พระไตรปฏก     พระพทธศาสนา  เปนคำาสงสอนของ  องคสมเดจพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา  ผทรงเปนพระอรหนต ตรสรชอบไดโดยพระองคเอง ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงเปนผรแจงโลก เปนสารถ ฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจำาแนกพระธรรม. 

          การศกษา หรอ การนอมประพฤต ปฏบตตามพระธรรม คำาสงสอนของพระองค ดวยความเคารพ ดวยความร ความเขาใจทถกตอง แทจรง ยอมนำามาซงประโยชนเปนอนมากใหเกดแกผนน และผเกยวของ. 

ความหมายของพระไตรปฎกไตรปฎก "ปฎกสาม"; ปฎก แปลตามศพทอยางพนๆ วา กระจาดหรอตะกรา อน

เปนภาชนะสำาหรบใสรวมของตางๆ เขาไว นำามาใชในความหมายวา เปนทรวบรวมคำาสอนในพระพทธศาสนาทจดเปนหมวดหมแลว โดยนยน ไตรปฎกจงแปลวา คมภรทบรรจพทธพจน ( และเรองราวชนเดมของพระพทธศาสนา ) ๓ ชด หรอ ประมวลแหงคมภรทรวบรวมพระธรรมวนย ๓ หมวด กลาวคอ วนยปฎก สตตนตปฎก และอภธรรมปฎก ; พระไตรปฎก จดแบงหมวดหมโดยยอดงน

๑. พระวนยปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอพทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยมและการดำาเนนกจการตางๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆแบงเปน ๕ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา อา ปา ม จ ป) คอ ๑. อาทกมมกะ หรอ ปาราชก วาดวยสกขาบททเกยวกบอาบตหนกของฝายภกษสงฆ ตงแตปาราชกถงอนยต๒. ปาจตตย วาดวยสกขาบททเกยวกบอาบตเบา ตงแตนสสคคยปาจตตยถงเสขยะ รวมตลอดทงภกขนวภงคทงหมด๓. มหาวรรค วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขตอนตน ๑๐ ขนธกะ หรอ ๑๐ ตอน ๔. จลวรรค วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขตอนปลาย ๑๒ ขนธกะ ๕. ปรวาร คมภรประกอบหรอคมอ บรรจคำาถามคำาตอบสำาหรบซอมความรพระวนย

พระวนยปฎกน แบงอกแบบหนงเปน ๕ คมภรเหมอนกน (จด ๒ ขอในแบบตนนนใหม)คอ ๑. มหาวภงค หรอ ภกขวภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกข (ศล ๒๒๗ ขอ) ฝายภกษสงฆ๒. ภกขนวภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกข (ศล ๓๑๑ ขอ) ฝายภกษณสงฆ ๓. มหาวรรค ๔. จลวรรค ๕. ปรวาร

บางททานจดใหยนยอเขาอก แบงพระวนยปฎกเปน ๓ หมวด คอ ๑. วภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกขทงฝายภกษสงฆและฝายภกษณสงฆ (คอรวมขอ ๑ และ ๒ ขางตนทงสองแบบเขาดวยกน)๒. ขนธกะ วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขทง ๒๒ ขนธกะหรอ ๒๒ บทตอน (คอรวมขอ ๓ และ ๔ เขาดวยกน) ๓. ปรวาร วา คมภรประกอบ (คอขอ ๕ ขางบน)

๒. พระสตตนตปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระสตร คอ พระธรรมเทศนา คำาบรรยายธรรมตางๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคลและโอกาสตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา แบงเปน ๕ นกาย (เรยกยอหรอหวใจวา ท ม ส อ ข) คอ๑. ทฆนกาย ชมนมพระสตรทมขนาดยาว ๓๔ สตร ๒. มชฌมนกาย ชมนมพระสตรทมความยาวปานกลาง ๑๕๒ สตร ๓. สงยตตนกาย ชมนมพระสตรทจดรวมเขาเปนกลมๆ เรยกวาสงยตตหนงๆ ตามเรองทเนองกน หรอตามหวขอหรอบคคลทเกยวของรวม ๕๖ สงยตต ม ๗,๗๖๒ สตร ๔. องคตตรนกาย ชมนมพระสตรทจดรวมเขาเปนหมวดๆ เรยกวานบาตหนงๆ ตามลำาดบจำานวนหวขอธรรม รวม ๑๑ นบาต หรอ ๑๑ หมวดธรรม ม ๙,๕๕๗ สตร ๕. ขททกนกาย ชมนมพระสตร คาถาภาษต คำาอธบาย และเรองราวเบดเตลดทจดเขาในสนกายแรกไมไดม ๑๕ คมภร

๓. พระอภธรรมปฎก ประมวลพระพทธพจนหมวดพระอภธรรม คอ หลกธรรมและคำาอธบายทเปนหลกวชาลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ แบงเปน ๗ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา ส ว ธา ป ก ย ป) คอ

๑. สงคณ หรอ ธมมสงคณ รวมขอธรรมเขาเปนหมวดหมแลวอธบายทละประเภท ๆ๒. วภงค ยกหมวดธรรมสำาคญ ๆ ขนตงเปนหวเรองแลวแยกแยะออกอธบายชแจงวนจฉยโดยละเอยด ๓. ธาตกถา สงเคราะหขอธรรมตาง ๆ เขาในขนธ อายตนะ ธาต ๔. ปคคลบญญต บญญตความหมายของบคคลประเภทตางๆ ตามคณธรรมทมอยในบคคลนนๆ๕. กถาวตถ แถลงและวนจฉยทศนะของนกายตางๆ สมยสงคายนาครงท ๓๖. ยมก ยกหวขอธรรมขนวนจฉยดวยวธถามตอบ โดยตงคำาถามยอนกนเปนคๆ ๗. ปฏฐาน หรอ มหาปกรณ อธบายปจจย๒๔ แสดงความสมพนธเนองอาศยกนแหงธรรมทงหลายโดยพสดาร

ความหมายของ พระไตรปฎก

ตพระไตรปฏกวดระฆงโฆสตา

รามพระไตรปฏก แปลวา ๓ คมภร เมอแยกเปนคำาๆ วา พระ + ไตร + ปฏก คำาวา "พระ" เปนคำาแสดงความเคารพหรอยกยอง คำาวา "ไตร" แปลวา สาม คำาวา "ปฏก" แปลได ๒ อยาง คอ

แปลวา คมภร หรอแปลวา กระจาด ตะกรา

     ดงนน พระไตรปฏก จงหมายถง สงทรวบรวมคำาสงสอนของพระพทธเจาไวเปนหมวดหมไมไหกระจดกระจาย คลายกระจาดหรอตะกราอนเปนภาชนะใสของนนเอง

     ปฏก ๓ หรอพระไตรปฏก แบงออกเปน

๑. พระวนยปฏก วาดวยวนยหรอศลของภกษ ภกษณ๒. พระสตตนตปฏก วาดวยพระธรรมเทศนาทวไป๓. พระอภธรรมปฏก วาดวยธรรมลวนๆ หรอธรรมสำาคญ

 

พระไตรปฎก

๑ ๒ ๓

พระวนยปฏก

คมภรวาดวยระเบยบวนย

พระสตตนตปฏก

คมภรวาดวยพระธรรมเทศนาทวๆ ไป มประวต และทองเรองประกอบ เนนความสำาคญในสมาธ คอการพฒนาดานจตใจ

พระอภธรรมปฏก

คมภรวาดวยหลกธรรม และคำาอธบาย ทเปนเนอหาวชาการลวนๆ ไมมประวตและทองเรองประกอบ

ความสำาคญของพระไตรปฎก

     กอนปรนพพาน พระพทธเจาไดตรสทำานองสงเสยกบพระอานนทวา เมอพระองคปรนพพานลวงลบไปแลว จะไมทรงตงภกษรปใดแทนพระองค หากแตใหชาวพทธทงหลายยดพระธรรมวนยเปนศาสดาแทนพระองค ตามพระพทธพจนวา "โย โว อานนท มยาธมโม จ วนโย จ เทสโต ปญญตโต โส โว มมจจเยน สตถา" แปลวา ดกอน อานนท ธรรมและวนยใดทเราไดแสดงแลวและบญญตแลวแกเธอทงหลาย ธรรมและวนยนน เปนศาสดาของเธอทงหลาย โดยกาลทเราลวงลบไป

     พระพทธพจนนแสดงใหเหนวา พระธรรมวนย ถอเปนคำาสงสอนของพระพทธเจา จงเทากบเปนองคพระศาสดาและเปนตวแทนพระพทธศาสนา และพระธรรมวนยทงหลายนนลวนไดประมวลอยใน พระไตรปฏก ทงสน

อาจกลาวไดวา พระไตรปฏก มความสำาคญดงน คอ

๑. เปนทรวบรวมไวซงพระพทธพจน คอคำาสงของพระพทธเจา๒. เปนทสถตของพระศาสดาของพทธศาสนกชน เราสามารถเฝาพระพทธเจา หรอรจกพระพทธเจาไดจากพระไตรปฏก๓. เปนแหลงตนเดมหรอแมบทในพระพทธศาสนา๔. เปนมาตรฐานตรวจสอบคำาสอนและขอปฏบตในพระพทธศาสนา คำาสอนและขอปฏบตใดๆ ทจะถอวาเปนคำาสอนและขอปฏบตในพระพทธศาสนาได จะตองสอดคลองกบพระธรรมวนยในพระไตรปฏก๕. เปนคมภรทถอเปนหลกฐานทางประวตศาสตรทเปนประโยชนทางวชาการ

สชาดา วราหพนธ, วถธรรมวถไทย, หนา ๔๒-๔๓

 ความหมายพระไตรปฎก    จากพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท โดยพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)

 ความหมายพระวนยปฎก    จากพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท โดยพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยต

โต)

พระวนยปฎก ๘ เลม

     พระวนยปฎก เลมท ๑     พระวนยปฎก เลมท ๒     พระวนยปฎก เลมท ๓     พระวนยปฎก เลมท ๔     พระวนยปฎก เลมท ๕     พระวนยปฎก เลมท ๖     พระวนยปฎก เลมท ๗     พระวนยปฎก เลมท ๘

 ความหมายของพระวนยปฎก พระวนยปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอพทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยมและการดำาเนนกจการตางๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆแบงเปน ๕ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา อา ปา ม จ ป) คอ ๑. อาทกมมกะ หรอ ปาราชก วาดวยสกขาบททเกยวกบอาบตหนกของฝายภกษสงฆ ตงแตปาราชกถงอนยต๒. ปาจตตย วาดวยสกขาบททเกยวกบอาบตเบา ตงแตนสสคคยปาจตตยถงเสขยะ รวมตลอดทงภกขนวภงคทงหมด๓. มหาวรรค วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขตอนตน ๑๐ ขนธกะ หรอ ๑๐ ตอน ๔. จลวรรค วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขตอนปลาย ๑๒ ขนธกะ ๕. ปรวาร คมภรประกอบหรอคมอ บรรจคำาถามคำาตอบสำาหรบซอมความรพระวนย

พระวนยปฎกน แบงอกแบบหนงเปน ๕ คมภรเหมอนกน (จด ๒ ขอในแบบตนนนใหม)คอ ๑. มหาวภงค หรอ ภกขวภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกข (ศล ๒๒๗ ขอ) ฝายภกษสงฆ๒. ภกขนวภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกข (ศล ๓๑๑ ขอ) ฝายภกษณสงฆ

๓. มหาวรรค ๔. จลวรรค ๕. ปรวาร

บางททานจดใหยนยอเขาอก แบงพระวนยปฎกเปน ๓ หมวด คอ ๑. วภงค วาดวยสกขาบทในปาฏโมกขทงฝายภกษสงฆและฝายภกษณสงฆ (คอรวมขอ ๑ และ ๒ ขางตนทงสองแบบเขาดวยกน)๒. ขนธกะ วาดวยสกขาบทนอกปาฏโมกขทง ๒๒ ขนธกะหรอ ๒๒ บทตอน (คอรวมขอ ๓ และ ๔ เขาดวยกน) ๓. ปรวาร วา คมภรประกอบ (คอขอ ๕ ขางบน)

พระวนยปฎก ๘ เลมเลม ๑ มหาวภงค ภาค ๑ วาดวยปาราชก สงฆาทเสส และอนยตสกขาบท(สกขาบทในปาฏโมกขฝายภกษสงฆ ๑๙ ขอแรก)เลม ๒ มหาวภงค ภาค ๒ วาดวยสกขาบทเกยวกบอาบตเบาของภกษ(เปนอนครบสกขาบท ๒๒๗ หรอ ศล ๒๒๗)เลม ๓ ภกขนวภงค วาดวยสกขาบท ๓๑๑ ของภกษณเลม ๔ มหาวรรค ภาค ๑ ม ๔ ขนธกะ วาดวยการอปสมบท (เรมเรองตงแตตรสรและประดษฐานพระศาสนา) อโบสถ จำาพรรษา และปวารณาเลม ๕ มหาวรรค ภาค ๒ ม ๖ ขนธกะ วาดวยเรองเครองหนงเภสช กฐน จวร นคหกรรม และการทะเลาะววาทและสามคคเลม ๖ จลวรรค ภาค ๑ ม ๔ ขนธกะ วาดวยเรองนคหกรรม วฏฐานวธและการระงบอธกรณเลม ๗ จลวรรค ภาค ๒ ม ๘ ขนธกะ วาดวยขอบญญตปลกยอยเรองเสนาสนะ สงฆเภท วตรตางๆ การงดสวดปาฏโมกข เรองภกษณ เรองสงคายนาครงท ๑ และครงท ๒ เลม ๘ ปรวาร คมอถามตอบซอมความรพระวนย

ความหมายสตตนตปฎก    จากพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท โดยพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)

พระสตตนตปฎก ๒๕ เลม

ทฆนกาย เลม ๑-๓ พระสตตนตปฎก เลมท ๑ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๓

มชฌมนกาย เลม ๔-๖ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ พระสตตนตปฎก เลมท ๕ พระสตตนตปฎก เลมท ๖

สงยตตนกาย เลม ๗-๑๑ พระสตตนตปฎก เลมท ๗ พระสตตนตปฎก เลมท ๘ พระสตตนตปฎก เลมท ๙ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๑

องคตตรนกาย เลม ๑๒-๑๖ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๓ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๔ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๕ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๖

ขททกนกาย เลม ๑๗- ๒๕ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๗ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๘ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๙ พระสตตนตปฎก เลมท ๒๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒๑ พระสตตนตปฎก เลมท ๒๒

 พระสตตนตปฎก เลมท ๒๓ พระสตตนตปฎก เลมท ๒๔ พระสตตนตปฎก เลมท ๒๕

ความหมายของพระสตตนตปฎก พระสตตนตปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระสตร คอ พระธรรมเทศนา คำาบรรยายธรรมตางๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคลและโอกาสตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา แบงเปน ๕ นกาย (เรยกยอหรอหวใจวา ท ม ส อ ข) คอ. ทฆนกาย ชมนมพระสตรทมขนาดยาว ๓๔ สตร . มชฌมนกาย ชมนมพระสตรทมความยาวปานกลาง ๑๕๒ สตร . สงยตตนกาย ชมนมพระสตรทจดรวมเขาเปนกลมๆ เรยกวาสงยตตหนงๆ ตามเรอง

ทเนองกน หรอตามหวขอหรอบคคลทเกยวของรวม ๕๖ สงยตต ม ๗,๗๖๒ สตร . องคตตรนกาย ชมนมพระสตรทจดรวมเขาเปนหมวดๆ เรยกวานบาตหนงๆ ตาม

ลำาดบจำานวนหวขอธรรม รวม ๑๑ นบาต หรอ ๑๑ หมวดธรรม ม ๙,๕๕๗ สตร . ขททกนกาย ชมนมพระสตร คาถาภาษต คำาอธบาย และเรองราวเบดเตลดทจดเขาใน

สนกายแรกไมไดม ๑๕ คมภร

พระสตตนปฎก ๒๕ เลม. ทฆนกาย ๓ เลม

เลม ๙ สลขนธวรรค มพระสตรขนาดยาว ๑๓ สตร หลายสตรกลาวถงจลศล มชฌมศล มหาศลเลม ๑๐ มหาวรรค มพระสตรยาว ๑๐ สตร สวนมากชอเรมดวย "มหา" เชน มหาปรนพพานสตร มหาสตปฏฐานสตร เปนตนเลม ๑๑ ปาฏกวรรค มพระสตรยาว ๑๑ สตร เรมดวยปาฏกสตร หลายสตรมชอเสยงเชน จกกวตตสตร อคคญญสตร สงคาลกสตร และสงคตสตร

. มชฌมนกาย ๓ เลมเลม ๑๒ มลปณณาสก บนตน มพระสตรขนาดกลาง ๕๐ สตร

เลม ๑๓ มชฌมปณณาสก บนกลางมพระสตรขนาดกลาง ๕๐ สตรเลม ๑๔ อปรปณณาสก บนปลายมพระสตรขนาดกลาง ๕๒ สตร

. สงยตตนกาย ๕ เลมเลม ๑๕ สคาถวรรค รวมคาถาภาษตทตรสและกลาวตอบบคคลตางๆ เชนเทวดามาร ภกษณ พราหมณ พระเจาโกศล เปนตน จดเปนกลมเรองตามบคคลและสถานท ม ๑๑ สงยตตเลม ๑๖ นทานวรรค ครงเลมวาดวยเหตปจจย คอหลกปฏจจสมปบาท นอกนน มเรองธาต การบรรลธรรม สงสารวฏ ลาภสกการะ เปนตน จด เปน ๑๐ สงยตตเลม ๑๗ ขนธวารวรรค วาดวยเรองขนธ ๕ ในแงมมตางๆ มเรองเบดเตลดรวมทงเรอง สมาธและทฏฐตางๆ ปะปนอยบาง จดเปน ๑๓ สงยตตเลม ๑๘ สฬายตนวรรค เกอบครงเลมวาดวยอายตนะ ๖ ตามแนวไตรลกษณ เรองอนมเบญจศล ขอปฏบตใหถงอสงขตะ อนตคาหกทฏฐ เปนตน จดเปน ๑๐ สงยตตเลม ๑๙ มหาวรรค วาดวยโพธปกขยธรรม ๓๗ แตเรยงลำาดบเปนมรรค โพชฌงค สตปฏฐาน อนทรย สมมปปธาน พละ อทธบาท รวมทงเรองทเกยวของ เชน นวรณ สงโยชน อรยสจจ ฌาน ตลอดถงองคคณของพระโสดาบนและอานสงสของการบรรลโสดาปตตผล จดเปน ๑๒ สงยตต (พงสงเกตวาคมภรนเรมตนดวยการยำาความสำาคญของความมกลยาณมตร เปนจดเรมตนเขาสมรรค)

. องคตตรนกาย ๕ เลมเลม ๒๐ เอก-ทก-ตกนบาต วาดวยธรรม หมวด ๑ หมวด ๒ หมวด ๓ รวมทงเรองเอตทคคะเลม ๒๑ จตกกนบาต วาดวยธรรมหมวด ๔เลม ๒๒ ปญจก-ฉกกนบาต วาดวยธรรมหมวด ๕-๖เลม ๒๓ สตตก-อฏฐก-นวกนบาต วาดวยธรรมหมวด ๗-๘-๙เลม ๒๔ ทสก-เอกาทสกนบาต วาดวยธรรมหมวด ๑๐-๑๑ ในองคตตรนกายมขอธรรมหลากหลายลกษณะ ตงแตทฏฐธมมกตถะถงปรมตถะ ทงสำาหรบบรรพชต และสำาหรบคฤหสถ กระจายกนอยโดยเรยงตามจำานวน

. ขททกนกาย ๙ เลมเลม ๒๕ รวมคมภรยอย ๕ คอ ขททกปาฐะ(บทสวดยอยๆ โดยเฉพาะมงคลสตร รตน

สตร กรณยเมตตสตร) ธรรมบท(เฉพาะตวคาถาทง ๔๒๓) อทาน(พทธอทาน ๘๐) อตวตตกะ(พระสตรทไมขนตนดวย "เอวมเม สตำ" แตเชอมความเขาสคาถาดวยคำาวา "อต วจจต" รวม ๑๑๒ สตร) และสตตนบาต(ชมนมพระสตรชดพเศษ ซงเปนคาถาลวนหรอมความนำาเปนรอยแกว รวม ๗๑ สตร)เลม ๒๖ มคมภรยอยทเปนคาถาลวน ๔ คอ วมานวตถ(เรองผเกดในสวรรคอยวมาน เลาการทำาความดของตนในอดต ททำาใหไดไปเกดเชนนน ๘๕ เรอง) เปตวตถ(เรองเปรตเลากรรมชวในอดตของตน ๕๑ เรอง) เถรคาถา(คาถาของพระอรหนตเถระ ๒๖๔ รปทกลาวแสดงความรสกสงบประณตในการบรรลธรรมเปนตน) เถรคาถา(คาถาของพระอรหนตเถร ๗๓ รป ทกลาวแสดงความรสกเชนนน)เลม ๒๗ ชาดก ภาค ๑ รวมคาถาแสดงคตธรรมทพระพทธเจาตรสเมอครงเปนพระโพธสตวในอดตชาต และมคาถาภาษตของผอนปนอยบาง ภาคแรก ตงแตเรองทมคาถาเดยว (เอกนบาต) ถงเรองม ๔๐ คาถา (จตตาฬสนบาต) รวม ๕๒๕ เรองเลม ๒๘ ชาดก ภาค ๒ รวมคาถาอยางในภาค ๑ นน เพมอก แตเปนเรองอยางยาว ตงแตเรองม ๕๐ คาถา (ปญญาสนบาต) ถงเรองมคาถามากมาย (มหานบาต) จบลงดวยมหาเวสสนดรชาดก ซงม ๑,๐๐๐ คาถา รวมอก ๒๒ เรอง บรรจบทงสองภาค เปน ๕๔๗ ชาดกเลม ๒๙ มหานทเทส ภาษตของพระสารบตรอธบายขยายความพระสตร ๑๖ สตร ในอฏฐกวรรคแหงสตตนบาตเลม ๓๐ จฬนทเทส ภาษตของพระสารบตรอธบายขยายความพระสตร ๑๖ สตร ในปารายนวรรคและขคควสาณสตร ในอรควรรค แหงสตตนบาตเลม ๓๑ ปฏสมภทามรรค ภาษตของพระสารบตรอธบายขอธรรมทลกซงตางๆ เชนเรอง ญาณ ทฏฐ อานาปาน อนทรย วโมกข เปนตน อยางพสดาร เปนทางแหงปญญาแตกฉานเลม ๓๒ อปทาน ภาค ๑ คาถาประพนธแสดงประวตโดยเฉพาะในอดตชาต เรมดวยพทธอปทาน (ประวตของพระพทธเจา) ปจเจกพทธอปทาน (เรองราวของพระปจเจกพทธเจา) ตอดวยเถรอปทาน (อตตประวตแหงพระอรหนตเถระ) เรยงลำาดบเรมแตพระสารบตร ตามดวยพระมหาโมคคลลานะ พระมหากสสปะ พระอนรทธ พระปณณมนตานบตร พระอบาล พระอญญาโกณฑญญะ พระปณโฑลภารทวาชะ พระขทรวนยเรวตะ พระอานนท ตอเรอยไปจนจบภาค ๑ รวม พระอรหนตเถระ ๔๑๐ รปเลม ๓๓ อปทาน ภาค ๒ คาถาประพนธแสดงอตตประวตพระอรหนตเถระตออกจนถงรป

ท ๕๕๐ ตอนน เปนเถรอปทานแสดงเรองราวของพระอรหนตเถร ๔๐ เรอง เรมดวยพระเถรทไมคนนาม ๑๖ รป ตอดวยพระเถรทสำาคญเรยงลำาดบคอพระมหาปชาบดโคตม พระเขมา พระอบลวรรณา พระปฏาจารา พระกณฑลเกส พระกสาโคตม พระธรรมทนนา พระสกลา พระนนทา พระโสณา พระภททกาปลาน พระยโสธรา และทานอนๆ ตอไปจนจบ ครนจบอปทานแลว ทายเลม ๓๓ น มคมภร พทธวงส เปนคาถาประพนธแสดงเรองของพระพทธเจาในอดต ๒๔ พระองคทพระพทธเจาพระองคปจจบนเคยไดทรงเฝาและไดรบพยากรณจนถงประวตของพระองคเองรวมเปนพระพทธเจา ๒๕ พระองค จบแลวมคมภรสนๆ ชอ จรยาปฎก เปนทายสด แสดงพทธจรยาในอดตชาต ๓๕ เรองทมแลวในชาดก แตเลาดวยคาถาประพนธใหม ชตวอยางการบำาเพญบารมบางขอ

 ความหมายอภธรรมปฎก    จากพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท โดยพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)

พระอภธรรมปฎก ๑๒ เลม

พระอภธรรม เลมท ๑พระอภธรรม เลมท ๒พระอภธรรม เลมท ๓พระอภธรรม เลมท ๔พระอภธรรม เลมท ๕พระอภธรรม เลมท ๖พระอภธรรม เลมท ๗พระอภธรรม เลมท ๘พระอภธรรม เลมท ๙พระอภธรรม เลมท ๑๐พระอภธรรม เลมท ๑๑พระอภธรรม เลมท ๑๒

ความหมายของ พระอภธรรมปฎกพระอภธรรมปฎก ประมวลพระพทธพจนหมวดพระอภธรรม คอ หลกธรรมและคำา

อธบายทเปนหลกวชาลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ แบงเปน ๗ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา ส ว ธา ป ก ย ป) คอ

สงคณ หรอ ธมมสงคณ รวมขอธรรมเขาเปนหมวดหมแลวอธบายทละประเภท ๆวภงค ยกหมวดธรรมสำาคญ ๆ ขนตงเปนหวเรองแลวแยกแยะออกอธบายชแจงวนจฉย

โดยละเอยด ธาตกถา สงเคราะหขอธรรมตาง ๆ เขาในขนธ อายตนะ ธาต ปคคลบญญต บญญตความหมายของบคคลประเภทตางๆ ตามคณธรรมทมอยใน

บคคลนนๆกถาวตถ แถลงและวนจฉยทศนะของนกายตางๆ สมยสงคายนาครงท ๓ยมก ยกหวขอธรรมขนวนจฉยดวยวธถามตอบ โดยตงคำาถามยอนกนเปนคๆ ปฏฐาน หรอ มหาปกรณ อธบายปจจย๒๔ แสดงความสมพนธเนองอาศยกนแหงธรรม

ทงหลายโดยพสดาร

พระอภธรรมปฎก ๑๒ เลมเลม ๓๔ ธมมสงคณ ตนเลมแสดง มาตกา (แมบท) อนไดแกบทสรปแหงธรรมทงหลายทจดเปนชดๆ มทงชด ๓ เชน จดทกสงทกอยางประดามเปนกศลธรรม อกศลธรรม อพยากฤตธรรม ชดหนง เปนอดตธรรม อนาคตธรรม ปจจบนธรรม ชดหนง ฯลฯ และชด ๒ เชน จดทกสงทกอยางเปนสงขตธรรม อสงขตธรรม ชดหนง รปธรรม อรปธรรม ชดหนง โลกยธรรม โลกตตรธรรม ชดหนงเปนตน รวมทงหมดม ๑๖๔ ชด หรอ ๑๖๔ มาตกา จากนนขยายความมาตกาท ๑ เปนตวอยาง แสดงใหเหนกศลธรรม อกศลธรรม และอพยากฤตธรรมทกระจายออกไปโดย จต เจตสก รป และนพพาน ทายเลมมอก ๒ บท แสดงคำาอธบายยอหรอคำาจำากดความขอธรรมทงหลายในมาตกาทกลาวถงขางตนจนครบ ๑๖๔ มาตกา ไดคำาจำากดความขอธรรมใน ๒ บท เปน ๒ แบบ (แตบททายจำากดความไวเพยง ๑๒๒ มาตกา)เลม ๓๕ วภงค ยกหลกธรรมสำาคญ ๆ ขนมาแจกแจงแยกแยะอธบายกระจายออกใหเหนทกแงจนชดเจนจบไปเปนเรองๆ รวมอธบายทงหมด ๑๘ เรอง คอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘อรยสจจ ๔ อนทรย ๒๒ ปฏจจสมปบาท สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘ ฌาน อปปมญญา ศล ๕ ปฏสมภทา ๔ ญาณประเภทตาง ๆ และเบดเตลดวาดวยอกศลธรรมตางๆ อธบายเรองใด กเรยกวาวภงคของเรองนนๆ เชนอธบาย

ขนธ ๕ กเรยกขนธวภงค เปนตน รวมม ๑๘ วภงคเลม ๓๖ ธาตกถา นำาขอธรรมในมาตกาทงหลายและขอธรรมอนๆ อก ๑๒๕ อยาง มาจดเขาในขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ และธาต ๑๘ วาขอใดไดหรอไมไดในอยางไหนๆ และปคคลบญญต บญญตความหมายของชอทใชเรยกบคคลตางๆ ตามคณธรรม เชนวา โสดาบน ไดแก “ ”บคคลผละสงโยชน๓ ไดแลว ดงนเปนตนเลม ๓๗ กถาวตถ คมภรทพระโมคคลลบตรตสสเถระ ประธานการสงคายนาครงท ๓ เรยบเรยงขน เพอแกความเหนผดของนกายตางๆ ในพระพทธศาสนาครงนน ซงไดแตกแยกกนออกแลวถง ๑๘ นกาย เชนความเหนวา พระอรหนตเสอมจา d อรหตตผลได เปนพระอรหนตพรอมกบการเกดได ทกอยางเกดจากกรรมเปนตน ประพนธเปนคำาปจฉาวสชนา มทงหมด ๒๑๙ กถาเลม ๓๘ ยมก ภาค ๑ คมภรอธบายหลกธรรมสำาคญใหเหนความหมายและขอบเขตอยางชดเจน และทดสอบความรอยางลกซง ดวยวธตงคำาถามยอนกนเปนคๆ (ยมก แปลวา คเชนถามวา ธรรมทงปวงทเปนกศล เปนกศลมล หรอวาธรรมทงปวงทเปนกศลมล เปนกศล, รป (ทงหมด) เปนรปขนธ หรอวารปขนธ(ทงหมด) เปนรป, ทกข (ทงหมด) เปนทกขสจจ หรอวาทกขสจจ (ทงหมด) เปนทกข หลกธรรมทนำามาอธบายในเลมนม ๗ คอ มล นกศลมล) ขนธ อายตนะ ธาต สจจะ สงขาร อนสย ถามตอบอธบายเรองใด กเรยกวายมกของเรองนนๆ เชน มลยมก ขนธยมก เปนตน เลมนจงม ๗ ยมกเลม ๓๙ ยมก ภาค ๒ ถามตอบอธบายหลกธรรมเพมเตมจากภาค ๑ อก ๓ เรอง คอ จตตยมก ธรรมยมก (กศล-อกศล-อพยากตธรรม) อนทรยยมก บรรจบเปน ๑๐ ยมกเลม ๔๐ ปฏฐาน ภาค ๑ คมภรปฏฐานอธบายปจจย ๒๔ โดยพสดาร แสดงความสมพนธองอาศยเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแงดานตางๆ ธรรมทนำามาอธบายกคอขอธรรมทมในมาตกาคอแมบทหรอบทสรปธรรม ซงกลาวไวแลวในคมภรสงคณนนเอง แตอธบายเฉพาะ ๑๒๒ มาตกาแรกทเรยกวา อภธรรมมาตกา ปฏฐานเลมแรกน อธบายความหมายของปจจย ๒๔ เปนการปพนความเขาใจเบองตนกอน จากนนจงเขาสเนอหาของเลม คอ อนโลมตกปฏฐาน อธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทชด ๓ (ตกมาตกา) ปจจย ๒๔ นน เชนวา กศลธรรมเปนปจจยแกกศลธรรมโดยอปนสสยปจจย (เพราะศรทธา จงใหทาน จงสมาทานศล จงบำาเพญฌาน จงเจรญวปสสนา ฯลฯ) กศลธรรมเปนปจจยแกอกศลธรรมโดยอปนสสยปจจย (คดถงทานทตนไดให ศลทไดรกษาแลว ดใจ ยดเปนอารมณแนนหนาจนเกดราคะ ทฏฐ, มศรทธา มศล มปญญา แลวเกดมานะวา ฉนดกวา เกงกวา หรอเกดทฏฐวา ตองทำาอยางเรานเทานนจงถกตอง ฯลฯ) อกศลธรรมเปนปจจยแก

กศลธรรมโดยอปนสสยปจจย (เพราะความอยากบางอยาง หรอเพราะมานะหรอทฏฐ จงใหทาน จงรกษาศล จงทำาฌานใหเกด ฯลฯ) กศลธรรมเปนปจจยแกอกศลธรรม โดยอารมมณปจจย (คดถงฌานทตนเคยไดแตมาเสอมไปเสยแลว เกดความโทมนส ฯลฯ) อยางนเปนตน เลมนอธบายแตในเชงอนโลมคอตามนยปกตไมอธบายตามนยปฏเสธจงเรยกวาอนโลมปฏ

ฐาน)เลม ๔๑ ปฏฐาน ภาค ๒ อนโลมตกปฏฐาน ตอ คอ อธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทชด ๓ ตอจากเลม ๔๐ เชน อดตธรรมเปนปจจยแกปจจบนธรรม โดยอารมมณปจจย (พจารณารปเสยงเปนตน ทดบเปนอดตไปแลววาเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เกดความโทมนสขน ฯลฯ) เปนตนเลม ๔๒ ปฏฐาน ภาค ๓ อนโลมทกปฏฐาน อธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทชด ๒ (ทกมาตกา) เชน โลกยธรรมเปนปจจยแกโลกยธรรม โดยอารมมณปจจย ปายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณ ฯลฯ) ดงน เปนตนเลม ๔๓ ปฏฐาน ภาค ๔ อนโลมทกปฏฐาน ตอเลม ๔๔ ปฏฐาน ภาค ๕ ยงเปนอนโลมปฏฐาน แตอธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทตางๆ ขามชดกนไปมา ประกอบดวย อนโลมทกตกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด ๒ (ทกมาตกา) กบธรรมในแมบทชด ๓ (ตกมาตกาเชน อธบาย "กศลธรรมทเปนโลกตตรธรรม เปนปจจยแกกศลธรรม ทเปนโลกยธรรม โดยอธปตปจจย" เปนอยางไร เปนตน อนโลมตกทกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด ๓ (ตกมาตกา) กบธรรมในแมบทชด ๒ (ทกมาตกาอนโลมตกตกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด ๓ (ตกมาตกา) กบธรรมในแมบทชด ๓ (ตกมาตกาโยงระหวางตางชดกน เชนอธบายวา "กศลธรรมทเปนอดตธรรมเปนปจจยแกอกศลธรรมทเปนปจจบนธรรม" เปนอยางไร เปนตน อนโลมทกทกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด ๒ (ทกมาตกา) กบธรรมในบทชด ๒ (ทกมาตกาโยงระหวางตางชดกน เชนชดโลกยะ โลกตตระ กบชดสงขตะอสงขตะ เปนตนเลม ๔๕ ปฏฐาน ภาค ๖ เปนปจจนยปฏฐาน คออธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายอยางเลมกอนๆ นนเอง แตอธบายแงปฏเสธ แยกเปน ปจจนยปฏฐาน คอ ปฏเสธ+ปฏเสธ เชนวา ธรรมทไมใชกศล อาศยธรรมทไมใชกศลเกดขนโดยเหตปจจย เปนอยางไร อนโลมปจจนยปฏฐาน คอ อนโลม+ปฏเสธ เชนวา อาศยโลกยธรรม ธรรมทไมใช

โลกตตรธรรมเกดขนโดยเหตปจจย เปนอยางไร ปจจนยานโลมปฏฐาน คอ ปฏเสธ+อนโลม เชนวา อาศยธรรมทไมใชกศลธรรมทเปนอกศล เกดขน โดยเหตปจจย เปนอยางไร และในทง ๓ แบบน แตละแบบ จะอธบายโดยใชธรรมในแมบทชด ๓ แลวตอดวยชด ๒ แลวขามชดระหวางชด ๒ กบชด ๓ ชด ๓ กบชด ๒ ชด ๓ กบชด ๓ ชด ๒ กบชด ๒ จนครบทงหมดเหมอนกน ดงนนแตละแบบจงแยกซอยละเอยดออกไปเปน ตก ทก ทกตก ตกทก ตกตก ทกทก ตามลำาดบ (เขยนใหเตมเปน ปจจนยตกปฏฐาน ปจจนยทกปฏฐาน ปจจนยทกตกปฏฐาน ฯลฯ ดงนเรอยไป จนถงทายสดคอ ปจจนยานโลมทกทกปฏฐาน)

คมภรปฏฐานน ทานอธบายคอนขางละเอยดเฉพาะเลมตนๆ เทานนเลมหลงๆ ทานแสดงไวแตหวขอหรอแนว และทงไวใหผเขาใจแนวนนแลวเอาไปแจกแจงโดยพสดารเอง โดยเฉพาะเลมสดทายคอภาค ๖ แสดงไวยนยอทสด แมกระนนกยงเปนหนงสอถง ๖ เลม หรอ ๓,๓๒๐ หนากระดาษพมพ ถาอธบายโดยพสดารทงหมดจะเปนเลมหนงสออกจำานวนมากมายหลายเทาตว ทานจงเรยกปฏฐานอกชอหนงวา "มหาปกรณ" แปลวา ตำาราใหญ ใหญทงโดยขนาดและโดยความสำาคญ

พระอรรถกถาจารยกลาววา พระไตรปฎกมเนอความทงหมด ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ แบงเปน พระวนยปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ พระสตตนตปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ และพระอภธรรมปฎก ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธพระพทธพจน อนเปนศาสนธรรมพระดำารสตรสสอนและตรสสงของพระพทธองค ภายหลงพระพทธองคเสดจดบขนธปรนพพาน ไดรบการสงคายนารวบรวมประมวลเปนบทสวดสำาหรบสอบทานความถกตอง มใหผดเพยนไปจากทตรสสงสอนจรง ดวยสงฆานมตพรอมกนครงแรก โดยพระอรหนตเถระ 500 รป เมอพทธปรนพพานผานไปได 3 เดอน การสงคายนาพระธรรมวนยในครงนน ไดยกเอาพระพทธพจนททรงแสดงโปรดเวไนยสตวตลอดระยะเวลา 45 พรรษา ขนสการพจารณาสอบทานรบรองความบรสทธถกตองในทามกลางสงฆ แลวประมวลจดเปนหมวด 3 หมวดใหญ เรยกวา พระไตรปฎก ประกอบดวย พระวนยปฎก หมวดพระวนย วาดวยพระพทธบญญตททรงวางหลกความประพฤตและมารยาทอนเปนแบบอยางทดเยยงอารยชน เปนประมวลหลกคำาสอนเกยวกบศลหรอสกขาบท ตลอดจนพธกรรมและธรรมเนยมของพระสงฆ อนเปนกฎระเบยบทพระภกษ-

ภกษณ จะตองปฏบตโดยเครงครด นอกจากน ยงไดประมวลเหตการณพทธประวตทสำาคญ

นบตงแตตรสรเสวยวมตสขเปนตนไป พรอมทงประวตการทำาสงคายนาครงท 1 และครงท ไวดวย ม 21,000 พระธรรมขนธ แบงออกเปน 5 คมภร คอ มหาวภงค ภกขณวภงค มหาวรรค จลวรรค และปรวาร โดยพระไตรปฎกของไทยเราจดพมพเปน 8 เลมหนงสอ ไดแกพระไตรปฎกเลมท 1-8 2.พระสตตนตปฎก หมวดพระสตร วาดวยประมวลพระธรรมเทศนาและคำาบรรยายธรรมทตรสใหเหมาะแกบคคลและโอกาส เปนประมวลหลกธรรมททรงแสดงโดยบคลาธษฐานหรอทรงใชสมมตโวหาร ตลอดจนบทธรรมภาษต จดแบงเนอหาพระสตรทมขนาดยาว ปานกลาง และสนไมเทากน รวมไวเปนหมวดหมใหญ ได 5 หมวด เรยกวา นกาย คอ ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย องคตตรนกาย และขททกนกาย ซงพระไตรปฎกของไทยเราจดพมพเปน 25 เลมหนงสอ ไดแกพระไตรปฎกเลมท 9-33 3.พระอภธรรมปฎก หมวดพระอภธรรม วาดวยประมวลพระพทธพจนอนเกยวกบหลกธรรมทเปนปรมตถธรรมลวน คอ พระพทธพจนทแสดงสภาวธรรมโดยปรมตถ คอ มอยจรง หรอเปนความหมายทแทจรงของสรรพสง ซงไดแก จต เจตสก รป นพพาน ซงเปนธรรมอนยงละเอยดลมลกยงกวาธรรมทงปวง เปนประมวลคำาอธบายเหตการณตางๆ อนเปนสมมตบญญตเขามาประกอบความ ม 42,000 พระธรรมขนธ แบงออกเปน 7 คมภร คอ ธมมสงคณ วภงค ธาตกถา ปคคลบญยต กถาวตถ ยมก และปฏฐาน โดยพระไตรปฎกของไทยเราจดพมพเปน เลมหนงสอ ไดแกพระไตรปฎกเลมท 34-45

พระไตรปฎก ๔๕ เลม : ทมา www.84000.org