BÜYÜK SELÇUKLULAR 1040 - 1057

Büyük Selçuklular

Selçuklu İmparatorluğu, tarihte Türkler tarafından kurulmuş olan yüze yakın siyasi teşekkül arasındaki Müslüman Türkler tarafından kurulmuş iki büyük imparatorluktan birincisidir.

Büyük Selçuklular, Türk tarihinin akışına yeni bir yön vermişlerdir.

Selçuklu Ailesi ve Tarih Sahnesine Çıkışları

Selçuklular doğuda Sibirya'dan batıda Marmara ve Ege kıyılarına, kuzeyde Kafkaslar'dan güneyde Mısır'a uzanan sınırlarıyla müslüman Türkler tarafından kurulmuş iki büyük devletten biridir.

Selçuklular Oğuz kabilesinden Üç-ok kolunun Kınık boyuna mensupturlar.

Selçuklu ailesinin atası olarak bilinen Temiryalığ(Demir Yaylı) lakaplı Dukak Oğuz Devletinde önemli siyasi ve askeri bir yere sahipti. Dukak'ın ölümünden sonra oğlu Selçuk üstün vasıfları ile dikkat çekmiştir. Fakat bir gün Oğuz devletinin hükümdarı Yabgu'ya karşı saygısızlık yapmasıyla Yabgu tarafından tehdit olarak görülmeye başlanır ve Selçuk öldürülmekten korkarak kabilesi ve yakın adamları ile Yengi kent bölgesinden ayrılmış Cend havalisine gelmiştir.(960?)

İslamiyet giderek türk boyları arasında yayılmaya başlamıştı. Selçuk da Türk inanışına yakınlığı ve siyasi geleceğinin parlaklığı dolasıyla İslam dinini kabul etti.

Cend, Yabgu'ya bağlı olmakla birlikte bu bağlılık; senede bir defa vergi memurlarının gelerek vergilerini almalarından ibaret olan zayıf bir ilişkiydi. Selçuk Cend de Oğuz Yabgusu'nun vergi toplamasına 'kafirlere haraç vermeyeceğim' sözleriyle engel oldu ve gönderilen kuvvetlerle çarpıştı. Cend de Oğuz hakimiyetine son vererek burada kısa sürede kendi yönetimini kurdu.

Diğer Devletlerle İlişkiler

Selçuk Bey yaptığı gazalar sonucu şöhret kazanmış ve onun bu şöhreti Karahanlılara karşı mücadele eden Samanilerle anlaşmasını sağladı.Onlara savaşlarda asker vererek yardım etti.Samanîler Devletinin yönetiminde söz sahibi oldu. Karahanlılara karşı Samanilerin yanında Arslan Yabgu idaresinde mücadele edilmiştir. Karahanlıların yenilmesine rağmen Arslan Yabgu ordusu çekilince el-Muntasır ödürülmüştür ve Samani Devleti sona ermiştir.

Samanilerin ortadan kalkmasıyla Maveraünnehr’e Karahanlıların hakim olması üzerine Selçuklularla karşı karşıya kalmışlardır. Tuğrul Bey Karahanlılar tarafından tutuklanmıştır. Çağrı Bey Tuğrul Beyi kurtarmıştır ve daha sonra Çağrı Bey Doğu Anadoluya sefer yapmıştır.

Selçuk Bey'in 1009’da ölümünden sonra başa Arslan Yabgu geçti. Bir müddet sonra Selçuklular Cend'den ayrılarak Buhara civarına geldiler.

Selçuk Bey'in oğlu Arslan Bey’in yönetiminde, Karahanlıları ve Gaznelileri endişelendirecek kadar güçlendiler. Arslan Bey'in Gaznelilerce tutuklanması ve 1032'de ölmesinden sonra, Selçuk Bey'in torunları Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bağımsızlıklarını elde etmeye giriştiler.

Selçuklular Gaznelilerle verdikleri mücadeleler sonrasında Devletlerini Horasan'a kurmuşlardır. Ceyhun Nehri'ni aşarak Horasan'a girmeleri Mayıs 1035'te gerçekleşti.1037’de de, bugünkü Türkmenistan’da yer alan Merv kentini ele geçirdiler. Selçuklu sorununu kökünden halletmek isteyen Gazneli Sultanı Mesud güçlü bir orduyla Selçuklu topraklarına girdi. Gazneli ve Büyük Selçuklu orduları, Merv yakınlarında Dandanakan denen yerde karşılaştılar.

Dandanakan Savaşı (1040)

Mayıs 1040’ta yapılan Dandanakan Muharebesi'nda, Büyük Selçuklular Gazneli ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu savaştan sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin Harzem ve Horasan'da varlığı kesinlik kazandı.

Selçuklu Devleti bu savaştan sonra resmen kurulmuş oldu. Devletin ilk yöneticisi Tuğrul Bey olmuştur.

Tuğrul Bey döneminde devletin sınırları hızla genişlemişti. Selçuklu kumandanları eliyle Dandanakan Muharebesi'ni izleyen on yıl içinde Herat, Sistan, Harezm, Kirman, Umman fethedildi.

1048 yılı civarı Türklerin Anadolu'ya sürekli akınları başladı. Pasinler Muharebesi Selçukluların Bizanslılarla yaptıkları yüzyıl kadar gayet uzun süren Bizans-Selçuklu Savaşları'nın ilk büyük meydan muharebesidir. Bu muharebenin sonucunda Selçuklu ordusu muharebe meydanından çekilmişti ve Bizanslılar bunu bir taktik galibiyet kabul ettiler. Fakat Tuğrul Bey'in üvey kardeşi İbrahim Yinal Bey‘in ordusu Selçuklular arazilerine geri girdiğinde gayet az bir askeri zayiata uğramıştı. Bunun yanında yaptığı akında eline geçen ganimetler ve tutsaklara da hiç zayiat vermeden getirilmişti.

1054 yılı başlarında bizzat Tuğrul Bey de fetih hareketine katıldı. Kardeşi Çağrı Bey'i Horasan valisi tayin eden Tuğrul Bey İran'ın büyük bir

bölümünü ele geçirdi ve Selçuklu topraklarını Anadolu'ya kadar uzandırdı.

Tuğrul Bey Dönemi

Tuğrul Bey Abbası halifesini Şii'lerden kurtarmak için 1055'te Bağdat'a yaptığı seferde Büveyhoğulları ile savaştı ve onları ağır bir yenilgiye uğrattı. Irak‘ta son Büveyhoğulları hükümdarı olan El-Meliku’r-Rahim'i esir alan Tuğrul Bey bu devlete son verdi. Tuğrul Bey Bağdat'a girip Abbasi halifeliğinin koruyuculuğunu üzerine aldı.

Selçuklu Hanedanı ile Abbasiler arasında evlenmeler münasebetiyle akrabalık kuruldu. Halife, Çağrı Beyin kızı Hatice Arslan Hatun ile 1056’da evlendi.

Bizans ülkelerine fetih harekatı ve akınlarında bulundu. Erzurum Hasankale’ye gelip, Malazgirt’i fethetmek istediyse de kışın yaklaşması üzerine, baharda gelmek üzere kuşatmayı kaldırdı. Tuğrul Bey , hakimiyet ve tahrik sebebiyle kendine asi olan üvey kardeşi İbrahim Yinal’ın isyanını 1058’de bastırıp, onu cezalandırdı.

Çağrı Beyin 1060’ta vefatına kadar ortak iktidar sistemine göre hareket edilmesine rağmen, devleti temsil yetkisi Tuğrul Beye aitti.

Tuğrul Bey 4 Eylül 1063 tarihinde 73 yaşındayken çocuksuz olarak İran'ın Rey kentinde vefat etmiş ve yerine yeğeni Alp Arslan geçmiştir.

Tuğrul Bey’in ölümünden sonra ülkede taht kavgaları başlamıştır.

Alp Arslan Dönemi Alp Arslan Rey şehrinde Selçuklu Devleti tahtına çıktı. Alp Arslan döneminde

Anadolu'ya yönelik seferlere ve ön hazırlıklara devam edildi. İlk seferini Gürcistan ve Doğu Anadolu'ya yaptı. Bizans'ın elinde bulunan Kars ve Ani bölgesine kadar ilerleyerek buraları ele geçirdi. Bu fethi neticesinde Abbasi Halifesi, Sultan'a "Ebu'-Feth" (Fetihlerin babası) lakabını vermiştir.

Daha sonra Türkistan'a girdi, birtakım galibiyetlerden sonra Cend'e geldi. Burada Gazneli ve Karahanlı hükümdarlarla akrabalık bağları kurdu ve böylece doğu sınırını emniyete almış oldu.

Bizans İmparatoru IV. Romanos Diogenes Türkleri Anadolu'dan çıkartmak için 1068 yılında sefer çıktı ve Halep'e kadar ilerledi. Ancak bu hareket Türkler'in akınlarının ilerlemesinde engel olmadı.

Sultan Alp Arslan 1067 yılında ikinci defa Gürcistan seferine çıktı. Ülkenin birçok bölgesini fethetmiştir ve Gürcü kralı IV. Bagrat'ı kendisine bağlamıştır.

Sultan Alp Arslan, Mısır'ı ele geçirmek maksadıyla bir sefer düzenledi ve önce Bizans topraklarına girdi. Sultan ilk olarak Malazgirt ve Erciş'i ele geçirdi, Diyarbakır bölgesinde Süveyda ve Tulhum başta olmak üzere birçok kaleleri ele geçirdi. Daha sonra 1071 yılında Bizans hakimiyetindeki Urfa'yı kuşattıysa da başarılı olamadı. Urfa'dan Haleb'e hareket eden Sultan burayı kuşatarak şehri teslim aldı. Şam'a yönelen Sultan Bizans İmparatorunun büyük bir ordu toplayarak Müslüman topraklarına sefere çıktığını haber aldı ve süratle geri döndü.

Malazgirt Savaşı (1071) Selçuk ve Bizans orduları Malazgirt

ovasında karşılaştı. Savaş Bizans saldırılarıyla başladı. Sultan Alp Arslan komutasındaki Selçuklu ordusu kendinden sayıca üstün olan Bizans ordusunu Hilal taktiğiyle mağlup etti ve Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenes'i esir aldı. Alp Arslan 1071 yılında, Türk tarihinin en önemli zaferlerinden biri olan Malazgirt Muharebesi'ni kazanmıştır. ‘Türklere Anadolu'nun kapılarının kesin açılmasını sağlayan savaş’ olarak bilinir.

Haçlı Seferlerinin başlamasına neden olmuştur bu savaş.

Sultan Alp Arslan batıda olduğu kadar doğuda da topraklarını genişletmeye çalışmıştı. Nitekim o zaman anlaşmazlığa düştüğü Karahanlılar üzerine bir sefer düzenledi ve Ceyhun Nehri’ni geçti. Ancak onun ölümü ile bu sefer yarıda kaldı. Yusuf El Harezmi adlı bir kale kumandanı Sultan'ı hançerleyerek ölümüne sebep oldu.

Alparslan 1066 tarihinde Melikşahı veliaht tayin etmişti. Alp Arslan'ın ölümünden sonra da Melikşah henüz on sekiz yaşındayken tahta çıktı. Melikşah babası ile birlikte küçük yaştan itibaren seferlere katılmıştı.

Melikşah Selçuklu ordusu başına geçti ve Sultanlığını ilan etti. Çağrı Bey'in oğlu olan amcası Kavurt Bey Melikşah'ın Sultan olmasını kabul etmedi. Kavurt Bey'in ordusuyla 17 Nisan 1073'de Karaç yakınlarında Karaç Muharebesi'ne girişti. Bu muharebede Melikşah'ın ordusunda bulunan birçok Türkmen asker çarpışma sırasında Kavurt Bey'in ordusuna katıldı. Buna rağmen Melikşah ve ordusu galip geldi. Kavurt Bey idam edildi. 1074'de Bağdat’ta yeni Abbasi halifesi olan Melikşah'ın Sultan olduğunu resmen ilan etti.

Melikşah Dönemi Melikşah zamanında Bizans'ın iç karışıklıklarından yararlanılarak

sınırlar İznik'e kadar genişletilmişti. Selçuklu Devleti'ne yeni araziler katmak hedefiyle arazi fethi için

çarpışmalar ve savaşlar yapmıştır. Melikşah Maveraünnehir bölgesine kendinin de şahsen katıldığı iki büyük askeri sefer yapmıştır. 1073-1074'deki seferde Batı Karahanlılar'a saldırarak onların Ceyhun Nehri sağ kıyılarında bulunan arazilere çekilmelerini sağlamış ve stratejik bir şehir olan Termez şehrini zaptemiştir.

Bu dönemde Remle, Kudüs, Sur, Şam Selçuklu topraklarına katılmıştır. 1089'daki seferde ise yörel ulemanın da desteği ile önemli Semerkant

şehrini eline geçirmiştir. Bu fetihten sonra sefer Yedisu bölgesine yönelmiş ve Kaşgar merkezli olan Doğu Karahanlılar devletinin hükümdarı Melikşah‘ın tabiliğini girmeyi kabul etmiştir.

1086-1087'de kışın yapılan bir sefere şahsen iştirak edip Urfa, Halep, Antakya ve Lazkiye'nin Selçuklular eline geçmesini sağlamış ve Büyük Selçuklu Devleti Doğu Akdeniz kıyılarına erişmiştir. Melikşah zamanında Selçuklu komutanları Filistin ve Yemen'de de fetihler yapmıştır.

Melikşah'ın bu çok geniş alanlarda askeri seferler ve fetihler yapabilmesine başlıca etken babası zamanında geliştirilip yetiştirilen ordusudur. Bu Selçuklu ordusu bir profesyonel ordu idi ve "gulam" adı verilen kölemenler ve paralı askerlerden oluşmaktaydı.

Melikşah’ın Tuğrul Bey zamanından beri vezirlik yapan Nizamül-Mülk ile arası açılmıştır. Çünkü vezir veliaht olarak Berkyaruk'u destekliyordu. Buna rağmen Melikşah onu görevinden azletmedi. Fakat yerinde gözü olan Batinililer tarafından katledildi. Bu olaydan bir ay sonra da Melikşah zehirlenerek öldürüldü.

Duraklama Dönemi

Melikşah'tan sonra duraklama devresine giren Selçukluların başına Melikşah'ın dört oğlu; Mahmud(1092), Berkyaruk(1092-1104), Muhammed Tapar(1105-1118) ve Sencer(1118-1157) geçti.

Büyük Selçuklu Devleti gücünü ve eyaletlerdeki merkezi denetimini giderek yitirdi. 1118'de tahta çıkan Ahmed Sencer’in ülke topraklarını yeniden birleştirme çabası başarılı olduysa da devlet hiçbir zaman Melikşah dönemindeki sınırlarına ve otoritesine kavuşamadı. 1128 yılında Doğu ve Batı Karahanlı Devletine boyun eğdiren Karahitaylar Büyük Selçuklu Devleti ile komşu oldular ve Selçuklulara baskı yaratmaya başladılar. 1141 yılında Karahitay ve Selçuklu orduları arasındaki Katvan Savaşı'nda yenilgiye uğrayan Büyük Selçuklu Devleti hızlı bir dağılma sürecine girdi. Karahitayların devletin en verimli toprakları olan Maveraünnehir'i işgal etmeleri Büyük Selçuklu Devleti'nin ekonomisini ve ordusunu iyice sıkıntıya soktu.

Devletin Yıkılışı Sultan Melikşah'ın ölümüyle çıkan taht kavgaları ile

Bizans ve Papalık'ın hevesleri kabarıyordu. Böylelikle Haçlı Seferleri bu dönemde başladı. Haçlılarla mücadeleler Muhammed Tapar döneminde olmuştur.

Sultan Sencer, giderek artan ekonomik buhran nedeniyle ayaklanan göçebe Oğuzlara 1153'te tutsak düştü.

Oğuzlara üç yıl esir düşen Sencer kurtulduğunda devleti tekrar bir araya getirebilecek durumda değildi. Sencer'in 1157'de vefatıyla 1040'da doğan Büyük Selçuklu İmparatorluğu son bulmuş oldu.

 YIKILIŞ SEBEPLERİ Türkmenler devletin kuruluş anından itibaren geri plana

itilmeye başladılar. Toprakların devletleştirilmesi, vergilerin ağırlığı, gelir dengesizliği gibi sebeplerle Türkmenler mevcut sistemle zıtlaşmağa başladılar.

Selçuklarda ordu komutanlarına büyük topraklar ve geniş yetkiler verilirdi. Selçuklu ailesinde ki taht kavgaları sebebiyle oluşan otorite boşluklarında komutanların devlete olan bağlılıklarında azalmalar görüldü.

Büyük Selçuklu İmparatorluğu bünyesinde yirmiyi aşan birtakım tabi devletler bulunmaktaydı. Bunlar özellikle taht boşluğu olduğu dönemlerde isyan ederek devlete birtakım zararlar verdiler.

Selçuklularda bir hükümdarın ölümümden sonra yerine kimin geçeceği konusunda yerleşik bir anlayış olmayınca adaylar arasında mücadelenin başlamasına neden olmuştur. Bu durum toplumda sosyal ve ekonomik çöküntüleri doğurmuştur.

Taht kavgaları, isyanlar insan ve para kaynaklarını süratle eritmekteydi.

KAYNAKÇA Türk Tarihi ve Kültürü – Pegem Akademi Selçuklular Tarihi 1 – Prof. Dr. Ali ÖNGÜL Büyük Selçuklu Devleti – Prof. Dr. Erdoğan MERÇİL Türklerin Tarihi – Prof. Dr. Umay TÜRKEŞ-GÜNAY Büyük Selçuklular Tarihi: Ders Notları – Adem ARIKAN Selçukluları Yeniden Keşfetmek: Büyük Selçuklular – Mehmet ERSAN