MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Mbrojtja Ndërkombëtare e Lirive Dhe Të Drejtave Të Njeriut
PĂ«rgatiti: pUQa
DR. GJYLIETA MUSHKOLAJ
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE ELIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIU T 1
Një historik i shkurtër i të drejtës ndërkombëtare
E drejta ndërkombëtare moderne filloi të zhvillohej me lindjen e shteteve nacionale në Evropë, atëherë kur idetë bazë për territorin dhe jurisdikcionin nacional ishin themeluar. Juristi i shquar holandez, Hugo Grotius (1583-1645), nga shumë autorë, me të drejtë konsiderohet si një ndër figurat më të rëndësishme që e ka bërë artikulimin e parimeve të së drejtës ndërkombëtare. Në veprën madhështore Prolegomena për të Drejtën e Luftës dhe të Paqes (1625), ai kishte nënvizuar se marrëdhëniet midis shteteve duhej të rregulloheshin, duke theksuar:
âKam parĂ« se nĂ« gjithĂ« botĂ«n e krishterĂ« njĂ« papĂ«rgjegjĂ«si nĂ« luftime, pĂ«r tĂ« cilĂ«n gjĂ« madje edhe kombet mĂ« barbare do tĂ« turpĂ«roheshin. LuftĂ«rat fillonin me pretekste triviale, ose fare ma pretekst, dhe zhvilloheshin pa iu pĂ«rmbajtur asnjĂ« ligji, tĂ« perĂ«ndisĂ«, ose njerĂ«zorâ.2
Idetë e tij u bënë gurëthemel i sistemit ndërkombëtar të vendosur meTraktatin e Vestfalias (1648), me të cilin iu dha fund luftës tridhjetëvjeçare. Me atë traktat u krijua një strukturë e shteteve sovrane me pozitë formalisht të barabartë.
1 Ky kapitull i doracakut kërkon njohje akademike të mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave
tĂ« njeriut. PĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim, literaturĂ« bazĂ« nĂ« gjuhĂ«n shqipe qĂ« preferohet tâa konsultoni Ă«shtĂ«: Z. Gruda, MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E RĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT, Libri I â III, PrishtinĂ«, 20072
Tekstin integral mund tâa gjeni nĂ« faqen e bibliotekĂ«s Lonang:h tt p ://www.lona n g .c o m /e x li b ris/ g r o tius/ g r o- 1 0 0 . h tm
1071
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
E drejta ndërkombëtare ka lindur nga nevoja e shteteve që të bashkëpunojnë me njëra tjetrën, dhe nevoja për bashkëpunim rritej me rritjen e bashkëpunimit midis shteteve dhe rritjen kontakteve të rregullta midis tyre.
Kontakti mĂ« i hershĂ«m qĂ« shtetet e kishin me njĂ«ra tjetrĂ«n ishte kur ato i dĂ«rgonin pĂ«rfaqĂ«suesit e vet nĂ« shtetin tjetĂ«r â me fjalĂ« tĂ« tjera kur u vendosĂ«n marrĂ«dhĂ«niet diplomatike. Rasti tjetĂ«r kur shtetet vĂ«nin kontakt, ishte kur ato ishin nĂ« luftĂ« me njĂ«ra tjetrĂ«n. Nevojiteshin rregulla pĂ«r tĂ« rregulluar komunikimin e kĂ«tillĂ« dhe ato rregulla pĂ«r tĂ« cilat vet shtetet pajtoheshin, ishin fillet e ndĂ«rtimit tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. Si rrjedhojĂ«, artikulimet mĂ« tĂ« hershme tĂ« tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare ishin normat qĂ« reflektonin zakonet e shteteve, e qĂ« sot njihet si e drejtĂ« zakonore ndĂ«rkombĂ«tare.Martti Koskenniemi, profesori i dalluar finlandez i tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, e jep njĂ« pasqyrĂ« praktike tĂ« ndryshimeve qĂ« ndodhĂ«n nĂ« shek. XIX:
âQĂ« nga Kongresi i VjenĂ«s, i vitit 1814â15 dhe rĂ«nia e Napolonit, marrĂ«dhĂ«niet midis fuqive Evropiane nuk ndĂ«rtoheshin mĂ« mbi kĂ«rkesĂ«n e njĂ« fuqie pĂ«r primat, por mbi kĂ«rkesĂ«n pĂ«r ruajtjen e balancit tĂ« fuqisĂ«, tĂ« garantuar me procedura tĂ« komplikuara juridike dhe aleanca. Siç e shihnin bashkĂ«kohanikĂ«t EvropĂ«n si njĂ« âsistemâ tĂ« komuniteteve tĂ« pavarura dhe tĂ« barabarta, (nĂ« vend tĂ« respublica Christiana) ata filluan tĂ« pranojnĂ« se parimet udhĂ«heqĂ«se nevojitej tĂ« jenĂ« neutrale dhe objektive, qĂ« do tĂ« thotĂ« ligjore.â3
E drejta ndërkombëtare, si në kuptim të përmbajtjes, ashtu edhe sipas numrit të pjesëmarrësve, u zhvillua gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Ajo filloi të merret me një diversitet çështjesh, që shkonin përtej marrëdhënieve diplomatike dhe luftës. E gjithë kjo reflektohej gjithashtu edhe në numrin e pjesëmarrësve në skenën ndërkombëtare. E drejta ndërkombëtare tani nuk i përfshinë vetëm shtetet, por edhe organizatat ndërkombëtare si OKB-në (Organizatën e Kombeve të Bashkuara), OBT-në (Organizatën Botërore të Tregtisë), Bankën Botërore dhe FMN-në (Fondin Monetar Ndërkombëtar). Nëse e vështrojmë vetëm njërën nga këto organizata ndërkombëtare, OKB- në, e vërejmë se ajo po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme. Anëtarësia e OKB-së është rritur nga 58 shtete në vitin 1948 në 192 shtete sot.4 Ngjarjet politike
3 Koskenniemi, M. âThe politics of international lawâ. EJIL 1(1) 1990
h tt p ://www.e j il.or g / j o u r n al/V o l 1 /No 1 /art1. h t m l
4 Shih faqen e internetit të OKB-së: h tt p ://www.u n . o r g / m e m b ers/ g rowth.s h t m l
1072
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
që qëndrojnë pas këtyre fakteve janë të lidhura edhe me rindërtimin e bashkësisë ndërkombëtare në periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore. Kjo periudhë është shënuar me luftërat për çlirim kundër perandorive evropiane dhe me polarizimin e fuqive që erdhën si pasojë e Luftës së Dytë Botërore.
Me pĂ«rfundimin e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« dhe tensioneve qĂ« erdhĂ«n me âluftĂ«n kundĂ«r terrorizmitâ, si dhe me ndarjen akute tĂ« botĂ«s nĂ« vendet nĂ« zhvillim dhe nĂ« vendet e zhvilluara, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare Ă«shtĂ« duke hyrĂ« nĂ« njĂ« periudhĂ« tĂ« ndryshimeve kolosale dhe traumave qĂ« do tâi pĂ«rcjellin kĂ«to ndryshime.
Natyra e të drejtës ndërkombëtare
Për ta kuptuar të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, është e domosdoshme që të dimë se si vepron e drejta ndërkombëtare. Nevojitet një njohje e këtillë, sepse e drejta ndërkombëtare nuk i ngjason sistemeve juridike të brendshme.
Ekstrakti në vijim, i marrë nga autori Gardiner, i përshkruan karakteristikat e të drejtës ndërkombëtare:
âFusha e tĂ« drejtĂ«s qĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« arsyeshme i pĂ«rgjigjet pĂ«rshkrimit tĂ« tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare Ă«shtĂ« âe drejta e pĂ«rgjithshme ndĂ«rkombĂ«tareâ. MeqenĂ«se nuk ekziston ndonjĂ« leksikon autoritativ i termeve tĂ« tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, nuk ekziston as pajtim i pĂ«rgjithshĂ«m se cila Ă«shtĂ« pĂ«rmbajtja e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. PĂ«r disa, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare Ă«shtĂ« sinonim i âtĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare zakonoreâ, pĂ«r tĂ« tjerĂ«t, termi âe drejtĂ« ndĂ«rkombĂ«tareâ e pĂ«rfshinĂ« gjithĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare qĂ« nuk Ă«shtĂ« kufizuar vetĂ«m nĂ« zbatimin e vetĂ«m tĂ« disa shteteve.Ndaj, kategoria qĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« dukshme Ă«shtĂ« e pĂ«rjashtuar, janĂ« traktatet. MegjithatĂ«, edhepse mund tĂ« duket konfuze, disa traktate e vendosin tĂ« drejtĂ«n e pĂ«rgjithshme ndĂ«rkombĂ«tare. NĂ« anĂ«n tjetĂ«r, disa (si pĂ«rjashtim) rregulla zakonore besohet tĂ« jenĂ« regjionale, dhe prandaj, mĂ« pak universale.â 5
5 Gardiner, R.K. International Law. (Harlow: Longman, 2003) [ISBN 0582369762] fq.98.
1073
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Kuptohet, do tĂ« ishte e pamundur qĂ« nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rshkruhej sistemi nacional juridik i shteteve. ĂshtĂ« gjithashtu tejet e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« tĂ« theksohet se parimet themeluese tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare janĂ« tĂ« ndryshme nga ato tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« brendshme. PĂ«r shembull, njĂ« ndĂ«r subjektet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare janĂ« shtetet.
Në një mënyrë, e drejta ndërkombëtare mund të shihet si një raport i të drejtave dhe detyrimeve të shteteve. Ky sistem i të drejtës nuk mund të kuptohet duke bërë analogji midis të drejtës së brendshme dhe ndërkombëtare, ku shtetasit kanë të drejta dhe detyrime që mund të zbatohen nëpërmjet të gjykatave të brendshme. Nëse e shikojmë kështu, duke parafytyruar rolin e gjykatave, na del një kontrast tjetër midis të drejtës së brendshme dhe të drejtës ndërkombëtare. Edhepse ka mundësi të flitet për Gjykatën me jurisdikcion mbi të drejtën ndërkombëtare, duhet të jemi tejet të kujdesshëm në këtë drejtim.
ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ« se Gjykata NdĂ«rkombĂ«tare e DrejtĂ«sisĂ« [GjND], me seli nĂ« HagĂ«, vepron si GjykatĂ«. MegjithatĂ«, duhet tĂ« jemi tejet tĂ« kujdesshĂ«m dhe preciz kur Ă«shtĂ« fjala pĂ«r rolin e saj. E krijuar nĂ« vitin 1945 me KartĂ«n e OKB-sĂ« (Statuti i GjND konsiderohet si pjesĂ« integrale e KartĂ«s)6, GjND Ă«shtĂ« organ parĂ«sor gjyqĂ«sor i OKB-sĂ«. Gjykata ka jurisdikcion qĂ« tĂ« vendosĂ« lidhur me kontestet e natyrĂ«s juridike qĂ« asaj i drejtohen nga shtetet anĂ«tare, nĂ« pajtim me tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare. Gjithashtu, GjND mund tĂ« jep edhe mendime kĂ«shillĂ«dhĂ«nĂ«se. Jurisdikcioni i GjykatĂ«s bazohet nĂ« faktin se vet shteti e sjell vetveten nĂ« GjykatĂ«, me aktin e nĂ«nshkrimit tĂ« KartĂ«s sĂ« Kombeve tĂ« Bashkuara. KĂ«tu, pra qĂ«ndron dallimi thelbĂ«sor midis jurisdikcionit tĂ« GjND nga jurisdikcioni i gjykatave tĂ« brendshme. Individi, siç e dimĂ«, nuk e jep pĂ«lqimin e vet qĂ« tĂ« bĂ«het subjekt i tĂ« drejtĂ«s.
Kuptohet, ka edhe shumĂ« dallime tĂ« tjera tĂ« rĂ«ndĂ«sishme midisvendimeve gjyqĂ«sore tĂ« gjykatave tĂ« brendshme dhe vendimeve gjyqĂ«sore tĂ« GjND. Vendimi gjyqĂ«sor i gjykatave tĂ« brendshme ka forcĂ« juridikisht tĂ« obligueshme nĂ« palĂ«t nĂ« kontest. MirĂ«po, shtetet sovrane nuk mund tĂ« shikohen sikurse palĂ«t nĂ« kontest nĂ« tĂ« drejtĂ«n e brendshme. Natyra juridikisht e obligueshme e GjND Ă«shtĂ« pĂ«rcaktuar me nenin 59 tĂ« Statutit tĂ« GjND. ĂshtĂ« shumĂ« e natyrshme tĂ« shtrohet pyetja se pse, pra shtetet i respektojnĂ« vendimet e GjND? Kjo bĂ«het pĂ«r arsye se shtetet nuk do tâa dĂ«rgonin çështjen nĂ« GjND, nĂ«se paraprakisht nuk do tâa jepnin pĂ«lqimin pĂ«r
6 Kartën e OKB-së mund ta gjeni në gjuhën shqipe në formë elektronike në h tt p :// w ww. d a d al o s .or g / u no_al b / u n-c h arta.h t m
1074
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
vendimin gjyqĂ«sor tĂ« GjND. NĂ«se vendimi gjyqĂ«sor nuk zbatohet, atĂ«herĂ« shteti, pa marrĂ« parasysh se a Ă«shtĂ«, apo nuk Ă«shtĂ« anĂ«tar i OKB-sĂ«, mund tâia referojĂ« çështjen KĂ«shillit tĂ« Sigurimit tĂ« Kombeve tĂ« Bashkuara. NĂ« bazĂ« tĂ« nenit 94 tĂ« kartĂ«s, KĂ«shilli i Sigurimit mund tĂ« vendosĂ« mbi masat e pĂ«rshtatshme pĂ«r tâa bĂ«rĂ« tĂ« plotfuqishĂ«m vendimin gjyqĂ«sor tĂ« GjND.
ĂshtĂ« gjithashtu me rĂ«ndĂ«si tĂ« theksohet se GjND nuk i pĂ«rmbahet sistemit tĂ« stare decisis (parim sipas tĂ« cilit vendimet precendente duhet tĂ« respektohen nga gjykatat). MegjithatĂ«, GjND gjithnjĂ« bĂ«n pĂ«rpjekje qĂ« tĂ« jetĂ« konsistente me vendimet paraprake.
Burimet e të drejtës ndërkombëtare
ZbĂ«rthimi mĂ« i lehtĂ« i burimeve tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, zakonisht bĂ«het nĂ«se nisemi nga Neni 38, paragrafi 1 i Statutit tĂ« GjND, i cili duke e deklaruar funksionin e GjykatĂ«s pĂ«r tĂ« vendosur kontestet ânĂ« harmoni me tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tareâ, vazhdon duke i listuar burimet e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare:
a) konventat ndërkombëtare, të përgjithshme, ose të veçanta, me të cilat vendosen rregullat, të pranuara në mënyrë eksplicite nga shtetet në kontest.
b) zakoni ndërkombëtar, si provë e praktikës së përgjithshme të pranuar si ligj
c) parimet e përgjithshme të së drejtës, të njohura nga shtetet/kombet e civilizuara
d) bazuar në nenin 59, vendimet gjyqësore dhe mësimet e publicistëve më të kualifikuar të shteteve të ndryshme, si mënyra ndihmëse për të përcaktuar rregullat e të drejtës.Kjo listë, megjithatë nuk është komplete. Nuk i përfshinë aktet
unilaterale të së drejtës ndërkombëtare, e as vendimet dhe rezolutat e organeve ndërkombëtare. Gjithashtu, lista nuk i referohet parimit të barazisë dhe të drejtësisë, të cilave parime vet GjND mund të ju referohet, e të cilat janë fundamentale për rolin e saj si tribunal.
Lista, gjithashtu nuk i referohet âtĂ« drejtĂ«s sĂ« butĂ«â. E drejta e butĂ« Ă«shtĂ« njĂ« term gjenerik qĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tâiu referuar instrumenteve ndĂ«rkombĂ«tare juridikisht jo tĂ« obligueshme. Ky term pĂ«rfshinĂ« njĂ« numĂ«r dokumentesh tĂ« ndryshme ndĂ«rkombĂ«tare. I pĂ«rfshinĂ« traktatet (e drejtĂ« e butĂ« ligjore) qĂ« pĂ«rmbajnĂ« obligime tĂ« pĂ«rgjithshme dhe rezolutat vullnetare, juridikisht jo tĂ« obligueshme. âE drejta e butĂ«â mund tĂ« shpjegojĂ«
1075
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
proklamatat lidhur me qĂ«llimet, si dhe kodet e mirĂ«sjelljes sĂ« organizatave ndĂ«rkombĂ«tare dhe rajonale. Ky term gjithashtu pĂ«rfshinĂ« deklaratat e individĂ«ve, si pĂ«r shembull tĂ« juristĂ«ve eminent tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. MarrĂ«veshjet personale, gjithashtu mund tĂ« konsiderohen si âe drejtĂ« e butĂ«â. NjĂ« shembull i kĂ«tillĂ« Ă«shtĂ« âmarrĂ«veshja gjentĂ«lmeneâ pĂ«r shpĂ«rndarjen regjionale tĂ« ulĂ«seve nĂ« KĂ«shillin e Sigurimit tĂ« Kombeve tĂ« Bashkuara, e bĂ«rĂ« nĂ« LondĂ«r nĂ« vitin 1945. 7 MarrĂ«veshjet midis agjencive gjithashtu mund tĂ« hyjnĂ« nĂ« kĂ«tĂ« kategori, dhe si tĂ« tilla janĂ« juridikisht tĂ« obligueshme pĂ«r vet ato agjenci. NĂ« fund, âe drejta e butĂ«â mund tĂ« shpjegojĂ« edhe obligimet e ndĂ«rmarra me traktate qĂ« ka mundĂ«si tĂ« jenĂ« aq tĂ« pĂ«rgjithĂ«suara, sa tĂ« mos jenĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« zbatueshme. 8
Traktatet
Traktatet prioritare
Traktatet më të rëndësishme, për qëllimin të këtij Doracaku janë:⹠Konventa për Parandalimin dhe Dënimin të Krimeve të Gjenocidit, e
vitit 1948 (në fuqi prej 1951)⹠Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike e vitit 1966
(në fuqi prej 1976) drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë, së bashku me Protokollet e saj, të vitit 1966 dhe 1989 sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës)
⹠Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dheKulturore e vitit 1966 (në fuqi prej 1976)
⹠Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor e vitit 1965 (në fuqi prej 1969) (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës),
⹠Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas e vitit 1979 (në fuqi prej 1981), (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës);
⹠Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjeraMizore,Jonjerëzore dhe Poshtëruese e vitit 1984 (në fuqi prej 1987),
7 Chinken, C.M. (1989) âThe challenge of soft law: development and change in international lawâ ICQL 38 1989, pp.850â866
8 Hilgenburg, H. âA fresh look at soft lawâ EJIL 10 1999, pp.499â515
1076
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
(drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës sëRepublikës së Kosovës)
⹠Konventa e KB për të Drejtat e Fëmijës e vitit 1989 (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës), (në fuqi prej 1990)
⹠Konventa Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të Drejtave të GjithëPunëtorëve Migrues dhe Anëtarëve të familjeve të Tyre (në fuqi prej2003)
⹠Konventa për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara (në fuqi prej 2003)
⹠Statuti Themeltar i Gjykatës Ndërkombëtare Penale⹠Konventat e Hagës dhe të Gjenevës⹠Karta Afrikane⹠Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive
Themelore të Njeriut (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë, së bashku me Protokollet e saj, sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës)
⹠Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut
Definimi i Traktatit
Konventa e Vjenës për të drejtën e Traktateve e viti 1969 e definon traktatin si një marrëveshje ndërkombëtare të lidhur midis shteteve në formë të shkruar dhe të udhëhequr nga e drejta ndërkombëtare (Neni 2(1)(a)).
Duhet theksuar se traktatet mund të lidhen midis dy shteteve ose palëve, ose midis më shumë shteteve, ose palëve. Shtetet që janë palë e një traktati quhen palë kontraktuese. Shtetet që nuk janë palë e një traktati quhen palë jo-kontraktuese.
Traktatet dhe e drejta zakonore ndërkombëtare
Ekziston një raport kompleks midis traktatit dhe të drejtës zakonore ndërkombëtare.
Normalisht, traktati e zëvendëson të drejtën zakonore ndërkombëtare që është në kundërshtim me të. Përgjithësisht mund të themi se në rast të mospërputhjes, cilido që është më i ri, qoftë normë zakonore, ose traktat, mbizotëron, në raport me palët e njëjta. Palët e një traktati mund të pajtohen
1077
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
qĂ« tâi pĂ«rmbahen traktatit, edhe nĂ«se krijohet normĂ« zakonore pĂ«r tĂ« njĂ«jtĂ«n çështje. NĂ« anĂ«n tjetĂ«r, megjithĂ«se modifikimi i tĂ« drejtĂ«s zakonore me traktat Ă«shtĂ« i rĂ«ndomtĂ«, shumĂ« rrallĂ« ndodhĂ« qĂ« rregullat e tĂ« drejtĂ«s zakonore tĂ« zhvillohen nĂ« kundĂ«rshtim me marrĂ«veshjet njĂ«herĂ« tĂ« arritura. Konventa e VjenĂ«s pĂ«r tĂ« DrejtĂ«n e Traktateve bĂ«n shtjellim tĂ« hollĂ«sishĂ«m tĂ« kĂ«tyre parimeve. Neni 53 pĂ«rcakton se:
Traktati është i pavlefshëm nëse, në kohën e lidhjes së tij, është në kundërshtim me normat ius cogens to të drejtës së përgjithshme ndërkombëtare. Për qëllimet e Konventës aktuale, norma ius cogens të të drejtës ndërkombëtare janë normat e pranuara dhe të njohura nga bashkësia ndërkombëtare e shteteve si tërësi. Si normë nga e cila shmangia nuk lejohet, dhe e cila mund të modifikohet vetëm nga një normë pasuese e të drejtës së përgjithshme ndërkombëtare, që ka karakter të njëjtë.
Neni 64 është gjithashtu i rëndësishëm të theksohet me këtë rast: Nëse një normë e re ius cogens paraqitet, cilido traktat ekzistues që është në konfliktme atë normë bëhet e pavlefshëm dhe pushon së ekzistuari.
E drejta ndërkombëtare e traktateve është zakonisht reflektim i të drejtës zakonore ndërkombëtare. E drejta e traktateve mundet edhe të drejtojë evoluimin e të drejtës zakonore ndërkombëtare, pasi që shtetet që nuk janë palë e traktateve i respektojnë rregullat e përcaktuara me traktat.
Rezervimet
Rezervimi është definuar në Nenin 2(1)(d) të Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve si:
Deklaratë unilaterale, sido që të formulohet ose emërtohet, e bërë nga shteti, në momentin e nënshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit, ose dhënies së pëlqimit për një traktat, me të cilën deklarohet se e përjashton, ose e ndryshon efektin juridik të dispozitave të caktuara të traktatit, me rastin e zbatimit në atë shtet.Tradicionalisht është mbajtur qëndrimi se rezervimi mund të
përfshihet vetëm nëse të gjitha shtetet kontraktuese e pranojnë një gjë të tillë. Në mungesë të marrëveshjes unanime, rezervimi ishte nul dhe void. Megjithatë, me rritjen e numrit të shteteve dhe me rritjen e numrit të çështjeve të rregulluara me traktate, arritja e pajtimit të të gjitha shteteve ishte bërë problem.
1078
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
ĂshtĂ« tejet e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« tĂ« theksohet se tĂ« gjitha traktatet duhet domosdo tĂ« interpretohen nĂ« mirĂ«besim, nĂ« harmoni me maksimĂ«n pacta sunt servanad. Kjo iu krijon obligim shteteve, qĂ« nĂ« momentin kur tĂ« nĂ«nshkruajnĂ« traktatin, duhet qĂ« tĂ« pĂ«rmbahen nga sjellja e cila do tĂ« mund tĂ« shkelĂ« objektin dhe qĂ«llimin e marrĂ«veshjes (neni 18 i KonventĂ«s sĂ« VjenĂ«s).
E drejta zakonore ndërkombëtare
NĂ« Statutin e GjykatĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« drejtĂ«sisĂ« âzakoni ndĂ«rkombĂ«tar, si provĂ« e praktikĂ«s sĂ« pĂ«rgjithshme tĂ« pranuar si ligjâ, Ă«shtĂ« numruar midis burimeve tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare qĂ« zbatohet nga ajo GjykatĂ«, nĂ« kapacitetin e saj si organ kryesor gjyqĂ«sor i OKB-sĂ«. PapajtueshmĂ«ritĂ« midis autorĂ«ve tĂ« ndryshĂ«m lidhur me burimet e tjera tĂ« pranuara, ose potenciale tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare publike, pĂ«rgjithĂ«sishht nuk ndikojnĂ« nĂ« tĂ« kuptuarit gjerĂ«sisht tĂ« pranuar tĂ« zakonit, si burim primar tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. ĂshtĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« imagjinohet validiteti dhe forca juridikisht e obligueshme e tĂ« drejtĂ«s sĂ« shkruar ndĂ«rkombĂ«tare pa u mbĂ«shtetur nĂ« parimet e pacta sunt servanda dhe bona fides, qĂ« janĂ« zakonore.
JanĂ« dy kĂ«rkesa qĂ« duhet tĂ« pĂ«rmbushen, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« ekzistojĂ« njĂ« rregull zakonore: praktika e vendosur (usus) dhe pranimi i njĂ« obligimi pĂ«r tâiu nĂ«nshtruar opinio iuris sive necessitatis).9
Për juristët, interpretimi më autoritativ i parakushteve për ekzistimin e rregullës se të drejtës zakonore ndërkombëtare gjendet në aktgjykimin e GJND, në rastin North Sea Continental Shel f :
âMegjithĂ«se kalimi i vetĂ«m njĂ« periudhe tĂ« shkurtĂ«r kohore nuk Ă«shtĂ« domosdo, vet pĂ«r vete pengesĂ« pĂ«r formimin e njĂ« rregulle tĂ« re tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare zakonore, mbi bazĂ«n e asaj qĂ« fillimisht ishte vetĂ«m rregull konvencionale, kĂ«rkesĂ« e domosdoshme do tĂ« ishte qĂ« brenda periudhĂ«s sĂ« caktuar, sado e shkurtĂ«r qĂ« mund tĂ« jetĂ«, pĂ«rvoja e Shtetit, pĂ«rfshirĂ« pĂ«rvojĂ«n e atyre shteteve, interesat e tĂ« cilĂ«ve janĂ«
9 Shih me gjerĂ«sisht J.M Henckaerts â Studim mbi tĂ« DrejtĂ«n NdĂ«rkombĂ«tare Humanitare
Zakonore, fq. 3-9 të publikuar në mënyrë elektronike në gjuhën shqipe në faqen e internetit: h tt p ://www.icrc.or g / We b /e n g/site eng 0 . n sf/ htmlall/customary-law- translations_res/$File/ALB-irrc_857_Henckaerts.pdf
1079
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
veçanĂ«risht tĂ« implikuara, do tĂ« duhej tĂ« ishte edhe ekstensive, edhe vĂ«rtetĂ« unike nĂ« kuptimin e dispozitĂ«s nĂ« fjalĂ«.Jo vetĂ«m qĂ« aktet nĂ« fjalĂ« duhet tĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« praktikĂ« tĂ« vendosur, por ato duhet tĂ« jenĂ« tĂ« tilla, ose tĂ« ndĂ«rmerren nĂ« atĂ« mĂ«nyrĂ«, qĂ« tĂ« jenĂ« provĂ« e besimit se kjo praktikĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« e obligueshme nga vet ekzistenca e rregullĂ«s qĂ« e kĂ«rkon atĂ«. Nevoja pĂ«r njĂ« besim tĂ« tillĂ«, respektivisht ekzistenca e njĂ« elementi subjektiv, Ă«shtĂ« implicite nĂ« vet kuptimin e opinio juris sive necessitatis. Shtetet e implikuara, prandaj duhet qĂ« tĂ« ndjejnĂ« se janĂ« duke i pĂ«rmbushur obligimet qĂ« kĂ«rkohen nga ato. ShpeshtĂ«sia, e madje edhe karakteri i pĂ«rsĂ«ritur i akteve nuk mjafton si i tillĂ«.â10
Parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare
Historikisht, parimet e përgjithshme kanë qenë të rëndësishme në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare. Në periudhën më të hershme të zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare, parimet e përgjithshme ishin vet e drejta ndërkombëtare dhe bazoheshin në teorinë se meqenëse shtetet i zbatonin këto parime në të drejtën e vet të brendshme rrjedhimisht, parimeve të njëjta do të duhej ti nënshtroheshin edhe ndërkombëtarisht. Me zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare, shumë parime të përgjithshme janë kodifikuar në traktate, ose janë pranuar si rregulla të së drejtës zakonore ndërkombëtare. Sot, parimet e përgjithshme janë të rëndësishme për të plotësuar vakumin, nëse një normë nuk e gjejmë në traktate, ose në të drejtën zakonore ndërkombëtare. Për shembull, parime të përgjithshme janë res judicata,mirëbesimi, paanësia gjyqësore, etj.11 Autori Oscar Schachter i dallon pesë kategori të parimeve të përgjithshme, që janë përdorë dhe zbatuar për zgjidhjen e rasteve ndërkombëtare:
1. Parimet e tĂ« drejtĂ«s sĂ« brendshme (e drejta e shtetit) âe pranuar nga kombet e civilizuara;â
2. Parimet e pĂ«rgjithshme tĂ« sĂ« drejtĂ«s, qĂ« ârrjedhin nga natyra e veçantĂ« e bashkĂ«sisĂ« ndĂ«rkombĂ«tareâ
10 ICJ, North Sea Continental Shelf , ICJ Reports, 1969, para. 74 and 77.11
Thorpe, Susan, âA Guide to International Legal Bibliography,â in Schaffer, Ellen G. andRandall J. Snyder. Contemporary Practice of International Law (Dobbs Ferry : Oceana,1997) p.. 44.
1080
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
3. Parimet âthelbĂ«sore tĂ« sĂ« drejtĂ«s dhe elementare pĂ«r tĂ« gjitha sistemet juridikeâ
4. Parimet âe vlefshme pĂ«r tĂ« gjitha shoqĂ«ritĂ« nĂ« marrĂ«dhĂ«niet e hierarkisĂ« dhe tĂ« koordinimitâ dhe
5. Parimet e drejtĂ«sisĂ« qĂ« e kanĂ« themelin nĂ« ânatyrĂ«n njeriut si qenie racionale dhe socialeâ.12
Vendimet gjyqësore
Vendimet e organeve ndërkombëtare dhe të gjykatave nacionale gjithashtu janë të rëndësishme për zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare. Në të drejtën e të drejtëve të njeriut, kjo është e një rëndësie të veçantë, meqenëse sot përballemi me një numër gjithnjë e më të madh të organeve ndërkombëtare dhe regjionale që merren me të drejta te njeriut. Ngjashëm, gjykatat e brendshme, respektivisht nacionale, gjithnjë e më shpesh merren me zbatimin dhe interpretimin e instrumenteve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Në këtë drejtim, vendimet e gjykatave nacionale mund të shërbejnë si qëndrim i Shtetit për çështje të caktuara.
GjND është gjithashtu kompetente për të dhënë Mendime Këshilluese, për cilëndo çështje, me kërkesë të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, të Këshillit të Sigurimit, ose të organeve të tjera të autorizuara. Siç sugjeron edhe vet termi, Mendimet Këshilluese janë vetëm këshilluese. Ato nuk janë juridikisht të obligueshme, megjithëse, përkundër këtij fakti, GjND ka dhënë një varg Mendimesh Këshilluese që i kanë kontribuuar zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare materiale.
Jus Cogens
Jus Cogens është normë e pakundërshtueshme e të drejtës ndërkombëtare, e pranuar dhe e njohur nga bashkësia ndërkombëtare si normë nga e cila nuk është e lejuar shmangia.
Ndryshe nga e drejta zakonore, qĂ« tradicionalisht kĂ«rkon pĂ«lqim dhe lejon ndryshim tĂ« obligimeve midis shteteve nĂ«pĂ«rmjet tĂ« traktateve, normat jus cogens nuk mund tĂ« shkelen nga asnjĂ« shtet ânĂ«pĂ«rmjet tĂ« traktateve ndĂ«rkombĂ«tare, ose rregullave lokale ose tĂ« veçanta zakonore, e madje as
12 Henkin, Louis, et. al., International Law: Cases and Materials 3rd Edition (St. Paul: West,1993)
1081
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
nĂ«pĂ«rmjet tĂ« rregullave tĂ« pĂ«rgjithshme zakonore qĂ« nuk e kanĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n fuqi normative.â13
Në bazë të Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, cilido traktat që është në kundërshtim me normat jus cogens është i pavlefshëm.
Normat jus cogens nuk janë të listuara, nuk ekziston ndonjë katalog i tyre i përcaktuar nga ndonjë organ autoritativ, por këto norma dalin nga praktika gjyqësore dhe nga qëndrimet politike dhe sociale, e që nuk janë vlera statike. Në përgjithësi, këtu hyjnë bërja e luftës agresive, krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës, pirateria detare, gjenocidi, aparteidi, skllavëria, dhe tortura.14
Pasqyrë e shkurtër e zhvillimit historik të mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut
Parimi se e drejta do tĂ« duhej qĂ« tĂ« mbrojĂ« tĂ« drejtat e njeriut nga shkeljet e pushtetit shtetĂ«ror Ă«shtĂ« parim i vjetĂ«r. Ky parim Ă«shtĂ« argumentuar fuqishĂ«m sidomos nĂ« veprĂ«n madhĂ«shtore tĂ« John Locke-ut âDy Traktate pĂ«r qeverisjenâ tĂ« publikuar mĂ« 1690. NĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r janĂ« shĂ«nuar tĂ« drejtat e qytetarĂ«ve tĂ« AnglisĂ«, tĂ« fituara me revolucionin e famshĂ«m tĂ« Vitit 1688. Avantazhet e kushtetutĂ«s sĂ« pashkruar Angleze, e nĂ« veçanti ndarja dhe ekuilibrimi i pushteteve midis ekzekutivit, legjislativit dhe gjyqĂ«sorit ishin elaboruar nĂ« mĂ«nyrĂ« shumĂ« tĂ« popullarizuar nga filozofi i njohur frĂ«ng Montesquieu, nĂ« veprĂ«n e famshme, âFryma e Ligjeveâ tĂ« vitit 1748. VetĂ«m pak vjet mĂ« vonĂ«, nĂ« vitin 1762, potenciali revolucionar i tĂ« drejtave tĂ« njeriut Ă«shtĂ« proklamuar nga Jean Jacques Rousseau. NĂ« kĂ«tĂ« frymĂ«, revolucionet demokratike pasuan nĂ« AmerikĂ« dhe gjithandej nĂ«pĂ«r EvropĂ«.
Me datën 4 korrik 1776 është miratuar Deklarata Amerikane e Pavarësisë. Ndikimi intelektual i Locke-ut, Montesquieu-së dhe i Rousseau- së në Thomas Jefferson-in, hartuesin e Deklaratës Amerikane ishte shumë i
13 Prosecutor v. Furundzija, International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia,
2002, 121 International Law Reports 213 (2002)
14 Njësoj1082
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
fuqishĂ«m. NĂ« atĂ« dokument, nĂ« mĂ«nyrĂ« energjike u proklamuan tĂ« drejtat e njeriut dhe detyra e pushtetit shtetĂ«ror qĂ« tâi mbrojĂ« ato.
Politikisht, dekadat e fundit tĂ« shekullit tĂ« tetĂ«mbĂ«dhjetĂ« ishin kohĂ« e pĂ«rshtatshme pĂ«r tâu afirmuar tĂ« drejtat e njeriut. MeqenĂ«se kushtetutat e shteteve rishtas tĂ« pavarura amerikane ishin hartuar nĂ« vitin 1776, kartat pĂ«r tĂ« drejtat ku numĂ«roheshin tĂ« drejtat e veçanta ishin drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« inkorporuara nĂ« to, madje, si nĂ« rastin e Virxhinias, e pĂ«rbĂ«nin pjesĂ«n e parĂ« tĂ« KushtetutĂ«s. Trendi i kartĂ«s pĂ«r tĂ« drejtat u pĂ«rhap edhe nĂ« EvropĂ«. NĂ« gusht tĂ« vitit 1789, Kuvendi KombĂ«tar i FrancĂ«s e miratoi DeklaratĂ«n pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut dhe tĂ« Qytetarit, deklaratĂ« kjo e ndikuar nga filozofia e Rousseau-sĂ« dhe nga praktika e FiladelfisĂ«. MĂ« pak se njĂ« muaj pas DeklaratĂ«s frĂ«nge, Kongresi i parĂ« i Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s i propozoi dhjetĂ« amendamentet e para tĂ« KushtetutĂ«s sĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara. Me hyrjen nĂ« fuqi tĂ« tyre, pas ratifikimit edhe tĂ« Virxhinias si shtet i dhjetĂ«, mĂ« 1791, ato amendamente pĂ«rbĂ«jnĂ« Bill-in pĂ«r tĂ« Drejtat tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s.
Deklarata Amerikane e PavarĂ«sisĂ«, Deklarata frĂ«nge e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe tĂ« qytetarit dhe Bill-i pĂ«r tĂ« Drejtat i Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s pĂ«rbĂ«jnĂ« bazĂ«n intelektuale dhe dokumentuese mbi tĂ« cilĂ«n dy shekuj tĂ« mbrojtjes juridike tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut do tĂ« ndĂ«rtoheshin. GarancitĂ« kushtetuese tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut janĂ« sot prezentĂ« nĂ« shumicĂ«n dĂ«rmuese tĂ« shteteve. MegjithatĂ«, siç e ka vĂ«rejtur edhe Montesquieu dy shekuj mĂ« parĂ«, respektimi i kĂ«tyre garancive ndryshon nga koha nĂ« kohĂ« dhe nga vendi nĂ« vend. NjĂ« faktor i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« ndryshueshmĂ«ri tĂ« respektimit qĂ«ndron nĂ« mbĂ«shtetjen, ose jo tĂ« shqyrtimit gjyqĂ«sor tĂ« veprimit ekzekutiv dhe legjislativ. NĂ« shtetet e Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s, njĂ« traditĂ« e tillĂ« kishte filluar nĂ« vitin 1803, me rastin Marbury v. Madison, me çârast ishte vendosur se gjykatat janĂ« kompetente pĂ«r tĂ« vendosur nĂ«se degĂ«t politike tĂ« pushtetit i shkelin standardet kushtetuese. NdĂ«rkohĂ«, nĂ« Angli, nĂ« FrancĂ«, dhe pĂ«rgjithĂ«sisht nĂ« kontinentin e EvropĂ«s, supermacia i degĂ«s legjislative tĂ« pushtetit shtetĂ«ror ndikoi qĂ« degĂ«t e pushtetit shtetĂ«ror tĂ« zgjedhura nga populli tĂ« mos i nĂ«nshtroheshin kufizimit nga gjyqtarĂ«t e emĂ«ruar. Kjo gjĂ« mbizotĂ«roi nĂ« EvropĂ« deri nĂ« vitin 1920, kur nĂ« Austri u themelua Gjykata Kushtetuese, kompetente pĂ«r tâi shpallur jo-valide aktet e degĂ«s legjislative tĂ« pushtetit.
1083
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Pas Luftës së Dytë Botërore, Gjykatat Kushtetuese u bënë standard nëEvropë.
Përkundër këtyre zhvillimeve, deri rishtas, nuk kishte garanci për të drejtat e njeriut, e aq më pak metoda të shqyrtimit gjyqësor, në nivel të të drejtës ndërkombëtare, krahasuar me metodat e zhvilluara të së drejtës së brendshme. Filozofia që mbizotëronte në të drejtën ndërkombëtare në shekujt XIX dhe XX, pozitivizmi juridik, e mbronte konceptin se e drejta ndërkombëtare iu referohej vetëm shteteve.
Lidhja e shtetĂ«sisĂ«, sipas doktrinĂ«s pozitiviste tradicionale iu njihte shteteve tĂ« drejtĂ«n qĂ« tĂ« mbrojnĂ« shtetasit e vet nga shkeljet e shteteve tĂ« tjera. Gjykata NdĂ«rkombĂ«tare e DrejtĂ«sisĂ«, nĂ« vitin 1924 kishte vendosur se â Ă«shtĂ« parim elementar i tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare qĂ« Shteti ka tĂ« drejtĂ« tĂ« mbrojĂ« subjektet e vet, nĂ«se ata cenohen nga aktet e ndĂ«rmarra nga njĂ« shtet tjetĂ«r, e qĂ« janĂ« nĂ« kundĂ«rshtim me tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tareâ. Me kĂ«tĂ« veprim, shteti ânĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« i kĂ«rkon tĂ« drejtat e veta ....PĂ«r [tribunalin ndĂ«rkombĂ«tar] Shteti Ă«shtĂ« pretendues i vetĂ«mâ (Mavrommatis Palestine Concessions Case, 1924 P.C.I.J. Reports, ser. A, nr. 2).
Doktrina pozitiviste tradicionale e kufizonte nĂ« mĂ«nyrĂ« dramatike qasjen e individĂ«ve dhe personave tĂ« tjerĂ« privat nĂ« procesin juridik ndĂ«rkombĂ«tar. VetĂ«m shtetet ishin tĂ« autorizuara pĂ«r tĂ« filluar konteste nĂ« GjykatĂ«n NdĂ«rkombĂ«tare tĂ« DrejtĂ«sisĂ« nĂ« HagĂ«. âVetĂ«m shtetet mund tĂ« jenĂ« palĂ« nĂ« kontestet para GjykatĂ«sâ thotĂ« neni 34 (1) i Statutit tĂ« GjykatĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare tĂ« DrejtĂ«sisĂ«.
Filozofia pozitiviste tradicionale e shekullit XIX dhe fillimit të shek. XX pësoi disfatë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Forcat Aleate u ngritën kundër shkeljeve të të drejtave të njeriut të Fuqive Naziste.
Në Deklaratën e Moskës për Mizoritë Gjermane të vitit 1943, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Bashkimi Sovjetik deklaruan se individët gjerman do të mbahen përgjegjës për shkeljet e të drejtës ndërkombëtare. Me datën 8 gusht 1945, katër Aleatët e njëjtë e themeluan Tribunalin e Nurembergut ku individët, e jo shtetet do të gjykoheshin për:
1. Krime kundër paqes2. Krime të luftës
1084
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
3. Krime kundër njerëzimit.
Aktgjykimi i vitit 1946 i Tribunalit tĂ« Nurembergut e konfirmoi normĂ«n jo-pozitiviste se individĂ«t, ashtu si edhe shtetet janĂ« subjekte tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. Ky aktgjykim u bĂ« mbĂ«shtetje jo vetĂ«m e rregullĂ«s morale dhe politike qĂ« individĂ«t tĂ« jenĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r shkeljet e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, por edhe si provĂ« pĂ«r tĂ« drejtĂ«n zakonore ndĂ«rkombĂ«tare, se tĂ« drejtat e njeriut tĂ« individĂ«ve duhet tĂ« mbrohen nĂ« nivel tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. KĂ«to qĂ«llime morale, politike dhe juridike i gjejmĂ« gjithashtu nĂ« PreambulĂ«n e KartĂ«s sĂ« Kombeve tĂ« Bashkuara tĂ« vitit 1948. Neni 55 i kartĂ«s i bĂ«n thirrje OrganizatĂ«s qĂ« tĂ« promovojĂ« ârespekt universal pĂ«r, dhe zbatim tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe lirive fundamentale pĂ«r tĂ« gjithĂ« pa dallim race, seksi, gjuhe, ose feje".
Transformimi i normave substanciale të të drejtës për të drejta të njeriut nga e drejta nacionale në të drejtën ndërkombëtare u bë realitet në vitin 1948 me shpalljen e Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut.
Materializimi i tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut nĂ« Aktgjykimin e Nurembergut dhe nĂ« DeklaratĂ«n Universale pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut shĂ«nohet si âzhvillimi mĂ« thelbĂ«sor nĂ« historinĂ« e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tareâ, meqenĂ«se nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« efektshme i bĂ«n individĂ«t, sikurse edhe shtetet subjekte tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. 15
Karta e Kombeve te Bashkuara
Bazat e rendit tĂ« ri juridik ndĂ«rkombĂ«tar, tĂ« bazuar nĂ« qĂ«llime dhe parime tĂ« caktuara fundamentale, janĂ« vĂ«nĂ« nĂ« San Francisko, me datĂ«n 26Qershor 1945, me miratimin e KartĂ«s sĂ« Kombeve tĂ« Bashkuara. NĂ« PreambulĂ« tĂ« KartĂ«s, sĂ« pari Ă«shtĂ« riafirmuar besimi nĂ« dinjitetin dhe vlerat e personalitetit njerĂ«zor, nĂ« barazinĂ« mes burrit dhe gruas si dhe mes gjithĂ« kombeve, qofshin kĂ«to tĂ« mĂ«dha a tĂ« vogla,â. SĂ« dyti, Karta midis tjerash shpreh pĂ«rkushtimin pĂ«r tĂ« nxitur progresin social dhe standard mĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« jetĂ«s nĂ« liri mĂ« tĂ« madhe. SĂ« treti, njĂ« ndĂ«r katĂ«r qĂ«llimet e Kombeve tĂ« Bashkuara, tĂ« pĂ«rcaktuara me nenin 1(3) tĂ« KartĂ«s Ă«shtĂ« tĂ« realizojnĂ« njĂ«
15 Humbphrey, âThe Revolution in the International LaĂ« of Human Rightsâ
1085
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
âbashkĂ«punim ndĂ«rkombĂ«tar pĂ«r tĂ« zgjidhur probleme ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« natyrĂ«s ekonomike, sociale, kulturore dhe humanitare si dhe pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur dhe forcuar respektimin e tĂ« drejtave dhe lirive themelore tĂ« njeriut pĂ«r tĂ« gjithĂ«, pa dallim race, seksi, gjuhe apo besimi fetarâ.
Dispozitat e tjera tĂ« KartĂ«s qĂ« i referohen tĂ« drejtave tĂ« njeriut janĂ« nenet 13(1), 55(c), 62(2), 68 dhe 76(c). ĂshtĂ« e njĂ« rĂ«ndĂ«sie tejet tĂ« veçantĂ« tĂ« theksohet se nĂ« bazĂ« tĂ« Neneve 56 dhe 55(c), tĂ« marra sĂ« bashku, Shtetet anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« kanĂ« obligim juridik qĂ« tĂ« âbashkĂ«punojnĂ« nĂ« grup dhe veçmas me organizatĂ«n pĂ«r tĂ« arriturâ ârespektimin e pĂ«rgjithshĂ«m dhe realizimin e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe lirive themelore pĂ«r tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit pa dallim race, gjinie, gjuhe dhe besimi fetar.â 16 Ky obligim i rĂ«ndĂ«sishĂ«m juridik iu kushtĂ«zon shteteve anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« programin pĂ«r tĂ« drejta tĂ« njeriut.
Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut
Katalogu i parë i të drejtave të njeriut dhe i lirive fundamentale i përcaktuar nga OKB-ja është Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut (DUDNj), e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, në Paris, me10 dhjetor 1948. Në atë kohë,. OKB i kishte 56 shtete anëtare, 48 prej të cilave votuan në favor të Deklaratës, asnjë nuk votoi kundër dhe 8 shtete abstenuan, në mesin e të cilave ishte edhe ish Jugosllavia.17
Statusi juridik i Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut nga shume autorë, ende, trajtohet si një çështje mjaft kontroverse. Nëse i analizojmë debatet që janë bërë gjatë hartimit të saj, por edhe preambulën e vet Deklaratës, mund të vijmë në përfundim se qëllimi i DUDNj nuk ka qenë që të krijojë efekt juridikisht të obligueshëm në të drejtën ndërkombëtare për
16 Shih Kartën e Kombeve te Bashkuara të publikuar në mënyrë elektronike
nëh tt p :// w ww. d a d al o s .or g / u no_al b / u n-c h arta.h t m 17
Në këtë vend theksohet ish Jugosllavia, për të pasur të qartë qasjen dhe disponimin e atij shteti ndaj zhvillimit të të drejtës ndërkombëtare drejt vendosjes së parimeve universale përtë drejtat e njeriut.
1086
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
shtetet anëtare të OKB-së.18 Vërtetë, preambula e DUDNj përfundon me këto fjalë:
âASAMBLEJA E PĂRGJITHSHME shpall KĂ«tĂ« DEKLARATĂ UNIVERSALE MBI TĂ DREJTAT E NJERIUT si ideal tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« cilin duhet ta arrijnĂ« tĂ« gjithĂ« popujt dhe tĂ« gjitha kombet, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« çdo njeri dhe çdo organizĂ«m shoqĂ«ror, duke pasur parasysh gjithmonĂ« kĂ«tĂ« DeklaratĂ«, tĂ« pĂ«rpiqet qĂ«, me anĂ« tĂ« mĂ«simit dhe edukimit, tĂ« ndihmonte nĂ« respektimin e kĂ«tyre tĂ« drejtave dhe lirive dhe qĂ«, me anĂ« tĂ« masave progresive kombĂ«tare dhe ndĂ«rkombĂ«tare, tĂ« sigurohej njohja dhe zbatimi i tyre i pĂ«rgjithshĂ«m dhe i vĂ«rtetĂ«, si midis popujve tĂ« vetĂ« shteteve anĂ«tare, ashtu edhe ndĂ«rmjet popujve tĂ« atyre territoreve qĂ« janĂ« nĂ«n administrimin e tyre.âKjo i bĂ«n shumĂ« ekspert tĂ« dalluar tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare tĂ«
besojnë se pa marrë parasysh ndikimin e madh moral dhe politik, DUDNj, si e këtillë, nuk mund të krijojë vetvetiu efekte juridikisht të obligueshme për shtetet sipas të drejtës ndërkombëtare. Në anën tjetër, është gjithashtu i rëndësishëm ndikimi i mbështetësve të një pikëpamjeje plotësisht tjetër. Sipas këtij grupi, historia tashmë gjashtëdhjetëvjeçare e DUDNj dhe ndikimi i saj në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare, bën që ajo të ketë fituar tashmë statusin e jus cogens në të drejtën ndërkombëtare, për arsye të praktikës së vet shteteve dhe të institucioneve ndërkombëtare që të thirren në dispozitat e saj, për të dëshmuar përmbajtjen e të drejtës ndërkombëtare. Sipas kësaj pikëpamjeje, Deklarata tashmë bën pjesë në të drejtën zakonore ndërkombëtare, dhe prandaj edhe është juridikisht e obligueshme për të gjitha shtetet, pa marrë parasysh se a janë, apo jo anëtare të OKB-së. Një qëndrim ikëtillë mbizotëron edhe në Kosovë, meqenëse Kushtetuta e Republikës sëKosovës, listën e instrumenteve ndërkombëtare drejtpërdrejtë të zbatueshme në Kosovë, e fillon me Deklaratën Universale për të Drejta të Njeriut (Neni22 (1)).
Midis këtyre dy qëndrimeve diametralisht të kundërta, ekziston edhe një qëndrim i ndërmjetëm, që ka ndikim të madh, në të drejtën ndërkombëtare. Sipas këtij qëndrimi, DUDNj është juridikisht e obligueshme për Shtetet, jo për arsye se Deklarata tashmë është bërë pjesë e të drejtës zakonore ndërkombëtare, por sepse shtetet anëtare të OKB-së shprehimisht i
18
htt p :/ / m fa.g o v . al/web/ p ub / d e klarata _2 0 u n i v ersale _ 20 e_ 20 t e_ 20 d r e jtav e_ 20t e _ 20 n j e riu t 2 87 0 . pdf
1087
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
kanĂ« pranuar kĂ«to obligime. JanĂ« tri argumente tĂ« pavarura, qĂ« e mbĂ«shtesin kĂ«tĂ« qĂ«ndrim, e shkurtimisht mund tâi shprehim kĂ«tu, nĂ« vijim:
i. Neni 55 dhe 56 i KartĂ«s sĂ« OKB-sĂ« krijon obligim juridik pĂ«r tĂ« gjitha shtetet anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« qĂ« tĂ« ndĂ«rmarrin veprime pĂ«r arritjen e respektit universal dhe pĂ«r realizimin e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe tĂ« lirive fundamentale. Preambula e DEDNj parasheh se âshtetet anĂ«tare u detyruan qĂ«, nĂ« bashkĂ«punim me Kombet e Bashkuara, tĂ« sigurojnĂ« respektimin e pĂ«rgjithshĂ«m dhe zbatimin e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe tĂ« lirive themelore,âsi dheâmbasi kuptimi i pĂ«rbashkĂ«t i kĂ«tyre tĂ« drejtave dhe lirive Ă«shtĂ« mĂ«
i rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r realizimin e plotĂ« tĂ« kĂ«tij detyrimiâ.ii. E para nga kĂ«to proklamata e pĂ«rdorĂ« saktĂ«sisht gjuhĂ«n e
pĂ«rdorur nĂ« nenet 55 dhe 56 tĂ« KartĂ«s sĂ« OKB-sĂ«, kĂ«shtuqĂ« me tĂ« shprehimisht edhe thirret nĂ« ato nene tĂ« KartĂ«s. Proklamata e dytĂ« na drejton paraprakisht kah katalogu substancial i DUDNj, si âpikĂ«pamje e pĂ«rgjithshme eâ tanimĂ« e pranuar nga shtetet, pĂ«r tĂ« drejtat dhe liritĂ« cilave u referohet Karta e OKB-sĂ« 55(c). Kjo pikĂ«pamje e ndĂ«rtuar tashmĂ« me DUDNj, do tĂ« ndihmojĂ« ârealizimin e plotĂ«â tĂ« detyrimit tĂ« pĂ«rcaktuar me Nenin 56 tĂ« KartĂ«s, me tĂ« cilĂ«n shtetet anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« e kanĂ« pranuar obligimin.
iii. AlternativĂ« e argumentit tĂ« parĂ«, Ă«shtĂ« argumenti sipas tĂ« cilit DUDNj tanimĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« ndihmĂ« pĂ«r interpretimin e shprehjes âtĂ« drejtat e njeriut dhe liritĂ« fundamentaleâ, qĂ« e gjejmĂ« nĂ« Nenin 55(c) tĂ« KartĂ«s sĂ« OKB-sĂ«. ĂshtĂ« rregull e pĂ«rgjithshme pĂ«r interpretimin e njĂ« traktati nĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare tĂ«, se duhet tĂ« merr parasysh secilĂ«n praktikĂ« pasuese pĂ«r zbatimin e traktatit, me tĂ« cilĂ«n vendoset njĂ« marrĂ«veshje midis palĂ«ve pĂ«r interpretimin e tij. GjithnjĂ« ka qenĂ« praktikĂ« konsistente e shteteve anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« (instrument konstituiv i tĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« Karta), qĂ« tĂ« theksojnĂ« DUDnj, si katalog i tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe i lirive themelore, me tĂ« cilin katalog tĂ« gjithĂ« janĂ« pajtuar, madje edhe kontekst specifik tĂ« Nenit 55(c) tĂ« KartĂ«s.
iv. Konferenca NdĂ«rkombĂ«tare e Kombeve tĂ« Bashkuara pĂ«r tĂ« Drejtat E Njeriut e mbajtur nĂ« Teheran nĂ« vitin 1968, nĂ« ProklamatĂ«n solemne tĂ« miratuar nga 84 Shtete prezentĂ« theksuan:âDeklarata Universale e tĂ« Drejtave tĂ« Njeriut thekson tĂ« kuptuarit e pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« popujve tĂ« botĂ«s pĂ«r tĂ« drejtat e patjetĂ«rsueshme dhe tĂ« pacenueshme tĂ« tĂ« gjithĂ« anĂ«tarĂ«ve tĂ« familjes njerĂ«zore, dhe Ă«shtĂ« obligim pĂ«r anĂ«tarĂ«t e bashkĂ«sisĂ« ndĂ«rkombĂ«tare.â
1088
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Kjo do tĂ« thotĂ« se edhe nĂ«se DUDNj nuk ishte deri atĂ«herĂ«âobligimâ, proklamata e Teheranit, e bĂ«ri tĂ« tillĂ«.
Edhepse edhe më tutje mund të gjejmë dyshime për fuqinë obliguese të DUDNj, ekziston një bazament i fortë se për shtetet anëtare të OKB-së, DUDNj përbën obligim dhe se tani mund të konsiderohet se është pjesë e të drejtës ndërkombëtare zakonore, dhe si e tillë, është juridikisht e obligueshme për të gjitha Shtete, pra edhe atyre që nuk janë anëtare të OKB-së, dhe që nuk janë palë e traktateve ndërkombëtare për të drejta të njeriut.
Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike
NĂ«n presupozimin se DUDNj nuk kishte forcĂ« tĂ« mjaftueshme juridikisht tĂ« obligueshme, Komisioni i OKB-sĂ« pĂ«r tĂ« Drejta tĂ« njeriut (KDNj) filloi procesin e hartimit tĂ« pakteve pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut.19 Kjo punĂ« filloi nĂ« vitin 1947 dhe nuk pĂ«rfundoi deri nĂ« vitin 1954, kur dy paket, Pakti NdĂ«rkombĂ«tar pĂ«r tĂ« Drejtat Civile dhe Politike dhe Pakti NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore, iu prezantuan AsamblesĂ« sĂ« PĂ«rgjithshme tĂ« OKB-sĂ«. U deshĂ«n edhe dymbĂ«dhjetĂ« vjet tĂ« tjera, qĂ« Asambleja e PĂ«rgjithshme e OKB-sĂ« tâi miratojĂ« kĂ«to dy instrumente nĂ« vitin 1966. Ndarja e katalogut tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut tĂ« pĂ«rcaktuar me DUDNj i reflektoi dallimet e caktuara ideologjike dhe politike tĂ« dy grupeve mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« shteteve negociatore. Kjo u reflektua sidomos nĂ« faktin se asnjĂ«ri nga paktet nuk merret me çështjen e tĂ« drejtĂ«s sĂ« pronĂ«sisĂ«.
Pakti NdĂ«rkombĂ«tar pĂ«r tĂ« Drejtat Civile dhe Politike i pĂ«rmban 27Nene me tĂ« cilat definohen dhe parashikohen, me mĂ« shumĂ« detaje se sa nĂ« DUDNj njĂ« varg tĂ« drejtash dhe lirish, si dhe pĂ«rcaktohet (nĂ« nenin 2), obligim absolut dhe i menjĂ«hershĂ«m pĂ«r tĂ« gjitha shtetet palĂ«, qĂ« tĂ« ârespektojnĂ« dhe tĂ« sigurojnĂ«â kĂ«to tĂ« drejta âpĂ«r tĂ« gjithĂ« individĂ«t Brenda territorit tĂ« tyre qĂ« i nĂ«nshtrohen jursdikcionit tĂ« tyreâ. Ky instrument, gjithashtu vendose qĂ« Komiteti pĂ«r tĂ« Drejta tĂ« Njeriut tĂ« ketĂ« kompetenca nĂ« tri fusha:
19 Më gjerësisht për punën rreth hartimit të pakteve për të drejtat e njeriut shih Z. Gruda,
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E RĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT, Libri I â III, PrishtinĂ«,2007. f. 36 - 42
1089
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
⹠Të jep komente në raportet e shteteve palë për masat që i kanë ndërmarrë për të zbatuar obligimet e tyre në bazë të Paktit;
⹠Të shqyrtojnë ankesat e Shteteve palë për dështimet e shteteve të tjera palë për të përmbushur obligimet nën Pakt;
⹠Në bazë të Protokollit Opcional, të shqyrtojnë ankesat e viktimave të dështimeve të tilla.Edhepse Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike ishte
miratuar në vitin 1966, ai nuk hyri në fuqi deri në vitin 1976, kur u depozitua instrumenti i tridhjetë e pestë i ratifikimit.
Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike dheKulturore
Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore,, i hartuar paralelisht me hartimit të Paktit për të Drejtat Civile dhe Politike, kaloi nëpër peripeci të njëjta. Iu prezantua Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së në vitin 1954, u miratua në vitin 1966 dhe nuk hyri në fuqi deri në vitin 1976.
Ky instrument përmban 15 nene, me të cilat definohen në detaje një grup i të drejtave që burimin e kanë në DUDNj. Megjithatë, obligimi i shteteve palë të këtij pakti, i përcaktuar me nenin 2 është kualifikues dhe progresiv. Ndryshe nga Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat civile dhe Politike, ky Pakt nuk përmban dispozita për interpretim dhe zbatim.
ANKESAT SIPAS TRAKTATEVE NDĂRKOMBĂTARE PĂR TĂ DREJTAT E NJERIUT
Ădokush ka tĂ« drejtĂ« qĂ« tĂ« paraqesĂ« problemin e tĂ« drejtave tĂ« njeriut tek Kombet e Bashkuara. NjĂ« gjĂ« tĂ« kĂ«tillĂ« e bĂ«jnĂ« rregullisht me mijĂ«ra njerĂ«z nĂ« mbarĂ« botĂ«n. TĂ« drejtat e njeriut marrin kuptimin konkret pĂ«rmes ankesave individuale. NĂ« vendosjen e rasteve individuale, normat ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« cilat pĂ«rndryshe mund tĂ« duken tĂ« pĂ«rgjithshme dhe abstrakte kanĂ« efekt praktik. Kur zbatohen nĂ« njĂ« situatĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« jetĂ«sore, standardet e pĂ«rfshira nĂ« traktatet ndĂ«rkombĂ«tare mbi tĂ« drejtat e njeriut
1090
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
zbatohen në mënyrën më të drejtpërdrejtë. Organi përfundimtar që merr vendimin, mund të udhëzojë shtetet, organizatat joqeveritare (OJQ-të) dhe individët, në interpretimin bashkëkohor të teksteve në fjalë.
Individët relativisht vonë kanë fituar mundësinë të mbrojnë të drejtat e tyre në nivel ndërkombëtar. Që nga fillimi i viteve të 70-ta, mekanizmat ndërkombëtare të ankesave janë zhvilluar shpejt, dhe tani individët mund të parashtrojnë ankesa në Kombet e Bashkuara lidhur me shkeljen e të drejtave të njeriut sipas katër nga gjashtë të ashtuquajturat traktate "thelbësore" të të drejtave të njeriut. Katër traktatet përfshijnë:
⹠të drejtat civile dhe politike, të paraqitura në KonventënNdërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike;
⹠torturën dhe trajtimin mizor, të përkufizuar në Konventën kundër Torturës dhe Trajtimit apo Dënimit tjetër Mizor, Johuman ose Degradues;
⹠diskriminimin racor, të ndaluar me Konventën Ndërkombëtare mbiEliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor dhe
⹠diskriminimin gjinor, të përkufizuar në Konventën mbi Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave.Përmes secilit nga këto traktate themelohen komitete pothuaj
gjyqësore për të shqyrtuar ankesat. Mekanizmat e ankesave janë të konstruktuara ashtu që të mos jenë të komplikuara dhe në to të ketë qasje çdokush, pa marrë parasysh njohjet dhe përvojën specifike juridike. Një mundësi e këtillë i ofrohet secilit, sepse sistemi i ankesave e ka për synim që të jetë hapur për të gjithë.
Mekanizmat e ankesës sipas traktateve individuale plotësohen me procedurën e ankesave pranë Komisionit mbi të Drejtat e Njeriut dhe Komisionit mbi Statusin e Grave. Këto dy procedura, që përfshijnë organe politike të përbëra nga përfaqësues shtetëror, janë ndër më të vjetrat në sistemin e Kombeve të Bashkuara. Ato kanë një përqendrim tjetër nga ankesat sipas traktateve ndërkombëtare të cilat sigurojnë dëmshpërblim individual përmes mekanizmave pothuaj gjyqësore.
Ankesat parashtruar komisioneve pĂ«rqendrohen nĂ« modele dhe tendencĂ« mĂ« sistematike tĂ« shkeljeve tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe mund tĂ« parashtrohen kundĂ«r çdo shteti nĂ« botĂ«. PĂ«r sa u pĂ«rket procedurave sipas traktateve, Komisioni kĂ«rkon tu shmanget termave dhe procedurave ligjore dhe teknike, dhe sic u pĂ«rmend mĂ« lartĂ«, e kanĂ« pĂ«r qĂ«llim qĂ« tâu sigurohet qasje e hapur tĂ« gjithĂ« tĂ« interesuarve.
1091
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Këtu janë shpjeguar mekanizmat e ankesës të cilat aktualisht janë në dispozicion sipas katër traktateve ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut:
⹠Konventa Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike,⹠Konventa kundër Torturës,⹠Konventa Ndërkombëtare mbi Eliminimin e Diskriminimit Racor, dhe⹠Konventa mbi Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit
kundër Grave.Traktati për të drejtat e njeriut është një dokument formal i negociuar
nga shtetet, me të cilin ngarkohen obligime detyruese për të mbrojtur dhe promovuar të drejtat dhe liritë e njeriut në palëve shtetërore, të cilët atë e kanë pranuar zyrtarisht (zakonisht përmes "ratifikimit").20
Koncepti themelor është se çdokush mund të parashtrojë ankesë pranë organit të ekspertëve, të themeluar sipas traktatit, për një vendim, pothuaj gjyqësor, duke pohuar shkeljen e të drejtave të parapara në traktat. Këto "organe të traktateve", siç quhen shpesh, janë komitete të përbëra nga ekspertë të pavarur, të zgjedhur nga palët shtetërore, me traktatin përkatës. Komitetet janë të ngarkuara me monitorimin e implementimit të të drejtave të përcaktuara me traktate nga palët shtetërore, si dhe për të vendosur për ankesat e parashtruara kundër shteteve, palë të traktatit. Ndonëse ka disa variacione procedurale në mes të katër mekanizmave, struktura dhe veprimi i tyre janë shumë të ngjashme. Ndaj, këtu mund të gjeni një përshkrim të përgjithshëm të karakteristikave tipike të një ankese sipas cilitdo nga katër traktatet. Kuptohet, për traktatin specifik dhe procedurën specifike lidhur me të drejtat e garantuara me traktatin përkatës, duhet referuar kërkesave të traktateve individuale, të cilët identifikojnë aspektet që ndryshojnë nga norma e përgjithshme.
Ndaj kujt mund të parashtrohet ankesë sipas traktatit?
Sipas katër traktateve të sipërtheksuara, ankesa mund të parashtrohet vetëm ndaj shtetit që i plotëson dy kushte.
20 Tekstet e plota tĂ« traktateve mund tâi gjeni nĂ« faqen e internetit tĂ« Komisionarit tĂ« LartĂ« tĂ«
për të Drejta të Njeriut të Zyrës së KB për të Drejta të Njeriut h tt p ://www. oh chr. o rg 1092
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Së pari, shteti duhet të jetë palë e traktatit në fjalë, që e ka ratifikuar apo pranuar atë.21
Së dyti, pala shtetërore duhet të ketë njohur kompetencat e komitetit të krijuar sipas traktatit relevant për të shqyrtuar ankesat e parashtruara nga individët. Në rastin e Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike dhe Konventës për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave, shteti njeh kompetencat e komitetit duke u bërë palë e një instrumenti të veçantë: Protokolli i Parë Opcional i Konventës ose Protokolli Opcional i Konventës. 22 Në rastin e Konventës kundër Torturës dhe Konventës Ndërkombëtare për Eliminimin e Diskriminimit Racor, shtetet njohin kompetencat e komitetit duke bërë një deklaratë për këtë sipas një neni specifik të Konventës, përkatësisht neneve 22 dhe 14.23
Kush mund të parashtrojë ankesë?
NĂ«se plotĂ«sohen tĂ« dy kushtet lidhur me shtetin ndaj tĂ« cilit bĂ«het ankesĂ«, secili person ka tĂ« drejtĂ« qĂ« tĂ« paraqesĂ« ankesĂ«, me tĂ« cilĂ«n pohon se janĂ« shkelur tĂ« drejtat e tij/saj sipas traktatit relevant. Nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme qĂ« personi tĂ« ketĂ« avokat qĂ« tĂ« pĂ«rgatisĂ« ankesĂ«n, megjithĂ«se kĂ«shilla juridike zakonisht e pĂ«rmirĂ«son cilĂ«sinĂ« e parashtresave. ĂshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet, se sipas procedurave tĂ« kĂ«tyre traktateve, individĂ«ve nuk u sigurohet ndihmĂ« juridike nga komitetet. Ankesa, gjithashtu, mund tĂ« paraqitet edhe nĂ« emĂ«r tĂ« personit tjetĂ«r, me kusht qĂ« tĂ« merret pĂ«lqimin i personit me shkrim. NĂ« raste tĂ« caktuara, rasti mund tĂ« paraqitet edhe pa pĂ«lqimin e tillĂ«, si, p.sh. kur prindĂ«rit paraqesin ankesĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« mitur, ose kur kujdestarĂ«t paraqesin ankesĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« personave tĂ« paaftĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« pĂ«lqim formal. Gjithashtu, edhe nĂ« rastet kur personi Ă«shtĂ« nĂ« burg, pa qasje me botĂ«n e jashtme, komiteti relevant nuk kĂ«rkon autorizim formal pĂ«r tĂ« paraqitur ankesĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« personit tjetĂ«r.
21 QĂ« tĂ« verifikoni nĂ«se njĂ« shtet Ă«shtĂ« palĂ« e traktatit, konsultoni bazĂ«n e tĂ« dhĂ«nave tĂ«âTreaty Bodyâ nĂ« faqen mĂ« sipĂ«r.22 PĂ«r tĂ« parĂ« tekstin e protokolleve dhe pĂ«r tĂ« verifikuar nĂ«se shteti Ă«shtĂ« palĂ« e njĂ«rĂ«s apo e tĂ« dy Protokolleve, konsultoni faqen e internetit mĂ« sipĂ«r.23
Edhe për të verifikuar nëse shteti ka bërë njërën prej këtyre deklaratave, drejtohuni në të
njëjtën faqe të internetit të cituar më lartë.
1093
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Cilat tĂ« dhĂ«na duhet tâi pĂ«rmbajĂ« ankesa?
Ankesa që i parashtrohet një komiteti, e që gjithashtu quhet "komunikatë" ose "peticion", nuk ka nevojë të ketë ndonjë formë të veçantë. Derisa modeli i formës së ankesës, që mund të gjendet në faqen e Internetit të Komisionarit të Lartë për të Drejtat e Njeriut dhe udhëzimet që mund ti gjenden po aty, përqendrohen në të dhëna specifike, cilado korrespondencë që siguron hollësitë e nevojshme është e mjaftueshme.
Ankesa duhet tĂ« jetĂ« me shkrim dhe e nĂ«nshkruar. Ajo duhet tĂ« sigurojĂ« tĂ« dhĂ«nat themelore personale, emrin e parashtruesit, shtetĂ«sinĂ« dhe datĂ«n e lindjes, si dhe tĂ« specifikojĂ« palĂ«n shtetĂ«rore kundĂ«r tĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« drejtuar ankesa.. NĂ«se ankesĂ«n parashtrohet nĂ« emĂ«r tĂ« personit tjetĂ«r, duhet tĂ« sigurohet dĂ«shmi pĂ«r pĂ«lqimin e saj/tij, siç Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« mĂ« lart, ose tĂ« shĂ«nohet qartĂ« se pse pĂ«lqimi i tillĂ« nuk mund tĂ« sigurohet. NĂ« renditje kronologjike duhet shĂ«nuar tĂ« gjitha faktet mbi tĂ« cilat bazohet ankesa. Kusht vendimtar Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« dhĂ«nat tĂ« jenĂ« sa mĂ« tĂ« kompletuara qĂ« tĂ« jetĂ« e mundur dhe qĂ« ankesa tĂ« pĂ«rfshijĂ« tĂ« gjitha informacionet relevante pĂ«r rastin e dhĂ«nĂ«. Gjithashtu duhet nĂ« hollĂ«si tĂ« shpjegohen hapat e ndĂ«rmarrĂ« pĂ«r tĂ« shteruar mjetet nĂ« dispozicion nĂ« shtetin pĂ«rkatĂ«s, do tĂ« thotĂ« hapat e ndĂ«rmarrĂ« para gjykatave dhe autoriteteve vendore tĂ« shtetit. Duhet tĂ« theksohet nĂ«se rasti nĂ« fjalĂ« Ă«shtĂ« paraqitur pĂ«r tâu zgjidhur me mjete tĂ« tjera ndĂ«rkombĂ«tare hetuese apo me marrĂ«veshje. SĂ« fundi, duhet dhĂ«nĂ« argumente se pse parashtruesi i ankesĂ«s konsideron se faktet e shĂ«nuara pĂ«rbĂ«jnĂ« shkelje tĂ« traktatit nĂ« fjalĂ«. ĂshtĂ« e dobishme, edhe pse jo nĂ« mĂ«nyrĂ« strikte e domosdoshme, qĂ« tĂ« identifikohen dispozitat e traktatit qĂ« pohohet se janĂ« shkelur. KĂ«to tĂ« dhĂ«na duhet tĂ« paraqiten nĂ« njĂ«rĂ«n nga gjuhĂ«t e punĂ«s sĂ« Sekretariatit. PĂ«rveç kĂ«saj, duhet tĂ« ofrohen edhe tĂ« gjitha dokumentet me rĂ«ndĂ«si pĂ«r faktet dhe argumentet e theksuara nĂ« ankesĂ«, veçanĂ«risht vendimet administrative apo gjyqĂ«sore relevante pĂ«r ankesĂ«n ndaj autoriteteve vendore. Gjithashtu, Ă«shtĂ« e dobishme tĂ« sigurohen dhe tĂ« dorĂ«zohen kopje tĂ« ligjeve relevante vendore. NĂ«se ato ligje nuk janĂ« nĂ« njĂ« gjuhĂ« zyrtare tĂ« sekretariatit tĂ« komitetit, shqyrtimi i ankesĂ«s do tĂ« jetĂ« mĂ« i shpejtĂ« nĂ«se vet pala ankuese e aranzhon pĂ«rkthimin (qoftĂ« tĂ« plotĂ« apo pĂ«rmbledhjen).NĂ«se ankesĂ«s i mungojnĂ« tĂ« dhĂ«nat esenciale, Sekretariati e kontakton ankesin me kĂ«rkesĂ« pĂ«r detajet shtesĂ«.
1094
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Kur mund të parashtrohet ankesë sipas traktateve mbi të drejtat e njeriut?
NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, pĂ«r parashtrimin e ankesĂ«s sipas traktateve relevante, nuk ka afat kohor formal pas datĂ«s sĂ« shkeljes qĂ« pohohet me ankesĂ«. MirĂ«po, zakonisht Ă«shtĂ« mĂ« adekuate qĂ« ankesa tĂ« paraqitet sa mĂ« shpejt qĂ« tĂ« jetĂ« e mundur pasi tĂ« jenĂ« shteruar mjetet juridike vendore. Vonesa nĂ« paraqitjen e rastit me ankesĂ«, mund tâia vĂ«shtirĂ«sojĂ« palĂ«s shtetĂ«rore qĂ« tĂ« pĂ«rgjigjet nĂ« mĂ«nyrĂ«n e duhur. NĂ« raste tĂ« veçanta, paraqitja e rastit pas njĂ« periudhe tejet tĂ« gjatĂ«, mund tĂ« rezultojĂ« me mospranim tĂ« rastit nga ana e komisionit kompetent.
Procedura
NĂ«se ankesa i pĂ«rmban elementet esenciale tĂ« pĂ«rcaktuara, rasti regjistrohet, respektivisht, formalisht regjistrohet si rast pĂ«r tu shqyrtuar nga komiteti relevant. Pala qĂ« parashtron ankesĂ«, informohet pĂ«r regjistrim tĂ« rastit. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, rasti i dĂ«rgohet palĂ«s shtetĂ«rore ndaj tĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« ankesa, pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« mundĂ«sinĂ« qĂ« tĂ« paraqes komente. Nga shteti kĂ«rkohet qĂ« tĂ« paraqesĂ« vĂ«rejtjet e veta brenda njĂ« kornize tĂ« caktuar kohore. Dy fazat kryesore pĂ«r çdo rast njihen si faza e "pranimit" dhe faza e "bazueshmĂ«risĂ«". "Pranimi" i rastit i referohet kushteve formale qĂ« ankesa duhet tâi plotĂ«sojĂ« para se komisioni relevant tĂ« shqyrtojĂ« pĂ«rmbajtjen e saj. "BazueshmĂ«ria" e rastit Ă«shtĂ« pĂ«rmbajtja, nĂ« bazĂ« tĂ« sĂ« cilĂ«s komiteti vendos nĂ«se janĂ« shkelur tĂ« drejtat e pohuara nĂ« ankesĂ«, sipas traktatit, ose jo.
Pasi shteti tĂ« jep pĂ«rgjigje lidhur me ankesĂ«n, palĂ«s, parashtruese tĂ« ankesĂ«s i ofrohet mundĂ«sia tĂ« jep komente lidhur me pĂ«rgjigjen e shtetit. PĂ«rsĂ«ri, afatet kohore ndryshojnĂ« paksa ndĂ«rmjet procedurave, sipas traktateve tĂ« veçanta. NĂ« atĂ« moment, rasti Ă«shtĂ« i gatshĂ«m pĂ«r tâu vendosur nga komiteti relevant. NĂ«se pala shtetĂ«rore nuk pĂ«rgjigjet lidhur me ankesĂ«n, komiteti pĂ«rsĂ«ri e pĂ«rkujton pĂ«r rastin dhe nĂ«se sĂ«rish nuk ka pĂ«rgjigje, komiteti merr vendim pĂ«r ankesĂ«n nĂ« bazĂ« tĂ« ankesĂ«s sĂ« parĂ«.
Rrethanat e veçanta të urgjencës dhe ndjeshmërisë
Ădo komitet ka mundĂ«si tĂ« ndĂ«rmerr masa urgjente nĂ« rastet ku do tĂ« mund tĂ« pĂ«sohej dĂ«m i pariparueshĂ«m para se rasti tĂ« shqyrtohet sipas rrjedhĂ«s sĂ« zakonshme. Veçoria e pĂ«rbashkĂ«t e tĂ« gjitha procedurave tĂ«
1095
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
traktateve, Ă«shtĂ« se komiteti, nĂ« çdo fazĂ« para se tĂ« shqyrtohet rasti, mund tâi paraqesĂ« kĂ«rkesĂ« palĂ«s shtetĂ«rore pĂ«r atĂ« qĂ« njihet si "masa tĂ« pĂ«rkohshme", pĂ«r tĂ« parandaluar çfarĂ«do dĂ«mi qĂ« mund tĂ« jĂ«tĂ« i pariparueshĂ«m. NĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ«, kĂ«rkesat e tilla bĂ«hen pĂ«r tĂ« parandaluar veprimet qĂ« mĂ« vonĂ« nuk mund tĂ« zhbĂ«hen, pĂ«r shembull ekzekutimi i dĂ«nimit me vdekje, ose deportimi i individit i cili pĂ«rballet me rrezikun e torturĂ«s. NĂ«se pala ankuese Ă«shtĂ« e interesuar qĂ« komiteti tĂ« shqyrtojĂ« kĂ«rkesĂ«n pĂ«r masĂ« tĂ« pĂ«rkohshme, Ă«shtĂ« e rekomandueshme qĂ« kjo tĂ« theksohet nĂ« mĂ«nyrĂ« eksplicite. SidoqoftĂ«, duhet tĂ« identifikohen me kujdes dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« sa mĂ« tĂ« qartĂ« tĂ« mundshme arsyet, se pse veprim i tillĂ« konsiderohet i nevojshĂ«m.NĂ«se ka çështje veçanĂ«risht tĂ« ndjeshme tĂ« natyrĂ«s private, apo personale qĂ« paraqiten nĂ« ankesĂ«, mund tĂ« kĂ«rkohet qĂ« komisioni tĂ« pĂ«rmbahet nga identifikimi i elementeve qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me privatĂ«sinĂ«, nĂ« vendimin pĂ«rfundimtar, ashtu qĂ« identiteti palĂ«s ankuese tĂ« mos bĂ«het publik. Gjithashtu, komiteti me propozimin e vet mund tĂ« pĂ«rmbahet nga kĂ«to, apo çështje tĂ« tjera tĂ« ngjashme, gjatĂ« kohĂ«s sĂ« shqyrtimit tĂ« ankesĂ«s.
Pranimi i rastit
Para se komiteti kompetent për ankesën të mund të shqyrtojë bazueshmërinë e ankesës, duhet të jetë i sigurt se ankesa i plotëson kushtet formale të pranimit. Kur kontrollohet pranueshmëria e rastit, komiteti merr parasysh një apo disa nga faktorët vijues:
a) Nëse ankesa është bërë në emër të personit tjetër, duhet shikuar se a është bërë me autorizim të duhur, respektivisht a është parashtruesi i ankesës kompetent për të parashtruar ankesë
b) A është parashtruesi i ankesës (apo personi në emër të të cilit parashtrohet ankesa) viktimë e shkeljes së pohuar? Duhet të dëshmohet se parashtruesi i ankesës është personalisht dhe drejtpërsëdrejti i afektuar nga ligji, politika, praktika, veprimi apo mosveprimi i palës shtetërore për të cilën pohon se i ka shkelur apo është duke shkelur të drejtat e parashtruesit të ankesës. Thjeshtë nuk është e mjaftueshme që të kundërshtohet një ligj, politikë shtetërore, ose praktikë abstarkte (e ashtuquajtura actio popularis) pa demonstruar se si individualisht parashtruesi i ankesës është viktimë e ligjit, politikës ose praktikës në fjalë.
c) A është ankesa në përputhshmëri me dispozitat e traktatit në bazë të të cilit është parashtruar? Shkelja e pohuar duhet të ndërlidhet me të drejtën që faktikisht mbrohet me traktat. Nëse ankesa është parashtruar sipas
1096
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Protokollit Opcional të Konventës Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike, për shembull, nuk mund të pohohet shkelja e të drejtës në pronë, meqë Konventa nuk e mbron këtë të drejtë. Në rastin e tillë ankesa , në aspektin juridik, do të ishte e papranueshme ratione materiae.
d) · A është ankesa sa duhet e bazuar në prova? Nëse komiteti relevant, në bazë të informacioneve që i ka në dispozicion nga të gjitha anët, konsideron se janë të mjaftueshme faktet e paraqitura në ankesë, ose nuk është argumentuar mjaftueshmë shkelja e Konventës, mund ta refuzojë ankesën si të pabazuar në prova për qëllimet e pranueshmërisë. Kjo arsye është e ngjashme me refuzimin e rastit nga gjykatat tjera, ndërkombëtare dhe vendore, si "të pabazuar".
e) · A u referohet ankesa e parashtruar ngjarjeve që kanë ndodhur para hyrjes në fuqi të mekanizmit të ankesës për shtetin kundër të të cilit bëhet ankesa? Si rregull, komiteti nuk shqyrton ankesat që datojnë nga periudha para kësaj date dhe ankesa, në aspektin ligjor, konsiderohet si e papranueshme ratione temporis. Mirëpo, megjithatë, këtu ka përjashtime. Në rastet kur efektet e ngjarjes në fjalë janë zgjatur në periudhën e obligueshmërisë me mekanizmin e ankesës, komiteti mund të merr parasysh rrethanat e përgjithshme.
f) · A janĂ« shterur tĂ« gjitha mjetet vendore? Parimi i kryesor drejtues i procedurĂ«s pĂ«r pranimin e ankesĂ«s Ă«shtĂ« se parashtruesi i ankesĂ«s duhet qĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, tĂ« ketĂ« shterur tĂ« gjitha mjetet nĂ« shtetin pĂ«rkatĂ«s, para se ankesĂ«n tâia parashtrojĂ« njĂ« komiteti. Kjo zakonisht pĂ«rfshin ndjekjen e tĂ« gjitha procedurave vendore, sistemit vendor tĂ« gjykatave. MirĂ«po, kjo rregull ka edhe pĂ«rjashtime tĂ« kufizuara. NĂ«se shterimi i mjeteve do tĂ« prolongohej pa arsye, apo nĂ«se ato mjete thjesht do tĂ« ishin tĂ« paefektshme (nĂ«se, p.sh. ligji nĂ« shtetin pĂ«rkatĂ«s Ă«shtĂ« shumĂ« i qartĂ« pĂ«r çështjen nĂ« fjalĂ«) apo nĂ«se kĂ«to mjete parashtruesi i ankesĂ«s nuk i ka nĂ« dispozicion (p.sh, pĂ«r shkak tĂ« mohimit tĂ« sĂ« drejtĂ«s pĂ«r ndihmĂ« juridike nĂ« rastet penale), mund tĂ« mos kĂ«rkohet shterimi i mjeteve vendore. MegjithatĂ«, nĂ« ankesĂ«, duhet tĂ« theksohen arsyet e detajuara se pse rregulla e pĂ«rgjithshme nuk do tĂ« duhej tĂ« zbatohet. Lidhur me çështjen e shterimit tĂ« mjeteve vendore, nĂ« ankesĂ«n e vet tĂ« parĂ«, parashtruesi i ankesĂ«s duhet tĂ« pĂ«rshkruaj pĂ«rpjekjet qĂ« i ka bĂ«rĂ« pĂ«r shterimin e mjeteve vendore, duke specifikuar pĂ«rparimin e ankesĂ«s pranĂ« autoriteteve vendore, si dhe datat dhe rezultatin e procedurĂ«s, respektivisht tĂ« theksohet se duhet zbatuar ndonjĂ« pĂ«rjashtim.
g) · A është ankesa e parashtruar abuzim i procedurës së ankesës? Në raste të rralla, komitetet mund ta konsiderojnë rastin si të pavlerë, ose
1097
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
joadekuat për procedurë të ankesës dhe mund ta refuzojnë si të papranueshëm, për shembull nëse paraqiten ankesa të përsëritura pranë komitetit për çështjen e njëjtë, edhe pse më herët janë refuzuar.
h) · A është ankesa e parashtruar duke u shqyrtuar sipas ndonjë mekanizmi tjetër të zgjidhjes ndërkombëtare?
i) Nëse ankesa e njëjtë e është parashtruar para një organi tjetër të ndonjë instrumenti tjetër ndërkombëtar, ose mekanizmi rajonal siç është Gjykata Evropiane mbi të Drejtat e Njeriut, komitetet nuk mund ta shqyrtojnë ankesën e parashtruar, për të shmangur dyfishimin e panevojshëm të punës së njëjtë në nivel ndërkombëtar. Kjo është një çështje tjetër e pranimit që duhet përfshirë në ankesën fillestare, duke përshkruar ankesat që janë bërë paraprakisht, si dhe duke specifikuar organin tek i cili janë parashtruar, datën dhe rezultatin.
j) · A është penguar ankesa për shkak të rezervimit që shteti e ka bërë për Protokollin Opcional? Shteti mund të ketë bërë ndonjë rezervim procedural për mekanizmin e ankesës duke kufizuar kompetencat e komitetit në shqyrtimin e shkresave të caktuara. Për shembull, shtetet mund të parandalojnë komitetin të shqyrtojë ankesat që në të kaluarën janë shqyrtuar nga një mekanizëm tjetër ndërkombëtar. Në raste shumë të rralla, komiteti mund të vendosë se një rezervim i caktuar është i palejuar dhe ta shqyrtojë shkresën pavarësisht nga rezervimi i pretenduar.24
Nëse parashtruesi i ankesës mendon se ka rrezik që ankesa të konsiderohet e papranueshme për shkak të njërës nga arsyet e theksuara, është e dobishme që kundër argumentet të paraqiten që në ankesën fillestare. Në çdo rast, pala shtetërore, pasi të përgjigjet në ankesë, ka gjithnjë gjasa se do të argumentojë se rasti i parashtruesit të ankesës është i papranueshëmnëse konsideron se vlen njëra ato arsye. Pastaj parashtruesi i ankesës,megjithatë, ka mundësi të paraqes pikëpamjet relevante, me rastin e komentimit të parashtresave të palës shtetërore.
24 . Teksti i rezervimeve (kufizimeve) mund të gjendet në faqen e internetit të referuar
më sipër.
1098
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Bazueshmëria e rastit
Nëse komiteti kompetent i përcaktuar me traktat të vendosë se ankesa është e pranueshme, fillon shqyrtimi i bazueshmërisë së ankesës, duke i theksuar arsyet se pse ka konstatuar se është bërë apo nuk është bërë një shkelje sipas dispozitave të ndryshme që i konsideron të zbatueshme në rastin konkret. Disa shtete kanë bërë rezervime të fuqishme në traktate, gjë që mund të kufizojnë fushëveprimin e detyrimeve mbi të drejtat e njeriut që ato i kanë sipas traktateve. Në shumicën e rasteve, komiteti nuk do të pranojë të shqyrtojë ankesa që u përkasin fushave të që janë të papranuara me rezervim, edhe pse në raste përjashtuese, komiteti relevant ka mundësi që një rezervim ta konsiderojë të papranueshëm dhe rastin ta shqyrtojë përkundër rezervimit të pretenduar. Për të kuptuar se çka komiteti konsideron se hyn në fushëveprimin e të drejtave të përfshira në traktatin për të cilin është përgjegjës, duhet shqyrtuar "Komentet e përgjithshme" ku bëhet interpretimi i dispozitave të ndryshme, si dhe vërejtjet përmbyllëse të komiteteve për raportet e dorëzuara në mënyrë periodike nga palët shtetërore për traktatin në fjalë.25
Shqyrtimi i rastit
Komitetet e shqyrtojnë secilin rast në sesione të mbyllura. Edhe pse disa komitete kanë dispozita për komponentë gojore të procedurës në rregulloret e tyre të punës, është praktikë mbizotëruese që ankesat të shqyrtohen në bazë të informacioneve të shkruara, të paraqitura nga parashtruesi i ankesës dhe pala shtetërore.
Si rezultat, nuk është praktikë që të pranohen parashtresa gojore nga palët ose dëshmi audio, ose audio-vizuale. Gjithashtu, është me rëndësi të theksohet këtu se komitetet nuk kërkojnë informacione të tjera, jashtë atyre të siguruara nga palët, për të bërë verifikim të pavarur të fakteve. Për më tepër, komitetet nuk marrin parasysh informacione përmbledhëse që i vijnë nga palët e treta (që shpesh quhen amicus informacione përmbledhëse).
Pasi që komiteti të merr vendim lidhur me ankesën e parashtruar, ai vendim u dërgohet të dy palëve njëkohësisht, palës ankuese dhe palës shtetërore. Një apo më shumë anëtarë të Komitetit mund të japin mendim të ndarë lidhur me vendimin nëse ata vijnë në një përfundim që është i
25 Shih faqen e internetit si më sipër. 1099
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
ndryshëm nga ai i shumicës, ose vijnë në përfundim të njëjtë, por për arsye të ndryshme. Teksti i vendimit të formës së prerë (përfundimtar) mbi bazueshmërinë e rastit, ose i vendimit për mospranim të rastit, shpallet në faqen elektronike të internetit të Zyrës së Komesionarit të Lartë të KB për të drejtat e njeriut, si pjesë e jurisprudencës së komitetit.
Ăka ndodh pasi qĂ« komiteti tĂ« vendos pĂ«r rastin?
ĂshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« kuptohet se nuk ekziston mundĂ«sia qĂ« tĂ« bĂ«het ankesĂ« kundĂ«r vendimeve tĂ« komitetit dhe, si rregull, vendimet janĂ« tĂ« formĂ«s sĂ« prerĂ«. Se çka ndodhĂ« me rastin pĂ«r tĂ« cilin Ă«shtĂ« parashtruar ankesĂ«, varet nga lloji i vendimit qĂ« Ă«shtĂ« marrĂ«.
a) Nëse komiteti vendos se pala parashtruese e ankesës është viktimë e shkeljes së të drejtave të mbrojtura me traktat nga ana e shtetit, ftohet pala shtetërore, që brenda tre muajsh, të sjellë informacione për hapat e ndërmarrë, konform konstatimeve të komitetit.
b) NĂ«se komiteti vendos se nuk ka pasur shkelje tĂ« traktatit nĂ« rastin e shqyrtuar nĂ« bazĂ« tĂ« ankesĂ«s, ose nĂ«se vendosĂ« se ankesa Ă«shtĂ« e papranueshme, procesi pĂ«rfundon pasi qĂ« vendimi tâu dĂ«rgohet palĂ«ve, parashtruesit tĂ« ankesĂ«s dhe palĂ«s shtetĂ«rore.
c) Nëse komiteti e konsideron të pranueshme ankesën, zbatohet procedura e paraqitur lart, qoftë në përgjithësi apo duke ju referuar ankesave, ose dispozitave të veçanta. Kjo do të thotë, siç është theksuar edhe më sipër, nga pala shtetërore kërkohet të paraqesë parashtresa mbi bazueshmërinë e rastit, brenda një periudhe të caktuar kohore. Më pastaj, përcaktohet një periudhë për të komentuar lidhur me parashtresat, pas së cilës rasti zakonisht është i gatshëm për shqyrtim nga komiteti.
Procedura sipas Protokollit Opcional të Konventës Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike
Konventa Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike përfshinë një spektër të gjerë të të drejtave civile dhe politike, nga e drejta për jetë, e deri tek e drejta për gjykim të drejtë dhe e drejta në mosdiskriminim. Të drejtat individuale që mund të kërkohen të shqyrtohen nga komiteti janë paraqitur në nenet 6 deri në 27, duke përbërë Pjesën III të Konventës. Mekanizmi i ankesës për shkeljet e pohuara të këtyre neneve është përfshirë në Protokollin Opcional të Konventës, traktat ky i veçantë i hapur për palët
1100
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
shtetërore të Konventës. Shtetet që janë bërë palë e Protokollit Opcional njohin kompetencat e Komitetit mbi të Drejtat e Njeriut, që është një panel prej 18 ekspertësh të pavarur, të cilët takohen tri herë në vit, për të pranuar ankesa nga personat brenda juridiksionit të tyre që pohojnë shkelje të të drejtave të tyre, sipas Konventës.
Detajet e procedurës
Sipas Protokollit Opcional, ankesat që përmbajnë elementet e domosdoshme, i referohen Raportuesit Special të komitetit për shkresat e reja 26 . Raportuesi Special vendos nëse rasti juaj duhet regjistruar sipas Protokollit Opcional dhe jep udhëzimet përkatëse.
Nëse rasti regjistrohet, rrjedha e zakonshme e punës së Komitetit është të shqyrtojë pranueshmërinë dhe bazueshmërinë e rastit njëkohësisht, dhe kjo bëhet për shkak të numrit të madh të ankesave që pranohen sipas kësaj procedure. Kjo është edhe arsyeja që, pala shtetërore kundër të cilës është bërë ankesa, ka gjashtë muaj për afat për paraqitjen e parashtresave mbi pranueshmërinë dhe bazueshmërinë e rastit. Kur kjo të bëhet, parashtruesi i ankesës ka dy muaj afat për vërejtje, pas të cilit afat, rasti është i gatshëm për tu vendosur nga Komiteti. Siç është theksuar edhe më herët, nëse pala shtetërore nuk përgjigjet në ankesë, parashtruesi i ankesës nuk është në pozitë të disfavorshme. Në rastin e tillë, pala shtetërore merr dy shkresa përkujtuese, pasi të ketë kaluar afati kohor prej gjashtë muajsh. Nëse sërish nuk ka përgjigje, Komiteti e shqyrton ankesën në bazë të informacioneve që parashtruesi i ankesës fillimisht i ka ofruar. Në anën tjetër, nëse pala shtetërore paraqet parashtresa pas shkresave përkujtuese, ato i dërgohen parashtruesit të ankesës, në të cilat ekziston mundësi që të prezantohen vërejtje nga parashtruesi i ankesës. Nganjëherë, Komiteti miraton procedura të ndryshme për të shfrytëzuar maksimalisht kohën në dispozicion për shqyrtimin e shkresave, si dhe për të kursyer përpjekjet e panevojshme të palëve shtetërore dhe parashtruesve të ankesave. Për shembull, nëse pala shtetërore, dy muaj pas marrjes së ankesës, paraqet parashtresa që kanë të bëjnë vetëm me pranueshmërinë, dhe Komiteti konsideron se mund të ketë dyshime serioze në atë pikëpamje, mund ta ftojë parashtruesin e ankesës që të komentojë vetëm ato parashtresa. Pastaj, Komiteti merr vendim preliminar
26 KĂ«tu bĂ«het fjalĂ« pĂ«r procedurĂ«n rreth âNew
Communicationsâ
1101
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
vetëm mbi pranueshmërinë, dhe vazhdon me fazën e bazueshmërisë vetëm nëse rasti deklarohet si i pranueshëm. Nëse është i pranueshëm, palës shtetërore i jepen edhe gjashtë muaj të tjerë për të paraqitur parashtresa mbi bazueshmërinë e ankesës dhe nga parashtruesi i ankesës, sërish kërkohet të jep vërejtje brenda dy muajsh. Nëse vendoset që të ketë shmangie nga praktika e zakonshme, parashtruesi i ankesës do të njoftohet zyrtarisht.
Vlen të theksohet se numri i madh i rasteve të paraqitura sipas Protokollit Opcional, mund të shkaktojë vonesa prej disa vitesh nga koha e parashtresës fillestare dhe vendimit të formës së prerë të Komitetit.
Rrethanat e veçanta të urgjencës
Situatat urgjente, të cilat kërkojnë veprim të menjëhershëm të Komitetit për të Drejta të Njeriut, janë të rregulluara me rregullën 86 të rregullores së tij të punës. Në rastet e tilla, Raportuesi Special i Komitetit, mund ti paraqesë kërkesë palës shtetërore për masa të përkohshme, me qëllim të shmangies së dëmit të pariparueshëm, para se të shqyrtohet ankesa e bërë nga parashtruesi i ankesës. Përfillja e kërkesës së këtillë nga ana e palës shtetërore, Komiteti e konsideron si të pandarë nga detyrimet e palës shtetërore sipas Protokollit Opcional, dhe çfarëdo mospërputhje me atë kërkesë e konsideron si shkelje të Protokollit. .
Të dhëna shtesë mbi pranueshmërinë e rastit
Janë dy aspekte të pranueshmërisë së rastit të cilët kërkojnë shtjellim të mëtejshëm. Së pari, Komiteti mbi të Drejtat e Njeriut ka paraqitur përjashtime veçanta të rregullës rreth ngjarjeve për të cilat është paraqitur ankesa, e që duhet të kenë ndodhur pas hyrjes në fuqi të Protokollit Opcional për shtetin përkatës. Nëse, nga data e hyrjes në fuqi, ngjarjet kanë pasur efekte të vazhdueshme që përbëjnë shkelje të Konventës, për shembull, nëse personi vuan dënimin me burg pas një gjykimi të padrejtë para asaj date, Komiteti mund të vendosë që të merr parasysh të gjitha rrethanat e ankesës.
Përndryshe, zakonisht është arsye e mjaftueshme për Komitetin të shqyrtojë tërë ankesën nëse, pas datës së hyrjes në fuqi të Protokollit Opcional, ka pasur vendim gjyqi apo ndonjë akt tjetër shtetëror që ndërlidhet me një ngjarje para kësaj date.
1102
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
ĂshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« tĂ« theksojmĂ« edhe njĂ« fakt tjetĂ«r, tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r kĂ«tĂ« çështje, rreth shqyrtimit tĂ« njĂ«kohshĂ«m tĂ« ankesĂ«s sĂ« njĂ«jtĂ« sipas njĂ« mekanizmi tjetĂ«r tĂ« zgjidhjes ndĂ«rkombĂ«tare. PĂ«r qĂ«llimet e veta, Komiteti ka vendosur qĂ« "procedura 1503 " dhe ankesat drejtuar Raportuesit Special tĂ« Komisionit mbi tĂ« Drejtat e Njeriut nuk pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« mekanizĂ«m tjetĂ«r tĂ« zgjidhjes ndĂ«rkombĂ«tare. Ndaj, ankesa juaj drejtuar Komitetit mbi tĂ« Drejtat e Njeriut nuk do tĂ« shpallet e papranueshme nĂ«se parashtruesi i ankesĂ«s njĂ«kohĂ«sisht kĂ«rkon opsione tĂ« tjera, sikurse kĂ«to. E dyta, Komiteti ka marrĂ« qĂ«ndrim se, pĂ«rderisa Konventa ofron mbrojtje mĂ« tĂ« madhe nĂ« disa aspekte, se sa qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« dispozicion sipas instrumenteve tĂ« tjera ndĂ«rkombĂ«tare, faktet qĂ« tashmĂ« janĂ« dorĂ«zuar nĂ« mekanizmat tjerĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ« mund ti paraqiten edhe Komitetit, nĂ«se sigurohet mbrojtje mĂ« e madhe me KonventĂ«. Duhet shtuar se, sipas pikĂ«pamjes sĂ« Komitetit, ankesat e refuzuara nga mekanizmat tjerĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ« pĂ«r arsye procedurale, e nuk janĂ« shqyrtuar nĂ« pikĂ«pamje pĂ«rmbajtjesore, tĂ« njĂ«jtat faktet mund ti paraqiten Komitetit.
Proceduara pas marrjes së vendimit
NĂ«se Komiteti vendos se parashtruesi i ankesĂ«s ka qenĂ« viktimĂ« e shkeljes sĂ« tĂ« drejtave tĂ« garantuara me KonventĂ« nga pala shtetĂ«rore, shteti ftohet qĂ« tĂ« ofrojĂ« informacione, brenda tre muajsh, pĂ«r hapat qĂ« ka ndĂ«rmarrĂ« pĂ«r tâju dhĂ«nĂ« efekt pikĂ«pamjeve tĂ« Komitetit. BazĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« kĂ«rkesĂ« qĂ« i bĂ«het palĂ«s shtetĂ«rore Ă«shtĂ« nenin 2, par. 3 i KonventĂ«s se pala shtetĂ«rore, qĂ« i garanton parashtruesit tĂ« ankesĂ«s njĂ« mjet efektiv pĂ«r çfarĂ«do shkelje tĂ« tĂ« drejtave tĂ« garantuara me KonventĂ«. PĂ«rgjigjja e shtetit i dĂ«rgohet edhe parashtruesit tĂ« ankesĂ«s pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« komente. Komiteti shpesh tregon se cili do tĂ« ishte mjeti i duhur, si p.sh. dhĂ«nia e kompensimit, ose lirimi nga paraburgimi. NĂ«se pala shtetĂ«rore nuk ndĂ«rmerr hapat e duhur, rasti i referohet njĂ« anĂ«tari tĂ« Komitetit dhe Raportuesit Special pĂ«r tĂ« vazhduar me pĂ«rcjelljen e pikĂ«pamjeve nĂ« vazhdim dhe pĂ«r tĂ« marrĂ« parasysh masat e mĂ«tejshme qĂ« do tĂ« ndĂ«rmerren. Raportuesi Special, p.sh. mund tâi paraqesĂ« kĂ«rkesa tĂ« veçanta palĂ«s shtetĂ«rore apo tĂ« takohet me pĂ«rfaqĂ«suesit e saj pĂ«r tĂ« diskutuar veprimin e ndĂ«rmarrĂ«. PĂ«rveç nĂ« raste pĂ«rjashtuese, kur informacioni Ă«shtĂ« i mbyllur, ai publikohet sĂ« bashku me veprimin e ndĂ«rmarrĂ« nga Raportuesi Special nĂ« njĂ« raport vjetor pĂ«r pĂ«rcjelljen e rasteve.
1103
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Nëse Komiteti e konsideron rastin të pranueshëm, qoftë në përgjithësi, ose duke iu referuar ankesave dhe dispozitave të veçanta, nga pala shtetërore kërkohet që të paraqesë parashtresat për bazueshmërinë e rastit brenda gjashtë muajsh. Pastaj parashtruesi i ankesës ka dy muaj kohë që të jep vërejtje për parashtresat, pas së cilit afat, rasti zakonisht është i gatshëm për tu shqyrtuar nga Komiteti.
E drejta ndĂ«rkombĂ«tare e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe e drejta ndĂ«rkombĂ«tare humanitare â çështjet e pĂ«rbashkĂ«ta dhe dallime themelore
Megjithëse qëllim i këtij kapitulli është që të shtjellohet e drejta e të drejtave të njeriut, është me rëndësi të theksohet se lidhshmëria e ngushte e të drejtës së të drejtave të njeriut me të drejtën humanitare ndërkombëtare. Derisa të dyja, edhe e drejta e të drejtave të njeriut, edhe e drejta ndërkombëtare humanitare e kanë për qëllim mbrojtjen e individit, e drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut siguron trajtim jo-diskriminues të të gjithëve, në çdo kohë, si në kohë paqeje, ashtu edhe në kohë lufte, ose të trazirave të tjera. Në anën tjetër, e drejta humanitare ndërkombëtare ka për qëllim sigurimin e një mbrojtjeje minimale për viktimat e konflikteve të armatosura, sit ë të sëmurëve, të plagosurve, të braktisurve dhe të robërve të luftës, duke e bërë të kundërligjshëm vuajtjen e tepruar njerëzore dhe shkatërrimin material në kontekst të luftës së armatosur. Edhepse Konventat e Gjenevës të vitit 1949 dhe Protokollet Shtesë të miratuara në vitin 1977 garantojnë të drejta të caktuara fundamentale për individin në situate të definuara në mënyrë specifike, të konflikteve të armatosura ndërkombëtare dhe të brendshme, aplikueshmëria e të drejtës humanitare ndërkombëtare nuk është aq e gjerë sa ajo e siguruar me të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Këtu, megjithatë, domosdo duhet të theksohet është se në konfliktet e armatosura ndërkombëtare dhe jo-ndërkombëtare, e drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut dhe e drejta ndërkombëtare humanitare zbatohen në mënyrë paralele.
1104
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut në nivel nacional
Neni 27 i KonventĂ«s sĂ« VjenĂ«s pĂ«r tĂ« drejtĂ«n e traktateve, Shteti ânuk mund tĂ« thirret nĂ« dispozitat e legjislacionit tĂ« brendshĂ«m, si justifikim i dĂ«shtimit tĂ« tij pĂ«r tĂ« zbatuar traktatin.â NĂ« anĂ«n tjetĂ«r, shtetet janĂ« tĂ« lira qĂ« tĂ« zgjedhin modalitetet e veta pĂ«r tĂ« zbatuar nĂ« mĂ«nyrĂ« efektive obligimet e veta juridike ndĂ«rkombĂ«tare dhe pĂ«r tĂ« harmoni tĂ« drejtĂ«n e vet tĂ« brendshme me tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare.
Meqenëse sistemet juridike nacionale kanë dallime të konsiderueshme në këtë drejtim, përkundër shumë ngjashmërive që i kanë, secili gjyqtar, prokuror, avokat dhe jurist vendor duhet të jetë i informuar për mënyrën e inkorporimit të obligimeve ndërkombëtare të Shtetit në legjislacionin nacional.
Përgjithësisht, sipas Teorisë Moniste, përkundër shumë versioneve kontradiktore të saj, e drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme, e formojnë së bashku një sistem juridik. Kjo do të thotë se atëherë kur shteti e ratifikon një traktat për mbrojtjen e njeriut, dispozitat e traktatit bëhen rregulla juridikisht të obligueshme të legjislacionit të brendshëm të shtetit.
Sipas Teorisë Dualiste, e drejta nacionale dhe e drejta ndërkombëtare janë sisteme të ndryshme juridike. E drejta nacionale është më e lartë, dhe që gjyqtarët, prokurorët, avokatët dhe juristët e tjerë vendor të jenë kompetent për të zbatuar dispozitat e traktatit ndërkombëtarë, ato duhet të miratohen, ose të transferohen në të drejtën e brendshme. Kjo do të thotë se një traktat ndërkombëtar I ratifikuar nuk mund të zbatohet nga një gjyqtar, për shembull, nëse ai paraprakisht nuk është inkorporuar në të drejtën e brendëshme, process ky që kërkon normalisht një akt të Parlamentit.
Teoritë e përmendura janë kritikuar shumë për shkak se nuk e reflektojnë sjelljen e organeve nacionale dhe ndërkombëtare. Ndryshimet e mëdha që janë bërë në kohë të fundit e kanë sjellë ndryshime edhe në perceptimin dhe të kuptuarit e të drejtës ndërkombëtare në përgjithësi, dhe të drejtës për të drejtat e njeriut në veçanti. Këto ndryshime reflektohen sidomos në rritjen e zbatimit të të drejtës ndërkombëtare në gjykatat vendore. Një prej qëllimeve të këtij kapitulli të Doracakut, është që të përgatiten gjyqtarët, avokatët dhe juristët që ti përshtaten këtyre ndryshimeve. Në vijim, janë shtjelluar mënyrat kryesore përmes të cilave normat ndërkombëtare për të
1105
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
drejta tĂ« njeriut bĂ«hen pjesĂ« e tĂ« drejtĂ«s sĂ« brendshme dhe zbatohen nga gjykatat dhe organet e tjera kompetente vendore:Kushtetuta. - ShumĂ« Kushtetuta pĂ«rmbajnĂ« dispozita tĂ« shumta pĂ«r tĂ« drejta tĂ« njeriut, e qĂ« e ndjekin tekstin e DUDNj, Paktit NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« Drejta Civile dhe Politike, ose tĂ« konventave regjionale pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut. PĂ«rdorimi i njĂ« gjuhe tĂ« kĂ«tillĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, iu mundĂ«son gjyqtarĂ«ve, prokurorĂ«ve, avokatĂ«ve dhe juristĂ«ve tĂ« tjerĂ« qĂ« tĂ« mbĂ«shteten nĂ« jurisprudencĂ«n e gjykatave ndĂ«rkombĂ«tare dhe regjionale, si dhe tĂ« organeve tĂ« tjera monitoruese nĂ« interpretimin e kuptimit tĂ« kushtetutave tĂ« shteteve te veta.Legjislacioni tjetĂ«r nacional. - ShumĂ« shtete miratojnĂ« legjislacion tĂ« veçantĂ« pĂ«r tĂ« qartĂ«suar, ose pĂ«r tĂ« elaboruar dispozitat e veta kushtetuese, ose pĂ«r tĂ« pĂ«rshtatur legjislacionin e vet tĂ« brendshĂ«m me obligimet e veta ndĂ«rkombĂ«tare. Me rastin e inkorporimit tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare nĂ« tĂ« drejtĂ«n e brendshme, zakonisht pĂ«rdoren tĂ« njĂ«jtat terme juridike, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tâiu mundĂ«sohet profesionistĂ«ve tĂ« sĂ« drejtĂ«s qĂ« tĂ« mbĂ«shteten nĂ« jurisprudencĂ«n e institucioneve ndĂ«rkombĂ«tare.Inkorporimi. - ĂshtĂ« gjithashtu e zakonshme pĂ«r Shtetet qĂ« tĂ« inkorporojnĂ« traktatet pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut nĂ« tĂ« drejtĂ«n e brendshme. Shembull tipik pĂ«r kĂ«tĂ« Ă«shtĂ« Republika e KosovĂ«s, pĂ«r arsye se Kushtetuta e RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s, pĂ«rveç qĂ« dispozitat pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut i ka nĂ« harmoni me katalogĂ«t ndĂ«rkombĂ«tar pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut, e ka listĂ«n e instrumenteve ndĂ«rkombĂ«tare juridikisht tĂ« obligueshme, qĂ« i bĂ«n tĂ« gjitha ato instrumente ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« jenĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« zbatueshme. Kjo krijon obligim tejet tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r gjyqtarĂ«t, prokurorĂ«t, avokatĂ«t dhe juristĂ«t e KosovĂ«s qĂ« tĂ« njihen hollĂ«sisht me jurisprudencĂ«n e gjykatave ndĂ«rkombĂ«tare dhe tĂ« organeve monitoruese pĂ«r interpretimin e dispozitave tĂ« KushtetutĂ«s sĂ« RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s. Madje, Kushtetuta e RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s shkon edhe mĂ« tutje, duke pĂ«rcaktuar se interpretimi i dispozitave qĂ« i rregullojnĂ« tĂ« drejtat dhe liritĂ« themelore, tĂ« bĂ«het nĂ« harmoni me praktikĂ«n gjyqĂ«sore tĂ« GjykatĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut.ZbatueshmĂ«ria automatike. - NĂ« disa Shtete, traktatet mbizotĂ«rojnĂ« mbi tĂ« drejtĂ«n e brendshme, dhe kĂ«shtu janĂ« automatikisht tĂ« zbatueshme nĂ« gjykatat e brendshme posa tĂ« ratifikohen nga Shteti.Vakumi ligjor. - NĂ« disa shtete, mund tĂ« mungojĂ« legjislacioni pĂ«r tĂ« drejta tĂ« njeriut. MegjithatĂ«, varĂ«sisht nga rrethanat, gjyqtarĂ«t, avokatĂ«t dhe juristĂ«t e tjerĂ«, mund tĂ« mbĂ«shteten nĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut, pĂ«r tĂ« zbatuar disa parime themelore pĂ«r mbrojtjen e tĂ« drejtave tĂ« njeriut.
1106
MBROJTJA NDĂRKOMBĂTARE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Si rezultat e zhvillimeve juridike në vitet e fundit, të drejtat e njeriut nuk janë më veprimtari periferike. Ato janë shndërruar në një fushë të së drejtës që është fundamentale për secilin, dhe ndërhyjnë në secilën veprimtari juridike, ekonomike, sociale, si në të drejtën publike, ashtu edhe në atë private.
ĂshtĂ« obligim profesional i gjyqtarĂ«ve, prokurorĂ«ve, avokatĂ«ve dhe juristĂ«ve nĂ« mbarĂ« botĂ«n qĂ« tĂ« sigurojnĂ« se sundimi i ligjit tĂ« drejtĂ« mbizotĂ«ron, duke pĂ«rfshirĂ« respektin pĂ«r tĂ« drejtat e individit. 27
27 Shih editorialin e Lord Goldsmith QC and Nicholas R. Cowdery QC, âThe Role of the
Lawyer in Human Rightsâ, in HRI News (Newsletter of the IBA Human Rights Institute), vol. 4, No. 2, 1999, p. 1.
1107
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
DR. GJYLIETA MUSHKOLAJ
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
KĂSHILLI I EUROPĂS
THEMELIMI DHE ORGANIZIMI
KĂ«shilli i EvropĂ«s Ă«shtĂ« organizata mĂ« e vjetĂ«r politike e kontinentit tĂ« EvropĂ«s. U themelua pas LuftĂ«s sĂ« dytĂ« BotĂ«rore, me datĂ«n 5 maj 1949, kur qeveritĂ« e dhjetĂ« shteteve evropiane u takuan nĂ« LondĂ«r me njĂ« mision tĂ« madh: qĂ« vrasjet, shkatĂ«rrimet dhe vuajtjet e njerĂ«zve tĂ« mos pĂ«rsĂ«riten âkurrĂ« mĂ«â.
KĂ«shilli i EvropĂ«s, ka pĂ«r qĂ«llim qĂ« tĂ« punoj pĂ«r arritjen e njĂ« âuniteti mĂ« tĂ« madh midis anĂ«tarĂ«veâ pĂ«r tĂ« garantuar lirinĂ« individuale, lirinĂ« politike dhe sundimin e ligjit, parime kĂ«to qĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« themelin e demokracisĂ« kuptimplote dhe qĂ« ndikojnĂ« nĂ« jetĂ«rat tĂ« gjithĂ« evropianĂ«ve.
Nga një organizatë e përbërë nga dhjetë anëtarë, Këshilli i Evropës është zhvilluar sot në një organizatë të vërtetë ndërqeveritare gjithë- evropiane, me dyzet e shtatë shtete anëtare dhe me një shtet, Bellorusinë, që ka status të kandidatit, por ende nuk është shtet anëtarë, për shkak të mosplotësimit të kushteve bazë për anëtarësim -- . respektimin e parimit të sundimit të ligjit dhe të parimit të gëzimit të të drejtave të njeriut për të gjithë personat brenda jurisdikcionit të saj të të drejtave të njeriut dhe të lirive fundamentale.
1109
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Republika e KosovĂ«s si shteti mĂ« i ri evropian, pĂ«rveç vullnetit, gatishmĂ«risĂ«, dhe aftĂ«sisĂ« qĂ« tĂ« pĂ«rmbushĂ« kriteret pĂ«r anĂ«tarĂ«sim, duhet qĂ« tĂ« siguroj shumicĂ«n prej dy tĂ« tretave tĂ« anĂ«tarĂ«ve tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s, pĂ«r tĂ« fituar tĂ« drejtĂ«n qĂ« tĂ« merr ftesĂ« nga Komiteti i Ministrave pĂ«r anĂ«tarĂ«sim. QĂ« nga viti 1951, Komiteti i Ministrave qĂ« pĂ«rfundimisht e aprovon anĂ«tarĂ«simin e njĂ« shteti tĂ« ri nĂ«se ai e siguron shumicĂ«n prej dy tĂ« tretave, zakonisht pĂ«r njĂ« gjĂ« tĂ« tillĂ« e kĂ«rkon mendimin e AsamblesĂ« konsultative, jo vetĂ«m lidhur me ftesĂ«n pĂ«r anĂ«tarĂ«sim, por edhe pĂ«r numrin e ulĂ«seve qĂ« shtetit tĂ« ri do tâi sigurohen nĂ« Asamble. Para se tĂ« dĂ«rgohet Ftesa pĂ«r anĂ«tarĂ«sim, Komiteti i Ministrave e pĂ«rcakton numrin e ulĂ«seve pĂ«r shtetin e ri, si dhe shumĂ«n e kontributit financiar qĂ« shteti i ri duhet ta bĂ«j..
Të gjitha shtetet anëtare e kanë për obligim që lirinë, dinjitetin njerëzor dhe mirëqenien e individit ta kenë parim bazë të veprimit të pushtetit. Sot, Këshilli i Evropës si organizatë ndërqeveritare personifikon zotimin e përbashkët të rreth 800 milion evropianëve për të drejtat e njeriut, demokracinë dhe sundim të ligjit.
Kosova Ă«shtĂ« e lidhur ngushtĂ« me KĂ«shillin e EvropĂ«s. Kushtetuta e RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s shprehimisht e parashikon zbatimin e drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« KonventĂ«s Evropiane pĂ«r Mbrojtjen e tĂ« Drejtave dhe Lirive Themelore tĂ« Njeriut si dhe Protokollet e saj (neni 22 i KushtetutĂ«s) , si dhe pĂ«rcakton se âtĂ« drejtat njeriut dhe liritĂ« themelore tĂ« garantuara me KushtetutĂ«, interpretohen nĂ« harmoni me vendimet gjyqĂ«sore tĂ« GjykatĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut (neni 53 i KushtetutĂ«s). Duhet gjithashtu tĂ« theksohet se i tĂ«rĂ« ndĂ«rtimi i sistemit juridik tĂ« RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s Ă«shtĂ« i bazuar nĂ« instrumentet e KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s. Gjithashtu, Ă«shtĂ« e njĂ« rĂ«ndĂ«sie tĂ« veçantĂ« pjesĂ«marrja, si anĂ«tarĂ« vĂ«zhgues, i Asociacionit tĂ« Komunave tĂ« KosovĂ«s nĂ« Kongresin e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale.
OBJEKTIVAT
Objektivat e Këshillit të Evropës, si organizatë ndërqeveritare, edhe sot janë po aq të rëndësishme dhe relevante, sikurse edhe para gati pesëdhjetë vjetësh, kur kjo organizatë u themelua:
1110
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Æ tĂ« mbrojĂ« tĂ« drejtat e njeriut, demokracinĂ« pluraliste dhe sundimin eligjit;
Æ tĂ« avancoj vetĂ«dijen dhe tĂ« inkurajoj zhvillimin e identitetit dhediversitetit kulturor tĂ« EvropĂ«s;
Æ tĂ« gjej zgjidhje pĂ«r problemet me tĂ« cilat ballafaqohet shoqĂ«riaevropiane (si diskriminimi i minoriteteve, ksenofobia, jotoleranca, mbrojtja e mjedisit jetĂ«sor; klonimi i njeriut; sida; droga, krimi i organizuar, etj);
Æ tĂ« ndihmoj konsolidimin e stabilitetit evropian duke e mbĂ«shteturreformĂ«n politike, legjislative dhe kushtetuese.
KĂ«shilli i EvropĂ«s vazhdon tĂ« punoj drejt idealeve demokratike, duke e siguruar universalitetin e tĂ« drejtave tĂ« njeriut, nĂ«pĂ«rmjet tĂ« ndĂ«rtimit dhe tĂ« avancimit tĂ« standardeve tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta nĂ«pĂ«r tĂ« gjitha vendet anĂ«tare, nĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« tĂ« gjithĂ«ve, pa marrĂ« parasysh se cilĂ«t janĂ« ata dhe prej nga janĂ«. Popujt e EvropĂ«s kanĂ« tĂ« drejtĂ« tâi gĂ«zojnĂ« tĂ« gjitha tĂ« drejtat e tyre, civile, politike ekonomike, sociale dhe kulturore. NĂ« kĂ«tĂ« drejtim, KĂ«shilli i EvropĂ«s synon qĂ« tâi mbrojĂ« dhe tâi avancoj tĂ« gjitha kĂ«to tĂ« drejta si pjesĂ« tĂ« njĂ« tĂ«rĂ«sie tĂ« pandarĂ«.
VEPRIMTARIA
KĂ«shilli i EvropĂ«s merret me programe tĂ« ndryshme nga fusha e tĂ« drejtave tĂ« njeriut. Madje, edhe shumĂ« veprimtari tĂ« tjera qoftĂ« tĂ« fushĂ«s shoqĂ«rore, juridike, arsimore, apo kulturore, pĂ«rfshijnĂ« njĂ« shkallĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« çështjeve nga fusha e tĂ« drejtave tĂ« njeriut. KĂ«tu do tâi pĂ«rmendim vetĂ«m disa nga veprimtaritĂ« mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s:
1) Mbrojtja e të drejtave civile dhe politike nëpërmjet të mekanizmit të procedurës individuale të ankesave, ku shkeljet e të drejtave të njeriut mund të shqyrtohen nga Gjykata për të drejtat e njeriut;
2) Mbrojtja e të drejtave ekonomike dhe sociale nëpërmjet të sistemit të monitorimit dhe të përgatitjes dhe të paraqitjes së raporteve për obligimet e shteteve, si dhe nëpërmjet të sistemit të ankesave kolektive;
1111
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
3) Mbrojtja e personave tĂ« privuar nga liria nĂ«pĂ«rmjet tĂ« sistemit tĂ« vizitave nga ana e Komitetit pĂ«r parandalimin e torturĂ«s dhe tĂ« ndĂ«shkimeve apo trajtimeve ÏnjerĂ«zore a poshtĂ«ruese;
4) Mbrojtja e të drejtave të minoriteteve;
5) Puna drejtë barazisë së gruas dhe burrit;
6) Ndërmarrja e veprimeve kundër racizmit, ksenofobisë, anti-semitizmit dhe jotolerancës;
7) Puna në bashkëpunim të ngushtë me mediat mbi çështjet që janë të lidhura me lirinë e shprehjes dhe çështjet e tjera të të drejtave të njeriut;
8) Avancimi i vetëdijes për të drejtat e njeriut dhe inkurajimi i arsimimit për të drejtat e njeriut nëpër shkolla dhe midis grupeve profesionale;
9) Puna me organizatat dhe institucionet për të drejtat e njeriut(Ombudspersonat, Komisionet nacionale për të drejtat e njeriut, etj.).
ORGANET
1. Komiteti i Ministrave është organ vendim-marrës i Këshillit të Evropës. Ai përbëhet nga Ministrat e jashtëm të dyzet e pesë shteteve anëtare, ose nga përfaqësuesit e tyre diplomatik të vendosur në Strasburg.
Me anĂ«tarĂ«sim nĂ« KĂ«shillin e EvropĂ«s, shtetet e marrin obligimin qĂ« tâi pranojnĂ« parimet e sundimit tĂ« ligjit dhe tĂ« drejtĂ«n e qytetarĂ«ve tĂ« tyre nĂ« tĂ« drejtat dhe liritĂ« fundamentale. Gjithashtu, ato e marrin pĂ«r obligim qĂ« tĂ« bashkĂ«punojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sinqertĂ« dhe efektive pĂ«r tĂ« arritur unitet mĂ« tĂ« madh dhe pĂ«r tĂ« ndihmuar pĂ«rparimin ekonomik dhe social. Secili shtet anĂ«tar Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r respektimin e kĂ«tyre zotimeve. Komiteti i ministrave siguron qĂ« shtetet tĂ« respektojnĂ« zotimet e veta. NĂ« rast tĂ« ndonjĂ« shkeljeje serioze, Komiteti i Ministrave mund tĂ« suspendoj pĂ«rfaqĂ«simin e shtetit anĂ«tar gjegjĂ«s, tâa thĂ«rras atĂ« qĂ« tĂ« heq dorĂ« nga anĂ«tarĂ«sia, apo madje edhe tĂ« vendosĂ« se ai shtet ka pushuar tĂ« jetĂ« anĂ«tar i KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s.
Komiteti i Ministrave siguron që konventat dhe marrëveshjet midis shteteve anëtare zbatohen. Kjo është sidomos kritike kur është fjala për tekstet për të drejtat e njeriut (më i rëndësishmi prej të cilëve, Konventa Evropiane për të
1112
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
drejtat e njeriut, pastaj Karta Sociale Evropiane, Konventa Evropiane për parandalimin e torturës, dhe Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare) e përcakton makinerinë mbikëqyrëse. Përgjegjësia e Komitetit të Ministrave ndaj Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut e pasqyron rëndësinë e kësaj Konvente, që është gur themeli i sistemit evropian të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Duke i mbikëqyrur shtetet anëtare në ekzekutimin e aktgjykimeve të Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut, Komiteti i Ministrave luan rol esencial në ruajtjen e kredibilitetit të këtij sistemi, që është unik në botë.
Në përputhshmëri me filozofinë që e udhëheqë zgjërimin e Këshillit të Evropë që nga rënja e murit të Berlinit, Komiteti i Ministrave i ka ushtruar përgjegjësitë e veta në frymë konstruktive dhe të paanshme, duke e theksuar dialogun dhe vendosjen graduale të kushteve politike dhe materiale për zhvillim të dobishëm pozitiv. Deri më tani, është filluar me sistemin monitorues që siguron se të gjitha shtetet anëtare i respektojnë obligimet e tyre. Komiteti i ministrave u siguron të gjithë anëtarëve kushtet dhe mjetet për të mbështetur dhe zhvilluar vlerat fundamentale të Këshillit të Evropës. Zgjërimi i Këshillit të Evropës bëri që të ndodhin ndryshime të rëndësishme në organizimin dhe rolin që ai ka, sidomos në aspektin politik të punës së tij.
2. Asambleja Parlamentare është organ këshillëdhënës i Këshillit të Evropës. Ajo është Asambleja më e vjetër ndërkombëtare parlamentare, e përbërë nga anëtarët e parlamenteve të zgjedhur në mënyrë demokratike.
AnĂ«tarĂ«t e AsamblesĂ« parlamentare zgjedhĂ«n nga ana e parlamenteve tĂ« shteteve anĂ«tare, nga radhĂ«t e anĂ«tarĂ«ve tĂ« vet. Secili shtet, varĂ«sisht nga madhĂ«sia e popullsisĂ«, pĂ«rfaqĂ«sohet nga delegacioni qĂ« pĂ«rbĂ«het nga 2, deri nĂ« 18 anĂ«tarĂ«. Kompozicioni delegacioneve tĂ« shteteve anĂ«tare domosdo duhet tĂ« sigurojĂ« pĂ«rfaqĂ«simin e drejtĂ« tĂ« partive politike, ose tĂ« grupeve nĂ« parlamentet e tyre. Asambleja parlamentare ka pesĂ« grupe parlamentare: Grupin socialist, Grupin e PartisĂ« popullore Evropiane, Grupin Demokratik Evropian, Grupin liberal, demokratik dhe Reformues dhe Grupin e tĂ« MajtĂ«ve Evropian. Disa anĂ«tarĂ« tĂ« AsamblesĂ« kanĂ« vendosur qĂ« tâi mos i bashkohen asnjĂ«rit grup.
3. Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale të Evropësështë organ konsultativ që i përfaqëson autoritetet lokale dhe rajonale.
1113
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Ky organ i Këshillit të Evropës ka rol të veçantë në Kosovë. Veprimtaria e Kongresit në Kosovë përfshinë:
Æ ndihmĂ«n pĂ«r tĂ« hartuar tekstet ligjore pĂ«r komuna dhe zgjedhje;Æ VĂ«zhgimin e zgjedhjeve komunale;Æ organizimin e vizitave pĂ«r Presidentin e Kongresit dhe sigurimin e
dialogut me institucionet vendore tĂ« pushtetit;Æ mbĂ«shtetjen e iniciativave tĂ« Komunave tĂ« KosovĂ«s;Æ ndihmĂ«n OSBE-sĂ« pĂ«r ndĂ«rtimin e institutit trajnues tĂ« qeversisjes
lokale.
KONVENTA EVROPIANE PĂR TĂ DREJTAT E NJERIUT
NATYRA JURIDIKE E KONVENTĂS
Konventa Evropiane pĂ«r mbrojtjen e tĂ« drejtave tĂ« njeriut dhe lirive themelore Ă«shtĂ« e arritura mĂ« e madhe e KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s. ĂshtĂ« hapur pĂ«r nĂ«nshkrim nĂ« RomĂ«, me datĂ«n 4 nĂ«ntor 1950 dhe ka hyrĂ« nĂ« fuqi nĂ« shtator tĂ« vitit 1953.
Ndryshe nga Deklarata universale për të drejtat e njeriut, edhepse e hartuar sipas modelit të saj, Konventa evropiane për të drejtat e njeriut jo vetëm që e ka formuluar katalogun e të drejtave të njeriut, por edhe e ka siguruar sistemin e kontrollit për zbatimin e saj. Në të vërtetë, qëllim i Këshillit të Evropës ishte që me këtë Konventë të bëhen hapat e parë për zbatimin e të drejtave të caktuara të vendosura me Deklaratën universale për të drejtat e njeriut të vitit 1948.
Sipas tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, Konventa evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut Ă«shtĂ« marrĂ«veshje ndĂ«rkombĂ«tare. ĂshtĂ« hartuar, lidhur dhe ratifikuar sipas praktikĂ«s dhe rregullave qĂ« vlejnĂ« pĂ«r marrĂ«veshjet ndĂ«rkombĂ«tare. MegjithatĂ«, kjo Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ«ra anĂ« e saj. Dispozitat qĂ« i rregullojnĂ«
1114
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
garancat e të drejtave materiale të njeriut, para Esenca e Konventës, i ngjanë katalogut kushtetues të të drejtave të njeriut.
QĂ« tĂ« dy kĂ«to aspekte tĂ« KonventĂ«s duhet marrĂ« nĂ« konsideratĂ« sĂ« bashku, edhepse aspekti âkushtetuesâ i KonventĂ«s, me kalimin e kohĂ«s Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« dominant. Kjo sidomos bie nĂ« sy nĂ«se i shikojmĂ« parimet e interpretimit. NĂ« tĂ« drejtĂ«n klasike ndĂ«rkombĂ«tare, marrĂ«veshjet ndĂ«rkombĂ«tare zakonisht interpretohen duke u fokusuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« kufizuar dhe strikte nĂ« interpretimin e obligimeve tĂ« shteteve (travaux prĂ©paratories). PĂ«rkundrazi, mĂ«nyra e interpretimit tĂ« dispozitave tĂ« KonventĂ«s evropiane tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut i ngjanĂ« plotĂ«sisht interpretimit qĂ« e bĂ«jnĂ« gjykatat nacionale. KĂ«tu merren parasyshĂ« edhe zhvillimet e shoqĂ«risĂ« moderne dhe Konventa shiqohet si âinstrument i gjallĂ«â. Kjo Ă«shtĂ« gjithashtu, karakteristikĂ« e karakterit kushtetues tĂ« KonventĂ«s.
PĂRMBAJTJA E KONVENTĂS
1. HISTORIKU I ZHVILLIMIT
Krahas përcaktimit të katalogut të të drejtave dhe lirive civile dhe politike, Konventa ka ndërtuar edhe sistemin e zbatimit të obligimeve të përcaktuara ndaj shteteve kontraktuese. Me këtë rast, kjo përgjegjësi u ishte besuar tri institucioneve: Komisionit Evropian për të drejta të njeriut (i themeluar në vitin 1954), Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut (e themeluar në vitin 1959), si dhe Komitetit të ministrave.
Sipas Konventës së vitit 1950, në rastet kur shtetet kontraktuese kishin pranuar të drejtën individuale të ankesës, parashtruesit individual të ankesës (individët, grupet e individëve, ose organizatat joqeveritare) mund të parashtronin ankesa kundër shteteve kontraktuese për shkeljet e pohuara të të drejtave të siguruara me Konventë.
Në fillim, ankesat kalonin nëpër shqyrtimin paraprak të Komisionit që e përcaktonte pranimin e tyre. Nëse ankesat konsideroheshin të pranueshme dhe nuk ishte arritur ndonjë zgjidhje miqësore për rastin, Komisioni e përpilonte raportin ku i parashtronte faktet, por edhe e shprehte mendimin mbi anën ligjore të rastit. Raporti i dërgohej Komitetit të ministrave.
1115
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
NĂ« rastet kur shteti i paditur e kishte pranuar jurisdikcionin e obligueshĂ«m tĂ« GjykatĂ«s, Komisioni ose cilido shtet kontraktues i interesuar kishte nĂ« dispozicion periudhĂ«n prej tre muajsh pasiqĂ« raporti tâi dorĂ«zohej Komitetit tĂ« ministrave, mbrenda tĂ« cilĂ«s mund tâi dorĂ«zonte rastin GjykatĂ«s pĂ«r vendosje pĂ«rfundimtare dhe juridikisht tĂ« obligueshme. IndividĂ«t nuk kishin tĂ« drejtĂ« qĂ« tâia paraqitnin rastet GjykatĂ«s.
Nëse rasti nuk i paraqitej gjykatës, Komiteti i ministrave vendoste se a kishte patur shkelje të Konventës, dhe në rastet kur ishte e përshtatshme, i siguronte satisfakcion viktimës. Komiteti i ministrave ishte gjithashtu përgjegjës për mbikqyrjen e ekzekutimit të aktgjykimeve të Gjykatës.
2. ZHVILLIMETEMĂPASTAJMEâ PROTOKOLET
QĂ« nga hyrja nĂ« fuqi e KonventĂ«s, janĂ« miratuar 12 protokole tĂ« saj. Protokollet Nr. 1, 4, 6 dhe 7 tĂ« KonventĂ«s i shtuan edhe mĂ« tutje tĂ« drejta dhe liri katalogut tĂ« siguruar me KonventĂ«, derisa Protokoli Nr. 2 ia njohu GjykatĂ«s pushtetin pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« mendime kĂ«shillĂ«dhĂ«nĂ«se. Protokoli Nr. 9 iu mundĂ«soi parashtruesve individual tĂ« ankesave qĂ« tâi paraqesin rastet e tyre para GjykatĂ«s, nĂ«se shteti i paditur ishte ratifikues i Protokolit, dhe njĂ« gjĂ« e tillĂ« pranohej nga Komisioni i kontrollit. Me Protokollin Nr. 11 u ristrukturua makineria e zbatimit tĂ« KonventĂ«s. Protokolli Nr. 12 e ndalon plotĂ«sisht diskriminimin, pĂ«r ndryshim nga teksti bazĂ« i KonventĂ«s qĂ« e ndalon diskriminimin nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« limituar, respektivisht vetĂ«m sa i pĂ«rket gĂ«zimit tĂ« tĂ« drejtave tĂ« tjera, mbrojtja e tĂ« cilave sigurohet me KonventĂ«. Protokollet e tjera kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me organizimin dhe procedurĂ«n para institucioneve tĂ« vendosura me KonventĂ«.
1116
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
3. GJYKATA E RE EVROPIANE PĂR TĂ DREJTAT E NJERIUT
3.1 Periudha tranzitore
Me datĂ«n 11 maj 1994, Protokolli Nr. 11 i KonventĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut u hap pĂ«r nĂ«nshkrime. Me kĂ«tĂ« protokoll kĂ«rkohej ratifikimi nga tĂ« gjitha shtetet kontraktuese tĂ« konventĂ«s dhe hyri nĂ« fuqi njĂ« vit pas ratifikimit tĂ« fundit tĂ« depozituar, mĂ« 1998. Po atĂ« vit, me datĂ«n 31 tetor 1998, konform kĂ«tij protokolli, Gjykata e vjetĂ«r pushoi tĂ« funksionojĂ« dhe mĂ« 1 nĂ«ntor, filloi tĂ« funksionojĂ« Gjykata e re Evropiane pĂ«r tĂ« drejta tĂ« njeriut. MegjithatĂ«, sipas Protokollit 11 ishte pĂ«rcaktuar qĂ« Komisioni duhet tĂ« vazhdon tĂ« funksionojĂ« edhe pĂ«r njĂ« vit (deri me datĂ«n 31 tetor 1999) pĂ«r tâu marrĂ« me rastet qĂ« ishin proklamuar tĂ« pranueshme para datĂ«s sĂ« hyrjes nĂ« fuqi tĂ« Protokollit 11.
Organizimi i gjykatës
Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut e themeluar në bazë të Konventës së ndryshuar dhe plotësuar me Protokollin Nr. 11 përbëhet nga numri i barabartë i gjyqtarëve me numrin e anëtarëve të shteteve kontraktuese të konventës. Gjyqtarët zgjedhën nga Asambleja parlamentare e Këshillit të Evropës me mandat prej gjashtë vjetësh. Mandati i gjysmës së gjyqtarëve të zgjedhur në zgjedhjet e para skadon pas tre vjetësh, në mënyrë që të sigurohet që mandati i gjysmës së gjyqtarëve të përtërihet çdo tre vjet. Mandati i gjyqtarit gjithashtu skadon pasi që ata ta arrijnë moshën 70 vjeçare.
Gjykata plenare e zgjedhë Kryetarin e Gjykatës, dy nënkryetarë dhe dy kryetarë të sektorëve për periudhën prej tre vjetësh.
Sipas Rregullave të Gjykatës, gjykata është e ndarë në katër sektorë, përbërja e të cilëve është e fiksuar për tre vjet dhe është e balancuar në pikëpamje gjeografike dhe gjinore, si dhe ka parasyshë sistemet e ndryshme juridike të shteteve kontraktuese. Secili sektor kryesohet nga kryetari, me
1117
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
çârast dy nga kryetarĂ«t e sektorĂ«ve janĂ« njĂ«kohĂ«sisht nĂ«nkryetarĂ« tĂ« GjykatĂ«s. KryetarĂ«t e sektorĂ«ve ndihmohen, dhe kurdo qĂ« Ă«shtĂ« e nevojshme zĂ«vendĂ«sohen nga nĂ«nkryetarĂ«t e sektorĂ«ve.
Secili sektor në përbërjen e vet e ka nga një komision prej tre gjyqtarëve të cilët zgjedhën me mandat prej dymbëdhjetë muajsh. Komisionet janë shumë të rëndësishëm për strukturën e re të Gjykatës, meqenëse janë përgjegjës për punën e filtrimit që në të kaluarën është bërë nga Komisioni.
Brenda çdo sektori, mbi baza të rotacionit, janë themeluar dhomat e përbëra nga shtatë anëtarë, njëri nga të cilët është kryetar i sektori, dhe tjetri gjyqtar i zgjedhur nga shteti për të cilin bëhet fjalë për rastin e caktuar. Nëse ky i fundit nuk është anëtar i sektorit, atëherë shërben si anëtar ex officio i dhomës. Anëtarët e sektorit që nuk janë anëtarë të plotë të Dhomës, janë anëtarë alternativ të saj.
Dhoma e madhe e pĂ«rbĂ«rĂ« nga shtatĂ«mbĂ«dhjetĂ« gjyqtarĂ« themelohet pĂ«r tre vjet. PĂ«rveç Kryetarit, nĂ«nkryetarĂ«ve dhe kryetarĂ«ve tĂ« sektorĂ«ve qĂ« janĂ« anĂ«tarĂ«ve ex officio, ajo Ă«shtĂ« e formuar nĂ« baza tĂ« rotacionit nga dy grupe, qĂ« ndĂ«rrohen çdo nĂ«ntĂ« muaj. KĂ«to grupe janĂ« tĂ« pĂ«rbĂ«ra nga anĂ«tarĂ« tĂ« zgjedhur nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« krijojnĂ« balancĂ« gjeografik dhe tâi reflektojnĂ« traditat e ndryshme juridike.
Procedura para gjykatës
Secili shtet kontraktues, ose individ që pohon se është viktimë e ndonjë shkeljeje të Konventës (ankesë individuale), ka mundësi që drejtpërdrejtë të parashtroj ankesë para Gjykatës në Strasburg, me të cilën deklaron se njëri nga shtetet kontraktuese të Konventës e ka shkelur ndonjë të drejtë të siguruar me Konventë.
Procedura para Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut është publike. Parimisht, marrja në pyetje e palëve është publike, nëse Dhoma, apo Dhoma e madhe nuk vendosë ndryshe në rast të rrethanave të jashtëzakonshme. Gjithashtu janë publike edhe ankesat dhe dokumentet e tjera që i janë paraqitur Regjistrit të Gjykatës nga palët.
1118
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Parashtruesit individual tĂ« ankesave mund tâi parashtrojnĂ« ankesat individualisht, megjithĂ«qĂ« pĂ«rfaqĂ«simi juridik rekomandohet, madje edhe kĂ«rkohet me rastin e marrjes nĂ« pyetje, ose pasi qĂ« tĂ« deklarohet ankesa e pranueshme. KĂ«shilli i EvropĂ«s e ka themeluar njĂ« skemĂ« tĂ« ndihmĂ«s juridike pĂ«r parashtruesit e ankesave qĂ« nuk kanĂ« mundĂ«si qĂ« tĂ« sigurojnĂ« pĂ«rfaqĂ«sim juridik.
Gjuhë zyrtare të Gjykatës janë anglishtja dhe frëngjishtja, por ankesat mund të hartohen në njërën nga gjuhët zyrtare të shteteve kontraktuese. Pasi që të deklarohet ankesa si e pranueshme, duhet të përdoret njëra nga gjuhët zyrtare të Gjykatës, përveç nëse kryetari i dhomës, apo i Dhomës së madhe e autorizon vazhdimin e përdorimit të gjuhës në të cilën është hartuar ankesa.
4. PROCEDURA PĂR PRANIMIN E ANKESĂS
4.1 Kriteri i pranimit
Procedura e ankesĂ«s e pĂ«rcaktuar me Protokollin 11 tĂ« KonventĂ«s, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« historinĂ« e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, e krijon tĂ« drejtĂ«n e individit qĂ« tâi bĂ«j shtetet pĂ«rgjegjĂ«se para gjykatĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r shkeljet e paraqitura tĂ« obligimeve tĂ« tyre ndĂ«rkombĂ«tare. AsnjĂ«herĂ« mĂ« parĂ«, dhe asnjĂ« procedurĂ« tjetĂ«r ndĂ«rkombĂ«tare nuk u lejon individĂ«ve qasje tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« nĂ« njĂ« gjykatĂ« ndĂ«rkombĂ«tare, me pushtet qĂ« tĂ« nxjerrĂ« aktgjykime juridikisht tĂ« obligueshme nĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare. Aktgjykimet e GjykatĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut ekzekutohen nga Komisioni i ministrave.
Sipas nenit 34 tĂ« KonventĂ«s, e drejta nĂ« ankesĂ« individuale Ă«shtĂ« tani pjesĂ« e obligueshme e KonventĂ«s, megjithĂ«qĂ« ajo mbetet opcionale pĂ«r territoret e jashtme, âpĂ«r marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« tĂ« cilave pĂ«rgjegjĂ«s Ă«shtĂ« shtetiâ.
Jurisdikcioni i GjykatĂ«s Ă«shtĂ« i kufizuar. Ankesat mund tĂ« merren nĂ« konsideratĂ« vetĂ«m nĂ«se i plotĂ«sojnĂ« kriteret e pranimit tĂ« pĂ«rcaktuara me nenin 35 tĂ« KonventĂ«s. Shkurtimisht, kĂ«to janĂ« kriteret qĂ« domosdo duhet tâi plotĂ«soj njĂ« ankesĂ«:
1119
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
âą TĂ« parashtrohet nga personi i autorizuar;
⹠Të ketë të bëj me çështjen e rregulluar me Konventë;
âą TĂ« ketĂ« tĂ« bĂ«j me periudhĂ«n brenda tĂ« cilĂ«s shteti Ă«shtĂ« i obliguar tâi pĂ«rmbahet konventĂ«s;
⹠Të ketë të bëj me jurisdikcionin për të cilin Konventa shtrihet;
⹠Të parashtrohet pas shterjes së të gjitha mjeteve juridike të brendshme;
⹠Të jenë shtruar të gjitha argumentet e Konventës në gjykatat e brendshme;
⹠Të parashtrohet brenda 6 (gjashtë) muajsh nga dita e shfrytëzimit të mjetit të fundit juridik të brendshëm.
Duhet theksuar se neni 34 jo vetĂ«m qĂ« vendos obligimin nĂ« shtetet qĂ« tâu lejojnĂ« individĂ«ve tĂ« parashtrojnĂ« ankesa para GjykatĂ«s evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut, por edhe i obligon ato âqĂ« nĂ« asnjĂ« mĂ«nyrĂ« mos tĂ« pengoj ushtrimin efektiv tĂ« kĂ«saj tĂ« drejteâ. KĂ«shtu p.sh. nĂ« rastin Akdivar v. Turke, Gjykata me aktgjykim ka vendosur qĂ«:
ĂshtĂ« i rĂ«ndĂ«sisĂ« parĂ«sore veprimi efektiv i sistemit tĂ« peticionit individual, i vendosur me nenin 25 tĂ« KonventĂ«s ((tani ky Ă«shtĂ« neni35), qĂ« parashtruesit, apo parashtruesit potencial tĂ« ankesĂ«s, tĂ« kenĂ« mundĂ«si tĂ« komunikojnĂ« lirisht me Komisionin (tani, GjykatĂ«n), pa iunĂ«nshtruar asnjĂ« forme tĂ« presionit nga ana e pushtetit, qĂ« tĂ« heqin dorĂ«, apo ta modifikojnĂ« ankesĂ«n e tyre.
NĂ« kĂ«tĂ« rast, parashtruesit e ankesĂ«s ishin marrĂ« nĂ« pyetje nga policia lidhur me ankesĂ«n qĂ« ia kishin parashtruar autoriteteve tĂ« Strasburg-ut, madje nĂ« disa raste, marrja nĂ« pyetje edhe ishte filmuar. Nga ata ishte kĂ«rkuar qĂ« tĂ« nĂ«nshkruajnĂ« deklarata me tĂ« cilat mohohet se i kishin parashtruar ankesĂ« GjykatĂ«s. Gjykata konkludoi se me atĂ« rast ishte shkelur neni 34, pa marrĂ« parasysh faktin se parashtruesit e ankesĂ«s ia kishin arritur tâi drejtohen GjykatĂ«s pĂ«rkundĂ«r sjelljĂ«s sĂ« atillĂ« tĂ« pushtetarĂ«ve turq. MegjithĂ«kĂ«tĂ«, nĂ« rastin Aydin v. Turkey, Gjykata ka theksuar nevojĂ«n pĂ«r provĂ« konkrete dhe tĂ« pavarur pĂ«r pĂ«rzierjen e pushtetit. (Komisioni kishte vendosur se ekzistonte
1120
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
shkelje e nenit 34 në bazë të faktit se pushtetarët turq nuk ia kanë arritur që të sigurojnë asnjë arsyetim të besueshëm për kontaktet që i kishin bërë me parashtruesen e ankesës dhe anëtarët e familjes së saj.) Me këtë rast, Komisioni kishte marrë vendim se në ato rrethana nuk ekzistonte evidencë e mjaftueshme për të lejuar mundësinë që të konkludohet se:
pushtetarĂ«t e kanĂ« kĂ«rcĂ«nuar, apo shqetĂ«suar parashtruesin e ankesĂ«s, apo anĂ«tarĂ«t e familjes sĂ« saj nĂ« rrethanat qĂ« ne i kemi shqyrtuar, pĂ«r tâa shtrĂ«nguar atĂ« qĂ« tĂ« heq dorĂ«, apo qĂ« ta modifikon ankesĂ«n, apo nĂ« ndonjĂ« mĂ«nyrĂ« tjetĂ«r janĂ« pĂ«rzier nĂ« tĂ« ushtruarit e tĂ« drejtĂ«s sĂ« saj nĂ« peticion individual.
NĂ« rastin Cruz Varas v. SuedisĂ«, Gjykata ka marrĂ« vendim qĂ« mossuksesi i pushtetarĂ«ve qĂ« tĂ« veprojnĂ« nĂ« pĂ«rputhshmĂ«ri me RregullĂ«n 39 tĂ« indicies, nuk mund tĂ« barazohet me shkelje tĂ« nenit 34.( Rregulla 39 pĂ«rcakton se Gjykata, apo kur Ă«shtĂ« mĂ« e pĂ«rshtatshme, Kryetari i saj, mund tâiu pĂ«rcakton palĂ«ve cilĂ«ndo masĂ« tĂ« pĂ«rkohshme, miratimi i tĂ« cilĂ«s duket i dĂ«shirueshĂ«m pĂ«r interesin e palĂ«ve, apo pĂ«r mbarĂ«vajtjen e rregullt tĂ« procedurĂ«s.)
4.2 RATIONE PERSONAE -- Kush kundër kujt mund të parashtroj ankesë?
i) Parashtruesi i ankesĂ«s.- Sipas KonventĂ«s, ankesat mund tĂ« parashtrohen nga âcilido person, organizatĂ« joqeveritare, ose grup individĂ«shâ qĂ« paraqet se Ă«shtĂ« viktimĂ« e shkeljes. (Neni 34 i KonventĂ«s)
Kjo do të thotë se Konventa i përfshinë personat fizik, përfshirë këtu fëmijët dhe personat e tjerë pa zotësi për të vepruar (Rasti X and Y v. Holanda), pa marrë parasysh se a përfaqësohen nga prindërit e tyre, ose grupet e njerëzve, personat juridik siç janë kompanitë (rasti The Sunday Times v. Mbretëria e Bashkuar), organizatat joqeveritare (rasti Open Door and Dublin Well Woman v. Irlanda), institucionet fetare (rasti Canea Catholic Church v. Greqia) dhe partitë politike (Rasti Liberal Party v. Mbretëria e Bashkuar). Shumë nga vendimet kyçe të Komisionit dhe të Gjykatës kane qenë dhe janë rezultat i rasteve të inicuara nga kompanitë komerciale lidhur me veprimtaritë e tyre komerciale.
1121
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
PĂ«r tĂ« filluar procedurĂ«n para GjykatĂ«s, individĂ«t, apo personat juridik nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme tĂ« jenĂ« shtetas tĂ« ndonjĂ« shteti antar tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s (rasti Ahmed v. Austria). MegjithatĂ«, kjo mund tĂ« jetĂ« me rĂ«ndĂ«si lidhur me tĂ« drejtat e tyre substanciale sipas nenit 1 tĂ« Protokollit 1 (rasti Gasus Dosier- Und Fördertechnik GmbH v. Holanda). Ata nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme tĂ« jenĂ« themeluar (Ă«shtĂ« fjala kĂ«tu pĂ«r personat juridik), apo tĂ« jenĂ« banorĂ« nĂ« territorin e tij, madje as tĂ« jenĂ« fizikisht prezent atje. Madje, nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme qĂ« tâa kenĂ« vizituar atĂ« shtet ndonjĂ«herĂ«. NĂ«se janĂ« prezent, nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme tĂ« jenĂ« prezent nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ligjshme, sipas tĂ« drejtĂ«s nacionale (rasti D. V. MbretĂ«ria e Bashkuar).
Parashtruesit e ankesĂ«s nuk mund tĂ« jenĂ« anonim, por ata kanĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« kĂ«rkojnĂ« qĂ« emri i tyre tĂ« mbetet nĂ« konfidencĂ«, megjithĂ«qĂ« duhet tâi zbulohen shtetit kundĂ«r tĂ« cilit bĂ«het ankesa.
Ankesat nuk mund tĂ« bĂ«hen nga organet e pushtetit komunal, siq janĂ« komunat, ose nga krijesat e tjera shtetĂ«rore. ĂĂ«shtja se çka e pĂ«rbĂ«n njĂ« organizatĂ« shtetĂ«rore nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« e qartĂ«. NĂ« rastin Holy Monasteries v. Greqia Ă«shtĂ« vendosur se pasi qĂ« parashtruesit e ankesĂ«s nuk e kanĂ« ushtruar pushtetin shtetĂ«ror, ata nuk mund tĂ« konsiderohen si krijesa shtetĂ«rore. Me atĂ« rast Gjykata kishte gjykuar se ata ishin nĂ«n mbikĂ«qyrje shpirtĂ«rore tĂ« ipeshkvit lokal, e jo nĂ«n mbikĂ«qyrje tĂ« shtetit.
ii) Parashtruesit grupor të ankesave. - Të drejtë për të parashtruar ankesë kanë edhe organizatat joqeveritare dhe grupet e individëve. Kjo i përjashton këshillat e pushtetit komunal, por nuk i përjashton politikanët në cilësi individuale, ose partitë politike (Liberal Party v. Mbretëria e Bashkuar dhe rasti The United Communist Party of Turkey and Others v. Turqia).
Konventa nuk e njeh akcio popularis, do të thotë ankesën e parashruar nga personat e interesuar që nuk janë vet viktimë e shkeljes (X. v. Austria). Si rrjedhojë, organizatat joqeveritare, ose grupet e individëve nuk mund të parashtrojnë ankesë, thjeshtë për të kontestuar një veprim konkret të ndërmarrë nga shteti, si çështje të tyre parimore.
Rregulla 45 (2) kërkon që ankesat e parashtruara nga organizatat joqeveritare, ose grupet e individëve të jenë të nënshkruara nga personat e
1122
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
autorizuar për ta përfaqësuar organizatën, ose grupin. Në rastet kur grupi nuk ka bazë juridike (pra, kur nuk ka cilësi të personit juridik), Gjykata kërkon që ankesa të jetë e nënshkruar nga të gjithë anëtarët.
NĂ«se njĂ« shoqatĂ« profesionale parashtron ankesĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« anĂ«tarĂ«ve tĂ« saj (pra jo si viktimĂ« e shkeljes sĂ« tĂ« drejtave tĂ« saj), ajo duhet tĂ« identifikoj anĂ«tarĂ«t viktimĂ« tĂ« shkeljes dhe duhet tĂ« paraqes vĂ«rtetim qĂ« Ă«shtĂ« e autorizuar tâi pĂ«rfaqĂ«soj ata. NĂ«se nuk ia arrin qĂ« tĂ« identifikon anĂ«tarĂ«t, ankesa do tĂ« konsiderohet anonime dhe do tĂ« hidhet poshtĂ«.
Organizatat sindikale dhe organizatat joqeveritare nuk mund tĂ« parashtrojnĂ« ankesa nĂ« emĂ«r tĂ« anĂ«tarĂ«ve tĂ« vet, por ato mund tĂ« parashtrojnĂ« ankesa kundĂ«r veprimeve ndaj sindikatĂ«s (rasti Swedish Engine Drivers' Union v. Suedia), apo vet organizatĂ«s. Kuptohet, ato kanĂ« mundĂ«si qĂ« tâi pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« anĂ«tarĂ«t e vet.
iii) Viktima. - Neni 34 pĂ«rcakton qĂ« parashtruesi i ankesĂ«s domosdo duhet tĂ« argumentoj se Ă«shtĂ« âviktimĂ« e shkeljesâ. EkzistojnĂ« tri lloj viktimash: aktuale, potenciale dhe indirekte.
Viktimat aktuale.- Viktimë aktuale është ai person që tashmë është afektuar nga shkelja e pohuar. Me këtë rast nuk është e domosdoshme që të paraqiten fakte për dëmin e shkaktuar. Kjo çështje ka të bëj me nenin 41.
Në rastin Modinos v. Qipro, vet ekzistenca e ligjeve që ndalojnë aktet seksuale homoseksuale midis personave madhor me pëlqimin e tyre, është konkluduar si fakt që e bën parashtruesin e ankesës viktimë, edhepse ai ende nuk ishte ndjekur konform ligjit, dhe se qeveria e kishte bërë të qartë se nuk do të përdorë atë ligj.
Viktimat potenciale.- Viktimë potenciale është ajo që është në rrezik të jetë drejtpërdrejtë e afektuar nga një ligj, apo akt administrativ. Raste klasike janë rastet e individëve që janë të kërcënuar të përjashtohen nga vendi nga ana e autoriteteve të emigracionit, veprime këto që ende nuk janë ndërmarrë. Raste të tjera janë p.sh. dispozitat e ligjeve të sukcesionit që kanë të bëjnë me fëmijët jolegjitim që ende nuk janë në gjendje të trashëgojnë, ose legjislacioni që lejon dënime fizike të fëmijës i cili në të vërtetë nuk është dënuar. (Rasti Campbell And Cosans v. Mbretëria e Bashkuar).
1123
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Viktimat indirekte.- Viktimë indirekte është ajo që drejtëpërdrejtë afektohet nga shkelja që drejtpërdrejtë i bëhet një personi tjetër. P.sh. anëtarët e familjes të ndonjë personi të burgosur, të deportuar, apo të vrarë. (Rasti Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. Mbretëria e Bashkuar).
4.3 Pala kundër të cilës parashtrohet ankesa
PalĂ« tĂ« konventĂ«s janĂ« vetĂ«m shtetet, ndaj vetĂ«m shtetet palĂ« tĂ« konventĂ«s mund tĂ« bĂ«jnĂ« shkelje. NĂ« rastet kur njĂ« sĂ«rĂ« organesh shtetĂ«rore janĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r shkelje, nuk Ă«shtĂ« e domosdoshme qĂ« tĂ« identifikohet se cili nivel i shtetit Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s, pĂ«r tâu pĂ«rmbushur kjo kĂ«rkesĂ«. (Rasti Foti and Others v. Italia).
Ankesat nuk mund tĂ« parashtrohen lidhur me sjelljen e personave, apo institucioneve private dhe Gjykata vazhdimisht e pĂ«rsĂ«ritĂ« faktin se ajo nuk Ă«shtĂ« âgjykatĂ« e shkallĂ«s sĂ« katĂ«rt,â pra nuk mund tĂ« veproj si gjykatĂ« e apelit ndaj vendimeve tĂ« gjykatave nacionale (rasti Winterwerp v. Holanda). MegjithatĂ«, kjo nuk do tĂ« thotĂ« se veprimet, apo mosveprimet e aktorĂ«ve jo- shtetĂ«ror janĂ« plotĂ«sisht jashtĂ« fushĂ«veprimit tĂ« jurisdikcionit tĂ« KonventĂ«s. Shtetet duhet qĂ«tĂ« sigurojnĂ« qĂ« liritĂ« dhe tĂ« drejtat e mbrojtura me KonventĂ« janĂ« tĂ« garantuara nĂ« mĂ«nyrĂ« efektive (rasti Young, James and Webster v. MbretĂ«ria e Bashkuar). P.sh. nĂ« rastin Plattform Ărtze fƱr das Leben v. Austria, Gjykata ka vendosur qĂ« shtetet domosdo duhet tĂ« ndĂ«rmarrin masa tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r tâi mbrojtur demonstruesit nga ndĂ«rhyrja e personave privat qĂ« kanĂ« pĂ«r qĂ«llim qĂ« tĂ« prishin mbarĂ«vajtjen e demonstratave.
4.4 RATIONE TEMPORIS -- Kufizimet kohore me rastin e parashtrimit të ankesave
Sipas nenit 35, ankesat duhet të parashtrohen brenda gjashtë muajsh nga vendimi përfundimtar i marrë nga autoriteti nacional.
Gjykata mund tâi shqyrton vetĂ«m ankesat qĂ« pohojnĂ« se shteti i ka shkelur obligimet e veta tĂ« pĂ«rcaktuara me KonventĂ«. Shtetet mund tĂ« trajtohen pĂ«rgjegjĂ«se vetĂ«m pĂ«r shkeljet qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« pasi qĂ« ato i kanĂ« ndĂ«rmarrĂ« kĂ«to obligime, do tĂ« thotĂ«, pasi qĂ« e kanĂ« ratifikuar KonventĂ«n.
1124
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
4.5 RATIONE LOCI -- Vendi ku është bërë shkelja
Shtetet mund tĂ« jenĂ« pĂ«rgjegjĂ«se vetĂ«m pĂ«r shkeljet qĂ« bĂ«hen brenda jurisdikcionit tĂ« tyre. Gjithçka qĂ« ndodhĂ« nĂ« territorin e tyre normalisht qĂ« ndodhĂ« brenda jurisdikcionit tĂ« tyre. MirĂ«po, tĂ« gjitha ngjarjet qĂ« ndodhin jashtĂ« territorit tĂ« tyre nuk janĂ« automatikisht jashtĂ« jurisdikcionit tĂ« tyre. NĂ« rastin Piermont v. Franca, Gjykata ka vendosur qĂ« nuk kishte ndodhur shkelje e nenit 2 tĂ« Protokollit 4, meqenĂ«se Polinezia FrĂ«nge duhet shikuar si territor i veçantĂ« sipas nenit 5 (4) tĂ« Protokollit 4. Komisioni kishte vendosur se pĂ«rjashtimi i njĂ« individi nga ambasada nuk pĂ«rbĂ«n shkelje tĂ« nenit 3 tĂ« Protokollit 4, meqenĂ«se ambasada nuk konsiderohet âterritorâ sipas qĂ«llimeve tĂ« asaj dispozite (rasti V. v. Danimarka), derisa refuzimi i vizĂ«s nga ana e zyrĂ«s diplomatike jashtĂ« vendit Ă«shtĂ« ÏĂ«shtje mbrenda jurisdikcionit tĂ« shtetit (rasti Amkrane v. MbretĂ«ria e Bashkuar).
Test vendimtar për jurisdikcionin është fakti se a ushtron, apo jo shteti de facto kontroll mbi ngjarjet në pyetje. Në rastin Loizidou v. Turqia, Gjykata ka vendosur që Turqia mund të ushtronte kontroll efektiv mbi rajonin e Qipros veriore, dhe prandaj mund të jetë përgjegjëse për shkeljet që atje janë bërë, përkundër faktit se ai territor ishte jashtë territorit shtetëror turk.
4.6 RATIONE MATERIAE -- Lidhur me Ïka mund tĂ« parashtrohet ankesa?
Që nga momenti kur Protokoll 11 ka hyrë në fuqi, shtetet nuk kanë më mundësi që të përjashtojnë të drejtën e individit që të parashtroj ankesë lidhur me cilindo protokoll që ato e kanë ratifikuar. Sipas sistemit të vjetër, një gjë e këtillë nuk ishte e garantuar.
Gjykata mund tâi shqyrtoj vetĂ«m ankesat lidhur me liritĂ« dhe tĂ« drejtat qĂ« i pĂ«rfshinĂ« Konventa. MeqenĂ«se Gjykata nuk mund ti gjykoj çështjet qĂ« janĂ« plotĂ«sisht jashtĂ« sferĂ«s sĂ« KonventĂ«s, Ă«shtĂ« me rĂ«ndĂ«si qĂ« tĂ« studiohet me vĂ«mendje Kapitulli 12, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« vendoset nĂ«se çështja pĂ«r tĂ« cilĂ«n parashtrohet ankesa Ă«shtĂ« e arsyeshme.
1125
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
4.7 SHTERRJA E MJETEVE JURIDIKE VENDORE
Harxhimi i mjeteve juridike vendore Ă«shtĂ« njĂ« ndĂ«r aspektet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme procedurale. Sipas nenit 1 tĂ« KonventĂ«s, shtetet janĂ« tĂ« obliguara qĂ« tĂ« sigurojnĂ« liritĂ« dhe tĂ« drejtat e pĂ«rcaktuara me tĂ« pĂ«r çdo person brenda jurisdikcionit tĂ« vet. Ky obligim pĂ«rfshinĂ« detyrĂ«n qĂ« tĂ« ekziston baza juridike pĂ«r tâi siguruar ato tĂ« drejta. Ky obligim fundamental i pĂ«rcaktuar me nenin 1 Ă«shtĂ« i ngritur nĂ« nivel mĂ« tĂ« lartĂ« me nenin 13 qĂ« kĂ«rkon qĂ« âçdokujt qĂ« liritĂ« dhe tĂ« drejtat e pĂ«rcaktuara me kĂ«tĂ« konventĂ« i shkelen, do tĂ« ketĂ« mundĂ«si tĂ« parashtrimit tĂ« mjeteve juridike para organeve tĂ« pushtetit nacional...â. Me kĂ«to dispozita nĂ«nvizohet se pĂ«rgjegjĂ«sia parĂ«sore pĂ«r sigurimin e kĂ«tyre tĂ« drejtave qĂ«ndron mbi institucionet shtetĂ«rore. Roli i GjykatĂ«s Evropiane Ă«shtĂ« vetĂ«m qĂ« tĂ« intervenoj nĂ« rast se shteti palĂ« i KonventĂ«s dĂ«shton qĂ« tâa bĂ«j kĂ«tĂ« gjĂ«.
Nga kjo rrjedhĂ« se ankesat nuk duhet tâi parashtrohen gjykatĂ«s para se tĂ« shtjerrĂ«n tĂ« gjitha mjetet juridike tĂ« brendshme.
4.8 KONVENTA EVROPIANE PĂR TĂ DREJTAT E NJERIUT DHE OPERACIONET NDĂRKOMBĂTARE PAQĂSORE -- Vendimi pĂ«r PranueshmĂ«rinĂ« e Rasteve Behrami dhe Behrami KundĂ«r FrancĂ«s dhe Saramati KundĂ«r FrancĂ«s, GjermanisĂ« And NorvegjisĂ«
Me datĂ«n 2 maj 2007, Gjykata, me shumicĂ« votash, ka deklaruar se ankesa e Behrami dhe Behrami, si dhe ajo Saramati kundĂ«r FrancĂ«s dhe NorvegjisĂ« janĂ« tĂ« papranueshme. Shtetet respondente e kundĂ«rshtuan jurisdikcionin ratione loci duke argumentuar, pĂ«rveç tjerash, se ankuesit nuk ishin banorĂ« tĂ« âhapĂ«sirĂ«s juridikeâ tĂ« KonventĂ«s. Siç ishte theksuar nga Gjykata, Neni 1 i KonventĂ«s kĂ«rkon nga palĂ«t kontraktuese qĂ« tĂ« garantojnĂ« tĂ« drejtat e pĂ«rcaktuara me KonventĂ« pĂ«r individĂ«t qĂ« janĂ« nĂ«n jurisdikcionin e tyre, e qĂ« Ă«shtĂ« parĂ«sisht jurisdikcion territorial. Sipas vlerĂ«simit tĂ« GjykatĂ«s, nocioni i âjurisdikcionit personalâ, ose ratione personae ishte çështje qĂ« duhej shqyrtuar. MegjithatĂ«, sipas vlerĂ«simit tĂ« GjykatĂ«s, çështja e jurisdikcionit ekstra-territorial ishte çështje margjinale, duke argumentuar se çështje thelbĂ«sore nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ishte se a Ă«shtĂ« kompetencĂ« e GjykatĂ«s tĂ«
1126
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
vlerësojë në bazë të Konventës kontributin e shteteve në prezencat civile dhe të sigurisë të mbështetura nga Këshilli i Sigurimit. (
Rasti Behrami kishte tĂ« bĂ«nte me veprimet e UNMIK-ut dhe tĂ« KFOR-it nĂ« KomunĂ«n e MitrovicĂ«s nĂ« mars tĂ« vitit 2000. Derisa luanin, fĂ«mijĂ«t gjetĂ«n disa bomba tĂ« padetonuara, tĂ« cilat kishin mbetur nga bombardimet e NATOs tĂ« vitit 1999. NĂ« mesin e fĂ«mijĂ«ve ishin dy fĂ«mijĂ«t e Agim Behramit, Gadafi dhe Bekimi. Kur njĂ«ra nga njĂ«sitet e bombave eksploduan, Gadafi u vra, derisa Bekimi mori lĂ«ndime tĂ« rĂ«nda dhe mbet pĂ«rgjithmonĂ« i verbĂ«r. Ankeas e parashtruar GjykatĂ«s ishte bazuar nĂ« nenin 2 tĂ« KonventĂ«s Evropiane pĂ«r mbrojtjen e tĂ« drejtave tĂ« njeriut, duke argumentuar se trupat franceze tĂ« KFOR-it kishin dĂ«shtuar tâi shĂ«nojnĂ« dhe/ose tâi neutralizojnĂ« bombat pĂ«r tĂ« cilat ishin nĂ« dijeni se gjendeshin nĂ« atĂ« vend.
Rasti Saramati kishte të bënte me një Kosovar që ishte arrestuar në prill të vitit 2001 në bazë të dyshimit për tentim vrasjeje dhe posedimit të jashtëligjshëm të armës. Ai ishte liruar në qershor, por ishte arrestuar përsëri në korrik. Periudha e paraburgimit të tij vazhdimisht ishte zgjatur mga Komandanti i KFOR-it, derisa ishte akuzuar më në fund në janar të vitit2002. Ankesa e tij ishte bazuar në Nenin 5 të Konventës, në nenin 5 lidhur me nenin 13, si dhe në nenin 6, meqenëse thirrej në faktin se ishte paraburgosur nëmënyrë jashtëgjyqësore dhe pa të drejtë qasje në gjykatë. Ankesa ishte bërë kundër Francës dhe Norvegjisë, sepse Komandantët e KFOR-it që kishin lëshuar urdhër të paraburgimit, ishin oficer norvegjez dhe francez.
Rastet Behrami dhe Saramati ishin rastet e para me të cilat është ballafaquar Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut dhe të cilat kishin të bënin me ankesat kundër prezencës ndërkombëtare të sigurisë. Gjykata vendosi ti konsiderojë ankesat të papranueshme, në bazë të mungesës së kompetencës ratione personae për të shqyrtuar nëse sjellja e prezencës ndërkombëtare të sigurisë ishte në përputhshmëri me dispozitat e Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
Duhet theksuar, se një vendim i këtillë i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut do të ketë implikime serioze në mbrojtjen e të drejtave të njeriut në operacionet paqësore. Shumë autorë të respektuar të së drejtës ndërkombëtare kanë shprehur shqetësim se vendimi për papranueshmërinë e
1127
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
këtyre rasteve, mund ta degradojë rëndësinë e Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe ta bëj irelevante në operacionet ndërkombëtare paqësore.
TĂ DREJTAT E MBROJTURA ME KONVENTĂ DH E ME PROTOKOLET E KONVENTĂS
1. OBLIGIMET NEGATIVE DHE POZITIVE TĂ SHTETEVE
Neni 1 pĂ«rcakton se shtetet do tâia sigurojnĂ« secilit brenda jurisdikcionit tĂ« vet tĂ« drejtat dhe liritĂ« e pĂ«rcaktuara me KonventĂ«. Edhepse shkelja e nenit 1 nuk mund tĂ« jetĂ« bazĂ« pĂ«r tâiu ankuar GjykatĂ«s Evropiane, ky nen duhet tĂ« shqyrtohet nĂ« hollĂ«si me rastin e çdo ankese, meqenĂ«se me kĂ«tĂ« nen iu pĂ«rcaktohen shteteve obligime negative dhe pozitive. Shteteve iu ndalohet qĂ« tĂ« ndĂ«rhyjnĂ« nĂ« tĂ« drejtat dhe liritĂ« e mbrojtura, pĂ«rveç nĂ« rastet kur vet Konventa e lejon njĂ« gjĂ« tĂ« tillĂ«. MegjithatĂ«, disa tĂ« drejta, siq janĂ« ato tĂ« pĂ«rcaktuara me nenin 3, janĂ« absolute, dhe shtetet nĂ« asnjĂ« rrethanĂ« nuk kanĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« pĂ«rdorin torturĂ«n, ose ndĂ«shkimet a trajtimet çnjerĂ«zore apo poshtĂ«ruese, nĂ«pĂ«rmes tĂ« asnjĂ« organi shtetĂ«ror. Disa tĂ« drejta dhe liri tĂ« tjera mund tĂ« kufizohen dhe njĂ« veprim i tillĂ« tĂ« arĂ«syetohet, por barra mbetet nĂ« shtetin pĂ«r tĂ« arsyetuar njĂ« kufizim tĂ« tillĂ«. P.sh. sipas nenit 8, shteti nuk mund tĂ« ndĂ«rhyjĂ« nĂ« jetĂ«n e familjes dhe se secila ndĂ«rhyrje automatikisht do tĂ« konsiderohet shkelje e KonventĂ«s, nĂ«se nuk arsyetohet sipas nenit 8, paragrafit 2.
Për Gjykatën Evropiane është joqenësore se cili organ shtetëror ka bërë shkelje të Konventës. Nëse del nga legjislacioni i brendshëm se institucioni i paditur është institucion shtëtëror, për veprimet e atij institucioni është automatikisht përgjegjës shteti.
Nëse shteti është i obliguar që të siguron ndonjë gjë, siq është p.sh. arsimimi sipas Protokollit 1, neni 2, ai nuk mund të lirohet nga ky obligim duke ia deleguar këtë obligim ndonjë institucioni privat. Prandaj, ai mbetet drejtpërdrejtë përgjegjës për sjelljet e institucionit privat dhe shkeljet e mundshme Konventës me përdorimin e masave të caktuara disiplinore në shkolla private (rasti Costello-Roberts v. Mbretëria e Bashkuar.
1128
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
PĂ«rgjegjĂ«sitĂ« e shtetit sipas nenit 1 nuk kanĂ« pĂ«r qĂ«llim vetĂ«m qĂ« tâa obligojnĂ« shtetin tĂ« pĂ«rmbahet nga ndĂ«rhyrja nĂ« jetĂ«n private dhe familjare tĂ« personit. NĂ« rastin Marckx v. Belgjika, Gjykata kishte vendosur qĂ« pĂ«rveç kĂ«tij obligimi parĂ«sor negativ, ekzistojnĂ« edhe obligime pozitive tĂ« natyrshme pĂ«r respektimin efektiv tĂ« jetĂ«s familjare. NĂ« atĂ« rast kjo do tĂ« thoshte se mungesa e njohjes sĂ« barazisĂ« sĂ« plotĂ« tĂ« fĂ«mijĂ«s sĂ« lindur nga prindĂ«r tĂ« pamartuar nga ana e legjislacionit belg, ishte shkelje e nenit 8.
Neni 1 i obligon shtetet që të sigurojnë që ligjet e tyre të cilat mundësojnë sjellje që mund të shkaktojnë shkelje të Konventës, të shpallen të paligjshme. Në rastin Young James and Webster v. Mbretëria e Bashkuar, Gjykata kishte marrë vendim që ishte bërë shkelje e nenit 11 i cili përcaktonte të drejtën për të mos iu bashkuar sindikatave, nëse ligji lejonte përjashtim nga puna për një refuzim të tillë. Shteti ishte përgjegjës për faktin se ligji i tij i brendshëm e konsideronte të ligjshëm përjashtimin e atillë nga puna. Se a kërkon neni 1 që një sjellje e tillë e paligjshme të konsiderohet shkelje civile apo penale, varet nga natyra e rastit.
NĂ« rastin X. & Y. v. Holanda, Gjykata ka vendosur qĂ« sanksioni civil ishte i pamjaftueshĂ«m pĂ«r tâi mbrojtur tĂ« drejtat e e personit tĂ« moshĂ«s madhore me tĂ« meta nervore qĂ« kishte qenĂ« viktimĂ« e sulmit seksual.
Obligimi pozitiv qĂ« tĂ« sigurohet qĂ« tĂ« drejtat dhe liritĂ« e mbrojtura me KonventĂ« i gĂ«zojnĂ« tĂ« gjithĂ« personat brenda jurisdikcionit tĂ« shtetit nuk plotĂ«sohet vetĂ«m duke siguruar qĂ« legjislacioni i brendshĂ«m Ă«shtĂ« nĂ« pĂ«rputhshmĂ«ri me KonventĂ«n. Ky obligim konsiston edhe nĂ« atĂ« qĂ« shteti tĂ« siguroj qĂ« individĂ«t tĂ« kenĂ« qasje efektive nĂ« gjykatĂ« nĂ«se tĂ« drejtat dhe liritĂ« e tyre kontestohen, e nĂ« raste tĂ« caktuara, individĂ«ve duhet tâu sigurohet edhe ndihma juridike nĂ«se Ă«shtĂ« e domosdoshme.
MegjithatĂ«, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, shteti nuk mund tĂ« konsiderohet pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r aktet e individĂ«ve privat. NjĂ« vrasje, apo plaçkitje e paparashikuar, e bĂ«rĂ« nga ndonjĂ« kriminel nuk mund tâa bĂ«jĂ« shtetin tĂ« pĂ«rgjigjet nĂ« bazĂ« tĂ« nenit 2, ose 8, ose tĂ« nenit 1 tĂ« Protokolit 1. Por, shteti duhet tĂ« ndĂ«rmerr tĂ« gjitha masat e duhura pĂ«r tĂ« siguruar qĂ« individĂ«t privat tĂ« mos i shkelin tĂ« drejtat e mbrojtura tĂ« tĂ« tjerĂ«ve. NĂ« rastin Plattform Ărtze fƱr das Leben v. Austria, Gjykata kishte vendosur qĂ« shteti domosdo duhet qĂ« tĂ« ndĂ«rmerr hapa tĂ« nevojshĂ«m nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« pengoj demonstruesit kundĂ«rshtarĂ« tĂ« ndĂ«rhyjnĂ« nĂ« demonstrata paqĂ«sore. NĂ« rastin Osman v. MbretĂ«ria e Bashkuar,
1129
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Komisioni kishte vendosur qĂ« shteti e ka pĂ«r obligim tĂ« ndĂ«rmerr masa tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r tĂ« mbrojtur fĂ«mijĂ«n nĂ« rrezik nga mĂ«suesi me çrregullime mentale, si dhe nĂ« rastin K.L. and Others v. MbretĂ«ria e Bashkuar, Komisioni kishte vendosur qĂ« tâa pranoj rastin nĂ«n nenin 3 dhe qĂ« kishte tĂ« bĂ«nte me dĂ«shtimin e pushtetit lokal pĂ«r tĂ« mbrojtur fĂ«mijĂ«t e keqtrajtuar nga prindĂ«rit e tyre.
2. E DREJTA NĂ JETĂ
Neni 2 i përcakton obligim pozitiv shtetit që të mbrojë të drejtën në jetë dhe gjithashtu e siguron listën e plotë të situatave kur vrasja mund të lejohet. Me fjalë të tjera, me këtë nen individi mbrohet nga marrja arbitrare e jetës nga ana e shtetit, por me këtë nen nuk vihet jashtë ligjit dënimi gjyqësor me vdekje. Për ta përmirësuar këtë gjë, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës në vitin 1985 e ka miratuar Protokollin Nr. 6 me të cilin anulohet dënimi me vdekje në kohë të paqes. Asambleja parlamentare vazhdon që të paraqet propozime për ndalim të plotë të dënimit me vdekje si në kohë paqeje, edhe në kohë të luftës.
Gjykata Evropiane i ka pranuar disa ankesa që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtës në jetë, sipas Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut. Shembujt më të këqij të marrjes së paarsyeshme të jetës paraqiten gjatë kohës së luftës dhe gjatë trazirave qytetare, dhe në të kaluarën kanë shkaktuar konteste gjyqësore ndërshtetërore nën Konventën Evropiane. Në rastin gjyqësor të filluar nga Qiproja kundër Turqisë pas intervenimit turk në pjesën veriore të Qipros në korrik dhe gusht të vitit 1974, Komisioni kishte vendosur që atje ishin bërë vrasje të paligjshme të shkallës së gjerë, vendim ky që ishte mbështetur parezervë nga Komiteti i Ministrave. Në rastin tjetër gjyqësor McCann and others v. Mbretëria e Bashkuar, Gjykata kishte vendosur se vrasja e tre terroristëve, anëtarë të IRA, të dyshuar në pjesëmarrje në misionin e vendosjes së një bombe, paraqet marrje të paarsyeshme të jetës. Derisa Gjykata kishte refuzuar padinë se vrasjet ishin të paramenduara, ajo e kishte kritikuar kontrollin dhe organizimin e veprimit të forcave të sigurimit.
1130
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
3. NDALIMI I TORTURĂS DHE I NDĂSHKOMEVE A TRAJTIMEVE ĂNJERĂZORE DHE POSHTĂRUESE
Neni 3 me tĂ« cilin ndalohet tortura dhe ndĂ«shkimet dhe trajtimet çnjerĂ«zore dhe poshtĂ«ruese, paraqet tĂ« drejtĂ« tĂ« patjetĂ«rsueshme sipas Nenit15 tĂ« KonventĂ«s. Sikurse edhe nenin 2, Gjykata nĂ« njĂ« nga aktgjykimet e saj (rasti Ahmed v. Austria) kishte konsideruar se âky nen ruan njĂ« ndĂ«r vlerat themelore tĂ« shoqĂ«rive demokratike tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s, ndaj duhet tĂ« interpretohet nĂ« mĂ«nyrĂ« precize. NdĂ«rsa tortura dhe trajtimi çnjerĂ«zor nĂ«nkuptojnĂ« sulm fizik dhe dhunĂ« tĂ« panevojshme, trajtimi poshtĂ«rues nĂ«nkupton sjelljen qĂ« ka pĂ«r qĂ«llim qĂ« ta bĂ«j viktimĂ«n tĂ« vuaj dhe tĂ« poshtĂ«rohet.
Në rastin gjyqësor Ireland v. Mbretëria e Bashkuar, Gjykata kishte vendosur se keqtrajtimi domosdo duhet të:
përmbajë së paku një shkallë minimale mizorie në mënyrë që të përfshihet me nenin 3. Nga natyra e gjërave, vlerësimi i këtij minimumi është shumë relativ: varet nga rrethanat e rastit, si kohëzgjatja e trajtimit, efektet e tij fizike dhe psikike, ndërsa në disa raste edhe nga gjinia, mosha dhe gjendja shëndetësore e viktimës.
Më tutje, Gjykata i kishte definuar këto tri kategori të keqtrajtimit:
Tortura: Trajtim i paramenduar ÏnjerĂ«zor qĂ« shkakton vuajtje serioze dhe mizore.
Trajtimi ÏnjerĂ«zor: Trajtim qĂ« shkakton vuajtje fizike dhe mentale.
Trajtimi poshtërues: Trajtim që i ngjall viktimës ndjenjë të frikës, ankthit dhe të inferioritetit, që e poshtëron viktimën dhe mund të shkatërron rezistencën fizike dhe morale të viktimës.
Sa i përket ndëshkimit trupor, Gjykata ka vendosur që ndëshkimi trupor si pjesë e dënimit penal është i barabartë me ndëshkimin poshtërues, ndaj edhe me të bëhet shkelje e Nenit 3.
1131
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
a) Kushtet gjatë mbajtjes në burg
Neni 3 paraqet obligim shume mĂ« tĂ« madh pĂ«r shtetet sa i pĂ«rket tĂ« burgosurve, se sa vetĂ«m thjeshtĂ« pĂ«rmbajtja nga ndĂ«shkimi fizik. Edhe nĂ« rastet kur tĂ« burgosurit janĂ« totalisht jokooperativ, shteti nuk lirohet nga obligimi i vet nga neni 3. PĂ«rveç kĂ«saj, shtetet e kanĂ« pĂ«r detyrĂ« qĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« kontinuele tĂ« shqyrtojnĂ« pĂ«rgatitjen dhe organizimin e burgjeve, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« sigurojnĂ« shĂ«ndetin dhe mirĂ«qenien e tĂ« burgosurve, nĂ« pajtim me âkĂ«rkesat e rregullta dhe tĂ« arsyeshme tĂ« mbajtjes nĂ« burgâ.
Gjykata është treguar e aftë që të dënoj në mënyrë të drejtpërdrejtë sjelljen e policisë nacionale, në rastet kur të burgosurit janë ankuar për keqtrajtim. Në rastin Ribitsch v. Austria, parashtruesi i ankesës kishte argumentuar që ishte goditur nga policia derisa mbahej në paraburgim, në mënyrë që të shtrëngohej të pranoj veprën për të cilën ishte akuzuar. Qeveria nuk kishte kontestuar se z. Ribitsch i kishte marrë plagët derisa ishte në paraburgim. Në këtë rast, Gjykata kishte konkluduar se ishin shkelur të drejtat e parashtruesit të ankesës konform nenit 3, meqenëse qeveria e Austrisë nuk kishte qenë në gjendje që të siguroj asnjë arsyetim bindës për plagët që i kishte marrë parashtruesi i ankesës. Gjykata kishte theksuar që:
Sa i pĂ«rket personit tĂ« privuar nga liria, Ïdo pĂ«rdorim i forcĂ«s fizike qĂ« nuk ishte bĂ«rĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« strikte i domosdoshĂ«m pĂ«r shkak tĂ« sjelljes sĂ« tij, e cenon dinjitetin njerĂ«zor dhe nĂ« parim Ă«shtĂ« shkelje e tĂ« drejtĂ«s sĂ« paraparĂ« me nenin 3 tĂ« KonventĂ«s.
4. E DREJTA NĂ LIRI DHE SIGURI TĂ PERSONIT
Kjo e drejtĂ« Ă«shtĂ« e mbrojtur me nenin 5 tĂ« KonventĂ«s. Rastet mĂ« tĂ« hershme tĂ« paraqitura nĂ« Strasburg, kishin tĂ« bĂ«nin me mbrojtjen e tĂ« drejtĂ«s nĂ« liri dhe siguri. Nga 10.000 rastet e para, gati njĂ« e treta vinin nga individĂ«t e privuar nga liria. Neni 5 ka tĂ« bĂ«j me mbrojtjen e lirisĂ« fizike dhe nĂ« veçanti me lirinĂ« nga arresti, apo ndalimi (burgosja arbitrare). Me kĂ«tĂ« dispozitĂ« garantohen tĂ« drejtat e caktuara procedurale, si e drejta pĂ«r tâu informuar menjĂ«herĂ« pĂ«r arsyen e arrestit, e drejtĂ«n pĂ«r tĂ« dalĂ« para gjyqtarit pa vonesĂ«,
1132
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
si dhe e drejta në procedurë nëpërmes të cilës gjykata me shpejtësi mund të vendoset për ligjshmërinë e arrestit, ndalimit (burgosjes), apo vazhdimit të ndalimit.
Komiteti pĂ«r parandalimin e torturĂ«s, gjatĂ« vizitave qĂ« iu bĂ«n shteteve, nuk ka hezituar asnjĂ«herĂ« qĂ« tâi thekson kĂ«to tĂ« drejta procedurale, jo vetĂ«m sa i pĂ«rket mbrojtjes juridike, apo mungesĂ«s sĂ« kĂ«saj mbrojtjeje, por edhe sa i pĂ«rket zbatimin e ligjit nĂ« praktikĂ«.
Shembujt e rasteve më të rëndësishme të vendosura sipas nenit 5 janë këto në vijim:
⹠BOZANO V. FRANCE, 1986.- Sipas vendimit të Gjykatës, rrethanat nën të cilat është bërë arresti dhe deportimi i ankuesit nga Franca në Zvicër, e bëjnë arrestin të paligjshëm dhe në kundërshtim me të drejtën në siguri të personit.
⹠BROGAN AND OTHERS V. THE UNITED KINGDOM, 1988. - Sipas vendimit të Gjykatës, mbajtja e parashtruesit të ankesës, sipas legjislacionit mbi parandalimin e terrorizmit për periudhën që i tejkalon 4 ditë, pa vendosur fare për ligjshmërinë e ndalimit, e shkelë të drejtën e personit që pa vonesë dhe menjëherë të merret në pyetje nga gjyqtari.
âą DE WILDE, OOMS AND VERSYP V. Belgjika, 1970/71. - Sipas vendimit tĂ« gjykatĂ«s, procedura qĂ« iu ishte lejuar parashtruesve tĂ« ankesĂ«s pĂ«r tĂ« kontestuar ligjshmĂ«rinĂ« e ndalimit tĂ« tyre, nuk iu kishte mundĂ«suar atyre qĂ« si duhet dhe me te gjithat garancitĂ« e nevojshme tâi pĂ«rdornin mjetet juridike tĂ« nevojshme pĂ«r ta kontestuar privimin e tyre tĂ« gjatĂ« nga liria, prej shtatĂ« muajsh, deri nĂ« njĂ« vit e nĂ«ntĂ« muaj.
5. E DREJTA NĂ GJYKIM TĂ DREJTĂ DHE TĂ PAANSHĂM
E drejta nĂ« gjykim tĂ« drejtĂ« dhe tĂ« paanshĂ«m, si nĂ« procedurĂ« civile, ashtu edhe nĂ« atĂ« penale, Ă«shtĂ« e garantuar me nenin 6 tĂ« KonventĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut. ĂshtĂ« kjo e drejta pĂ«r shkeljen e tĂ« cilĂ«s parashtruesit e ankesĂ«s para GjykatĂ«s Evropiane mĂ« sĂ« shumti thirren.
1133
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Koncepti i gjykimit tĂ« drejtĂ« dhe tĂ« paanshĂ«m pĂ«rbĂ«het nga shumĂ« elemente. Esenca e kĂ«saj tĂ« drejtĂ« qĂ«ndron nĂ« âgjykimin e drejtĂ«, tĂ« paanshĂ«m dhe publik, mbrenda kohĂ«s sĂ« arsyeshme dhe nga ana e gjykatĂ«s sĂ« pavarur dhe tĂ« paanshme, tĂ« ndĂ«rtuar me ligj.â
Neni 6 gjithashtu përmban:
· parimin e supozimit të pafajësisë derisa të vërtetohet me prova fajsia,
· tĂ« drejtĂ«n e tĂ« pandehurit tĂ« disponoj me kohĂ« dhe mjete adekuate pĂ«r tâa pĂ«rgatitur mbrojtjen,
· të drejtën që të mbrohet personalisht, ose të ketë ndihmë juridike,
· të drejtën që të ftoj dëshmitarë, si dhe
· pa pagesë të gëzoj ndihmën e përkthyesit nëse është e nevojshme.
ĂĂ«shtje e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r Komisionin dhe pĂ«r GjykatĂ«n, qĂ« nga fillimi i punĂ«s ka qenĂ« kohĂ«zgjatja e procedurĂ«s civile dhe penale e shteteve anĂ«atre tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s. NjĂ« numĂ«r shumĂ« i madh vendimesh kundĂ«r shteteve anĂ«tare, kishte tĂ« bĂ«nte mĂ« çështjen e kohĂ«zgjatjes sĂ« procedurave. Me kĂ«tĂ« rast Ă«shtĂ« me rĂ«ndĂ«si tĂ« pĂ«rmendet Italia, si njĂ« vend qĂ« pĂ«r tĂ« ndalur fluksin e ankesave para KĂ«shillit Evropian lidhur me kohĂ«zgjatjen e procedurĂ«s, Ă«shtĂ« dashur qĂ« tĂ« shqyrtoj njĂ« numĂ«r dispozitash tĂ« Kodit tĂ« procedurĂ«s civile dhe tĂ« Kodit tĂ« procedurĂ«s penale.
Konventa Evropiane për të drejtat e njeriut siguron mbrojtje të mëtutjeshme të rëndësishme për çështjen e gjykimit të drejtë dhe të paanshëm. Neni 13 parashikon të drejtën në mjet efektiv juridik për shkeljet e paraqitura të Konventës. Në fakt, nëse nuk ekziston mundësia për mjet efektiv juridik në të drejtën e mbrendshme, kjo gjë mjafton që të konsiderohet se ekziston shkelje e Konventës. Shteti kontraktues i Konventës Evropiane domosdo duhet që të siguroj mundësinë e shfrytëzimit të mjeteve juridike efektive për shkeljet e pohuara të konventës.
Të drejtat e tjera që janë të lidhura me çështjen e gjykimit të drejtë janë këto në vijim:
· Neni 7 -- liria nga legjislacioni penal retroaktiv,
1134
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
· Protokoli Nr. 7, neni 2 -- e drejta e ankesës në çështjet penale,
· Protokolli Nr. 7, neni 3 -- kompenzimi për dënimin e gabueshëm dhe
· Protokolli Nr. 7, neni 4 -- e drejta që të mos gjykohet, ose të dënohet personi dy herë për veprën e njëjtë penale
këto:Shembujt më të rëndësishëm të rasteve të vendosura sipas nenit 6 janë
KĆNIG V. GERMANY, 1978 â Gjykata mori vendim lidhur meshkeljet qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me kohĂ«zgjatjen e procedurĂ«s nĂ« kontestin pĂ«r heqjen e tĂ« drejtĂ«s nĂ« udhĂ«heqje tĂ« klinikĂ«s dhe tĂ« ushtrimit tĂ« profesionit tĂ« mjekut, procedurĂ« qĂ« kishte zgjatur gati 10 vjet nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n shkallĂ«.
MILASI V. ITALIA, 1987 â Kontesti kishte tĂ« bĂ«nte me kohĂ«zgjatjen e procedurĂ«s penale prej dhjetĂ« vjetĂ«sh nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n shkallĂ«.
AIREY V. IRLANDA, 1979 â Gjykata kishte marrĂ« vendim qĂ« parashtruesit tĂ« ankesĂ«s iu kishte mohuar e drejta nĂ« qasje efektive gjykatĂ«s, meqenĂ«se asaj nuk i ishte siguruar ndihma e avokatit nĂ« procedurĂ«n e ndarjes, atĂ«herĂ« kur kjo gjĂ« ishte mĂ« se e nevojshme.
ALLENET DE RIBEMONT, 1995 â Me aktgjykim, gjykata mori vendim qĂ« disa deklarata publike tĂ« bĂ«ra nga Ministri i punĂ«ve tĂ« brendshme dhe nga disa zyrtarĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« policisĂ« rreth fajĂ«sisĂ« sĂ« parashtruesit tĂ« ankesĂ«s, derisa ai ishte ndaluar, ishin shkelje e parimit tĂ« supozimit tĂ« pafajĂ«sisĂ«.
6. LIRIA E SHPREHJES, MENDIMIT, E NDĂRGJEGJĂS DHE E RELIGJIONIT
Liria e shprehjes, e mbrojtur me nenin 10 të Konventës konsiderohet si një ndër shtyllat e demokracisë. Ajo është kusht qenësor për gëzimin e shumë lirive dhe të drejtave të tjera dhe është shprehje e realizimit të lirisë së
1135
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
mendimit, ndĂ«rgjegjes dhe religjionit, liri kĂ«to tĂ« mbrojtura me nenin 9. NĂ« aktgjykimin e rastit Handyside v. MbretĂ«ria e Bashkuar, tĂ« vitit 1976, Gjykata evropiane kĂ«shtu e definon lirinĂ« e shprehjes: âLiria e shprehjes u referohet jo vetĂ«m informacioneve, apo ideve qĂ« pranohen pozitivisht ⊠por edhe atyre qĂ« ofendojnĂ«, alarmojnĂ«, ose e shqetĂ«sojnĂ« Shtetin, ose ndonjĂ« pjesĂ« tĂ« popullsisë⊠Kjo do tĂ« thotĂ« se çdo âformalitet, âkushtâ, ârestrikcion,â apo dĂ«nim i pĂ«rcaktuar nĂ« kĂ«tĂ« sferĂ«, domosdo duhet tĂ« jetĂ« proporcional me qĂ«llimin legjitim qĂ« dĂ«shirohet tĂ« arrihet.
Gjykata Evropiane ka gjykuar shumĂ« raste qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me kĂ«tĂ« tĂ« drejtĂ«. NjĂ« ndĂ«r rastet mĂ« tĂ« famshme ishte rasti Sunday Timesv v. MbretĂ«ria e Bashkuar i vitit 1979. Ky rast kishte tĂ« bĂ«nte me ndalesĂ«n e bĂ«rĂ« nga gjykata pĂ«r tâu ndalur publikimi i njĂ« artikulli nga gazeta Sunday Times, derisa gjykimi ishte duke vazhduar. Artikulli kishte tĂ« bĂ«nte me zbulimin e faktit se shumĂ« foshnje vuanin nga defekte tĂ« lindjes, meqenĂ«se nĂ«nat e tyre gjatĂ« shtatĂ«zanisĂ« kishin marrĂ« ilaçin thalidomide. Gjykata Evropiane, kishte vendosur me aktgjykim se ndalesa e botimit ishte shkelje e lirisĂ« sĂ« shprehjes, meqenĂ«se artikulli i Sunday times-it ishte me interes publik legjitim dhe se publiku kishte tĂ« drejtĂ« ta dijĂ« pĂ«rmbajtjen e tij, edhepse gjykimi ishte duke vazhduar. PĂ«r shkak tĂ« kĂ«tij aktgjykimi, e drejta angleze qĂ« e rregullonte çështjen pĂ«r mosbindjes sĂ« gjykatĂ«s ishte ndryshuar.
Rastet e tjera që kishin të bënin me lirinë e shprehjes përfshijnë:
⹠Humbjen e disa të drejtave nga fusha e lirisë së shprehjes të përcaktuara në Belgjikë për kolaboracion me forcat okupuese (De Beckker v. bELGJIKA, 1962)
⹠Kritika dy gjyqtarëve porotë në Greenland, Danimarkë (Barfod v.DANIMARKA, 1989)
⹠Shpifjet ndaj nëpunësve publik në Islandë (Thorgeir Thorgeirson v. islanda, 1992)
⹠Restrikcionet në dhënien e këshillave agjencioneve në Irlandë për sigurimin e informacioneve për gratë shtatzëna lidhur me mundësitë e abortit në Britani të Madhe (Open Door and Dublin Well Woman v. IRLANDA, 1992)
1136
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
âą Refuzimi u dhĂ«nĂ«s sĂ« lejes njĂ« kompanie qĂ« merrej me elektronikĂ« qĂ« tâi shfaqĂ« publikut njĂ« program nga njĂ« televizion i huaj, i marrĂ« me antenĂ« satelitore private (Autronic AG v. Zvicra, 1990)
⹠Dënimi penal për fyerjen e qeverisë për shkak të shkuarjen e një artikulli, me të cilin vëmendja e publikut është përqendruar në vrasjet dhe sulmet e bëra nga grupet e armatosura mbi qytetarët bask. Në artikull ishte pohuar që këto grupe ishin duke vepruar pa u ndëshkuar fare dhe se qeveria ishte përgjegjëse për këtë gjë. (Castells v. Spain,1992)
MegjithatĂ«, Konventa pĂ«rcakton qĂ« liria e shprehjes pĂ«rmban edhe detyra dhe pĂ«rgjegjĂ«si, dhe mund tâi nĂ«nshtrohet kufizimeve tĂ« ndryshme, âtĂ« domosdoshme pĂ«r shoqĂ«rinĂ« demokratikeâ. Gjykata Evropiane nĂ« mĂ«nyrĂ« strikte i ka zbatuar kĂ«to kufizime. PĂ«r shembull, nĂ« rastin Handyside v. MbretĂ«ria e Bashkuar, tĂ« vitit 1976, Gjykata kishte vendosur qĂ« shteti kishte pas arsye pĂ«r ta ndaluar publikimin âThe Little Red School Book,â njĂ« libĂ«r arsimi seksual, qĂ« konsiderohej âpublikim i pahijshĂ«mâ, duke pasur parasysh efektet qĂ« mund ti kishte nĂ« lexuesit e rinj.
7. E DREJTA NĂ ARSIM
E drejta nĂ« arsim Ă«shtĂ« pĂ«rcaktuar me nenin 2 tĂ« Protokollit 1 tĂ« KonventĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut dhe rĂ«ndĂ«sia e kĂ«saj tĂ« drejte Ă«shtĂ« vĂ«rtetuar edhe mĂ« me aktgjykimin e rastit Kjelsden, Busk and Pedersen v. Danimarka (1976), ku shprehimisht theksohet se âarsimi Ă«shtĂ« qenĂ«sor pĂ«r ruajtjen e âshoqĂ«risĂ« demokratikeââŠâ
Në kuadër të kësaj të drejte, një ndër rastet më të njohura të vendosura nga Gjykata Evropiane e të drejtave të njeriut ishte Cambell and Cosans v. Mbretëria e Bashkuar,1982, që kishte të bënte me rrahjen e nxënësve shkollat shtetërore. Gjykata Evropiane, jo vetëm që kishte vendosur që rrahja ishte kundër të drejtave të prindërve që fëmijë te tyre të edukohen sipas bindjeve të tyre filozofike, por edhe kishte vendosur që përjashtimi nga shkolla i njërit prej fëmijëve që kishte refuzuar ta pranoj rrahjen, ishte shkelje e të drejtës së
1137
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
tij në arsim. Rezultat i këtij aktgjykimi ishte heqja e dënimit trupor në shkollat shtetërore në Britani të Madhe.
NjĂ« rast tjetĂ«r i vendosur nga Gjykata nĂ« vitin 1967, âRasti gjuhĂ«sor i BelgjikĂ«sâ, kishte tĂ« bĂ«nte me diskriminimin nĂ« mundĂ«si tĂ« shkollimit fillor, ku fĂ«mijĂ«t franko-folĂ«s nuk kishin mundĂ«si tĂ« shkolloheshin nĂ« gjuhĂ«n frĂ«nge nĂ« rajonet e tjera tĂ« afĂ«rta.
Në sferën e arsimit, çështje të ndryshme janë shqyrtuar nga Këshilli iEvropës, duke përfshirë:
· Dhunën dhe zgjidhjen e konflikteve në shkolla;
· Maltretimin në shkolla;
· Edukimin për tolerancë dhe mirëkuptim reciprok;
· HistorinĂ« pa urrejtje â parandalimin qĂ« historia tĂ« keqpĂ«rdorohet pĂ«r tĂ« inkurajuar ndjenja tĂ« nacionalizmit antagonist dhe superioritet kulturor dhe racor
· Arsimimin për mirëkuptim ndërkulturor
· Arsimimin për vlera demokratike;
· Gjuhët moderne për komunikim.
Në këtë kontekst, Këshilli Evropian i ka miratuar një varg masash me të cilat është njohur dhe pranuar rëndësia e arsimit në shkollë dhe jashtë saj. Rëndësi veçanërisht të madhe në këtë drejtim i kushtohet punës në arsim për të drejtat e njeriut.
8. E DREJTA NĂ SHFRYTĂZIMIN E PAPENGUAR TĂ PASURISĂ
Një prej çështjeve më të vështira me të cilën janë ballafaquar në kohë të fundit shtetet e Evropës lindore dhe qendrore është çështja e restituimit të
1138
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
pronës dhe nevoja që të merren parasysh kërkesat e ndryshme të të drejtës në pronësi.
Neni 1 i Protokollit Nr. 1 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut e mbron të drejtën në shfrytëzim të papenguar të pasurisë, apo të drejtën në pronësi.
Gjykata Evropiane për të drejtat e njeriut i ka vendosur një mori rastesh që kanë të bëjnë me aspekte të ndryshme të fushës së të drejtës së pronësisë. Këto në vijim janë disa nga rastet më të njohura të shqyrtuara nga Gjykata:
· Rasti HOLY MONASTERIES V. GREQIA, 1974 që kishte të bënte me marrjen e pronës së kishës greke dhe shndërrimin e saj në pronë shtetërore;
· Rasti LITHGOW AND OTHERS V. MBRETĂRIA E BASHKUAR,1986 qĂ« kishte tĂ« bĂ«nte me kompenzimin e pronarĂ«ve tĂ« aksioneve pĂ«rpronĂ«n e nacionalizuar;
· Rasti LOIZIDOU V. TURQIA, 1995, që kishte të bënte me restrikcionet në qasje ndaj pronës në Qipron Verior;
· Rasti DARBY V. SUEDIA, 1990, qĂ« kishte tĂ« bĂ«nte me obligimin pĂ«r tâi paguar tatim kishĂ«s;
· Rasti INZE V. AUSTRIA, 1987, që kishte të bënte me ndarjen e një ferme fëmiut legjitim duke e diskriminuar fëmiun e lindur jashtë martesës.
9. E DREJTA NĂ ZGJEDHJE TĂ LIRA
NjĂ« ndĂ«r qĂ«llimet qendrore tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« mbroj dhe tĂ« avancoj demokracinĂ« pluraliste. Pa zgjedhje tĂ« lira, nuk mund tĂ« ketĂ« demokraci. NĂ« rastin Mathieu Mohin and Clerfayt v. Belgjika e vendosur nga Gjykata Evropiane pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut nĂ« vitin 1987, Gjykata e kishte interpretuar nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« drejtĂ«n nĂ« zgjedhje tĂ« lira: âE drejta nĂ«
1139
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
zgjedhje tĂ« lira Ă«shtĂ« e njĂ« rĂ«ndĂ«sie parĂ«sore ⊠meqenĂ«se e mbron parimin karakteristik tĂ« demokracisĂ«.â
Që të dy, Gjykata Evropiane dhe Komisioni Evropian për të drejtat e njeriut e kanë theksuar rëndësinë e mbajtjes së zgjedhjeve të lira në intervale të arsyeshme dhe me votim të fshehtë (Protokolli Nr. 1, neni 3).
KARTA SOCIALE E EVROPES
Karta Sociale Europiane i garanton tĂ« drejtat sociale dhe ekonomike tĂ« njeriut. ĂshtĂ« miratuar nĂ« vitin 1961, Ă«shtĂ« ndryshuar nĂ« vitin 1996 dhe ka hyrĂ« nĂ« fuqi nĂ« vitin 1999 dhe gradualisht, si e tillĂ« e zĂ«vendĂ«son traktatin e vitit 1961.
1. E DREJTA NĂ PUNĂ
Neni 1 i KartĂ«s Sociale Evropiane pĂ«rcakton se shtetet palĂ« domosdo duhet tĂ« âpranojnĂ« si njĂ« prej qĂ«llimeve dhe pĂ«rgjegjĂ«sive tĂ« tyre parĂ«sore, arritjen dhe ruajtjen e njĂ« niveli sa mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« punĂ«simit qĂ« Ă«shtĂ« e mundur, me aspiratĂ« qĂ« tĂ« arrihet punĂ«sim i plotĂ«.â
Shumica e dispozitave të kësaj karte kanë për qëllim që të mbrojnë jo vetëm të drejtën në punë, duke përfshirë edhe ndihmën për ngritje profesionale, por gjithashtu edhe kushtet në të cilat njerëzit punojnë dhe nën të cilat ata janë të punësuar.
Këto përfshijnë:
⹠Neni 2, par. 1: Orët e arsyeshme ditore dhe javore të punës;
⹠Neni 2 par. 2: Festat publike me pagesë;
⹠Neni 2, par. 3: Pushimin vjetor me një minimum prej dy javësh;
1140
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
âą Neni 2, par. 5: Pushim javor;
⹠Neni 3: Rregulla të sigurisë dhe shëndetësisë në punë;
⹠Neni 3 i Protokollit shtesë: Pjesëmarrjen në përcaktimin dhe në përmirësimin e kushteve të punës dhe mjedisit të punës;
⹠Neni 4: Kompensim të drejtë, përfshirë të ardhurat e njëjta (për gra dhe burra), për punë të vlerës së njëjtë, shkallë më të lartë të kompensimit për punë jashtë orarit dhe të drejtë në një afat të arsyeshëm të njoftimit për ndërprerje të punësimit dhe
⹠Neni 1, par.4 dhe nenet 9, 10 dhe 15, par 1: Ndihmë për ngritje profesionale.
Duhet theksuar se Karta sociale evropiane parasheh edhe mbrojtje tĂ« veçantĂ« pĂ«r kategoritĂ« e caktuara tĂ« punĂ«torĂ«ve qĂ« janĂ« nĂ« pozitĂ« mĂ« tĂ« disfavorshme dhe mĂ« tĂ« dobĂ«t nĂ« tregun e punĂ«s. Me tĂ«, mbrojtje e veçantĂ« i Ă«shtĂ« siguruar edhe fĂ«mijĂ«ve (neni 7). Me KartĂ«n sociale evropiane,mosha minimale pĂ«r tâu pranuar nĂ« punĂ« pĂ«rcaktohet mosha 15 vjeç, dhe njĂ« moshĂ« mĂ« e pjekur pĂ«r punĂ« qĂ« konsiderohen tĂ« rrezikshme dhe dĂ«mshme pĂ«r shĂ«ndetin. Komiteti i pavarur i ekspertĂ«ve, kĂ«tĂ« dispozitĂ« tĂ« KartĂ«s e ka interpretuar nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« kuptohet se puna nuk guxon qĂ« tâi privoj fĂ«mijĂ«t nga shkollimi, se fĂ«mijĂ«t gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« shkollimit nuk duhet tĂ« punojnĂ« mĂ« gjatĂ« se gjysma e pushimit shkollor dhe se numri i orĂ«ve tĂ« punĂ«s gjatĂ« vitit shkollor duhet qĂ« tĂ« jetĂ« i limituar nĂ« mĂ«nyrĂ« strikte. MĂ« tutje, Karta sociale evropiane garanton paga dhe pagesa tĂ« drejta pĂ«r punĂ«torĂ« tĂ« rinj dhe fillestarĂ« nĂ« punĂ«, tĂ« drejtĂ« nĂ« pushim minimal vjetor me pagese prej 3 javĂ«sh pĂ«r punĂ«torĂ« nĂ«n 18 vjeç, dhe ndalon, me disa pĂ«rjashtime, punĂ«n e natĂ«s pĂ«r punĂ«torĂ« mĂ« tĂ« rinj se 18 vjeç.
Neni 15 i Kartës sociale përcakton mbrojtje të veçantë edhe për persona me aftësi të kufizuara, duke iu ndihmuar atyre që të bëhen pjesë e fuqisë punëtore nëpërmjet të trajnimit profesional dhe rehabilitimit.
Karta sociale siguron mbrojtje të veçantë edhe për nëna, në mënyrë që të garantoj barazinë midis burrit dhe të gruas, duke e përcaktuar me nenin 8 minimumin prej 12 javësh të pushimit të lindjes me pagesë. Sipas Kartës sociale të reviduar, kjo periudhë është zgjatur në 14 javë.
1141
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Me nenin 18 dhe 19, Karta sociale evropiane i rregullon edhe tĂ« drejtat e punĂ«torĂ«ve migrues, tĂ« cilĂ«t janĂ« nĂ« tĂ« shumtĂ«n e rasteve tĂ« diskriminuar nĂ« punĂ«sim. Me kĂ«to dispozita rregullohen tĂ« drejtat e punĂ«torĂ«ve migrues nĂ« çështjet si kompensimi, kontratat kolektive, dhe tatimet, me çârast ata nuk guxojnĂ« tĂ« jenĂ« tĂ« diskriminuar nĂ« raport me punĂ«torĂ«t vendas.
Këshilli evropian e ka miratuar edhe një Konventë për të mbrojtur punëtorët migrues, Konventën Evropiane për statusin juridik të punëtorëve migrues, që ka hyrë në fuqi me datën 1 maj 1983. Dispozitat e kësaj Konventë përfshijnë aspektet qenësore të gjendjes juridike të punëtorëve migrues dhe në veçanti pranimin në punë, lejet e punës dhe të qëndrimit, bashkimin e familjes, vendosjen, kushtet e punës dhe të drejtat sindikale, transferin e kursimeve, sigurimin social dhe kthimin e migruesve në vendlindjet e tyre.
2. E DREJTA NĂ MBROJTJE SOCIALE
Karta sociale evropiane përmban një numër dispozitash me të cilat rregullohen aspekte të ndryshme të së drejtës në mbrojtje sociale, si :
⹠E drejta në mbrojtje shëndetësore ;
⹠E drejta në sigurim social dhe
⹠E drejta në ndihmë sociale dhe shëndetësore si dhe në shërbime sociale
E drejta nĂ« mbrojtje shĂ«ndetĂ«sore. â Sipas interpretimit tĂ« Komitetit tĂ« pavarur tĂ« ekspertĂ«ve, Neni 11 i KartĂ«s sociale evropiane pĂ«rcakton se Ă«shtĂ« detyrĂ« e shteteve qĂ« tĂ« krijojnĂ« pĂ«rkujdesje shĂ«ndetĂ«sore pĂ«r tĂ«rĂ« popullatĂ«n. Kjo, sipas tyre, pĂ«rfshinĂ« mbrojtje tĂ« veçantĂ« pĂ«r nĂ«na, fĂ«mijĂ« dhe pĂ«r persona nĂ« moshĂ« tĂ« shtyrĂ«, parandalimin dhe diagnostifikimin e sĂ«mundjeve, ndĂ«rtimin e njĂ« sistemi pĂ«r arsim shĂ«ndetĂ«sor, dhe programe adekuate tĂ« vakcinimit.
E drejta nĂ« sigurim social. â Neni 12 i KartĂ«s sociale evropiane kĂ«rkon nga shtetet qĂ« tĂ« themelojnĂ« dhe tĂ« mbajnĂ« sistem tĂ« sigurimit social, dhe qĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tâa avancuar atĂ« sistem nĂ« nivel mĂ« tĂ« lartĂ«.
1142
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Këshilli evropian ka ndërtuar edhe mekanizma të tjerë që të inkurajoj shtetet për të ndërtuar sistem adekuat të sigurimit social. Instrumentet më të rëndësishme në këtë drejtim janë: Kodi evropian i sigurimit social, i nënshkruar me 16 prill 1964 dhe në fuqi nga data 17 mars 1968 dhe Konventa evropiane për sigurim social me Marrëveshjen suplementare për zbatimin e saj.
MBROJTJA E TĂ DREJTAVE TĂ PAKICAVE KOMBĂTARE
Konventa Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut siguron mbrojtje minimale për pakicat kombëtare. Në tekstin e saj, pakicat kombëtare vetëm përmenden në pjesën ku rregullohet mbrojtja nga diskriminimi (neni14). Megjithatë, Këshilli i Evropës që në ditët e hershme të tij, në një numër rastesh e ka shqyrtuar çështjen e pakicave kombëtare. Ky interes i Këshillit të Evropës është avancuar sidomos në dhjetëvjetëshin e fundit.
Sot, mbrojtja e pakicave kombëtare është çështje qendrore e Këshillit të Evropës. Ndaj, një ndër aktivitetet e rëndësishme të kësaj organizate ndërqeveritare është edhe zhvillimi i standardeve ndërkombëtare, juridikisht të obligueshme për shtetet anëtare.
Një ndër të arriturat më të mëdha të Këshillit të Evropës në këtë drejtim është Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare, e miratuar me datën 10 nëntor 1994 nga Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës. Konventa kornizë u hap për nënshkrime me datën 1 shkurt 1995, dhe hyri në fuqi me datën 1 shkurt 1998.
Edhepse kjo konventë nuk është instrumenti i parë i Këshillit të Evropës për mbrojtjen e pakicave kombëtare, ky instrument është më gjithëpërfshirësi në këtë fushë. Më herët, në tetor të vitit 1992, brenda kornizës institucionale të Këshillit të Evropës është miratuar Karta evropiane për gjuhët rajonale dhe minoritare. Me këtë konventë inkurajohen shtetet palë që të mbrojnë gjuhët rajonale dhe minoritare, megjithëse nuk ju siguron asnjë mbrojtje atyre që i flasin ato gjuhë.
1143
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
Konventa kornizë për mbrojtjen e minoriteteve është instrumenti i parë multilateral, juridikisht i obligueshëm që i dedikohet mbrojtjes së pakicave kombëtare. Me këtë dokument bëhet e qartë që mbrojtja e minoriteteve është pjesë integrale e mbrojtjes së të drejtave të njeriut.
PĂ«r nga natyra e vet, Konventa kornizĂ« dallon nga konventat e zakonshme. NĂ« njĂ«rĂ«n anĂ«, ajo Ă«shtĂ« KonventĂ«, meqenĂ«se Ă«shtĂ« instrument juridikisht i obligueshĂ«m i tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. NĂ« anĂ«n tjetĂ«r, termi âkornizĂ«â tregon qĂ« parimet e pĂ«rfshira nĂ« kĂ«tĂ« instrument nuk janĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« zbatueshme nĂ« vendimet juridike tĂ« brendshme tĂ« shteteve kontraktuese, por duhet qĂ« tĂ« zbatohen nĂ«pĂ«rmjet tĂ« legjislacionit nacional dhe tĂ« politikĂ«s sĂ« pĂ«rshtatshme qeveritare. Natyra specifike e kĂ«tij instrumenti pĂ«rpunohet nĂ« pjesĂ«n e dytĂ« tĂ« KonventĂ«s kornizĂ«, qĂ« kryesisht pĂ«rfshinĂ« dispozita tĂ« tipit programor.
PĂ«rveç PreambulĂ«s, Konventa KornizĂ« pĂ«rmban 32 nene dhe Ă«shtĂ« e ndarĂ« nĂ« 5 pjesĂ«. Kjo KonventĂ« nuk e bĂ«n definimin e termit âpakicĂ« kombĂ«tare, meqenĂ«se nĂ« kĂ«tĂ« fazĂ« ishte e pamundur qĂ« tĂ« arrihej pajtueshmĂ«ri midis shteteve anĂ«tare tĂ« KĂ«shillit tĂ« EvropĂ«s pĂ«r ta definuar se çka nĂ«nkuptohet me termin pakicĂ« kombĂ«tare.
Në Pjesën e parë elaborohen parimet e përgjithshme duke përfshirë parimin që mbrojtja e pakicave kombëtare dhe e personave që i takojnë pakicave kombëtare është pjesë mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në këtë pjesë gjithashtu përcaktohet që secili person që i takon ndonjë pakice kombëtare është i lirë që të zgjedhë që të trajtohet apo jo si pjesëtar i pakicës kombëtare, dhe me këtë rast, i është e garantuar që të mos jetë i diskriminuar nga një gjë e tillë.
Pjesa e dytë është pjesa më e rëndësishme operative e Konventës kornizë, meqenëse përfshinë dispozita që përcaktojnë parime më specifike. Këto parime përfshijnë spektër të gjerë të çështjeve si:
· Mos-diskriminimin;
· Përparimin e barazisë efektive;
· Përparimin dhe ruajtjen e kulturës, religjionit, gjuhës dhe traditave;
1144
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE TĂ DREJTAVE TĂ NJERIUT
· Lirinë e tubimit, organizimit kolektiv, të shprehurit, mendimit, ndërgjegjës dhe religjionit;
· Qasje në media dhe përdorim të tyre;
· Arsim,
· Kontakte ndërkufitare dhe bashkëpunim,
· Pjesëmarrje në jetën ekonomike, kulturore dhe sociale;
· Ndalimin e asimilimit të dhunshëm.
Pjesa e tretë përfshinë dispozita të ndryshme rreth interpretimit dhe zbatimit të Konventës kornizë;
Pjesa e katërt i përmban dispozitat mbi monitorimin e zbatimit të konventës kornizë, dhe
Pjesa e pestë, përmban dispozita përfundimtare, të modelit të konventave dhe marrëveshjeve të tjera të lidhura brenda kornizës institucionale të Këshillit të Evropës.
Kushtetuta e Republikës së Kosovës, me nenin 22 përcakton se Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare është drejtpërdrejtë e aplikueshme në Republikën e Kosovës, në tërësinë e saj, dhe se në rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve të tjera të institucioneve publike. Gjithashtu, Kushtetuta, në nenin 58 përcakton se Republika e Kosovës do të promovoj frymën e tolerancës, dialogut dhe do të mbështesë pajtimin ndërmjet komuniteteve dhe do të respektoj standardet e përcaktuara me Konventën Kornizë të Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare dhe me Kartën Evropiane për Gjuhët Rajonale ose të Pakicave.
Neni 123 i Kushtetutës përcakton se Republika e Kosovës e respekton Kartën Evropiane për Vetëqeverisjen Lokale dhe e zbaton atë në masën e kërkuar nga vendi nënshkrues.
Rrjedhimisht, me Kushtetutën e vet, Republika e Kosovës, i garanton standardet më të larta evropiane për respektimin dhe mbrojtjen e pakicave kombëtare.
1145
Recommended
