ชี�วิ�ตและผลงานของพระพ�ทธโฆสาจารย์�

เกร��นน�า พระพ�ทธโฆสาจารย์� เป็ นน!กป็ราชีญ์�ชี!#นอรรถกถา

จารย์�ผ%&ย์��งใหญ์)แห)งชีมพ%ทวิ�ป็ในสม!ย์โบราณ เป็ นพระอรรถกถาจารย์�ผ%&ม�ชี-�อเส�ย์งมากท��ส�ด ชีาวิล!งกาเชี-�อวิ)า การรจนาอรรถกถาเป็ นหนทาง

ชี)วิย์ผด�งป็ร�ย์!ต�ศาสนาให&ด�ารงอย์%)และพ!ฒนามาจนถ1งป็2จจ�บ!น

ชีาต�ภู%ม�

พระพ�ทธโฆสะ เป็ นชีาวิอ�นเด�ย์เหน-อ เก�ด ณ หม%)บ&านโฆสคาม ใกล&พ�ทธคย์า เม-�อ พ�ทธศตวิรรษท��๙

บ�ดา ชี-�อ เกส� เป็ นพราหมณ�ป็�โรห�ตาจารย์�

เป็ นห!วิหน&าหม%)บ&านโฆสคาม

มารดา ชี-�อ เกส�น�

การศ1กษา จบไตรเพท จบพระ

ไตรป็8ฎก จบกรรมฐาน

บ�มาล เชีอร�น ลอวิ� (Bimala Churn Law) ได&พ%ดถ1งเร-�องการศ1กษาและควิาม

ร%&ของพระพ�ทธโฆสาจารย์�ไวิ&วิ)า ท)านเป็ นคนท��เร�ย์นอะไรจร�งจ!ง และม�

ควิามร%&กวิ&างและล1ก (His scholarship is wide and

deep) ด!งน!#น ท)านจ1งม�สมญ์านามทางควิามร%&วิ)า

เป็ น สาราน�กรมเคล-�อนท�� “ ” (An

encyclopedic character)

การเข&ามาบวิชีในพระพ�ทธศาสนา สม!ย์น!#นการโต&วิาท�ทางศาสนา-ป็ร!ชีญ์าเป็ นท��น�ย์มใน

อ�นเด�ย์ โฆสก�มารเป็ นผ%&ม�ควิามร%&ด� จ1งเด�นทางไป็ย์!งท��ต)างๆ

เพ-�อแสวิงหาผ%&โต&วิาท�ด&วิย์ จนมาพบก!บพระเรวิตมหาเถระชีาวิล!งกา และได&

ท&าทาย์ข&อโต&วิาท�ด&วิย์ เร-�องท��น�ามาโต&วิาท� ค-อ โย์คส%ตรของท)านป็ต!ญ์ชีล� โฆสก�มารแพ&การโต&วิาท�คร!#งน!#น โฆสก�มารป็ระท!บพระพ�ทธมนต�ท��พระเรวิตมหาเถร

สาธย์าย์ให&ฟั2ง ด&วิย์ควิามต&องการเร�ย์นพระพ�ทธมนต� จ1งย์อมบวิชี

เป็ นพระภู�กษ� และได&นามวิ)า พ�ทธโฆสะ“ ”

สาเหต�ท��ได&ชี-�อวิ)า พ�ทธโฆสะ ๑.เวิลาเก�ด

ป็ระชีาชีน ม�พราหมณ� เป็ นต&นต)างเป็ล)งเส�ย์งร&องกะก!นและก!นอย์)างก1กก&อง

๒.บ!งเก�ดในโฆสคาม ๓.ม�น�#าเส�ย์งล1กซึ้1#งก!งวิาน

ม�เส�ย์งด�จราชีส�ห� พ�ทธโฆสะ แป็ลวิ)า ผ%&ม�เส�ย์ง

ด!งก&องก!งวิานไกลคล&าย์ก!บพระส�รเส�ย์งของพระพ�ทธเจ&า

การไป็เร�ย์นและแป็ลอรรถกถาในล!งกา เม-�อม�ควิามร%&ด�ในพระพ�ทธศาสนาแล&วิ ท)านม�ควิาม

ป็รารถนาอย์)างแรงกล&าท��จะแต)งหน!งส-ออรรถาธ�บาย์ควิามทางพระพ�ทธศาสนาข1#น

วิรรณกรรมได&ได&แต)งข1#นก)อนเด�นทางไป็ล!งกา ม� ๓ ค!มภู�ร� ค-อ ๑. ค!มภู�ร�ญ์าโนท!ย์ เป็ นวิรรรณกรรมบาล�ด!#งเด�มเล)ม

แรก ๒. ค!มภู�ร�อ!ฏฐสาล�น� เป็ นอรรถกถาของธ!มมส!งคณ� ๓. ป็ร�ตต!ฏฐกถา เป็ นอรรถกถาแก&ป็ระป็ร�ตตส%ตร

ขณะท��เร��มแต)งวิรรณกรรมเล)มท�� ๓ ชี-�อป็ร�ตต!ฏฐกถาน!#นได&เลBกน&อย์ ท)านพระเรวิตมหาเถระทราบเร-�อง จ1งบอกแนะน�าท)านควิามวิ)า“ค!มภู�ร�ท��น�ามาจากล!งกาท��ม�อย์%)ในชีมพ%ทวิ�ป็ (อ�นเด�ย์) เวิลาน�# ม�แต)เฉพาะพระไตรป็8ฎกเท)าน!#น ย์!งไม)ม�อรรถกถาและอาจร�ย์าวิาทต)างๆ แต)ในล!งกาม�อรรถกถาท��พระมห�นทะผ%&ม�ป็2ญ์ญ์าแต)งข1#น โดย์อาศ!ย์พระพ�ทธพจน�ท��พระส!มมาส!มพ�ทธเจ&าตร!สแสดงไวิ& และน�าเข&าส%)การท�าส!งคาย์นามาแล&วิ ๓ คร!#ง อรรถกถาน!#นภูาย์หล!งได&ม�ผ%&แป็ลเป็ นภูาษาส�งหล เธอจงไป็ท��น!#น สด!บศ1กษาแล&วิแป็ลอรรถกถาน!#นมาเป็ นภูาษาบาล� เพ-�อให&อรรถกถาน!#นม�ป็ระโย์ชีน�แก)ชีาวิโลกท!#งป็วิงเถ�ด”

สร�ป็เหต�ผลท��เด�นทางไป็ล!งกา อ�นเด�ย์ในสม!ย์น!#นม�แต)พระไตรป็8ฎก ศร�ล!งกาม�อรรถกถาแต)เป็ นภูาษา

ส�งหล ค!มภู�ร�อรรถกถาส)วินใหญ์)ท��ผ)าน

การส!งคาย์นาคร!#งท�� ๓ ส)วินมากเป็ นภูาษาส�งหล

พระอรห!นต�เรวิตะแนะน�า ให&ไป็ศ1กษาภูาษาส�งหล

และแป็ลอรรถกถาภูาษาส�งหลเป็ นภูาษามคธ

เด�นทางไป็ศร�ล!งการเม-�อพ�ทธศตวิรรษท�� ๙(พ.ศ.๙๕๖)

พระคาถาท��ใชี&ทดสอบควิามร%&ของพระพ�ทธโฆสาจารย์�

ส�เล ป็ต�ฏฺGฐาย์ นโร สป็Hป็ญฺHโญ์ จ�ตHต� ป็ญฺHญ์ญฺHจ ภูาวิย์�อาตาป็J น�ป็โก ภู�กHข� โส อ�ม� วิ�ชีฏเย์ ชีฏ�

ฯภู�กษ�ผ%&เป็ นคนม�ป็2ญ์ญ์า ม�ควิามเพ�ย์ร ม�ป็2ญ์ญ์าเคร-�องบร�หารตนต!#งม!�นอย์%)ในศ�ล แล&วิอบรมจ�ต (สมาธ�) และ

ป็2ญ์ญ์าอย์%) (เท)า) น!#นพ1งสะสางชี!ฏ (ค-อต!ณหา) น�#ได&ฯเพ-�อให&ท)านพ�ส%จน�ควิามสามารถ ขอให&

ท)านเข�ย์นอรรถาธ�บาย์ขย์าย์เน-#อควิามคาถาน�#เป็ นภูาษาบาล�

พระพ�ทธโฆสะได&แต)งหน!งส-อข1#นเล)มหน1�ง พรรณนาพระคาถาน!#นโดย์พ�สดาร ให&ชี-�อวิ)า วิ�ส�ทธ�“มรรค ซึ้1�งน!บเป็ นค!มภู�ร�ท��ม�”เน-#อหาสมบ%รณ�ท��ส�ด หล!งจากคณะสงฆ�ฝ่Mาย์มหาวิ�หารตรวิจสอบป็กรณ�ท��พระพ�ทธโฆสะแต)งข1#นถวิาย์แล&วิ กBชี-�นชีมย์กย์)องท)านวิ)า ภู�กษ�หน�)มร%ป็น�#เหBนจะเป็ นพระ“ศร�อาร�ย์เมตไตรย์โพธ�ส!ตวิ�แน)แท& ” แล&วิได&มอบพระไตรป็8ฎกพร&อมท!#งอรรถกถาให& พระพ�ทธโฆสะได&ศ1กษาจนชี��าชีองแล&วิจ1งได&เร��มถ)าย์ทอด (แป็ล) ส%)ภูาษามคธ ท)านใชี&เวิลา ๑ ป็J เสรBจแล&วิจ1งน�าค!มภู�ร�เหล)าน!#นกล!บไป็ย์!งชีมพ%ทวิ�ป็

พระพ�ทธโฆสาจารย์�มอบถวิาย์ต&นฉบ!บค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรค ๓ ฉบ!บ ท��เข�ย์นข1#นแก)พระส!งฆราชีแห)งส�าน!กวิ!ดมหาวิ�หาร

สถานท��มรณภูาพ ค!มภู�ร�พ�ทโฆส�ป็ป็2ตต� ป็ร�จเฉทท�� ๘ กล)าวิไวิ&วิ)า พระพ�ทธโฆสาจารย์�มรณภูาพท��พ�ทธคย์า หล!กจากมรณภูาพแล&วิ ท)านไป็บ!งเก�ดในสวิรรค�ชี!#น

ด�ส�ต และจะจ�ต�มาเก�ดเป็ นมน�ษย์�เป็ นพระสาวิกของพระศร�อาร�ย์เมตไตรย์

ผลงานด!#งเด�ม (ORIGINAL WORKS)

เป็ นค!มภู�ร�ท��ท)านแต)งข1#นเองขณะอย์%)ในอ�นเด�ย์ ก)อนจะเด�นทางไป็ศ1กษาและแป็ลอรรถกถาในล!งกา

๑) ค!มภู�ร�ญ์าโณท!ย์ เป็ นผลงานเล)มแรกในชี�วิ�ต เก��ย์วิข&องก!บควิามร%&เร-�องป็ร!ชีญ์า (Some philosophical subject)

๒) ค!มภู�ร�อ!ตถสาล�น� เป็ นค!มภู�ร�อรรถาธ�บาย์ค!มภู�ร�ธ!มมส!งคณ�

๓) ค!มภู�ร�ป็ร�ตต!ฏฐกถา เป็ นค!มภู�ร�อธ�บาย์ควิามพระป็ร�ตตส%ตรต)างๆ

ผลงานป็ระเภูทอรรถกถา (COMMENTARY) ๑) ค!มภู�ร�สม!นตป็าส�ท�กา (อรรถกถาพระวิ�น!ย์

ป็8ฎก) ๒) ค!มภู�ร�ก!งขาวิ�ตรณ� (อรรถกถาป็าต�โมกข�) ๓) ค!มภู�ร�ส�ม!งคลวิ�ลาส�น� (อรรถกถาท�ฆน�กาย์) ๔) ค!มภู�ร�ป็ป็2ญ์จส%ทน� (อรรถกถาม!ชีฌิ�มน�กาย์) ๕) ค!มภู�ร�สาร!ตถป็กาส�น� (อรรถกถาส!งย์�ตตน�

กาย์) ๖) ค!มภู�ร�มโนรถป็%รณ� (อรรถกถาอ!งค�ตตรน�กาย์) ๗) ค!มภู�ร�อ!กฐสาล�น� (อรรถกถาธ!มมส!งค�ณ�)

ผลงานป็ระเภูทอรรถกถา (COMMENTARY) ๘) ค!มภู�ร�ส!มโมหวิ�โนทน� (อรรถกถาวิ�ภู!งค�) ๙) ค!มภู�ร�ป็2ญ์จ!ป็ป็กรณ!ฏฐกถา (อรรถกถาธาต�

กถา ป็�คคลบ!ญ์ญ์!ตต� กถาวิ!ตถ� ย์มก และป็2ฏฐาน)

๑๐) ค!มภู�ร�ป็รม!ตถโชีต�กา (อรรถกถาข�ททกป็าฐะและส�ตตน�บาต)

๑๑) ค!มภู�ร�ธ!มมป็ท!ฏฐกถา (อรรถกถาธรรมบท) ๑๒) ค!มภู�ร�ชีาตก!ฏฐกถา (อรรถกถาชีาดก) ๑๓) ค!มภู�ร�วิ�ส�ทธชีนวิ�ลาส�น� (อรรถกถาอป็าทาน)

ผลงานป็ระเภูทป็กรณ�วิ�เสส ค!มภู�ร� วิ�ส�ทธ�ม!คคป็กรณวิ�เสสะ “ ” ซึ้1�งคนท!�วิไป็ร%&จ!กในชี-�อวิ)า วิ�ส�ทธ�มรรค“ ” ท��เร�ย์กวิ)าเป็ นป็กรณ�วิ�เสส เพราะม�ได&อธ�บาย์ขย์าย์

ควิามเร-�องใดเร-�องหน1�งในพระไตรป็8ฎก แต)เป็ นการอธ�บาย์แก)นธรรมในพระไตรป็8ฎกโดย์รวิม ตามภูาษ�ตคาถาท��คณะสงฆ�ฝ่Mาย์มหาวิ�หารได&ให&ไวิ&

เป็ นท�านองเร�ย์งควิามแก&กระท%&ธรรม

ล!กษณะเด)นของค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรค เป็ นสาราน�กรมหล!กธรรม

ค�าสอนของพระพ�ทธเจ&า เป็ นค!มภู�ร�ท��สร�ป็ค�าสอน

ของพระพ�ทธเจ&าในเร-�อง ศ�ล สมาธ� และป็2ญ์ญ์า

ค!มภู�ร�น�#อาจน!บวิ)าเป็ นคล&าย์ก!บ

ผลสอบเข&าหร-อสอบ “Entrance

เป็ นค!มภู�ร�ท��สร&างชี-�อเส�ย์งมากท��ส�ด

ควิามส�าค!ญ์ของค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรค อรรถกถาท!#งหลาย์ในสม!ย์อน�ราชีป็�ระ ถ-อเอาค!มภู�ร�

วิ�ส�ทธ�มรรคน�#เป็ นหล!กในการเข�ย์นอรรถกถา และคณะสงฆ�ไทย์ป็2จจ�บ!นบรรจ�ในหล!กส%ตรการ

ศ1กษาพระป็ร�ย์!ต�ธรรมแผนกภูาษาบาล�ป็ระโย์ค ป็ธ.8 วิ�ชีาการแป็ลมคธเป็ นไทย์ด&วิย์

น!บวิ)าค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรคเป็ นผลงานท��ส�าค!ญ์ท��ส�ดของพระพ�ทธโฆสะ ท�าให&พ�ทธชีนร�)นหล!งได&ศ1กษาพระป็ร�ย์!ต�ธรรมในพระพ�ทธศาสนา นอกจากน�#ม�น!กวิ�ชีาการชีาวิต)างป็ระเทศหลาย์ท)านท��กล)าวิถ1งค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรคไวิ& อาท�

R.C. Cnilders กล)าวิย์กย์)องไวิ&ในค�าน�าของหน!งส-อ Pali English Dictionary วิ)า ค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรคน�#เป็ร�ย์บเหม-อนสาราน�กรมแห)งค�าสอนทางพระพ�ทธศาสนา ใชี&ภูาษาท��ส!#นและชี!ดเจน แสดงถ1งควิามเข&าใจท!�วิถ1งในเร-�องท��แต)งอย์)างน)าอ!ศจรรย์�

Dr. B.C.Law กล)าวิไวิ&ในหน!งส-อ Buddhaghosa ซึ้1�งพ�มพ�เม-�อป็J 1946 โดย์ให&ท!ศนะวิ)าเป็ นค!มภู�ร�ท��ให&ภูาพรวิมท��แสดงถ1งระบบแห)งพระพ�ทธศาสนาท!#งหมด ม�ได&เพ��มอะไรให&แก)ต!วิค!มภู�ร�พระไตรป็8ฎก แต)ม�)งหมาย์ในการจ!ดสารบ!ญ์ของพระไตรป็8ฎกให&เป็ นระบบระเบ�ย์บSpence Hardy เข�ย์นไวิ&ในหน!งส-อ Manual of Buddhism กล)าวิวิ)างานชี�#นน�#เสนอเน-#อหาส)วินท��เป็ นค�าสอนและอภู�ป็ร!ชีญ์าทางพระพ�ทธศาสนา ซึ้1�งได&ท!#งหล!กฐานและควิามถ%กต&อง

พระพรหมค�ณาภูรณ� (ป็.อ. ป็ย์�ตHโต) ม�ควิามเหBนวิ)าค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรค ให&ควิามร%&ท��เป็ นฐานเพ-�อก&าวิลงส%)มหาสม�ทรแห)งค�าสอนของพระพ�ทธศาสนา ม�จ�ดย์-นท��การน�าเสนอภูาคป็ฏ�บ!ต�เพ-�อด�าเน�นชี�วิ�ตไป็ถ1งเป็Sาหมาย์ส%งส�ด ค-อ พระน�พพาน

โครงสร&างของค!มภู�ร�วิ�ส�ทธ�มรรค•เริ่��มตั้��งแตั้�อธิ�บายว่�า ศี�ลคื�ออะไริ่ ม�คืว่ามหมายอย�างไริ่ ม�ปริ่ะโยชน์�อย�างไริ่ ม�กี่��อย�าง ม�อะไริ่เป!น์อ"ปสริ่ริ่คื คืว่ริ่ริ่�กี่ษาศี�ลอย�างไริ่

ส)วินท�� ๑ กล)าวิถ1งเร-�อง

ศ�ล• เริ่��มตั้��งแตั้�อธิ�บายว่�า สมาธิ�คื�ออะไริ่

ม�คืว่ามหมายอย�างไริ่ ม�กี่��อย�าง อะไริ่เป!น์อ"ปสริ่ริ่คืที่��ที่&าให(สมาธิ�ไม�พั�ฒน์า ว่�ธิ�กี่าริ่เจริ่�ญสมาธิ�เป!น์อย�างไริ่

ส)วินท�� ๒กล)าวิถ1งเร-�อง

สมาธ�• เริ่��มตั้��งแตั้�อธิ�บายว่�า ป-ญญาคื�อ

อะไริ่ ม�คืว่ามหมายอย�างไริ่ ล�กี่ษณะ ชน์�ดของป-ญญา ว่�ธิ�เจริ่�ญเริ่��องป-ญญา คืว่ามริ่1 (และคืว่ามเข(าใจเริ่��องช�ว่�ตั้

ส)วินท�� ๓กล)าวิถ1งเร-�อง

ป็2ญ์ญ์า

ศ1กษาวิ�ส�ทธ�มรรค ค-อ ศ1กษาไตรส�กขา

ส��งท��ผ%&ศ1กษาควิรส!งวิรไวิ&เสมอในการศ1กษาค!มภู�ร�ป็กรณ�วิ�เสส

“ค!มภู�ร�น�#เป็ นผลงานป็ระมวิลควิามค�ดควิามเข&าใจในพ�ทธธรรมของคนย์�คหล!ง

ด!งน!#น (จ1ง) อาจจะม�ท!#งส)วินท��ถ%กและส)วินท��ผ�ด เป็ นหน&าท��ของผ%&ศ1กษาท��จะต&องพ�จารณาควิามถ%กต&องด&วิย์การเป็ร�ย์บเท�ย์บก!บข&อเทBจจร�งในพระไตรป็8ฎก

และท��ส�าค!ญ์ ม�การทดลองสอบควิามจร�งจากการป็ฏ�บ!ต�ด&วิย์ตนเอง (ด&วิย์)”

ส�ภูาพรรณ ณ บางชี&าง

เอกสารอ&างอ�ง อภู�ญ์วิ!ฒน� โพธ�Tสาน. ชี�วิ�ตและผลงานของน!ก

ป็ราชีญ์�พ�ทธ. มหาสารคาม : มหาวิ�ทย์าล!ย์มหาสารคาม, ๒๕๔๙.

ต�ดตามผลงานอ-�นๆ ของเราได&ท��

www.padvee.comEducation for all.