44

Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Kawsaymanta. Pukllakunamanta. Ayllup ch'ampay ch'uyanchaynin

Citation preview

Page 1: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

1

Page 2: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

2

Qillqaq ‘Escritores’: Celia Cruz Aiza

Fidel Garvizu Cuellar

Juan Revollo Valencia

Umalliq ‘Coordinadora’ Mónica Navarro Vásquez

Yachachiq ‘Docente’: Julieta Zurita Cavero

Allinyachiq ‘Revisoras’: Elvira Peralta Zurita

Mónica Navarro Vásquez

Este material es una selección de los textos producidos por los y las estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra. versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos.

Qhuchapampa - 2009

Calle Néstor Morales No. 947 Edifi cio Jade. Piso 2Tel.: 4530038.Tel./Fax: 4530037http://fundacion proeibandes.orgwww.proeibandes.org

Page 3: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

3

RURI

UMA RUTHUKUMANTA.............................................................................. 1

“ÑUQA EVO MORALES KANI”..................................................................... 4

“SACH’AP TUSUSQANTA”............................................................................ 6

PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN........................................... 8

P’isquynu pukllay........................................................................................ 8

¿Imaynataq p’isquynu?.......................................................................... 9

¿Imaynataq pukllakun?.......................................................................... 9

¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?....................... 10

T’ikchana pukllay...................................................................................... 11

¿Imaynataq kay pukllay? .................................................................... 11

¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 11

¿Imataq yachachisunman cachinas ñisqawan?.................................... 13

Thunkuna................................................................................................. 14

¿Imaynataq kay pukllana? ................................................................... 14

¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 14

¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman?...................... 15

Chuwis pukllana ...................................................................................... 16

Page 4: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

4

¿Imaynataq kay pukllana? .................................................................... 16

¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 16

¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman?............................................ 16

AYLLUP CH’AMPAY CH’UYACHAYNIN (JUSTICIA DEL AYLLU) ..................... 18

¿Imaynapitaq Kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta yachanku? ........ 18

Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy ....................................... 19

Thatkiykuna ............................................................................................. 19

Ch’ampay ch’uyanchay qallariynin (Inicio de la resolución) ................ 20

Testi gokuna parlanku .......................................................................... 26

Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku) .................................... 32

Page 5: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

1

Uma ruthukuqa juk jatun raymi. Wawakunata paqariyninmantapacha chukcha wiñasqanta k’utunku, musuq chukcha astawan kallpayuq lluqsinanpaq.

Manaraq uma ruthuku ruwakuchkaptin ama wawap chukchantaqa simp’anankuchu tiyan, kirun t’aqa t’aqalla lluqsimunqa ñinku. Chayrayku runakunaqa kay uma ruthukuta ruwallankupuni.

Kay uma ruthukuta ruwanku, wawa niraq iskay watanman chayachkaptin, manaraq allinta parlachkaptin, manataq sinchitaraqchu purichkaptin ima.

Kay uma ruthukupiqa mana wawap tatamamanqa k’utunankuchu tiyan, chaypaqqa paykunaqa juk sutiyaqita1 sutichanku.

Uma ruthukuta qallarinanpaq juk jatun musuq llikllata pampaman mast’aykunku tukuy mink’asqa2 runakuna qhawanankupaq. Chay mast’api imaymana pukllakunawan, misk’ikunawan ima wawata churanku. Kaykunawan wawaqa tiyakullan, mana waqanchu tukuy chukchanta ruthunankukama.Ayllumanta runakuna, yawarmasikuna ima tantakuspa raymita qallarinku.

1 Sutiyaqita ‘Padrino / Madrina’.2 Mink’asqa ‘Invitado(a)’.

UMA RUTHUKUMANTACelia Cruz Aiza

Page 6: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

2

Wawap sutiyaqintaq wawaman musuq p’achakunata churaykun, chanta juk sumaq t’inkata3 qullqita, mana chayqa uywata (waka uñitata, uwijitata, chilwisituta) jaywaspa, uma ruthukuta qallarinku.

Chaymanta, sutiyaqi chaypi tukuy runa kaqkunata wawap chukchanta k’utunankupaq mañarikun. Ajinamanta, juk chhika chukchata jap’iytawan sapa mink’asqa runaqa k’utuyta qallarin. Chay chukcha k’utusqataqa juk t’uru chuwaman churaykunku, juknin chuwapitaq qullqita churaykunku.

Jinamanta, wawap yawarmasin, ayllumasin jukmanta juk k’utuq chimpaykunku. Sutiyaqi wawap chukchanta runakunaman ranqhaspajina rak’in. Chay sutiyaqi wawap chukchanta pisimanta pisi jap’ispa ranqhan. Pisi qullqita kaptin,

chunka bolivianosta, iskay chunkata, kimsa chunkata ima, pisi chukchitañataq ranqhan. Achkha qullqita kaptin, pachakta, iskay pachakta ima, achkha chukcha ranqhan. Ajinata, wawap uman t’uqlu kanankama ruthunku.

3 T’inka ‘Regalo’.

Page 7: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

3

Chaymanta chukcha k’utusqatawan, qullqitawan mixturawan t’ikachaykunku. Chukchata k’utuyta tukuspaqa juk sutiyaqita qullqita yupanapaq mask’anku. Chanta, yupayta tukuytawanqa, sutiyaqi chay yupayman qullqita yapaykun. Chaymanta chukchatawan qullqitawan wawap kawsaynin allin kananpaq sumaqta ch’allaykunku.

Chanta sutiyaqikuna wawap tatamamanwan ch’allarispa tusurinku. Kay raymipiqa tukuypis sumaqta mikhurinku, upyarinku, tusurinku ima.

Wawakuna uma ruthukuman chayaqkunataqa, “Qullqi-chukcha” ñinku, wawap paqarin chukchitanta achkha qullqipi ranqhasqankurayku.

Page 8: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

4

“Ñuqa Evo Morales kani” ¡ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñillani asirikunanchikpaq. Ñiymanpunipis, pay presidentenchik yawarninchik Pay waqchakunata kay campopiqa qhawariwanchik, unay ni pi yuyarikuwaqchu kayku. Payqa wawaykujina tataykujina.

Kunan mana kaypi runakunaqa kanchu, Melgaman rinku chay biometricoman, ñuqapis rinay karqa. Chaywanpuni chikllasun ñinkuqa, rina tiyan watiqmanta Evonchikta aqllanapaq.

Ñuqap sutiy Justina Serna kachkan. Kay Ch’aki Quchapipuni tiyakuni nacimientoymantapacha. Wawa kachkaptiy kaypi iskay haciendas kaq kanku. Patronesqa saqrakuna kaq kanku, atrasakuptinqa runakunata siq’uq kanku. Ñuqatapis chicotewan quwaq kanku, mana nanawanpaq iskay pollerata churakuq kani. Paykunallapaq llamk’aq kayku.

Chay pachaqa achkha runa kaq kanku, Pascuapaq iskay pachak yuntawan llamk’ariq kanku. Revolución kaptinñaqa jallp’ataqa dirigentes partipuwayku sapa afi liadoman. Chay pachapiqa iskay pachak

“ÑUQA EVO MORALES KANI”

Pallaq: Fidel Garvizu CuellarWillaq: Justina Serna (Ch’aki Qucha)

Page 9: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

5

phichqa chunka afi liados kaq kanku; kunanqa pachakllaña. Chaymantapis, tiyakuqkunaqa kimsa chunka phichqayuqllaña kayku. Ripunku Chapareman, Santa Cruzman, Españamanpis, ¡karu ñinkuqa! Mana yachanichu ¡imaynachus kanpis! Chayrayku escuelapiqa manaña wawakunapis kanchu, chunka kuraqllaña kachkanku, juk yachachiqllawanña.

Unay imapis puqullaq, kunanqa may llamk’anapaq, llamk’aspaqa papitaqa puqullan, uqapis, cebada, trigo, imapis mikhunallaykupaq. Puchuptinqa Sacabaman jurquyku, chayman ñan allillan. Punataman ancha uray, kutimunapaqtaq ancha wichay. Jinapis tarpukuspa, uywakuspa uwijitasta imapis kakuchkallayku.

Unayqa awaytapis yachaq kayku, kunan qunqakapuyku. Ñuqapis awaq kani costalkunata, llikllata, inkuñata, ch’uspakunata ima, kunan bolsasllataña rantiyku. Jampikuytapis yachaq kayku, kunan qunqaykuña, wañupunkutaq yachaqkunaqa. Sullk’akuna niraq yachakuspa ripunku, chaypi chinkachkan yachaykunaqa. Jinallata ñuqayku kaypi tiyakuyku.

Page 10: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

6

¡Sach’ap tususqanta qhawariychik má, tusurichkanku! Kaypi runakunapis, sach’apis tusurillankupuni. Pascuapaq tukuy chirumanta jamunku, astawan Melgamanta, Sacabamanta ima, ¡sumaq tusurinku!

Ñuqap sutiy Benedicta Guevara. Sipas kaspa pisillata tusurikurqani, mamay jark’awaq: “¡Ama riychu!”, ñiwaq. Papasuypis mana munaqchu: “¿Ima chay fi esta?”, ñispa phiñakuq. Paytaqa jinata uywasqanku, patronesqa mana saqiqchu kanku ñin. Waqchataq kaspa jinapichá chicomantapacha llamk’ayllaman jovenyachisqanku.

Chantaqa ñuqapis yuyaniraq, fi estaqa k’achitu kaq kanku. Tukuy kusirikuq kanku, ima llakiytapis tusurispa wañuchiq kanku. Fiesta pasaytaqa sunqucharisqa llamk’ayman kutiriq kanku. Sikuriswan cajaswan ima munayta takiriq kayku. Kaypi tukuy tusuq kanku. Awiluypis machituña cajan juqharisqa tropapi tusuq,

“SACH’AP TUSUSQANTA”

Pallaq: Fidel Garvizu CuellarWillaq: Benedicta Guevara

Page 11: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

7

machasqajina manataq machasqa kaspallachu. Chanta tutayariptinña payqa jampuq mana allin qhawasqanraykuñachu. Ñuqatapis manchaytapuni gustawaq Pascua fi estaqa. Chantachá kunanpis kay lenteswan sach’akunatapis tusuqta qhawarichkani. Kunan manapis chakisniyqa tusunapaqjinañachu. ¡Ñawisniywan sunquywanqa tusurichkallankupuni!

¿Qamkunari, tusuriy yachankichikchu? Yachankichikchá. Qhipa wiñasqa manaña takiyniykutaqa yachankuchu, wakillanña, p’inqakunku. Kunan musicasninkuta apakamunku wak karu jallp’amanta, manaña ima tocaytapis jap’iqankuchu.

¿Ripunkichikñachu? ¡Pascuapaq kutimunkichik á, tusurisun sumaqta, ñuqa yachachisqaykichik! ¡Ama chay largavistata qunqankichikchu á! Ñawisniyta yaparinaypaq, chaywan watiqmanta sachap tusuyninta rikusaq.

Page 12: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

8

Llaqtapi ñawpaqmantapacha kunankama wawakuna, wayñuchukuna ima kay ñawpa pukllaykunata pukllankuraq. Kay pukllaykunawan wawakunaqa may k’achata tantarikunku, wakin iskaymanta iskay, wakin kimsamantapis, mana chayqa qutukunapi pukllanku, sumaqta kay pukllanakunawanqa kusirikunku. Kay pukllaykunaqa mana kikinchu tukuy ayllupiqa wawakunaqa kawsayninkumanjina, umacharikuyninkumanjina wakichinku pukllaykunata.

Jinamanta, kay llaqtapiqa achkha pukllaykuna tiyan, astawan riqsirisqataq kanman: p’isquynu, cachinas, thunkuna, chantapis chuwis pukllaykuna. Kay pukllaykunata astawan yachanapaqqa kay qillqapi riqsichisun.

P’isquynu pukllay

¿Imaynataq p’isquynu?

Kay pukllana kastilla simipi “trompo” ñisqa. Kay p’isquynuqa k’ullumanta ruwasqa. Chay k’ulluman juk clavota tusunanpaq churaykuna. Chantaqa, juk k’aytuta munanchik, chaywan p’isquynuta muyuriyninta mayt’una.

PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN(Puerto Villarroel - Chapare)

Celia Cruz Aiza

Page 13: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

9

K’aytutaqa p’isquynuta chuqaspa mana makimanta kacharinachu, sumaqta maki ruk’anaman jap’ichina, jinata p’isquynuta kallpawan muyurispa pampaman chuqana. Wakin wawakunaqa p’isquynuta k’achachanku, muyuyninta chinchiswan k’acharichinku, chantapis astawan k’achitu rikukunanpaq imaymanata siq’inku, llimp’inku4 ima.

¿Imaynataq pukllakun?

P’isquynuqa imaymanamanta pukllarikunman kasqa, kay Puerto Villarroel llaqtapi kayjinamanta pukllanku.

Kay pukllanapiqa iskaymanta, kimsamanta, astawanpis qutupi pukllanku. Wakin kutipiqa pukllaqkuna sapa qutu pampaman chuqanku chanta p’isquynu tusuchkaptin makinkuwan juqharinku,

chay makinkupi unayta tusurichinkuraq, chanta watiqmanta pampaman p’isquynuqa chuqanku, chaypi tusurinanraq tiyan. Pichus p’isquynuta astawan unayta tusurichiq chay atipan.

4 Llimp’iy ‘Pintar’.

chantapis astawan k’achitu rikukunanpaq imaymanata

Page 14: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

10

Wakjinamantapis pukllarikullantaq: Pampapi juk muyuta siq’inku chay ukhupitaq p’isquynuta muyuchikunan tiyan. Sapa pukllaq p’isquynunta chay muyuman chuqana tiyan. Chanta, muyumanta wak pukllaqpa p’isquynunkuta jurqhuyta munanqanku.

Wakinkunapiqa p’isquynunta p’akinankama takanku. Tukuy p’isquynunta jurqhuyta atiq chayqa, chay atipanqa.

¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?

Kay pukllanaqa wawakunata tantan, pukllarispa wawakunaqa kusirikunku, kallpankuta riqsichinku, chanta qhichwa kawsaymanta riqsirinku, respeto ñisqawan pukllanku. Chantapis, wawakuna pukllaqrispa qhichwa siminkuta misk’icharinku, astawan rimarispa. Kayjinamanta rimarinku:

- ¡Tusuchiy chay p’isquynuta!- ¡Juqhariy makiykipi! - ¡Tusuchiy makiykipi! - ¡Takay chay p’isquynuta!- ¡Mayt’uy p’isquynuta!- ¡Qamñataq!

Page 15: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

11

T’ikchana pukllay

¿Imaynataq kay pukllay?

T’ikchana pukllaytaqa wawakuna kastilla simipi “cachinas” sutichanku; wakin “canicas”, “bolitas” ñillankutaq. Chaykunaqa, juch’uy muyu rumichajina kanku, chantapis imaymana llimphiyuq, juch’uytaq jatuchaqtaq kankuman. Cachinata maki ruk’anawan t’inkana5, may karuta purichina wak cachinata takayta munaspa.

¿Imaynataq pukllakun?

Pukllaqkuna imaymanamanta pukllanankupaq umacharikunku.

1. “Muyu” sutiyuq. Kaypiqa, achkha wawa pukllarinku. Sapa juk canicasninkuta juk muyuman churanku. Chaymantataq, pukllaqkuna chay ukhumanta canicasta kikin cachinawan t’inkaspa jurqhunanku tiyan. Pichus canicakunata muyumanta jurqhun chay atipan.Atipasqanrayku, tukuy pukllaqkunap cachinasninkuta, juqharikapun.

5 T’inkana ‘Golpear la cachina con el dedo’.

Page 16: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

12

2. “T’uqu t’uqu” sutiyuq. Kaypiqa, pukllaqkuna juk t’uquta jallp’a pampapi wakichinku. Chay t’uquman cachina purinanpaq juk ñañu ñanta wakichinku. Ñawpaqta pukllaqkunaqa cachinankuta pampaman wikchunku, chayta t’inkananku tiyan. Ajinamanta, sapa wawa cachinasninta tanqaspa, tanqaspa jutk’uman chayanankama apanku. Kayjinamanta, wawakunaqa achkha cachinata tantanku.

3. “Ch’utis” sutiyuq. Chaytaqa astawanpis iskaymanta pukllanku. Sapa pukllaqqa juk cachinata pampaman mink’aytajina6 churan. Chanta, sapa pukllaq t’inkayninta chuqanku, chaypiqa juk cachina t’inkana kanan tiyan wak cachinawantaq. Anchaypi t’inkanakunku, chayqa “ch’utis” sutikun. Chaypiqa iskay cachina juk t’inkasumanta tinkuchinku, wawakunaqa iskayta, kimsata, tawatapis t’inkankuman, kaypiqa mayjinamanta t’inkayta atinkuman.¿Imataq yachachisunman cachinas ñsqawan?Kay pukllanawanqa achkha simikunata yachasunman.

6 Mink’a ‘Premio’.

Page 17: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

13

Sutikikin7 qhichwapi lluqsimun: ÑUQA, QAM, PAY; chaymantapis suti tiqrachiq8: JATUN, JUCH’UY, CHHUQU, MUYU, K’ACHITU, MILLAY… Chantapis, llìmphikunamantapis yacharikunku: PUKA, Q’ILLU, YURAQ, Q’UMIR. Jinallataq, sutirantikuna9 rikhurimun: KAY, CHAY, JAQAY. Wawakuna pukllayninkupi ajinamanta rimarinku:

- Ñuqa t’inkasaq- ¡Qamñataq t’inkanki!- ¡Payñataq t’inkachun! - Kay cachina ñuqaypata.- Jaqay cachina paypata.- ¡Mana munanichu chay millay cachinata...!

7 Sutikikin ‘Pronombre personal’.8 Suti tiqrachiq ‘Antónimo’.9 Sutiranti ‘Pronombre demostrativo’.

Page 18: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

14

Thunkuna

¿Imaynataq kay pukllana?

Kay pukllanata kastilla simipi “rayuela” ñillankutaq, “avioncito” ñispapis sutichanku. Kayta pukllaspaqa, wawakunaqa sumaqta t’ukurinku, kay pukllaypiqa astawanpis warmi wawakuna pukllarinku. Wawakunaqa juk jatun pampaman rispa chaypitaq juk avionjina siq’inku. Kay siq’i ukhupi sapa, tawak’uchupi10, juk yupay kanan tiyan, jukmantapacha chunkakama. Chantapis, juk juch’uy rumiwan ima pukllanku mana chayqa naranja qaramantapis pukllanku. Chaytaqa sapa yupanaman chuqanku.

¿Imaynataq pukllakun?

Kay pukllanataqa iskaymanta iskay, kimsamanta kimsa, mana chayqa qutupipis pukllarinku.Pukllayta qallarinapaq chay naranja qarata, mana chayqa juch’uy rumita chay tawak’uchuman jukmanta juk chuqananku tiyan.

10 Tawak’uchupi ‘Cuadrado’.

Page 19: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

15

Chanta wawaqa, juk chakillanwan, chunkakama chayanankama phinkinan tiyan. Chayaptinkamataq

kutirinan tiyan, chay naranja qara mana chayqa rumita juqharispa, chaypiqa chay tawak’uchuta mana saruspallachu phinkinan tiyan. Chanta phinkispa, phinkispa lluqsinan tiyan. Siq’ita sarunman chayqa waqñataq pukllayta qallarin. Jinamanta, pichus mana siq’ikunata sarunchu chayqa, atipan. Chantapis chay phinkisqanpiqa mana naranja qarata mana chayqa juch’uy rumita tawak’uchumanta lluqsichinanchu tiyan.

¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman?

Kay thunkuna pukllaypiqa yupayta yachankuman, kay avioncito ñisqa siq’ipi yupaykunata sapa tawa-k’uchupi churanku, chanta yuparinku: JUK, ISKAY, KIMSA, TAWA... Chaymantapis rimaykunatapis yachachisunman.Paykunaqa ajinamanta rimarinku:

- ¡Iskayman phinkiy!- ¡Suqtaman phinkiy!- ¡Phinkiyta qallariy!- ¡Phinkispa kutimuy!- ¡Rumiykita chuqay!- ¡Ama saruychu!

Page 20: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

16

Chuwis pukllana

¿Imaynataq kay pukllana?

Kastilla simipi chuwiqa “frijol”, “poroto”, ñisqa kanku. Kaykunawan wawakuna “t’uquy t’uquyllata” pukllanku. Kayta pukllanapaq jallp’a pampaman rina tiyan, chaypi ñawpaqta juk jutk’uta ruwana tiyan, chayman chay chuwita yaykuchina. Kay pukllanaqa achkha ukhu qutullapitaq pukllanku.

¿Imaynataq pukllakun?

Sapa wawaqa achkha chuwiwan maki junt’ata jamunku. Sapa pukllaq chuwita karuta atisqanmanjina jutk’u chiqaman chuqan. Chanta jukmanta juk tanqaspa, tanqaspa maki ruk’ananwan chuwisninta jutk’uman chayanankama t’ikchanku. Pichus jutkuman chayachiqtaq, mana chayqa astawan qayllachiqqa atipan. Chanta pukllaqkunap chuwisninkuta atipaq juqharikapun, atipasqanrayku.

¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman?

Kay pukllanawanqa achkha qhichwa simita yachasunman. Sutikikin kayjinata: ÑUQA, QAM, PAY;

Page 21: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

17

chaymantapis, llimphikunata yacharikusunman: PUKA, YURAQ, YANA, CHIQCHI, Q’ILLU. Chantapis chay kamachiyta imperativo ñisqatapis yachachisunman: CHUQAY; JUQHARIY; YAYKUCHIY, APAMUY.

Paykunaqa pukllayninkupi ajinamanta rimarinku:

- ¡Chuwiykita chuqay! - ¡Yuraq chuwiykita t’inkay!- ¡Puka chuwiykita jutk’uman yaykuchiy! - ¡Tukuy chay chuwitaqa juqharikapuy!- ¡Ch’iqchi chuwiykita apamuy!

Kay ñawpa pukllaykunaqa runap kawsaynintapis rikurichiwanku. Pukllaykunapi achkhata wawa tantaykunku, jinapis kayta pukllaspa wawakunaqa qhawarinku, chimpapurachinku, t’ukurinku ima.

Page 22: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

18

Ayllu Wila Pampa

Wila Pampa pata chiri jallp’akunapiña tarikun. Chay llaqtapi tiyakuqkunataq papata chanta granota11 ima sinch’imanta puquchinku. Uywakunamantataq llamata chanta uwijata imapis sinch’imanta uywallankutaq.

Wila Pampa Kuraqkuna

Chay tantakuypiqa Wila Pampa jap’iypi ñawpaq kaq kuraqqa: Kuraka12, phichqa chunka watakunajinañataq Corregidor13 ima kuraqjina yapakun, Justicia14 chanta Alcalde15.

¿Imaynapitaq kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta yachanku?

Kuraqkunaqa jallp’amanta juk ch’ampay rikhurisqantaqa pichus jallp’anta t’uqpisqa16 kasqanta qhawaspa paykunaman willamuptin yachanku. Tata Kurakataq kamachinta chay ch’ampay ruwaqman17 kachan.

11 Grano. Nombre con el que se conoce a la cebada.12 Kuraka. Autoridad máxima del Ayllu. El cargo le llega por rotación, es decir, los comunarios cumplen desde un cargo menor hasta alcanzar el de Kuraka. Cada gestión dura un año. También es conocido como Tata Sombra y San Juan Navidad.13 Corregidor. Autoridad política elegido por el pueblo.14 Justicia. Autoridad originaria que se ocupa de la resolución de confl ictos.15 Alcalde. Autoridad originaria. Es el primer cargo para ascender a cargo de autoridad.16 Jallp’anta t’uqpisqa ‘Afectado o demandante’. También conocido como “jallp’anman suchuykuchikuqta”.17 Ch’ampay ruwaqman ‘Demandado’.

AYLLUP CH’AMPAY CH’UWACHAYNIN(Ayllu Wila Pampa, Tinkipaya,Tomás Frías, Potosí)

Juan Revollo Valencia

Page 23: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

19

Kamachiqa demandadop wasinman chayaytawanqa “Tatakuna waqyachisunku, tatáy!”, ñispa willan.

Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy

Tatakuna, kuraqkuna, ima phanipaqchus tantakunankuta yuyarqanku chay phanipi tukuy kuraqkuna jinataq wak runamasikunapis tantakamunku. Tantakusqankumanjinataq kuraqkunaqa kukata tukuyman thalarinku18. Jinamantataq, akullikuqjina runa tantakamunanta suyanku. Jinallamantataq, Tata Santísimo19 chay ch’ampayta allinchananpaqqa inciensowan, q’uwawan chantapis aqhitawan ch’allaykuspa payman chimpanku, “Tata Satísimochá may chiqanta yachachkan”, ñispa.

18 Thalariy ‘Dar, invitar. Forma de compartir la coca entre varias personas’.19 Tata Santísimo. ‘Es el Bastón de mando’. También conocido como: “Tata Rey”, “Wara”, “Santa Wara”, ‘Bastón’ y otros. Para los comunarios tiene más poder que las mismas autoridades.

Ch’ampay ch’uwanchay tantakuypi kuraqkuna kukata akullispa suyakunku

Page 24: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

20

Ch’ampaypi runamasikuna

Chay jallp’a ch’ampaypiqa iskay runamasikuna rikukunku. Paykunaqa tata José Qhispi chanta tata

Celso Qhispi kanku. Jinataq testigokunataq chayllapitaq kanku.

Thatkiykuna

Kuraqkunaqa, pi willakamuptillan juk ch’ampaytaqa, ch’uyanchanku. Jinapi ñawpaqtaqa, juk runa mana allinta ruwaptinqa, kuraqkunaman chay ch’ampayta riqsichinku. Kay kutipiqa Kuraqkuna chay ch’ampaymanta yachaytawanñaqa mana allin ruwaq runata waqyachinku.

Manaraq chay ch’ampay ch’uwanchayta qallarichkaspaqa, wakyasqakuna junt’amusqankumanjinaqa kukata akullirinku. Tata Santísimoman inciensowan q’usñichikuspa chimpaykunku. Chay suyaypitaq kuraqkuna, llaqtayuqkuna chanta wakkuna ima paykunakama parlaykacharinku.

Chay qhipanpitaq Tatakunaqa qallarinata mañarinku. Chay qallariypitaq Tata Sombra chay ch’ampay ch’uwanchaytaqa ñawpaqman thatkichin.

Qallariytawanqa sapa ch’ampayniyuq juk testigowan jamunku. Ñawpataqa, sapa juk parlarikunku.

Page 25: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

21

Qhipanpitaq iskaynin riqsiqkuna20 rimarinku.

Mana ancha ch’uwanchayta atikuptinqa kuraqkuna imayna kananta chayri imaynamanta jallp’a t’aqasqa kananpaq kamachirparinku. Jinapi, kuraqkuna chanta ch’ampaypi kaqkuna jallp’ata qhawaq rinku. Chaypitaq, khuskanmanta mojonkunata churaranku.

Ch’ampay ch’uwanchay qallariynin

Kaypiqa Tata Sombra sutiyuq kuraq, kayjinamanta qallarin:

Bueno, Tatakuna. Allin p’unchay kachun tukuy qamkunapaq… ichá demandado, demandante jallp’asmanta ichá jamurqanku.Maypichus qamkuna pasaykunakusqankichik, ñin. Sumaqmanta pero,

nitaq ni wakiyanakuspa nitaq tratanakuspa21. Entonces, sumaqmanta arreglaychik…

Chaymantaqa, Tata Sombra, “jallp’anman suchuykuchikuqta”22, mañarin: “A ver ¡tata Celso, parlariwaq! ¿Imaynataq kachkan?”.

20 Reqsiqkuna ‘Testigos’.21 Tratay. En quechua se utiliza con el signifi cado de ‘Maltratarse, discutir’.22 “Jallp’anman suchuykuchikuqta”. Tata Celso es el afectado.

Tata Sombra tantakuyta thatkichin

Page 26: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

22

Licenciamanta Tata Santísimo, Tata Rey23. Maypichus jallp’amanta juk problema kachkan, ¿no? Maypichus ñuqapta karqa juk jallp’itay chaymanta pasaykamuwas[pa] llamk’arqapuwasqa. Chaymanta qamkunaman willakurqayku, demandakurqayku, qamkuna parlachinawaykichipaq Pichá llamk’arqapuwan chayta. Kunan, ¡chay jallp’ayta mana pierdeymanchu! Kunan kaypi chay jallp’aymanta solucionayta munani Jallp’itasniy karqa, kunan mana chay rumisitusniypis kanchu, nitaq chay ñawpaqta ñuqa llamk’akurqani kanchu. Kunanqa vueltamanta llamk’arqapullawantaq. Chay, ñuqapta kachkan demandakusqay kay juzgadopi parlanaykupaq. Jallp’aymanta o maypichus ñuqapta karqa jallp’ay unaymantapacha, awiluymantapacha jallp’an kasqa, chayta llamk’arqapuwasqa. Chayta ñini Tata Autoridades. Ajinamanta tata Celsoqa kuraqkunaman, chanta Tata Reyman willarikun. Pay parlanankamataq, manamin pipis ima simillatapis rimanchu, astawanpis ch’inllamanta tukuy uyaririnku.

Chaymantataq, Tata Sombra, tata Joséman (ch’ampay ruwaqtañataq) tapurin:

23 Ayllukunapiqa sinch’i atiyniyuqpuni kaykunata juqhariyqa, paykunamin Kuraqkunamanta aswan patapi kasqankuqa yuyasqa kanku. Tiene gran importancia levantar o referirse a estos símbolos en los Ayllus puesto que se consideran más importantes que las autoridades mismas.

Page 27: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

23

Bueno, ¿chhiqachu Tata José? ¿Imaynataq chay a ver, imayna condicionmanta qampis llamk’arqunki? Mana atisunmanchu ajina jallp’itasta llamk’arquytaqa, í?

Ñawpaqtaqa, ¿imataq chayjinata ruwanaykita tanqarqasunki?, ñisparaq tapurin. Chantapis ¿chhiqachu chayjina ruwasqayki?, ñillantaq. Chaymantaqa, tata José (ch’ampaq ruwaq) kayjinamanta parlarillantaq:

Bueno Tatakuna, primer lugar qamkunapaq muy buenos días kachun. Tata Sombra, jinataq Tata Rey, Tata Santísimo. Arí, pero chayqa ñuqaptapuni. ¡Llulla!, ¡llulla kay runaqa! ¡Jinapuni! Pay ajinallapipuni jallp’ata qhichuyta yachan. Kunan, mana ñuqaqa qhichuchikusaqchu, ñuqaptapuni chay jallp’a. Kunanqa ña juk lugar llamk’asqaña kachkan. Chay ladunpi, chay uranmanta juk kancha churasqa kachkan, machuypata, awiluypata kasqa chay, unay tiempo kasqa chay. Chayta kunan pay “ñuqapta”, ñispa dueñochakuchkan, “¡llulla!”. Mana pay ñuqata atipawanmanchu, jinapuni. Ajina, mana chayqa kanmanchu, mana chaytaqa kachariymanchu, ni capaz mana kacharisaqchu. Chayta, ñuqa sut’inta parlani. Chayqa, kaypi Tata Santísimoman, Tata Sombraman willarichkani.

Jinamantataq, Tata Sombra yachanña puraq paykunapta kasqanta ñisqankuta. Jina kaptinqa ch’uwanchayqa

Page 28: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

24

mana jasachu24 kanayachkan. Jinapis watiqmanta tata Celso (jallp’a qhichuchikuqta) parlarichillantaq:

Maypichus chayqa, payqa “ñuqapta” ñichkan, mana jinachu. Maypichus kanchitay, unaymanta tataypata chay kancha karqa, awiluypata, niraq tataypatapischu. Awiluypata, astawan tataypa tatanpata. Pero kunanqa chayta “ñuqapta” ñichkan. En vez que kunanqa patanpi juk wasita ruwaykullanñataq chay pata cantoman. Ñuqa nipunipis chayta dejasaqchu, ñawpaqtaña ñuqa chimpay munarqani luqhiyta25 munarqani chay wasita, pero kunan, “chantaqa autoridadmanraq willasaq”, ñispa. Hasta el momento ma ñuqa imata[pi]s t’uqpiniraqchu. Pero kunanqa kayta suyarqani, imaynatachus kaypi solucionasaqku chayta. Chayqa ñuqaptapuni. Ni ñuqa chayta kacharisaqpunichu. Sut’icha ñiwanqapis, ima ñiwanqapis. Hasta el momento juk achkhamanta maqaspa kunan cojo kachkani tal vez. Pay “ñuqapta” ñichkan. Mana. Ñuqapta chay wasiy cantopi jallp’ay, “¡ñuqapta chay!” Chayta, Tata Autoridades ñuqa nipuni kacharisaqchu chayta, aunque ¡“ñuqapta”, ñichunpis!, Ñuqa, nipuni kacharisaqchu chayta. Tiyan papeles hasta el momento, hasta kunitanpis kachkan testigos, maymantachus jallp’ay karqa, chayta.

24 Jasa ‘Fácil’.25 Luqhiy ‘Derrumbar’.

Page 29: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

25

Unay tatakunap jallp’an kasqanta rimarin chayraykutaq paypatapuni kasqanta ñin. Juk chiqanpi kuraqkunamanraq willay munasqanta ñin. Chayqa sinch’i atiyniyuq imaptinchus mana paypa makinwanqa chay ch’ampaytaqa ch’uwancharpayta munarqachu, astawanpis kuraqkunap ch’uwanchanankuta suyaspa paykunaman willarqa. Jinapis ima kaptinpis mana kacharinanta ñin. Chaymanjinataqri, tata José kayjinamata kutichillantaq:

Bueno Tatakuna. Entonces, pay: “ñuqaptapuni, testigosniypis, documentoypis, papelniypis kachkan”, ñin. “¡Llulla!”. Ñuqaptapis kallantaq a testigoy. May tiempomantachus ñuqata chaypi chay llamk’anay karqa chay, chay patanman wasiy. Entonces, chay ¿manachu chay lugarta jap’inman? Jap’in. Capaz, mana ñuqa chayta saqisaqchu, tatasniy. ¿Imarayku? ¿Maymanta pay jallp’ata yapamunqa? ¿Imananqataq pay jallp’ayta qhichunawanpaq? ¡Mikhusqay, ñuqapta chay jallp’ay! Chaypi tarpunay, chay tukuy, chantapis pasto kanchay. Chaypi animales tukuy imay mikhunku. Chaypi wakapis mikhun. Mana ñuqa chayta Tata Santísimoy, Tata Sombra, Tata Autorirad, ¡mana ñuqa kacharisaqchu! Ñuqaptapis kallantaq á testigoy. Entonces, munaptinqa testigopura parlarisaqku á. Paypis “papelniy kan”, ñin. “Ñuqaptapis kayqa” kallantaq. Entonces, puraq con documentos y testigos; pero papelesqa tumpa llullapis tiyan. Entonces, chaypaq kunitan responsables kachkan testigos. Chayta ñuqa yachay munani.

Page 30: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

26

Ni capaz Tatay. ¿Ima jallp’ayki qampata kanman? ¡¿Ima jallp’ayki?! Ñuqapta ¡jallp’ay llamk’anay, carajo!

Jinamantataq, maqanakuyman yaykuspajinanku. Puraqmanta sayaykamunku. Chaypi maqallawan wakin kutikunaqa ch’uwanchasqanku qhawakunayan. Jinapis kuraq kaspaqa chicoteta juqharikuspataq puraqta ch’inyarachin. Chaymantataq, kuraqqa puraqta ñillantaq:

Qamkuna kaypi parlanaykichik tiyan, mana jina wakiyanakuspa nitaq maqanakuspa. Ma ñuqayku kaypi… kaypiqa Santísimoman willana tiyan. Mana ñuqayku maqanakuqta munaykuchu.

Chaywanpis, José (ch’ampay ruwaqqa) watiqmanta sayaririnraq:

¡Carajo lluqalla y mierda… ma kacharisaqchu chay jallp’ayta carajo! Ma kacharisaqchu…¿Ima qam kasqanki? ¡carajo!

Celso kutichillantaq: “Sut’i yachakusun, ¡carajo!”

Chayta uyarispa, tata José kayjinallapi kutichillantaq: “¡Ya está carajo!, ¡qukusun a carajo!”

Phiñasqallataq tata Celso ñirqa: “¡Ama[pi]s arreglanachu carajo!”

Puraqmanta kallpa jamun. Mana mayqinpis sunqunta tiyaykuchinchu. Kayjina simikuna chanta maqanakuy yuyayqa tukuy llaqtakunapi tiyan. Wakin llaqtakunapiqa

Page 31: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

27

kikin kuraqkunapis kayman tanqayta yachanku. Kaytaq mana tukuy ayllu llaqtakunaqa k’achamanta kawsakusqankuta qhawachin. Mana wiphalamanjinachu kawsanku. Astawanpis saqra sunquyuq runapis kallantaq.

Tata Kuraka rimallantaq:Bueno. Entonces, qamkunaqa makiwan…Makiqa mana imata ruwanchu. Kaypiqa, Tata Santísimoman willachkankichik, mana kayqa ni aqha wasichu, ni trago wasichu kaypi makiwan ima arreglanaykichikpa á.

Testigokuna parlanku

Celsop testigon parlan:Licenciaykimanta Tata Sombra. Demandante demandado kaypi kachkanku. Tukuypaq allin p’unchay. Buenos días, ári. Kay jallp’amanta phiñanakuchkanku kay tatakuna. Pero, ñawpaqtaña arreglananku karqa paykuna. Qhawanakullanku jukpis jukpis llamk’aqta, ¿í? Ñuqamanpis tatáy willawaq; “sut’isitu tiñi26 karqa chay chawpisitumanta”. Kunan, chayta jaqay tata José chhuqarqamusqa.

Pay pero jinapuni. Runap jallp’anta tiñistaqa voltearqullanpuni, kunanpis chantachá ma kachariy munachkanchu á. Entonces, chayqa yachasqalla,¿í?, makiwan ima sujetarquy chaylla, sut’ichá ñuqatapis maqawanqa. Ñuqa

26 Tiñi ‘Colindancia, división de terrenos’.

Page 32: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

28

aclarasaq verdadta,¿í? Entonces, chay wasin chiruman chay tata Celsoptaqa paypatapuni chay karqa. Papitata ima puquchin, chay cebaditata ima t’akakun, pero Joseptaqa jaqay chirunmanqa quinuallata tatan tarpurqa. Chaymanta, qhipamanqa astawan kay chiruman, kay chiruman suchurqamun Celsop llamk’ananta tukurquchimun ári kunanqa.

Tata Josép testigonñataq parlarillantaq:Bueno Tata autoridades, mayqinkunachus kaypi kachkanchik. Ajina ch’ampaykuna jamun. Yachasqaymanjina, maypichus ñuqaptapis awiluy willawaq, ¿no? Paypap awilunwan, tata Josép awilunwan, paykuna “chayta rikuni” ñin, í? Paypa (Josép tatan) llamk’asqanta yachasqa. Awiluy ñiwan: “paypatapuni, jukpata ma karqachu”. Entonces, pay kallpallawan qhichuy munachkan demandaspa ima. “Ma paypata imanpis karqachu”, ajinata willawarqa. Chaymanta, pay llamk’an, mana imapis karqachu. No sé, macharisqapichusjina paykuna chaykunata yuyarickanku, pero Tata Autoridades, chayqa mana walliqchu kanman. Entonces, kunan “papeles” ñichkanku. Papelesqa unay tiempo yachanchikjina, papelesqa maymantapis rikhurillan. Entonces, kaypiqa mana papelesta valechisunmanchu. Tata Autoridad, qam kanki kaypi, ¡arreglay! Qam chaypaq kachkanki máxima Autoridad. Mana kaypiqa ñuqapis testigon kaspaqa jukman sayakusaqchu, sinoqa pay lo que es verdadta

Page 33: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

29

aclaranay tiyan paypatapuni kasqanta. Awiluypis ñiwarqa, tataypis, “que mana jukpata iman chaypi kasqanta, ¿í?” Qhasimanakaqmanta jukmata qhichuchkan jallp’ata.

Chaymantaqa, ch’ampayniyuq kaqkuna parlarillankutaq. Tata Celso ajinamanta qallarin:

Kaypiqa, Tata Sombra, ñuqaptaqa wasiyqa unaymantapacha. Tal vez kunanqa caprichowanjinalla ruwaykun chay wasitaqa.

Chaymanta, tata José rimallantaq: “A, ¡llullakuckanki á, llullakuchkanki lluqalla carajo, llulla carajo!”Ajinamanta tata Celso ñin:

Ñuqaptaqa ñawpaqmatapacha chaypi wasiy, casi treinta años, más de treinta años wasiy. Qampataqa juk watita recién sayachkan.…Ajina Tata Sombra, kaypiqa ñawpaq awiluymantapacha wasiy ñuqapta kachkan. Wasiymanta aswan jawaman mayk’aqta jap’inan tiyan wasiy. Paypataqa ni juk watapis, watajinallaraq sayachkan chay wasin.

Tata José kutichin: “¡Wasiy!”, “¡wasiy!” “¿Ima wasiyki? ¡Carajo, ñuqapta kaypi wasiy!”

Chaymantataq, tata Celso phiñasqamin ñin: “Si ma solucionankichu kaypiqa sut’itachá wañuchinakusaqkupis imanasaqkupis”.

Utqhayta tata José ñillantaq: “¡Sut’i a carajo!, ¡sut’i, sut’i!”

Page 34: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

30

Chaymanta, Tata Sombraqa, kayjinamanta chay ch’ampayta ch’uwanchayta, ñin:

Entonces, kaypiqa sut’i. Niraq jukpis allinta mikhuchkasqankichikraqchu, nitaq jukpis allinta mikhuchkasqankichikraqchu… Kayta, kunan khuskanman partisunchik. Chaypi arreglo kanqa. Ma kaykunata imaynapi ma arreglay atisunchu.

Alcaldetaq kikinta yanapamullantaq:Solamanteqa mana enterota ñichkaykuchu, khuskanmanta. Al centro qhawakuchun munachunku, ama munachunku. Chaypi kaykunaqa titi27 kanqanku sinoqa mana atinqankuchu. Mayk’aqkamapis sigue khaninakuy, khaninakuy allquwan misiwan kasun. Ma walliqchu.

Tata Sombra rimallantaq:¡Kayta directearpaychik! Jukpatapis kay chiruman jukpatapis kay chiruman, ¡chaywan solucionaykichik! Sinuqa… mana atikunqapunichu ni imaynapi solucionay. Entonces, ¡kaytaqa

27 Titi ‘Quieto’.

Page 35: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

31

munaychik mana munaychik! Chhiqanchana tiyan ñuqanchikpis, mana jinamanqa kasunmanchu.

Alcalde rimallantaq:De una vez, mana paykunap ñisqankuchu kanqa. ¡Maypichus kachkan chayta chhiqancharpaychik! Ya, ¡chaywan jukpis jina kachun!, ¡jukpis jina kachun, jallp’a patapi! Chayllapiña qhawamuna astawan.

Tata Sombra rimallantaq:Kaymanta rinanku tiyan mana ch’aqwanankupaq. Chantataq chay cantospi ch’aqwachkankuman chayjinallapi ima parapis imapis tiyan, jinaqa ya. Entonces, kaymanta de acuerdopi rinanku tiyan ambos. Ñuqa ñiykichikña, khuskanmanta. Ni jukpata ni jukpata ñisqaykichik kanqachu.

José rimallantaq:Bueno, chayta ñuqa ñisaq: kay testigoypis ñin. Juk chhikitanta cantitonpi quriymantaqchus juk chhikitanta. Anchay laditonman, cantitonman, chay kanman. Chayta munaptin arreglaykuman mana munaptin mana arreglasaqkupunichu.

Chaymantaq Celsoqa mana kacharinanta, ñimullantaq: “Mana kacharisaqchu”.

Jinapitaq José kutichimullantaq: “¡Manaraq Tatáy! Kunitan mana. Kimsa watamanta jinaraq arreglasaqku”.

Page 36: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

32

Tata Sombra rimallantaq: “¡Mana, mana, mana! ¡Kaypi arreglanaykichik tiyan de una vez!”

Alcalde nirqa: “Arreglana kaptin ñuqaykutaqa umaykuta nanachinawayku tiyan. Mana chayqa mana.

José kutichin: “Bueno, juksitutawanraq entienderqunakusaqku, ¿imanaykumantaq? Mana entiendesaqkuchu á.

Ch’aqwanankama Josetaqa, Celso sayariytawan maqaq chimparqamusqa.

Jinataq, tata José kutichin: “¡Ya carajo!”

Tata Celsopis ñillantaq: “¡Ya carajo!”

Chayta qhawaspa, Tata Sombra, tata Celsoman k’amin: “¡Basta, basta, basta! ¡Chukuy chaypi! ¡Ya chuykuy chaypi!”

Tata José mana ch’in kayta atispaqa, rimallantaq: “¡Carajo mierda, yuqalla carajo!”

Alcalde kayjinamanta Tata Sombrataqa yuyaychallantaq:

Qamkuna chutarpamuychik”28, “qhawachunku”. Chaymanta, kaypi respetanakunqanku29 paykuna. Chaymanta, ¿mayman rinqanku paykuna, ichari?

28 Chutay ‘Establecer la línea divisoria del terreno’.29 Respetanakuy ‘Disculparse los unos con los otros’.

Page 37: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

33

Tata Celsop testigonpis kikillantataq ñin:De una vez Tata Sombra, ¡qhawarqamuychik, chutarpamuychik! Sombrawan Justiciawan, ya! De una vez, waqachunkupis takichunkupis, ¿mayman rinqanku paykuna?

Chaymanta, tata Celso parlarillantaq:Ñuqa ñiymanpuni paytaqa, maychus jallp’ita kachkan, chaytaqa kutichipunawanpaq. Además, kunan tiempoqa achkhaña runapis kachkanchik, wawakunapis kachkankuña, chayqa yachasqalla. Ñuqaqa chaysitutapuni, juk chhikitantachá ñuqa saqiriymanpis, nipunipis. Ni juk chutuyutapis allinta pierdeymanchu chaytaqa, Tata Autoridades.

Chaypi Celso wawakunayuq kasqanta riqsichin. Chaytaq sinch’i atiyniyuq kuraqkunapaqqa. Achkha wawakunayuq juk ayllu kaspaqa achkha mikhunatapunitaq mikhurinku. Chaypaq jallp’ata mañakusqanta, t’ukuchin. Chakra runaqa achkha wawayuq kaspaqa achkhitata llamk’akunanta, chaywantaq watantinta wawakunataqa uywanapaq. Chayta juk chhikanta jap’iqarispataq Celsoqa juk chhikitanta kutirichipunanta mañan.

Tata José rimallantaq:Bueno, “juk chhikitantachá quriwanman ñiyman, ñuqa”, ñin. Bueno jina kaptinqa qamkuna qhawarimuwaqchikchá, pero según wasi chayman jap’inan tiyan.

Page 38: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

34

Jinapis kuraq khuskanmanta kanata ñiptinqa mana munallankutaqchu. Wak kuraqkunaqa kayjinatataq rimallankutaq.Tata Sombra ñillantaq: “Ni qamkunaptapis ñisqaykichik kananchu tiyan. Entonces, maytachus Santísimo qhawanqa chay kanqa”.

Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku)

Tata Justicia jallp’ata khallin30, chaymanta rimarillantaq: “Entonces, kay kaptin Tata Sombra, entonces kay kaptin, jaqay juk. Entonces, ¡ya khuskan kachun!”

Tata Joséñataq parlarillantaq: “Kay barbechitonqa juk chhikitan paypata”.

Chanta, tata Celso kutichin: “Qampatapis kayjinitallantaq kachkan”.

Tata José qhaparin: “¡Jatun!”.

Tata Justicia rimallantaq: Jatun kaptinpis tarpukapuchkankichá barbechoykitaqa mana pipis qhichuchkasunkichu á. Bueno, Tata Sombra, ¿chay muqitutachu31 qhawakun pay?Tata Celso phiñasqataq ñin: ¡Mana, mana, anchatañataq! Chayqa pasaykakapuchkan jaqay, ma tiñi chay laduman kanchu. Kay tiñiqa ñawpaqmantaqa.

30 Khalliy ‘Dividir, partir’.31 Muqu ‘Lugar elevado’.

Page 39: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

35

Tata Justicia rimallantaq: “Bueno, Tata Sombra, kaytawan, kaytawan qhawana, kay khuskanninta aparpana.

Tata José ajinamanta ñin: “¡Kay kay kay, Tatay!”

Tata Justicia ñintaq: “¡Mana, mana! Qampis makimanta aysaykachakunaykipaqri”.

Tata Celso phiñasqa rimarillantaq: “Tal vez Tata Sombrapis kayqa payman llunk’u kaspajinan”.

Tata Justiciapis phiñarpakuspa qhaparin: “¡Respetakuchun!, ¡churaychik a (rumitaqa) qamkunapis a tatakuna!… (Tata Sombra) ¡Tata Santísimota apamunayki karqa pero a!”Tata Celso ñimullantaq: “Kaysituman ¡suchurillay Tata! Sumaqsitumanta parlana. Tata Sombra ¡ña ñiwanchik!, kunanqa kaysitumanta suchurina”.Chayjinata ñichkaspataq tata Celso tata Joséman kukata thalarin. Chaywantaq Josép sunqunta tiyaykurichinanpaq.

Page 40: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

36

Chaymanjina, tata José parlarillantaq: “Qam jaqay pata cantonpi suchurillankitaq”.

Tata Celso sumaqta parlarin: “¡Kayqa! Jaqay esquinamanta karutaña suchurini. ¡Kaysitutawan suchuriway! ¿Qam, chay esquinata, imanankiña?, ¿¡llamk’ankichu imataq!?”.

Tata José ñirillanña:Bueno, ajina kaptin tatay ¡akulliriy Kunanqa!, amaña maqanakusunchu. Chay juk runa, chay “qara pantalu” runa chimparqamun chay jinarquchiwanchik. Chay ma[na] kusachu.

Tata Celso kutichillantaq: “Pero testigoykipis yachachisqajina, mana kay karqa, yara kay unay karqa”.

Tata José ñillantaq: “Entonces, ñuqanchik iskayninchik churarqukuna ári”.

Jinamanta, chay jallp’ata khuskanmanta rak’iytawanqa tatakuna wasiman kutiykullankutaq. Chaypipis manapuni kukataqa saqinkuchu, tukuyninku

Page 41: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

37

ch’uspapi kukata akullirinku. Chaypitaq kuraqkunaqa pikunachus ch’ampayuq kaqkuna ch’uwanchayman yaykusqankumanta respetanakuta ruwanku.

Vaya Tatáy. ¡Akulliriy Tatáy! Tata San Pedro, jinataq Tata Llavero a ver, pay k’acha qhawakuwasunchik. Kay virgenpis jatunllaman tukurparichun. Wawaspaq a, tatay, virgenqa.

Ajinaqa Tata Sombra yaparin:Bueno, tatakuna (Celsowan Joséwan) a ver. ¡Kay k’uchumanta (tata Celso), jaqay k’uchumanta (tata José), khuskanman qunqurchakispa chimpamuychik! Kimsa kutikama tatakuna.

Tata José ñillantaq: “Tata Santísimo uyarinanpaq “Chaychá juchay qhispichiwanki”.

Kikillantataq tata Celso ñin: “Kunan solucionasqa. Kunanmanta llamk’akuchkallasunpuni”.

Chaymantataq, Tata Sombraman jinataq kuraqmanta tukuy runakunaman “¡allin hora kachun!”, ñispa puraqninku maki q’apispa chanta mak’allispa32 rinku.

32 Mak’alliy ‘Dar abrazo’.

Page 42: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

38

Diseño e Impresión:LIVE GRAPHICS SRL

Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y CalamaTelf.: (591-4) 4510210 / 4510475

Page 43: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Page 44: Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

40