristi podjela na 2 velike grupe: I – DEPOZITNE - Depoziti - najvažniji izvor sredstava II – NEDEPOZITNE – dominiraju drugi izvori

FINANSIJSKE INSTITUCIJE Ponekad se u finansijske institucije uključuju i: Berza, Klirinške kuće, Udruženja brokera, Rejting agencije I - Centralna banka (centrala monetarno-finansijska institucija) II - Depozitne institucije – Banke, štedne institucije i ostale institucije III – Ugovorne fin. ins. - osiguravajuća društva i penzioni fondovi IV – Investicione – investicione kompanije i fondovi V - Čisto posredničke fin. ins.– berzanski posrednici (brokeri, dileri, market mejkeri, specijalisti…)DEPOZITNE FINANCIJSKE INSTITUCIJE DEPOZITI – najvažniji izvor – pasiva DEPOZITI – tuđi novac DEPOZITI – mogu se povući ZATO JE NEOPHODNA SUPERVIZIJA I KONTROLA 1) CENTRALNA BANKA 2) BANKE- Različitih formi, oblika i poslovne orjentacije 3) ŠTEDNE INSTITUCIJE - Štedne i kreditne asocijacije (udruženja, zadruge) i kreditne unijeCENTRALNA BANKA Najvažnija financijska institucija 2 grupe uloga:

1) Makroekonomske za sprovođenje monetarno kreditne i devizne politike - Stabilnost - cijena, privređivanja, kursa, kamate - Emisija novca 2) Mikroekonomska - kontrola funkcioniranja financijskih institucijaOSNOVNE FUNKCIJE 1) EMISIONA FUNKCIJA - emisija novčanica, novca i kredita 2) PROVOĐENJE MJERA KREDITNO- MONETARNE POLITIKE 3) REGULISANJE I SUPERVIZIJA BANAKA 4) ODRŽAVANJE VANJSKE LIKVIDNOSTI 5) POSLOVI ZA RAČUN DRŽAVE 6) OSTALO1. Emisija novčanica, novca i kredita Prva funkcija centralnih banaka-preko zavoda za štampanje novca druga funkcija-emitovanje primarnog novca tako što odobrava kredite poslovnim bankama ili od njih kupuje nedospjela potraživanja Tako održava potrebnu količinu novca u opticaju i veličinu kamatnih stopa na FTCitat prof. Dugalića: “Emisiona banka je banka svih banaka, od izuzetnog značaja za sprovođenje monetarne i kreditne politike, stabilnosti nacionalnog novca i kretanje deviznog kursa, pa samim tim i djelovanje cjelokupnog finansijskog sistema”.2. Sprovođenje mjera kreditno-monetarne politike Vema važna funkcija od koje zavisi monetarna i ukupna privrdna aktivnost Do 70-tih god. XX vijeka nije bila važna funkcija Danas vema važna funkcija veliki broj ciljeva: Posticanje privrednog rasta- obezbjeđenje stabilnosti finansijskog sistema Stabilnost kamatnih stopa i sprečavanje pojave finansijskih kriza Stabilnost deviznog tržišta-usklađenost odnosa ponude i tražnje Stabilnost cijena-suština je u sprečavanju inflacije Zaštita od sistemskog rizika- kroz nadležnosti na segmentu tržišta novca Doprinos razvoju finansijskog sistema

Istrumenti za sprovođenje mjera kreditno monetarne politike A-Operacije na otvorenom tržištu B-Politika obaveznih rezervi C-Eskontna politika D-Politika aktiviranja i dezaktiviranja depozita

Istrumenti za sprovođenje mjera kreditno monetarne politike A-Operacije na otvorenom tržištu Centralna banka se pojavljuje kao kupac i prodavac određenih državnih HoV ekspanziona politika-kupovina hartija od vrijednosti-povećanje likvidnosti banaka

restriktivna politika- prodaja hartija od vrijednosti-smanjenje novca u opticaju odnosno likvidnosti

B-Politika obaveznih rezervi Suština je u utvrđivanju osnove i stope izdvajanja banaka iz svog depozitnog potencijala u korist obaveznih rezervi kod CB Povećanjem stope obaveznih rezervi je signal monetarno-kreditne restriktivne politike Smanjivanjem stope obaveznih rezervi povećava se kreditni potencijal poslovnih banaka, samim tim se povećava nivo novčane mase a samim tim i mogućnost novog kreditiranja C-Eskontna politika Sastoji se u određivanju visine eskontnih (diskontnih) stopa i uslova za odobravanje kredita na toj osnovi (tzv. reeskont) gdje se definišu parametri visina kredita rok trajanja namjena kredita itd. Uslučaju da centralna banka provodi ekspanzivnu politiku ona će obarati nivo eskontnih stopa - posledica povećanje uzimanja kredita Ukoliko je cilj smanjenja novca u opticaju centralna banka će povećati nivo eskontne stope i povlačiti kredite

D-Politika aktiviranja i dezaktiviranja depozita Pojam dezaktiviranja depozita znači njihovo povlačenje u smislu uvođenja različitih ograničenja u smislu korištenja slobodnih sredstava. Često korištena u bivšoj SFRJ kako bi se ograničio uvoz Aktiviranje depozita znači ukidanje ograničenja na njihovo slobodno korišćenje3.Regulisanje i supervizija rada banaka Funkcija u okviru koje centralna banka reguliše i vrši kontrolu rada banaka i drugih finansijskih institucija Regulativa podrazumjeva niz zakonskih i podzakonskih akata za nesmetano funkcionisanje banaka CB može da vrši licenciranje banaka, davanje odobrenja za njihov rad, zahtjevanje visokih standarda poslovanja, davanje saglasnosti za izbor direktora,sprečavanje različitih manipulacija i ukazivanje na problematične banke. Za ukazivanje na problematične banke postoji tehnika koja se zove CAMEL. Riječ je o akronimu koji u svom značenju sadrži pet bitnih parametara za kontrolu banaka: C - Capital – Kapital banke A - Assets – Kvalitet aktive M - Management – Menadžment banke, odnosno upravljački tim E – Earnings – Prihodi, odnosno potencijal za ostvarenje dobiti, i L – Liquiditi - LikvidnostVažnost zdravlja banaka Banke su veoma kontrolisane i regulisane finansijske institucije, a zdrave banke su značajne zato što: su sposobne da privlače nove deponente i obezbjeđuju dovoljan iznos kredita predstavljaju mjesto za privlačenje manjih štediša obezbjeđuju pretvaranje novca u kredite

4.Održavanje spoljne likvidnosti CB je veoma angažovana na deviznom tržištu gdje ostvaruje ciljeve devizne politikekao što su:

normalno obavljane platnog prometa obezbjeđenje međunarodne likvidnosti zemlje održavanje ravnoteže platnog bilansa održavanje stabilnosti deviznog kursa upravljanje deviznim rezervama praćenje i kontrola obavljanja poslova sa inostranstvom otplata dugova itd.5.Obavljanje određenih poslova za račun države Različiti kreditni i fiskalni poslovi Svi poslovi su strgo regulisani zakonom države Npr. upravljanje nacionalnim dugom i neki drugi poslovi od javnog interesa

6.Ostali poslovi Pomoć pri održavanju likvidnosti ostalih učesnika na FT, posebno banaka politika selektivnog kreditiranja određenih regiona, sektora, aktivnosti ili privrednih subjekata poslovi u vezi održavanja rezervi plemenitih metala, tzv. zlatna politika obezbjeđenje adekvatnih podataka, informacija i različitih ekonomskih istraživanjaUloga CB u razvoju FT Emisija kvalitetnih HoV koje su atraktivne za ostale učesnike Operacijama na otvorenom tržištu, gdje se može pojaviti u ulozi kupca ili prodavca već emitovanih HoV (FI) čime povećava broj transakcija i obim prometa. Banka mora biti nezavisna i samostalna u svom radu Da prihvata međunarodne standarde kontroleBANKE Pojam banke i osnovni ptincipi poslovanja banke. Bankaska struktura i vrste banaka. Aktivnost banaka na finansijskim trištima.Pojam banke i osnovni ptincipi poslovanja banke.

Najznačajnija grupa depozitnih FI Etimološki pojam banka vodi od latinske riječi “banca” što znači “klupa ili sto za razmjenu novca”. Korijeni savremenih banaka – srednji vijek sjever Italije, mada Elemente bankarskih poslova imamo još u antičkoj Grčkoj i rimu,(mjenjački poslovi)

Šta je to banka ? Dva pristupa klasično shvatanje banke novije svatanje bankeKlasično shvatanje banke Banka je FI koja do sredstava dolazi putem prikupljanja depozita kako bi kasnije odobravala kredite.

Logika – više depozita više kredita Banka obavlja i druge poslove: plaćanja , davanja garancija i sl. Suština poslovanja banke je da kamata na odobrene kredite bude veća od kamate koje banka plaća svojim deponentima

Poslovanje banke ima i određene rizike. Jedan od najveći je da deponenti počnu masovno da povlače svoje depozite. Zato postoje određene rezerve da banka može biti likvidna u svakom trenutku tj. sposobna da izvrši naloge svojih klijenata. Novije shvatanje banke

Poslednjih 20 godina uloga banke se znatno promjenila. Razlog: tokovi internacionalizacije i globalizacije povećanje broja finansijskih usluga podizanje nivoa konkurencije tehničko-tehnološki razvoj pojava velikog broja inovacija itd... U bankarske poslove ulazi sve veći broj drugih Fi i imamo novi pojam-nebankarska banka

Nestanak klasičnih banaka “Umiranje” klasičnih banaka koje smo poznavali. Potreba podizanja efikasnosti finansijskog tržišta Subjekti kojima su potrebna sredstva traže brže i jeftinije izvore. Sami deponenti imaju širu lepezu investicionih alternativa Banke danas Dans su banke veoma složene FI koje nude široku lepezu Fi namjenjenu vrlo širokoj kategoriji privrednog i društvenog života Klasične usluge: funkcije plaćanja: bez gotovinski gotovinski polugotovinski domaći platni promet međunarodni platni promet štednja krediti upravljanje gotovinom (cahs manegement

Novi spektar usluga Funkcija osiguranja (imovine i lica) Brokerska funkcija i funkcija investicionog bankarstva Funkcija povjerenika- upravljanja imovinom, davanja jemstva ili garancija Davanje finansijskih savjeta

Finansirabje kupovine opreme na lizing Prodaju planova penzionog osiguranja Zaštitu od rizika itd.

Bankarska struktura i vrste banaka Veoma različita SAD 10.000 banaka Njemačka i Francuska par stotina Japan oko 100-tinu Srbija oko 50 BiH (21+10)=30 Federacija+RS Švajcarska 5 banakaSpisak banaka u Republici Srpskoj Balkan Investment Bank a.d.     Bobar banka a.d.                        NLB Razvojna banka a.d. Banja Luka VOLKSBANK a.d. Banja Luka Hypo Alpe-Adria Bank a.d. Komercijalna banka a.d. Nova banka a.d. UniCredit Bank a.d. Banja Luka Pavlović International Bank a.d. IEFK banka a.d.

Spisak banaka u Republici Srpskoj (stanje na dan 24.02.2010.godine)Federacija BiH BOR Banka d.d. Sarajevo Bosna Bank International d.d. Sarajevo   FIMA banka DD Hercegovačka banka d.d. Mostar   Hypo Alpe Adria Bank d.d. Mostar   I ntesa Sanpaolo Banka d.d Investiciono-komercijalna banka d.d. Zenica Komercijalno-investiciona banka d.d. V.Kladuša   NLB Tuzlanska banka d.d. Tuzla   POSTBANK BH DD   Privredna banka Sarajevo d.d. Sarajevo ProCredit Bank Sarajevo   Raiffeisen Bank d.d. BiH   Razvojna banka Federacije BiH   Sparkasse Bank dd   Turkish Ziraat Bank Bosnia d.d. Sarajevo Una banka dd Bihać   UniCredit Bank d.d. Mostar   Union banka d.d. Sarajevo   Vakufska banka d.d. Sarajevo  

Volksbank BH d.d.    Faktori koji utiču na bankarsku strukturu Ekonomija obima- M$A Tehnološke inovacije Regulativne promjeneNajveće banke u svijetu Industrial & Commercial Bank of China China Construction Bank Bank of China HSBC JP Morgan Chase Mitsubishi UFJ Financial Banco Santander Goldman Sachs Wells Fargo Bank of Communications

Pet najvećih banaka u SAD-u

Citibank, Bank of America , HSBC Bank USA , Wells Fargo Bank i J.P. Morgan Chase Podjela banaka prema uslugama Individualno bankarstvo Institucionalno bankarstvo Globalno bankarstvoIndividualno bankarstvo

poslovi sa stanovništvom hipotekarni poslovi poslovi sa kreditnim karticama kreditiranje kupovine potrošnih dobara studentske kredite usluge pojedincima oko investiranja u HoV

Ukratko sve usluge namjenjene sektoru stanovništva Institucionalno bankarstvo poslovi finansiranja nefinansijskih privrednih organizacija finansijskih organizacija (druge banke, osiguravajuće kompanije itd.) i državnih agencija

Globalno bankarstvo

Veliki broj aktivnih i pasivnih bankarskih poslova usmjerenih ka međunarodnom tržištu.

Vrste banaka Postoji veliki broj različitih vrsta banaka kao što su: komercijalne, poslovne ivesticione razvojne regionalne granske i tome slično Prema uslugama koje pružaju postoje dvije velike grupe Komercijalne InvesticioneKomercijalne

Poslovi kreditiranja privrede i stanovništva Poslovi platnog prometa i drugi klasični bankarski poslovi

Investicione banke Banke koje su specijalizovane za poslove sa hartije od vrijednostiV Britanija i Njemačka - podjela Veliko-veleprodajno bankarstvo Orjentisano prema privredi i velikim poslovima Malo-maloprodajno bankarstvo orjentisano prema širokim slojevima stanovništva

V. Britanija još jedna podjela komercijalne-kliring banke trgovačke banke itdAktivnosti banaka na finansijskom tržištu U mnogim zemljama svijeta-banke najznačajnije finansijske institucije kako u razvijenim zemljama tako i u zemljama u tranziciji. Aktivnost na prikupljanju sredstava Aktivnosti na plasiranju sredstava Aktivnosti na pružanju usluga iz oblasti investicionog bankarstva1.Aktivnosti na prikupljanju sredstava Prikupljanje različitih vrsta depozita po viđenju na osnovu tekućih i žiro računa štednih, oročenih i sl. Depoziti se skupljaju od: stanovništva privrede

države i njenih organa i od ino subjekata

Pored depozita pasivu izvora sredstava mogu činiti i ostali izvori sredstava: Kreditni izvori- različite pozajmiceod centralne banke od drugih banaka ili putem emisije dužničkih hartija Sopstvene izvore tj. akcijski kapital i akumulirani dobitak

Bankarski poslovi Uzimanje depozita i drugih oblika pozajmica Odobravanje kredita Finansiranje lizing aktivnosti Usluge transfera sredstava Izdavanje i administriranje sredstava plaćanja Izdavanje garancija Trgovanje za sopstveni račun i za račun klijenata instrumentima tržišta novca devizama finansij. fjučersima i opcijama devizama i kamatnim instrumentima HoV

Bankarski poslovi - nastavak Učestvovanje u emisiji i servisiranju emisijeHoV Savjetodavne usluge u vezi sa emisijom HoV i kreiranje adekvatne strukture kapitala Brokerski poslovi sa novcem Portfolio menadžment i savjetovanje Čuvanje hartija od vrijednosti Usluge davanja kreditnih referenci i kreditne istorije Usluge sigurnosnih depozita i kastodi usluge

2.Aktivnosti na plasiranju sredstava Krediti su najvažniji dio aktive banke-kreditiranje je poslovna misija banaka Krediti za nekretnine – zemlju, kuću, stanove itd Kredite finansijskih institucija-drugim bankama, osiguravajućim kompanijama, finansij. kompan. itd Kredite za poljoprivredu- ratarstvo,voćarstvo, stočar. Komercijalne i industrijske kredite- kupovina zaliha, sirovina, plaćanje poreza, itd. Potrošačke kredite- za kup. automobila, bijele tehnike, namještaja, čamaca, jahti, itd. Finansiranje kupovine na lizing-opreme, mašina, mehanizacije, transportnih sredstava, itd. Razno- sve što nepripada gore navedenom

Aktivnosti na pružanju usluga iz oblasti investicionog bankarstva

Druga velika grupa koju banke pružaju Usluge investicionog bankarstva su: davanje savjeta – konsalting pomoć oko pripreme registracionih izvještaja i objavljivanje prospekata za javnu ponudu hartija od vrijednosti usluge pokroviteljstva emisije plasman emisije garantovanje emisije otkup emisije

Funkcije bankarskih menadžera Upravljanje likvidnošću-uskladiti priliv i odliv sredstava Upravljanje pasivom- prikupljanje sredstava, privlačenje novih deponenata, emisije različitih vrsta finansij. instrumenata Upravljanje aktivom-u smislu odobravanja kredita i drugih plasmana da se obezbjedi što veći prinos Upravljanje adekvatnošću kapitala- voditi računa o strukturi aktive i pasive kako bi se izbjegli mnogi riziciTendencije koje pogađaju poslovne banke Smanjivanje uloge komercijalnog bankarstva i rast takozvanog univerzalnog bankarstva Povećanje međunarodne dimenzije poslovanja što dovodi do rasta nivoa konkurencije i širenja spektra usluga Konvergencija u finansijskom sektoru- ulazak banki u druge oblasti (penzije,osiguranje, investicije, konsalting), deregulacioni tokovi Velika koncentracija finansijske moći (M&A) Tehničko-tehnološke inovacije