το κατηγορούμενο

ΘΕΩΡΙΑ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ | κατηγορούμενο

1

κατηγορούμενο

☞ Α] ΟΡΙΣΜΟΣ

ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ είναι η λέξη εκείνη που μέσω ενός συνδετικού ρήματος αποδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο (ή και στο αντικείμενο) του ρήματος. Αυτή η ιδιότητα είτε είναι σταθερή και προϋπήρχε είτε αποδίδεται τώρα για πρώτη φορά. π.χ. > το κατηγορούμενο εδώ είναι φυσικά το το οποίο μέσω του συνδετικού ρήματος ( ) αποδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο . ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ : α) ουσιαστικό : β) επίθετο : , γ) αντωνυμία : , δ) επιθετική μετοχή : ε) απαρέμφατο (άναρθρο ή και έναρθρο) : , στ) επίρρημα :

, ζ) αριθμητικό : , η) δευτερεύουσα πρόταση : .

𐃢

☞ Β] ΕΙΔΗ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΥ

① ΑΠΛΟ : πρόκειται για τη πιο συνηθισμένη περίπτωση κατηγορουμένου, αυτής δηλαδή που συναντούμε μετά από συνδετικά ρήματα. Το κατηγορούμενο αυτό επειδή προσδιορίζει το υποκείμενο, τίθεται στην ίδια πτώση με αυτό, δηλαδή στην ονομαστική : > το κατηγορούμενο προσδιορίζει το υποκείμενο και τίθεται στην ίδια πτώση με αυτό, δηλαδή σε ονομαστική. ② ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ : υπάρχουν κατηγορούμενα που αποδίδουν μια ιδιότητα στο αντικείμενο του ρήματος (το οποίο μάλιστα στη περίπτωση αυτή δεν είναι φαινομενικά και άμεσα ορατά συνδετικό) :

> η λέξη αποδίδει στο την ιδιότητα του ανθρώπου που δημιουργεί νόμους και συνεπώς αποτελεί κατηγορούμενο του αντικειμένου αυτού. Επίσης παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο του αντικειμένου βρίσκεται πάντοτε σε πτώση αιτιατική. Συνήθως κατηγορούμενο αντικειμένου δέχονται τα παρακάτω ρήματα :

. ③ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟ : πρόκειται για μια δύσκολη περίπτωση κατηγορουμένου η οποία εντοπίζεται και αναγνωρίζεται σχετικά δύσκολα και με την κατάλληλη πρακτική εξάσκηση. Με πολύ λίγα λόγια θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα κατηγορούμενο σε θέση επιρρήματος, δηλαδή μια λέξη (συνήθως ουσιαστικό ή επίθετο) που αποδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο (ή σπανιότερα στο αντικείμενο) του ρήματος και θα μπορούσε να μεταφραστεί ως επίρρημα, εμπρόθετος προσδιορισμός ή δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση : > το είναι ένα επίθετο που προσδιορίζει το υποκείμενο . Όμως στη μετάφραση θα χρησιμοποιήσουμε εμπρόθετο προσδιορισμό : «στα ανοικτά της θάλασσας». Συντακτικά θα αναγνωρίσουμε τον όρο ως επιρρηματικό κατηγορούμενο του τόπου. Παρατηρούμε επίσης ότι στην περίπτωση του επιρρηματικού κατηγορουμένου δεν υπάρχει συνδετικό ρήμα αλλά συνήθως ρήματα που δηλώνουν κίνηση. Συναντούμε τις παρακάτω περιπτώσεις επιρρηματικών κατηγορουμένων : α) τόπου : > στην ύπαιθρο.


2

β) χρόνου : > μετά από τρεις μέρες. γ) τρόπου : > με ευχαρίστηση. δ) σκοπού : > για να βοηθήσουν. ε) σειρά : > πρώτα … Οι πιο συνηθισμένες περιπτώσεις επιρρηματικών κατηγορουμένων είναι :

κ.α. Παρατήρηση : Αν και είδαμε ότι τα επιρρηματικά κατηγορούμενα εκφράζουν διάφορες σχέσεις, πιο εύχρηστη και συνηθισμένη κατηγορία επιρρηματικών κατηγορουμένων θεωρείται αυτή που δηλώνει τον τρόπο. ④ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟ : πρόκειται για μια λέξη που αποδίδει στο υποκείμενο (και σπανιότερα στο αντικείμενο) μια ιδιότητα η οποία θα αποκτηθεί όταν ολοκληρωθεί η ενέργεια του ρήματος :

> το επίθετο είναι κατηγορούμενο στο αντικείμενο τους αφού αποδίδει σε αυτό μια ιδιότητα . Η ιδιότητα αυτή όμως (δηλαδή η σοφία) δεν έχει ακόμη αποκτηθεί αλλά θα αποκτηθεί όταν ολοκληρωθεί η ενέργεια το ρήματος (δηλαδή της διδασκαλίας). Το προληπτικό κατηγορούμενο μεταφράζεται : ώστε να + την έννοια του κατηγορουμένου. Συνεπώς η μετάφραση στην πρόταση αυτή θα είναι : «δίδασκε τα παιδιά ώστε να γίνουν σοφά». Βασικό χαρακτηριστικό του προληπτικού κατηγορουμένου είναι η τοποθέτησή του με ρήματα που δηλώνουν εσωτερική μεταβολή, αύξηση ή εξέλιξη όπως :

κ.α. Παραδείγματα : > ώστε να γίνει μεγάλος, δυνατός > ώστε να είναι ίσοι Παρατήρηση : από τα πιο συνηθισμένα προληπτικά κατηγορούμενα είναι το επίθετο ή κάποιο άλλο αριθμητικό. ⑤ ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑΤΙΚΗ : πολλές φορές το κατηγορούμενο ενός υποκειμένου ή αντικειμένου δεν τίθεται στην ίδια πτώση με το τύπο που προσδιορίζει (ονομαστική αν προσδιορίζει υποκείμενο – αιτιατική αν προσδιορίζει αντικείμενο) αλλά σε πτώση γενική. Συνεπώς η γενική που τίθεται σε θέση κατηγορουμένου μετά από συνδετικά ρήματα είναι η γενική κατηγορηματική. Ανάλογα με ποια σχέση δηλώνει αυτή η γενική διακρίνεται κυρίως σε έξι είδη : α) Γ.Κ. κτητική : δηλώνεται η σχέση ιδιοκτησίας > : Η Σαλαμίνα ανήκει στους Αθηναίους. β) Γ.Κ. διαιρετική : δηλώνεται το τμήμα από ένα ενιαίο σύνολο > : Εγώ είμαι ένας από τους αδύναμους. γ) Γ.Κ. ιδιότητας : φανερώνει μια ιδιότητα που έχει το υποκείμενο >

: το πλάτος του ποταμού είναι ένα πλέθρο. δ) Γ.Κ. αξίας : φανερώνει την αξία ενός πράγματος > : το δόρυ αξίζει δέκα δραχμές. ε) Γ.Κ. ύλης : δηλώνει το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένο κάτι > : τα στεφάνια ήταν φτιαγμένα από τριαντάφυλλα. στ) Γ.Κ. καταγωγής : δηλώνει την καταγωγή ή προέλευση ενός προσώπου . Τίθεται με ρήματα που δηλώνουν καταγωγή όπως > : Από τον Δαρείο και την Παρυσάτιδα γεννιούνται δυο παιδιά. Παρατήρηση : πέρα από αυτά τα είδη υπάρχει το ενδεχόμενο να συναντήσουμε πολύ σπάνια α) Γ.Κ. υποκειμενική, β) Γ.Κ. αντικειμενική, γ) Γ.Κ. περιεχομένου.


3

⑥ ΕΜΠΡΟΘΕΤΟ : μια σχετικά σπάνια περίπτωση κατηγορουμένου είναι το εμπρόθετο κατηγορούμενο , δηλαδή κατηγορούμενο με πρόθεση μετά από συνδετικό ρήμα . Εμπρόθετο κατηγορούμενο συναντούμε με τις παρακάτω προθέσεις : + ΑΙΤΙΑΤΙΚΗ. Το εμπρόθετο κατηγορούμενο χρησιμοποιείται για να δηλώσει το «περίπου» :

> οι στρατιώτες έγιναν περίπου δυο χιλιάδες.

𐃣

☞ Γ] ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ

Το κατηγορούμενο κανονικά δεν έχει άρθρο. Στη περίπτωση όμως που συναντήσουμε κατηγορούμενο με άρθρο, τότε δηλώνεται μια ιδιότητα ήδη γνωστή ή εξαιρετική ή ακόμη και σε πολύ μεγάλο βαθμό : > το κατηγορούμενο είναι φυσικά ο στρατηγός, μια ιδιότητα δηλαδή ήδη γνωστή.

Το ρήμα είναι συνδετικό, αν το υποκείμενό του είναι έναρθρο. Αν όμως το υποκείμενό του είναι άναρθρο, σ’ αυτή τη περίπτωση είναι υπαρκτικό.

Είδαμε ότι κατηγορούμενα συναντούμε μετά από συνδετικά ρήματα. Ο κατάλογος των συνδετικών ρημάτων φαίνεται ατελείωτος, γι’ αυτό και παρουσιάζουμε τα βασικότερα από αυτά : α) τα ρήματα εκείνα που έχουν τη σημασία του

. β) τα δοξαστικά ρήματα σε παθητική διάθεση > κ.α. γ) τα ρήματα εκλογής σε μέση φωνή > κ.α.

δ) τα παθητικά κλητικά > κ.α.

𐃠

☞ Δ] ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ

Να εντοπίσετε στις παρακάτω προτάσεις τα κατηγορούμενα και να αναγνωρίσετε το είδος τους :


4


5


6

Βασική Βιβλιογραφία Ασωνίτης Ν. – Αναγνωστόπουλος Β., Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, εκδόσεις Αναστασάκη , Αθήνα 2000 | Γεωργόπουλος Γ., Αρχαία Ελληνική Σύνταξη, εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα 1998 | Γιαγκόπουλος Α., Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 1998 | Γρηγορόπουλος Δ., Η σύνταξη του αρχαίου ελληνικού λόγου, εκδόσεις Έννοια, Αθήνα 2004 | Δελής Τ., Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1997 | Λεμπέσης Χ. – Καργάκος Σ., Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1997 | Liddel H.G. – Scott R. , Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμοι Ι – V, εκδόσεις Ι. Σιδέρη, Αθήνα 2001 | Μπίλλα Π., Μαθήματα σύνταξης της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2000 | Μυτιληναίος Ο., Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000 | Παπανικολάου Γ. Ν., Λεξικόν των ρημάτων της αττικής πεζογραφίας, εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1994 | Πασχαλίδης Δ., Ασκήσεις Συντακτικού της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 1998 | Σαμανλής Θ. – Μπιτσιάνης Α., Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 1997

© Θάνος Σταυρόπουλος – φιλόλογος, MSc. [email protected]

mailto:[email protected]

Education

το κατηγορούμενο