Հին Հունաստանը (հունարեն՝ Αρχαία Ελλάδα) ընդգրկել է Էգեյան ծովն իր կզիներով, թերակղզու հարավային մասը և Փոքր Ասիայիարևմտյան ափըֈ Երկիրը բաժանվել է երեքգլխավոր մասի՝ հյուսիսային, միջին, որոնքկոչվել են Հելլադա, և հարավային, որ կոչվել էնաև Պելոպոնեսֈ

Այս մասերից յուրաքանչյուրն իր հերթինունեցել է իր աշխարհագրականստորաբաժանումները:

Հյուսիսային Հունաստանը բաժանվել է երկումասի, որոնցից մեկը կոչվել է Թեսալիա, մյուսը՝Էպեյրոսֈ Միջին Հունաստանը բաղկացած էր միշարք շրջաններից, որոնց մեջ նշանավոր ենեղել Ատտիկան և Բեովտիան, իսկ ՀարավայինՀունաստանը՝ մի քանի մասերից, որոնց մեջնշանավոր են եղել Արգոլիսը, Լակոնիան(Սպարտա մայրաքաղաքով), Արկադիան և այլնֈ

Նրանց հայրենիքը համարվում է Բալկանյանթերակղզին, Կրետե կղզին և Փոքր Ասիան: Հույներիառաջին քաղաքակրթությունը կոչվել է Մինոսյան: Դա կապված է Մինոս արքայի անվան հետ:

Կրետե կղզում Ք.ա 3-րդ հազարամյակի վերջումառաջացան քաղաք պետություններ , որոնցից ենԿնոսոսը և Մալիան: Կնոսոսը ուներ հսկա մեծտարածք և 300 սենյակ, Կրետայինները ունեին նաևգաղութներ` Ռուդոսում, Կիկլադյան կղզիներումնաև Փոքր Ասիական Միլեթում:

Եղել է հայտնի առասպել Թեսևսիև Արիադնայի մասին:

Կրետայի արքա Մինոսինենթարկում է նաև Աթենքը:

Այսպիսով Կրետեյի արքանուներ , և աշխարհիկիշխանություն, ևաստվածապետականիշխանություն: Այդիշխանությունը կոչվում էր թեոկրատական ` աստվածապետականիշխանություն:

Կրետեն անկում է ապրումսանտորինի հրաբխիպատճառով:

Առաջին հունալեզու ցեղերը եղել ենաքքայացիները , որոնք եկել են ՀունաստանՓոքր Ասիայից Քա. 17-16 րդ դարերում: Աքքայացիները գրավել են նաև Կրետեն: Նրանք ևս ստեղծեցին պետություններ, որոնցիցամենահզորը Միկենքն է, որից էլ առաջացավՄիկենյան աշխարհը: Կային նաև այլքՊիլոսը,Տիրինթոսը , Օրքոմները…: Տիրինթոսիպարսպի որոշ քարերը 12 տոննա էին:

Միկենյան աշխարհի գլուխ կանգնած էր արքան, որը կոչվում էր Վանական, իսկ գյուղապետերըկոչվում էին Բասիլեցներ:

Զարգանում էին արհեստները: Ստեղծվում էինգունազարդ բաժակներ, որոնց անվանում էինամֆորաներ:

Հոմերոսը գրել է Իլլիական և Ոդիսական, որտեղ նկարագրել է Աքքայացիներիպատերազմը Տրոյացիների դեմ: Դրանք 13-րդդարի Փոքր Ասիայի արևմուտքում ծավալվածպատերազմներն էին: Միկենյան աշխարհըսկսեց թուլանալ, թուլացավ նաև Հունաստանը: Միկենացիները սկսեցին գնալ Սիրիա, Պաղեստին, Եգիպտոս և Փոքր Ասիա:

Միկենյան աշխարհի կործանումից հետո սկսվում էՀոմերոսյան շրջանը, որը տևում է 300 տարի:9-րդդարից հին Հույների քաղաքները կոչվում էինպոլիսներ, իսկ գյուղերը` կոմեր: Բնակչությունըկոչվում էր դեմոս, իսկ ժողովուրդը` դրանք ազատմարդիկ էին: Այդ ժամանակաշրջանում առաջ էրգնում սպորտը, մարզական խաղերը: Հրապարակները կոչվում էին գօմնասիաներ ևպալեստրաներ: Առաջին օլիմպիական խաղը տեղիէ ունեցել Քա.776 թվականին Օլիմպիա լեռանշրջանում Զևսի տաճարի հարևանությամբ:

Տիրան բառը նշանակում էբացարձակ` միանձնյակառավարում: Աթենքիհայտնի տիրաններից էեղել Պիսիատրասը, իսկկորենթոսում հայտնի էեղել Պելիանդրոսը:

Քա.8-րդ դարում Աթենքում կառավարում էինբասիլևսները: Վերջին արքան Աթենքում եղել է` Կոդրոսը, հետո ստեղծվեց նոր կառավարմանհամակարգ, որը ղեկավարում էր արքոնտպաշտոնյան: Սկզբում ցմահ էր հետո տաստարով, իսկ ավելի ուշ մեկ տարով: Աթենքիժողովրդական ժողովը կոչվում էր Էկլեսիա:

Հայտնի արքոնտ Դրակոնը դրեց իր օրենքը, բացի նրանից արքոնտ Սոլոնը նույնպես դրեցօրենքներ, բայց գույքային և հասարակությունըբաժանեց չորս գույքային խմբերի:

Հունաստանի տարածքը բնակեցված է եղել դեռևսհին քարի դարի ժամանակաշրջանում: Բնակչությունը զբաղվել է պարզ հողագործությամբև անասնապահությամբ, վարել նստակյաց կյանք: Բրոնզե գործիքների օգտագործումը նպաստել էարտադրողական ուժերի զարգացմանը: Զարգացելէ գյուղատնտեսությունը, արհեստները, մշակույթը, շինարարությունը: Երկաթե դարը մեծ ազդեցությունունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացմանվրա: Լայն տարածում գտավ ստրկատիրականաշխատանքի շահագործումը:

Զարգացման վաղ փուլերում հին հունականդիցաբանական կերպարները հրեշակերպ էին ևտգեղ, այսինքն՝ դիցաբանությանը հատուկ էրքթոնականությունըֈ Աստիճանաբար ձևավորվում էօլիմպոսյան դիցաբանությունը, որն առավելապեսզարգանում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակումֈԱստվածներից յուրաքանչյուրը օժտված է խիստորոշակի ֆունկցիաներով և ենթարկվում է գլխավորաստծունֈ Օլիմպոսյան դիցաբանությանը հատուկ էխիստ արտահայտված մարդակերպությունըֈ Երևանեն գալիս նաև հերոսների մասին առասպելներըֈ

Հետագայում աստվածները զրկվում ենմարդակերպ որակներից և պատկերվում ենավելի վերացականֈ Դիցաբանությանզարգացմանը զուգընթաց ձևավորվում էհունական կրոնը՝ ամրացվածպաշտամունքների և ծեսերի համակարգովֈՊաշտամունքը հիմնականում հանգում էրզոհաբերությունների և աղոթքների, որոնքորպես կանոն կատարվում էին այս կամ այնաստվածությանը նվիրված տաճարումֈ

Հունաստանի ճարտարապետների ևքանդակագործների ստեղծագործություններըդարեր շարունակ ամենատարբեր ժողովուրդներիհամար դարձել են գեղեցկության, ներդաշնակության, բարձր ճաշակի չափանիշֈՀունական արվեստը ձեռք է բերել մարդկայնությանխոր գծերֈ Բուն հունական արվեստը սկզբնավորվելէ Միկենյան մշակույթի ընդերքումֈ Այսարվեստների ժառանգական կապը նկատելի էնկարազարդ խեցեգործության ևճարտարապետության մեջֈ Հին հունականարվեստը ժամանակագրական առումովստորաբաժանվում է հոմերոսյան, արխաիկայի, դասական և հելլենիզմի։

Այս արվեստներիժառանգական կապընկատելի է նկարազարդխեցեգործության ևճարտարապետությանմեջֈ Հին հունականարվեստըժամանակագրականառումովստորաբաժանվում էհոմերոսյան, արխաիկայի, դասականև հելլենիզմի։

Հոմերոսյան դարաշրջանում (մ.թ.ա. 11-9-րդդդ.) տարածում է գտել նկարազարդխեցեգործությունըֈ Ստեղծվել են կենցաղայինանոթներ և որպես մահարձան ծառայողդիպիլոնյան սափորներֈ Զարդապատկերներըաչքի են ընկնում հստակ ռիթմաշարով, արտահայտիչ գծանկարովֈ Այս ոճով ստեղծվելեն նաև թրծակավե արձանիկներ ևքանդակազարդ անոթներֈ

Արխաիկ դարաշրջանը (մ.թ.ա. 8-6-րդ դդ.) բնորոշվումէ պոլիսների կազմավորմամբ, քաղաքների ստեղծումովֈՔաղաքաշինական կառուցվածքի հիմնական տարրերնեն սրբավայրը (ակրոպոլիս) և առևտրա-հասարակականկենտրոնը (ագոռա), որոնց շուրջը տեղավորվում էինբնակելի թաղամասերը: Առաջնակարգ տեղ էին գրավումտաճարները. աստվածների բնակարանը` ներսումկանգնեցված արձանով: Սկզբում կառուցվել են փայտից, սկսած մ.թ.ա. 6-րդ դարից` կրաքարից, հետագայումավելի հաճախ` մարմարից: Քարի կիրառմանը անցնելուհետ ստեղծվեցին օրդերների (կրող սյուների) տիպեր. դորիական օրդերով (կոպիտ էին` նման տղամարդումարմի) են կառուցված Հերայի, Ապոլլոնի, Արտեմիսիտաճարները: Հոնիական օրդերը ստեղծվել է ՓոքրԱսիայի հունական քաղաներում:

Այս օրդերն իր նրբաճաշակ խոյակով, սլացիկհամամասնություններով տարբերվում էր դորիականից: Այն կիրառվել է հսկայական և բազմասյունդիպտերոսներում: Կորընթական օրդերները նման էինհոնիականին, բուսական մոտիվներ են: Քարարձաններըմարմնավորել են մարտնչող աստվածներին ևհերոսներին: Այս շրձանում ստեղծվել են մերկտղամարդկանց (կուրոս) և երկարազգեստ կանանց(կորա) կերտվածքներ: Կուրոսներում ամբողջականկերպով արտացոլվել են մարդու ֆիզիկականկատարելության մասին արխաիկայի գեղագիտականպատկերացումները, պոլիսի պաշտպանի քաջարիկերպարը... Անշարժ մարմնաձևերին հաղորդվել ենշարժման պայմանական նախանշաններ:

Քանդակագործները դիմախաղը` այսպեսկոչված արխաիկ ժպիտը, քիչ են կիրառել: Այսշրջանում վերջնականապես ձևավորվել են հինհունական սափորների տարատեսակները` ամֆորա, կրատեր, կիլիկ, հիդրիա... 7-րդ դարիվերջից - 6-րդ դարը սափորանկարչությունումարմատանում է սևափայլ ոճը:

(մ.թ.ա. 5-4-րդ դարեր) կազմավորվեց կանոնավորհատակագծման համակարգը: Հաղթահարելովարխաիկայի ոճաձևային պայմանականությունը, ստեղծել են իրականությանը ավելի մոտկերպարներ, կատարյալ ձևով վերապատկերելմարդկային մարմինն ու նրա շարժումը: Այսշրջանին բնորոշ <խիստ ոճը> հստակորենկիրառվել է հատկապես սափորանկարճության մեջ: Կարմրափայլ տեխնիկայով աշխատողվարպետները ստեղծել են թե' դիցաբանական, թե' կենցաղային թեմաներով սափորներ:

Մ.թ.ա. 5-րդ կեսին դասական արվեստը իր բարձրագույնծաղկմանն է հասել: Գլխավոր քաղաքական ևգեղարվեստական կենտրոն է դարձել Աթենքը: Հույն -Պարսկական պատերազմի ժամանակ պարսիկների ավերածԱկրոպոլիսում սկսում են կառուցել նոր տաճարներ: Այդթվում և Պարթենոնը` ողջ տոնական կերպարումմարմնավորելով հույն-պարսկական պատերազմում տարածհաղթանակի փառքը: Մ.թ.ա. 4-րդ դարի սկզբից` հունականդեմոկրատիայի ճգնաժամի շրջանում մեծ ուշադրություն էդարձվել արդեն ոչ թե պաշտամունքային շենքերին, այլանհատի կենցաղային պահանջների հետ կապվածկառույցներին` գիմնազիաներին, թատրոններին... Այսժամանակաշրջանում առաջացել է մեմորիալ նշանակությանկառույցներին միջոցով անհատի հավերժացման միտումը: Վերելք է ապրել դիմաքանդակը:

(մ.թ.ա. 4-րդ դարից առաջին դար) բնորոշվում էհունական մշակույթի փոխազդեցությամբ` ԱլեքսանդրՄակեդոնացու տիրապետության մեջ մտնող երկրներիժողովուրդների մշակույթի հետ: Աթենքը դադարում էգեղարվեստական կյանքի գլխավոր կենտրոն լինելուց: Աննախադեպ թափ է ստանում շինարարությունը: Ներդաշնակ մարդ- քաղաքացու իդեալի փոխարենմեծարվել են տիրակալները, ստեղծվել աստվածներիվիթխարի կերպարներ: Հունաստանը Հռոմի կողմիցնվաճվելուց հետո հելլենիստական արվեստը զարգացելէ նվաճողների մշակույթի ոլորտում` այն հարստացրելիր բազմադարյան ավանդույթներով, սակայն ավելի ուավելի կորցնելով ինքնուրույն բնույթը:

Պատրաստեց` ՂԱՐԻԲՅԱՆ ՍԻՐԱՆՈԻՇԸ

Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր