БҮЛЭГ 4./1-р хэсэг/

Үндсэн хөрөнгийн бүртгэл

Лекц 7.Лекц 8.

Агуулга:

1. Үндсэн хөрөнгийн ойлголт, бүтэц бүрэлдэхүүн

2. Үндсэн хөрөнгийн солилцоо, түүний бүртгэл

3. Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, түүнийг тооцоолох аргууд

Үндсэн хөрөнгө

Үндсэн хөрөнгө гэдэг нь үйлдвэрлэлийн үйл ажилгаанд нэг жилээс дээш хугацаанд оролцдог, анхны дүрс хэлбэрээ алдахгүй боловч анхны чанар байдлаа аажмаар алддаг, анхны өртгөө үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээндээ элэгдлийн журмаар шингээж байдаг биетэй бодитойгоор оршдог хөрөнгүүдийг хэлнэ.

Үндсэн хөрөнгүүдэд дараах хөрөнгүүд орно. Хүний бүтээж бий болгосон барилга байгууламж, машин тоног төхөөрөмж, тавилга эд хогшил, тээврийн хэрэгсэл Байгалиас бий болгосон газар, ой мод, ус уурхайн нөөцүүд, үндсэн сүргийн мал амьтад гэх мэт.

Мөн үндсэн хөрөнгийг түүний ашиглалтанд хяналт тавих, элэгдэл тооцох, удирдлагыг шаардлагатай мэдээллээр хангах зорилгоор дараах байдлаар ангилна.

Үндсэн хөрөнгө

Эзэмшилийн байдлаар нь

Өөрийн

Түрээсийн

Ашиглагдаххүрээгээр нь

Үйлдвэрлэлийн бус

Үйлдвэрлэлийн

Ашиглагдаж байгаа

байдлаар нь

Ашиглалтанд байгаа

Нөөцөнд байгаа

ҮНДСЭН ХӨРӨНГӨД ДАРААХ ХЭД ХЭДЭН ТӨРЛИЙН ҮНЭ ТОГТООЖ, АШИГЛАХ БА БҮРТГЭЛД ТУСГАНА. ҮҮНД:

1.АНХНЫ БУЮУ ТҮҮХЭН ҮНЭ 2.ҮЛДЭГДЭЛ ҮНЭ 3.ШИНЭЧИЛСЭН ҮНЭ 4.ҮЛДЭХ ӨРТӨГ

ҮНДСЭН ХӨРӨНГИЙГ АНХНЫ ӨРТГӨӨР НЬ ДАНСАНД БҮРТГЭХ БА ХАРИН БАЛАНС ТАЙЛАНД ҮЛДЭГДЭЛ ӨРТГӨӨР НЬ ТУСГАНА.

Анхны өртөг буюу түүхэн үнэ

Үндсэн хөрөнгийн аж ахуйн аргаар барьж байгуулсан бол түүнтэй холбогдон гарсан зардлаар нь, худалдаж авсан бол худалдан авсан үнэ дээр нь тээврийн зардал, импортын гаалийн татвар гэх мэт бэлтгэлийн ажиллагааны зардлуудыг нэмсэн нийлбэрийг анхны өртөг гэнэ.

Бэлэн мөнгөөр үндсэн хөрөнгө худалдан авах ба барьж байгуулсан үед анхны өртгийг хэрхэн тодорхойлохыг дараах үндсэн хөрөнгүүд дээр авч үзье .

Газар:Газрын өртөгт худалдан авсан үнэ,

хуульчийн төлбөр газар эзэмших эрхийн бичгийн өртөг, газрыг засаж цэвэрлэх зэрэг зардлууд болон баталгаа барьцаатай холбоотой зардлууд орно. Мөн шинэ барилга барихаар газар худалдаж авсан бол хуучин барилгыг нураах, цэвэрлэхэд гарсан зардал нь газрын өртөгт орох ба эдгээр зардлууд нь хуучин барилгаас эргүүлж ашигласан хөрөнгийн хэмжээгээр буурна.

Жишээ нь Нэгэн компани шинээр газар худалдан авсан ба газрын

худалдан авсан үнэ нь 2100000 төгрөг, эзэмших эрхийн зөвшөөрөл авахад 30000 төгрөг, зуучлалын хөлсөнд 100000 төгрөг, хуучин байшин буулгахад 180000 төгрөг, талбайг цэвэрлэхэд 45000 төгрөг тус тус зарцуулсан ба хуучин барилгаас 65000төгрөгийн барилгын материал эргүүлэн ашиглахаар авсан бол газрын өртөг нь :

худалдаж авсан үнэ 2100000эзэмших эрхийн бичиг 30000зуучлалын хөлс 100000хуучин байшинг буулгахад 180000хасах нь: эргүүлэн авсан материал 65000 115000талбайг цэвэрлэхэд 45000 газрын нийт өртөг 2390000

Харин уг газар дээр хашаа, авто машины зогсоолын талбай, явган хүний зам зэргийг барьсан бол тэдгээртэй холбогдон гарсан зардлыг “газар сайжруулалтын зардал” гэсэн тусгай дансанд бүртгэх ёстой. Учир нь газар хязгааргүй ашиглалтын хугацаатай байдаг бол хашаа машины зогсоол, засмал зам зэрэг нь тодорхой ашиглалтын хугацаатай байдаг.

Барилга.

Барилгыг худалдаж авах үед түүний өртөг, худалдаж авсан үнэ болон түүнийг ашиглахад бэлэн болгохтой холбогдож гарсан засварын ба бусад зардлууд орно. Харин компани барилгаа өөрсдөө барьж буй тохиолдолд барилгын өртөгт материал, хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал, барилгаа барьж байх үеийн даатгалын зардал, барилга барих зөвшөөрлийн бичгийн төлбөр, барилгын зураг төслийн төлбөр, барилгыг барихтай холбогдож авсан зээлийн хүүгийн тодорхой хэсэг гэх мэт барилгыг барьж дуустал гарсан бүх зардлууд орно.

Тоног төхөөрөмж:

Тоног төхөөрөмжийн өртөгт түүний худалдан авсан үнэ, ашиглахад бэлэн болгохтой холбогдон гарсан бүх зардлууд орно. Үүнд: тээврийн зардал, ачих буулгах, зөөх зардал, даатгал, суурилуулах зардал туршилтын ажилгааны гэх мэт орно.

Хэрэв өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар үндсэн хөрөнгө худалдан авч байгаа бол тэдгээрийн зах зээлийн үнэнд үндэслэн үндсэн хөрөнгийн өртгийг тодорхойлно.

Жишээ нь: 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 150 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй, 20000ширхэг энгийн хувьцаа гаргаж барилга худалдан авчээ гэвэл барилгын анхны өртөг 3000000 төгрөг (150 төгрөг х 20000ш )болно. Иймд мөнгөнөөс бусад зүйлээр худалдан авч байгаа үндсэн хөрөнгийг өгсөн зүйл ба авсан хөрөнгийн аль тодорхой байгаа зах зээлийн үнээр бүртгэнэ.

Хэд хэдэн үндсэн хөрөнгийг нийлүүлэн нэг Дүнгээр худалдан авсан бол уг хөрөнгө тус бүрийг зах зээлийн

үнэнд үндэслэх ба өөрөөр хэлбэл эдгээр хөрөнгүүдийн нийт зах зээлийн үнэнд хөрөнгө тус бүрийн зах зээлийн үнийн эзлэх хувийн жингээр нийт худалдан авсан үнийг хөрөнгө тус бүрт хуваарилж, анхны өртгийг тогтооно. Жишээ нь: “А” Компани барилга тоног төхөөрөмж эд хогшлыг нийлүүлэн 2500000 төгрөг, тоног төхөөрөмж 480000 төгрөг, эд хогшлын зах зээлийн үнэ 50000 төгрөг байв.

Худалдан авсан 33Үнэ ЗЗҮ-д эзлэх % хуваарилсанүндсэн хөрөнгө өртөг

Барилга 2000000 79,1% 2001230Тоног төхөөрөмж 480000 19,0% 480700Эд хогшил 5000 1,9% 48070Нийт дүн 2530000 100,0% 2530000

2.Үлдэгдэл хөрөнгө

Анхны үнээс ашиглагдах хугацаанд байгуулсан элэгдлийг хасч үлдэгдэл өртгийг тодорхойлно.

Капиталжуулах ба капиталжуулах зардал.

Үндсэн хөрөнгийг худалдан авсан өөрсдөө бүтээн бий болгосон үеийн ба түүний дараах үеийн гол асуудлуудын нэг нь капиталжуулах ба үл капилалжуулах зардал байдаг.

Үндсэн хөрөнгийг худалдан авах ба барьж байгуулахтай холбогдон гарсан зардлыг капиталжуулах зардал гэж нэрлэн үндсэн хөрөнгийн дансны дебетэд бүртгэнэ.

Эдгээр зардал нь :

1) Үл хөдлөх хөрөнгийн ашиглагдах хугацааг уртасгасан.2) Үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг өсгөсөн.3) Бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулсан бол капиталжуулах

зардал гэнэ.

Харин аль хэдийнээ хүлээн зөвшөөрч бүртгэсэн хөрөнгөтэй холбогдон дараагийн тайлант үеүүдэд гарч байгаа зардлыг дараа үеийн зардал гэх ба дараа үеийн зардлын гол төрөл нь: Өргөтгөл Сайжруулалт ба оруулалт Засвар байдаг бөгөөд эдгээр нь дээрх гурван шалгуурыг хангаж байвал капиталжуулах зардал болох нь ойлгомжтой юм.

Ердийн засвар үйлчилгээ, түлш шатахуун болон үндсэн хөрөнгийг ашиглахтай холбогдсон бусад зардлуудыг үл капиталжуулах зардал гэх бөгөөд үүнийг холбогдох зардлын дансны дебетэд бүртгэнэ. Энэ зардал нь зөвхөн тухайн тайлант хугацаанд хамаарагдах бөгөөд цэвэр орлогыг тодорхойлохдоо тайлангийн хугацааны орлогоос хасч тооцдог.

Эндээс үзвэл хэд хэдэн тайлангийн хугацаанд хамаарах материаллаг зардлууд нь капиталжуулах зардалд, зөвхөн тайлангийн хугацаанд хамаарах буюу материаллаг бус зардал нь үл капиталжуулах зардал болно. Энэ хоёр зардлын ялгааг маш нарийн тодорхойлох нь бизнесийн үйл ажиллагааны цэвэр орлогыг тодорхойлох нягтлан бодох бүртгэлийн нэг гол зорилтыг хэрэгжүүлэхэд нэн чухал ач холбогдолтой.

3.Шинэчилсэн үе Зайлшгүй шаардлагын улмаас тухайн

хөрөнгийн анхны үнийг өөрчлөх шийдвэрээр тогтоосон үнийг хэлнэ. Тухайлбал: Засгийн газрын шийдвэрээр дахин үнэлэх, байгалийн болон үйлдвэрлэл техникийн гэнэтийн аюулд өртсөн, өргөтгөж өөрчилсөн зэрэг тохиолдолд тогтооно. Энэ нь үнэ нь тогтоогдсон үеэсээ эхлэн анхны өртгийн адил ашиглагдана.

4.Үлдэх өртөг.

Үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацаа дууссаны дараа түүнээс эргүүлэн ашиглах боломжтой зүйлсийн өртөг ба худалдаж болох зүйлсийн өртгийг хэлнэ.

Үндсэн хөрөнгө ашиглалт, элэгдлийн тооцоо ба бүртгэл

Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад үндсэн хөрөнгийн шинээр нэмж бэлтгэх, орлого болгохоос гадна хуучирсан, илүүдэл болсон гэнэтийн тохиолдлоор устсан зэрэг үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах хөдөлгөөн өөрчлөлт байнга гарч байдаг. Энэ нөхцөлд байгууллагын даргын тушаалаар томилогдсон комисс үндсэн хөрөнгийг орлогод авах, данснаас хасах актыг албан ёсоор гаргана.

Үндсэн хөрөнгийг хүлээн авах орлого болгох үеийн бүртгэл

Үндсэн хөрөнгийг бэлэн мөнгөөр, өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар худалдан авч болно. Үндсэн хөрөнгийг хүлээн авахдаа орлогын актыг үндэслэн машин тоног төхөөрөмж, барилга байгууламж, тээврийн хэрэгсэл тус бүрт “дэлгэрэнгүй бүртгэлийн дэвтэр” нээж хөтөлнө.

Эдгээр дэлгэрэнгүй бүртгэлийг үндэслэн үндсэн хөрөнгийн журналд дараах гүйлгээнүүдээр бичилт хийнэ. a) Үндсэн хөрөнгийг бэлэн мөнгөөр худалдан авсан бол “Мөнгөн

хөрөнгө” b) Барьж байгуулбал түүнтэй холбогдон гарсан зардлын

кредитээс c) Хувь нийлүүлэх журмаар авсан бол “Хувь нийлүүлсэн

капитал” дансны кредитээс d) Төлбөр хариуцагч өрөндөө өгвөл “Авлаг” дансны кредитээс e) Үндсэн хөрөнгийн ашиглагдах хугацааг уртасгах нэмэлт

зардал гарвал түүнийг капиталжуулан үндсэн хөрөнгийн үнийг нэмэгдүүлэх ба “Капиталжуулах зардал” дансны кредитээс

f) Хэрэв өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар үндсэн хөрөнгө худалдан авсан бол тэдгээрийн зах зээлийн үнэнд үндэслэн үндсэн хөрөнгийн өртгийг тодорхойож “энгийн хувьцаа” ба “Өрийн бичиг” дансны кредитээс “Үндсэн хөрөнгө” дансны дебетэд тус тус бичилт хийнэ.

Үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах үеийн бүртгэл

Үндсэн хөрөнгийг ашиглалтын хугацааны эцэст эсвэл уг хөрөнгийг цаашид ашиглах шаардлага боломжгүй болсон мөн цаашид эдийн засгийн үр өгөөжц авчрахгүй гэж үзсэн тохиолдолд данснаас хасна. Үндсэн хөрөнгийн данснаас хасахдаа “данснаас хасах акт”-г үндсэлэнэ.

Нягтлан бодох бүртгэлийн үүднээс үндсэн хөрөнгийг дараах гурван тохиолдолд данснаас хасч болно.

1. Ашиглах хугацаа нь дууссан хөрөнгийг эсвэл

2. Илүүдэл үндсэн хөрөнгийг худалдах 3. Хөрөнгийн солилцоо хийх үед зэрэг

болно.

Одоо дээрх гурван тохиолдол бүрийг хэрхэн бүртгэхийг авч үзье

1. Устгасан үндсэн хөрөнгийн бүртгэл Үндсэн хөрөнгө нь тооцсон ашиглалтынхаа

хугацаатай адил хэмжээнд ашиглагдахгүй байх тохиолдол олонтоо гарна. Хэрвээ хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг нь үлдэх хөрөнгтэйгээ тэнцүү боловч хөрөнгө нь тооцсон хугацаанаасаа илүү хугацаанд ашиглаж байвал тэдгээр хөрөнгийг элэгдүүлэхгүй. Учир нь элэгдлийн гол зорилго нь хөрөнгийг ирээдүйд ашиглалтын хугацааны туршид түүний анхны өртөгийг хуваарилах явдал байдаг.

Иймд хуримтлагдсан элэгдлийн нийт дүн нь нийт элэгдэх өртөг буюу анхны өртгөөс илүү байж болохгүй. Хэрэв үндсэн хөрөнгийн үлдэх өртөг нь тэгтэй тэнцүү үед бүрэн элэгдсэн буюу ашиглалтын хугацаа дууссан хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг нь тэгтэй тэнцүү байна. Ийм хөрөнгийг устгах үед хөрөнгө устгасны олз гарз гарахгүй юм.

Жишээ нь: “В” компани 140000Тоног төхөөрөмж 140000Харин тухайн устгалтаас эргүүлж ашигласан зүйлийн өртгөөр үндсэн хөрөнгө устгасаны олзыг бүртгэнэ. Доорхи тоног төхөөрөмжийг устгах явцдаа 15000 төгрөгийн сэлбэг хэрэгслийг эргүүлэн ашиглахаар болжээ. Энэ үед доорхи дансны харилцаа хийгдэнэ. Тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 140000Сэлбэг хэрэгсэл 15000Тоног төхөөрөмж 140000Үндсэн хөрөнгө худалдсаны олз 15000

Мөн үлдэгдэл өртөгтэй хөрөнгийг устгасан бол үндсэн хөрөнгийг устгасны гарзыг бүртгэх ба энэ нь үндсэн хөрөнгийн үлдэгдэл өртөгтэй тэнцүү байна.

Дээрх тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 120000 төгрөг байсан гэвэл гарзыг доорхи байдлаар бүртгэнэ. Тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 120000Тоног төхөөрөмж устгасны гарз 20000тоног төхөөрөмж 140000

Үндсэн хөрөнгө устгасны олз болон гарзыг орлогын тайлангийн бусад орлого ба зардал гэсэн хэсэгт үзүүлдэг билээ.

2.Бэлэн мөнгөөр худалдсан үндсэн хөрөнгийг бүртгэх.

Бэлэн мөнгөөр худалдсан үндсэн хөрөнгийг бүртгэх бичилт нь дээрх бичилтүүдтэй ижил байх ба харин хүлээн авсан мөнгийг бүртгэнэ. Үүнийг өмнөх жишээгээ үндэслэн дараах гурван тохиолдол дээр авч үзье.

А. Дээрхи тоног төхөөрөмжийг үлдэгдэл өртөгтэй нь тэнцүү хэмжээний 20000 төгрөгөөр худалдаж мөнгийг хүлээн авсан бол олз, гарз үүсэхгүй.

мөнгө 20000Тоног төхөөрөмжийнхуримтлагдсан элэгдэл 120000тоног төхөөрөмж 140000

Б. 20000 төгрөгийн үлдэгдэл өртөгтэй тоног төхөөрөмжөө 15000 төгрөгөөр худалджээ. Энд хүлээн авсан мөнгө нь үлдэгдэл өртгөөс бага байгаа учир зөрүүг нь гарз гэж бүртгэнэ.

Мөнгө 15000Тоног төхөөрөмж хуримтлагдсан элэгдэл 120000Тоног төхөөрөмж борлуулсны гарз 5000Тоног төхөөрөмж 140000

Үндсэн хөрөнгийн солилцоо:

Аж ахуйн нэгж байгууллагууд нь үндсэн хөрөнгийг худалдан авч, барьж байгуулахаас гадна бусад байгууллагын үндсэн хөрөнгөөр сольж болдог.

Үндсэн хөрөнгийн хооронд нь солих ажил гүйлгээг нягтлан бодох бүртгэлд тусгахдаа өгч байгаа болон авч байгаа хөрөнгийн аль тодорхой байгаа зах зээлийн үнэ дээр үндэслэнэ. Үндсэн хөрөнгийн солилцоог: өөр төрлийн хөрөнгийг солилцох Ижил төрлийн хөрөнгийг солилцох гэж хоёр төрөлд хувааж болно.

Өөр төрлийн хөрөнгийг солилцох.

Гүйцэтгэх үүргээрээ өөр хоорондоо ялгаатай хөрөнгүүдийг өөр төрлийн хөрөнгө буюу ижил бус хөрөнгө гэнэ. Өөр төрлийн хөрөнгийг солилцож байгаа үед үндсэн хөрөнгө сольсны олз, гарзын аль алиныг хүлээн зөвшөөрнө.

Хэрвээ хүлээн авч буй хөрөнгийн зах зээлийн үнэ нь өсч байгаа хөрөнгийн үлдэгдэл өртгөөс их байгаа тохиолдолд олз , эсрэг байгаа тохиолдолд гарз бий болно.

Жишээ нь: “Од” компани 360000 төгрөгийн анхны өртөгтэй 300000

төгрөгийн хуримтлагдсан элэгдэлтэй, 20000 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй тоног төхөөрөмж болон 330000 төгрөгийг бэлнээр өгч оронд нь 600000 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй газар авчээ. Энэ үед бидэнд авч байгаа болон өгч байгаа хөрөнгийн аль алины зах зээлийн үнэ мэдэгдэж байгаа боловч бид хүлээн авсан газрыг бүртгэлд тусгахдаа түүний зах зээлийн үнийг авч үзэхгүй харин газрын өртгийг дараах байдлаар тооцно.

Өгсөн тоног төхөөрөмжийн зах зээлийн үнэ 200000Төлсөн мөнгө 330000Газрын өртөг 530000Дансны бичилт нь:Газар 530000Хуримтлагдсан элэгдэл 300000тоног төхөөрөмж 360000

мөнгөн хөрөнгө330000

үндсэн хөрөнгө солилцсоны олз 140000

Б. Солилцооны гарзыг хүлээн зөвшөөрөх

Материаллаг гарз гарсан бүх солилцооны үед бүртгэлийн зорилгоор гарзыг хүлээн зөвшөөрнө. Дээрх жишээг бага зэрэг өөрчлөн гарзыг хэрхэн бүртгэлд тусгахыг авч үзье. Солилцооны үед дээрх тоног төхөөрөмжийн анхны өртөг 590000 төгрөг байсан гэвэл дансны бичилт нь дараах байдалтай болно.

Дансны бичилт:Газар 530000Тоног төхөөрөмжийн Хуримтлагдсан элэгдэл 300000Үндсэн хөрөнгө солилцсоны гарз 90000тоног төхөөрөмж 590000мөнгөн хөрөнгө 330000

Ижил төрлийн хөрөнгүүдийг солилцох.

Гүйцэтгэх үүргээрээ хоорондоо ижил хөрөнгүүдийг солилцох үед олзыг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Учир нь эдгээр хөрөнгийн, өгөөж өгөх ашиглалтын хугацаа нь дуусаагүй байдагт оршино.

Харин энэ үед санхүүгийн бүртгэлийн зорилгоор гарзыг хүлээн зөвшөөрдөг ба, татварын бүртгэлийн зорилгоор олз гарзын аль алиныг нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.

Жишээ нь: “Гарьд компани 108000 төгрөгийн анхны

өртөгтэй , 36000 төгрөгийн хуримтлагдсан элэгдэлтэй, 54000 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй тоног төхөөрөмжөө 45000 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй тоног төхөөрөмжөө сольжээ. Энэ үед нэмж мөнгө төлөөгүй учраас авч байгаа тоног тоног төхөөрөмж (шинэ тоног төхөөрөмж) ийн өртөг нь өгч байгаа (хуучин) тоног төхөөрөмжийн зах зээлийн үнэ (54000 төгрөг) тэй тэнцүү. Солоицооноос хүлээх газрыг дараах байдлаар тооцож бүртгэнэ.

¯ндсэн хөрөнгийн элэгдлийн тооцоо ба бүртгэл

Компаниуд газраас бусад биет үндсэн хөрөнгийг тодорхой хугацаагаар ашигладаг бөгөөд эдгээр хөрөнгүүд нь ашигладаг бөгөөд эдгээр хөрөнгүүд нь ашиглалтын явцад анхны чанар байдлаа аажмаар алдаж байдаг.

Иймд газраас бусад биет үндсэн хөрөнгийн алдагдсан өртгийг тооцож зардалд шингээхийг элэгдэл гэнэ.

Элэгдэл тооцох гэдэг нь нягтлан бодох бүртгэлийн нэг ойлголт бөгөөд тухайн хөрөнгийг ашиглаж, ажил үйлчилгээ явуулж байх хугацаанд нь түүний анхны өртгийг хуваарилах арга юм.

Элэгдэл байгуулах анхны үндсэн зорилго нь тайлангийн хугацааны орлого нь тухайн орлогыг бий болгохтой холбогдон гарсан бүтээгдэхүүн, ажил гүйлгээний зардалтай уялдана гэсэн уялдаат зарчмыг хангахад оршино.

Элэгдэлийн дотор нь

Хөрөнгийн биет элэгдэл Хоцрогдлын элэгдэл гэж ангилна.

Үндсэн хөрөнгийн биет элэгдэл.Үндсэн хөрөнгө нь ашиглалтын улмаас болон нар, салхи гэх

мэт байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөллөөс болж анхны чанар байдлаа алдаж хуучирсаныг биет элэгдэл гэнэ. Чанартай сайн засвар үйлчилгээ хийснээр үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацааг уртасгах боломжтой боловч хөрөнгө бүр ийм байж чадахгүй.

Хоцрогдлын элэгдэл. Үндсэн хөрөнгө нь шинжлэх ухаан, техникийн хөгжил

дэвшлийн улмаас орчин үеийн шаардлагыг хангаж чадахгүйд хүрснийг хоцрогдлын элэгдэл гэнэ. Иймд хэдтийгээр хөрөнгө маш сайн ажиллаж, эдлэгдэх боломжтой байгаа боловч өндөр хурдацтай хөгжлийн хэрэгцээ шаардлагыг хангахгүй болсноор ашиглалтнаас хасагдана.

Элэгдэл нь хөрөнгийн үнэлгээ биш, харин зардлын нэг элемент болох учраас ашиг, орлого, татварт шууд нөлөөлдөг.

Биенесийн үйл ажилгаанд оролцож байгаа янз бүрийн хөрөнгүүдийн элэгдлийг тооцох шаардлагагүй бөгөөд үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцох дараах аргууд байдаг. Үүнд:1. Шулуун шугамын арга 2. Бүтээгдэхүүний нэгжид ноогдуулах буюу үйл ажилгааны

арга 3. Хурдавчилсан арга a) үлдэгдлийг давхар бууруулах арга b) Ашишлагдах хугацааны нийлбэрээр жигнэх арга зэрэг

болно.

Үндсэн хөрөнгөд элэгдэл тооцоход дараах зүйлсийг зайлшгүй мэдсэн байх ёстой. үүнд: хөрөнгийн анхны өртөг

Хөрөнгийн анх бүртгэлд тусгасан өртөг буюу худалдаж авсан үнэ, түүнтэй холбогдон гарсан зардлын нийлбэр эсвэл түүнийг бүтээн бий болгохтой холбогдон гарсан зардлын хэмжээ. Хөрөнгийн үлдэх өртөг

Хөрөнгийн ашиглаж дууссаны дараа түүнээс эргүүлж ашиглах зүйлсийн өртөг эсвэл түүний худалдаж болох үнэ юм.Үлдэгдэл өртөг

Анхны өртөгөөс хуримтлагдсан элэгдлийн хассан дүнг хэлнэ. Эдгээрээс гадна: Суурь үнэ

Анхны үнээс үлдэх үнийг хассан дүнг элэгдэл тооцох суурь үнэ гэнэ Хөрөнгийн ашиглагдах хугацаа НББОУС-д зааснаар ашиглагдах боломжтой хугацаа нь:a) Элэгдэл тооцох хөрөнгийг тухайн газар байгууллага нь ашиглахаар

хүлээж буй хугацаа b) Тухайн газар байгуулга нь уг хөрөнгийг ашиглан гаргаж авахаар

хүлээж буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ ба түүнтэй адилтгах нэгжээр тус тус хэмжигдэнэ.

1.Шулуун замын арга

Õамгийн энгийн бөгөөд өргөн хэрэглэгддэг элэгдэл тооцох арга юм. Шулуун замын аргын үед хөрнгийг ашиглалтын хугацааны туршид нь тэнцүү хэмжээгээр элэгдүүлнэ.

Элэгдэлийн = анхны өртөг –үлдэх өртөг хэмжээ

------------------------------------------- ашиглалтын хугацаа

2. Бүтээгдэхүүн нэгжид оруулах арга

Бүтээгдэхүүн нэгжид оруулах арга буюу үйл ажилгааны арга нь үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг цаг хугацаанд бус, харин үйл ажиллагааны үр дүн болон ашиглалтын байдалд нь үндэслэн тооцдог. Тухайлбар тоног төхөөрөмжийн элэгдлийг түүний үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ эсвэл ажилласан машин цагт нь үндэслэн тооцож болдог.

анхны өртөг –үлдэх өртөг тухайн тайлант Элэгдэлийн = ------------------------------------------ Х хугацаанд ажилсан цаг Хэмжээ тооцоолсон ашиглалтын

хугацааны нэгж

3.Хурдавчилсан арга

Элэгдлиéг хурдчилсан аргаар тооцох үед эхний жилүүдийн элэгдэлийн зардал өндөр сүүлийн жилүүдийнх бага байдаг. Иймээс хурдавчилсан арга нь эхний жилүүдэд хөрөнгийн үр өгөөж өндөр байдаг тул тэдгээр жилүүдэд элэгдлийн зардал өндөр байх ёстой, харин сүүлийн жилүүдэд өгөөж нь буурдаг учраас элэгдлийн зардал бага байх ёстой гэсэн үндсэн ойлголт дээр суурилдаг байна. Элэгдэл тооцох хурдавчилсан аргад ашиглагдах жилүүдийн нийлбэр ба үлдэгдэл бууруулах гэсэн 2 арга байдаг.

a) Ашиглагдах жилүүдийн нийлбэрийн арга Энэ аргаар элэгдлийг тооцохдоо дараах дарааллыг баримтална.

Элэгдэлийн цаашид ажиллах жил Хэмжээ = суурь ¿нэ Х ---------------------------------

жил¿¿дийн нийлбэр байна. b) Үëäýãäýë áóóðóóëàõ àðãà . Эíýõ¿¿ àðãà íü ýëýãäýëèéã òîîöîîëîõ õóðäàâ÷èëñàí

àðãûí íýã áèëýý. Ýíý àðãààð ýëýãäýëèéã òîîöîîëîõäîî ¿ëäýãäýë ºðò㺺ñ òîãòìîë õóâèàð áîäíî. Ýíý àðãûí ¿åä äóðûí õóâèéã ñîíãîí àâ÷ òîãòìîë ò¿¿íèéãýý àøèãëàæ áîëîõ áîëîâ÷ ïðàêòèêò èõýâ÷èëýí øóëóóí øóãàìûí àðãààð òîîöñîí õóâèéã õî¸ð äàõèí ºñãºæ àâäàã áà ýëýãäëèéã òîîöîõäîî ¿ëäýõ ºðòãèéã õýðýãëýäýãã¿é áºãººä õºðºíãèéí ýëýãäýë íü ¿ëäýãäýë ºðòãèéã ¿ëäýõ ºðòºã õ¿ðòýë áóóðàõààð õÿçãààðëàãäàíà. Èéìýýñ ýíý àãðûã çàðèì íîì ñóðàõ áè÷èã äýýð “ Áàëàíñûí äàâõàð áóóðóóëàõ àðãà” ãýæ íýðëýñýí áàéäàã.

Ýëýãäýë = 100% Òîîöîõ õóâü ------------------------------------- х 2

àøèãëàõ õóãàöàà

Ýëýãäëèéí á¿ðòãýë ÍÁÁÎÓÑ-ä çààñíààð áàéãóóëãà ýëýãäýë òîîöîõ àëü

÷ àðãûã ñîíãîñîí, ò¿¿íèéãýý òàéëàíãèéí õóãàöààíû òóðøèä òóóøòàé õýðýãëýõ ¸ñòîé. Ñòàíäàðòàä çààñíààð ýëýãäýë òîîöîõ õºðºíãèéí, ãîë ÷óõàë àíãèëàë á¿ðýýð äàðààõ ç¿éëñèéã òàéëàíãèéí òîäðóóëãàä òóñãàíà.

1. ¿íäñýí õºðºíãºíä ýëýãäýë òîîöñîí àðãà 2. Àøèãëàëòûí õóãàöàà ýëýãäëèéí 3. Òóõàéí òàéëàíò õóãàöààíä òîîöñîí çàðäàë ãýõ ìýò.

Ýëýãäëèéã á¿ðòãýëä òóñãàõäàà òàéëàíò õóãàöààíä áàéãóóëñàí ýëýãäëèéí ä¿íãýýð

Ýëýãäýëèéí çàðäàë ÕÕ Õ Õóðèìòëàãäñàí ýëýãäýë ÕÕÕ ãýæ á¿ðòãýíý.

Ýëýãäëèéí çàðäàë äàíñ íü òàéëàíãèéí õóãàöààíû ýöýñò “¯éëäâýðèéí íýìýãäýë çàðäàë” äàíñ ýñâýë “ÎÇÍÄ”- ä õààãäàíà.

Õàðèí õóðèìòëàãäñàí ýëýãäëèéí äàíñ íü áàëàíñûí õºðºí㺠òàëä ¿íäñýí õºðºíãèéí äîîä õýñýãò õàñàõ òýìäýãòýéãýýð òóñãàãäàíà. Èíãýñíýýð ¿íäñýí õºðºí㺠íü áàëàíñàíä “¯ëäýãäýë ºðò㺺𺺔 áóþó öààøèä àøèãëàãäàõ áîäèò ºðò㺺𺺠òóñãàãäàæ áàéäàã.

1. Òîäîðõîé õóãàöààíû ýëýãäëèéã òîîöîõ Àìüäðàë äýýð êîìïèàíóä ¿íäñýí õºðºí㺺 àëü

õýðãýöýýòýé ¿åäýý õóäàëäàí àâäàã áºãººä æèëýýð òîîöñîí ýëýãäýë íü ýäãýýð õºðºíã¿¿äèéí õóâüä òîõèðäîãã¿é. Èéìä æèëèéí òîäîðõîé õóãàöààíä áóþó ¿íäñýí õºðºíãèéã àøèãëàñàí õóãàöààíä íü òîõèðóóëàí ýëýãäëèéã òîîöîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

2. Ýëýãäýëèéí õóâèéã ýðãýæ õÿíàõ Үíäñýí õºðºíãèéí îðëîãî áîëîõ ¿åä àøèãëàãäàõ

õóãàöàà áîëîí ýëýãäýë òîîöîõ íîðìûã íàðèéí òîãòîîæ ÷àäààã¿é áîë ò¿¿íèéã äàõèí õÿíàõ øààðäëàãà ãàðíà. Õºðºíãèéã íèëýýí õýäýí æèë àøèãëàñíû äàðàà òîîöîîëñîí ýëýãäýë áîäèòîé áóñ áîëñîíûã èëð¿¿ëáýë õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöààíã óðòàñãàõ, ýñâýë áîãèíîñãîõ, ýñâýë ¿ëäñýí õóãàöààíä íü ýëýãääèéã çàëðóóëàí òîîöîõ çýðýã øèéäâýðèéã áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ãàðãàíà.

3. Íýãæèéí ºðòºã áàãàòàé õºðºíãèéí ýëýãä¿¿ëýõ Үéëäâýðèéí õºðºíãèéí çàðèì õýñýã íü íýãæèéí ºðòºã áàãàòàé, îëîí

òîîòîé áîëîâ÷ óðò áèø õóãàöààíä àøèãëàãäààä ñîëèõ øààðäëàãàòàé õºðºíã¿¿ä áàéäàã. Æèøýý íü: àëõ, ºðºì, ò¿ëõ¿¿ð ãýõ ìýò. Èéä ýäãýýð íýãæèéí ºðòºã áàãàòàé õºðºíã¿¿äèéí ýëýãäëèéã õÿëáàð÷èëñàí àðãààð òîîöäîã áºãººä äàðààõ 2 ¿íäñýí àðãà áàéäàã. Оðëóóëàëòûí àðãà

Ýíý àðãà íü íèëýýí õÿëáàð àðãà áºãººä òóõàéí ç¿éëèéã îëæ áýëòãýñýí áóþó õóäàëäàí àâñàí ¿åäýý øóóä çàðäàë áîëãîí áè÷íý. Ýíý àðãûí ¿åä òýäãýýð õºðºíãèéí àøèãëàëò, ýëýãäýë, ãýìòýë áîëîí áóñàä øàëòãààíààñ áèé áîëîõ æèëèéí àëäàãäàë íü æèëèéí òóðøèä õóäàëäàí àâñàí òýð õºðºíã¿¿äèéí ¿íýòýé òýíö¿¿ áàéíà ãýæ ¿çíý.

Òîîëëîãûí àðãà Ýíý àðãààð ýëýãäýëèéã òîîöîõäîî áàãà ¿íýòýé ç¿éëñèéí äàíñíû ýõíèé

¿ëäýãäýë äýýð òàéëàíãèéí õóãàöààíä õóäàëäàí àâñíûã íýìñýí íèéëáýðýýñ àãóóëàõàä ¿ëäñýíèéã õàñíà. Ýíý ÿëãàâàð íü àøèãëàãäñàí ç¿éëñèéí õýìæýýã òîãòîîõ áºãººä

Ñýëáýãèéí çàðäàë ÕÕÑýëáýã õýðýãñýë ÕÕÃýñýí äàíñäûí áè÷èëò õèéæ õàðóóëíà.

4.Õºðºíã¿¿äèéã á¿ëýãëýæ ýëýãäýë òîîöîõ.

Нýã òºðëèéí, íýã çîðèóëàëòûí áîëîâ÷

àøèãëàãäàõ õóãàöààíû õóâüä ººð ººð õºðºíãºä ýíý àðãààð ýëýãäýë òîîöîõîä òîõèðîìæòîé. Ýíý àðãàä àëèâàà õºðºíãèéã á¿ëýãëýæ ãðóïï áîëãîäîã. Æèøýý íü: Êîíòîðûí òîíîã òºõººðºìæ, à÷ààíû ìàøèí, ãýõ ìýò. Ýíý àðãûã “á¿ëýãëýæ ýëýãä¿¿ëýõ” ãýæ íýðëýõ áºãººä ò¿¿íèé îíöëîã íü òýäãýýð õºðºíãºä ýëýãäýë òîîöîõäîî àøèãëàãäàõ õóãàöààã äóíäàæààð àâäàãò îðøèíî.