Elias Reynaldo Ajata Rivera
AYMAR JAKHUNAKA: SARÄWISAMP LAQHAK JAKHT’ASIÑÄNI
Elias Reynaldo Ajata Rivera1
AYMAR YATIQAÑA
CH’UMST’A
Aka qillqatanxa, aymar jakhunak jasak yatiqañxatwa qhanancht’araktan. Ukatakixa, aymar markan saräwipampiw sarantataraki kunattix janiw aymar arxa yaqha amuyumpi yatiqksnati, anqa amuyunakampi yatiqasaw jan sumx yatintatakarakiti. Nayraqatax, kawkïr amuyunakassa jakhunaka yatichañatakix apnaqañäni, ukarakiw qhanancht’ata. Ukxaruxa, jan khithis armasiñapäki uka jakhunakamp phuqhantañ pusi k’uchumpiw uñacht’ayataraki. Niy ukjam arsxasax, juk’at juk’ataw jakhunakax uñakipataraki. Janiw jakhunakax mä khuskhakipkiti, yaqhipax pusi jakhunipxiwa, yaqhipasti kimsani payani ukhamapxarakiwa; ukatwa, sum yatiqañatakix, aka jakhunakakax tam tam sartayataraki. Sapa tamatakiw qhanancht’äwinakax utjaraki; uka pachparakiw, sapa kastatakis amuyt’ayiri jakhunakax utjaraki. Jan ullir jila kullakanakar jan p’iq muytayañatakix, sumäñatwa qhanancht’ataraki; jisk’a jamuqanakampi, waljpacha jakhunakampi, kamachinakampi. Wakisir kamachinak yatiqxasax, juk’amp jach’a jakhunakaw uñacht’ayataraki; phisqha jakhuni, suxta jakhuni ukhamanaka. Tukuyañatakix, arunakar salla arsunaka apaqañxatwa arsutaraki; ukhamat, kawkïr jakhunakarus salla arsunakxa apaqsna, kawkïrinakarus janiraki, ukatsa arsutaraki. Uka pachpa chiqanakanxa, nayrïr laphinakan uñacht’ayat jakhunakas mayamp arst’atarakiwa, wakiski uka chiqanakat salla arunaka phiskhurasa. Ukhamatwa, aka qillqatampix aymaranakan saräwisamp arusampix purapat mä sapa amta qhanstayañatak waqaychata, jila-kullakanakasan askipataki.
Wakisir arunaka: Aymara, jakhunaka, yatiqaña, yatichaña, aymar saräwi.
QALLTA
5520 maranxa,2 Museo de Etnografía y Folklore uksa tuqunxa, mä qillqataw uñacht’ayatäna. Uka yatxatäwinxa –saräwisampiw aymar arux yatichxaña– sasaw sawiyatarakïnxa. Ukjatpachxa, kunjamsa sapa yatichäwix sartayatäspa ukxatwa amuykipt’atäskaraki. Janiw jasakiti uka lupïwinak thakhinakasarjam sartayañaxa kunattix anqa amuyunak p’iqisat jaqsuñax ch’amakirakiwa.
1 AJATA RIVERA, Elias Reynaldo jilatax Pakajaqi Jach’a Suyun yuririwa, AYMAR YATIQAÑA tamankiriwa, Pata Markankir Jach’a Yatintañ Utanw (UPEA), Arumpit Arunakampit Yatxatañ Thakhit mistsuwiyi ukjamarakiw “Consejo Universitario” (HCU) Irpirjam p’iqincht’awiyi. Maysa tuqutx, UPEAn Arumpit Arunakampit Yatxatañ Thakhi (http://eliasreynaldo.blogspot.com) sata “blog” uksanwa qillqt’atanakap uñacht’ayaraki. Qillqt’an chiqapax [email protected] ukawa.2 Anqa markan pacha tupupanxa, 2012 uka mararakispawa.
Lingüística e Idiomas UPEA
Ukhamïpanxa, jichhax jakhunak jasak yatiqañatakiw lup’ïwinakax qhanstayanitaraki. Ukatakix, markasan utjki uka thakhinakarjamarakiw sartayata. Taqpach thurxasiri amuyunakatxa, akïrinakarakiw jakhunaka yatichañatakix wali askipxi:
-Tama amuyur sapa amuyut sipans nayr yäqaña-Jilïrinakar yäqaña -Phuqhacht’asiña
Juk’amp sum amuyañatakix, qhanancht’añaw wakisiraki. Ayllunakasanpin markanakasanpinx uraqix taqininkiwa– sasaw Luis Sosax saraki (2012, 50 u.); uk uñxatasax –jiwasatakix, mä sapa jaqix janiw juk’amp yäqatakiti jan ukax markawa– saraksnawa. Estermann yatxatirix niy pachprakwa arsu “el ser humano como chakana celebrativa predilecta ‘refleja’ el universo […], no como individuo, sino como colectividad, como grupo básico” (2011, 220 u.) sarakiwa. Ukhamïpanx, uka kikiparakiw jakhunak yatichañatakix jach’at qalltañax wakisi; ukhamat, jisk’a jakhunakar tukuyañax juk’amp jasakirakïni.
Maysatxa, saraksnawa: markanakasanxa jilïr jaqinakarux wali yäqatawa, sullkïrinakax janiw jupanakarux aynisipxañapakiti. Ukas kikiparakiw, jakht’asiñatakix jilïrit sullkar puriñasaraki. Jichhürunakax, aka jiwasan thakhinakas jan sum amuyktan ukatwa jan jasak yatiqirinakax yatiqapkiti, yaqhipax yamakis aymar aru yatiqañs amirayasxapxiwa; yatichirinakaw ukham aka muxsa arusxa uñisiyaskaraktan, anqa thakhinakampi yatichtan ukata. Uk sum amuyañatakix, John Ledezman qillqatap aytasirakiñäni, jupax “la manera de hablar es la manera de pensar, los rastros filosóficos y cosmovisionales son representados en los signos lingüísticos y en la sintaxis correspondiente a los mismos” (2010, 183 u.) sarakiwa. Ukhamax janiw yaqha thakhimpi yatichañax ancha askikiti kunattix aymar arusax aymar lupïwitwa t’aqaqtat sarantaski, wakisiw chikt’ata sarantapxañapa.
Estermannan (2011, 141 u.) qillqatapanx, –suni jaqinakax mayj mayjakasinsa phuqhacht’asipxiwa– sarakiwa. Ukhamïpanxa, jakhunakax janiw kikipakipkiti jan ukasti sapa mayaw mayj mayjapxi; ukhamaxa, yatiqañatakix jach’a jakhunakaruw jisk’a jakhunakamp phuqhacht’añäni. Ukhamata, uka mayj mayja jakhunakax, jupanakpur phuqhacht’asis, yaqha jakhunak uñstayapxarakini. Ukham lurasax aymar amuyunakampirakiw phuqhaskaraktan, jilïr jakhunakaruw sullkanakamp phuqhacht’añäni. Jiwas taypinxa, jakhunak yatichañatakixa, yatichirinakax juk’at qalltasax waljaruwa tukuyañ yatipxi; yaqhipax yamas walja laphinakwa qillqsuyapxaraki, qhipharust janiw suma yatiqatas utjkarakiti, inamayakiw ukhams qillqayataraki. Jiwasan thakhinakasampix, ukax janiw munasxiti, mä juk’alla amuyt’ayasax, kawkïr jakhsa qillqantxaksnawa.
Chiqpachansa, aymar arus ukham saräwisamp yatiqasax, yäparuwa sartaskaraktan. Chinahuanca jilax ukxatx sistuwa “La conquista y la colonización, no solo conquistaron el territorio del Qullasuyu, también conquistaron y colonizaron la lengua aymara” (2012, 20 u.). Ukhamaxa, mayni markanakamp kikipat uñjasxañasatakixa, uka anqa amuyunak jaqurpayxañaw wakisi (Alavi, 2011, 58 u.). Aymar arusax janiw nayra pachanakjam uka amuyunakar chinkatat jikxataskaspati.
Aka chiqa tukuyañatakix, saraksnawa: nayra pachanakax yaqhip jakhunakasax yaqha sutinipxataynawa, yaqha markanakamp jikthaptasaw uka sutinakax turkakiptawiyarakitayna,
Elias Reynaldo Ajata Rivera
jichhax uñt’ktan ukar puriñkama. Jichha pachaxa maya (1), paya (2), kimsa (3), pusi (4), phisqha (5), suxta (6), paqallqu (7), kimsaqallqu (8), llätunka (9), tunka (10) uka sutinakampiw uñt’araktan; ukampirus nayraxa maya (1), paya (2), kimsa (3), pusi (4), qallqu (5), mä qallqu (6), pä qallqu (7), kimsa qallqu (8), llätunka (9), tunka (10) ukham uñt’atapxarakitaynawa. Jan pantjayañatakix, jichha jakhunakampiw aka qillqatxa sarantayarakiñäni; ukhamarus, janiw nayra jakhunakasatxa armasiñasakiti, amthapiñas wakisirakiwa.
¿KUNANAKAKIS AYMARAT JAKHT’ASIÑATAKIX MUNASI?
a) Wakisir Jakhunaka
Juk’amp patanxa, niy sisxtanwa, janiw walja jakhunakax yatiqañ munaskiti jan ukasti akïrinakakiw sum yatiñasa, akanakampixa kawkïr jakhsa arsuksnawa:
1.000 Waranqa100 Pataka10 Tunka9 Llätunka8 Kimsaqallqu7 Paqallqu6 Suxta5 Phisqha4 Pusi3 Kimsa2 Paya (pä)1 Maya (mä)
b) Phuqhantañ Pusi K’uchu
Jach’a jakhunaka qhanstayañatakix, aka pusi k’uchurukiw phuqhantaña, ukham lurasax yatiqañas jasakirakiwa. Uñxatasaxa amuyaraksnawa, pusi chiqawa phuqhantañatakix utji; ukhamaxa pusi jakhuni jakhunakwa akampix arst’araksna. Ukampirus, janiw ukatakiki akax askikiti jan ukasti kimsa jakhuninak yatichañatakis pä jakhuninak yatichañatakis wali khusarakiwa. Phuqhantkasaxa, kupituqux janiw ch’usa qhipartañapakiti, uksax phuqhantatapiniñapawa, ch’iqatuqux ch’usas qhipartaskaspawa. Qhiph sisktan ukatx amtasipiniñäni. Aka pusi k’uchunxa, pusi jakhunakaw utjaraki (waranqa, pataka, tunka, -ni), ukanakax janiw kunalaykus turkasipkarakispati:
_____ waranqa _____ pataka _____ tunka _____ni
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Lingüística e Idiomas UPEA
PUSI JAKHUNI JAKHUNAKA
Pusi jakhuni jakhunak arst’añatakix, sapa ch’usa chiqanakaruw phuqhantaña. Ukatatxa, jakhunakan sutinakapamp pusi k’uchun uñstir arunakampiw arsuña, ch’iqat qalltasa kupir tukuyañkama. Qillqt’añatakix, sapa sutiw mayanakat yaqhaqtat uskt’añaraki, ukampirus qhipha jakhux “-ni” k’ila arur lip’katataw qillqantañaraki:
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwi:
Mä qawqha jakhunakamp uñakipt’añäni:
__8_ waranqa __7_ pataka __5_ tunka __2_ni
8.752 = Kimsaqallqu waranqa paqallqu pataka phisqha tunka payani
__4_ waranqa __5_ pataka __6_ tunka __9_ni
4.569 = Pusi waranqa phisqha pataka suxta tunka llätunkani
__3_ waranqa __5_ pataka __6_ tunka __2_ni 3.562 = Kimsa waranqa phisqha pataka suxta tunka payani
__7_ waranqa __6_ pataka __9_ tunka __1_ni
7.691 = Paqallqu waranqa suxta pataka llätunka tunka mayani
KIMSA JAKHUNI JAKHUNAKA
Aka jakhunak qhanstayañatakix, qhipa kimsa ch’usa chiqanakakiw phuqhantxaña, janiw “waranqa” arut nayrankki uka ch’usa chiqax phuqhantañaxiti, janirakiw uka arusa arsuñaxiti:
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Elias Reynaldo Ajata Rivera
Uñacht’äwi:
Yaqha jakhunakamp juk’amppach yatintañäni:
____ waranqa __6_ pataka __5_ tunka __9_ni
659 = Suxta pataka phisqha tunka llätunkani
____ waranqa __5_ pataka __5_ tunka __2_ni
552 = Phisqha pataka phisqha tunka payani
____ waranqa __4_ pataka __5_ tunka __8_ni
458 = Pusi pataka phisqha tunka kimsaqallquni
____ waranqa __9_ pataka __9_ tunka __4_ni
994 = Llätunka pataka llätunka tunka pusini
PÄ JAKHUNI JAKHUNAKA
Kimsa jakhuni jakhunak uñjasax, kunjams pä jakhuninak lursna ukx niy amuyxpachatanwa. Ukhamïpanxa, mä juk’akiw qhanancht’añax wakisxaraki. Chiqpachansa, nayrankir ch’usa chiqanakax janiw phuqhantañaxiti, qhipha payïri chiqanakakiw apnaqañax wakisxi:
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwi:
Lingüística e Idiomas UPEA
Juk’amp amuyañatakix, akïr jakhunakamp arst’añäni:
____ waranqa ____ pataka __4_ tunka __6_ni
46 = Pusi tunka suxtani
____ waranqa ____ pataka __3_ tunka __5_ni
35 = Kimsa tunka phisqhani
____ waranqa ____ pataka __7_ tunka __2_ni
72 = Paqallqu tunka payani
____ waranqa ____ pataka __9_ tunka __5_ni
95 = Llätunka tunka phisqhani
Aka chiqakamaxa, jakhunakax kunjamas qhanstayaña ukxatwa qhanancht’araktan. Jichhaxa, kunjamas yaqhipa jakhunakax arst’aña ukxatrakwa qillqt’añäni.
PAYA JAKHUN ARST’ÄWIPA
Paya (2) jakhuxa janiw mä khuskhaki taqichiqan arsuñäkiti. “Waranqa”, “pataka” ukhamarak “tunka” arunaka nayraqatanx, “pä” jisk’aptayat sutipaw apnaqaña; “-ni” k’ila aru nayraqatansti, “paya” phuqhat sutipaw uskt’añaraki:
Pä Paya
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwi:
Elias Reynaldo Ajata Rivera
Yaqha jakhunakanxa, nayrïr jakhus kikipakirakiw luraña. Nayrankir kimsa chiqan uñstchi ukjasti, “pä” uka aruw ukankañapa; qhiphä ukansti “paya” uka aruraki, kamisti patanx sisktan ukas pachpaki:
__2_ waranqa __5_ pataka __2_ tunka __9_ni
2.529 = Pä waranqa phisqha pataka pä tunka llätunkani
__5_ waranqa __2_ pataka __8_ tunka __2_ni
5.282 = Phisqha waranqa pä pataka kimsaqallqu tunka payani
____ waranqa __5_ pataka __2_ tunka __9_ni
529 = Phisqha pataka pä tunka llätunkani
____ waranqa __2_ pataka __4_ tunka __5_ni
245 = Pä pataka pusi tunka phisqhani
____ waranqa ____ pataka __2_ tunka __5_ni
25 = Pä tunka phisqhani
____ waranqa ____ pataka __5_ tunka __2_ni
52 = Phisqha tunka payani
MAYA JAKHUN ARST’ÄWIPA
Pusi k’uchun kimsa nayrïr chiqanakapanxa, maya (1) jakhux janiw arsuñäkiti; “waranqa”, “pataka”, “tunka” arunakakiw chiqak arsxañaraki; ukampirusa, “-ni” k’ila aru nayraqatankki ukapachax arsuñarakiwa, ukatakix “maya” uka aruw apnaqañasa:
Janiw arsuñäkiti Maya
Lingüística e Idiomas UPEA
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwi:
Juk’amp suma amuyañatakix, aka jakhunakamp uñxatt’añäni:
__1_ waranqa __8_ pataka __9_ tunka __1_ni
1.891 = Waranqa kimsaqallqu pataka llätunka tunka mayani
__5_ waranqa __1_ pataka __1_ tunka __8_ni
5.118 = Phisqha waranqa pataka tunka kimsaqallquni
____ waranqa __1_ pataka __6_ tunka __4_ni
164 = Pataka suxta tunka pusini
____ waranqa __5_ pataka __1_ tunka __6_ni
516 = Phisqha pataka tunka suxtani
____ waranqa ____ pataka __6_ tunka __1_ni
61 = Suxta tunka mayani
____ waranqa ____ pataka __1_ tunka __7_ni
17 = Tunka paqallquni
MURUQ’UN ARST’ÄWIPA
Nayrïr laphinakanxa, janiw muruq’u (0) jakhutxa arsktanti. Yaqhip pankanakanxa, aka jakhurux “ch’usa” sutimpiw uñt’apxaraki. Kunäpasaya, aka jakhux janiw kunalaykus jach’a jakhunak arskasax arsuñakiti; “waranqa”, “pataka”, “tunka”, arunakax mur’uqur arkapki ukapachax janirakiw arsuñakiti; “-ni” k’ila arusti uka pachparaki, ukampirus yaqhip pachax uñstaskarakispawa, ukxatx arsuniskarakiñäniwa. Ukhamax, akhamakiw phuqhantañ pusi k’uchux tukxaraki:
Elias Reynaldo Ajata Rivera
Muruq’ux janiw arsuñäkiti,janirakiw aka jakhuru arkki uka arusa arsuñäkiti
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Jichhaxa, wakisirakiw jakhunaka uñakipt’aña.
a) Taypir muruq’unakani jakhunaka
Niy sisxtanwa, muruq’unakax janiw arsuñäkiti; ukhamax, taypinkki uka muruq’unakx janiw kamskañänisa. Aka qhanancht’awix, pusi jakhuni, kimsa jakhuni jakhunakatakikiw waliraki. Ukax sañ muniwa, janiw pä jakhuninakatakix aka kamach yatiñax munaskarakiti:
__5_ waranqa __0_ pataka __0_ tunka __8_ni
5008 Phisqha waranqa kimsaqallquni
__6_ waranqa __0_ pataka __5_ tunka __7_ni
6057 Suxta waranqa phisqha tunka paqallquni
__2_ waranqa __7_ pataka __0_ tunka __9_ni
2709 Pä waranqa paqallqu pataka llätunkani
____ waranqa __4_ pataka __0_ tunka __3_ni
403 Pusi pataka kimsani
____ waranqa __1_ pataka __0_ tunka __9_ni
109 Pataka llätunkani
b) Muruq’ur tukuyirinaka: muruq’ut mä sapa mayja jakhumpi qalltirinaka (waranqanaka, patakanaka, tunkanaka)
Aka chiqan, suma yatiqañaw wakisiraki, jan jutir yaqha jakhunakamp pantjasiñataki. Ukhamïpanxa, waranqanakampit patakanakampit tunkanakampitakwa arsurakiñäni. Nayrïr jakhunakas kikipakirakiw aka jakhunakax luraña, muruq’umpi arktir arupampix janiw arsutañapakiti:
__9_ waranqa __0_ pataka __0_ tunka __0_ni
9.000 = Llätunka waranqa
Lingüística e Idiomas UPEA
__5_ waranqa __0_ pataka __0_ tunka __0_ni
5.000 = Phisqha waranqa
____ waranqa __3_ pataka __0_ tunka __0_ni
300 = Kimsa pataka
____ waranqa __2_ pataka __0_ tunka __0_ni
200 = Pä pataka
____ waranqa ____ pataka __6_ tunka __0_ni
60 = Suxta tunka
____ waranqa ____ pataka __4_ tunka __0_ni
40 = Pusi tunka
c) Muruq’ur tukuyirinaka: mur’uqut pä yaqha jakhuni kimsa yaqha jakhuni jakhunaka
Akïri jakhunakaxa muruq’un “phuqhantañ pusi k’uchupx” t’unjapxiwa kunalaykutix qhipankiri “-ni” k’ila arux mun jan mun arsuñawa. Aka k’ila aru nayraqatanx muruq’urakiw ukankañapa, jan ukhamakchi ukasti janiw aka kamachimpi lurañasakiti, nayrïr kamachinakampiw sartañasaraki. Juk’a arunxa, akhamwa pusi k’uchxa apnaqañasaraki:
Paya jan ukax kimsa Janiw muruq’ut mayja jakhunaka arsuñäkiti
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwinaka:
__6_ waranqa __4_ pataka __3_ tunka __0_ni
6.430 = Suxta waranqa pusi pataka kimsa tunkani
__5_ waranqa __0_ pataka __8_ tunka __0_ni
5.080 = Phisqha waranqa kimsaqallqu tunkani
____ waranqa __4_ pataka __9_ tunka __0_ni
490 = Pusi pataka llätunka tunkani
____ waranqa __2_ pataka __3_ tunka __0_ni
Elias Reynaldo Ajata Rivera
230 = Pä pataka kimsa tunkani
Aka qhanancht’awixa, pusi jakhuni kimsa jakhuni jakhunakatakikiw askiraki, janiw pä jakhuninakatakixa qhananchañax munaskiti. Akjakamaw, taqi kamachinakax uñacht’ayataraki, janiw kunas qhanancht’añax wakisxiti. Akjakam uñacht’ayat kamachinakampix kawkïr jakhsa arst’xaksnawa, jisk’a jakhunakat qalltasa wali jach’a jakhunakar puriñkama. Jichhaxa, aka yatiqt’at kamachinakampiw sinti jach’a jakhunakxat qhanancht’arakiñäni.
SUXTA JAKHUNI, PHISQHA JAKHUNI JAKHUNAKA
Aka kasta jakhunakatakixa, kamisti lurañ yatiqktan ukhamakirakiw luraña. Suxta jakhuni jakhunakatakixa, nayraqatax nayrïr kimsa jakhuw arst’añaraki; ukatxa uka jakhux pusi k’uchun nayrïr ch’usa chiqaparuw apañaraki; ukxarus pusi jakhuni jakhukaspas ukhamakirakiw lurxañasaraki. Phisqha jakhuni jakhunakatakixa, nayrïr pä jakhwa qhanstayañasa; ukatatsti, suxta jakhuni jakhunakas kipkakirakiw lurxaña:
LURT’IRI: Jiwas pachpan lurt’ata
Uñacht’äwi:
Yaqha jach’a jakhunak qhanstayañäni:
_658_ waranqa __5_ pataka __6_ tunka __4_ni
Lingüística e Idiomas UPEA
658.564 = Suxta pataka phisqha tunka kimsaqallquni waranqa phisqha pataka suxta tunka pusini
_906_ waranqa __2_ pataka __3_ tunka __5_ni
906.235 = Llätunka pataka suxtani waranqa pä pataka kimsa tunka phisqhani
_235_ waranqa __2_ pataka __4_ tunka __8_ni
235.248 = Pä pataka kimsa tunka phisqhani waranqa pä pataka pusi tunka kimsaqallquni
_56_ waranqa __8_ pataka __9_ tunka __4_ni
56.894 = Phisqha tunka suxtani waranqa kimsaqallqu pataka llätunka tunka pusini
_13_ waranqa __8_ pataka __0_ tunka __6_ni
13. 806 = Tunka kimsani waranqa kimsaqallqu pataka suxtani
_30_ waranqa __6_ pataka __1_ tunka __4_ni
30.614 = Kimsa tunka waranqa suxta pataka tunka pusini
SALLA ARSUNAK APAQAÑA
Aymar aru qillqirinakaxa pä t’aqaruwa jaljtapxi, mayninakaxa –arunakan qhipa salla arsunakapax apaqañawa– sapxiwa, yaqhanakasti –janiw kunas apaqañakiti, pachpar qhiparañapawa– sapxarakiwa. Jiwasaxa janiw uka t’aqanakan tuqisïwiparux mantkaraksnati kunattix saräwisanx janiw ukhamax utjañapakiti. Ukampirus, uka t’aqanakan amuyunakapax janiw jan walipkarakiti jan ukasti phuqhacht’asipxarakiwa. Aka qillqatanxa, janiw ukatuqitx arskañaniti jan ukasti aliqakiw mä juk’ qhanancht’askaraktan.
Jichhaxa, jakhunakan salla arsunakap apaqañxat qhanancht’añaw wakisiraki, kunjamtï arskasax qhanstayktan ukhamañapataki. Pä tamaruwa jakhunakxa jaljarakiñäni: salla arsunak apaqayasirinakampi jan apaqayasirinakampi:
Aka jakhunakanx, qhipa salla arsunakaw chhaqhtayxaña
Elias Reynaldo Ajata Rivera
1.000 Waranqa 1.000 Waranq100 Pataka 100 Patak10 Tunka3 10 Tunk 9 Llätunka 9 Llätunk8 Kimsaqallqu 8 Kimsaqallq7 Paqallqu 7 Paqallq
6 Suxta5 Phisqha4 Pusi Aka jakhunakanx,3 Kimsa janiw kunas chhaqhtayañakiti2 Paya (pä)1 Maya (mä)
Mä jakhun salla arsup phiskhurañax janiw kawkha chiqans luraskarakispati; salla arsu apaqañatakix, mä jakhuxa nayraqatankañapawa jan ukasti taypinkañapawa, janiw qhipankirirux apaqksnati. Akhamwa nayrïr laphinakan lurktan uka jakhunakax, salla arsunak apaqxatatx, arst’asirakispa:
8.752 = Kimsaqallq waranq paqallq patak phisqha tunk payani 659 = Suxta patak phisqha tunk llätunkani46 = Pusi tunk suxtani2.529 = Pä waranq phisqha patak pä tunk llätunkani1.891 = Waranq kimsaqallq patak llätunk tunk mayani5008 = Phisqha waranq kimsaqallquni9.000 = Llätunk waranqa6.430 = Suxta waranq pusi patak kimsa tunkani
Suxta jakhuni, phisqha jakhuni jakhunakanx, taypinkir “-ni” k’ila arurux ,qhipa salla arsupx apaqañarakiwa, “-ni” k’ila arux qhipankkï ukjakiw jan kunas apaqañakiti:
658.564 Suxta patak phisqha tunk kimsaqallqun waranq phisqha patak suxta tunk pusini56.894 = Phisqha tunk suxtan waranq kimsaqallq patak llätunk tunk pusini
TUKUYA
Aka qillqatanx, saräwisamp jakhunak yatiqt’añw uñacht’ayaraktan. Yaqhip yatxatirinakax –aymar saräwinakax kunatakirak walisti– sasaw jisk’achañ thakhinakasarux yatipxaraki. Ukham arsurinakarux, kunjamsa jiwasan amuyusamp sarantsna, ukrakwa unacht’aytan. Jiwasax aymaranakjamax janiw saräwinakasx aliq ukhamak amtañasakiti jan ukax waqaychañasawa, taqi yatinakasan ch’iqintayasa.
Ukham thakhisamp yatiqasax, juk’am laqarakiw yatinttan. Janiw juk’at qalltktanti, jach’at qalltasax juk’ar puriñax jasakixiwa. Aka qillqat uñxatasax, kawkïr jakhsa aymarat arsxakiraksnawa, ukatwa aka yatxatatasax wali askiraki. 3 Tunka mayanit (11) tunka llätunkankamax (19), janiw aka jakhur salla arsux apaqañäkiti.
Lingüística e Idiomas UPEA
Maysa tuqutxa, aymar jakhunak arsuñax janiw ch’amakiti jan ukasti jiwasaw yaqha anqa amuyunakamp yatiqas ch’amar tukuytan. Jichhürunakax, jila-kullakanakasax jakhunakasx armasiñak munxapxaraki; ukampirus, akan uñacht’ayata kamachinakampix waranqa waranqanakkamaw4 jakht’asiraksna. Uka pachparakiwa, mayja jakhunaksa qhanstayaraksna: jalja jakhunaka, siqi jakhunaka, sapa patakan jisk’a jakhunakapa, juk’ampinaka. Ukhamaxa, yatiqktan uka jakhunakawa taqi kasta jakhunak apnaqañatakix yatiñ munasiraki.
¡ J a l l a l l a A y m a r M a r k a !
QILLQATANAKA
AJATA, Elias (2013). Las lenguas nativas frente al español. En Lingüística Boliviana 3 (65-78). El Alto: Universidad Pública de El Alto/Instituto de Investigaciones Lingüísticas y Postgrado.
ALAVI, Zacarías (2011). La lengua aymara en el siglo XXI pasado, presente y futuro de la lengua aymara. En: Memorias ¡er Congreso de Lingüística e idiomas en el Marco de la Intra e Interculturalidad del Estado Plurinacional de Bolivia (pp. 43-67). El Alto: UPEA.
CHINAHUANCA, Hilarión (2012). Lengua y cosmovisión cosmosociolingüística aymara. En: Memorias II Congreso Nacional Lingüística e Idiomas (pp. 19-32). El Alto: UPEA.
ESTERMANN, Josef (2011). Filosofía andina, sabiduría Indígena para un mundo nuevo (2da ed.). La Paz: Instituto Superior Ecuménico Andino de Teología.
LEDEZMA, John (2010). Bilingüísmo vivo: propuesta para la reestructuración de la lógica de las naciones de habla jaqe aru. En: Memorias I Congreso Nacional sobre Contacto Lingüístico (pp. 183-194). El Alto: UPEA/Carrera de Lingüística e Idiomas.
SANTANDER, Edmundo (2007). Aymar arus yatiqañäni, fundamentos básicos del aprendizaje aymara (2da ed.). La Paz: s.e.
SOZA, Jorge (2012). El discurso de la “cosmovisión andina”, una lectura marxista del “mundo andino”. La Paz: El Viejo Topo.
4 Waranqa waranqax aka jakhurakiwa: 1.000.000
Recommended