Letersia dhe Folklori !!!!

“Letersia dhe Folklori". #MesueseAurela

Page | 1 PROJEKT Lenda: Letersi

Klasa : XI-TE

TEMA :

“Letersia dhe Folklori".

PUNOI :

#MesueseAurela


Page | 2

Nen kapitujt !!!

1) Mitologjia dhe folklori

2) Ndikimi i folklorit ne letersi


Page | 3

1) Mitologjia dhe folklori

“Pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë

krijues, humbet forcën e vet të natyrshme”

Kur flasim për mitologji e besime popullore, kemi parasysh çfarë ka mbetur nga ato

ç’ka mendohej e besohej në kohët parake dhe çfarë e si ka ardhur në kohët e

sotme: e pandryshuar, e ndryshuar, e mitizuar, e ç’mitizuar, sakrale apo e

desakralizuar.

“Miti është rrëfenjë a tregim për qenie të mbinatyrshme ose për

ngjarje të çuditshme; legjendë; fig. njeri, ngjarje ose diçka tjetër që

mbivlerësohet me qëllim, duke e veshur me një petk përrallor”.

Areali i figurave mitike, i legjendave mitike, i demonëve, kulti i gjarprit (me gjarprin

në folklor) nuk është vetëm hapësira shqiptare; ato qarkullojnë në arealin ballkanik,

ndër popujt mesdhetarë, indoeuropianë, euroaziatikë e më tej dhe burimi i tyre, si

duket, është kroi pagan me tisin e tij mistik. Mitet, si rrëfenja, si histori të vjetra, janë

përfytyrime të mbinatyrshme edhe për ngjarje a persona, për njerëz realë, që

bëmat e tyre i shndërrojnë në personazhe dhe folklori i legjendarizon.

Kur flasim për fondin mitologjik të folklorit shqiptar në EHLV, edhe pse numerikisht i

vogël është i mjaftueshëm për të dalluar ngarkesën mitologjike në ato njësi

folklorike që kemi regjistruar e klasifikuar.

Edhe pse EHLV duket që është çliruar nga përfytyrimet mitologjike, edhe pse lënda

mitologjike ka pësuar transformime e forca emocionale është e ndezur si bulëzim

nga Eposi i Kreshnikëve, nga kënga “Fuqia e Mujit” dhe “Gjergj Elez Alia”, EHLV

është aq e plotë me informacion, saqë feshitizimi mitologjik i luftës dhe i heronjve

nuk ia dëmton fizionominë, por hijeshon thelbin estetik të këngës historike të Luftës

së Vlorës.

Nuk është parësor petku legjendar që u vesh kënga, por bëmat e tyre heroike,

historia e tyre e merituar për këngë dhe legjenda. Në se në epikën legjendare

kënga ka shtresë mitologjike, në epikën historike kjo shtresë vjen duke u tkurrur, deri

sa në EHLV, nga kjo shtresë pikojnë thërrime diellore, ku e bukura operon ndritshëm

si kategori estetike.


Page | 4

Figura mitologjike te folklorit shqiptar, disa prej te cilave jane keto:

Zana - Figure e besimeve popullore shqiptare, qe perfytyrohet si vajze shume e

bukur dhe luftarake, e cila jetonte ne male e pyje, u ndihmonte trimave, por kishte

fuqi edhe te ndeshkonte duke shituar(shkelur). Fq. 1492 e Fjalorit te Shqipes se

Sotme * E njohur per ne eshte Zana e Vizitorit, qe eshte gjithashtu kenge e Lahutes

se Malcis. Kjo thirret nga Fishta(populli) edhe Zana e Madhe, E Bukra e Dheut,

Motra, E Mira, etj. Eshte e njohur per vajin qe i ben Tringes se vdekur.

Ora - Figure e besimeve popullore shqiptare, qe perfytyrohet si grua, vajze a

femije ose si gjarper dhe qe u ndihmon e u sjell fat njerezve te mire, ndersa te

keqinjte i ndeshkon. Fq 897 e F.SH.S * Ora ishte me pak fuqiplote se Zana, por me

zemermire. Ja disa emra Oresh(por edhe Zanash, megjithese autori nuk e ben

ndarjen) qe i hasim te "Bibla" e shqiptareve,

LAHUTA E MALCIS': Jerja, Gilja, Talja, Culina, Bekja, Donja, Narja, Dalina, Fatalja,

Razja, Nazja, Loshja, Minja, Ballehana, Shtatzarania, Shtrumorja, Vathorja, Lorja, se

dhe Dardhamoskadelja, shoqja e ngushte e Tringes, personazhit te madh te Lahutes

se Malcis'(gjate faqeve 527-531). Si edhe: Ora e Madhe e bjeshkes se

Trojanit(mal), Ora e Dormitorit, shoqe te Ores se Trojanit si: Bjeshka, Dajkja, Vacja,

Bora, Thrakja, Dikja e Lalia

Bushi(ne shumes - bushenjte) - Qenie e perfytyruar si kafhse, e cila, sipas besimeve,

jetonte neper keneta dhe ndillte shi duke uleritur. Fq. 156 FSHS


Page | 5

Gishtoja - Personazh i perrallave popullore, qeperfytyrohet si femije i zgjjar ose si

njeri me trup te vogel, por i shkathet. Fq. 398 FSHS * Ne fjalor haset edhe sinonimi i

Gishtos: Kocomiu

Katallani - Figure e perrallave popullore, qe perfytyrohet si njeri i eger, ne shtat

vigan e me nje sy ne balle, i cili hante njerez. Fq. 555 FSHS *Ne fjalor jepet edhe

sinonimi i Katallanit, qe eshte Ciklopi

Gersheteza - Gigure e besimeve popullore shqiptare, qe perfytyrohet si nje vajze

e bukur e me floke te gjate, e cila rrinte me lumenj e liqene dhe dilte nganjehere ne

breg per t'u krehur. Fq. 386 FSHS * Fjalori jep edhe sinonimin e saj: Floçka . Kjo

figure haset ne perrallen me te njejtin titutll, qe gjendet te Libri "Perralla shqiptare"

Shtriga - Figure e besimeve popullore, qe perfytyrohet si nje plake e keqe, shume

e shemtuar, e cila ha njerez te gjalle dhe merret me magji per te bere te keqija.

Fq. 1304 *Jane te njohure dy shtrigat shqiptare, Suta dhe Pasuta, qe, hipur mbi dy

breshka uji, fluturuan dhe i erdhen ne ndihme rastesisht Zanes se Vizitorit teksa

luftonte kunder Ores(malazeze) se Dormitorit, personazhe te Lahutes

*Ne origjinal, Fjalori i Shqipes se Sotme e kishte: "Figure e besimeve te kota(!!!)...",

por te jeni te sigurt qe e kane harruar pa e ripershtatur ndersa kane ripunuar

Fjalorin e ri, botim te vitit 2002, i pari pas Komunizmit(pra, pasaktesi e Fjalorit te

vjeter komunist)

Vitore - Figure e perrallave popullore, qe perfytyrohet si nje gjarper me brire te

arte dhe qe besohej se pillte ar e sillte lumturi aty ky shkelte; kafshe qe

perfytyrohet si nje gjarper i shkurter e i trashe, i bukur e pa helm dhe qe besohej se

rrinte ne vrimat e mureve, ruante shtepine e i sillte kesaj mbaresi. fq. 1464 FSHS *

Eshte e njohur nje kenge popullore shqiptare, "Vitore t'u befte nena!"

Kuçedra - Figure e perrallave popullore shqiptare qe perfytyrohej si gjarper

shume i madh e me dy deri ne trembedhjete koke, i cili hante njerez dhe bente

deme e te keqija. Fq. 2472 FSHS * Eshte e njohur te Lahuta e Malcis', ne kengen me

te njejtin titull, faqe 623 aty.

Lugati - Figure e perrallave popullore shqiptare, qe perfytyrohej si njeri, i cili ne

ngjallje te tij eshte shume i keq dhe pas vdekjes ngrihet naten nga varri dhe tremb

njerezit.


Page | 6

LUGATI

ZANA

Dragoi i Syrit të Kaltër

Gjarperi dhe shqiponja

Huazimi i figurave mitologjike Zanat dhe Orët në "Lahuten e Malcis"


Page | 7

Mitologjia në Lahutën e Malcis

Figura e Zanës së Frymëzimit na sugjeron të dallojmë origjinalitetin epik të Fishtës,

lirizmin në Lahutë të Malcis, ironinë dhe, veçanërisht, lehtësinë e rrëshqitjes së poetit

nga realja tek jorealja e anasjelltas, gjëra që përbëjnë përgjithësisht magjinë e

verbit fishtjan.

Por Fishta nuk u mjaftua vetëm me krijimin e Zanës së Frymëzimit. Ai krijoi edhe

personazhe të tjerë mitologjikë:

Orën e Shqipërisë dhe Orë të tjera, Zanën e Madhe dhe Zana të tjera, Dragonjtë e

Kuçedrën, Lugetërit, Shtrigat, Floçkën. Të gjitha këto figura përbëjnë shtratin

mitologjik të Lahutës së Malcis: kënga e 11-të mban titullin “Lugati”, sikundër e 16-

ta “Kuçedra” dhe e 24-ta “Zana e Vizitorit”. Edhe “Gjaku i marrun” e “Koha e re”

(këngët 25, 26) e ndonjë tjetër u kushtohet krejtësisht ose pjesërisht Shtojzovalleve,

të cilat janë të kudogjendura në vepër, shpesh herë së bashku me figura të tjera

mitologjike.


Page | 8

MITOLOGJIA NË LUFTËN E VLORËS… -EHLV

Me qenë se Lufta e Vlorës është një realitet

historik, një ngjarje historike që ka ndodhur në një hapësirë konkrete, në një kohë të

caktuar, nga persona e bashkësi njerëzore përkatëse, me logjistikën, veshjen,

ushqimin, me armatimin e mundshëm të kohës së zhvillimit, edhe këngaapo cikli i

këngëve që i kushtohet kësaj ngjarjeje quhet Epika Historike e Luftës së Vlorës

(EHLV) EHLV ka marrë të gatshme formula klishe të tipit “Kishin pjellë ato nëna,/

kishin pjellë e bërë drëra” “Dragonjtë e Skënderbeut”, “Trimat e Njëzetës luftan si

dragonj”, “Përpara shokëve shkoi/ Selam Musai dragoi”, Lubia përfytyrohej si një

gjarpër keqbërës shumë i madh, me bisht të gjatë, me disa krerë dhe i

pangopshëm, i ngjashëm me kuçedrën. Në krahinën e Labërisë mendohej si një

qenie gjigande, në formë bualli me shtatë kokë, ose gjarpër gjigand . “Po paska

qenë lubi!”. Në kohën e luftës së Njëzetës dhe pas saj këndohej: “U shofsh me ujë

Itali/ se paske qenë lubi/ matesh me një Shqipëri…

Per zanat kemi disa shenime edhe tek Legjenda e Beratit.

Mijera e mijera vjet me pare jetonte nje Zane shume e bukur. Nje

dite ajo u takua me dy vellezer vigane, Tomorin dhe Shpiragun.

Sikurse ndodh shume here nder legjenda dhe shpesh ne te vertete, te dy vellezerit

rane ne dashuri me Zanen e bukur. Kaq fort ua trazoi zemrat te dy vellezerve dhe

kaq thelle u hyri grindja per te, sa qe shpertheu lufta vellavrasese. Tomorri, duke


Page | 9

pasur nje shpate te shkelqyeshme, i ra vellait te vet me te vogel brinjeve, ndersa ky

i fundit, i armatosur me nje topuz shume te rende, iu turr me furi duke e goditur sa

mundte me fort.Zoti, qe shihte çdo gje, u trishtua dhe u zemerua prej pamjes aq te

dhimbshme, grindjes aq te pergjakshme midis vellezerve. Ata duheshin ndeshkuar

per kete mynxyre qe shkaktuan. Prandaj, Ai i ktheu fajtoret ne gur dhe i denoi te

mbajne nder shekuj ne trup gjurmet e ketij luftimi te tmerrshem. Qe nga ajo kohe e

lashte e deri sot vellai i madh, Tomori, i tregon diellit hapesirat e veta gropa –

gropa dhe plasa te panumerta. Ndersa, vellait te vogel, Shpiragut, kushdo qe

kalon ne keto treva, i sheh brinjet e copetuara e te thelluara vija-vija.

Shkaktarja e kesaj mynxyre, Zana e bukur hirplote, nuk duhej t’i shpetonte

zemerimit te Zotit, ndaj Ai e ktheu ne nje kodrineze shkembore, mbi te cilen nje dite

filluan te vendosen gure mbi gure dhe u ndertua nje keshtjelle e madhe, e bukur, qe

qendron edhe sot madheshtore mbi qytetin e Beratit.Zana e bukur, qe i donte

vellezerit, po jo zemerimin e tyre te derdhur mbi njeri-tjetrin, qau e qau pa mase.

Ai lume, qe tani mban emrin Osum, sipas legjendes, nuk eshte gje tjeter veçse

rrekeja e loteve, qe lagu gure e shkemb dhe u derdh mes dy vellezerve prej Zanes

hyjneshe, per t’u treguar se dhimbja per kete fatkeqesi asnjehere nuk do t’i shtere

lotet.

Cikli i kreshnikëve

Cikli i kreshnikeve ose kenget epike per aget e Jutbines . Ky

cikel eshte me i gjeri qe kemi ne legjenden shqipe. Paraqitet mjaft i plote dhe me

nje larmi te madhe. Kryesisht kendohet ne veri. Ne kete cikel tregohen bemat e

Gjeto Basho Mujit, heroi kryesor, te vellait te tij , Halilit dhe te tridhjete ageve. Keta

veprojne ne Jutbine, krahine e papercaktuar mire. Pershkrimi i personazheve eshte i

mbinatyrshem; ata flasin me oret, ata luftojne me mazdrake (topuz), gjaku i tyre

derdhet si lume, i kane mustaqet nga nje pash, e hedhin topuzin me aq force sa

ngrihet pluhur nente pash lart etj. Heronjte e ketyre legjendave jane te shumte, por

kryesore jane Muji e Halili.


Page | 10

2. Ndikimi i folklorit ne letersi

Folklori lindi në gji të natyrës dhe mes njerëzve që jetonin në gji të natyrës, mes

atyre që punonin tokën apo mbarështronin bagëtimë dhe jetonin me këto prodhime,

pra lindi e u zhvillua në mes të fshatarëve.

Më pas krijimet folklorike, edhe pse njeriu përparoi dhe shkenca bëri të vetën, duke

lehtësuar jetën e punën e njeriut, nuk u shuan, ndonëse karakteri i tyre ritual e

magjik erdhi përherë e me tepër duke u pakësuar në mos zhdukur fare. Në këtë

fazë të dytë, në kohën e qytetërimit, krijimi folklorik është më shumë një vepër

artistike se sa një veper rituale fetare.

Kjo shpjegon, nga ana tjetër, jetëgjatësinë e folklorit, ruajtjen e tij deri në ditët

tona, madje dhe gjallërinë e tij në mjaft aspekte, sidomos si mbështetës për artin e

kultivuar.

Dalngadalë lindën edhe njerëz që merreshin kryesisht me krijimin e këtyre këngëve

popullore: të tillë mund të përmendim aedët, rapsodët, trubadurët, truverët,

menestrelët etj. duke filluar nga Homeri e duke mbaruar deri te Osiani skoces e

deri te rabsodët e këngëtarët tanë.

Tashti folklori është një krijim artistik që kryen një funksion krejt tjetër nga ai i pari.

Megjithatë shtresa e parë e folklorit (legjendat, këngët e riteve, përrallat,

proverbat etj.) mbetet një relike e fosile të gjalla këto krijime ruhen e kalohen ende

sot e kësaj dite nga një brez në tjetrin jo vetëm si vepra artistike, por edhe si

elemente të qenësishme që flasin për origjinalitetin e një kombi, për identitetin

kombëtar të një populli.


Page | 11

Folklori e shprehur ne shume fusha te letersise

Proze ,ne tregime , ne epika ,lirika epiko-lirike ,ne novella.balade,etj


Page | 12

Folklori ka nje rol vertet te rendesishem ne letersine e nje vendi.

Folklori yne eshte shume I pasur,ku mund te permendim Ciklin e Kreshnikeve,me

Mujin dhe Halilin,Gjergj Elez Aline etj.

Në qendër të këtij cikli qëndrojnë bëmat e çetës së kreshnikëve, si edhe

kundërshtarët e tyre, “kralë” e “kapedanë” veçanërisht nga viset bregdetare.Lufta

e kreshnikëve është vendosur në një kohë e në një ambient që s’njeh ende armët e

zjarrit.

Nga brendia e tyre dhe botëkuptimi shoqëror, nga elementët artistikë që

përmbajnë, këngët e kreshnikëve të çojnë në një periudhë më të hershme se shekujt

e pushtimit osman. Bashkë me eposin, , shqiptarët kishin krijuar gjithashtu fondin e

baladave, të cilat vinin si kujtime tronditëse të epokave të shkuara.

Njëra prej tyre është ajo që njihet në jug me emrin e Konstandinit dhe Doruntinës,

kurse në veri me emrin “Kënga e Halil Garrisë”. Balada e Kostandinit dhe

Doruntinës shpesh është trajtuar si kryevepër që ngre lart kultin e besës, shenjtërinë

e fjalës së dhënë, për hir të së cilës mallkimi mund të të ndjekë në këtë jetë dhe në

tjetrën. Mesazhi i besës është i pranishëm në frymën e baladës, por para këtij

mesazhi është fryma e fuqisë së njeriut për të riardhur në këtë jetë.Krahas

krijimtaris gojore,ne kete koha filluan te dalin dhe mjaft shkrime tjera sic

ishin:koleksioni i kodikëve që përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore

të popullit shqiptar.

Ky koleksion përmban mbi 100 vëllime, që përbëjnë vepra të plota (dorëshkrime)

dhe 17 fragmente. Kodikët e Shqipërisë, nga të cilët më i vjetri është “Kodiku i

Purpurt i Beratit”, janë një fond me rëndësi për historinë e zhvillimit të letërsisë së

vjetër biblike.


Page | 13

Gjitha keto pjese te rendesishme te folklorit shqiptar, shqipes se hershme te

shkruar,jane nje shtyse e madhe per vazhdimin e letersise shqiptare.Keto vepra,u

bene inspirim per autoret e rinje,te cilet ne saje te tyre u njohen me te miren dhe me

te keqen ne art.Keto vepra,nuk ishin nje frymezim vetm per letersin shqipe,por ato u

bene shtyse edhe per kinematografine,beletin e shume fusha te tjera te artit

shqiptare.

Duhet thene,se shume intelektuale te rilindjes shqiptare u arsimuan dhe u ndikuan me

frymen evropiane te asaj kohe por prape nuk harruan folklorin.

Nga keto gojedhena jane krijuar vepra me fame boterore,sic eshte Ismail Kadare,i

cili shkroi veprene e tije

“Kush e solli Doruntinen”duke u bazuar tek gojedhena.Nje rast tjeter eshte ai i

Mitrush Kutelit,i cili mjaft elemente të rrëfimeve të tij i mori nga folklori toskë, siç i

kishte dëgjuar në fëmijeri dhe i shfrytëzoi për të rikrijuar motive të kthjellëta të

jetës së fshatit,


Page | 14

Nder keto vepra ku Kuteli beri folklorin pjese te krijimtarise se tije,mund te

permendim: Ago Jakupi e të tjera rrëfime, , një përmbledhje me shtatë rrëfime për

jetën fshatare; Kapllan Aga i Shaban Shpatës. Rrëfime-Rrëfenja etj,.

Nje tjeter poet,qe ne veprat e tije spikasin , lidhjet e ngushta me letërsinë gojore

eshte Fishta, , ndonëse disa autorë e kanë kritikuar Fishtën për 'folklorizëm', për

imitim të folklorit, pa mundur të krijojë një poemë të vërtetë epike.Vlen te

permendet se Fishta është frymëzuar fuqishëm nga poezia gojore shqiptare , si dhe

nga ciklet e poezisë heroike të quajtura Këngë kreshnikësh kur shkruajti Lahuta e

malcís.. Një poet tjetër i dhënë me mish e me shpirt pas folklorit ishte Bernardin

Palaj. Palaj është edhe autor lirikash klasike dhe elegjike, në pjesën më të madhe

të botuara në vitet tridhjetë në revistën françeskane Hylli i Dritës..Folklori eshte dhe

do te mbetet nje pasuri e pacmueshme per shqiptaret,dhe do te vazhdoje te jete

frymezim per artiste ne te ardhmen,ashtu sic ishte ne te shkuaren…


Page | 15


Page | 16

Education

Letersia dhe Folklori !!!!